POD BEREM HABSBURGW

HENRYK WERESZYCKI

POD BEREM HABSBURGW

ZAGADNIENIA NARODOWOCIOWE

WYDAWNICTWO LITERACKIE KRAKW

Obwolut projektowali Monika i Jacek Stokosowie Redaktor Irena Eile Redaktor techniczny Krystyna Brablecowa

LCCN DB47 .W47 1975

Printed in Poland Wydawnictwo Literackie, Krakw 1975 Wyd. I. Nakad 3000+283 egz. Ark. wyd. 16,7. Ark. druk. 19,75. Papier druk. mat. kl. III, 82104 cm, 70 g. Oddano do skadania 14 IX 1974. Podpisano do druku 20 II 1975. Druk ukoczono w marcu 1975. Zam. nr 602/74. Z-19-192. Cena z 40, Krakowskie Zakady Graficzne, Zakad nr 6, Krakw ul. Orzeszkowej 7.

WSTP

Kiedy w r. 1918 przestao istnie pastwo Habsburgw, majce za sob wielowiekow przeszo, w ktrej byway chwile wietne, pene chway wojennej i osigni w dziedzinie kultury i cywilizacji, aden europejski m stanu ani aden dziaacz polityczny nie sdzi, e jest to tylko chwilowy upadek, e w przyszoci bdzie moliwe odbudowanie tego tworu pastwowego majcego przecie tak utrwalone, wydawaoby si, tradycje historyczne. Polaka musi uderzy to zjawisko. Kiedy bowiem upadao dawne pastwo polskie, od razu w samej chwili jego upadku zacza si walka o odbudowanie dawnej Polski. Walka ta trwaa bd zbrojnie, bd w dziedzinie pracy uwiadamiajcej przez kilka polskich pokole. O odbudowanie pastwa austriackiego, pod koniec jego istnienia zwanego monarchi austro-wgiersk, nikt si nie upomina ani nikt nie walczy. W sto lat po upadku dawnej Polski niemal kady dalej patrzcy m stanu Europy zdawa sobie spraw, e wskrzeszenie Polski ley zawsze w granicach moliwoci, co wicej, jest nawet bardzo prawdopodobne. Czy dzi po szedziesiciu latach dzielcych nas od upadku Austro-Wgier jest ktokolwiek w Europie, kto by sdzi, e istnieje szansa na wskrzeszenie tego pastwa, czy s tacy, ktrzy by chcieli dla jego odbudowania powici swe ycie? Powstaje zatem pytanie, gdzie ley przyczyna, i mocarstwo, przez tyle wiekw bdce jednym z decydujcych czynnikw w Europie, znikno tak zupenie z mapy politycznej i nikt nie myli o jego odnowieniu. Odpowied na to pytanie ley w jednym zasadniczym zagadnieniu, ktre rnio Austro-Wgry od innych mocarstw wiata. Jest to zagadnienie narodowociowe. Istniay i istniej inne pastwa wielonarodowe, upaday takie pastwa, wskrzeszane byway, zmieniay swe granice, ale ich idea niejako zawsze bya ywa, zawsze istniay siy dce do odbudowy czy do podtrzymania takich pastw. Jeli wrcimy do przykadu Polski, to jako pastwo wielonarodowe zostaa ona odbudowana w momencie, kiedy znikao pastwo Habsburgw. Ale wanie wielonarodowo tej Polski staa si przyczyn jej saboci, chocia nie ta okoliczno spowodowaa jej upadek w r. 1939. Pastwo carw byo

te monarchi wielonarodow, ktra w przeciwiestwie do monarchii Habsburgw zawsze uciskaa narodowoci wchodzce w jej skad. Pastwo carw przestao istnie, ale na og w tych samych granicach powsta Zwizek Radziecki, pastwo federacyjne. Dlaczego wic AustroWgry w takiej czy innej formie nie mogy przetrwa klski wojennej i rewolucji, a Rosja nie tylko je przetrwaa, ale staa si potg, jak nigdy jeszcze w dziejach swoich nie bya? Ta wanie ksika ma odpowiedzie na to pytanie. Ma bowiem przedstawi zagadnienie narodowociowe w pastwie Habsburgw, tak jak ono si od poowy XVIII wieku rodzio, jakim przeobraeniom podlegao i wreszcie doprowadzio to wielkie i potne pastwo do zniknicia. Dzielimy nasz ksik na rozdziay, ktre odpowiadaj poszczeglnym fazom rozwoju zagadnienia narodowociowego. Okres pierwszy to budzenie si wiadomoci narodowej wrd ludw tego pastwa. Proces ten przebiega nieco inaczej u kadego z narodw wchodzcych w skad monarchii habsburskiej. Zaczyna si on w drugiej poowie XVIII wieku, a koczy w czasie rewolucji 1848 roku. W cigu tego czasu narodowoci, ktre nie miay albo pozbyy si tradycji pastwowych, najpierw kieruj swoje wysiki do stworzenia w peni wyksztaconego jzyka literackiego i zwizanej z nim samowiedzy narodowej, dopiero potem stawiaj konkretne postulaty polityczne, d do takiej przebudowy pastwa, aby w instytucjach pastwowych uzyska gwarancj ochrony i rozbudowy swojej kultury narodowej. Chocia ju przed rewolucj 1848 r. i Niemcy, i Wosi, i Polacy stawiali wasne narodowe postulaty w dziedzinie pastwowej, to jednak od momentu kiedy najpierw Wgry, a potem inne ludy wystpiy z wasnymi daniami politycznymi, problem narodowociowy sta si zasadniczym zagadnieniem pastwowym. W nastpnym rozdziale przedstawiamy pierwszy okres walki o nowe uksztatowanie ustroju monarchii, zgodne z potrzebami poszczeglnych narodowoci. Dzieli si: on na wyrane trzy podrozdziay. Najpierw lata Wiosny Ludw, potem dziesiciolecie neoabsolutyzmu, wreszcie lata ksztatowania si nowego konstytucyjnego ustroju, koczce si zawarciem ugody austriacko-wgierskiej, czyli wprowadzeniem dualizmu i uchwaleniem konstytucji dla krajw austriackich w 1867 r. Trzeci rozdzia omawia najpierw trzydzieci lat wzgldnej stabilizacji, zakoczonej ostatni prb rozwizania zagadnienia narodowociowego w czasie rzdw Badeniego w r. 1897. Nastpnych kilkana-

cie lat poprzedzajcych wybuch wojny 1914 r. to okres najwikszego napicia walk narodowociowych i powstawania projektw oraz prb rozwizania tego zasadniczego problemu pastwowego. Wreszcie ostatni okres to lata wojny i upadek Austro-Wgier. Nim przejdziemy do przedstawienia, jak doszo do powstania zagadnienia narodowociowego w pastwie habsburskim, musimy zapozna Czytelnika ze struktur narodowociow monarchii, tak jak ona przedstawiaa si obiektywnie, to znaczy poda dane liczbowe ilustrujce stosunki, jakie w tym pastwie istniay w tej dziedzinie. Przede wszystkim trzeba zauway, e z jedenastu narodowoci zamieszkujcych monarchi naddunajsk tylko pi, a wic mniejszo, mieszkao w caoci lub prawie w caoci w jej granicach. Byli to Wgrzy, Czesi, Sowacy, Sowecy i Chorwaci. Pozostaych sze narodowoci miao swj gwny obszar zamieszkania poza granicami tego pastwa, a to Niemcy, Polacy, Wosi, Serbowie, Ukraicy i Rumuni. Co do Niemcw, to wprawdzie dzisiaj mieszkacy obecnego pastwa austriackiego chc si uwaa nie za Niemcw, lecz za Austriakw, ale za czasw istnienia monarchii Habsburgw uwaali si za przynalenych narodowo do jednej niemieckiej narodowoci bez wzgldu na to, jak mieli przynaleno pastwow, zwaszcza e przed r. 1871 istniao wiele pastw niemieckich, ale by tylko jeden nard, co prawda podzielony na rozmaite szczepy kultywujce swoje odrbnoci regionalne, jak Bawarczycy, Sasi czy Prusacy. Trzeba jeszcze doda, e w czasie od poowy XVIII do pocztku XX wieku zasig terytorialny pastwa przechodzi do istotne przeobraenia. Wida to najwyraniej na zmianie granic poudniowych i poudniowo-wschodnich. Na pnocy, zachodzie i wschodzie granica monarchii bya trwaa. Zachodnia granica ulega pewnym nieznacznym korekturom w okresie wojen 1792-1815, stanowia granic Austrii w stosunku do pastw niemieckich, a wic przede wszystkim Bawarii. Na wschodzie w tym czasie granica Bukowiny i Wgier bya ustabilizowana od r. 1775, to jest od czasw nabycia Bukowiny. Na pnocy granica osignita przez Austri w pierwszym rozbiorze Polski w r. 1772, po przejciowych zmianach w okresie 1795-1815, z niewielk korektur w stosunku do Wolnego Miasta Krakowa oraz okrgu zamojskiego pozostawaa a do koca istnienia monarchii bez zmian zasadniczych. Inaczej miaa si rzecz z granic wosk. Przed rozpoczciem wojen z rewolucyjn Francj do Austrii naleaa Lombardia ze stolic w Mediola-

nie. Wprawdzie arcyksi austriacki by wadc Wielkiego Ksistwa Toskanii, ale nie oznaczao to przynalenoci tego woskiego kraju do Austrii. W okresie wojen z Francj nastpiy istotne zmiany, koczce si w r. 1815 przyczeniem do Austrii Krlestwa Lombardo-Weneckiego z Mediolanem i Wenecj. W r. 1859 Austria utracia Lombardi, a w r. 1866 prowincj weneck z miastem Wenecj. Niemniej pozostay skrawki obszarw zamieszkaych przez Wochw, a to Tyrol poudniowy i czciowo Triest. W momencie wic kiedy na terenie monarchii wiadomo narodowa poszczeglnych narodowoci bya ju w peni uksztatowana, pozosta problem woski jako problem tylko niewielkich skrawkw terytorialnych. Inaczej przedstawiaa si granica od strony Bakanw. Okupacja, bdca faktycznie wcieleniem do Austro-Wgier Boni i Hercegowiny w r. 1878, miaa ogromny wpyw na zagadnienie narodowociowe w monarchii Habsburgw. Stawiaa spraw Sowian poudniowych jako jedno z najtrudniejszych zagadnie pastwowych. Po formalnej aneksji tego kraju w r. 1908 zaostrzy si ten problem jeszcze bardziej i bdzie na pewno gwnym powodem do rozpoczcia przez Austro-Wgry w r. 1914 walki zbrojnej o utrzymanie swojej egzystencji; doranie w stosunku do de jugosowiaskich, ale, jak si wkrtce okazao, wobec de wszystkich narodowoci poza Niemcami i Wgrami. Ponisze dane cyfrowe odnosz si do stanu ostatecznego, to jest do okresu po r. 1878, kiedy na p wieku stosunki narodowociowe zostay w pastwie ustabilizowane pod wzgldem terytorialnym. Ilociowo, naturalnie, nastpiy bardzo istotne zmiany, ale na og mona zauway, e stosunek procentowy poszczeglnych narodowoci nie uleg jakim powanym zmianom w cigu XIX wieku. Nieco wzrs odsetek ludnoci madziarskiej na Wgrzech, co byo z jednej strony wynikiem madziaryzacji, lecz take i stronniczych statystyk. Podobnie miaa si sprawa z odsetkiem ludnoci polskiej w stosunku do ukraiskiej w Galicji. Zarwno dziaaa polonizacja, wskutek panujcej pozycji polskiej w tym kraju koronnym, a take fakt, e spisy robili urzdnicy narodowoci polskiej, ktrym zaleao na podawaniu wikszej liczby Polakw ni Ukraicw. Wreszcie take trzeba wzi pod uwag fakt, e w spisach tych nie uznawano kryterium narodowoci, tylko jzyka bdcego w potocznym uyciu. Uznawano wprawdzie kryterium wyznania religijnego, ale komplikowaa si sprawa przynalenoci narodowej y-

dw, ktrzy w XIX wieku przewanie nie uwaali si za odrbny nard i asymilowali si w narodach panujcych. Poniej podajemy procent poszczeglnych narodowoci w caej m onarchii wraz z Boni i Hercegowin wedug najdokadniejszego spisu ludnoci, to jest z r. 1910, idc od najliczniejszej do najmniej licznej narodowoci: Niemcw 23,9%, Madziarw 20,2, Czechw 12,6, Polakw 10,0, Ukraicw 7,9, Rumunw 6,4, Chorwatw 5,3, Serbw 3,8, Sowakw 3,8, Sowecw 2,6, Wochw 2,0. Do tego naley doda muzumaskich Serbo-Chorwatw w Boni 1,2%. Jeli idzie o Niemcw, to nie mieszkali oni w caoci w grupie w peni zwartej, poniewa obok takich krajw koronnych, jak Austria Grna, Salzburg, Voralberg i Austria Dolna, gdzie stanowili powyej 95%, mieszkali take w takich krajach, jak Karyntia (78,6%), Styria (70,5%), Tyrol (57,3%), gdzie mieli przewag, Niemniej dua cz Niemcw znajdowaa si te w krajach, w ktrych stanowili wprawdzie mniejszo, ale powan, jak np. w Czechach (36,8%), na lsku (43,9%), Morawach (27,6%), Bukowinie (21,4%); w innych krajach koronnych Austrii stanowili zawsze po kilka procent ludnoci, najmniej chyba w Galicji, gdzie byo ich tylko 1,1%. Poza tym byli licznie reprezentowani w krajach Korony Wgierskiej, gdzie stanowili ponad 10%. Jeli w sumie znajdowao si ich w r. 1910 w Austrii 10 milionw na 28,6 miliona ludnoci, to na Wgrzech liczyli blisko 2 miliony na prawie 21 milionw. To pewne rozproszenie Niemcw w monarchii byo ich si polityczn, ale te saboci; si wtedy, gdy mieli decydujcy wpyw na rzdy, saboci, kiedy rzdy przechodziy w rce innych narodowoci. Pod tym wzgldem Wgrzy znaleli si w korzystniejszym pooeniu, poniewa mieszkali prawie w caoci w zwartej masie w centrum swego pastwa, liczc w caym pastwie wgierskim wedle statystyki oficjalnej, zapewne nieco przesadzajcej, w r. 1910 48,1%, a wic blisko poow ludnoci. Podobnie korzystnie przedstawiay; si procenty ludnociowe Polakw, ktrzy w Galicji posiadali wedle tej, rwnie nieco przesadzonej, statystyki 58,6% ludnoci. Czechw byo na Morawach 71,8%, w Czechach 63,2%, a na lsku (statystyka obejmowaa obie prowincje lska, to jest Cieszyski i Opawski razem) tylko 24,3%, podczas gdy Niemcw wykazywano tam 43,9%, a Polakw 31,7, przy czym Polacy mieszkali zwart mas na lsku Cieszyskim, gdzie stanowili najsilniejsz grup narodowociow.

Chorwaci byli z kolei jedn z lepiej sytuowanych grup, poniewa w Dalmacji posiadali razem z Serbami, jako e mwili wsplnym serbskochorwackim jzykiem i tylko to kryterium uznawali wedug austriackiej statystyki, 96,2%, w prowincji Chorwacji i Slawonii, nalecej do Korony Wgierskiej, mieli 62,5% wobec 24,6% Serbw, 5% Niemcw i 4% Madziarw. W znacznie gorszej sytuacji znajdowali si Sowecy, poniewa ich zreszt do zwarty obszar zaludnienia by podzielony midzy poszczeglne kraje koronne; wskutek tego zdecydowan wikszo posiadali tylko w niewielkim kraju, tj. Krainie, licz cej p miliona ludnoci, gdzie byo ich 95,4%, oraz Gorycji i Gradysce, liczcej wier miliona, gdzie byo ich 62%. Natomiast w ludnej, ptoramilionowej Styrii posiadali tylko 29,4%. Take owo rozproszenie bardzo osabio polityczne moliwoci tego maego narodu liczcego w ogle milion i wier ludnoci. Podobnie niekorzystnie przedstawiaa si sytuacja Ukraicw, ktrych w ogle byo ok. 4 milionw, ale z tego w Galicji ok. 3,2 miliona, na Bukowinie ok. 300 tysicy, a na Wgrzech ok. 460 tysicy. W dodatku tam, gdzie stanowili wikszo, to jest w Galicji wschodniej, nie bdcej zreszt odrbn polityczn jednostk, istniay jeszcze liczne wyspy polskie, liczce ok. 1/3 caej ludnoci tej czci kraju. W nieco lepszej sytuacji byli Rumuni; zajmowali oni zwarty obszar Siedmiogrodu, ponadto mieszkali w Banacie i Bukowinie. Na Bukowinie stanowili 34,4% ludnoci, a na Wgrzech waciwych bez Chorwacji i Sawonii ponad 16%, w caym za Krlestwie Wgierskim 14%. Ich gwny narodowy obszar zaludnienia, to jest Siedmiogrd, nie by w peni jednolity i tam znajdoway si spore wyspy madziarskie i niemieckie. A wanie ten brak zwartoci zasiedlenia poszczeglnych narodowoci monarchii naddunajskiej stanowi ich polityczn sabo: sprzyja tym czynnikom, ktre aktualnie posiaday w swym rku aparat wadzy. Odrbn prowincj, nie nalec ani do Austrii, ani do Wgier, bya Bonia i Hercegowina. I na tym terytorium istnia problem narodowociowy, cho nieco innego rodzaju. Ostatecznie wszyscy niemal mieszkacy mwili jzykiem serbskochorwackim, a wic mona by ich zalicza do jednego narodu. Ale dzieliy ich rnice religijne, w tym rejonie Europy oznaczajce bardzo wiele, bo przynaleno do odrbnych krgw kulturalnych. Na tym przecie polegaa rnica midzy Chorwatami a Serbami. W Boni ponadto znajdowaa si jeszcze szlachta serbska, ktra w wiekach rednich przesza na islam, aby tym sposobem

zachowa swoje przywileje feudalne. Byli to tzw. begowie. Posiadajc siln pozycj spoeczn, poczuwali si raczej do lojalnoci wobec pastwa otomaskiego potem przesza ona niejako w spadku na monarchi Habsburgw ni do wsplnoty ze swoimi poddanymi tej samej narodowoci. Ot w r. 1910 yo w Boni i Hercegowinie 400 tys. Chorwatw, 850 tys. Serbw, a 650 tys. mahometan. Trudno rozstrzygn, czy tych ostatnich zaliczy do Serbw, Chorwatw czy Turkw; poczucie przynalenoci narodowej wykrystalizowao si u nich dopiero po upadku monarchii Habsburgw, kiedy weszli w skad pastwa jugosowiaskiego. Z tego szkicowego przegldu statystyki narodowociowej monarchii naddunajskiej wida najwyraniej, jak bardzo skomplikowana bya jej narodowociowa struktura i ile moliwoci gry politycznej w sobie zawieraa. Oczywicie to wszystko nabierao waciwego znaczenia politycznego dopiero w momencie dojcia do penej wiadomoci narodowej poszczeglnych grup mieszkacw tego pastwa. A proces ten dokonywa si nie tylko bardzo wolno, ale te bardzo nierwnomiernie. Ju to samo utrudniao wytworzenie si tradycji politycznych mogcych mie obowizujcy walor na duszy czas. Przeciwnie, mona obserwowa cig fluktuacj orientacji politycznych: po stronie dynastii reprezentujcej stay orodek idei caoci pastwa i wrd dziaaczy poszczeglnych narodw, i to zarwno tych, ktre stale, albo w pewnych okresach, miay wpyw na polityk rzdu, jak i tych, ktre od wadzy byy przewanie odsunite albo miay w niej udzia bardzo ograniczony. Ta rnorodno etniczna monarchii Habsburgw nie bya w wieku XVIII uznawana za jak szczegln cech odrniajc to pastwo od innych wielkich mocarstw wczesnej Europy. W adnym razie nie uwaano tej wielonarodowoci za jak sab stron, pomniejszajc si pastwa; widziano w tym raczej dowd potgi domu austriackiego ni zadatki na jego wewntrzny rozkad czy zapowied upadku. Za istotnie gwn si gwarantujc jednolito zewntrzn tego tworu pastwowego uznawano dynasti. Skoro interesuje nas zagadnienie narodowociowe, zatem naleaoby zapyta, czym ta dynastia pod wzgldem narodowym bya. Czy wic bya dynasti niemieck, czy si za tak uwaaa i czy bya za tak uwaana. Ot Habsburgowie uwaali si w pierwszym rzdzie za spadkobiercw wielkiej tradycji cesarskiej i chocia cesarstwo rzymskie narodu niemieckiego byo od zako-

czenia wojny trzydziestoletniej ju raczej ide ni bytem realnym, niemniej dla tych wszystkich, ktrzy czuli si Niemcami, wanie to cesarstwo i symbolizujca je dynastia miay ogromne znaczenie jako czynnik dajcy poczucie jednoci narodowej. Ale trzeba sobie zda spraw z tego, e Niemcy nie byy religijnie jednolite, e istnia gboki podzia na cz katolick i protestanck. Jeszcze w XVIII wieku, wieku Owiecenia, te religijne tradycje byy bardzo silne; szczeglnie jeli idzie o elit spoeczn, a wic arystokracj to miaa ona na pewno silniejsze poczucie lojalnoci religijnej ni narodowej. Arystokraci austriaccy czuli si przede wszystkim katolikami, a potem poddanymi cesarstwa, Niemcami za czuy si wtedy chyba tylko nieliczne jednostki. Czy dynastia czua si wic niemieck? Na to pytanie oczywicie odpowied jest trudna; z pewnoci cesarz Austrii, ktry to tytu Habsburgowie przyjli dopiero w r. 1804, bo musieli si zrzec tytuu cesarza rzymskiego, uwaa si w pierwszym rzdzie za wadc Rzeszy Niemieckiej i czu swj zwizek z t jednoci. Bez wtpienia jednak przewaaa u niego feudalna wiadomo, e jest wacicielem tych ziem, nad ktrymi panuje, i e tak jak kadego mniejszego pana feudalnego obowizuje go denie do zwikszenia terytorium, a w kadym razie utrzymywania tego, co odziedziczy po przodkach. Natomiast to, co sobie myl i co czuj jego poddani, interesowao go tylko o tyle, o ile mogo mie wpyw na sprawowanie wadzy cesarskiej. Niemniej zwizki niemieckie byy w dynastii silne, chocia rwnolegle do nich nie wygasay te tradycje hiszpaskie w tej linii Habsburgw, ktrzy kiedy panowali w Hiszpanii; istniay wpywy francuskie po rodzinie lotaryskiej przecie mem Marii Teresy by ksi Lotaryngii wreszcie ywe byy tradycje woskie, bo pewna ga dynastii wadaa we Woszech, chociaby Leopold II, ktry nim zastpi na tronie cesarskim swego brata Jzefa, by w. ksiciem Toskanii. Ale np. Jzef II poczuwa si do silnych zwizkw z Rzesz Niemieck, gdzie przecie posiada jeszcze kraje nie zczone geograficznie z gwnym trzonem swojego pastwa, czu si wci jeszcze cesarzem rzymskim narodu niemieckiego, a jako czowiek Owiecenia mniej ju by zwizany z katolicyzmem, oddzielajcym jego poddanych od protestanckiej czci Niemiec. W kadym razie w XIX wieku jzykiem potocznym Habsburgw by niemiecki, a chocia oczywicie w XVIII wieku mwili, jak wielu arystokratw, po francusku, to jednak nigdy niemieckiego nie zapominali.

Nie przesdzao to jednak o tym, czy dynastia czua si w istocie patriotycznie niemieck. Przeciwnie, Habsburgowie starali si tej niemieckoci nie podkrela, skoro panowali nad tak wielu narodowociami. Chcieli by, i w niemaym stopniu na pewno byli, czynnikiem ponadnarodowym. Ta koncepcja przeniosa si take na bezporednio podlege dynastii czynniki, to jest na armi, biurokracj i duchowiestwo. W armii wprawdzie, tak zreszt jak w biurokracji, obowizywa niemiecki jako jzyk urzdowy, ale stanowio to wynik raczej koniecznoci technicznej ni jakiegokolwiek poczucia przynalenoci narodowej. Podobnie te lojalno korpusu oficerskiego, i w zasadzie podoficerskiego, wizaa si z osob panujcego; istotnie bya to armia cesarska, a cesarz na pewno czu si przede wszystkim panem swojej armii. Duchowiestwo, druga podpora dynastii, bynajmniej w wyszej hierarchii nie czuo si niemieckie, ono wanie byo cesarskie, chocia w XIX wieku moe bardziej katolickie w tym sensie, e dobro kocioa, jako caoci, stanowio dla niego spraw naczeln. Od czasw Jzefa II i a do rewolucji 1848 duchowni wszystkich stopni czuli si sugami pastwa. Naturalnie byy odamy kocioa majce silne poczucie zwizku z narodami. Ale to odnosio si tylko do Polakw i Wgrw, a wic do narodw, ktre miay wasne, silnie zakorzenione tradycje pastwowe. Chocia na pewno biskupi katoliccy na Wgrzech i w Galicji byli lojalnymi poddanymi cesarza austriackiego, to jednak nie przestawali odczuwa przynalenoci do polskoci czy madziarskoci. A wrd kleru niszego na Wgrzech i w Galicji ju w pierwszej poowie XIX wieku znalazo si wiele jednostek nastrojonych rewolucyjnie i cesarza austriackiego uwaajcych za obcego wadc. Podobnie, chocia z do duymi rnicami, przedstawiaa si sprawa poczucia narodowego biurokracji. Ta biurokracja, ktr tworzya Maria Teresa, czy jeszcze bardziej Jzef II, bynajmniej nie czua si niemieck, ale par excellence austriack. Szczeglnie w krajach nieniemieckich mieli ci urzdnicy poczucie pewnej misji, misji reprezentowania pastwa austriackiego. Przewanie byli to ludzie etnicznie pochodzenia niemieckiego, ale nie stanowio to reguy. Przeciwnie, wanie np. z Czech rekrutowali si urzdnicy, ktrych wysyano do krajw zamieszkiwanych przez ludno sowiask, nie znajc jzyka niemieckiego. Znajomo czeskiego miaa im uatwi dziaalno urzdow. Wanie oni prezentowali najbardziej klasyczny typ Austriaka, poniewa jedynie wobec swojej wadzy, wobec monarchy, odczuwali lojal-

no. adnej innej lojalnoci nie odczuwali, na pewno nie czuli si Niemcami w znaczeniu narodowym, chocia mogli mie poczucie dumy z tego powodu, e reprezentowali owiecone, humanitarne pastwo w kraju niej pod wzgldem cywilizacyjnym stojcym; ale te nie naleeli do krgu kultury niemieckiej, ktra przecie pod koniec XVIII wieku osigna szczyt tego, co obowizywao w wczesnej Europie. Nie znaczy to jednak, e przez poddanych biurokracja nie bya uwaana za niemieck. I to jest sprawa bardzo istotna. Kiedy bowiem znaczna cz spoeczestw yjcych pod panowaniem cesarza austriackiego zdaa sobie spraw ze swej przynalenoci narodowej, wtedy biurokracj musiano zacz uwaa za niemieck. Gdy za w nastpnych pokoleniach zaczto walczy o opanowanie aparatu biurokratycznego, wobec faktu, i urzdy centralne w Wiedniu byy oczywicie w przewaajcej czci obsadzone przez ludzi mwicych po niemiecku i uwaajcych si za austriackich Niemcw, walka z biurokracj, walka o opanowanie jej, nabraa cech walki z Niemcami. Najsilniej odczuwano to w tych krajach, gdzie ludno nieniemiecka bezporednio spotykaa si z ludnoci niemieck, jak w Czechach i w Sowenii. Na Wgrzech sprawa przedstawiaa si inaczej, poniewa tam wgierski sam orzd szlachecki z krtkimi przerwami funkcjonowa przez cay czas panowania habsburskiego, wobec czego walka z biurokracj tylko w pewnych okresach moga by rwnoznaczna z walk z Niemcami. Streszczajc to, co powyej powiedziano, trzeba stwierdzi, e pki Niemcy austriaccy w subie pastwowej czuli si tylko etnicznie i kulturalnie Niemcami, a pastwowo Austriakami, pty nie byo konfliktu tych sprzecznych ze sob lojalnoci, to jest lojalnoci wobec narodu i wobec pastwa, wrd ludzi mwicych po niemiecku jako jzykiem macierzystym w krajach podlegych cesarzowi austriackiemu. Natomiast zawsze wrd tych ludzi istniao poczucie, e oni s gwn podpor pastwa Habsburgw, e maj w nim odgrywa rol naczeln; tote gotowi byli jej broni i podejmowali walk z czynnikami kwestionujcymi im to prawo. W ten sposb wbrew swoim istotnym chciom i biurokraci austriacko-niemieccy zostali wcignici do walki narodowociowej, ktra miaa doprowadzi pastwo do upadku. Na koniec pragn podzikowa Doc. Dr. hab. Wacawowi Felczakowi za kontrol ostatniej redakcji tekstu, a Dr. Janowi Kozikowi za podjcie si przeprowadzenia korekty. Dziki tak bardzo fachowej pomocy udao si na pewno unikn niejednej usterki.

I ODRODZENIE NARODOWE

1. REFORMY MARII TERESY I JZEFA II

Odrodzenie narodowe na terenie monarchii Habsburgw dokonywao si pod wpywem bezporednim, a czciej porednim, stosunkw, jakie w tej dziedzinie uksztatoway si w zachodniej Europie. Rozwj pastw na zachodzie Europy od koca wiekw rednich zmierza ku temu, aby tworzy wielkie, jednolite pod wzgldem geograficznym i etnicznym organizmy polityczne. Klasycznym przykadem tego byy dzieje Francji nowoytnej. Od koca wiekw rednich zlepek drobnych pastewek feudalnych scala si coraz bardziej pod absolutnymi rzdami krlw Francji, tworzy si jednolite terytorium pastwowe, chocia z zakorzenionymi jeszcze z dawnych czasw rnicami regionalnymi; ulegaj one jednak cigemu procesowi unifikacyjnemu, zarwno w dziedzinie kulturalnej, jak gospodarczej oraz w administracji politycznej. Czynnikiem spoecznym podtrzymujcym t tendencj jest silne, coraz potniejsze mieszczastwo, w ktrym w miar rozwoju gospodarczego, w miar coraz dalszego doskonalenia si wymiany towarowej, otwierania si drg ekspansji morskiej, podnoszenia si techniki produkcyjnej we wszystkich dziedzinach ycia gospodarczego coraz bardziej wzmaga si dno do integracji politycznej, gospodarczej, kulturalnej i w rezultacie narodowej pastwa francuskiego. W okresie rewolucji francuskiej, gdy mieszczastwo zatriumfowao, dokoczono ostatecznie ten proces integracyjny. Nowy wadca przeobraonej wielk rewolucj Francji ogasza krajowi i Europie, e powsta nard francuski; sam przyj tytu nie wadcy Francji, ale ogosi si cesarzem Francuzw, wic wadc narodu, nie za panem terytorium, jakim by do tej pory kady monarcha europejski w swoim wasnym i swoich poddanych przekonaniu. Czy ta nowa Francja nie miaa jednak take charakteru pastwa niejednolitego narodowociowo? Mona by na to odpowiedzie, e w granicach jej mieszkali ludzie nie mwicy po francusku jako swym jzykiem macierzystym; Bretoczycy uywali jzyka celtyckiego, chocia nie by on literacko wyksztacony, nie powstaa wic literatura narodowa w tym jzyku. Natomiast mieszkacy Alzacji posugiwali si jzykiem niemieckim w peni rwnorzdnym z francu-

skim. Ale nie czuli si bynajmniej Niemcami, odczuwali w peni sw przynaleno do narodu francuskiego. Zatem w tym wypadku decydowa nie jzyk, ale wiadomo polityczna, poczucie zwizku z pastwem. Zreszt z drugiej strony, tu za granicami Francji byli ludzie mwicy po francusku jako jzykiem swym ojczystym, a jednak nie czuli si Francuzami. Belgowie, ktrych losy dziejowe odczyy od obszaru francuskiego, nie mieli poczucia cznoci z narodem francuskim. Czuli si odrbnym narodem narodem belgijskim. Podobnie mieszkacy graniczcej z Francj Szwajcarii w kantonach nadgranicznych mwili po francusku, cho rwnie nie uwaali si za Francuzw, lecz za Szwajcarw. Nie sam wic jzyk macierzysty stanowi czynnik decydujcy o przynalenoci narodowej w zachodniej czci Europy. Gwny czynnik przesdzajcy o poczuciu narodowym to pastwo, jego dzieje, tradycje, kultura. Ono w rezultacie narzucio take i jzyk, chocia przykad Alzacji, Belgii i Szwajcarii powinien nam uwiadomi, e nie bya to sprawa tak bezwzgldna ani tak prosta, jak by si mogo wydawa. Aby si o tym przekona, naley zwrci uwag na stosunki panujce w Niemczech pod koniec XVIII wieku, a wic w okresie kiedy Francja w czasie rewolucji stawaa si nowoczesnym pastwem narodowym. W Rzeszy panowaa przecie jedno jzyka, chocia podzielonego na dialekty, jzyka wsplnego jednej, wysoko rozwinitej, literaturze niemieckiej. Byy wsplne tradycje kulturalne, cho nie byo wsplnych w peni tradycji politycznych. Istniao wprawdzie cesarstwo, uwaane za pastwowy organizm niemiecki, ale od czasu pokoju westfalskiego wadza cesarza bya fikcj polityczn. Militarna kariera Prus stanowia dowd, e Niemcy nie istniej jako jedno pastwowo-polityczna. Wprawdzie wanie w drugiej poowie XVIII wieku nastpi gwatowny rozwj oglnoniemieckiej literatury piknej, literatury naukowej, filozoficznej i publicystyki politycznej, lecz jednak ci wszyscy myliciele i poeci marzcy o jakiej jednoci niemieckiej bynajmniej nie sdzili, e naley o t jedno walczy, e naley t jedno narzuca. Przeciwnie, wyznawali oni hasa oglnoludzkiego braterstwa, widzieli przyszo w pogodzeniu si wszystkich wolnych ludzi, oddawali si kosmopolitycznym utopiom. W r. 1772 Goethe wykrzykn: Patriotyzm na wzr Rzymian! Boe, ochro nas przed tym jak przed postaci olbrzyma. A Wieland jeszcze w r. 1793, a wic w czasie wielkiej rewolucji, pisa, e

od kilku lat syszy o niemieckim patriotyzmie, ale nie wie, co by to by miao, i nie wie, jak by to si pogodzi dao z obowizkami, jakie mamy wobec innych narodw [...], ktrzy s naszymi brami. Take w Austrii waciwej jeden z najowieceszych ludzi swego pokolenia, J. v. Sonnenfels, wyda w r. 1771 ksieczk pt. O mioci ojczyzny, w ktrej pisa: Nasze serca pozostaj zimne na dwik sowa ojczyzna [...]. W naszych uszach sowo ojczyzna to tylko nic nie znaczcy dwik, a przecie dla Rzymian i Grekw brzmiao jak imi ukochanej. Polakowi nasunie si refleksja, e wanie w tym czasie istniaa w Warszawie Szkoa Rycerska, gdzie wpajano uczniom patriotyzm, a Ignacy Krasicki dla nich pisa wiersz wita mioci kochanej ojczyzny..., do dzi znany kademu prawie dziecku polskiemu. Niemniej i w Niemczech odczuwano zbliajce si nowe czasy. Jeszcze przed wybuchem rewolucji we Francji, bo w r. 1787, ukaza si w pewnym czasopimie berliskim artyku pt. Nowa droga do niemiertelnoci ksit, w ktrym autor wzywa monarchw, aby wychowywali stopniowo i wdraali swoje ludy do samorzdu, a potem, aby dobrowolnie zrezygnowali ze swej wadzy i ustanowili republik. Zatem ksita mieli da Niemcom wolno, nauczy ich patriotyzmu i w ten sposb zdoby sobie niemierteln zasug. Wanie to niezwyke zakorzenienie si autorytetu wadzy w Niemczech stao na przeszkodzie rozwiniciu si poczucia narodowego, niezalenego od przynalenoci pastwowej. Nawet najwikszy umys owych czasw, Kant, w peni zdajcy sobie spraw z doniosoci przewrotu, jakiego dokonaa rewolucja francuska, domaga si bezwzgldnego posuszestwa wobec wadzy krla pruskiego i odrzuca nawet postulat jakiegokolwiek jej ograniczenia. W rezultacie, kiedy w nastpnym pokoleniu obudzio si w Niemczech poczucie narodowe o charakterze nie tylko ruchu kulturalnego, ale politycznego, dcego do uwolnienia Niemiec spod panowania francuskiego i stworzenia jakiego zjednoczonego, chocia niekoniecznie scentralizowanego pastwa, to ruch ten mia sankcj monarchw, by w peni monarchistyczny, w wadcach niemieckich widzia przewodnikw narodu w walce o wyzwolenie spod obcego panowania. Miao to dla narodu niemieckiego ogromne znaczenie na przyszo. Tym silniej zaleno od wadzy pastwowej musiaa zaznaczy si wrd Niemcw pod bezporednim panowaniem cesarza, to znaczy w jego krajach dziedzicznych, czyli w tym pastwie, ktre od r. 1804 przyjo nazw Cesarstwa Austriackiego. Dopiero pod wpywem wojen napoleoskich Niemcy, zarwno

pod panowaniem cesarza austriackiego, jak i w innych pastwach niemieckich, zaczli uwiadamia sobie swoj przynaleno narodow i odczuwa lojalno ponaddynastyczn. Ale by to proces powolny i w czasie kiedy inne narodowoci pastwa Habsburgw wypracowyway sobie wasn wiadomo narodow, tworzc jzyk, literatur i instytucje narodowe, Niemcy, ktrzy to wszystko niejako mieli gotowe, wcale nie dokonali wiadomego wysiku, aby sta si narodem w nowoczesnym tego sowa znaczeniu. Przeciwnie, wanie wrd Niemcw austriackich najwiatlejsze jednostki ywiy uzasadnion niech przed nowoczesnym ruchem narodowym, przed tworzeniem si nowoczesnej wiadomoci narodowej. Wyrazi to chyba najbardziej lapidarnie wybitny pisarz i jeden z najwiatlejszych umysw pierwszej poowy XIX wieku w Austrii, Grillparzer, kiedy niejako proroczo powiedzia: Od humanizmu przez narodowo do bestialstwa (Von der Humanitt durch Nationalitt zur Bestialitt). Zdawa sobie bowiem spraw z tego, e pki ludy austriackiego cesarza czuj si tylko jego poddanymi, pty moe Austria realizowa ideay pastwa Owiecenia, a wic ideay oglnoludzkiego humanitaryzmu. Punktem zwrotnym w rozwoju Austrii okaza si okres rzdw Marii Teresy (1740-1780) i Jzefa II (1765-1790). Oni stworzyli nowoczesne pastwo austriackie. Deniem obojga tych wadcw byo stworzenie nowoczesnego scentralizowanego pastwa, zlikwidowanie przeytkw stanowych, odebranie wadzy feudalnym rzdcom poszczeglnych prowincji czy terytoriw, zerwanie z przeytkami i tradycjami redniowiecza w duchu Owiecenia i racjonalizmu. Ale wanie ich reformy, ich instytucje pastwowe przyspieszyy narodziny ruchw narodowociowych wrd ludw monarchii. Tworzca si w drugiej poowie XVIII wieku biurokracja austriacka musiaa z koniecznoci by niemiecka. Przecie mona byo nisze i rednie stopnie biurokratyczne obsadza jedynie ludmi majcymi wyksztacenie i potrzebujcymi posad w aparacie pastwowym; takim za warunkom odpowiadali z reguy tylko ludzie mieszczaskiego pochodzenia, a mieszczastwo w tej czci Europy byo przewanie niemieckie. Owszem, w poudniowych prowincjach monarchii istniao te mieszczastwo woskie, jednake stosunkowo nieliczne. Zreszt posiadoci woskie cesarza austriackiego byy wtedy jeszcze do niewielkie. Dopiero po r. 1815 Austria przeja dziedzictwo Republiki Weneckiej, ale wtedy ju Wosi czuli si odrbnym narodem, wrogim past-

wowej idei austriackiej. Zatem tylko do nieliczne jednostki woskiego pochodzenia przeszy do suby austriackiej, a jeli si w niej znalazy, to wyrzekay si swojej przynalenoci do narodu woskiego. Ostatecznie niemaa liczba rodzin biurokratycznych pastwa habsburskiego nosia nazwiska woskie, ale nie byli to Wosi w znaczeniu narodowym. Zreszt nawet wrd arystokratycznych rodzin tradycyjnie zwizanych z dynasti Habsburgw znale by mona wiele nazwisk nieniemieckich: woskich, francuskich, hiszpaskich i irlandzkich. Nie miao to jednak w owej epoce istotnego znaczenia, skoro decydowaa lojalno wobec monarchy zwizana z terytorium, na ktrym on panowa i w ktrego obrbie znajdoway si dobra tej arystokracji. Jzef II, wprowadzajc do swoich dziedzicznych posiadoci jzyk niemiecki jako jzyk urzdowy, chcia stworzy pastwo scentralizowane, wewntrznie jednolite; zgodnie z zasadami Owiecenia miao ono stanowi nie tylko podstaw potgi wadcy, ale te realizowa humanitarn opiek nad poddanymi. Miao zabezpieczy owiat, dobrobyt i spokj caej ludnoci, niwelowa rnice religijne i etniczne, uatwi zniknicie tych wszystkich tradycyjnych czynnikw, ktre wydaway si wczesnym mylicielom przeszkod w szczciu ludzkoci owieconej i pozbawionej przesdw. Wprowadzano nowe szkolnictwo poddane wadzy wieckiej. Miao ono dawa warstwom rednim wyksztacenie, potrzebne dla stworzenia kadr w administracji, w dziedzinie opieki lekarskiej, prawniczej i tych wszystkich dziedzinach, jakich rozwijanie pastwo owiecone uwaao za swj obowizek wobec poddanych. Chopi natomiast mieli nauczy si lepszej gospodarki, bo byli przecie najistotniejsz podstaw siy spoecznej pastwa. Cesarz otacza chopw opiek, bronic ich przed zbytnim wyzyskiem panw, a rwnoczenie chcia mie ich na tyle owieconych, aby speniali swoje funkcje spoeczno-pastwowe. Zatem szkoy musiay im dawa odpowiednie wyksztacenie. Jzyk niemiecki, reprezentujcy dno do zunifikowania i scentralizowania pastwa, musia natrafia na opr arystokracji, ktra wprawdzie posugiwaa si nim, ale w biurokracji realizujcej centralizacj pastwow widziaa swego wroga. Biurokracja podwaaa przywileje stanowe warstwy arystokratycznej. Odbieraa wadz wykonawcz arystokracji i instytucjom stanowym, a wszystko w tej dziedzinie podporzdkowywaa dyspozycjom wiedeskich wadz centralnych. Wanie wic na skutek wielkich reform Jzefa II, poprzedzonych zreszt okresem analogicznych, cho mniej radykalnych re-

form jego matki Marii Teresy, obudzio si co, co zwao si patriotyzmem krajowym, powiedzielibymy stanowo-prowincjonalnym. Odczuwali ten swoisty patriotyzm, partykularyzm raczej, wielcy panowie, arystokracja, ktra wedle dzisiejszej terminologii bya waciwie najbardziej kosmopolityczna. W gruncie rzeczy jzykiem najchtniej przez ni uywanym by francuski, jzyk Owiecenia. Ale teraz pod wpywem reform jzefiskich zacza interesowa si i jzykiem, i przeszoci swoich poddanych. Wanie pod opiek arystokracji powstay pierwsze instytucje pielgnujce histori, literatur i etnografi narodowoci nieniemieckich. Zbiego si to z rwnoczesnym wzrostem siy i liczebnoci mieszczastwa. Dziki reformom zmierzajcym do podniesienia handlu, przemysu i rzemios, podnoszeniu si techniki rolnej, zacz si wzrost samo wiedzy warstw rednich w caym pastwie. A wanie mieszczastwo miao odegra rol zasadnicz w odrodzeniu narodowym. W poowie XVIII wieku, a wic w okresie kiedy rozpocz si ten wielostronny proces spoeczny, miasta w Europie rodkowo-zachodniej z reguy zamieszkiwali Niemcy, a w kadym razie ludzie mwicy jzykiem niemieckim. Po niemiecku mona si byo porozumie prowadzc interesy handlowe od Hamburga a do Konstantynopola. Zapewne na poudniu jzykiem handlowym, jzykiem kupcw, by woski i wanie przez tereny pastwa Habsburgw przechodzia granica midzy niemieckim a woskim. Handel morski na Morzu rdziemnym posugiwa si z zasady jzykiem woskim, ale handel ldowy idcy przez Europ rodkow z pnocnego zachodu na poudniowy wschd korzysta z jzyka niemieckiego. Od drugiej poowy XVIII wieku zaczo si to jednak zmienia, chocia zrazu bardzo wolno. Przyczyny tego zjawiska tkwiy w gbokich zmianach gospodarczo-spoecznych tamtej epoki w tamtym rejonie Europy. Powoli kruszy si system gospodarki feudalnej na wsi. Chop dotd przywizany nie tylko prawnie, ale faktycznie do ziemi, to znaczy zamknity w opotkach swojej wsi, zaczyna coraz czciej przekracza te granice. Rozwija si zrazu wolno, potem coraz intensywniej wymiana midzy wsi a miastem. Do tej pory miasta, szczeglnie wiksze, dostarczay towarw, i to przewanie zagranicznych, nie dla wsi, ale dla dworw. Klientami miast bya w znacznym stopniu szlachta. Chop w tej wymianie bra udzia bardzo niewielki. Kiedy wic jaki mody wieniak wydosta si ze wsi i poszed do miasta, to uczc si tam jakiego zawodu, czy to w rzemiole, czy w han-

dlu, uczy si rwnoczenie jzyka niemieckiego, ktry by nie tyle jzykiem narodu, ile zawodu raczej. Gdy jednak chopi w coraz wikszej mierze zaczli stawa si klientami miast, czynna znajomo jzyka tych chopw stanowia dodatkowy atut handlowy. Zreszt rzemielnik, szczeglnie drobny, z reguy sam sprzedawa swoje wyroby. Zatem nie tylko w handlu, ale i w rzemiole znajomo jzyka wsi otaczajcej miasto bya dla wymiany towarowej korzystna. Przybysz ze wsi mg ze swej rodzinnej mowy korzysta w swoim nowym zawodzie, nie przyjmowa ju jzyka niemieckiego jako jzyka domowego i pozostawa przy swojej macierzystej mowie. Proces ten w maym stopniu istnia i w wiekach dawniejszych, ale od koca XVIII wieku stawa si coraz intensywniejszy. Oglnie wic miasta w tym rejonie Europy przestay niemczy ludzi, ktrzy przybywali ze wsi, a odwrotnie, wie otaczajca miasto zacza odniemcza miasta. Tak wic na ziemiach czeskich miasta powoli staway si coraz bardziej czeskie, a przestaway by w swojej wikszoci miastami niemieckimi. Analogiczny proces, chocia wolniej, dokonywa si na innych ziemiach pastwa Habsburgw. Nawet tam, gdzie to byo mniej wyrane, nastpowao odniemczanie miast, nie tyle moe w dziedzinie jzykowej, ile we wzrastajcym poczuciu zwizku miasta z wiejskim zapleczem. Tak wic np. na ziemiach rdzennie wgierskich mieszczanie nie przestawali mwi po niemiecku, lecz zaczynali poczuwa si do cznoci ze spoeczestwem madziarskim. Ostatecznie w sto lat pniej, kiedy ten proces niejako w peni si ju dokona, chocia na Wgrzech mieszczanie wci jeszcze mwili po niemiecku, czuli si jednak Wgrami, co wielu z nich okazao w momencie prby, a mianowicie w czasie powstania wgierskiego w r. 1848, gdy za spraw wolnoci wgierskiej bili si ludzie nie umiejcy po wgiersku mwi. W kadej mniej wicej prowincji monarchii Habsburgw wizanie si mieszczastwa z krajem, w ktrym te miasta si znajdoway, przebiegao w inny sposb, ale w ostatecznym rezultacie doprowadzio ono do skutkw podobnych. Tylko w prowincjach nie posiadajcych zwartych etnicznie obszarw asymilowanie si miast przebiegao nietypowo. A wic na ziemiach zamieszkanych przez Sowecw czy przez Ukraicw, gdzie miasta niekoniecznie staway si soweskie czy ukraiskie. Na ziemiach ukraiskich np. miasta i miasteczka przestaway by niemieckie, o ile takimi byy, lecz staway si w Galicji polskimi, a na Wgrzech madziarskimi. Wszdzie tam mieszkaa jeszcze ludno ydowska, a ta przystosowywaa si z reguy do

elementu kulturalnie, ekonomicznie czy politycznie panujcego, takim za nie byli ani Ukraicy, ani Sowecy do koca istnienia monarchii; to samo zreszt odnosi si do terenw zamieszkanych przez Sowakw, chocia tam rwnie daj si zauway pewne odrbnoci tego procesu. Proces odniemczania si miast oraz wzrostu siy mieszczastwa i w ogle warstw rednich mia dla odrodzenia narodowego na terenie monarchii naddunajskiej podstawowe znaczenie. Powoli rodziy si denia narodowe w onie pastwa, ktre politycznie byo jeszcze jednolite, a jednolito t reprezentowaa na zewntrz i od wewntrz potga domu panujcego, dynastii Habsburgw. Instrumentami tej potgi byy armia i administracja. Pki one czuy si lojalne wycznie wobec dynastii, pty adne denia odrodkowe nie mogy mie wikszego politycznego znaczenia. Trzeba jednak doda, e armia i administracja bez oparcia spoecznego byyby niejako zawieszone w prni i na pewno nie mogyby wytrzyma adnej powaniejszej prby si, to znaczy chociaby wojny z jakim rwnorzdnym mocarstwem. A jednak bardzo cikie, przewanie klsk koczce si wojny prowadzone przez pastwo Habsburgw na przeomie XVIII i XIX wieku Austria przetrzymaa, co wicej, w ostatecznym rezultacie wysza z nich terytorialnie i w swojej pozycji midzynarodowej wzmocniona. Jest to zjawisko bardzo znamienne, nad ktrym historyk musi si zastanowi, aby zrozumie sam istot tego wielonarodowego pastwa. Podstaw siy armii i administracji austriackiej w ostatniej instancji stanowia ludno chopska. Ona przecie dostarczaa rekruta, ona pacia podatki. Co prawda chop od wiekw by przedmiotem dziaalnoci pastwowej, nie by jej podmiotem, nie wpywa ani wiadomie, ani czynnie na losy pastwa, opierajcego si na nim w tej epoce dziejowej. I tu wypada od razu zastanowi si nad instytucjami, ktre podtrzymyway lojalno mas chopskich wobec pastwa. Nalea do nich przede wszystkim kler. On to ksztatowa wiadomo chopa w caej wczesnej Europie. Kiedy Jzef II przebudowywa, a waciwie udoskonala organizacj swego pastwa, zwrci gwn uwag na spoecznoekonomiczne pooenie chopw, przeprowadzajc bardzo doniose zmiany na wsi, biorc, jak wspominalimy, chopa w opiek pastwa, ograniczajc i regulujc jego powinnoci wobec feudalnego pana, zmuszajc administracj, aby przestrzegaa wykonywania cesarskich rozporzdze odnoszcych si do stosunkw midzy wsi a dworem; z tego samego wzgldu nie zapomnia te o uregulowaniu spraw kocielnych.

Jzefinizm oznacza w dziedzinie polityki kocielnej pene podporzdkowanie hierarchii i w ogle zewntrznej organizacji kocioa katolickiego wadzom pastwowym. Od czasw Jzefa II wysza i nisza hierarchia katolicka bya uwaana i uwaaa si za sug pastwa. Stanowia faktycznie jedn z gazi administracji pastwowej. Reformy jzefiskie nie ograniczay si do samego kocioa, uderzay rwnoczenie w przywileje stanowe arystokracji; wobec tego w niektrych prowincjach wanie wysze duchowiestwo, z reguy najcilej od czasu kontrreformacji zwizane z arystokracj, solidaryzowao si z jej oporem przeciw tendencjom centralistyczno-biurokratycznym cesarza. Tym si tumaczy, e w przededniu swej mierci Jzef II doprowadzi do wrzenia, a nawet otwartych buntw, w ktrych niema rol odegraa te i hierarchia kocielna; sprzeciwiaa si ona cesarzowi jednak nie tyle w dziedzinie jego polityki kocielnej, ile wieckiej. Krtkie panowanie nastpcy Jzefa II, jego brata Leopolda II (17901792), wyrwnao te sprzecznoci. Leopold II cofn z reform swego poprzednika tylko rzeczy mniej istotne, pewne, jakby powiedzie, przerosty; w gruncie rzeczy cao dziea wielkiego reformatora pozostaa w mocy i ona to wanie pozwolia cesarstwu przetrwa t chyba najcisz prb, na jak do XIX wieku naraona bya monarchia Habsburgw, to jest wojny z rewolucyjn Francj i wojny napoleoskie. Cesarstwo austriackie wyszo z tego wielkiego niebezpieczestwa obronn rk, dlatego e podstawa spoeczna, to jest warstwa chopska, nie zawioda, pozostaa lojalna wobec dynastii. Widziaa w niej bowiem ostoj swojego znonego bytu, widziaa w administracji opiekuna wobec zawsze gronej spoecznie siy, jak dla mieszkaca wsi stanowi jej pan feudalny. Oczywicie ci panowie tym bardziej pozostali lojalni wobec dynastii, poniewa rozumieli, e wojska rewolucji francuskiej nios ze sob zupen likwidacj ustroju feudalnego, a wic podwaenie ekonomicznych i spoecznych przywilejw szlachty i arystokracji. Jedynym czynnikiem mogcym chopa austriackiego, nieniemieckiego, odsun od pastwa byby czynnik narodowociowy, ale wwczas jeszcze w wiadomoci mas chopskich w ogle nie istnia. Idee narodowe, jakie wanie w czasach Jzefa II zaczynay si ksztatowa i nasila, nie ogarny chopw, ograniczay si do mieszczastwa, do warstw rednich. One zrazu mogy mie sympatie dla rewolucyjnej Francji, ale wkrtce i mieszczastwo niemieckie musiao wobec Francji zaj stanowisko wrogie, kiedy uwiadomiono sobie w caych Niem-

czech, z ktrymi ziemie austriackie byy jeszcze najcilej zwizane w wielu dziedzinach kultury, gospodarki i nawet pastwowo, e Francja jest najedc, wprawdzie goszcym hasa wyzwolenia spoecznego, likwidacji feudalizmu, ale rwnoczenie korzystajcym ze swojej przewagi politycznej, aby eksploatowa ekonomicznie opanowane terytoria niefrancuskie. Tak wic rnolito narodowociowa monarchii nie miaa wpywu na jej losy w latach cikiego kryzysu, jaki przesza w okresie wojen napoleoskich. Niemniej wanie pod ich wpywem proces budzenia si wiadomoci narodowej zacz si wzmaga, chocia narodzi si znacznie wczeniej. Pierwsza zasygnalizowaa go arystokracja. Bo te w poowie XVIII wieku jedynie politycznie wiadom i czynn warstw spoeczn bya wanie arystokracja. Maria Teresa staraa si wzorem Ludwika XIV cign j na dwr i oderwa od jej prowincji, co pogbiao kosmopolityzm tej grupy spoecznej. W takich prowincjach, jak czeskie, byo to wane, poniewa tam mniejszej, uboszej szlachty byo niewiele. Natomiast ju na Wgrzech sprawa przedstawiaa si inaczej, bo tam istniaa bardzo liczna drobna szlachta, ktra oczywicie temu procesowi denacjonalizacji nie ulegaa. To jednak jeszcze nie byo czynnikiem decydujcym. Zasadniczo wszystkie warstwy wysze owych czasw przyjmoway jedn oglnoeuropejsk kultur Owiecenia francuskiego. Gdyby za czasw Marii Teresy istnia jaki konkretny program respektujcy tradycje prowincjonalne arystokracji, zachowujcy jej istotne przywileje nie tylko spoeczne, bo tych nie tykano w zasadzie, ale take polityczne to znaczy sprawowanie pewnej, choby ograniczonej wadzy na terenie prowincjonalnym to moe udaoby si scementowa jedno monarchii opartej o interesy arystokracji. Ale skoro reformy byy czstkowe, niejednolite, dla wielu prowincji rne, wzbudzao to tylko zawici midzy prowincjami. Wystarczy przecie stwierdzi, e przywileje polityczne arystokracji wgierskiej byy w znacznie wikszym stopniu zachowywane ni polityczny status arystokracji krajw czeskich; to samo ju musiao wywoa zadranienia i utrudniao wytworzenie si penej solidarnoci oglnopastwowej, nawet wrd tej tak stosunkowo nielicznej i najbardziej uprzywilejowanej grupy spoecznej. A wanie partykularne tendencje arystokracji miay si okaza powanym czynnikiem sprzyjajcym odrodzeniu narodowemu.

Okoo 1780 r. opozycyjne nastawienie arystokracji zaznaczao si ju wyranie, a by to moment, kiedy Jzef II obejmowa samodzielne rzdy. Zrywajc z zasadami politycznymi swojej matki, zdecydowa si szuka oparcia przeciw arystokracji w klasach niszych, to znaczy w zuboaej szlachcie i ywioach mieszczaskich. W ogle jego rzdy odznaczay si jasnym programem i dyy wyranie do centralizacji i ujednolicenia pastwa. Ale nie mia wyczucia dla tego, co trzeba by nazwa imponderabiliami, a co w polityce mona by przenonie nazwa take brakiem wyczucia taktyki politycznej. Niepotrzebnie stwarza sobie wrogw, nie osobistych zreszt, niejako mobilizujc czynniki opozycyjne w szerszym zasigu. Po prostu nie rozumia, na przykad, czy te nie docenia tego, co si wwczas nazywao patriotyzmem prowincjonalnym. W gruncie rzeczy Jzef II mg by sta si popularny wrd poszczeglnych narodowoci, jako e popiera ich interesy wzmacniajc pozycj nie tylko chopw, ale take rozwijajcego si mieszczastwa. Tymczasem pozwoli te rosnce odrodkowe siy wyrwa spod swojej kontroli i umoliwi wyzyskanie ich przez frondujc arystokracj prowincjonaln. By tak przekonany o susznoci swoich zarzdze, e nie troszczy si, aby ci, ktrych one dotyczyy, doszli do tego samego przekonania. Jak to zauway jeden ze wspczesnych, chyba najwybitniejszych mylicieli w sprawach wanie tyczcych zagadnie narodowociowych Herder, On [cesarz] chcia tylko swoim wsppracownikom rozkazywa, a oni mieli lepo wykonywa jego rozkazy. Inny wybitny filozof niemiecki owych czasw, Schlegel, sdzi, e cesarz nie umia zdoby opinii publicznej, chocia dla Schlegla cel, jaki sobie cesarz postawi, by bliski, bo uwaa on, e stworzenie jednoci wrd rnych czci cesarstwa byoby niew tpliwie wielkim i najbardziej podanym bogosawiestwem. Tymczasem reformy Jzefa II, szczeglnie wprowadzenie przez niego jzyka niemieckiego jako jzyka urzdowego, miay skutki najzgubniejsze wanie dla idei jednoci monarchii. Na terenach krajw Korony Wgierskiej jzykiem urzdowym by jzyk aciski. Wprowadzenie niemieckiego musiao wywoa sprzeciwy, i to przejawiajce si albo w obronie jzyka aciskiego, albo te w daniu jzyka wgierskiego. Postulat za wprowadzenia jzyka wgierskiego jako jzyka urzdowego, a wic jzyka pastwowego, musia z kolei wzbudza opory wrd szlachty niemadziarskiej nie wadajcej nim, lecz przyzwyczajonej do uywania aciny jako jzyka urzdw i sdw. Zreszt ten problem,

ktry stworzy Jzef II, straci w pewnym stopniu na ostroci na skutek kompromisowych postanowie Leopolda II. Jeszcze miao min cae pokolenie, nim np. szlachta chorwacka uwiadomia sobie swoj odrbno narodowociow. W tym na wskro jeszcze feudalnym spoeczestwie czuli si oni przede wszystkim szlacht, a potem dopiero mogli si zastanawia, czy raczej chorwack ni wgiersk. Caa koncepcja Leopolda II tylko tym zreszt rnia si od koncepcji polityki jego poprzednika, e chocia cel by ten sam, to znaczy stworzenie pastwa jednolitego i scentralizowanego, taktyka polityczna bya zgoa rna. Jzef II uwaa, e jego rol jest rozkazywanie, a reszta ma wypenia jego wol. Leopold, rzdzcy poprzednio przez kilkadziesit lat w Toskanii, zawsze stara si by w zgodzie z siami spoecznymi, oczywicie tymi, ktre si politycznie liczyy. Dlatego te gwarantujc m. in. szlachcie wgierskiej jej dotychczasowe przywileje, rwnoczenie jednak nie rezygnowa ani na moment ze swego celu zasadniczego, to jest dnoci centralizacyjnych. Mona na pewno za istotny sukces jego polityki uwaa fakt, e w cigu niezmiernie krtkiego czasu potrafi zdoby sobie popularno zarwno wrd szlachty wgierskiej, jak i wrd Serbw Wojwodiny, gdzie ju wyksztacia si warstwa zamonych kupcw, a politycznym przedstawicielem kraju by kler prawosawny. Tak jak reformy Jzefa II regulujce stosunki midzy chopami a szlacht zagwarantoway dynastii wierno chopw cesarstwa na okres wielkiej prby wojen napoleoskich, tak z drugiej strony polityka Leopolda II zagwarantowaa cesarskiemu domowi lojalno szlachty i wszystkich aktywnych si politycznych pastwa. Ju w pierwszym roku klsk austriackich na ziemiach samej monarchii, to jest w r. 1797, szlachta wgierska zacza wystawia ochotnicze puki dla obrony przed inwazj francusk, a w r. 1809, w roku bardzo powanej klski austriackiej, wystawia blisko 140 tysicy ochotnikw. Przy tym trzeba zda sobie spraw z tego, e rzdy nadal sprawowano na zasadach centralistycznych, jak najgorzej przyjmowanych przez szlacht wgiersk, a obecno wojsk francuskich bya przecie okazj do wystpienia przeciw tym rzdom. Dopiero powolny rozwj stosunkw spoecznych i gospodarczych, wpyw idei zakorzenionych w Europie zachodniej i rodkowej przez rewolucj francusk zacz w kilka lat po zakoczeniu wojen napoleoskich oddziaywa na wiadomo polityczn Wgrw.

2. BUDZENIE SI WIADOMOCI NARODOWEJ POSZCZEGLNYCH LUDW

Odrodzenie narodowe czeskie jest z wielu wzgldw gwnym problemem sprawy narodowociowej w monarchii Habsburgw. Po pierwsze ze wzgldu na rol krajw Korony w. Wacawa w caej monarchii. Przed r. 1815 i po r. 1859 by to obszar najludniejszy, a zarazem najwikszy orodek przemysowy. W okresie przynalenoci do monarchii Krlestwa Lombardo-Weneckiego na pewno prym wiody pod obydwoma tymi wzgldami prowincje woskie. Ale, jak wspominalimy, w cigu tych 150 lat, kiedy tworzya si i dojrzewaa, a potem przesilia sprawa narodowociowa, tylko p wieku, a wic zaledwie przez jedn trzeci tego okresu, Habsburgowie mieli wielkie woskie posiadoci. Zreszt dla zagadnienia narodowociowego prowincje woskie stanowiy problem specjalny. Tam poczucie narodowe w momencie przyczenia Lombardo-Wenecji w r. 1815 byo ju wyksztacone. Hegemonia austriacka na Pwyspie Apeniskim bya wic tylko kwesti siy i pozycji midzynarodowej monarchii. Sprawa czeska natomiast to problem polityki wewntrznej. Fazy rozwoju poczucia narodowego czeskiego, przez ktre ono przechodzio, daway za kadym razem inne moliwoci polityczne dla dynastii i w niemaym stopniu od tej polityki zalea stosunek tworzcej si narodowoci do pastwa. Narodowo woska za miaa w pewnym sensie przesdzony, i to negatywnie przesdzony stosunek do panowania austriackiego. Tak jak zagadnienie narodowe w monarchii rodzio si w okresie panowania Jzefa II, w czci na skutek jego reform, tak konkretnie i sprawa odrodzenia narodowego czeskiego zacza si jasno rysowa wanie w okresie rzdw tego cesarza. Byo to cile zwizane z ideami Owiecenia, najbardziej bodaj konkretnie realizowanymi w krajach czeskich. Wystarczy powiedzie, e ju pod koniec XVIII wieku znik analfabetyzm w tych prowincjach. Wanie w okresie rzdw Jzefa II wzrosa powanie ilo szk elementarnych. W Czechach w r. 1779 ok. 50 000 uczniw uczszczao do 1 200 szk elementarnych, a ju w r. 1791 2 600 szk ksztacio 185 000, to jest wicej ni poow dzieci

w wieku szkolnym. Uczono za w tych szkoach dzieci czeskie po czesku. Po czesku te wydawano ksiki przeznaczone do informowania chopw o nowoczesnej gospodarce rolnej i hodowlanej. Ale aby prowadzi t dziaalno literack i pedagogiczn w jzyku czeskim, trzeba byo ten jzyk literacko wyksztaci. Kiedy wic likwidujc szkoy jezuickie wprowadzono do nowych szk zamiast aciny, pielgnowanej przez jezuitw, jzyk niemiecki, utworzono ju w r. 1775 na uniwersytecie wiedeskim katedr jzyka i literatury czeskiej. Byo to nawet podyktowane potrzebami administracji pastwowej na ziemiach czeskich, poniewa urzdnika wadajcego oprcz niemieckiego jzykiem czeskim wysze wadze chtniej widziay. Rwnoczenie patenty tolerancyjne Jzefa II dajce rwnouprawnienie protestantom uatwiy odnowienie si w Czechach tradycji husyckich. Tradycje te znajdoway naturalnie ywszy oddwik w miastach i w ogle w klasach rednich ni wrd arystokracji. Tymczasem wtedy wanie najbardziej wzmacniay si na ziemiach czeskich klasy rednie, to jest mieszczastwo i wolne zawody. By to bowiem kraj, w ktrym rzd sam po utracie lska zakada manufaktury i rozwija wszelki przemys oraz popiera handel. Rwnolegle do odradzajcych si tradycji husyckich i pogbiania samowiedzy czeskiego mieszczastwa arystokracja popieraa tradycje czeskie, widzc w nich obron swych pozycji politycznych, a mianowicie wpywu na administracj prowincjonaln, i obron instytucji stanowych. Tak wic te dwa nurty, nurt mieszczaski i arystokratyczny, razem stworzyy zjawisko, ktre przynioso odrodzenie narodowej wiadomoci czeskiej. By to ruch w pierwszym rzdzie i z pocztku wycznie literackokulturalny. Pisarze i uczeni zaczli zajmowa si przeszoci i literatur czesk. Znajdowali si oni zawsze w krgu tego, co si w tym czasie dziao w dziedzinie kultury i literatury w Niemczech, szczeglnie pod koniec XVIII wieku pod wpywem Herdera. Oczywicie czerpali te z gwnego rda ideologii Owiecenia, to jest z literatury francuskiej, ale na pewno wszystko, co przychodzio z Niemiec, byo im znacznie blisze. Zreszt ta tworzca si inteligencja czeska pisaa i mwia po niemiecku, a po czesku dopiero zaczynaa si uczy. Niemniej wanie ona czua si czesk, chocia nie wycigano z tego w owym pokoleniu adnych politycznych wnioskw. Ludzie ci byli jak najbardziej lojalni wobec Habsburgw, niemniej rozumieli i podkrelali odrbno Cze-

chw i Niemcw, i pod tym ktem widzenia zaczynali przedstawia te histori krajw czeskich. Tym wanie rnili si od arystokracji czeskiej i wielu Niemcw mieszkajcych w krajach czeskich, uznajcych odrbno i wasne tradycje prowincjonalne, ktre chcieli kultywowa, ale nie odrniajcych dwu narodw tej prowincji. Wielu niemieckich dziaaczy kulturalnych o bardzo nawet postpowych pogldach, oddanych ideom Owiecenia i humanitaryzmu, a do rewolucji 1848 r. uwaao si za patriotw czeskich w znaczeniu terytorialnym i nie chciao niejako dostrzec rodzcego si konfliktu narodowociowego, ktry mia rozbi jedno wewntrzn krajw Korony w. Wacawa. Wrd pierwszych dziaaczy odrodzenia czeskiego znalaza si wielka liczba owieconych duchownych, byych jezuitw lub pijarw, przede wszystkim nauczycieli. Jednake byli to ludzie spoecznie zaleni, podlegajcy wadzom kocielnym lub administracji pastwowej, bd te, co byo najczstsze bodaj, urzdnicy wielkich majtkw ziemskich. Ju to samo utrudniao im jakkolwiek dziaalno polityczn. Dopiero wzrastanie mieszczastwa, wolnych zawodw, w ogle niezalenej ekonomicznie warstwy redniej, mogo da podstaw do samodzielnego ruchu narodowego czeskiego o charakterze politycznym. Ale pierwsze pokolenie budzicieli czeskich o tym w ogle nie mylao. Okoo 1770 r. utworzyo si w Pradze koo ludzi, ktrzy w dziedzinie bada nad histori i jzykiem czeskim stworzyli pierwsze ognisko nowoczesnej kultury czeskiej. Profesor uniwersytetu praskiego K. H. Seibt zaoy tygodnik Neue Literatur, gdzie zapoznawa czytelnikw z najnowsz literatur niemieck, majc najwikszy wpyw wywrze na pierwszych patriotw czeskich. Wkrtce wok pijara Gelasiusa Dobnera wytworzya si niewielka grupa pisarzy i uczonych: nalea do niej ucze najwybitniejszego humanisty wiedeskiego owych czasw v. Sonnenfelsa, Ignaz v. Born, czy pijar Nikodem Adaukt Voigt i Frantiek Martin Pelcl. Zaoyli oni w r. 1773 Towarzystwo Naukowe, ktre w r. 1784 nazwano Czeskim Towarzystwem Naukowym, a w r. 1790 otrzymao tytu Krlewskiego Towarzystwa Naukowego (Knigliche Bhmische Gesellschaft der Wissenschaften). Wydawao ono Prager Gelehrte Nachrichten (Praskie Uczone Wiadomoci) oraz monografie. Byo podzielone na dwie sekcje: jedna zajmowaa si naukami przyrodniczymi i matematycznymi, a druga histori narodow i filologi. Dobner wyda w latach 1761-1782 szeciotomowy Annales Bohemorum

Wenceslai Hjek a Liboan, poddajc te dokumenty XVI wieku cisej krytyce naukowej wzorowanej na Mabillonie, dajc w ten sposb podstaw nowoczesnej historiografii czeskiej. Rwnoczenie Voigt wydawa Acta Litteraria Bohemiae et Moraviae, umoliwiajce rozwj historii literatury czeskiej. Pelcl za wyda w r. 1774 Kurzgefasste Geschichte der Bhmen (Zwiza historia Czechw), ktra potem doczekaa si wielu dalszych wyda. Jako pierwszy profesor jzyka czeskiego na uniwersytecie praskim wygosi on wykad inauguracyjny, wydany drukiem w 1793 r. pt. ber den Nutzen und Wichtigkeit der bhmischen Sprache (O potrzebie i wanoci jzyka czeskiego). On te po czesku wyda w r. 1797 dzieje Czech do mierci Karola IV, pt. Nov kronika esk. Powoli te zaczynaa si rozwija literatura w jzyku czeskim. Ale trzeba stwierdzi, e do poowy XIX wieku byy to dziea maej wartoci literackiej, raczej naladownictwa utworw, ju nawet przestarzaych, literatury niemieckiej czy woskiej. Nowoczesna literatura w jzyku czeskim stworzona zostaa przez trzech najwybitniejszych ludzi czeskiego odrodzenia narodowego, to jest Josefa Dobrovskiego, Josefa Jungmanna i Frantika Palackiego. Dobrovsky przejty ideami Herdera rozpocz w r. 1806 wydawa czasopismo Slawin, Botschaft aus Bhmen an alle Slawische Vlker, oder Beitrge zur Kenntniss der Slawischen Literatur nach allen Mundarten (Sowianka, Posanie z Czech do wszystkich ludw sowiaskich, czyli Przyczynki do znajomoci sowiaskiej literatury we wszystkich narzeczach). Zdawao mu si bowiem, e jzyki sowiaskie cechuje znacznie wiksza jednolito, ni to byo w rzeczywistoci. W swoich pogldach prezentowa raczej humanitarny kosmopolityzm, ywi nadziej, e Sowiaszczyzna odegra w przyszoci wielk rol w owieconej ludzkoci. W r. 1795 pisa do jednego ze swoich przyjaci: C poza Bogiem moe by drosze dla mnie ni Ojczyzna? Ale pragn by poytecznym take dla cudzoziemcw i dla caej ludzkoci. Pod wpywem zwycistwa Rosji w r. 1812 wyraa nadziej, piszc w r. 1815 do Kopitara, soweskiego uczonego w Wiedniu, e nowe wiato przyjdzie dla wiata od Sowian, poniewa sowiaski um (rozum) jest w swojej czystoci znacznie wyszy ni niemiecki Verstand i francuski esprit. Najwikszym osigniciem Dobrovskiego jest wydana w r. 1809 w jzyku niemieckim gramatyka jzyka czeskiego. W r. 1821 opublikowa po acinie rozpraw o jzyku starosowiaskim. Da podstawy slawistyki naukowej, tak jak Dobner historiografii czeskiej.

Dobrovsk zdawa sobie spraw z tego, e polska literatura moe uatwi Czechom stworzenie literackiego jzyka, e w niej mona szuka wzorw dla czeskiego jzyka literackiego, jako e jzyk polski by czeskiemu pokrewny, a starajc si oczyci jzyk czeski z naleciaoci niemieckich, mona szuka zapoycze w sownictwie polskim. On te natchn modszych od siebie pisarzy i poetw, aby zainteresowali si polsk literatur. Jeli poeci czescy zrazu naladowali utwory poetyckie niemieckie, to pod wpywem inspiracji Dobrovskiego, ktry Polsk zna i mia ywe kontakty z polskimi uczonymi, grupa pisarzy skupiajca si wok osoby poety A. J. Puchmajera tumaczya polskich poetw doby stanisawowskiej, Knianina, Karpiskiego i Krasickiego. Ponadto pisarze ci przy przekadach klasycznych dzie, jak np. Iliady, korzystali z istniejcych tumacze polskich, a nie jak poprzednio niemieckich. Dobrovsk by inspiratorem wszystkich pniejszych dziaaczy czeskich na polu odrodzenia narodowego, ktre w tej fazie zasadzao si na stworzeniu jzyka literackiego, stworzeniu literatury narodowej i odnowieniu dawnych tradycji historycznych. Rzeczywistym twrc nowoczesnego jzyka czeskiego sta si ucze Dobrovskiego Josef Jungmann, syn chopa, posiadajcy wyczucie tego wanie jzyka, jakim mwi lud czeski. On si tego jzyka nie potrzebowa uczy, jak pierwsi pionierzy odrodzenia czeskiego. Zreszt mia wiadomo, e jzyk jest najistotniejszym instrumentem narodowoci. Ju w r. 1803, a wic w wieku trzydziestu lat ogosi pod wpywem Herdera artyku O jzyku czeskim, w ktrym da wyraz przekonaniu, e jzyk jest kryterium narodowoci, e ile istnieje jzykw, tyle jest ojczyzn. A ponadto, e nard uzyskuje swoje miejsce w wiecie innych narodw wanie przez literatur narodow. Dlatego te obok prac naukowych tumaczy najwybitniejsze dziea literatury wiatowej na jzyk czeski (m. in. Raj utracony Miltona). Zakada czasopisma, napisa po czesku histori literatury czeskiej, a w latach 1834-39 wyda fundamentalny sownik czeskoniemiecki w piciu ogromnych tomach. Dzieo to mogo si ukaza w tak krtkim czasie, poniewa wtedy Jungmann nie by ju sam, lecz znalaz pomoc wielu entuzjastw odrodzenia narodowego, a ponadto istniay ju instytucje, ktre organizoway tego rodzaju prace. W tej dziedzinie zasadnicz rol odegra trzeci z trjcy odnowicielibudzicieli, Frantiek Palack. Od r. 1827 by on wydawc kwartalnika asopis eskho Museum, samym swoim istnieniem wiadczcego o tym, e dzieo pionierw odrodzenia narodowego zostao zrealizowane,

e stworzona zostaa ju dostatecznie liczna grupa wiadomych narodowo intelektualistw i na tyle szeroka rzesza czytajcej publicznoci, i w dziedzinie kulturalnej nikt wtpi nie mg o istnieniu narodu czeskiego. Zreszt w r. 1831 zaoono instytucj wydawnicz Matice eska, egzystujc dziki skadkom czonkw; byo ich w r. 1847 ponad 2000. Zreszt istniay w tym czasie inne instytucje i stowarzyszenia, ktre mogy rozwija w okresie rzdw Metternicha ograniczon i kontrolowan, lecz niemniej powan dziaalno, nie tylko naukowo-literack, ale i w dziedzinie podnoszenia kultury gospodarczej kraju. Byo to dlatego jeszcze moliwe, e instytucje te rozwijay si pod patronatem arystokratycznym. Znaczenie Palackiego dla odrodzenia narodowego polega na tym, e da on inteligencji czeskiej histori Czech, napisan zreszt po niemiecku; wychodzia ona z idei Herdera, przedstawiajc pierwotnych Sowian jako lud pracowity, miujcy pokj, yjcy w naturalnej demokracji, ktry te dlatego pada ofiar zaborczych i wojowniczych ssiadw. W tej dziedzinie Palack by bliski Lelewelowi; trzeba podkreli, e Palack gosi, i Czesi byli najbardziej na Wschd wysunitym bastionem kultury zachodniej, czym zasadniczo rni si od wielu wspczesnych ideologw sowiaskich, w Sowianach upatrujcych nosicieli odrbnej, najmodszej, ale najdoskonalszej kultury, ktra zdobdzie sobie rol przodujc w Europie. Palack by protestantem i gloryfikowa dzieo Husa, w nim widzc poprzednika reformacji i ucielenienie postpowej roli Czechw w Europie. Z tych zaoe ideologicznych mona potem wywie i polityczne koncepcje Palackiego, ktry w r. 1848 sta si uznanym czeskim przywdc politycznym. Specyficzn rol w czeskim odrodzeniu narodowym odegra Vaclav Hanka. I on by uczniem Dobrovskiego, a jako poeta ukada zbiorki oparte o ludowe motywy sowiaskie, a wic rosyjskie, polskie, serbskie obok, oczywicie, czeskich. Wkrtce zabra si on do pracy naukowej, badajc jzyki sowiaskie. By bibliotekarzem Muzeum Krlestwa Czeskiego, zaoonego w r. 1818, i na tym stanowisku nawiza rozliczne kontakty z uczonymi sowiaskimi, dziki czemu zbiory Czeskiego Muzeum uzupenia stale materiaami przysyanymi z innych bibliotek w krajach sowiaskich. Na tym polu odegra Hanka rol bardzo poyteczn, szczeglnie za przyczyni si do zblienia midzy polskimi a czeskimi pisarzami, poetami i uczonymi.

Najbardziej jednak wsawi si Hanka rzekomym odkryciem w r. 1817 i 1819 Rkopisw krlodworskiego i zielonogrskiego, zbiorw poezji staroczeskiej, jakoby pochodzcych z XIII wieku. Wprawdzie Dobrovsk, a z nim take i niektrzy inni uczeni (np. Samuel Bandtkie) zorientowali si, e autentyczno tych odkry jest wtpliwa. Ale wrd inteligencji sowiaskiej odkrycia owe wzbudziy niezmienny entuzjazm. Po kilkudziesiciu latach dopiero stwierdzono z ca pewnoci, e byy to falsyfikaty sfabrykowane przez Hank, lecz w pierwszej poowie XIX wieku wiara w ich autentyczno wzmocnia poczucie dumy narodowej nie tylko wrd Czechw. U wszystkich narodw sowiaskich rkopisy wzbudziy przekonanie o sile starodawnej kultury sowiaskiej, nie ustpujcej innym kulturom europejskim. Byy te one tumaczone i wydawane w innych jzykach sowiaskich; np. pierwszy ich przekad zosta opublikowany przez poet polskiego Kazimierza Brodziskiego w r. 1820 w Pamitniku Warszawskim. Do slawistyki wprowadzay one pewien zamt, poniewa szereg uczonych w oparciu o te falsyfikaty publikowao np. rozprawy o pierwotnym prawie sowiaskim. Dla odrodzenia narodowego zarwno Czechw, jak i innych narodw sowiaskich miay one jednak pozytywne znaczenie. W tym miejscu trzeba zaznaczy, e w dziele czeskiego odrodzenia narodowego odegrali niema rol dwaj Sowacy, to jest Jn Kollr i Pavel Josef afrik, piszcy po czesku. Kollr by protestantem, ksztaci si w Bratysawie i Jenie, a w r. 1821 przy pomocy Dobrovskiego wyda w Pradze swj wielki poemat Slvy Dcera (Cra Sawy). Potem opiekowa si nim Jungmann, a w rezultacie Kollr sta si jednym z bardziej popularnych poetw czeskich owych czasw. Zasadniczo uwaa si on za uczonego; w r. 1837 ogosi rozpraw filologiczn, ktra miaa udowodni jedno wszystkich jzykw sowiaskich, potem w r. 1849 otrzyma katedr archeologii sowiaskiej w Wiedniu; jego wywody naukowe cechowaa bardziej poetyczno ni ciso, a jako poeta by naladowc, wzorujcym si zreszt na klasykach literatury europejskiej od Dantego do Schillera. Kollr by przekonany, e Sowianie to jeden nard, a jzyki ich to narzecza jednej wsplnej mowy. W oparciu o to przekonanie gosi wzajemno sowiask, rozumian szeroko w sensie kulturalnym i politycznym. Ide jego bya Wszechsawia, ojczyzna wszystkich Sowian; na przeszkodzie sta tylko brak wzajemnego poznania poszczeglnych ludw sowiaskich; zjednoczona Sowiaszczyzna zgodnie z koncepcjami Herdera mogaby przej

w swoje rce dalsze prowadzenie ludzkoci, sta si porednikiem midzy starym a nowym wiatem, starzejce si pierwiastki kultury odmodzi i podnie do potgi humanitaryzmu. Idee te byy wprawdzie wyrazem naiwnego panslawizmu, lecz w myl zamierze Kollra, jak i afrika podkrelenie jednoci sowiaskiej miao da budzcym si do narodowego ycia ludom sowiaskim poczucie siy. Wielkiej kulturze i materialnej potdze Niemcw pragnli oni przeciwstawi rodzc si potg Sowian. afrik by te luteraninem i w modoci zacz od poezji, ale wkrtce po przeczytaniu dziea Jungmanna zacz si interesowa czeskim jzykiem i literatur. W r. 1826 ogosi po niemiecku Geschichte der slavischen Sprache und Literatur nach allen Mundarten (Dzieje jzyka sowiaskiego i literatury wedle wszystkich narzeczy). Pisa po niemiecku, poniewa zdawa sobie spraw, e wszyscy Sowianie wanie w tym jzyku mog si porozumie. Chocia dzieo to zawierao wiele atwych wkrtce do wykrycia niedokadnoci, byo ono bardzo poczytne i odegrao ogromn rol w upowszechnieniu wiedzy o literaturach sowiaskich. Podobn rol odegrao drugie najwiksze dzieo afrika Slovansk staroitnosti. Kollr i afrik gosili pewnego rodzaju panslawizm kulturalny i Sowakw uwaali za cz narodu czeskiego, ale tak rzecz owietlajc, jakoby Sowacy byli bardziej rodzimymi Czechosowakami ni Czesi. Czesi czuli si jednak mocniej zwizani z kultur zachodni ni wschodni i bynajmniej w owym czasie, szczeglnie po polskim powstaniu w r. 1831, nie mieli sympatii dla carskiej Rosji. Zreszt w okresie polskiej wielkiej emigracji idee wrd niej goszone znajdoway oddwik i w Czechach, jak w ogle w caej austriackiej Sowiaszczynie. Szczegln popularnoci cieszyy si dziea Mickiewicza, ktrego wykady paryskie o literaturze sowiaskiej byy w duym stopniu inspirowane przez pisarzy czeskich, sowackich i poudniowosowiaskich. Niemao do poznania literatury polskiej w Czechach przyczyni si wielki przyjaciel Polski, jeden z najwybitniejszych poetw i budzicieli czeskich, Frantiek Ladislav elakovsk, ktry za krytyk represji carskich po powstaniu usunity zosta z redakcji Praskich Novin. Postawa czoowych pisarzy i politykw czeskich wobec polskich de wyzwoleczych nie bya jednak jednolita. Niektrzy z nich brali Polakom za ze ich walk z Rosj, bo psuo im to obraz harmonii wszechsowiaskiej.

Powstanie listopadowe odbio si ywym echem w Czechach; kraj ten wraz z ca monarchi wchodzi w okres wzmagajcego si wrzenia, wynikajcego z przesilenia si istniejcego porzdku spoecznogospodarczego, z narastania si rewolucyjnych dcych do zlikwidowania nieznonego absolutyzmu i feudalizmu w stosunkach agrarnych. Jak zwykle w takich nastrojach, pierwsze ruchy rewolucyjne znalazy oddwik wrd modziey uniwersyteckiej. Ju w r. 1824 doszo do zaburze i aresztowa wrd studentw praskiego uniwersytetu, potem powstay tajne stowarzyszenia pomocy dla polskich emigrantw udajcych si po powstaniu na Zachd. W latach 1845-48 istniaa tajna organizacja studencka pod nazw Repeal. Nazwa ta pochodzia std, e walka Irlandii przeciw panowaniu angielskiemu bya w Czechach nie tylko znana, ale w pewnym sensie propagowana, poniewa tym sposobem niejako przemycano idee narodowo-rewolucyjne wrd spoeczestwa czeskiego. Karel Havliek-Borovsk, twrca dziennikarstwa czeskiego, w zaoonych przez siebie Praskich Novinach pisa wprawdzie o Irlandii, ale w taki sposb, e publiczno rozumiaa, i jest to wybieg, aby omin wszechpotna cenzur. Czytelnicy doskonale rozumieli, e kiedy si pisze o Irlandii, ma si na myli Czechy i ich walk z uciskiem rzdu austriackiego. Tak wic w momencie kiedy wybucha rewolucja marcowa w r. 1848, Czesi mieli ju nie tylko pen wiadomo narodow, ale te kadr politycznych przywdcw. Jeli jednak do tej pory nie tworzono konkretnych politycznych programw, lecz postulowano tylko oglne przeobraenia w duchu liberalnym, w duchu nowoczesnego pastwa, i w tym domaganiu si nie byo rnic midzy liberaami niemieckimi a czeskimi, to rewolucja 1848 r. nagle postawia szereg konkretnych polityczno-narodowych spraw do rozstrzygnicia i zaatwienia. Sowecy byli drugim narodem sowiaskim, ktry po 1815 r. w caoci mieszka na ziemiach austriackich, i to w ich zachodniej czci, tej, ktra naleaa do Zwizku Niemieckiego i przedtem miaa tradycje przynalenoci do Rzeszy Niemieckiej. Jak wspominalimy poprzednio, by to nard nieliczny, chyba etnicznie najsabsza grupa w monarchii. W dodatku obszar zaludnienia Sowecw podzielony zosta na kilka krajw koronnych, i to tak, e wikszo Sowecw mieszkaa w tych prowincjach, gdzie tworzyli tylko mniejszo mieszkacw. Stanowio to dodatkow sabo w dziedzinie politycznej. Sowecy byli chopami, szlachta za i mieszczanie, a potem biurokracja czy wolne zawody

naleay z reguy do narodowoci niemieckiej, czciowo na poudniu do woskiej; fakt ten znw osabi pozycj Sowecw. Niemcy w owych krajach nalecych od wiekw do Rzeszy Niemieckiej musieli uwaa te ziemie za przynalene nie tylko politycznie, ale i etnicznie do Niemiec. Std po obudzeniu si do ycia narodowego Sowecw postawa Niemcw w stosunku do tego chopskiego narodu bya jeszcze znacznie bardziej nacjonalistyczna ni np. w stosunku do Czechw, ktrzy przecie mieli dawne tradycje niezalenoci i jakiej nawet w ramach Rzeszy Niemieckiej odrbnoci. Oczywicie, tak jak i inne tzw. niehistoryczne narody, pierwsz faz odrodzenia musieli Sowecy przej w deniu do stworzenia wasnej narodowej kultury, opartej o wasny literacki jzyk, ktry dopiero trzeba byo tworzy. Sowecy posiadali tylko dawne, ju bardzo zwietrzae, tradycje jzykowe z XVI wieku. W XVIII w. nikt w zasadzie nie uywa literackiego jzyka soweskiego. Soweska literatura istniaa w wieku XVI jako literatura protestancka, przeznaczona dla niszej hierarchii duchownej, dla chopw i rzemielnikw, jednym sowem, tylko dla niszych sfer spoecznych. Wszystko, co przeznaczano dla warstw wyszych, byo pisane albo po acinie, albo po niemiecku. Niemiecki sta si jzykiem wadz stanowych, wadz miejskich i szlachty, a wkrtce zacz by jzykiem biurokracji. Uycie soweskiego ograniczao si do ustnego komunikowania rozporzdze chopom i rzadko tylko wypisywano w tym jzyku jakie dokumenty. Przez sto lat midzy rzdami Marii Teresy a rewolucj 1848 r. niemiecki by jzykiem wszystkich dokumentw pastwowych i sdowniczych. Tumaczono rozporzdzenia i obwieszczenia tylko wtedy na soweski, kiedy zachodzia nieodzowna potrzeba, aby przyjli je do wiadomoci chopi sowescy. Starano si wic, ale bez zbytniego nacisku, aby urzdnicy majcy bezporedni kontakt z ludnoci sowesk znali ich jzyk. W przeciwiestwie jednak do krajw czeskich, gdzie za Jzefa II rozbudowano sie szk elementarnych z jzykiem czeskim, w Sowenii nie wprowadzono w powszechne uycie jzyka soweskiego; uczono go tylko w bardzo nielicznych szkoach i jedynie jako ubocznego przedmiotu. Nawet religii dzieci soweskie uczono po niemiecku. W rezultacie kada jednostka, ktra wybijaa si spoecznie, musiaa przyjmowa jzyk i kultur niemieck, a wic ulegaa germanizacji. Bya to okoliczno dodatkowo utrudniajca wyksztacenie si rodzimej inteligencji soweskiej, grupy spoecznej koniecznej dla doko-

nania dziea kulturalnego, bdcego warunkiem wstpnym do odzyskania przez Sowecw nowoczesnej wiadomoci narodowej. Jeli jeszcze w XVII wieku uywano jzyka soweskiego w administracji pastwowej, to pod koniec XVIII byo to ju tylko narzecze chopskie i nikt nie pamita, e w okresie reformacji drukowano ksiki soweskie w Tybindze, a w r. 1584 Jurij Dalmatin przetumaczy Bibli na jzyk soweski. Kontrreformacja soweski ruch literacki zniszczya, chocia jezuici na pocztku XVII w. wydrukowali may katechizm po sowesku. Kiedy Jzef II zacz rozwija szkolnictwo, wwczas w Lublanie w Normalschule, a wic w szkole, ktra miaa ksztaci nauczycieli, jako jzyk wykadowy wprowadzono niemiecki zamiast dotychczasowej aciny. Jezuici rozumieli potrzeb wskrzeszenia jzyka soweskiego i w 1768 r wydali w Lublanie podrcznik Krainska gramatika, a potem eks-jezuici wydali podrczniki pszczelarstwa i rolnicze po sowesku. Pewnego rodzaju opiek znalaz jzyk soweski u bogatego arystokraty barona Zygmunta Zoisa; pod wpywem Herdera zaj si on soweskim folklorem. Popar franciszkanina Valentina Vodnika, ktry wystpi z zakonu i przenis si do Lubiany jako nauczyciel gimnazjalny. Pochodzi z ludu i zna wietnie jzyk tego ludu. Wydawa po sowesku przez kilka lat kalendarze z praktycznymi radami, a od 1797 do 1800 r. wydawa czasopismo Lubljanske Novice. Zbiera te pieni ludowe, a wspczesny mu Anton Linhart przetumaczy na soweski Wesele Figara. Tak z wolna zaczo si odrodzenie jzyka soweskiego. Linhart napisa te po niemiecku histori Sowenii, wydan w r. 1791 pt. Versuch einer Geschichte von Krain und den brigen Lndern der sdlichen Slaven sterreichs (Prba historii Krainy i innych poudniowosowiaskich krajw Austrii). W ksice tej zawarta bya myl, e Sowianie mog odegra wielk rol w Austrii, ktra ewentualnie moe si na wzr Rosji przeksztaci w pastwo sowiaskie. Doniosym, cho niezmiernie krtkotrwaym epizodem w dziejach Sowecw stao si panowanie Francuzw w utworzonych w r. 1809 przez Napoleona Prowincjach Iliryjskich, gdzie znalazy si ziemie Sowecw. Zaoono wwczas znakomite szkoy uczono w nich po sowesku a rwnoczenie kraj ten otrzyma wietn administracj; zlikwidowaa ona stosunki feudalne. Chocia Iliria napoleoska pozostaa epizodem, ale daa pocztek nowym tradycjom, ktrych ju nie mona byo przekreli. Upamitni to Vodnik popularnym wierszem Ilirija oivljena.

Twrc nowoczesnego jzyka literackiego soweskiego by Jernej Kopitar, twrca pierwszej naukowej gramatyki soweskiej, uczony slawista dziaajcy w Wiedniu i std rozszerzajcy swj wpyw na Sowian poudniowych przede wszystkim. Poprzez swego ucznia Vuka Stefanovicia Karadicia wywar ogromny wpyw na uksztatowanie si jzyka serbskiego. Wraz z Dobrovskim i afrikiem nalea on do twrcw nowoczesnej slawistyki. Niemniej Kopitar nie tworzy konkretnych programw politycznych, jego deniem byo, aby Austria pozwolia na rozwj kultury narodw sowiaskich, ktre znalazy si pod jej panowaniem. Jeli idzie o dialekty poudniowosowiaskie, to Kopitar wychodzi z zaoenia, e pnocno-zachodnia cz Chorwacji, gdzie mwiono dialektem kajkawskim, tworzy razem ze Soweni jeden obszar jzykowy, natomiast Chorwaci mwicy po sztokawsku nale do obszaru jzyka serbskiego. Miao to w konsekwencji znaczenie dla wytworzenia si pewnych koncepcji politycznych, a to wielkoserbskich, zwalczanych przez koncepcje wielkochorwackie, wyznajce ide iliryjsk, o czym bdziemy mwili poniej. Natomiast mona u wczesnego poety soweskiego Preerena dostrzec pewien konkretny program narodowy. Mianowicie w r. 1844 napisa on poemat Zdravljica (Toast), w ktrym gosi haso walki zbrojnej o niepodlego Sowenii, braterstwa oglnosowiaskiego i oglnoludzkiego. Na pewno wiersz ten by napisany pod polskim wpywem, ale nie spotka si ze zrozumieniem i uznaniem. Ostatecznie bowiem, kiedy wybucha rewolucja w r. 1848, Sowecy nie mieli ustalonego programu politycznego i w tej dziedzinie byli najbardziej opnionym szczepem sowiaskim w Austrii. Odrodzenie ukraiskie w Galicji wschodniej dokonao si mniej wicej w tym samym czasie co u innych ludw sowiaskich monarchii habsburskiej. Niemniej byo ono nieco opnione i miao do przezwycienia moe nawet wiksze trudnoci. Po przyczeniu tego kraju do Austrii w r. 1772 wrd ludnoci ukraiskiej nie byo ju szlachty, ktra w poprzednich wiekach spolszczya si najzupeniej. W dodatku cerkiew unicka te w niemaym stopniu, przynajmniej w wyszej hierarchii, zostaa spolonizowana, a nisze duchowiestwo byo przewanie niewyksztacone i nieomal w zupenoci schopiae. Na przyszo stanowio to zapewne szans, aby te rodziny ksiowskie day pocztek inteligencji ukraiskiej. Ale proboszczowie greckokatoliccy byli w znacz-

nie wikszym stopniu uzalenieni od swych szlacheckich kolatorw ni kler rzymskokatolicki. Wprawdzie zaraz po objciu przez rzd austriacki Galicji istniay wysiki, aby wytworzy jak bardziej od szlachty polskiej niezalen hierarchi unick, ale wanie w ostatnich dziesicioleciach XVIII wieku nastpio prawie zupene spolonizowanie caej inteligencji pochodzenia ukraiskiego. Zreszt nawet tej nazwy wwczas nie uywano, a lud zamieszkujcy wschodni Galicj, cz Bukowiny i pnocno-wschodnie Wgry, czyli tak zwan Ru Podkarpack, nazywano Rusinami, Rutecami z niemieckiego sowa Ruthenen. Sami nazywali si ruski, co z kolei uniemoliwiao rozrnianie pojcia rosyjski od ukraiskiego. Wprawdzie w okresie rzdw Jzefa II prowadzono na uniwersytecie lwowskim wykady w jzyku starosowiaskim, wkrtce jednak zaniechano tego, a kiedy po r. 1816 reformowano szkolnictwo, uznano, e w szkoach nie mona uczy jzyka ukraiskiego, poniewa nie ma on charakteru literackiego i jest tylko gwar ludow. Publikowano w tym czasie nieliczne ksiki dla Rusinw, ale byy one pisane jakim nie sprecyzowanym jzykiem bdcym mieszanin starocerkiewnego i gwary. Za kordonem na ziemiach ukraiskich podlegych caratowi istniaa ju literatura ukraiska pisana w jzyku ukraiskim, ale w Galicji jakoby nie zdawano sobie z tego sprawy. Obudzenie si ruchu narodowego wrd Ukraicw galicyjskich czy si z oywieniem, ktre ogarno Galicj po powstaniu listopadowym. W spiskach polskich, ktre rozkrzewiy si w zaborze austriackim na pocztku lat trzydziestych ubiegego wieku, braa te udzia i modzie ukraiska, przede wszystkim klerycy seminariw greckokatolickich. Ponadto agitacja polskich spiskowcw wrd ludnoci nie ograniczaa si do czci zachodniej kraju, ale obejmowaa rwnie chopw we wschodniej Galicji i z tego wzgldu bya prowadzona w jzyku ukraiskim. Dla tych chopw modzi polscy spiskowcy ukadali czsto wierszowane odezwy, majce ich pobudzi do walki przeciw uciskowi spoecznemu, przy czym agitacja ta przedstawiaa jako wroga chopw polskich i ruskich zarwno rzd austriacki, jak i dwory szlacheckie. Modzi polscy spiskowcy wywodzcy si z Galicji wschodniej nie widzieli jednak zagadnienia narodowego ukraiskiego. Przywieca im idea Polski w granicach historycznych, a wic wczenia do niej i ziem ukraiskich. Jzyk ukraiski uwaali za gwar polsk, sami za uwaali si za Rusinw w znaczeniu etniczno-regionalnym, a nie narodowo-

politycznym. Mwili o sobie, e s gente Rutheni, natione Poloni; polityczny nard w granicach historycznych by tylko jeden, to jest polski, inne narodowoci to byy szczepy, ktre mogy si posugiwa nieliterackimi narzeczami tak dugo, pki nie przyswoiy sobie penej owiaty, nie stay si w peni cywilizowane, co rwnoznaczne byo w przekonaniu tych patriotw polskich z polskoci. Ale wkrtce mieli si przekona, e s to tylko marzenia, a rzeczywisto przedstawia si inaczej. Z wolna, w wielkim trudzie budzia si i ukraiska wiadomo narodowa na tych ziemiach. To odrodzenie narodowe poczone jest z nazwiskami trzech pierwszych dziaaczy tego odrodzenia, czyli z tzw. trjc rusk. Byli to Marcjan Szaszkewicz, Jakub Hoowacki i Iwan Wahylewicz. Najwybitniejszym z nich by na pewno Szaszkewicz, umar jednak bardzo modo, bo w r. 1843. By on natchnionym poet, chocia bez wielkiego talentu. W r. 1829 zacz studiowa na uniwersytecie we Lwowie i wstpi do seminarium duchownego. Wszed od razu w spiskowo-demokratyczn atmosfer owego pokolenia modziey galicyjskiej, w ktrej silne byo poczucie obowizku pracy dla ludu i wrd ludu. Pod wpywem zapoznania si z literatur ukraisk zza kordonu sta si wiadomym Ukraicem. Wkrtce zbliyli si do niego dwaj inni studenci lwowscy, to jest Hoowacki i Wahylewicz, i wsplnie zaczli prac nad stworzeniem jzyka i literatury ukraiskiej. Weszli te w kontakt z dziaaczami sowiaskimi innych krajw monarchii, a sami pod ich wpywem zaczli zbiera pieni, legendy i dokumenty historyczne. W tym najzupeniej nie rnili si od tych, ktrzy ju od koca XVIII wieku robili to wrd innych Sowian austriackich. Pierwszym zagadnieniem bya sprawa alfabetu. Wanie wtedy Wacaw Zaleski wyda Pieni polskie i ruskie ludu galicyjskiego (1833), oczywicie w alfabecie aciskim. Przeciw temu wystpi Szaszkewicz wydajc w r. 1836 broszur pt. Azbuka i abecado, gdzie postulowa uywanie cyrylicy. Broszura, wydana w Przemylu, bya odpowiedzi na artyku Jzefa oziskiego, ogoszony w r. 1834 w Rozmaitociach Lwowskich pt. O wprowadzeniu abecada polskiego do pimiennictwa ruskiego. Polemika ta ma wielkie znaczenie, poniewa Szaszkewiczowi wyranie szo tu o zachowanie odrbnoci narodowej, gdy alfabet aciski, jak mu si zdawao, grozi utoniciem w morzu polskiej kultury, polskiej literatury owego czasu, ktra skdind fascynowaa tych modych Ukraicw, czemu si dziwi nie mona, jako e utwory Mickie-

wicza czy inne pisma przychodzce z wielkiej emigracji, apelujce do walki o wolno narodow i spoeczn, musiay odzywa si silnym echem w duszach pionierw odrodzenia ukraiskiego w Galicji. Ci modzi ludzie pracujc nad wytworzeniem jzyka literackiego szukali podstawy w mowie ludu. Sami pisali i zbierali pieni ludowe. Korzystajc ze wskazwek Kollra, afrika, Havlika, tumaczyli Rkopis krlodworski, drukowali nawet swoje pisma w Czechach. W Galicji przebywa w tym czasie jako urzdnik Karel V. Zap Czech, literat, zbieracz pieni ludowych, majcy bliskie stosunki z budzicielami czeskimi. Wszed on w rodowisko modych Ukraicw galicyjskich i pomaga im w kontaktach z Prag. Zreszt Hoowacki by uczniem Kollra w czasie swego pobytu na uniwersytecie w Peszcie, prowadzi korespondencj nie tylko z nim, ale i z afrikiem, ktry niemao przyczyni si do uatwienia prac trjcy ruskiej. Po alfabecie nastpn, znacznie trudniejsz spraw byo zdecydowanie, jaki dialekt jzyka ludowego Galicji ma sta si podstaw jzyka literackiego. O to musieli ci modzi pisarze z wielkim trudem walczy. Natrafiali na najrozmaitsze trudnoci i opory wrd innych literatw prbujcych pisa po ukraisku. Sprawa naturalnie nie rozstrzygna si od razu. Dopiero kiedy do Galicji dostay si utwory najwikszego poety ukraiskiego Szewczenki, jzyk ostatecznie zosta ustalony. W latach trzydziestych ubiegego wieku najwaniejsze byo, aby w ogle zacz w tym jzyku publikowa. W tej sprawie natrafiono te na ogromne trudnoci. Dwa zbiorki poezji ludowej oraz modych dziaaczy (Syn Rusi (1833) i Zoria (1834) nie mogy si ukaza drukiem z powodu zakazu cenzury. Cenzorem by Kopitar w Wiedniu; by on przekonany, e nie naley w ogle popiera literatury ukraiskiej, bo bdzie to ze szkod zarwno dla literatury polskiej, jak i rosyjskiej. Niemniej trjca nie zrezygnowaa i w r. 1837 ukazaa si w Peszcie przy poparciu Kollra i za porednictwem Serbw Rusaka Dnistrowaja, drukowana neocyrylic, a zawierajca oba wspomniane zbiory sprzed paru lat. By to moment zwrotny w dziejach ukraiskiego odrodzenia narodowego w Galicji. Na razie sprawa polegaa wycznie na tworzeniu etnicznej wiadomoci narodowej, trzeba byo walczy nie tylko z pogldem polskim o jednoci narodowej polsko-ukraiskiej, ale take ze sowianofilami rosyjskimi, z ktrymi rycho nawizali dziaacze ukraiscy osobisty kontakt. Zaczo si to od r. 1835, kiedy Michai Pogodin, znany publicysta

i dziaacz panslawizmu, przejeda przez Lww; ze swej strony chcia on widzie w jzyku i narodzie ukraiskim tylko pewien regionalny fragment wielkiego narodu rosyjskiego. Ostatecznie po mierci Szaszkewicza, po paru latach Wahylewicz zbliy si do Polakw, a Hoowacki jako moskalofil bdzie uwaa Ru galicyjsk i Zakarpack za plemi rosyjskie jak caa Maoru. Miao si to dopiero po roku 1848 wykrystalizowa. Niemniej ju pod koniec lat czterdziestych zaczyna si tendencja ze strony rzdu austriackiego, aby budzcym si ruchem ukraiskim posuy si w walce z Polakami. Pionierzy ukraiscy bynajmniej nie zdradzali od razu tendencji, aby sta si narzdziem reakcji austriackiej przeciw deniom rewolucyjnym polskim, ktre byy im przecie zrazu spoecznie bardzo bliskie. Klska powstania polskiego w r. 1846 staa si w tym wzgldzie momentem przeomowym. Autorytet polskoci, autorytet rewolucji polskiej zosta zachwiany. Sabym politycznie i materialnie dziaaczom odrodzenia ukraiskiego w Austrii otworzyy si moliwoci poparcia rzdowego. Kiedy wybucha rewolucja 1848 r., byli ju niejako przygotowani do szukania opieki austriackiej, tak jak i czynniki rzdowe austriackie zrozumiay, e w ruchu ukraiskim ley polityczna szansa, ktr da si dla celw antypolskich wykorzysta. Zupenie inaczej przedstawia si problem woski w monarchii habsburskiej. W wieku XVIII sytuacja Woch bya zgoa inna, pomimo pewnych podobiestw, ni sytuacja Niemiec. Podobiestwo polegao na tym, e i Itali, i Niemcy podzielono na kilka pastewek. Ale w Niemczech istniay tradycje jednoci symbolizowane przez cesarstwo. Ponadto w Niemczech znajdoway si nie tylko mae pastewka, ale take dwa mocarstwa, Prusy i Austria, ktre mogy by przez Niemcw uwaane za ich wasne pastwa. W dodatku dynastie niemieckie zakorzeniy si w kraju od wiekw i na skutek tego silnie zrosy si ze spoeczestwem. We Woszech tylko jedna dynastia sardyska bya woska i miaa oparcie w swoich poddanych. Podobiestwo struktury spoecznej polegao na tym, e w poowie XVIII w. istniao we Woszech silne, owiecone mieszczastwo, ktre oczywicie decydowao o poczuciu narodowym. Niemniej jeli egzystoway jakie czynne woskie siy polityczne, to nie dyy one do stworzenia jakiegokolwiek zjednoczonego pastwa, ale do tego, aby istniejce rzdy byy agodne, sprawiedliwe i owiecone. A trzeba doda, e Owiecenie pod wpywem francuskim znalazo we Woszech silny oddwik, oczywicie ograniczony do bardzo nielicznej elity intelektualnej. Ponadto, co dla Woch bardzo charakte-

rystyczne w czasach nowoytnych, to dua rnica w rozwoju cywilizacyjnym midzy Poudniem a Pnoc. Poudnie byo niezmiernie zacofane i bardziej zblione w stosunkach spoecznych do Hiszpanii czy nawet Afryki Pnocnej ni do Francji. Natomiast na Pnocy mieszkao silne mieszczastwo, a kraj by bogaty zarwno ze wzgldu na urodzajn gleb, jak i na z dawna rozwinity przemys. Tradycje woskiej wietnoci, nie tyle moe okresu staroytnego, ile redniowiecza i Odrodzenia, odyy pod wpywem klasycyzmu. Ale jeli woscy myliciele marzyli o powrocie do dawnej wielkoci, to nie mogy si te marzenia przeobrazi w programy polityczne, skoro na polu ycia pastwowego panowaa na Pwyspie Apeniskim zupena stagnacja, a mae i sabe dynastie nie wykazyway politycznych ambicji. Natomiast pwiekowy peny pokj, jakim cieszyy si Wochy midzy 1748 a 1796 r., pozwoli rozwin nie tylko kultur materialn, ale take i ywy ruch umysowy. Wzory francuskie i angielskie dziaay na elit umysow wosk, a rwnoczenie zainteresowanie, jakie w tej epoce obudzio si dla woskiej przeszoci, sprowadzao do Woch elit kulturaln wczesnej Europy. Rodzio si wic poczucie woskoci, pragnienie, aby Wochy stanowiy nie tylko muzeum staroytnoci, ale aby w oglnoeuropejskim ruchu umysowym znalazy nalene ich tradycjom miejsce. Ambicj odrodzenia literatury i tradycji woskich przyjci byli tacy pisarze, jak Lodovico Antonio Muratori, ktry wydawa kroniki i dokumenty redniowieczne woskie 25 tomw rde (1723-1751) pt. Rerum italicarum scriptores ab anno Christi 500-1500, a po wosku ogosi dzieje Woch od pocztku do r. 1749. W swym dziele nie propagowa jednak odbudowy pastwa i jednoci woskiej, natomiast pisa wiele o wolnoci; rozumia j nie jako wolno narodow, ale, jak wszyscy ludzie Owiecenia, jako wolno spoeczn, wolno od tyranii, a konkretnie od pt feudalnych. Wspczesny Muratoriemu Giambattista Vico, umys bardzo wybitny, filozof i historiograf, ktry inspirowa Herdera, gosi, e cywilizacja przynosi pokj midzy narodami i panowanie rozumu, agodzcego wszelkie konflikty pastwowe, narodowe i spoeczne. Zreszt na og wszyscy wczeni owieceni Wosi podzielali te pogldy. Jeli nawet niektrzy marzyli o odrodzonej Italii, to bynajmniej nie myleli o politycznym zjednoczeniu ani o roli mocarstwowej dla narodu woskiego. Bodaj najwybitniejsz umysowoci Italii w tej epoce by Vittorio Alfieri. Ale te charakterystyczne, e dopiero w r. 1775 zacz pisa po

wosku przedtem uywa francuskiego i wanie w tym to roku postanowi napisa dramat, ktrym chcia zapocztkowa odrodzenie literatury woskiej. Alfieri sta si niejako pionierem woskiego odrodzenia narodowego, ruchu nazwanego Risorgimento. Dla tego piemonckiego arystokraty ideaem politycznym bya Anglia z jej liberalizmem; wielbi Schillera jako przeciwnika wszelkiej tyranii, zwalczajcego autorytety polityczne i religijne. Kiedy jednak armie rewolucyjnej Francji doszy do Woch, Alfieri wystpi najostrzej przeciw Francuzom. Chocia by on niejako wieszczem i natchnieniem rodzcych si nowoczesnych Woch, to jednak nie sta si ich politycznym przewodnikiem. Nie zdawa sobie sprawy z tego, jak gbokie przemiany nastpiy we Woszech dziki panowaniu francuskiemu. Stosunki feudalne zostay wstrznite, Italia po raz pierwszy zostaa politycznie zjednoczona, chocia pod obcym panowaniem. Rzdy francuskie byy rzdami wprowadzajcymi doskona administracj, nowoczesne szkolnictwo i nowoczesne instytucje gospodarcze, ktre umoliwiy rozwinicie si nowoczesnych kapitalistycznych stosunkw. Trzeba sprawiedliwie powiedzie, e kiedy Habsburgowie wrcili do Woch po r. 1815, a nawet powanie zwikszyli swoje tamtejsze posiadoci, nie mieli zej tradycji w dziejach nowoytnych Woch. Druga poowa XVIII wieku, kiedy w Toskanii rzdzi Leopold, pniejszy cesarz, a w Lombardii Maria Teresa i Jzef II, to okres, kiedy wprowadzono nowoczesne urzdzenia pastwowe; posiadoci austriackie byy w tym czasie najlepiej administrowane i Wosi nie odczuwali panowania Habsburgw jako panowania specjalnie dokuczliwego. Ale po r. 1815 sytuacja bya cakowicie zmieniona. Wosi w okresie napoleoskim dojrzeli do penej wiadomoci narodowej, przynajmniej jeli idzie o elit umysow i spoeczn. Tote w tym okresie, gdy inne ludy monarchii oprcz Polakw przechodziy proces ksztatowania nowoczesnej wiadomoci narodowej, Wosi ju stanli wobec panowania austriackiego jako wrogowie, uwaajc to panowanie za obcy najazd. Oczywicie istniay silne grupy konserwatywne, a to arystokracji, wysokiej hierarchii kocielnej, w panowaniu austriackim upatrujce w okresie restauracji ochron przeciw rewolucji. Tak wic rozpoczynajca si walka Woch o wolno i zjednoczenie bya nie tylko walk narodow, ale i walk spoeczn. Walczono z przeytkami feudalizmu, walczono z absolutyzmem obcych zacofanych dynastii. Wkrtce te na

Pwyspie Apeniskim rozpocz si ruch spiskowy tzw. carbonari, wglarzy, bo tak nazywano tajne zwizki, ktre poprzednio tworzyy si we Woszech poudniowych przeciw panowaniu francuskiemu, a teraz nabray charakteru spoecznie postpowego i narodowo-rewolucyjnego. Spiskowy ruch woski by pierwszym ruchem rewolucyjnym, z jakim zetkn si rzd austriacki w okresie metternichowskim. Spiski polskie czy czeskie objy lata pniejsze. Pierwsi w monarchii austriackiej dali haso do tego typu walki Wosi. Prawda, nie mieli oni wykrystalizowanego programu narodowego. Bynajmniej nie dyli od pocztku do stworzenia jednolitych, zjednoczonych Woch. Zrazu domagali si wolnoci, to jest wprowadzenia we wszystkich pastwach woskich ustroju liberalno-konstytucyjnego. Pierwsze prby realizacji tych de to ruchy rewolucyjne r. 1821, rozpoczte rewolucj w Neapolu pod wodz gen. Pepe. Ale dla Metternicha byo zupenie jasne, e to, co si dzieje w Krlestwie Neapolu i Sycylii, jest niezmiernie wane dla panowania austriackiego w Krlestwie Lombardo-Weneckim, a take w tych maych pastwach Woch rodkowych, ktre, jak Toskania, Modena, Parma i Lucca, znajdoway si pod panowaniem innych czonkw dynastii Habsburgw. W rzeczywistoci cae Wochy byy pod kontrol austriack. Pastwo kocielne te czuo si uzalenione od opieki austriackiej, zdajc sobie spraw z tego, e gdyby nie istnienie potnej armii austriackiej, ruch narodowy woski mgby atwo to pastewko, jak wszystkie inne woskie pastewka, zniszczy i wymaza z politycznej mapy Woch. Jedno tylko pastwo woskie miao szanse na oparcie w rodzimym woskim spoeczestwie: Krlestwo Piemontu i Sardynii. Dynastia sabaudzka, ktra tam panowaa, bya istotnie dynasti wosk, a ponadto Piemont jako pooony najbliej Francji by pod silnym wpywem francuskim i dlatego tam wytworzyy si najbardziej nowoczesne stosunki polityczne. W wyniku takiej sytuacji na Pwyspie Apeniskim dla Austrii problem woski sta si bardziej problemem polityki zewntrznej anieli wewntrznej. Tu nasuwa si pewna analogia ze spraw polsk. Grup narodow, ktra od samego pocztku swej przynalenoci do pastwa Habsburgw posiadaa pen wiadomo polityczno-narodow, a wic stanowia nard w peni uksztatowany, byli Polacy. Posiadali swoj warstw przodujc, to jest szlacht, a przy tym warstwa ta odznaczaa si pewnymi specyficznymi cechami odrniajcymi j od

szlachty innych krajw tego regionu Europy. Szlachcic polski czu si lojalny wobec Rzeczypospolitej, czyli wobec pastwa, a nie wobec monarchy osobicie, chocia monarcha ten reprezentowa pastwo. W dodatku drobna szlachta polska zostaa wskutek rozbiorw bardzo silnie poszkodowana w dziedzinie jej moliwoci spoecznych. Do tej pory polski aparat pastwowy musia si z jej interesami liczy. Teraz w pastwie austriackim aparat pastwowy bierze w opiek chopa, a wic powstaje rnica interesw midzy pastwem a szlacht w punkcie dla tej szlachty chyba najistotniejszym i najbardziej draliwym. Nieco podobna sytuacja wytwarza si i w zaborze pruskim, natomiast w zaborze rosyjskim, ktry w dodatku obj ziemie, gdzie chop by etnicznie w wikszej czci niepolski, sytuacja uksztatowaa si inaczej. Dlatego te po ostatnim rozbiorze, to jest po r. 1795, walki zbrojne polskie przede wszystkim zwrciy si najpierw przeciw Austrii, potem przeciw Prusom, a dopiero w ostatniej kolejnoci przeciw Rosji. Inaczej byo przed rozbiorami. Zarwno wojna 1792 r., wojna faktycznie o niepodlego, jak i powstanie kociuszkowskie, podobnie jak poprzednio konfederacja barska, zwracay si w pierwszym rzdzie przeciw Rosji i Prusom, a nie przeciw Austrii; wynikao to z faktu, e wtedy jasno uwiadamiano sobie, ktre z mocarstw jest najzacitszym wrogiem pastwowoci polskiej. Po rozbiorach sprawa bya postawiona inaczej, szo o to, ktre z pastw zaborczych byo najzacitszym wrogiem nie pastwowoci, lecz narodu polskiego. A nard polski w owych czasach utosamia trzeba ze szlacht. Std zrozumiay jest fakt, i pierwszym wrogiem, przeciw jakiemu zwrciy si zbrojne wysiki narodowe polskie po utracie wasnego pastwa, bya Austria. Faktu tego w sensie konfrontacji idei pastwa austriackiego z ide narodow oczywicie nie mogli w peni zrozumie wspczeni. W kadym razie nie mogli go zrozumie ludzie rzdzcy Austri. Dla ludzi wychowanych w duchu racjonalizmu Owiecenia, dla ludzi, ktrzy przy Jzefie II uczyli si zasad rzdzenia pastwem, byo niezrozumiae, dlaczego Polacy s wrogami samej pastwowoci austriackiej; sdzili i to w pewnym stopniu susznie e rzdy austriackie w Galicji byy sprawniejsze ni rzdy w dawnej Rzeczypospolitej, e wic poddanym swoim rzdy austriackie daway w wyszym stopniu to, co pastwo im winno da, to jest bezpieczestwo, moliwo rozwoju gospodarczego, ochron przed klskami ywioowymi. Walka Polakw z Austri toczya si w dodatku nie na terenie Galicji, ale najpierw we

Woszech, gdzie w rok po ostatnim rozbiorze zostay utworzone Legiony Dbrowskiego. Spiski, ktre w tym samym czasie tworzyy si na terenie Galicji, byy w pewnym stopniu rwnowaone tym, e rwnoczenie z tych samych patriotycznych krgw arystokracji i szlachty galicyjskiej wychodziy prby szukania z rzdem porozumienia dla skonienia Austrii do podjcia wysikw midzynarodowych w sprawie odbudowania Polski. Kiedy powstao Ksistwo Warszawskie w r. 1807 i kiedy w r. 1809 Ksistwo weszo w wojn z Austri, mogli si ludzie rzdzcy Austri przekona, e walka ta znajduje w Galicji oddwik najzupeniej inny ni w tym samym roku na kresach zachodnich monarchii. W Tyrolu Andrzej Hofer razem z chopami walczy w obronie panowania austriackiego przeciw wojskom cesarza Francuzw, a w Galicji tworzyy si przy wojskach Ksistwa Warszawskiego ochotnicze oddziay polskie walczce przeciw wojskom cesarskim. Ostatecznie w r. 1809 Austria stracia du cz swoich polskich nabytkw, bo cay kraj na pnoc od Wisy z Krakowem i ziemie midzy Bugiem a Wis wraz z Zamociem. Krakw zosta wprawdzie po trzydziestu siedmiu latach dla Austrii odzyskany, ale bya to tylko bardzo maa cz nabytkw Austrii z trzeciego rozbioru. Waniejsze jest co innego. Ot wtedy musiao si sta jasne dla austriackich mw stanu, e istnieje nowe zagadnienie pastwowe, ktrego do tej pory nie brano powanie pod uwag, a mianowicie zagadnienie narodowociowe jako zagadnienie ju polityczne. Dopiero po kilkunastu latach politycy austriaccy zorientowali si, e zagadnienie to ma pewien bardzo istotny aspekt spoeczny i e wanie w tej dziedzinie spoecznej istniej moliwoci przeciwdziaania siom i aspiracjom poszczeglnych narodowoci austriackiego pastwa. Jeli Jzef II bra chopw w opiek, to nie w tym celu, aby ich przeciwstawi szlachcie, ale aby ich chroni jako podstaw gospodarczej i dem ograficznej potgi pastwa. Za czasw Metternicha zrozumiano, e w zagadnieniu chopskim ley te moliwo szachowania szlachty. W r. 1809 szlachta polska w Galicji wschodniej wstpujc ochoczo do armii Ksistwa Warszawskiego walczcej z Austri braa czsto ze sob swoich poddanych chopw, ktrzy wwczas, jak w ogle do koca XVIII w., odczuwali ywiej lojalno w stosunku do swych panw ni do swoich monarchw. Wynikao to z faktu, e system feudalny by wwczas w tej czci Europy jeszcze na tyle ywotny, i narzucone lojalnoci wci jeszcze odczuwano jako sprawiedliwe. Dopiero po woj-

nach napoleoskich szybko nastpujcy rozkad stosunkw feudalnych doprowadzi w tej czci kontynentu do widocznego rozlunienia si wizw czcych wie z dworem. Teraz chop widzc w opiece wadz pastwowych istotn korzy dla siebie zaczyna wyej stawia poczucie lojalnoci wobec monarchy, wobec cesarza, ni wobec pana swojej wsi. Ale oczywicie i ten proces nie by ani szybki, ani peny. Poczucie poddastwa i wynikajce z tego przekonanie o wyszoci pana wsi byo zakorzenione od tylu wiekw, e nawet po zniesieniu poddastwa nie dao si w peni wykorzeni, co wcale jednak nie oznaczao, aby tumio ono nienawi spoeczn wsi wobec dworu. Miao si to ujawni dopiero po roku 1831. Okres bowiem pierwszych pitnastu lat po zakoczeniu wojen napoleoskich odznacza si ogln biernoci spoeczestwa. Szczeglnie szlachta polska wyczerpana wysikiem krwi i mienia, jakie zoya w okresie napoleoskim, pozostawaa w biernej lojalnoci wobec panowania austriackiego w Galicji. Zreszt panowanie to nie byo wtedy w stosunku do szlachty specjalnie dokuczliwe, a wreszcie szlachta polska dzielia przekonanie szlachty i arystokracji caej Europy, yjcej w okresie restauracji w obawie powtrzenia si ruchu rewolucyjnego idcego z Francji, a zagraajcego przywilejom spoecznym tych warstw, ktre w pastwach witego Przymierza widziay ochron przed niebezpieczestwem. Dalszy rozwj gospodarczy i idce za nim wzmacnianie si elementw kapitalistycznych na ziemiach monarchii Habsburgw wzmagay rwnie rozwj poczucia narodowociowego. W czasach tych jednak Metternich, gwny przedstawiciel polityki rzdu austriackiego, widzia wroga w liberalizmie, a wic stara si w niewielkim zakresie popiera te ruchy narodowo-kulturalne, ktre miay protektorat arystokratyczny, zachowawczy. I Galicja w ramach tej orientacji uzyskaa utworzenie Zakadu Narodowego im. Ossoliskich. Wreszcie pena autonomia, jak posiadali Polacy w Krlestwie tu za kordonem granicznym, zmuszaa i rzd austriacki do bardzo agodnego obchodzenia si z aspiracjami szlachty galicyjskiej; zreszt, jak wspomnielimy, byy one w tych latach po zakoczeniu okresu wojen zredukowane do minimum. W dodatku konflikt wschodni, wojna rosyjsko-turecka wywoyway pewn rywalizacj obu zainteresowanych mocarstw, to jest Austrii i Rosji, o yczliwo szlachty polskiej. Wiadomo, e to byo powodem, dla ktrego Mikoaj I koronowa si w Warszawie na krla polskiego i dla kt-

rego wysya arystokratycznych emisariuszy polskich do Galicji, aby badali nastroje szlachty galicyjskiej i starali si j zjedna dla cara. Ostatecznie rzdowi austriackiemu wystarczyo stworzy pewnego rodzaju namiastk autonomii w postaci sejmu stanowego, nie majcego adnych konkretnych prerogatyw. Istnia te we Lwowie uniwersytet; chocia niemiecki, stanowi jednak pewne ognisko naukowe, odgrywajce skromn rol w podnoszeniu oglnego stanu kulturalnego tej do zacofanej dzielnicy polskiej. Zacofanej, poniewa brakowao tu wikszych, poza Lwowem, orodkw miejskich, a zacztki przemysu byy tak nike, e nie miay wpywu na struktur spoeczn kraju. Niemniej powstanie listopadowe, ktre ogarno zabr rosyjski w r. 1830, odegrao przeomow rol w uwiadomieniu narodowym Galicji. Pod zabr austriacki chronili si uciekinierzy z pokonanego Krlestwa. Przez Galicj przesza fala emigrujcych onierzy pobitej armii polskiej, a spora ich liczba znalaza tam stae schronienie. Oni to wnieli oywienie do marazmu galicyjskiego. Zreszt wkrtce, bo ju w r. 1832, zaczli zjawia si w Galicji emisariusze z emigracji, a Wolne Miasto Krakw i Galicja stay si terenem najywszego w tym czasie polskiego ruchu spiskowego. Zaczyna si wiadoma praca nad unarodowieniem chopa polskiego. czy si to z postulatem zniesienia poddastwa i uwaszczeniem. Hasa te gosz wszystkie szybko zmieniajce si, czsto efemeryczne, ale wci odnawiajce si polskie organizacje spiskowe. Znajduj one podatny grunt w elementach porednich, przede wszystkim w ywioach zdeklasowanej szlachty, oraz w ludziach, ktrzy dopiero asymilowali si w polskim spoeczestwie, a ktrych rzd austriacki sprowadza do Galicji w celu jej germanizowania, w kadym razie za w celu wzmacniania elementw majcych by czynnikiem spoistoci pastwa. Ten drobnourzdniczy element pochodzenia niemiecko-czeskiego poddawa si najatwiej atrakcyjnej sile kultury polskiej. Poczucie narodowe zaczynao w samym spoeczestwie polskim niejako schodzi w d. Od szlachty posiadajcej do szlachty zdeklasowanej i tych wszystkich grup spoecznych, ktre znalazy si w tym samym spoecznym pooeniu co najbiedniejsza szlachta. Byli to wic oficjalici dworscy przede wszystkim, ale te biedniejsi mieszczanie, drobni urzdnicy pastwowi i prywatni. Polsko dla tych ludzi jawia si otoczona legend walki o wolno, bya rwnoznaczna z przynalenoci do stanu uprzywilejowanego, do szlachty. Ta sia, z jak polsko nie posiadajca wasnej past-

wowoci asymilowaa wwczas wanie w Galicji ywioy etnicznie niepolskie, jest zjawiskiem bardzo skomplikowanym i ogromnie interesujcym ze stanowiska historycznego. Skadao si na to wiele czynnikw, w niemaym stopniu to, e w owych regionach spoecznie i gospodarczo zacofanych autorytet arystokracji i szlachty by wci jeszcze ogromnie silny. W Galicji autorytet ten nie przynalea szlachcie i arystokracji austriackiej, bo jej tam nie byo, ale wycznie szlachcie polskiej. Wprawdzie istniaa szkoa austriacka, ktra w Galicji w przeciwiestwie do Czech wycznie tylko germanizowaa. Nie uczono w niej jzyka polskiego, ale przeciwnie, starano si uczniw zmusi do posugiwania si wycznie jzykiem niemieckim. Wywoao to dorany skutek taki, e wkrtce Galicja staa si tym krajem koronnym, w ktrym procent analfabetw by najwikszy. Ale miao to by w przekonaniu ludzi rzdzcych Austri po pokonaniu rewolucyjnej Francji dodatkow gwarancj lojalnoci chopw wobec monarchii. Chop ciemny wydawa si ludziom, ktrzy przeyli rewolucj francusk, pewniejszym oparciem spoecznym dla istniejcego ustroju politycznego ni chop owiecony. Owiecenie w ogle wydawao si, i na pewno susznie, mom stanu rzdzcym w Europie rodkowej i wschodniej genez rewolucji. Szkoa austriacka w Galicji majca germanizowa uczniw bynajmniej tego wanie zadania nie spenia. Przeciwnie, jak si miao okaza, nawet dziaaa w odwrotnym kierunku. Polsko, szczeglnie po powstaniu listopadowym otoczona legend walki o wolno, w tym romantycznym pokoleniu znacznie silniej przemawiaa do uczu modziey ni austriacko, ktra w okresie metternichowskim rwnoznaczna bya z reakcyjnoci. W dodatku przez Wolne Miasto Krakw drog przemytu do rk tej galicyjskiej modziey dostaway si niemiertelne dziea polskich romantykw i publicystyka wielkiej emigracji, natomiast cenzura austriacka nie dopuszczaa, a w kadym razie utrudniaa modziey caego pastwa zapoznawanie si z najwspanialszymi dzieami wielkiej niemieckiej literatury klasycznej. W rezultacie szkoa galicyjska, zamiast germanizowa, w niemaym stopniu przyczynia si do polonizowania dzieci urzdnikw niemieckich. Ujawnio si to ju w czasie powstania listopadowego, kiedy wrd modych ludzi, ktrzy z Galicji poszli do Krlestwa bi si w wojsku polskim, znalaza si spora grupa synw urzdnikw austriackich. W nastpnym pokoleniu, a mianowicie w czasie powstania styczniowego, w szeregach ochotnikw z

Galicji znalazo si wielu przedstawicieli austriackich rodzin biurokracji galicyjskiej, nawet wyszych szczebli. Wynikao to jeszcze z jednej dodatkowej okolicznoci. Biurokracja austriacka w Galicji bya z reguy katolicka. Uatwiao to w niemaym stopniu zwizki rodzinne tych biurokratw ze spoeczestwem polskim. Jeli katolicko Polakw pod zaborem rosyjskim czy pruskim stanowia czynnik oddzielajcy spoeczestwo polskie od biurokracji obcej, to w Galicji okoliczno ta dziaaa w kierunku przeciwnym. Lecz nie tyle w kierunku niemczenia si Polakw, ile w kierunku polszczenia si tych Niemcw austriackich, ktrzy mieli w Galicji reprezentowa pastwowo habsbursk. Wszystko to odnosi si tylko do warstw wyszych. Chop polski by czynnikiem biernym, zrazu lojalnym wobec swego pana, jak wspominalimy, a potem silniej wobec monarchy i wadz majcych cesarza reprezentowa. Niemniej tak si zoyo, e w okresie po powstaniu listopadowym, podobnie jak w caej monarchii, stosunki na wsi w Galicji ulegay coraz dalej postpujcemu unowoczenieniu. Cho Metternich chcia zamkn Austri dla wpyww zewntrznych, uczyni z niej pewnego rodzaju rezerwat reakcji w tej czci Europy nazywano j wtedy Chinami Europy to jednak kapitalizm i tutaj stopniowo torowa sobie drog. Take w Galicji, cho w porwnaniu z zachodnimi prowincjami bardziej zacofanej, stosunki feudalne wsi rozluniay si coraz wyraniej. Wszyscy ludzie wiatli rozumieli, e konieczna jest zasadnicza reforma agrarna. Ale rzd, ktry na pewno te zdawa sobie z tego spraw, ba si owej spoecznej operacji, a zatem przeciwstawia si wszystkim deniom w tym kierunku. Tymczasem za fala uchodcw z powstania listopadowego, a potem emisariusze emigracji poruszyli stosunki galicyjskie. ywioowo tworzyy si spiski, ktre miay pogbi poczucie narodowe Galicji. Jeli pena, nowoczesna polska wiadomo narodowa w zasadzie ograniczaa si poprzednio do szlachty i bogatszego mieszczastwa, to teraz i nisze warstwy zaczynaj przyznawa si do polskoci. Drobni urzdnicy zarwno polskiego, szlacheckiego i nieszlacheckiego pochodzenia, jak nawet pochodzcy z rodzin, ktre dopiero w poprzednim pokoleniu przywdroway razem z panowaniem austriackim do Galicji wszyscy ogarnici s coraz silniej polskim patriotyzmem. Ile nazwisk niepolskich znajdujemy wrd czoowych nawet konspiratorw polskich w Galicji tych lat. Tym silniej ruch ten musia dziaa na modzie, w ro-

dzinach majcych patriotyczne tradycje polskie. Jeden z pamitnikarzy, syn oficjalisty dworskiego, wnuk powstaca kociuszkowskiego i onierza z r. 1809, tak wspomina o wraeniu, jakie na, pitnastoletnim wwczas chopcu, wywary wieci o powstaniu w Krlestwie: To, co nurtowao w sercach dawnych owieconych Polakw, nie byo jawne. Takemy zaustriaczeli, e nie mwiono, e kto poszed do powstania tylko e przysta do Polakw... [a poprzednio] pomimo radoci, jak wzniecay opowiadania o walczcych onierzach i wodzach, o bitwach, w ktrych brali udzia mj ojciec lub dziadek i wuj w Legionach, wraenia te nie daway mi jasnego pojcia, skd bitwy te pochodz, co to jest ojczyzna, czym dla nas Polska, ktra si bije z Moskalami. Wyobraaem sobie, e jak Brody nale do Potockich, opatyn jest wasnoci Chooniewskiego, tak Galicja jest wasnoci cesarza austriackiego, a Polska jest wasnoci moskiewsk. Ju w dwa lata po powstaniu chopak ten wcignity zosta w konspiracj; o jej podstawowych zaoeniach tak w swym pamitniku pisze: Dwie koniecznoci staway w celu kadego dobrego Polaka i byy nierozdzielne w pojciu naszych patriotycznych obowizkw: niepodlego ojczyzny i zniesienie poddastwa ludu. Wanie to byo rwnie jednym z powodw, dla jakich rzd austriacki nie pozwala na adne prowadzce do spoecznej zmiany struktury wsi polskiej akcje ze strony najbardziej nawet umiarkowanych polskich dziaaczy. W rezultacie prowokowa do spiskw nawet niejednego z aktywniejszych zamonych ziemian galicyjskich. Kiedy za w kocu doszo w r. 1846 do wybuchu powstaczego, ktry jako jedno z naczelnych hase postawi wolno i uwaszczenie chopw, wwczas biurokracja austriacka zrobia wszystko, aby ciemnych chopw galicyjskich zmobilizowa przeciw szlacheckim powstacom. Doszo do tragicznej rzezi; miaa ona na pene dwa pokolenia rozdzieli chopw od reszty polskiego spoeczestwa. Rzd austriacki doprowadzi do zintegrowania caego pozachopskiego spoeczestwa polskiego, ale rwnoczenie zdoby sobie argument polityczny w przeciwdziaaniu polskim polityczno-narodowym aspiracjom. Chopw mg a do koca XIX w. uwaa za podpor swojej wadzy w Galicji. Miao to odbi si w sposb niezmiernie doniosy na postawie Polakw w Austrii, a porednio na rozwoju caego zagadnienia narodowociowego w monarchii. Uniemoliwio na przyszo solidarno czesko-polsk, sparaliowao moliwoci opozycyjne klas posiadajcych w Galicji, co potem

wzmocnio pozycj rzdu austriackiego rwnie wobec aspiracji innych narodw wielojzycznej monarchii. Drugim obszarem powstania zagadnienia narodowociowego w pastwie Habsburgw byy kraje Korony Wgierskiej. Zasadniczo te same warunki prowadziy tam do obudzenia si poczucia narodowoci w nowoczesnym tego sowa znaczeniu. Jeli jednak w krajach austriackich Niemcy mieli spenia rol narodu austriackiego, to narodem panujcym w krajach Korony w. Stefana byli Madziarzy, chocia nie mieli oni wasnego suwerennego pastwa. Sami walczyli z centralizmem wiedeskim, walczyli o swoje postulaty narodowe z dynasti i tymi, ktrzy w jej imieniu rzdzili caym pastwem. Rwnoczenie te madziarskie aspiracje musiay natrafia na z wolna wzmagajcy si opr innych ludw mieszkajcych w Koronie Wgierskiej. Niemcy nie stanowili wikszoci w pastwie austriackim, lecz byli tylko fragmentem wikszego narodu liczebnie i kulturalnie potniejszego od innych narodowoci w krajach austriackich. Wgrzy, stanowic mniejszo liczebn, znajdowali si w caoci na terenie swego pastwa i ju na pomoc z zewntrz liczy nie mogli, o ile nie potrafiliby zjedna dla swoich narodowych celw wanie dynastii i wszystkich czynnikw, jakie dynastia miaa do swojej dyspozycji. Madziarscy politycy i myliciele narodowi zdawali sobie spraw ze swojej saboci i szukali wyjcia z tego dylematu, o ktrym wiedzieli, e jest ich by albo nie by, jak to sformuowa w nastpujcych sowach ich wielki przywdca Lajos Kossuth domagajc si madziaryzacji caej ludnoci: W tym kraju wszystko jest madziarskie: prawo, ziemia, historia, a dla nie-Madziarw prawa mog by rozszerzone o tyle tylko, o ile stan si oni jzykowo, uczuciowo i politycznie Madziarami. Pisa to w r. 1842, kiedy ju madziarska wiadomo narodowa rozwina si w peni. Byo to dzieem wysikw z gr pwiekowych. Ju bowiem w okresie Owiecenia i pod wpywem reform Jzefa II zaczyna si dziaalno zmierzajca do stworzenia nowoczesnego narodu wgierskiego. Na Wgrzech od wiekw rednich jzykiem urzdowym, a do renesansu te jzykiem literatury i nauki, by jzyk aciski. Wyraa on zreszt jedno warstwy panujcej, to jest szlachty. Uatwiao to zjednanie dla pastwowoci wgierskiej szlachty etnicznie niemadziarskiej. Jzyk aciski stanowi przecie oznak przynalenoci do warstwy owieconej, a zarazem politycznie uprzywilejowanej. Ta solidarno stanowa w niemaym stopniu pozwolia madziaryzowa szlacht ludw

sowiaskich i w ten sposb grupy etnicznie niemadziarskie pozbawi warstwy przodujcej, politycznie wiadomej. Ale w zwizku z oglnoeuropejskimi prdami Owiecenia powstaa take potrzeba odrodzenia jzykw narodowych. acina reprezentowaa zacofane redniowiecze, francuski by wprawdzie na kontynencie europejskim jzykiem warstw owieconych, ale przecie tylko nieliczna elita moga posugiwa si tym jzykiem. Do odrodzenia jzyka madziarskiego bezporednim bodcem byy reformy Jzefa II, ktre wywoyway opr arystokracji i szlachty ze wzgldu na ich centralistyczny, antystanowy charakter. Wprowadzenie jzyka niemieckiego jako jzyka urzdowego, jzyka pastwowego, musiao da asumpt do przeciwstawiania mu jzyka narodowego, a wic dla szlachty Krlestwa Wgierskiego jzyka wgierskiego. Tote koniec XVIII wieku jest okresem bujnego rozkwitu literatury wgierskiej; tworzy si nowoczesny jzyk wgierski. Bessenyei, Rvai, Pczeli, Cskonai, Kazinczy pisali po wgiersku, rwnoczenie domagajc si wprowadzenia tego jzyka do urzdw i szk w caym pastwie, bo jak sdzili i gosili, wszyscy, ktrzy zamieszkuj Wgry i Siedmiogrd, stan si w cigu pidziesiciu lat Madziarami. Rvai mwi: Sowacy, Serbowie, Rumuni i Niemcy stan si poprzez nauczanie w jzyku wgierskim adoptowanymi Wgrami obok Wgrw z urodzenia. Kazinczy za wierzy, e po wprowadzeniu jzyka wgierskiego jako jzyka pastwowego nie-Madziar stanie si Madziarem, inaczej bowiem umarby z godu. Jak z tych wypowiedzi wida, zdawano sobie wtedy jasno spraw z charakteru wielonarodowociowego pastwa i widziano w tym grone niebezpieczestwo narodowe, oczywicie i spoeczne, o czym naturalnie mniej mwiono. W gruncie rzeczy rdze wczesnej narodowoci wgierskiej stanowia rednia szlachta, na caym obszarze pastwa czujca si wgiersk (poza Chorwacj, ale to zagadnienie specjalne, o ktrym powiemy osobno). Przewaajca cz szlachty wgierskiej bya, gospodarczo rzecz biorc, podobna raczej bogatym chopom anieli szlachcie w innych prowincjach monarchii. Na Wgrzech wic mona mwi o masach szlacheckich posiadajcych stosunkowo niewielkie gospodarstwa. Stanowili oni 4% ludnoci Krlestwa w owej epoce, ale wrd Madziarw 14%, co wynikao z tego, e zasiedlali cae terytorium Korony Wgierskiej, a Madziarzy, wic ludno mwica po wgiersku, reprezentowali w ogle mniejsz cz ludnoci pastwa. Ot ta masa szla-

checka, majca tradycje, wiadomo polityczn i narodow, zastpowaa w pewnym stopniu brak silniejszej warstwy redniej w wgierskim spoeczestwie. Std miaa ona szanse na zblienie si do mieszczastwa, bo wsplny musia by antagonizm w stosunku do arystokracji, wobec susznie tak nazwanych magnatw. Zreszt magnaci wgierscy ze zrozumiaych wzgldw pomimo niechci do centralizmu i biurokracji musieli mie cise zwizki z dworem i dynasti i wrd nich zawsze, w kadej sytuacji dwr mg znale niema liczb w peni oddanych poplecznikw. Ostatecznie ju od samego koca XVII wieku zaczyna si coraz silniejszy polityczno-narodowy sojusz mieszczastwa i szlachty wgierskiej, pomimo nawet braku etniczno-jzykowej wizi. W tym wanie leaa sia ruchu narodowego na Wgrzech. Mieszczastwo, za sabe do odgrywania samodzielnej roli politycznej, byo niezmiernie poytecznym sojusznikiem innej, silniejszej klasy spoecznej. Ludno madziarska stanowia jednak tylko mniejszo liczebn. Znaczn wikszo chopw tych na wskro chopskich spoeczestw stanowili nie-Madziarzy. Stosunek procentowy poszczeglnych grup narodowociowych na Wgrzech w cigu ptora wieku, od koca XVIII do pocztku XX wieku, nie zmienia si zbyt wyranie, chocia na pewno madziarskie wiadome dziaania polityczne prowadziy, szczeglnie w drugiej poowie XIX wieku, do madziaryzacji, ktra moga poszczyci si pewnymi, acz bynajmniej nie decydujcymi sukcesami. Zatem wedle spisu w r. 1787 mona oszacowa ludno niemadziarsk w krajach Korony Wgierskiej, liczcych wwczas 8 milionw, na 71%. W p wieku pniej, bo wedle statystyki za lata 1842/3, na blisko 13 milionw mieszkacw Wgrw byo prawie 5 milionw. Nastpi zatem ogromny wzrost siy liczebnej elementu madziarskiego, jako e z 29% zwikszy si do ok. 36%. Na pewno byo to wynikiem wzrostu siy i liczebnoci warstw rednich oraz opuszczania przez elementy najdzielniejsze, najbardziej ambitne wsi i przenoszenia si do miast, gdzie dostaway si one pod wpyw madziarskoci jako czynnika panujcego. Z drugiej strony naley te wzi pod uwag fakt, i w owej epoce przyrost naturalny by silniejszy w stronach pod wzgldem kulturalnym wyej stojcych. Zacofane okolice ndznych wsi miay wiksz miertelno, a wic mniejszy przyrost naturalny, ktry wzrasta w tym okresie w Europie wanie w krajach bardziej zaawansowanych gospodarczo i cywilizacyjnie: w Anglii, Francji i krajach zachodniej Europy. Dopiero w poowie XIX wieku wie rodkowej

i rodkowo-wschodniej Europy stanie si rezerwuarem przyrostu ludnoci, a miasta, potem za nawet i wsie najbogatszych krajw Europy, zaczn okazywa objawy spadku przyrostu naturalnego. Tak wic oglne zjawiska demograficzne zachodzce w pastwie Habsburgw na przeomie XVIII i XIX wieku sprzyjay wzmacnianiu si ywiou madziarskiego na Wgrzech. Potem od pocztku XX wieku mia si ujawni proces odwrotny, ale wanie wtedy koczyo si panowanie madziarskie na tych obszarach. Liczebna sabo Madziarw w ich wasnym pastwie miaa te inne, spoeczne oblicze. Skoro najczynniejsz, najbardziej patriotyczn warstw ludnoci madziarskiej stanowia szlachta, zatem trzeba wzi pod uwag fakt, i bya ona naraona na zdecydowan wrogo caej masy chopw. Szlachta tworzya niecae 5% ludnoci kraju, a posiadaa 80% ziemi, chopi za stanowicy ok. 80% ludnoci przy kocu XVIII wieku posiadali tylko 5% ziemi uprawnej. Ta uderzajca dysproporcja stanowia grone, czajce si niebezpieczestwo dla szlachty. Zagadnienie wic narodowociowe nabierao bardzo dla wgierskoci niebezpiecznego aspektu spoecznego i tym wanie naley tumaczy gorczkowe wysiki, aby zmadziaryzowa moliwie najwiksz mas mieszkacw pastwa, bo zagroona wsplnota narodowa miaa by wizi czc chopw ze szlacht wgiersk. W niemaej mierze wysiki szlacheckich patriotw wgierskich uwieczone zostay powodzeniem. Wanie zjednanie dla idei pastwowej zarwno chopw madziarskich, jak mieszczan nieomal caego obszaru pastwowego miao okaza si gwn si narodow w walkach, jakie przyszo od poowy XIX wieku prowadzi Wgrom o niezaleno wzgldnie o opanowanie aparatu wadzy w krajach wgierskich. Trzeba jednak wzi pod uwag, e rozrniano w krajach Korony Wgierskiej tzw. Wgry waciwe, a wic obszar kraju bez Chorwacji i Siedmiogrodu, jako e te dwie prowincje posiaday zawsze pewn odrbno. Ot na Wgrzech waciwych liczebno ludnoci rdzennie wgierskiej, czyli madziarskiej, wynosia okoo poowy mieszkacw. Jasne byo, e Wgry waciwe, chocia mogy po pewnym czasie przy objciu rzdw przez Madziarw zosta w peni zmadziaryzowane, same jednak stanowiy zbyt niewielki kraj, aby mie zapewnion niezaleno polityczn. Wgierscy dziaacze szlacheccy, jeli mogli tworzy jaki program narodowy, i to taki, jak sformuowano na pocztku XIX w., aby odbudowa dawn saw, blask, godno i zote czasy narodu

wgierskiego, musieli dy do objcia caoci historycznych granic pastwowych, zwaszcza e granice te miay oparcie naturalne w uku Karpat i jednym wsplnym dorzeczu Dunaju i Cisy. Tymczasem z obcych etnicznie elementw jedynie Chorwaci i Sowacy miecili si w caoci w tych granicach, Rumuni, Serbowie i Niemcy byli tylko fragmentami narodw, ktrych gwne orodki znajdoway si poza granicami wgierskimi. Zdawano sobie z tego spraw po wgierskiej stronie bardzo dobrze, nawet w pewnym stopniu lepiej ni po stronie Rumunw czy Niemcw. Jedynie Serbowie zawsze mieli poczucie cznoci z terenami znajdujcymi si w zaborze tureckim i tam tworzcym si niezalenym orodkiem pastwowoci. Rumuni obok Sowakw byli w poczuciu odrbnoci narodowej najbardziej zapnionym ludem wgierskiego pastwa. Chorwaci i Serbowie stali na przeciwnym w stosunku do nich biegunie. Chorwaci, jedyny nard niemadziarski w Koronie Wgierskiej posiadajcy rodzim, nie zmadziaryzowan szlacht, mieli silne, historycznie zakorzenione poczucie wsplnoty z krajami Korony Wgierskiej. Serbowie w pastwach habsburskich widzieli oparcie przeciw niewoli tureckiej i ywili do pocztku XIX wieku istotne przywizanie do dynastii, opierajc si na przywilejach Leopolda I, ktry ich zachci do osiedlenia si w swoim pastwie, kiedy w tym chrzecijaskim wadcy widzieli ostoj przeciw okruciestwu tureckiemu. Osobne zagadnienie to cz austriacko-tureckiego pasa granicznego, zorganizowana jako tzw. Pogranicze Wojskowe, teren osiedlenia wojskowego podlegego bezporednio wiedeskim wadzom wojskowym, skd rekrutoway si od XVII w. najwierniejsze puki habsburskie walczce zarwno z Turkami, jak i wrogami cesarza w Niemczech czy potem we Woszech i na Wgrzech. Pogranicze zaludniaa ludno sowiaska, to jest Serbowie, Chorwaci i w maej liczbie Sowecy. Tworzyo to wic jakby miniaturow Jugosawi, ale silnie zwizan z Habsburgami, ktrzy dla tych Sowian nie tyle byli krlami wgierskimi, ile wadcami niemieckimi. Z tego, co powyej powiedziane, wynika jasno, e gwnym wrogiem wgierskiego programu narodowego by centralizm wiedeski, bo tylko on mg hamowa denia madziaryzacyjne, a z drugiej strony tylko on mia taktyczno-polityczne moliwoci aktywizowania ruchw odrodkowych narodowoci niemadziarskich. Aby z tych powoli rodzcych si de odrodkowych zorganizowa jak zjednoczon si polityczn, dynastia musiaaby rzuci cay swj autorytet i wszystkie politycz-

no-administracyjne siy. Do poowy XIX wieku nie byo to moliwe ze wzgldu na sabo polityczn owych narodowoci, a przy tym dynastia od koca XVII wieku cigle potrzebowaa poparcia czynnika na Wgrzech panujcego, jaki stanowili Madziarzy. Sytuacja ta ujawnia si ju za Marii Teresy, kiedy cesarzowa prowadzc wojny z Prusami Fryderyka II musiaa szuka oparcia na Wgrzech i wobec tego zrezygnowaa ze swoich centralistycznych reform wanie w stosunku do arystokracji i szlachty wgierskiej. Za czasw Jzefa II monarchia bya w lepszej sytuacji midzynarodowej i tym si tumaczy, e cesarz mg prowadzi swoje centralistyczne, antystanowe dziaania wbrew opozycji madziarskiej. Ju jego nastpca Leopold II wiele z tych reform umiarkowa, aby rozbroi opozycj wgiersk groc wybuchem wojny domowej. Ze mierci tego ostatniego wybitnego cesarza z rodziny habsburskiej zacz si dla dynastii okres cigych, niezmiernie trudnych wojen, w czasie ktrych nawet myle nie mona byo o jakiej anty wgierskiej polityce. Szlachta wgierska miaa za swj tradycyjny i dobrze zorganizowany aparat stanowy w tzw. komitatach, to jest samorzdach prowincjonalnych. Istniao ich ponad 50 na terenie caego pastwa, a wic byy to jednostki administracyjne mniejsze od naszych wojewdztw, ale wiksze ni nasze powiaty. Na sejmikach komitackich rej wodzia drobna szlachta, ktra potrafia si tam przeciwstawia zarwno arystokracji, magnatom, jak i wszelkim zakusom centralistycznym Wiednia. Sejmiki te miay wasn samorzdow administracj i poprzez ni wanie m ogli politycy madziarscy realizowa swoje narodowe dziaania. Pod koniec tej epoki, bo w r. 1848, Kossuth tak podsumowa rol komitatw: C uratowao nasz narodowo? Czy nie wycznie samorzdy komitackie? Prboway pogrzeba nasz narodowo gaszczce rczki Marii Teresy i elazny kij Jzefa II i c zniweczyo te zakusy czy nie samorzdy komitackie? [...] I to wanie wtedy, kiedy nasi wielcy panowie niemczyli si lub wymykali za granic, w tym czasie kiedy martwy jzyk aciski wykluczy drobn szlacht z obrad sejmowych. I dodawa: Kiedy patrz na wszystkie 50 komitatw Wgier [...], widz, e ile tych komitatw, tyle ognisk madziarskiej narodowoci. Trzeba wic zastanowi si, na czym polegaa dziaalno szlachty wanie w dziedzinie spraw narodowociowych. Osi walki postpowego odamu wgierskiej szlachty bya od koca XVIII w. walka o wprowadzenie jzyka wgierskiego na miejsce aciny. Wyranie chodzio o

zmadziaryzowanie caego kraju. Ju w r. 1806 sformuowano to z ca bezwzgldnoci w wypowiedzi urzdnika jednego z lecych w Sowacji komitatw, Chazara: Kady, kto je chleb madziarski, musi si sta [...] ciaem i dusz Madziarem, a wic winien przyswoi sobie jzyk wgierski i wgierskie obyczaje oraz ubiera si po wgiersku. Sprawa konkretnie postawiona zostaa na sejmie 1825-27, kiedy zadano wprowadzenia wgierskiego jzyka pastwowego. Uzasadniano to zgodnie z teoriami panujcymi na zachodzie Europy, gdzie istniay w zasadzie tylko pastwa narodowe, a nie narodowociowe. Na sejmie tym dano ustawy stwierdzajcej, e wszyscy mieszkacy Wgier pomimo uywania rnych jzykw tworz jeden nard. Interpretowano to cilej utrzymujc, e na Wgrzech istnieje tylko jeden nard polityczny. Rwnoczenie jednak podnosiy si te gosy domagajce si penego zmadziaryzowania caej ludnoci drog narzucenia jej nie tylko w dziedzinie pastwowej jzyka wgierskiego, ale doprowadzenia do tego, aby aden inny jzyk w ogle nie by jako jzyk ycia codziennego uywany. Cakiem wyranie mwiono o tym, e Wgry tylko madziarskie mog by wielkie i wolne i pod tym ktem naley prowadzi wszystkie reformy, jakie staway si coraz konieczniejsze ze wzgldu na kruszenie si ustroju feudalnego i przychodzce z Zachodu wzory nowoczesnego pastwa buruazyjnego. Tu trzeba zauway, e ideolodzy odrodzenia narodowego wgierskiego zdawali sobie albo w peni, albo w duym stopniu spraw z tego, e przeobraenia spoeczne Wgier, zlikwidowanie tam feudalizmu, prowadz do powstania wiadomych swojej odrbnoci narodw, a wic do rozbicia i zlikwidowania historycznego pastwa wgierskiego. Chciano zatem w taki sposb zlikwidowa feudalizm, aby przy tym ocali hegemoni ywiou madziarskiego w pastwie wgierskim. Prowadzono wic walk, jak by si mona wyrazi, z koniecznoci dziejow. Byaby to walka beznadziejna, gdyby nie to, e po przeciwnej stronie, a wic po stronie budzcych si niemadziarskich narodowoci, istniaa tak wysoko rozwinita wiadomo oglnonarodowa. Jedynie tylko rzd wiedeski, doradcy dynastii mogli si orientowa w caej tej oglnej, a bardzo skomplikowanej wanie dla Habsburgw sytuacji. W dodatku wrd doradcw dynastii znajdowali si arystokraci wgierscy, ktrzy przeciwstawiali si deniom redniej szlachty, bo orientowali si, e z chwil kiedy zapanuj nowoczesne stosunki spoeczno-polityczne, hegemonia wadzy wymknie si z rk arystokracji, a przejdzie w rce warstw rednich,

czyli szlachty i mieszczastwa. Patriotyzm wgierski by wic jednoznaczny z likwidacj feudalizmu take w tej dziedzinie, to znaczy rzdw arystokratycznych opierajcych si o absolutyzm dynastii. Niemniej wspominalimy i o tym, e wanie arystokracja przeciwstawiaa si reformom centralistycznym Jzefa II, a w gruncie rzeczy reformy tego cesarza sprzyjay wzmocnieniu warstw rednich. Tkwiy tu wic zagmatwane sprzecznoci. Nie byo atwo o jednolit orientacj. Mona to obserwowa na polityce Metternicha, ktry by gwnym doradc cesarza w okresie dla sprawy odrodzenia narodowego w pastwie Habsburgw istotnie decydujcym, bo w pierwszej poowie XIX w. Chcia on popiera odradzajce si narodowoci sowiaskie, widzc gwnego wroga istniejcego systemu w liberaach niemieckich i wgierskich; by zreszt bliski arystokracji i jej stanowym pretensjom w dziedzinie rzdzenia pastwem. Niemniej zdajc sobie spraw z niebezpieczestw zewntrznych grocych monarchii naddunajskiej, ostatecznie musia dba o poparcie tych czynnikw politycznych, ktre stanowiy realn i aktualn si. Zatem zdawa sobie spraw, e biurokracja i armia to podstawowe siy pastwa, e koci podporzdkowany czynnikom pastwowym od czasu Jzefa II to faktyczna cz aparatu pastwowego, wobec czego nie zdecydowa si na zmian stosunkw w administracji pastwowej, jakie zasta obejmujc rzdy w okresie wojen napoleoskich. Trwa przy instytucjach faktycznie sprawujcych rzdy i nie likwidowa centralizmu ani preponderancji biurokracji, co ju od czasw Jzefa II w gruncie rzeczy czyo si ze wzmacnianiem czynnikw mieszczaskich. Na Wgrzech za nie zdoby si z kolei na zlikwidowanie komitatw, chocia przeciwwag w stosunku do tych orodkw madziarskich widzia w narodowociowym ruchu ludw niemadziarskich. Tote w okresie, kiedy wojna o jzyk na Wgrzech bya ju rozstrzygnita, a wic w r. 1843, pisa w memoriale przedoonym cesarzowi, e Wgry s o krok od wojny narodowociowej i mona by przeciw liberaom wgierskim, ktrzy poczwszy od r. 1825 konsekwentnie realizuj swj program, poruszy niemadziarskie narodowoci, ale rzd ze wzgldu na zagroenie zewntrzne i wewntrzne nie moe sobie na to pozwoli. Z polskiego dowiadczenia wiemy, e Metternich w ostatecznoci by gotw do wywoywania podobnych konfliktw o charakterze nie tylko narodowociowym, ale i spoecznym; nie waha si podburzy chopw galicyjskich przeciw powstaczej szlachcie polskiej. Zatem ju Metternich wskaza na to, e gdyby doszo do ornej roz-

prawy, wwczas dla rzdu i dynastii istnieje argument, do ktrego mona si w ostatecznoci odwoa. W tym czasie jednak Wgrzy wygrali spraw jzykow. Po blisko pwiekowej walce uzyskay moc obowizujc ustawy sejmowe z 1840 i 1844 r. Metternicha skonio do ich akceptacji przekonanie, e nie idzie tylko o sam spraw jzyka, ktra wedle niego bya w samej rzeczy postulatem naturalnym, ale o zdynamizowanie tym sposobem ducha opozycji. Sdzi, e ostrze opozycji zostanie w rezultacie stpione. Uwidaczniao si w tym poczucie saboci pastwa, z ktrego ten inteligentny m stanu zdawa sobie doskonale spraw. Ustawy z 1840 i 1844 r. postanawiay, e jzyk wgierski jest obowizkowy w ustawodawstwie, administracji, policji, obowizuje take wadze kocielne w korespondencji z wadzami wieckimi, a metryki maj by wystawiane w jzyku wgierskim. Wgierski obowizywa te w korespondencji midzy monarch a sejmem, ustawy sejmowe miay by redagowane po wgiersku, jzykiem obrad sta si rwnie wgierski, a jedynie posowie chorwaccy mogli jeszcze przez sze lat uywa aciny. Jzyk wgierski obowizywa mia w wgierskiej Kancelarii Dworskiej; Rada Namiestnicza moga uywa niemieckiego jedynie w korespondencji z wadzami wojskowymi i administracyjnymi innych krajw austriackich. Podobnie urzdy Chorwacji obowizane byy do urzdw wgierskich zwraca si po wgiersku, a jzyk ten uczyniono przedmiotem nauki w szkoach rednich i wyszych Chorwacji. Na Wgrzech waciwych jzykiem nauczania sta si on we wszystkich szkoach. W par lat pniej, bo w r. 1847, wprowadzono wgierski jako jzyk urzdowy w Siedmiogrodzie, jedynie tylko na terenach autonomii saskiej w Siedmiogrodzie utrzyma si jzyk niemiecki. Ci, ktrzy te ustawy tworzyli, wychodzili z zaoenia, e tylko narody posiadajce wasne terytorium pastwowe, wasn ide pastwow i historyczne prawo publiczne maj prawo do wasnej narodowej egzystencji, czyli przyznawali to prawo tzw. narodom historycznym. W Koronie Wgierskiej jedynie dla Chorwatw robiono wyjtek i nawet nieprzejednany w deniu do madziaryzacji Kossuth ju w r. 1842 stwierdza, e narodowo chorwacka ma podstawy prawne i historyczne i dlatego Wgry nie zamierzaj hamowa rozwoju narodowoci chorwackiej. Inne narodowoci byy uwaane przez wczesn publicystyk madziarsk za ludy nie majce prawa do wasnej egzystencji narodowej. Natomiast najbardziej znamienn w tej sprawie wy-

powied da jeden z przywdcw liberaw wgierskich, Gorove, ktry pisa: Czonkami narodu stajemy si poprzez prawo, wolno i konstytucj; bdziemy chcieli by zaliczani do tego narodu, od ktrego przywileje te pochodz. W tych sowach miecia si istota programu owych dziaaczy. Da wolno to znaczy wyzwoli z feudalizmu mas chopsk; z wdzicznoci za to bdzie ona lojalna wobec ludzi, ktrzy jej t wolno nadali. Wolno spoeczna ma wic okupi niewol narodow. Nie trzeba tego uwaa za jakie szalbierstwo polityczne, liberaowie wgierscy wierzyli szczerze, e gwnym zagadnieniem spoecznym jest zlikwidowanie niewoli feudalnej, a sprawa ta jest tak istotna, e niejako rozwizuje sama przez si zagadnienie narodowociowe. Zudzenie owo podzielali z liberaami wgierskimi chyba wszyscy liberaowie wczesnej Europy. Dla narodw majcych ywe tradycje pastwowe, jak Wgrzy, Niemcy, Wosi i Polacy, wolno spoeczna bya rwnoznaczna z wolnoci narodow, natomiast to, e w tych wolnych spoecznie pastwach znajd si inne narodowoci, ktre mog wysun swoje wasne dania narodowe, uwaano za dywersj reakcji. Std te Wgrzy przedstawiali postulaty dcych do samookrelenia ludw sowiaskich, a wic Sowakw, Serbw czy Ukraicw, jako wynik agitacji panslawistycznej idcej z Rosji, pragncej zguby Wgier jako pastwa, podobnie zreszt jak w Galicji Polacy uwaali zjawienie si Ukraicw w roli czynnika polityczno-narodowego za intryg rzdu austriackiego, a nie za samodzielne, naturalne zjawisko rozwoju spoecznego. Liberaowie wgierscy byli wic przekonani, e w Koronie Wgierskiej istniay tylko dwie penoprawne narodowoci: madziarska i chorwacka. Inne ruchy narodowe, to jest sowacki, serbski, ukraiski i rumuski, uwaali oni nie tylko, jak wspomnielimy, za wynik propagandy panslawistycznej idcej z Rosji, lecz take za dzieo intryg wiedeskich, majcych na celu zniweczenie postpowego ruchu liberalnego na Wgrzech. Jak widzimy, mieszano tu pewne uboczne zjawiska ze spraw zasadnicz, a mianowicie z faktem podstawowym, e wanie narzucanie jzyka madziarskiego musiao wywoa opr, tak jak p wieku przedtem narzucanie jzyka niemieckiego doprowadzio w rezultacie do odrodzenia jzyka wgierskiego. Odrodzenie jzykowe za prowadzio ju nieuchronnie do rodzenia si postulatw politycznych, a wic do wytworzenia si penej wiadomoci nowoczesnego narodu. Oczywicie wgierscy dziaacze liberalni gboko wierzyli, e oni wanie reprezentuj spraw postpu i wolnoci, e realizacja ich pro-

gramu podniesie na wyszy stopie cywilizacji inne niemadziarskie narodowoci Wgier. Zwycistwo madziaryzacji to triumf rozumu, wolnoci i inteligencji gosi jeden z najwybitniejszych dziaaczy tego kierunku na terenie Sowacji, hr. Karol Zay, generalny inspektor kocioa protestanckiego od r. 1840. Wanie poprzez koci protestancki stara si on zniszczy budzcy si ruch narodowy Sowakw, ktrzy wrd kleru protestanckiego mieli jedyn powaniejsz grup wasnej inteligencji. Tote Zay postanowi wprowadzi do kocioa protestanckiego na miejsce do tej pory uywanego staroczeskiego jzyk wgierski, a ponadto poczy koci protestancki, obejmujcy wikszo sowack, z kocioem reformowanym, gdzie wikszo stanowili Madziarzy. Akcj t rozpocz Zay w r. 1841, a wic w oparciu o ustaw jzykow. Oczywicie dziaalno owa, prowadzona w wielu dziedzinach ycia kulturalnego i politycznego, musiaa wywoa reakcj u tych, przeciw ktrym si zwracaa, to znaczy gwnie u ludw sowiaskich na Wgrzech. Przewidzia to wybitny wgierski myliciel i m stanu hr. Szchenyi, bdcy czoow postaci narodowego ycia wgierskiego w pierwszej poowie XIX w.; ale te jego wpywy i autorytet wanie wtedy si zaamay. Przestrzega on liberaw wgierskich, e ich akcja madziaryzacyjna wywoa reakcj u niemadziarskich narodowoci, reakcj gron dla caoci pastwa. Uwaa, e sama wyszo kultury madziarskiej wystarczy do zjednania dla madziarskoci, a waciwie dla wgierskiej idei pastwowej, narodowoci niemadziarskich. Wanie bezwzgldne potpienie madziaryzacji zaamao autorytet tego arystokraty, uwaanego wspczenie za najwikszego Wgra. W ten sposb na placu pozostaa arystokracja ultrakonserwatywna, ktra stawaa w obronie niemadziarskich narodowoci nie dlatego, by si w rzeczywistoci solidaryzowaa z ich prawami do wasnego rozwoju kulturalnego, ale by w nich znale sprzymierzecw przeciw liberaom, to znaczy broni feudalizmu i tego wszystkiego, co jeszcze dao si zen uratowa. Arystokraci chcieli, aby we wzajemnych stosunkach narodowoci wgierskich czynnikiem czcym bya lojalno wobec korony, nie za jzyk i kultura narodowa. Oznaczao to jednak, e pragnli w gruncie rzeczy pozostawi te chopskie spoeczestwa w niewoli paszczynianej. Oczywicie znaleli oparcie w rzdzie wiedeskim, dla ktrego rwnie utrzymanie istniejcego ustroju spoecznego, a zarazem politycznego, stanowio w owej epoce cel zasadniczy. Jasne jednak byo, e

liberaowie apelujcy do walki o wolno, wyzwolenie z pt feudalizmu, musieli znale dostateczne poparcie nawet wrd uciskanych narodowoci. Nie bez susznoci jeden z wybitnych dziaaczy liberalnych pisa w r. 1842, e nadanie konstytucji i wolno dla wszystkich rozbudzi wrd niemadziarskich narodowoci tsknot za madziaryzacj. Oczywicie tsknoty za madziaryzacj hasa te nie wzbudzay, ale na pewno zjednyway dla programu liberalnego wiele owieconych jednostek na Wgrzech. Liberaowie wgierscy chcieli nie tylko zjedna opini w kraju, szukali sprzymierzecw take poza granicami Wgier. Walczc z narodowociami sowiaskimi, przedstawiali ow walk jako przeciwdziaanie panslawizmowi kierowanemu przez carat. Wedle tej propagandy Wgry walczce z wpywami caratu miay broni Europy przed niewol. Mwili oni wyranie, e skoro Polska upada, to teraz Wgry s bastionem wolnoci europejskiej. W ten sposb na kilku frontach niejako przygotowali sytuacj, jaka miaa si wytworzy w latach Wiosny Ludw. Z jednej strony wskazali wyranie drog czynnikom reakcyjnym, gdzie mog szuka sprzymierzecw przeciw liberalizmowi, a z drugiej popchnli w kierunku reakcyjnych czynnikw te siy, ktre nowy ustrj budzi, a mianowicie ruchy narodowe ludw chopskich do tej pory pozbawionych wasnej warstwy kierowniczej. Osobnym zagadnieniem jest ruch narodowy chorwacki. Chorwaci to w pewnym sensie nard historyczny, a wic majcy swoj wasn warstw przodujc, swoje tradycje polityczne. Niemniej trudno Chorwatw na pocztku XIX wieku uwaa za taki sam nard jak Niemcw, Wgrw, Wochw czy Polakw. Brakowao bowiem Chorwatom jednego, literackiego, w peni wyksztaconego i, co najwaniejsze, skodyfikowanego jzyka. W zasadzie Chorwaci mwili tym samym jzykiem co Serbowie, ale nie byo wsplnoty literackiej, skoro Serbowie od wiekw przynaleeli do kocioa wschodniego, a Chorwaci do zachodniego, rzymskiego. Wobec tego posugiwali si rnym alfabetem. Problem literatury chorwackiej komplikowa fakt, e jzyk ten podzielony by na dialekty. Zasadniczo rozrniano ich trzy wedle brzmienia chorwacko-serbskiego odpowiednika polskiego co, a mianowicie: to, kaj i a, czyli sztokawski, kajkawski i czajkawski. Najbardziej rozpowszechnione byy sztokawski i kajkawski. Ten pierwszy bowiem, uywany w czci przez Chorwatw, a w caoci na ziemiach serbskich, sta si mia podstaw narodowego jzyka serbsko-chorwackiego. Ty-

mczasem za pierwociny chorwackiego jzyka literackiego s znacznie wczeniejsze. Chorwacja jeszcze w XII wieku zczya si z Koron Wgiersk; oczywicie w owych czasach nie miao to wiele wsplnego z problemem narodowym, niemniej jest to fakt wany, albowiem szlachta chorwacka nabraa poczucia przynalenoci do Wgier i uwaaa si na rwni ze szlacht rdzennie wgiersk za stan, ktry ma wsplne interesy i wsplne aspiracje zarwno w stosunku do korony, jak i do poddanych. Wsplnym jzykiem szlachty Krlestwa by oczywicie jzyk aciski. Zreszt szlachta chorwacka nie wyzbywaa si poczucia swojej odrbnoci krajowej. Dlatego to w r. 1527, wtedy gdy po wymarciu Jagiellonw czesko-wgierskich Chorwacja razem z innymi krajami Wgier przechodzia pod panowanie dynastii habsburskiej, stany chorwackie wybray Ferdynanda Habsburga krlem. Chorwacja bya t czci Wgier, jaka pozostaa w czasie najazdu tureckiego w duej czci pod panowaniem habsburskim, a nie jak Wgry rodkowe pod panowaniem tureckim ani jak Siedmiogrd, ktry przetrwa okres turecki jako pniezalene ksistwo. W r. 1630 stworzono ze skrawka granicznego lecego przy dzierawach tureckich osobny okrg administracyjny, niezaleny od stanw chorwackich, a podlegy bezporednio wadzom wojskowym Wiednia, tzw. Pogranicze Wojskowe (Militergranze); potem przyczono do dalsze zdobyte tereny, pooone bardziej na wschd. Pogranicze to pewnego rodzaju kraj osadnictwa wojskowego, gdzie caa mska ludno podlegaa subie wojskowej i skd jak wspomnielimy pochodziy najlepsze puki habsburskie. onierze ci, nazywani pandurami, wsawili si okruciestwem, ale i dzielnoci w czasie wojny trzydziestoletniej w Niemczech, a potem we wszystkich wojnach stanowili najlepsze oddziay cesarza. W XIX wieku mieli si wsawi na polach Lombardii walczc z Wochami. Na wschd od waciwej Chorwacji znajdowaa si prowincja Slawonia, ktr uwolniono spod panowania Turkw w r. 1699, ale w r. 1718 wczono na pewien czas w znacznej czci do Pogranicza. Surowy reym wojskowy wydawa si chopom ciszy ni okrutne, ale nieudolne rzdy tureckie. Dlatego te spora ilo chopw z tego kraju wolaa przenie si z powrotem na ziemie podlege sutanowi; wyemigrowali do Boni. Kiedy jednak Slawonia w wikszej swej czci wrcia z powrotem do Chorwacji, wwczas ucisk magnatw, w Slawonii zupenie zmadziaryzowanych, da si chopom tak we znaki, e z kolei wspominali czasy przy-

nalenoci do Pogranicza jako dawne dobre czasy. Tymczasem szlachta, a szczeglnie arystokracja chorwacka, stawaa si coraz bardziej kosmopolityczna, szczeglnie w XVIII wieku. Miasta za byy niemieckie bd, w stronach bardziej na poudnie lecych, woskie. W Dalmacji np. ludno chorwacka zostaa w czasie panowania weneckiego w niemaym stopniu nasycona elementem woskim. Wane to, poniewa w XVI wieku jednak istniaa wiecka literatura chorwacka, uprawiajca w Dubrowniku (Raguzie) dialekt sztokawski, a w pozostaej Dalmacji dialekt czajkawski. Wpyw literatury woskiej na te literatury chorwackie by bardzo istotny; wymieni tu naley takie nazwiska, jak Hektorovicia i Gundulicia. Dopiero jednak w r. 1782 powstaa w Dalmacji pierwsza drukarnia dla jzyka chorwackiego. Okres reform Marii Teresy i Jzefa II, ktry sprzyja rozwojowi mieszczastwa i jego kultury, musia take obudzi chorwackie aspiracje narodowe w dziedzinie literatury. Jeden z oficerw austriackich narodowoci chorwackiej Matija Reljkovi, przebywajc w czasie wojny siedmioletniej w niewoli pruskiej, napisa w r. 1762 utwr Satira w do dobrym jzyku serbskochorwackim, a potem przetumaczy na ten jzyk w r. 1776 podrcznik hodowli baranw. Jest to bardzo znamienne dla pocztkw literatury narodowej owych chopskich narodw. Zasadniczo w warstwach wyszych czytano po niemiecku czy nawet po francusku; rzeczy przeznaczone dla ludu, a wic wszystko, co miao zwizek z prac na roli i hodowl, trzeba byo pisa w jzyku zrozumiaym, a wic narodowym. Wynikao to z ducha nowej epoki, epoki Owiecenia, ktra chciaa widzie chopa przygotowanym do wykonywanego przeze zawodu. Zgodne to oczywicie i z duchem owieconego absolutyzmu. Pozostawaa jednak trudno z racji nie ustalonych zasad jzykowych. Niezwykle wanym etapem w rozwoju chorwackiej wiadomoci narodowej sta si fakt przyczenia w r. 1809 czci ziem chorwackich, soweskich, a take serbskich (Dalmacji poudniowo-wschodniej), w tym niemaego kawaka Pogranicza, do francuskiej prowincji, zwanej przez Napoleona Iliri. A do r. 1813 istniaa w tym stosunkowo niewielkim kraju administracja francuska. Chocia ledwo cztery lata wadali tym krajem Francuzi, dokonali wicej, ni w cigu dziesitka lat zdoay dokona wadze austriackie. Pobudowano szosy, stworzono jednolit, doskona administracj we wszystkich dziedzinach, a co najwa-

niejsze, jednolit sie szkoln, przy czym uczono w jzykach narodowych, a wic po sowesku i chorwacku. Po raz pierwszy te owe trzy narody znalazy si w jednym organizmie pastwowym. Francuska Iliria daa zadatek i przykad idei wsplnoty na jej realizacj miay te narody czeka jeszcze z gr sto lat; narodziny idei, wkrtce te nazwanej iliryzmem, wziy swj pocztek nie tylko z ducha rewolucji francuskiej, ale i z faktu rzeczywistej pastwowoci francuskiej, z ktr dane byo wwczas zetkn si tym narodom, tak daleko od rde wspczesnej cywilizacji pooonym. Cz Pogranicza nawet naleaa do Napoleona, a trzy puki chorwackie biy si w r. 1812 pod Moskw. Najwaniejsze jednak, e w czasie panowania francuskiego zwizki feudalne zostay zniszczone, a chop w prawach zrwnany z panami. Stan ten trwa zbyt krtko, aby po powrocie rzdw austriackich szlachta nie miaa odzyska wszystkich swoich feudalnych przywilejw. Niemniej rozdwik midzy szlacht a reszt spoeczestwa wanie w sprawie narodowo-jzykowej uwidoczni si jeszcze wyraniej. Brakowao tylko warstwy redniej, mieszczastwa, wolnych zawodw, ktre by mogy podnie sztandar walki o narodowo. Jak bardzo szlachta chorwacka bya daleka wtedy od poczucia przynalenoci narodowej, moe wiadczy charakterystyczne zjawisko: gdy szlachta wgierska prowadzia walk o wprowadzenie jzyka wgierskiego zamiast aciny, wwczas solidaryzowaa si z ni w czasach jzefiskich take i szlachta Chorwacji. Dopiero pniejsza dziaalno Ljudevita Gaja, pozostajca pod wpywem zarwno nauki niemieckiej, jak i twrcw slawistyki Kopitara, Dobrovskiego i afrika oraz Kollra, daa pocztek wiadomemu ruchowi narodowemu Chorwatw. Gaj zdecydowa, e dialekt sztokawski bdzie podstaw literackiego jzyka serbsko-chorwackiego, zdajc sobie spraw z tego, e dialekt w jest najbardziej rozpowszechniony, i to take wrd Serbw, a wic sprzyja jego idei zwizku wszystkich Sowian poudniowych, idei, ktrej on da nazw iliryzmu. W r. 1836 zaoy pismo Ilirske Narodne Novine, gdzie te wydrukowa swj hymn narodowy, wzorowany na hymnie polskim, Jeszcze Chorwacja nie zgina, ktry wzywa wszystkie szczepy chorwackie dawnej sawy braci. Chocia sam Gaj nie by bynajmniej rzeczywicie utalentowanym poet, ani jego idee nie byy bynajmniej oryginalne, ale mia niezwyky dar jednania ludzi i zapalania ich sw ide; on wic susznie

musi uchodzi za twrc i apostoa nowoczesnej wiadomoci narodowej Chorwatw. Wane te, e ruch, ktry Gaj reprezentowa, poparli rwnie wybitni chorwaccy arystokraci, a przede wszystkim hr. Janko Drakovi, uwaany za inicjatora ruchu narodowego, jako e rozpocz swoj dziaalno przed wystpieniem Gaja. Drakovi nalea do tej grupy magnatw, ktrzy w obronie tradycji stanowych walczyli o utrzymanie aciny, a wic zwalczali ide wprowadzenia jzyka wgierskiego. Zblienie midzy ludmi typu Gaja, a wic pochodzenia mieszczaskiego Gaj by synem aptekarza a arystokracj miao bardzo istotny wpyw na charakter ruchu narodowego. Gaj otrzyma odpowiednie poparcie materialne dla prowadzenia swojej akcji, otworzono mu dostp do sfer rzdowych; na dalszym etapie miao to przyczyni si do zwizania budzcego si ruchu narodowego z siami reprezentujcymi reakcj spoeczn, a w kadym razie silnie zakorzeniony konserwatyzm. Zreszt wszystkie ruchy narodowociowe apeloway przecie, wywodzc si z romantyzmu, nie tylko do rde kultury ludowej, ale te do dawnych tradycji, co ju uatwiao im opowiedzenie si w chwili decydujcej przeciw postulatom i liberaw, i rewolucyjnych demokratw zwalczajcych wszystko, co zwizane byo z feudalizmem. A rwnoczenie konserwatystom zwalczajcym wszystko, co liberalne, bronicym ustroju stanowego, budziciele ruchw narodowych dali znakomit bro do rki. Zrozumieli oni, e walczc z madziaryzmem, ktry w tych latach na Wgrzech by rwnoznaczny z liberalizmem i z walk przeciw feudalizmowi, najwygodniej bdzie opowiedzie si po stronie budzcych si narodowoci. Ju w wydanej w r. 1832 broszurze Drakovi domaga si poczenia Chorwacji, Krainy, Karyntii, Dalmacji i Styrii w Wielk Iliri z chorwackim jzykiem urzdowym. W r. 1842 komitat Zagrzebia, a potem Sabor (sejm krajowy) podjy uchwa o poczeniu Chorwacji z Dalmacj i Pograniczem. Wprawdzie sens tej uchway nie by w istocie narodowy, ale polityczny, poniewa szo o Slawoni, ktr Wgrzy chcieli uwaa za cz skadow Wgier waciwych, a wic oddzieli j od krlestwa Chorwacji. Natomiast na pewno inny charakter miaa uchwaa Saboru z 1840 r. domagajca si utworzenia katedr chorwackich w Akademii Zagrzebskiej oraz wprowadzenia jzyka chorwackiego do gimnazjw; zastrzegano w tej uchwale, e nie idzie o wprowadzenie jzyka chorwackiego jako urzdowego, poniewa ludzie wyk-

sztaceni jzyka tego nie znaj. W tym jednym szczegle ujawnia si owa zasadnicza sprawa, e odrodzenie narodowe nie obejmowao zrazu warstw wyszych, to znaczy caej szlachty chorwackiej, a nosicielami jego byli przede wszystkim ludzie pochodzenia plebejskiego, mieszczaskiego, szlachta za tylko w niektrych jednostkach dawaa si dla tego ruchu zjedna. Jeszcze przez cay wiek XIX, a do koca istnienia monarchii, zwizki arystokracji i szlachty w ogle oraz tych wszystkich czynnikw spoecznych, ktre byy tak czy inaczej ze szlacht w Chorwacji zwizane, miay by niezmiernie silnym czynnikiem politycznym czcym Chorwacj z monarchi Habsburgw. W ten sposb przyczenie si szlachty do ruchu iliryjskiego stworzyo w nim prawe skrzydo, pod wzgldem spoecznym bardziej konserwatywne. A trzeba doda, e inicjatywa Gaja znalaza zrazu oparcie take i wrd ludzi bardziej radykalnie nastawionych. Dao si wic wwczas wyrni dwa nurty w ruchu iliryjskim, ktre jednak a do rewolucji 1848 r. szy razem. Niemniej w zarodku ten podzia na prawic i lewic chorwackiego ruchu narodowego istnia od samego pocztku, co zreszt charakteryzowao wszystkie budzce si ruchy narodowociowe w monarchii habsburskiej. Natomiast nie wydaje si, aby po stronie wadz centralnych przed r. 1848 w peni zdawano sobie spraw ze zmian zachodzcych w wiadomoci ludw ziem zamieszkanych przez narodowoci sowiaskie. Moe by tego dowodem nastawienie Metternicha do Gaja. Tak np. w r. 1843 reskrypt cesarski zabroni uywania sowa ilirski, ale ju w dwa lata pniej ponownie dano na to zezwolenie, a Gaj od r. 1847 otrzymywa pensj od rzdu wiedeskiego. Zreszt Gaj nie gardzi adnym poparciem, w r. 1840 jedzi do Rosji, kontaktowa si z Paskiewiczem, w Moskwie otrzyma zasiek 15 000 rubli; wprawdzie w Petersburgu przyjto go nieyczliwie, jako e by katolikiem, niemniej w Odessie zosta czonkiem Towarzystwa Przyjaci Historii, co mu po powrocie do kraju dao dodatkowy autorytet, ale te i pitno panslawisty. Trzeba jeszcze oglnie stwierdzi, e iliryzm, ktry mia by zacz tkiem ruchu poudniowosowiaskiego, w rezultacie sta si silnym bodcem dla chorwackiej tylko wiadomoci narodowej. Gaj, wybierajc dialekt sztokawski, zdawa sobie spraw z tego, e Chorwaci s za sabi, aby sami mogli si oprze madziaryzacji, i w tym dialekcie, obejmujcym ludno krajw poza waciw Chorwacj, szuka oparcia dla swojej idei. Z drugiej strony przyjcie tego dialektu wywoao reakcj

wrd Serbw, ktrzy zakadali, e kto mwi po sztokawsku, jest po prostu Serbem. Narodowo chorwacka natomiast przez przyjcie dialektu sztokawskiego moga dla siebie ocali te kraje, gdzie mieszkaa ludno katolicka mwica po sztokawsku, a wic np. cz Pogranicza, Slawoni i cz Boni, gdzie zakon franciszkaski prowadzi dziaalno kulturalno-owiatow w jzyku serbsko-chorwackim; katolicko zachowaa dla Chorwatw w duy obszar zasiedlenia. Trzeba sobie jednak zda spraw z tego, e caa praca nad narodowym odrodzeniem wrd poudniowych Sowian bya dzieem bardzo nielicznej warstwy, waciwie nieomal jednostek. Tote ci dziaacze, zdajc sobie z tego spraw, pracowali bardzo ofiarnie. Ju w r. 1842 Ivan Maurani i dr Uarevi uoyli wielki leksykon niemiecko-chorwacki zoony z 45 tysicy sw. Odzyway si te i polityczne dania. W r. 1843 Ivan Kukuljevi na sejmie wgierskim domaga si w chorwackim przemwieniu rwnouprawnienia jzykowego woajc, e jest to konieczne, jeli si ,,chce by narodem, a nie cieniem narodu. W takim wic niejako zalkowym stanie wiadomo narodowa chorwacka miaa si zetkn z wielk prb dziejow, jak staa si Wiosna Ludw dla wszystkich budzcych si do nowego ycia narodowego ludw Europy rodkowo-wschodniej. W tym miejscu wypada zaj si spraw serbsk. Odrodzenie narodowe serbskie nie jest jednak spraw tylko pastwa wgierskiego. Serbowie mieszkali przecie w wikszej czci w krajach podlegych sutanowi i pod panowaniem otomaskim w Belgradzie byo ich rzeczywiste polityczne centrum. Natomiast nie da si zaprzeczy, e ich centrum kulturalne pod koniec XVIII wieku i na pocztku XIX, a wic w okresie kiedy ksztatowa si miao nowoczesne poczucie narodowe, nie znajdowao si pod barbarzyskim panowaniem tureckim. Zreszt nie tylko z tego powodu, e trway tam cige krwawe walki nie sprzyjajce rozwojowi kultury duchowej; waniejsze, e ziemie serbskie na terenie tureckim, szczeglnie w pniejszym Ksistwie Serbskim, byy pod wzgldem spoecznym niezmiernie prymitywne. Nie byo tam szlachty, spoeczestwo w caoci miao charakter chopsko-pasterski. Natomiast w granicach pastwa wgierskiego, dokd Serbowie uciekali przed tyrani tureck, od XVII wieku wytworzya si warstwa bogatego kupiectwa, rzemielnikw, bogatych chopw, jako e ziemie Banatu, Baczki, zwane od 1848 r. Wojwodin, to ziemie niezwykle urodzajne. Tam te znalaza si warstwa w zalkowym ksztacie politycznie i narodowo

uwiadomiona, a mianowicie kler prawosawny. W gruncie rzeczy w tym rejonie krzyowania si katolicyzmu, islamu, a nawet protestantyzmu, przynaleno do kocioa wschodniego bya rwnoznaczna z przynalenoci do serbskoci. W pierwszych dziesicioleciach XIX wieku budziciele ruchu narodowego serbskiego w krajach wgierskich zdawali sobie z tego spraw, bo wszyscy rozumieli, e na poudniu Wgier przynaleno do gminy prawosawnej oznaczaa, e si jest Serbem; natomiast cerkiew bya wtedy jeszcze zbyt zacofana, aby w peni rozumie, jak w swych rkach posiada szans. Dopiero po rewolucji 1848 r. sprawa staa si i dla cerkwi bardziej zrozumiaa. W kadym razie nie tylko Karowice, siedziba serbskiego patriarchy prawosawnego, ale te orodki w Peszcie i Wiedniu byy ogniskami odrodzenia narodowego serbskiego. Tam bowiem na uniwersytetach spotykaa si modzie serbska z ideami najpierw Owiecenia, a potem, co okazao si znacznie waniejsze, z romantyzmem niemieckim, w pierwszym rzdzie z pismami Herdera, ktry nie tylko dla Sowian poudniowych mia sta si nauczycielem idei narodowej. Wpyw niemieckiego romantyzmu i Herdera to koniec XVIII w., a raczej nawet pocztek XIX. Do tego czasu narodowo serbska miaa swe jedyne oparcie w cerkwi prawosawnej. Cerkwi tej cesarze austriaccy obiecywali specjalne przywileje, kiedy zachcali Serbw do przenoszenia si na ziemie podlege Habsburgom. Ale w Wiedniu panoway zawsze tendencje do katolicyzowania. Take wic i w stosunku do kocioa prawosawnego wywierano naciski w kierunku unii. Musiao to oczywicie natrafia na zdecydowany opr prawosawnego kleru. Zreszt jak zawsze polityka Wiednia nie bya konsekwentna i staa. Rwnie w stosunku do Serbw ulegaa wahaniom. Serbowie stanowili znaczn cz ludnoci Pogranicza Wojskowego. Tworzyo ono podstaw nie tylko militarn dynastii na poudniowym wschodzie. Puki graniczarw miay wzmacnia rwnie pozycj Wiednia wobec frondujcych Wgrw, a take zabezpiecza monarchi przed wszelkimi ruchami rewolucyjnymi, ktre w tamtych stronach niejednokrotnie wybuchay wrd chopw. Na terenie tureckim ruchy zbrojne uciemionej ludnoci byy przecie niejako zjawiskiem staym, atwo wic przerzucay si i na ziemie poddane panowaniu cesarskiemu. Ju to samo ogromnie wzmacniao pozycj kleru, jedynej przecie organizacji majcej wpyw ideologiczny na chopw.

Tote kiedy w okresie rzdw Jzefa II tworzono sie szk elementarnych, dostay si one na ziemiach serbskich monarchii w rce kleru; gdy na Wgrzech, w ktrych obrbie znalaz si Banat, zaczy si tendencje madziaryzacyjne, kler prawosawny zwalcza madziaryzacj bardzo skutecznie. Koci prawosawny tworzy wic pierwszy zalek poczucia narodowego u Serbw. Skoro nie byo szlachty ani jeszcze liczniejszego mieszczastwa, zatem dziaalno kulturalna kleru znajdowaa najatwiejszy dostp do chopw, yjcych poza Banatem w patriarchalno-archaicznych stosunkach. W XVIII wieku koci prawosawny propagowa legendy kocielno-narodowe, ktre tworzyy obraz przeszoci serbskiego narodu. Poczucie tradycji historycznej jest, jak wiadomo, jednym z najbardziej istotnych elementw wiadomoci narodowej. Przedstawienia teatralne i rozpowszechnianie malowide obrazujcych ywoty witych czy bohaterw narodowych oto byy sposoby zwizywania kocioa prawosawnego z prymitywnym spoeczestwem chopw serbskich. Christofer Zevarovi by jednym z twrcw takich pisanych i bogato ilustrowanych dziejw serbskich, gloryfikujcych dawne pastwo serbskie i jego bitwy z Turkami. Metropolita Stefan Stratimirovi pisa szereg dzie historycznych, ktre znajdoway oddwik w szkoach duchownych, ksztaccych teologw serbskich zarwno na ziemiach pastwa otomaskiego, jak i w krajach wgierskich i w Pograniczu. Kiedy za pod koniec XVIII wieku Turcy wszczli przeladowania kocioa prawosawnego, metropolici karowiccy zwracali si niejednokrotnie do rzdu wiedeskiego o pomoc. W ten sposb wytwarzaa si tradycja orientacji prohabsburskiej wrd Serbw. Decydujc okolicznoci w dziejach odrodzenia narodowego byo gwatowne wzrastanie bogatej warstwy redniej na przeomie XVIII i XIX wieku w Banacie. Tam istniaa ju sie szk, ktre stay si orodkami klerykalno-narodowego poczucia odrbnoci, co wobec tendencji do unii czy tendencji do madziaryzacji w tej fazie pocztkowej czyo najcilej poczucie przynalenoci do cerkwi z przynalenoci do narodowoci serbskiej. Kiedy zatem Wiede stara si u graniczarw wprowadzi alfabet aciski zamiast cyrylicy, odczuto to jako zamach na przywileje zarwno kocielne, jak i narodowe. Rzd austriacki musia wic z tego zamysu zrezygnowa.

Ale wkrtce zacza si tworzy warstwa wyksztacona ludzi wieckich. Synowie bogatych kupcw i chopw mogli studiowa na uniwersytetach niemieckich, ale przedtem musieli przej przez wysze gimnazja, znajdujce si w Peszcie i Segedynie. Wanie metropolici karowiccy fundowali dla tej modziey stypendia, dziki ktrym powoli powstaa warstwa inteligencji serbskiej zrywajca ze stereotypem kocielnego mylenia; umoliwia ona przejcie poczucia narodowego od fazy wyznaniowo-narodowociowej do fazy ju penego, nowoczesnego poczucia narodowego. Dziao si to w okresie pierwszych dziesitkw lat XIX wieku i znowu, jak i u innych narodw sowiaskich, sprawa jzyka literackiego bya problemem podstawowym. Cerkiew posugiwaa si jzykiem starosowiaskim. Literatura moga powsta tylko w jzyku ywym, zrozumiaym w peni dla ludu. W r. 1791 stworzono pierwsze gimnazjum serbskie w Karowicach, a w 1792 wychodziy w Wiedniu przez krtki czas ,,Serbskije Novine, wydawane w starosowiaskim jzyku, a drukowane w jedynej drukarni uywajcej cyrylicy, ktr zaoono w r. 1770 w Wiedniu. Czasopismo to, jak rwnie pniej analogiczne w Wiedniu czy w Peszcie, zamknito z powodu braku czytelnikw. Jzefinizm jak wszdzie, tak i wrd Serbw pomg do rozwinicia si inteligencji i wolnych zawodw na Wgrzech byo w r. 1800 30 adwokatw serbskich cho na razie bya to bardzo nieliczna grupa ludzi, niemniej staa si zadatkiem rozwoju na przyszo. Momentem przeomowym musiao by skodyfikowanie, w pewnym sensie stworzenie nowoczesnego jzyka serbskiego. Bodaj pierwszym popularnym autorem piszcym w jzyku nowoczesnym, ktry zerwa ze starosowiaskim, by Dositej Obradovi. Jako mody czowiek wychowywa si w klasztorze, ale uciek stamtd; przez blisko trzydzieci lat podrowa po Europie, zdoby du wiedz i zapozna si z nowymi ideami, rozpowszechnionymi wtedy w Europie zachodniej. On pierwszy zda sobie spraw z tego, e nie wizy religijne, ale jzykowe s istot wsplnoty narodowej. Jego autobiografia, ktra ukazaa si w Lipsku w r. 1783, moe by uwaana za pocztek nowoczesnej literatury serbskiej. Kiedy Kara-Dorde, przywdca powstania serbskiego (1804-1813), obj wadz w Belgradzie, cho sam by analfabet, odda swoje dzieci na wychowanie Obradoviciovi i uczyni go ministrem owiaty, on to zaoy w Belgradzie pierwsz wysz szko serbsk.

Z innego krgu kulturalnego wyszed drugi wspczesny pisarz serbski, Jovan Raji, duchowny prawosawny wychowany w Kijowie, ktry w Rosji i na Bakanach zbiera materiay do swojej wielkiej czterotomowej Historii rnych sowiaskich narodw, szczeglnie Bugarw, Chorwatw i Serbw, wydanej w Wiedniu (1794-1795). Stara si w niej uj dzieje caej poudniowej Sowiaszczyzny jako jedno i std stworzy pewn tradycj, ktra miaa przetrwa znacznie duej ni dzieo Rajicia; nie stao si ono popularne, poniewa napisane byo nie w nowoczesnym, lecz w starym serbskim jzyku. Dopiero Vuk Stefanovi Karadi, ucze Kopitara, dokona wielkiego dziea unowoczenienia jzyka serbskiego. Vuk idc za rad Kopitara zbiera pieni i legendy serbskiego ludu i ju w r. 1814 wyda pierwszy zeszyt tego zbioru. W r. 1824 uoy gramatyk serbsk. Posugiwa si jzykiem ludu, a starocerkiewny, w ktrym do tej pory pisali Serbowie, postanowi ograniczy do roli wycznie jzyka cerkiewnego na wzr aciny w kociele katolickim. Ponadto pracowa niezmordowanie nad sownikiem; pierwsze jego wydanie w r. 1818 zawierao 27 tysicy sw, a drugie ju 47 tysicy. Przeoy te Nowy Testament na nowoserbski i wyda go czciowo w r. 1824 w Lipsku, a w caoci w r. 1847 w Wiedniu. Vuk Karadi natrafia nie tylko na przeszkody stawiane mu przez rzd austriacki, ale i wrd Serbw, szczeglnie ludzi zwizanych z konserwatywn cerkwi. Zreszt przyczyniaa si do tego i akcja rzdu austriackiego, ktry chcia w Banacie i w Pograniczu wprowadzi alfabet aciski, co przyjmowano jako zamach na odrbno narodow serbsk. Zarwno w Serbii, jak i w Banacie wszystkie serbskie ywioy konserwatywne broniy si przed wprowadzeniem nowej ortografii i nowej gramatyki. Ale w kocu Karadi zwyciy, poniewa jego pisma nie tylko w formie jzykowej byy bliskie ludowi, lecz take dziki bardzo demokratycznej treci zyskay w modym pokoleniu uznanie. W swoich pismach propagowa bowiem idee Herdera i rewolucji francuskiej. On te wprowadzi niejako nard serbski do rodziny narodw europejskich; przed nim mao kto w Europie zachodniej wiedzia o istnieniu Serbw, nie zdawano sobie sprawy z tego, e maj oni wasn kultur umysow. Nim wybucha rewolucja 1848 r., jzyk wprowadzony przez tego prawdziwego ,,ojca narodu zyska pene prawo obywatelstwa. A nowe pokolenie pisarzy i literatw posugiwao si ju wycznie tymi zasadami jzykowymi, ktre sformuowa Karadi.

W chwili kiedy wybucha rewolucja 1848 r., Serbowie mieli na ziemiach pastwa Habsburgw orodki kultury nie tylko w Karowicach i Nowym Sadzie, gdzie byo centrum najsilniejszej spoecznie grupy serbskiej, ale wanie w Peszcie, Wiedniu, a co waniejsze, take i w Belgradzie, gdzie przecie w pierwszej poowie XIX w. powstao pniezalene pastwo serbskie. Pod tym wzgldem mieli Serbowie pozycj w pewnym sensie uprzywilejowan wrd narodw sowiaskich monarchii. Powstanie, ktre wybucho w paszaliku belgradzkim w r. 1804, doprowadzio do stworzenia faktycznie niezalenego pastwa, co byo tylko dlatego moliwe, e walczcy przeciw Turkom powstacy korzystali z pomocy swoich wspbraci z innych krajw serbskich; w najwikszej bodaj mierze z krajw austriacko-wgierskich. Walczyli w szeregach powstaczych oficerowie austriaccy z puku graniczarw, a biskupi prawosawni Banatu dostarczali pienidzy i uzbrojenia. Zreszt przywdca powstania Kara-Dorde zwraca si do Wiednia o przyczenie oswobodzonego kraju do Austrii, ofiarowujc jako gwarancj lojalnoci twierdz belgradzk. Powstanie byo w istocie take antyfeudalnym ruchem chopskim i to wanie pohamowao decyzje austriackiego rzdu. Zreszt dziao si to w momencie, kiedy monarchia bya zaangaowana w ostatecznej walce z Napoleonem i dla utrzymania swojej europejskiej pozycji musiaa skoncentrowa wszystkie siy militarne i dyplomatyczne na gwnym terenie rozgrywki midzynarodowej. Zarwno wic te wzgldy spoeczne, jak i midzynarodowe sprawiy, i rzd wiedeski nie wykorzysta oferty, ktra, w wypadku przyjcia jej, moga bya to si narzuca historykowi zmieni losy monarchii. Zapewne jednak trudno byo w r. 1813, kiedy wdz serbski apelowa do Wiednia, angaowa si przeciw Rosji na Bakanach, a na pewno i car nie byby biernie przypatrywa si stworzeniu takiego potnego pastwa sowiaskiego pod berem Habsburga. Ponadto Metternich zaczyna ju wtedy sterowa pastwem w kierunku legitymizmu, a wic odwracania si od wszelkich ruchw o wyranie rewolucyjno-spoecznym charakterze. Rzeczywicie, ju w r. 1807, a wic w czasie trwania walk powstaczych za tureckim kordonem, chopi serbscy wzniecili bunt w okolicy Iloku i Rumy, ktry musiao wojsko stumi. Wadze austriackie wiedziay te, e wrd Serbw Pogranicza wzmaga si szemranie przeciw czynszom i wiadczeniom feudalnym chopw dzierawcw. Wreszcie rzd wiedeski nie chcia si te naraa Porcie, bo wiedzia, e bez wielkiej

wojny przeciw Turkom nie da si przyczy nowo powstajcej Serbii do pastwa austriackiego. Austriacy woleli, aby Serbia bya zalenym paszalikiem tureckim ni niepodlegym pastwem, poniewa zdawali sobie spraw, jaki to bdzie miao wpyw na Serbw pod panowaniem Habsburgw. Ostatecznie sympatie Serbw w tych latach, po nieudanych prbach zapewnienia sobie oparcia austriackiego, zwrciy si do Rosji i wkrtce pniezalena Serbia staa si na duszy czas klientem carskim. W gruncie rzeczy jednak polityka Rosji wobec Serbii niezbyt si rnia od austriackiej. Kiedy wic Rosja zawieraa w Bukareszcie pokj z Turcj w r. 1812, rzd rosyjski wola, aby twierdza belgradzka dostaa si w rce Turkw, niby pozostaa w rkach Serbw-sprzymierzecw, poniewa dyplomacja carska obawiaa si, e z rk serbskich atwo moe si dosta w rce Austrii, co, jak wiadomo, byo bliskie realizacji. Zreszt Kara-Dorde opuszczony przez Rosjan musia ostatecznie schroni si przed zemst Turkw do Austrii. Ale walka o niepodlego na tym si nie skoczya. Po ustpieniu widowni Kara-Dordego przywdc Serbw zosta Miosz Obrenovi, ktry zastosowa wobec Turkw taktyk ustpstw i dyplomacji. W rezultacie zosta w r. 1817 ogoszony przez Skupsztyn, to jest zebranie notabli, dziedzicznym ksiciem, przeciw czemu Porta nie protestowaa, poniewa w Konstantynopolu zorientowano si, e Serbowie nie dadz si zupenie pokona, natomiast zgodnie z tradycj dawniejszych czasw mog w ogle kraj opuci. Zatem opacao si i Turkom doj do kompromisu. Od tego czasu Ksistwo Serbskie zdobywa sobie coraz wiksz samodzielno, wyzyskuje wszelkie midzynarodowe koniunktury, tak e wkrtce Belgrad staje si powanym centrum ycia kulturalnego i politycznego narodu serbskiego. Niemniej trzeba tu doda, e waciwie przez cae jeszcze jedno pokolenie wszyscy wyksztaceni Serbowie pochodzili zza kordonu austriackiego. Do lat czterdziestych ubiegego stulecia na ziemiach habsburskich byo istotne rdo kultury umysowej Serbw. Ale na terenie pniezalenego pastwa mogli oni rozwija dalej sw dziaalno i nadawa jej polityczny charakter, co oczywicie pod rzdami Metternicha nie byo moliwe. Natomiast pierwsze instytucje naukowo-owiatowe powstay wanie w Wiedniu i Peszcie, gdzie wychodziy serbskie czasopisma, a w r. 1826 zostaa stworzona podstawowa instytucja popierajca rozwj kulturalny, Matica Serbska, na wzr takiej samej instytucji czeskiej. Wkrtce jednak i Belgrad zacz konkurowa w tej dziedzinie z orodkami na

terenie cesarstwa austriackiego. W r. 1841 powstao w Belgradzie Towarzystwo Naukowe, rwnoczenie rozbudowywano tam coraz szerzej sie szk i skutecznie walczono z analfabetyzmem tego zacofanego bakaskiego narodu, gdzie elit spoeczn stanowili handlarze byda i w ogle nieliczni bogaci kupcy. Niezmiernie wan rol odegrali wtedy w Ksistwie Serbskim Polacy, ktrzy walnie przyczynili si i w dziedzinie kulturalnej, i politycznej do wzmocnienia tego pastwa. Z inspiracji i pod bezporednim wpywem polskim, a mianowicie ks. Adama Czartoryskiego, jeden z najwybitniejszych mw stanu owego pokolenia serbskiego, Garaanin, przyj tzw. Naertanije, to jest program dziaania zmierzajcy do stworzenia Wielkiej Serbii, przyczenia do Ksistwa Serbskiego wszystkich ziem zamieszkanych przez Serbw, a wic Boni i Hercegowiny oraz Banatu i Pogranicza. Plan ten by najbardziej niebezpieczny dla istnienia monarchii habsburskiej. Realizowano go jednak konsekwentnie i cho doczeka si mia zupenego urzeczywistnienia dopiero po upadku Austro-Wgier, zalki jego tkwi wanie w owym pierwszym pokoleniu wiadomych narodowo Serbw. Sowacy to jeden z politycznie najbardziej upoledzonych narodw sowiaskich Krlestwa Wgierskiego. Jzykowo s bardzo zblieni do Czechw, ale i wrd nich istniay rne narzecza: w czciach zachodnich kraju blisze czeskiemu, a bardziej na wschd dalsze; Morawianie, ktrzy przyjli literacki jzyk Czechw, mwili narzeczem niejako porednim midzy czeskim a sowackim. W ogle za istniay bliskie kulturalne zwizki midzy tymi dwoma narodami, chocia politycznie byy od siebie przez dziewi wiekw oddzielone. Niemniej najwybitniejsi patrioci czescy byli pochodzenia sowackiego, jak Palack czy Masaryk. Protestantyzm, silnie na Sowacji rozpowszechniony, tworzy czno midzy Czechami a Sowakami; jego kulturalny orodek stanowia Bratysawa. Tote protestanccy Sowacy uywali w swoich publikacjach ju od czasw reformacji jzyka staroczeskiego. Tym tendencjom przeciwstawiali si katoliccy dziaacze sowaccy, jak np. ksidz Antoni Bernolk, ktry stara si stworzy odrbny literacki jzyk sowacki i nawet wyda w r. 1790 Grammatica Slavica, a w dwa lata potem zaoy Towarzystwo Literackie w Trnawie. Poeta Jan Holl uoy w tym jzyku szereg poematw o Cyrylu i Metodym oraz o witopeku. Ale byo to narzecze mao zrozumiae wrd ludu, poniewa uywa-

no go tylko w zachodniej czci Sowacji; natomiast w wikszej, to jest rodkowej i wschodniej, czci ziem zamieszkanych przez Sowakw byo niezrozumiae. Dopiero dziaalno udovta tra daa pocztek nowoczesnej literaturze sowackiej i nowoczesnemu poczuciu odrbnoci narodowej wrd Sowakw. Jeli mwio si w poowie wieku o narodach niehistorycznych, to najbardziej uzasadniony byby ten termin w odniesieniu do Sowakw, moe w tym samym stopniu co do Sowecw. Nigdy bowiem Sowacja nie miaa wasnego pastwa od istnienia pastwa wielkomorawskiego mona abstrahowa zawsze Sowacy tworzyli cz Krlestwa Wgier, szlachta rodzima ulega madziaryzacji i z tego powodu nie mieli warstwy politycznie czynnej, wiadomej swojej narodowej roli. By to nard chopski, kraj za w dodatku biedny, tak e chop sowacki, yjcy na mao urodzajnych ziemiach grskich, musia sta si jeszcze bardziej ulegy swoim madziarskim panom ni kady inny chop tego krlestwa. Natomiast szlachta sowacka nigdy nie czua swej odrbnoci od szlachty reszty krlestwa, zwaszcza e jzykiem pastwowym by przez wieki jzyk aciski, co zacierao etniczne rnice midzy szlacht wgiersk a sowack. Zreszt ziemie sowackie odgryway w okresie panowania tureckiego wybitniejsz rol na Wgrzech, poniewa nie dostay si pod panowanie Turkw i tworzyy niejako centrum ycia kulturalno-pastwowego Wgier, a stolica pastwa, to jest Bratysawa Pozsony, leaa wanie na terytorium sowackim. Jeli w XVIII wieku istniay na Wgrzech po ostatecznym zjednoczeniu ziem krlestwa pewne terytorialne autonomiczne odrbnoci, jak przede wszystkim ziemie Chorwacji czy siedmiogrodzkich Szwabw, czy nawet Serbw majcych przynajmniej autonomi, to Sowacy byli zupenie pozbawieni jakichkolwiek form niezalenoci i nie mieli prawie adnych legalnych instytucji mogcych broni ich odrbnoci. Zreszt, co najwaniejsze, jednostki wybijajce si, awansujce spoecznie staway si wanie madziarskie i oczywicie, jak czsto w takich warunkach si dzieje, ci neofici madziarskoci byli najbardziej nacjonalistycznie usposobieni. Nazwiska wielu wybitnych madziarskich dziaaczy narodowych wiadcz o ich pochodzeniu sowackim, choby najwikszego z nich, Lajosa Kossutha. Samorzdy komitackie opanowane przez szlacht wgiersk, ktre w jednej tylko Chorwacji mogy reprezentowa separatystyczne denia danego regionu, na Sowacji stay si wanie narzdziem madziaryza-

cji. W sejmie wgierskim Sowacy w ogle jako nard chopski nie mieli swoich przedstawicieli. A przecie ten sejm w pierwszej poowie XIX wieku by aren opozycji przeciw magnatom i wyszej hierarchii duchownej, reprezentowa denia liberalne, cho tego liberalizmu wobec Sowakw nie realizowa. Jedyn wic instancj, ktra by moga zaj si obron Sowakw, by dwr, a wic Wiede. Korzysta z tego jednak w rzeczywistoci mogli do poowy XIX wieku tylko Chorwaci, Serbowie czy nawet Rumuni i Sasi, Sowacy natomiast dugo byli w pewnym sensie bezimiennym narodem. A jeli Wiede korzysta ze swoich moliwoci dla obrony narodowoci niemadziarskich, to bynajmniej nie w interesie tych narodowoci, ale dla celw politycznych, to jest szachowania dorodkowych tendencji wgierskich. Sowacy za dugo nie mogli by do takiej politycznej gry uywani, poniewa nie reprezentowali adnej aktualnej realnej siy, nie posiadajc nawet odrbnej hierarchii kocielnej. Kiedy w latach trzydziestych XIX wieku zacza si wojna jzykowa, o ktrej wspominalimy wyej, sowaccy dziaacze nie mieli nawet moliwoci ogoszenia swoich dezyderatw czy wyjaniania swego stanowiska, poniewa cenzura nie dopuszczaa adnych tego rodzaju wypowiedzi. Natomiast liberalna prasa madziarska denuncjowaa te sowackie denia jako dowd prorosyjskiego panslawizmu. Ostatecznie polemika z takimi sdami musiaa odbywa si poza krajem, na terenie niemieckim, gdzie w Lipsku ogaszano pisma polemiczne w tej jzykowej wojnie i gdzie broniono, ale raczej przed forum europejskim ni krajowym, sprawy odrbnoci etniczno-jzykowej Sowakw. Jak powyej bya mowa, ustawa jzykowa przede wszystkim uderzaa w stosunki kocioa ewangelickiego (wyznania augsburskiego), do ktrego naleeli zreszt na og nieliczni wiadomi swojej odrbnoci etnicznej dziaacze sowaccy. Wanie hierarchia ewangelicka poddana bya najsilniej tendencji madziaryzacyjnej. Na skutek tego ju we wrzeniu 1841 r. zniesiono Instytuty Jzyka Sowackiego w szkoach protestanckich Bratysawy i Lewoczy. Odpowiedzi na to bya petycja do monarchy podpisana w r. 1842 przez dwustu dziaaczy sowackich. Ale pod wpywem Kollra, najwybitniejszego Sowaka owego pokolenia, petycja ta bya wystosowana do krla nie w imieniu Sowakw, lecz tylko protestantw sowackich. Szo o to, aby petycji odebra charakter akcji politycznej, a tym samym zapewni bezpieczestwo jej uczestni-

kom, podkreli natomiast jej charakter wycznie wyznaniowo-kulturalny. Petycja ujta w niezmiernie lojalnych wyrazach protestowaa przeciw obowizkowi stosowania wycznie wgierskiego jzyka w aktach kocielnych przeznaczonych dla ludnoci, ktra przecie tego jzyka nie rozumiaa. Domagano si pozostawienia katedry jzyka sowiaskiego i literatury w liceum bratysawskim, stworzenia katedry jzykw sowiaskich na uniwersytecie w Peszcie, pozostawienia aciny w dokumentach kocielnych i wreszcie ustanowienia sowackich cenzorw (dla jzyka sowackiego) w Bratysawie i Budzie. Deputacja, ktra w memoria zawioza do Wiednia, zostaa askawie przyjta przez cesarza i Metternicha; byo mu bowiem na rk okaza yczliwo Sowakom wobec politycznej nicoci petycji, a rwnoczenie ze wzgldu na to, by pokaza opozycyjnym Madziarom, e rzd ma przeciw nim take wewntrznopolityczne argumenty. Uczestnicy sowackiej delegacji, ujci oczywicie tym przyjciem w Wiedniu, sdzili, e w ten sposb bd mogli rozpocz akcj polityczn przeciw madziaryzacji; wkrtce mieli si przekona, e na dwr wiedeski w praktyce nie mog liczy. Odpowied cesarska formuujc jedynie nic nie znaczce obietnice ochrony odrbnoci sowackiej odrzucaa wszystkie konkretne dania petycji. Cesarz upomina jej autorw, aby na przyszo nie zwracali si wprost do niego z niejasnymi daniami, ale swoje postulaty kierowali poprzez kompetentne czynniki. Znaczyo to, i Sowacy nale do instancji madziarskich i na dwr w przyszoci liczy nie mog. Akcja przeciw Sowakom toczya si tymczasem z coraz wiksz zacitoci dalej. Wanie wtedy zaangaowa si w niej Kossuth. Ale rwnoczenie wystpi po raz pierwszy w obronie stanowiska sowackiego nowy dziaacz udovt tr. tr by ewangelikiem. Miao to istotne znaczenie, jeli bowiem idzie o zasadniczy podzia religijny, jaki istnia wrd Sowakw, w wikszoci wyznajcych katolicyzm, to inteligent sowacki katolik mia lepsze moliwoci yciowe ni ewangelik. Dostp do urzdw wszelkiego rodzaju by dla znacznie atwiejszy. Wreszcie, jeli katolik szed na wysze studia, to wszdzie na uniwersytetach katolickich spotyka si z takimi uatwieniami; wszdzie panowaa przecie jeszcze w XVIII wieku ta sama doktryna. Inaczej z protestantami. Od modoci spotykali si z dyskryminacj. Przewanie studia odbywali poza krajem. Zapoznawali si wic atwiej z nowoczesnymi prdami umysowy-

mi, a kiedy wracali do kraju, tym bardziej odczuwali krzywdzce pooenie swego narodu. Trzej najwybitniejsi przedstawiciele nauki i literatury sowackiej pocztku XIX wieku, afrik, Kollr i tr, byli wanie protestantami. Protestanci ponadto w tej dziedzinie mieli silniejsze zwizki z jzykiem rodzimym. Ich jzykiem kocielnym by bowiem staroczeski, a wic jzyk bardzo do sowackiego zbliony. acina za panujca w kociele katolickim stanowia tradycyjnie jzyk pastwowy Wgier. Ten moment musia te odgrywa rol w pierwszej poowie XIX wieku, kiedy rodzia si narodowa wiadomo Sowakw. Zrazu w latach dwudziestych i trzydziestych XIX wieku zarwno Kollr, jak afrik skaniali si do podkrelenia jednoci Sowakw i Czechw, uwaajc jzyk za wsplny, a tylko rnicy si odrbnymi cechami dialektycznymi. Dnoci te wynikay z przekonania o saboci Sowakw, ktrzy potrzebowali jakiego oparcia i w unii czechosowackiej widzieli przeciwwag madziaryzacji. Ale po stronie czeskiej uwaano jzyk sowacki za dialekt czeskiego i w analogiczny sposb interpretowano zwizek obu narodw na paszczynie politycznej. Dlatego te idee Kollra i afrika nie przyjy si ani w Czechach, ani na Sowacji. Std ostatecznie Kollr pod koniec ycia by waciwie odosobniony pomimo ogromnych zasug, jakie pooy w dziedzinie literackiej dla odrodzenia narodowego i Czechw, i Sowakw. Natomiast zarwno Kollr, jak i afrik mieli wielk zasug w tym, e stawiali wyranie spraw jednoci sowackiego jzyka i kultury pomimo rnic wyznaniowych, i oni wanie doprowadzili do tego, e dziaacze sowaccy, katolicy i protestanci, uwaali si za obrocw jednej sprawy, sprawy narodowoci sowackiej. To pokolenie dziaaczy sowackich czuo si jednak bardzo sabe. Jeli nawet katoliccy ksia mieli jako bezenni atwiejsz sytuacj yciow, to dla ewangelikw sprawa utrzymania si bya jeszcze znacznie trudniejsza. Cikie warunki egzystencji codziennej miay istotny wpyw na ich postaw polityczn. Ale wzrastao nowe pokolenie, ktre zaczynao rozumie, e sprawa, ktrej broni, znajdzie oparcie w szerszych masach, e w ogle sprawa wolnoci ma szanse na blisk realizacj, tote wanie oni zdobyli si na wysunicie bardziej radykalnych postulatw. tr naley do modszej generacji sowackich budzicieli narodowych. Razem z nim dziaaj jego dwaj wybitni rwienicy J. M. Hurban i M. M. Hoda. W modoci naleeli do grupy tzw. Modej Sowacji, o nastrojach bardziej radykalnych. Jeli starsze pokolenie miao ywe sym-

patie dla wielkiej Rosji carskiej, to ci Modzi Sowacy entuzjazmowali si polsk walk o wolno. W ustroju feudalnym widzieli oni swego zasadniczego wroga, rozumiejc, e niewola chopa sowackiego jest problemem najistotniejszym w sprawie odrodzenia narodowego. Nic wic dziwnego, e publicystyka tra apelowaa nie tylko do hase narodowych, ale take radykalnie spoecznych. tr te ju w r. 1840 przygotowa memoria do sejmu protestujcy przeciw zarzdzeniom Zaya, inspektora kocioa protestanckiego, w dziedzinie kocielnej; on te wysun chyba po raz pierwszy postulat oddzielenia Sowacji od Wgier. Wprawdzie memoria nie zosta sejmowi przedstawiony, ale wiadczy on wymownie o radykalizmie tego modego ksidza protestanckiego. Jedynym konkretnym rezultatem caej nieudanej kampanii politycznej prowadzonej okoo 1840 r. przez Sowakw byo stworzenie przez tra czasopisma Slovenskje Nrodnje Novini, bdcego platform narodowoci sowackiej, bez rozrniania katolikw od protestantw, gdzie tr propagowa ten jzyk sowacki, ktry mia si sta wsplnym jzykiem narodowym Sowakw. Kiedy za w r. 1847 tr znalaz si w sejmie wgierskim, zaj stanowisko bardzo zdecydowanie antyfeudalne, apelowa o zniesienie poddastwa; domaga si take rwnych praw dla wszystkich narodowoci wgierskich. Jeli wic w dziedzinie myli politycznej Sowacy w przededniu rewolucji mieli ju okres swoich pierwocin narodowych za sob, to jednak stosunki spoeczne, zacofanie gospodarcze kraju nie pozwoliy im odegra takiej roli, do jakiej dyli w walce o wolno narodow. Politycznie rzecz biorc w XVIII wieku Rumuni mieszkajcy w Siedmiogrodzie i wschodniej czci Banatu byli rwnie jak Sowacy upoledzonym narodem Krlestwa Wgierskiego. Siedmiogrd by zasiedlony przez Woochw, stanowicych bd ludno tam od dawna osiad, autochtoniczn, bd napywajc w cigu wiekw spoza Karpat (podobnie jak np. w polskich Karpatach osiedlano od pocztku wiekw nowoytnych t sam ludno, ktra z czasem ulega asymilacji w rodowisku ludnoci miejscowej). W Siedmiogrodzie osadnictwo wooskie przybrao takie rozmiary, e w rezultacie ludno ta stanowia wikszo na caych zwartych terytoriach. Niemniej nie byo tam szlachty rumuskiej, lecz wycznie ludno chopska, a z czasem dopiero, pod koniec XVIII wieku, zaczo si tworzy nieliczne mieszczastwo i troch inteligencji zwizanej z kocioem. Zreszt znaczna wikszo ludnoci naleaa do kocioa wschodniego, ktry na terytorium Wgier, a

nawet przygranicznej, dopiero w r. 1774 przyczonej, Bukowiny znajdowa si w rkach kleru pochodzenia serbskiego. W czasie kiedy po podboju tureckim Siedmiogrd by niezalenym ksistwem, Rumuni nie mieli tam adnych odrbnych praw, natomiast cieszyli si nimi oczywicie Madziarzy, Seklerzy, blisko z nimi spowinowaceni, i Sasi, ktrzy w Siedmiogrodzie znaleli si jako osadnicy niemieccy jeszcze w gbokim redniowieczu. W okresie reformacji ksita siedmiogrodzcy ogaszali pisma po rumusku, aby nawraca ten chopski nard z prawosawia na katolicyzm. Tote pierwsza w ogle rumuska drukarnia powstaa wanie w Siedmiogrodzie w miecie Brass (Brasov) w r. 1559, gdzie te przetumaczono na rumuski Pismo wite pod koniec XVI w. Ksi siedmiogrodzki Jerzy Rakoczy I poleca biskupom, aby dla ludu wygaszano kazania w jzyku rumuskim. wiadomo narodowa obudzia si wrd Rumunw podobnie jak wrd Serbw najpierw pod panowaniem habsburskim, a potem dopiero przeniosa si na ziemie pastwa tureckiego, gdzie oba te narody gwnie zamieszkiway. Byo to wynikiem okresu reform Jzefa II i znacznie wyszego poziomu cywilizacyjnego krajw austriackich. Dopiero Jzef II obali instytucje, ktre upoledzay Rumunw od wiekw rednich. W poowie bowiem XV w. doszo do tzw. unii trzech narodw, to znaczy szlachty wgierskiej, Seklerw i Sasw; Rumuni, jako nard chopski, byli z tego zwizku wyczeni, co miao si potem odbi na stosunkach narodowociowych, kiedy te zagadnienia zaczy si rodzi w XVIII w. Ju w r. 1697 zagadnienie narodowe obudzio si na skutek tego, e w tym roku Habsburgowie narzucili uni kocioowi prawosawnemu w Siedmiogrodzie. Kiedy bowiem Habsburgowie usiowali duchowiestwo greckokatolickie zrwna w prawach z rzymskokatolickim, stany siedmiogrodzkie nie przyjy odpowiednich rozporzdze w ogle do wiadomoci. Zrazu unia czynia pozorne postpy i za czasw Marii Teresy wydawao si, e katolicyzm w tym kraju zatriumfuje; w rzeczywistoci chopi rumuscy pozostali wierni prawosawiu, a gdy w czasie wojen poowy XVIII w. pozycja dworu osaba, take i niszy kler greckokatolicki powraca na prawosawie. Tak wic pod koniec XVIII w. w gruncie rzeczy przewaajca wikszo Rumunw w pastwie habsburskim wyznawaa prawosawie. Niemniej duchowni uniccy, popierani przez dynasti, stali o wiele wyej pod wzgldem kulturalnym, tote wanie spord nich wyszli pierwsi budziciele wiadomoci narodowej, twrcy idei dako-romaskiej i jzyka literac-

kiego. Wanie to doprowadzio do konfliktu z Wgrami, bo oczywicie Rumuni musieli domaga si zrwnania praw, szczeglnie kiedy patent Jzefa II z r. 1784 znis uprzywilejowan pozycj trzech narodw i zaprowadzi rwnouprawnienie wszystkich wyzna chrzecijaskich, a wic obu katolickich, luteraskiego, kalwiskiego i prawosawnego. Du rol odegrali tu nawrceni na uni ksia rumuscy, a zwaszcza biskup Inocentiu Micu-Klein, kronikarz amuil Micu-Klein i pisarz Gheorghe incai. Od nich wywodzi si teoria dako-romaska, goszca, e Woosi s potomkami rzymskich osadnikw z Dacji. Ci twrcy tzw. szkoy siedmiogrodzkiej (transylwaskiej), wrd nich amuil Micu i Gheorghe incai, zaczli wprowadza nazw Rumunw zamiast Woochw i starali si zlatynizowa jzyk; zmienili alfabet z cyrylicy na aciski i w r. 1780 ogosili w Budzie pierwsz gramatyk rumusk pt. Elementa linguae Daco-Romanae sive Wallachae. W tym te czasie na tyle wzmocnio si mieszczastwo i niezalena inteligencja rumuska, e w r. 1791 skierowano do Leopolda II Supplex Libellus Valachorum, w ktrym domagano si uznania Rumunw za czwarty nard Siedmiogrodu, podnoszc fakt, e stanowi oni w ogle w tym ksistwie wikszo ludnoci. By to niejako pierwszy akt politycznej wiadom oci rumuskiej. Dopiero potem wiadomo narodowa obudzia si w hospodarstwach Modawii i Wooszczyzny, gdzie koci znajdowa si w rkach Grekw i wskutek tego nie byo wyksztaconej warstwy rumuskiej; tworzya si ona dopiero w miastach. Jeli jednak rozwj narodowy serbski po powstaniu niezalenego ksistwa w Serbii ogromnie si wzmocni i ksistwo pobudzao Serbw pod panowaniem austriacko-wgierskim do stawiania da kulturalno-politycznych, to zwizek midzy ksistwami rumuskimi a Siedmiogrodem by znacznie luniejszy i dugo takim pozosta. Wynikao to z gbokich rnic spoecznych midzy Rumunami z ksistw a Rumunami z Siedmiogrodu. W ksistwach byy stosunki spoeczne nieco przypominajce Polsk i Wgry, to znaczy istniaa bogata, od koca XVIII wieku silnie pod francuskim wpywem kulturalnym pozostajca szlachta, tzw. bojarzy. Ona narzucaa i miastom kultur szlachecko-rumusk, zupenie obc biednym i ciemnym chopom siedmiogrodzkim czy banackim. Pomimo to nowoczesna wiadomo narodowa i nowoczesny jzyk rumuski przyszed do ksistw wanie z Siedmiogrodu, kiedy to za staraniem dziaaczy siedmiogrodzkich wprowadzono w r. 1816 w Bukareszcie, w szkole w. Sawy, jzyk rumuski zamiast greckiego jako jzyk wykadowy.

Jeli wic w ksistwach rumuskich walka o kultur i jzyk rumuski toczona bya z hierarchi greck, to na terenie wgierskim walk tak musieli Rumuni toczy w cerkwi prawosawnej z Serbami, ktrzy tworzyli jej hierarchi. Szczeglnie silnie zaznaczao si to w Banacie, gdzie w okolicach Temesvru (Timioary) Rumunw a do ok. r. 1830 zaliczano do narodowoci iliryjskiej. Walk t Rumuni wygrali dopiero w r. 1865, kiedy zdobyli sobie w tym kraju wasn, niezalen od serbskiej, hierarchi prawosawn. Na terenie Siedmiogrodu za musieli oni walczy z silnymi tendencjami unijnymi, popieranymi przez Wiede. Natomiast na Bukowinie, nalecej do cesarstwa austriackiego, rzd popiera przeciw Polakom prawosawie. Zreszt cerkiew, a do obudzenia si wiadomych ruchw narodowociowych, staraa si nawet na terenie pastwa habsburskiego utrzymywa kler w ramach kultury greckiej, aby w ten sposb zachowa jedno, w przekonaniu o wyszoci greckiej kultury nad kulturami innych krajw wschodnich. Przeciw tendencjom unijnym w Siedmiogrodzie kler rumuski szuka oparcia najpierw nawet w Rosji, a potem ju w ksistwach, co w niemaym stopniu, ale dopiero w pniejszej epoce, przyczynio si do integracji narodowej Rumunw, oddalao za ich od Wiednia, w ktrym niemal a do koca istnienia monarchii habsburskiej widzieli ostoj przeciw uciskowi madziarskiemu. Wobec tego e cerkiew w Siedmiogrodzie bya przeladowana, szukaa ona oparcia na terenie monarchii u metropolity w Karowicach, jak i na Bukowinie. W tej dziedzinie istniaa solidarno midzy cerkwi unick a prawosawn. Std np. biskup Micu domaga si od Wiednia stworzenia synodu rumuskiego i reprezentacji Rumunw w stanach Siedmiogrodu, i to zarwno dla prawosawnych, jak i dla unitw. Prawosawni Rumuni w Banacie, majc oparcie w cerkwi i metropolii karowickiej, zdoali ju w drugiej poowie XVIII wieku wprowadzi jzyk rumuski jako jzyk urzdowy w cerkwi diecezji Temesvru. Niemniej zasadniczo wanie cerkiew unicka doprowadzia do zlatynizowania kultury rumuskiej, do wyzyskania dla sprawy narodowej tradycji rzymskich, co miao w odrodzeniu rumuskim odegra rol zasadnicz zarwno w krajach habsburskich, jak i w ksistwach naddunajskich. Niema te rol odegra fakt, i Serbowie, ktrych centrum kulturalne przenosio si od pocztku XIX wieku coraz bardziej na poudnie, w kierunku Belgradu, opuszczali miasta pnocnowgierskie, gdzie razem z Grekami tworzyli pierwotny rdze handlowo-rzemielniczy. Na ich miejsce przychodzili z Galicji ydzi,

co wywoao niech mieszkacw rumuskich, bo w ten sposb konflikt spoeczny midzy biednym chopstwem a bogatszym mieszczastwem nabiera jeszcze dodatkowo zabarwienia religijno-etnicznego. Std w Rumunii zakorzeni si antysemityzm, ktry przez cay wiek XIX, a potem jeszcze i pierwsze dziesitki XX wieku bdzie jednym ze wspczynnikw wiadomoci narodowej rumuskiej. Walka z hierarchi serbsk i Serbami w ogle w Banacie skierowaa rumuskie sympatie w kierunku zarwno Pesztu, jak i Wiednia. W Banacie, podobnie jak w Siedmiogrodzie, synowie ksiy unickich byli pierwszymi wieckimi pionierami ksztatowania wiadomoci narodowej. Szkoy duchowne w Temesvrze i Aradzie stay si pepinierami dziaaczy narodowych rumuskich i w Banacie, i w Siedmiogrodzie. Std te doszo okoo 1830 r. do wyranego zblienia midzy unick a prawosawn cerkwi na terenie rumuskim, co miao oczywicie ogromne znaczenie dla spoistoci ruchu narodowego. Ogromn rol w tym uwiadomieniu odegray pocztki historiografii rumuskiej; szo o wykazanie, e Rumuni s ludem na terenie Krlestwa Wgierskiego autochtonicznym i e wywodz si od Dako-Romanw. Oczywicie niewana bya naukowa precyzja tych twierdze, tworzyy one wszak ten konieczny mit wielkiej przeszoci, bez ktrego nie mona wyksztaci dumy narodowej, nieodzownego wspczynnika ksztatowania si poczucia narodowej odrbnoci w kadym przypadku. Toczy si wic spr o rumuskie pochodzenie Hunyadiego oraz o rol ksicia Michaa Walecznego, pierwszego, ktry zjednoczy Rumunw (w XVI wieku). Ale ta klerykalno-narodowa tendencja nie byaby moga uzyska takich sukcesw, gdyby nie zostaa poczona z ruchem demokratycznoliberalnym. Pierwsze tajne stowarzyszenie rumuskie Constitutia czyo w swoich szeregach zarwno duchownych, jak nauczycieli i rzemielnikw, a w programie swym stawiao obok postulatw narodowokocielnych rwnie rewolucyjno-spoeczne. Tego rodzaju spiskowa, cho nika dziaalno bya w pewnym sensie konieczna, skoro akcje legalne czsto okazyway si bezskuteczne. Kiedy np. projektowano stworzenie zakadu wydawniczo-naukowego, na wzr instytucji Matica Serbska, o charakterze spdzielczym, przy czym jego podstaw miay by skadki czytelnikw, wwczas metropolita karowicki Stratimirovi, znany serbski dziaacz narodowo-kocielny, do tego nie dopuci. Szed on bowiem po linii wytyczonej przez serbski kler prawosawny w

Banacie, przeciwstawiajcy si wszelkim poczynaniom rumuskim na polu odrodzenia kulturalnego. Z drugiej strony za ustawy wgierskie z lat 1840-1844, wprowadzajce jzyk wgierski, stay si nowym impulsem do integracji narodowej Rumunw w Koronie Wgierskiej, integracji niwelujcej zarwno rnice wyznaniowe, jak i dzielnicowe. Niemniej ruch narodowy chopw rumuskich jeszcze dugo by cile zwizany z kocioem, i to bez wzgldu na obrzdek. Na to, by sta si ruchem wieckim, trzeba byo jeszcze dugo czeka w tym zacofanym, biednym chopskim spoeczestwie.

II WALKA NARODOWOCI O USTRJ MONARCHII

1. WIOSNA LUDW

Sprawa narodowociowa w monarchii Habsburgw w okresie Wiosny Ludw to zrazu tylko sprawa Wochw, Wgrw i Niemcw. Sprawa woska jest jasna, Wosi d do utworzenia wasnego pastwa, pastwo za austriackie uwaaj za obce i najedcze. Dojrzao sprawy narodowej Wgrw okreli fakt, e na wiele lat przed 1848 r. stawiali oni wyrany i konkretny program stworzenia liberalnego, jednolitego narodowego pastwa w granicach historycznych. Bardziej skomplikowana bya sprawa narodowa Niemcw. Ich stosunek do zagadnienia narodowego, ktre w chwili wybuchu rewolucji oznaczao problem zjednoczenia Niemiec, nie by ani jednolity, ani sprecyzowany. W pierwszej chwili czyo demokratw rewolucyjnych i liberaw niemieckich w Austrii denie do obalenia ustroju absolutystycznego, zniesienia feudalizmu w stosunkach spoecznych, a dopiero na trzecim miejscu stawiano idea zjednoczonych Niemiec. Jak w Niemczech zjednoczonych miaa si przedstawia rola pastwa austriackiego, czy miao ono w nich znikn, czy Austria miaa by odrbn, cho skadow czci Niemiec w tym rnili si politycy niemieccy bardzo istotnie. Demokraci uwaali, e monarchia Habsburgw jako pastwo dynastyczne w ogniu rewolucji powinno znikn, a dla sprawy narodowej niemieckiej nie ma ono istotnego znaczenia. Uznawali, e zarwno Wosi, jak Madziarzy, a rwnie i Polacy maj takie samo prawo jak Niemcy do stworzenia wasnego zjednoczonego i demokratyczno-konstytucyjnego pastwa. Dla rewolucyjnych demokratw niemieckich ostatecznym ideaem bya republika, dopiero jednak w trakcie rewolucji sprawa ustroju przyszych Niemiec wyaniaa si jako zagadnienie konkretne. Liberaowie dyli w caych Niemczech, a wic i w Austrii, do stworzenia konstytucyjnej monarchii, przy czym jednak dla liberaw niemieckich w Austrii egzystencja monarchii Habsburgw bya spraw istotn. Czy pragnli federacji pastw niemieckich, czy te Niemiec federalistycznie zorganizowanych, istnienie scentralizowanego pastwa austriackiego nieodmiennie pozostawao ich zdecydowanym postulatem, poniewa w nim widzieli zabezpieczenie ywiou niemieckiego. Przecie Niemcy

stanowili wwczas jeszcze istotny element miast w krajach monarchii Habsburgw. Zajmowali najrozmaitsze placwki w dziedzinie nie tylko administracji i szkolnictwa, ale reprezentowali rwnie dziaalno kulturaln i gospodarcz na terenie caej monarchii, jako urzdnicy pastwowi, kupcy, przemysowcy, bankierzy, a take adwokaci, lekarze, nauczyciele, i to zarwno w szkoach rednich, jak i wyszych. Interesy tych grup mogo chroni tylko scentralizowane pastwo; wracali oni wic niejako do ideaw Jzefa II. Chcieli pastwa nowoczesnego, pastwa wolnoci spoecznej i politycznej. e realizacja tych postulatw automatycznie wzmacnia, jeli ju nie budzi do ycia, inne narodowoci wielojzycznej monarchii z tego w pierwszej chwili rewolucji nie zdawali sobie sprawy. Tote pierwszym szokiem dla tych politykw i ideologw niemieckich by bojkot wyborw do sejmu frankfurckiego gdzie miaa zosta uchwalona konstytucja dla zjednoczonych Niemiec zorganizowany przez Czechw i Sowecw. Dziaacze niemieccy dzielili bowiem przekonanie rozpowszechnione nie tylko wrd Niemcw, Madziarw i Polakw, ale i na zachodzie Europy, e te wszystkie mae narody chopskie, ktre yj na terenach midzy Niemcami a Rosj, to s jakie grupki etniczne, tak pastwowo niewane jak mwicy po niemiecku Alzatczycy czy po celtycku Bretoczycy, lub wreszcie Walijczycy w Anglii. Nowoczesne pastwa przechodziy przecie na zachodzie Europy nad takimi regionalizmami do porzdku i nie miay one adnego wpywu na polityczne losy wielkich narodw, to jest Francuzw czy Anglikw. Dla Europy zachodniej na obszarze midzy Niemcami a Rosj tylko Wgrzy i Polacy stanowili narody, ktrym naleaa si odrbna pastwowo, a wszystkie inne to byy grupki etniczne, jakie powinny wej w skad istniejcych czy tworzonych w przyszoci pastw o historycznych tradycjach. Demokraci i liberaowie niemieccy zreszt byli w pewnym sensie solidarni z deniami narodowymi Wgrw i Polakw. Kiedy wic wysuwano zastrzeenia, e Polska i Wgry po oddzieleniu si od Niemiec stan si upem Rosji, wwczas odpowiadano, e Niemcy zwi si sojuszem z tymi pastwami i bd ich broni. Ale nawet u demokratw niemiecko-austriackich ta midzynarodowa solidarno bya ograniczona. Miao si to okaza na przykadzie sprawy dostpu do morza na poudniu. Wrd liberaw podnosiy si gosy, e jeli ju nie Lombardia, to Wenecja konieczna jest dla wielkich Niemiec jako dojcie do Adria-

tyku, a ju nawet najbardziej rewolucyjni demokraci niemieccy nie dopuszczali myli oddania Triestu i odcicia go od posiadoci pastwa niemieckiego. Jeli demokraci niemieccy godzili si na pozostanie Galicji w ramach pastwa austriackiego, to jednak uznawali, e byo to tylko posiadanie czasowe, a do momentu, w ktrym odbudowane zostaoby pastwo polskie w granicach historycznych. Z tego samego powodu popierali oni te centralistyczne denia madziarskie i ich gnbicielski stosunek do innych narodowoci Wgier. Po prostu sdzili, e aspiracje tych narodowoci s nieuzasadnione i s wynikiem albo akcji rosyjskiej, albo te akcji reakcyjnej kamaryli dworskiej. Trzeba od razu zauway, e zagadnienie narodowociowe, ktre nas interesuje, ujawnio si w r. 1848 w wielu krajach rwnoczenie, ale niezalenie i inny miao przebieg w Austrii, a inny na Wgrzech. Na terenie Austrii w zasadzie nie dojdzie do walk zbrojnych midzy poszczeglnymi narodowociami; w zachodniej poowie monarchii walka o spraw narodowociow bdzie miaa charakter czysto polityczny, a nawet bardziej ideologiczny ni polityczny. Walczy si nawet zbrojnie o wolno polityczn; sprawa ustroju liberalnego, sprawa konstytucji bdzie osi tej walki. Zagadnienie narodowociowe to tylko jeden z elementw walki politycznej, trudno je uwaa za problem naczelny. Na Wgrzech sprawa ustroju politycznego i stosunkw spoecznych z grubsza zostaa od razu, a wic w pierwszych tygodniach rewolucji, zaatwiona. Potem wysunie si na plan pierwszy zagadnienie narodowociowe, ono stanie si osi walki, walki wreszcie zbrojnej, natomiast sprawa ustroju politycznego bdzie tylko jednym z jej elementw. To prawda, pod sam koniec rewolucji problem narodowociowy nie znajdzie adnego jasnego rozwizania i niejako utonie w walce o ustrj polityczny caej monarchii i w walce Wgrw o niepodlego. Postaramy si wic najpierw przedstawi zagadnienie narodowociowe w Austrii, a potem przejdziemy do przedstawienia perypetii tej sprawy na Wgrzech. Wiede obalajc w dniach marcowych 1848 r. rzdy Metternicha, obalajc absolutyzm, otworzy niejako drog do stawiania i rozwizywania wszystkich palcych i aktualnych zagadnie zarwno spoecznych, jak politycznych, i wreszcie narodowociowych. W Wiedniu najpierw, bo przez ca wiosn, toczya si walka o konstytucj; zasadnicze ustpstwa uzyskali liberaowie austriaccy w marcu, w kwietniu cesarz nada konstytucj, ale ta zostaa odrzucona; doszo do ponownego

wybuchu rewolucyjnego 15 maja i w tym to momencie zatriumfowaa zasada, i rdem wadzy nie jest monarcha, lecz przedstawicielstwo narodowe; ogoszono wybory do oglnoaustriackiego sejmu, majcego uoy i uchwali konstytucj dla Austrii. Sejm ten zebra si w lipcu i obradowa a do marca nastpnego roku nad konstytucj. Nim j uchwali, zosta rozwizany, a cesarz nada konstytucj z wasnej woli, a wic da wyraz zasadzie, e wadza pochodzi od monarchy. Jedyn ustaw, ktr sejm austriacki uchwali, a ktra nabraa mocy prawnej przez sankcj cesarsk, bya ustawa z 7 wrzenia, znoszca poddastwo chopw, znoszca ich powinnoci feudalne i uwaszczajca ich na zasadzie odszkodowania dla poprzednich wacicieli. Potem wybucha trzecia rewolucja w Wiedniu w padzierniku 1848 r.; walczono nie tyle ju o ustrj konstytucyjny pastwa, ile w rzeczywistoci o spraw niemieck. Szo o to, czy Austria wejdzie w skad tworzcej si Wielkiej Rzeszy Niemieckiej, czy te oddzieli si od Niemiec, aby zachowa sw odrbno. W ostatniej fazie obrad sejmu austriackiego, po przeniesieniu go do Kromierya, gwnym problemem jego obrad byo stworzenie takiej konstytucji, ktra by nie tylko dawaa pastwu mono sprawnego funkcjonowania jako pastwa liberalnego, pastwa rwnoci wobec praw, pastwa swobd obywatelskich, ale take pastwa wielonarodowego, zabezpieczajcego swobodny rozwj poszczeglnych narodowoci. Konstytucja taka miaa rozwiza ten niezmiernie skomplikowany problem, i to w warunkach, gdy nie byo adnego wzoru do naladowania. Bardzo istotna okoliczno utrudniaa jasne postawienie, a wic i wyrane rozwizanie, zagadnienia narodowociowego. Narody monarchii nie czuy si midzy sob rwne. Niemcy, Wgrzy, a nawet Polacy o Wochach nie mwimy uwaay si za narody przeznaczone do panowania, za narody pastwowe w tym znaczeniu, e ich istnienie wymagao odrbnej pastwowoci. Pod wzgldem za spoecznym byy to narody posiadajce nie tylko wiadom politycznie warstw przodujc, ale w tych krajach, w zasadzie o przewaajcej gospodarce rolniczej, miay rwnie siln warstw posiadaczy ziemskich; byy to wic narody panw, ktre przeciwstawiay si narodom chopskim. Czesi w tym zespole narodowoci tworzyli jak kategori poredni. Wprawdzie szlachta czeska przestaa istnie, lecz na jej miejsce stano w obronie sprawy narodowej bogate, silne i, co najistotniejsze, bardzo wiadome

swojej roli narodowej mieszczastwo, bdce podpor inteligencji, nosicielki idei odrodzenia narodowego i aspiracji narodowo-politycznych. Wreszcie Czesi posiadali dawne, chocia przebrzmiae tradycje pastwowe i, co najwaniejsze, bardzo wyrane aspiracje terytorialne, poniewa kraje Korony w. Wacawa, tak zreszt jak kraje Korony w. Stefana, byy terytoriami geograficznie wyranie wykrelonymi. I w jednym, i w drugim wypadku gry otaczajce te ziemie tworzyy wyrane granice. Ale w obydwu sprawach granic historycznych granice etniczne nie pokryway si z granicami historyczno-geograficznymi. I w uku Karpat, i w uku Sudetw nie mieszkaa jedna narodowo. W krajach czeskich Czesi stanowili przynajmniej zdecydowan wikszo, w krajach wgierskich, jak wspominalimy, Madziarzy byli w ogle mniejszoci, chocia wzgldnie najsilniejsz. Od razu wic stary si dwie zasady w tym zagadnieniu, a mianowicie zasada etniczna i zasada historyczna. Jak zawsze w sprawach o charakterze politycznym zasady su tylko jako argumenty i s uywane jedynie jako uzasadnienie takich czy innych interesw, za ktrymi stoi sia. W rezultacie dziaacze tej samej narodowoci w pewnym szczegowym zagadnieniu mogli powoywa si na jedn zasad, a w innym na inn zasad, zalenie od tego, co byo w danym wypadku bardziej zgodne z ich interesami. Czesi wic zwalczali argument granic historycznych Rzeszy Niemieckiej, wysuwany przez Niemcw, wedle ktrego kraje czeskie naleay od wiekw, a wic powinny i nadal nalee, do Rzeszy. Temu twierdzeniu Czesi przeciwstawiali argument odrbnoci etnicznej, ale rwnoczenie wznawiali argument historycznych granic krajw czeskich. Przeciw temu z kolei Niemcy, powoywali si na argument etniczny, bo przecie kresy krajw czeskich byy zewszd oprcz lska Cieszyskiego otoczone zwartym obszarem ludnoci niemieckiej. Wobec Sowecw Niemcy mogli w poszczeglnych krajach koronnych uywa argumentw zarwno historycznych, jak i etnicznych. Polacy uwaali Galicj za jednostk terytorialn, chocia oczywicie nie uwaali jej za jednostk historyczn, ale podkrelali, e caa Galicja wchodzi w skad nadrzdnej jednostki historycznej, to jest dawnej Rzeczypospolitej. Ukraicy z kolei powoywali si na argument etniczny, lecz z drugiej strony dyli do podziau Galicji na dwie prowincje, wschodni i zachodni, tak aby we wschodniej znale si na terytorium majcym wikszo ukraisk.

Wreszcie podnoszono jeszcze jeden argument majcy realny odpowiednik w poczuciu pewnych odamw ludnoci: tradycje poszczeglnych krajw koronnych. Istotnie, tradycje te posiaday jeszcze du si. Ale nie byy one zgodne ani z zasad historyczn, ani etnograficzn. Istniao poczucie tradycyjnej regionalnej przynalenoci na Morawach, Czechach, lsku, ale bynajmniej nie oznaczao to poczucia przywizania do jednej jednostki historycznej krajw Korony w. Wacawa. Za kad z tych zasad stay interesy innych grup spoecznych. Tradycje regionalne, tradycje prowincjonalne byy silne w pierwszym rzdzie wrd arystokracji i zakorzenione mniej wiadomie wrd chopw. Mieszczastwo z reguy tym tradycjom nie hodowao. Ponadto arystokracja jednego kraju koronnego w ogle ich nie respektowaa, a mianowicie arystokracja polska, ktra czua si tradycyjnie przynalena tylko do dawnej Polski, Galicj za uwaaa za jaki twr sztuczny. Podobnie w krajach niemieckich Austrii. Tylko w Tyrolu istniao silne przywizanie do tradycji prowincjonalnych, a w krajach czeskich wanie ci arystokraci, ktrzy nie czuli si przynaleni do nowoczesnego narodu niemieckiego, uwaali si za tradycyjnie zwizanych z dan prowincj, co z drugiej strony nie oznaczao, e poczuwaj si do narodowoci czeskiej. W kadym razie ci, ktrzy stali na stanowisku odrbnoci poszczeglnych krajw koronnych, ci, ktrzy podkrelali, i te jednostki historyczno-polityczne s podstaw i niejako trzonem monarchii oraz jej wielkoci, starali si niejako cofn rozwj historyczny, reprezentowali reakcj. Chcieli przekreli fakt obudzenia si nowoczesnego poczucia narodowego. Chcieli, aby lojalno prowincjonalna bya niejako pierwszym stopniem lojalnoci wobec caoci, wobec dynastii. Liberaowie jeszcze do tego obozu nie naleeli, pragnli spoeczestwa nowoczesnego, wyzwolonego z feudalizmu, chcieli nowego kapitalistycznego spoeczestwa, ale zagadnienie narodowociowe psuo im obraz tego nowego jednolitego pastwa, ktre miao tworzy jednolity rynek dla towarw i dla pracy, miao by podstaw nieograniczonego rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Dla nich z kolei postulaty poszczeglnych narodowoci byy rwnoznaczne z powrotem do przeszoci, do tradycji nieracjonalnych w dobie kapitalizmu. Oczywicie liberalizm by w monarchii habsburskiej reprezentowany przede wszystkim przez Niemcw i Madziarw. A z chwil kiedy aspiracje narodowoci chopskiej stay si narzdziem w rkach dynastii i k arystokratycznych, osdzili te aspiracje jako czynnik reakcyjny, stojcy na przeszkodzie nowocze-

snemu kapitalizmowi. Nie mogli zrozumie, e wanie ustrj kapitalistyczny budzi do ycia upione narodowoci, e pastwo nie umiejce pogodzi kapitalizmu z deniami narodw do wolnoci jest skazane na zagad. Czesi rzecz t zrozumieli najwczeniej i najlepiej. Oni bowiem reprezentowali i nowy ustrj kapitalistyczny, i denia narodw obudzonych do nowego ycia. Oni te stworz program, ktry mia pogodzi sprzeczno midzy liberalizmem dcym do jednolitoci a aspiracjami narodw tworzcych t mozaik, jak stanowio pastwo. Oczywicie musieli to zrozumie nie tylko politycy czescy, ale take liberalni politycy niemieccy dziaajcy na terenie mieszanym czesko-niemieckim, najbardziej przecie pod wzgldem gospodarczo-spoecznym zaawansowanym. Std te wszystkie projekty, majce stworzy z pastwa Habsburgw pastwo wolnoci dla jednostki i narodowoci, rwnoczenie wychodziy z owego krgu ludzi. Charakterystyczne, e chocia Polacy, w zasadzie na terenie austriackiego zaboru reprezentujcy czynnik szlachecki, zwizany ju od p wieku z walk o wolno narodow, w dziedzinie spoecznej bynajmniej nie byli najbardziej postpowi, to jednak i z ona arystokracji polskiej wyjd koncepcje, ktre by ten zasadniczy problem austriacki miay rozwiza wanie w duchu pogodzenia wymaga wolnoci politycznej i spoecznej z postulatami narodowociowymi. W chwili kiedy Wiede w dniu 13 marca 1848 r. da haso do rewolucji w caym pastwie, przyszed moment, gdy rozwj wiadomoci narodowej obudzony wrd narodowoci chopskich monarchii mia przekroczy zasadniczy etap: ruchy do tej pory kulturalno-etnograficzno-literackie miay sta si ruchami politycznymi. Niemniej pierwsze dni entuzjazmu rewolucyjnego, pierwsze dni zachystywania si wolnoci, ktra zabysa dla wszystkich mieszkacw pastwa w momencie upadku Metternicha i zniesienia cenzury, jeszcze pozwalay na marzenia o powszechnej zgodzie. Bodaj e najbardziej charakterystycznym dokumentem wiosennych nastrojw tej prawdziwej Wiosny Ludw bya deklaracja, jak wydao kilkudziesiciu pisarzy, nauczycieli, uczonych czeskich i niemieckich zgromadzonych pod przewodnictwem Palackiego w Pradze 21 marca, ogaszajca obopln zgod czeskich i niemieckich pisarzy na harmonijne wysiki dla takiego uoenia stosunkw w Czechach, aby panowao bezwzgldne rwnouprawnienie midzy obu narodami, aby panowaa pena zgoda w pracy nad umoc-

nieniem wolnoci i jednolitoci odnowionej monarchii Habsburgw. Zdaje si jednak, e by to ju ostatni gos tej jeszcze przedrewolucyjnej solidarnoci powiedzmy nawet patriotyzmu prowincjonalnego. Wkrtce bowiem wypadki tych burzliwych dni miay ujawni nowe, nieprzewidziane, chocia moe ju przeczuwane konflikty. Zgodnie z nastrojami panujcymi w krajach czeskich od razu zwrcono si do cesarza o zjednoczenie krajw czeskich, to jest poczenie Czech, Moraw i lska w jedn autonomiczn jednostk z wasnym sejmem i rzdem. Wyobraano sobie e w tej to prowincji bd obok siebie w zgodzie mieszka Czesi i Niemcy, e obie narodowoci bd miay pen swobod w rozwijaniu swojej kultury narodowej. 8 kwietnia cesarz da na to zgod. Ale ju 9 kwietnia utworzony w Wiedniu Zwizek Niemcw z Czech, Moraw i lska ogosi Protest przeciwko petycjom praskim, w ktrym nie tylko przeciwstawia si jakiemukolwiek odczaniu ziem czeskich od pozostaych ziem austriackich, ale, co najwaniejsze, domaga si przyczenia tych ziem do tworzcych si Niemiec, wreszcie za konkretnie sprzeciwia si zasadzie, aby do stanowisk urzdowych w krajach czeskich mieli dostp tylko mieszkacy tych krajw oraz by w szkoach pastwowych na terenach zamieszkanych przez Niemcw w krajach czeskich dopuszczano jzyk czeski. Tu znowu niejako w zarodku sformuowane zostay te wszystkie postulaty, ktre potem nieomal do koca istnienia monarchii bd wysuwali niemieccy politycy liberalni w Czechach. Rwnoczenie Palack zosta zaproszony do wzicia udziau w przedparlamencie frankfurckim, majcym przygotowa zebranie si oglnoniemieckiego sejmu wybranego we wszystkich krajach nalecych do Zwizku Niemieckiego; sejm ten miaby uchwali konstytucj dla nowych zjednoczonych Niemiec. Palack odpowiedzia listem otwartym, datowanym 11 kwietnia, w ktrym sformuowa zasady polityki czeskiej i czeskiego stanowiska wobec podstawowych zagadnie pastwowych. W licie Palack owiadcza, e jest Czechem pochodzenia sowiaskiego w tych sowach mieci si stwierdzenie, e nie jest Czechem w znaczeniu przynalenoci terytorialnej, ale etnicznej. Czesi za, wedle tego listu, byli zawsze narodem niezalenym; pomimo e ich ksita naleeli do zwizku ksit niemieckich, lud nie czu si nigdy czci ludu niemieckiego i nigdy przez inne narody nie by za taki uwaany. Zwizek Czech z Niemcami mia zawsze tylko dynastyczny

charakter, a nard czeski, tak jak stany czeskie, nie przywizywa do tego wagi. danie, aby teraz nard czeski poza istniejcym obecnie zwizkiem pastwowym zczy si z narodem niemieckim, jest daniem nowym, nie majcym prawno-historycznego uzasadnienia, daniem, na ktre osobicie zgodzi si nie mog, chyba ebym by do tego wyranie i w sposb obowizujcy upowaniony woa Palack. To jest zasadnicza, wstpna deklaracja tego dokumentu. Bya ona na pewno czym dla wielu dziaaczy i mylicieli niemieckich nowym. Stawiaa zasad narodowociow ponad zasad historyczn. Uwiadamiaa Niemcom, e granice niemieckie nie s zgodne z granicami Zwizku Niemieckiego, e nie pretensje historyczne, ale etniczne, jzykowe maj walor. Drug cz listu stanowi wypowied na temat stosunku do pastwa austriackiego. Ot Palack stwierdza, e deniem ludzi majcych si zebra we Frankfurcie bdzie stworzenie zjednoczonego pastwa oglnoniemieckiego. Takie zjednoczenie Niemiec byoby rwnoznaczne ze zniszczeniem niezalenoci pastwa austriackiego. Tymczasem Austria ma istotne zadanie do spenienia, nie tylko w interesie narodu czeskiego, ale caej Europy, ludzkoci i jej kultury. Palack zwraca uwag na istnienie carskiej Rosji, ktra rozszerza si coraz bardziej i dy do tego, aby sta si monarchi uniwersaln. Byoby to niewypowiedzianym i niezmiernym zem, nieszczciem bez miary i granic, ktre ja, pomimo e sercem i dusz jestem Sowianinem, musz odrzuci. Palack zastrzega jednak, e nie jest ani wrogiem Rosjan, ani wrogiem Niemcw. Przeciwnie, z yczliwoci obserwuje kady krok narodu rosyjskiego na drodze do cywilizacji, lecz stawia dobro ludzkoci ponad dobrem narodu nawet wasnego, pomimo gorcej mioci do swojej ojczyzny. Dlatego te moliwo rosyjskiej monarchii uniwersalnej ma we mnie najbardziej zdecydowanego przeciwnika i wroga, nie dlatego e ta monarchia jest rosyjsk, ale e moe si sta uniwersaln. Trzeba przyj t deklaracj jako szczer wypowied czowieka i myliciela, ywicego kult tradycji Owiecenia i humanizmu. Nie mona wtpi w zupen szczero deklaracji Palackiego; ludzie jego pokolenia zbyt byli przejci losem Polski, aby mieli tskni do knuta carskiego, i zbyt dobrze zdawali sobie spraw, jakie to braterstwo sowiaskie gosi propaganda carska. Palack wskazuje na istnienie przy granicach cesarstwa rosyjskiego szeregu narodw sowiaskich, ktre s zbyt mae, aby same mogy si

przeciwstawi niebezpieczestwu wchonicia ich przez carat. Ale bd to mogy zrobi, jeli zcz si w cisy i trway zwizek. Geograficznie le one w dorzeczu Dunaju i dlatego nad t wielk arteri komunikacyjn powinien lee rodek cikoci owego zwizku. Jest pewne, e gdyby pastwo austriackie ju od dawien dawna nie istniao, powinni bymy w interesie Europy, a nawet ludzkoci, natychmiast postara si o jego stworzenie. Dalej wyjania Palack, e jeli Austria niejednokrotnie w chwilach niebezpieczestwa wykazywaa sabo, wynikao to z tego, e nie zdawaa sobie sprawy z racji swego istnienia, a mianowicie e obowizuje j zasada, i wszystkie narodowoci i wszystkie religie, ktre s pod jej berem zczone, powinny korzysta z tych samych praw i tego samego powaania. Tu daje Palack wyraz innej, jeszcze bardziej oglnej zasadzie, majcej w najbliszym pokoleniu sta si obowizujc i wreszcie w niemaym stopniu zatriumfowa przynajmniej w Europie rodkowej. Oto pisze: Prawo ludw jest po prawdzie prawem naturalnym; aden nard na ziemi nie ma prawa domaga si, aby jego ssiad ofiarowa si na jego korzy, aden nard nie jest zobowizany ani siebie wyrzec si, ani siebie ofiarowa dla dobra ssiada. Natura nie zna ani narodw panujcych, ani narodw suebnych. Jest to jasny wykad zasady narodowociowej, o jak walczyy od kongresu wiedeskiego coraz to nowe ludy ujarzmione; zasada ta miaa otworzy w Europie nowy okres dziejw, okres, w ktrym nie prawo monarchw, ale prawo narodw miao by obowizujce. Jest to zasada sformuowana przez rewolucj francusk, ale w Europie rodkowo-wschodniej nabieraa ona innego sensu, chocia na pewno bya logiczn konsekwencj i zasad, i dziea rewolucji francuskiej. W ostatecznych konsekwencjach zasada owa miaa po p wieku doprowadzi do opanowania przez ideologi nacjonalistyczn szerokich mas europejskich i cho w zaraniu swym najbardziej wzniosa i szlachetna, doprowadzia w faszyzmie do najwikszego ponienia ludzkoci i upadku Europy. W dalszej czci listu Palack nawouje do natychmiastowego podjcia si takiej przebudowy Austrii, aby staa si ochron maych narodw. Tymczasem zamiary majcego si zebra sejmu niemieckiego szy w przeciwnym kierunku, w kierunku osabienia, a nawet zniszczenia Austrii. Palack wypowiada si ju wyranie o krajach czeskosowackich i ostro przeciwstawia si madziarskim aspiracjom utworzenia na Wgrzech jednolitego madziarskiego pastwa. Dobrowolne po-

czenie si Sowian naddunajskich i Rumunw, a nawet Polakw, z pastwem, ktre owiadcza, e jednostka najpierw musi si sta Madziarem, nim stanie si czowiekiem, nie wchodzi w ogle w rachub. Wiede nie moe sta si miastem prowincjonalnym na rzecz Frankfurtu woa Palack z emfaz. Podobnie wypowiada si zdecydowanie przeciw powstaniu Niemiec opartych na zasadzie prawa pochodzcego od ludu, poniewa to prowadzi do utworzenia republiki niemieckiej, a w konsekwencji do rozbicia ziem pastwa austriackiego na szereg drobnych republik; te za stayby si rycho upem zaborczoci caratu. Co do rozwizania sprawy niemieckiej, to Palack sdzi, e Niemcy powinny si ukonstytuowa i zaj stanowisko wobec Austrii, a potem te dwa pastwa mog zawrze midzy sob trway i cisy sojusz, moe nawet uni celn. Jestem zawsze gotw pomc wszelkim usiowaniom, ktre nie nara niezalenoci, caoci i rozwoju potgi Austrii koczy Palack ten historyczny list. Dzisiejszy Czytelnik zwrci uwag, ile niejako jasnowidzenia w tej deklaracji. Palack widzi niebezpieczestwo poczone z powstaniem pastw narodowych w tej czci Europy; jest za tworzeniem pastw federacyjnych, co zapewniaoby istotnie rozwj poszczeglnych, nawet najmniejszych narodw, a rwnoczenie dawaoby im zabezpieczenie przed zaborczymi aspiracjami narodw wielkich. Najwaniejsze dla sprawy narodowociowej caego pastwa byy na pewno doniose przeobraenia na Wgrzech. Tam postawa Sowian wobec Madziarw ulega w cigu nieomal paru tygodni diametralnej zmianie. Jeli w pierwszej chwili wszystkie narody pastwa wgierskiego przyjy rewolucj wgiersk z entuzjazmem i z nadziej na swobodny rozwj ich wasnej sprawy narodowej, to po paru tygodniach wszystkie znalazy si w opozycji do pierwszego niezalenego rzdu wgierskiego. 15 marca wybucha rewolucja w Peszcie, a kilka dni potem ostatni sejm stanowy Krlestwa w Bratysawie (Pozsony-Pressburg) uchwali konstytucj, ktra dawaa pastwu nie tylko niezaleno, ale przede wszystkim wolno. Stworzono pierwszy odrbny, niezaleny rzd wgierski pod przewodnictwem liberaa Batthynyego. Znoszono poddastwo, wprowadzano peny ustrj liberalny, jakkolwiek w dziedzinie spoecznej dokonano tylko poowicznej zmiany ustroju rolnego, poniewa uwaszczono i zwolniono z ciarw feudalnych tylko mniejsz cz chopw. Skorzystali z tej konstytucji tylko tzw. chopi urbarialni,

to jest chopi bogatsi; biedniejsi, czyli tzw. na Wgrzech elerowie i suba folwarczna, pozostali w dawnej zalenoci, chocia w zasadzie ju tylko ekonomicznej. W praktyce wygldao to tak, e pokrzywdzeni zostali chopi przewanie etnicznie niemadziarscy, to jest chopi sowaccy, rumuscy i czciowo serbscy. Stao si to powodem rozruchw chopskich, ktre w kwietniu wybuchay w rozmaitych stronach Krlestwa, a przez politykw rzdzcych pastwem byy interpretowane nie jako bunty o charakterze spoecznym, ale jako walka niemadziarskich narodowoci z rzdem. Niemniej w marcu, w chwili pierwszego entuzjazmu, w caym kraju demonstrowano ywioow rado. Jak stwierdzilimy w poprzednim rozdziale, Serbowie byli t narodowoci Wgier, ktra ju w ostatnich latach przed rewolucj reprezentowaa poczucie odrbnoci i nawet wrogoci wobec postulatw madziarskich. W marcu 1848 r. w miasteczkach i miastach Baczki, Banatu, remu, a take i na Pograniczu, gromadziy si spontanicznie tumy wiwatujce na cze rewolucji; na znak solidarnoci z rewolucyjnym Pesztem przypinano wgierskie trjkolorowe kokardy. Na Pograniczu wzywano do zrzucenia zwierzchnoci wojskowej Wiednia i przyczenia kraju do Wgier. Entuzjazm ten manifestowali nawet pniejsi przywdcy walki przeciw Madziarom, jak Jerzy Stratimirovi i metropolita Jzef Rajai. Rewolucyjna modzie serbska w Peszcie zamiecia w tamtejszej gazecie Serbske Narodne Novine odezw, datowan 9 kwietnia, do Serbw z Ksistwa, wzywajc ich do zrzucenia zwierzchnictwa tureckiego i stworzenia ze sowiaskich krajw sutana wielkiego pastwa poudniowosowiaskiego w przymierzu czy nawet pastwowym zwizku z Wgrami. Na sejmie w Bratysawie zjawi si przedstawiciel Nowego Sadu i 8 kwietnia zapewnia, e my, Serbowie, skadamy wite przyrzeczenie, e odtd jedynie dla Wgier y i za Wgrw umiera bdziemy. Podobne nastroje radoci panoway na Sowacji. Poeci sowaccy pisali wtedy: Teraz ju i wgierska ojczyzna jest nasz ojczyzn, Mamy wsplnego krla, wspln ojczyzn, wspln ustaw to wystarczy. Rumuni, szczeglnie mieszkajcy na Wgrzech waciwych, a wic poza Siedmiogrodem, manifestowali pen solidarno z Madziarami. Wpywa na to take ich konflikt z Serbami, ktrzy w dziedzinie cerkiewnej przeladowali element rumuski. Odnosi si to wic gwnie do Rumunw mieszkajcych w Banacie.

Rzd wiedeski patrzy na zjednoczenie Wgier krzywym okiem. Wobec rozpoczynajcej si wojny we Woszech by jednak w pooeniu przymusowym i dlatego 11 kwietnia cesarz jako krl wgierski da sankcj konstytucji uchwalonej w marcu przez sejm wgierski. Ale ludzie z otoczenia dworskiego w Wiedniu rozumieli, e utrzymanie takiego stanu rzeczy, rwnoznacznego z odebraniem cesarzowi faktycznej wadzy nad Wgrami, oznacza dotkliwe osabienie pozycji dynastii. Zaczli wic natychmiast, zrazu tajemnie, pniej jawnie przeciwdziaa wgierskiej niezalenoci. Miejscem, ktre wydawao si najsabszym punktem sprawy jednoci Korony Wgierskiej, bya Chorwacja. Konstytucja wgierska gwarantowaa wprawdzie pewn autonomi Chorwacji, ale jasne byo, e Chorwaci majcy dawne tradycje odrbnoci prdzej czy pniej odczuj panowanie madziarskie jako obcy ucisk, a politycy madziarscy nie bd skonni godzi si na zbyt szerokie interpretowanie odrbnoci chorwackiej w ramach scentralizowanego pastwa. Ju wic 23 marca cesarz mianowa banem Chorwacji barona Josipa Jelaicia. Nalea on do faktycznego spisku ludzi zwizanych z dynasti, dla ktrych przeobraenia dokonane przez rewolucj byy najbardziej nienawistne. Nominacja zostaa dokonana w tej myli, e ban stanie si wodzem Chorwatw w przewidywanej walce zbrojnej przeciw rewolucji wgierskiej. 25 marca Sabor w Zagrzebiu powzi uchway postulujce reformy spoeczne bardziej radykalne ni te, ktre ogosi sejm wgierski, ale take domagajce si znacznego rozszerzenia niezalenoci Krlestwa Chorwackiego (zwanego Trjjedynyim Krlestwem Dalmacji-Chorwacji-Slawonii), co w praktyce miao oznacza waciwie niezaleno od Wgier. W Saborze chorwackim podnosiy si od razu gosy antymadziarskie i znalazy natychmiast aprobat rzdowych czynnikw wiedeskich. Sejm wgierski nie zajmowa zrazu bynajmniej negatywnego stanowiska wobec da chorwackich. 4 kwietnia sejm ten uchwali rezolucj goszc, e w ustawie konstytucyjnej wgierskiej uroczycie owiadcza, e nigdy nie byo zamiarem wgierskim, by niszczy chorwack narodowo i jzyk; ten jzyk i narodowo patriotw chorwackich, jako niezniszczalne, teraz take szanuje i w caoci zachowa pragnie.

Chorwaci wprawdzie nie bardzo przejli si t sown deklaracj, natomiast tym wiksze wraenie zrobia ona na dziaaczach innych narodowoci Krlestwa, zwaszcza na Sowakach. Zwolennicy tra, ktrzy w przededniu rewolucji odeszli byli od myli cilejszych zwizkw z Czechami, teraz na skutek kontaktw z rewolucjonistami czeskimi, a wic bardziej radykalnymi politykami ni Palack czy Rieger, tymi, ktrzy naleeli do Repealu, ponownie zbliyli si do nich i pod ich wpywem zaczli formuowa swoje dania narodowe. Rwnoczenie na dziaaczy serbskich na Wgrzech zaczli wpywa politycy Ksistwa z Belgradu; ju wtedy widzieli oni wyrany cel swojej polityki narodowej, sformuowany, jak poprzednio wspominalimy, w Naertaniju Garaanina. A tymczasem w kwietniu tereny sowackie i serbskie stay si widowni burzliwych wystpie chopw domagajcych si zwolnienia z ciarw feudalnych i nadziau ziemi. Rzd peszteski rozpocz ostre represje w przekonaniu, e za tymi spoecznymi ruchami kryj si polityczne machinacje dziaaczy sowiaskich wrogich panowaniu i w ogle pastwu wgierskiemu. Wprawdzie w rzeczywistoci tak nie byo, ale wanie rzd madziarski stworzy pewnego rodzaju solidarno tych dwch niezalenych zrazu od siebie ruchw to jest spoecznych i narodowych. Jeli zreszt idzie o Serbw, to tam konserwatywne czynniki serbskie, z metropolit Rajaiciem na czele, zwracay si przeciw buntujcym si chopom; na Sowacji represje nabray tak zdecydowanie antysowackiego charakteru, e ju to samo musiao skoni dziaaczy narodowych sowackich do solidarnoci z buntujcymi si chopami i grnikami sowackimi. W ten sposb wytworzya si atmosfera, w ktrej entuzjazm pocz tku rewolucji mia znikn zupenie, natomiast coraz silniej zacza si pogbia wrogo tych niemadziarskich narodowoci wobec rzdu wgierskiego. Zreszt rzd w sam przyczyni si do tego w sposb zdecydowany. Wystarczy tylko przyjrze si, w jaki sposb przyjmowaa strona wgierska najbardziej zrazu umiarkowane postulaty narodowociowe tych ludw. W Nowym Sadzie uchwalono petycj do sejmu; domagano si w niej uznania narodowoci serbskiej, swobodnego uywania jzyka serbskiego, szk narodowych, rwnouprawnienia religijnego i autonomii kocielnej. Z tymi postulatami wysano do Bratysawy liczn deputacj, w ktrej skad wchodzili kupcy, rzemielnicy, duchowni i obszarnicy. Najwybitniejsz osob w jej skadzie by Jerzy Stratimirovi. Sejm wgierski odrzuci owe tak bardzo umiarkowane

dania, a uzasadni to stanowisko Kossuth, ktry odmwi stanowczo uznania Serbw za nard. Wywizaa si polemika midzy nim a Stratimiroviciem, zakoczona stwierdzeniem Kossutha, e w takim razie nastpi skrzyowanie szabel, na co Serb odpowiedzia: Serbowie nigdy nie byli tchrzami. W odpowiedzi na to ju 14 kwietnia zgromadzenia ludowe w miastach serbskich domagay si ogoszenia Wojwodiny jako wyodrbnionego terytorium serbskiego w ramach Krlestwa Wgierskiego. 20 kwietnia tumy zgromadzone przed paacem metropolity zmusiy go do zwoania Kongresu Narodowego, to znaczy niezalenego sejmu, czyli tzw. Skupsztyny. Zebraa si ona 13 maja i obradowaa na terytorium Chorwacji w Karowicach, poniewa w Banacie rzd ogosi stan wyjtkowy z powodu rozruchw chopskich. W dwa dni pniej podja Skupsztyna uchwa ustalajc w 10 punktach stosunek Serbw do pastwa wgierskiego. Ogaszano w niej metropolit patriarch, a wic uniezaleniano cerkiew serbsk, powoywano wojewod, a wic jakby niezalenego szefa pastwa, ogaszano sojusz z Chorwacj, wybrano tzw. Odbor, to jest wadz wykonawcz, wreszcie zapowiadano wysanie delegacji do cesarza i osobnej delegacji na zjazd sowiaski w Pradze. Odezwa, rwnoczenie wydana przez Skupsztyn do Serbw, stwierdzaa: Dzi po raz pierwszy pojawilimy si jako nard. Byo to niejako odpowiedzi na doktryn wgiersk, e istnieje tylko jeden nard na Wgrzech, nard madziarski, a w praktyce oznaczao wypowiedzenie wojny rzdowi wgierskiemu. Podobnie rozwijay si wypadki na Sowacji. Zrazu dziaacze sowaccy, to jest tzw. trjca sowacka: tr, Hurban i Hoda, nie umieli si zdecydowa na sformuowanie wyranych da narodowych. Wynikao to z ich poczucia saboci, a take i z bardzo zdecydowanej akcji represyjnej rzdu wgierskiego. Nawet najbardziej umiarkowane postulaty, jak: szkoy sowackiej i jzyka sowackiego w kociele, byy a limine odrzucane. Sami wic liberalni politycy wgierscy zmusili niejako Sowakw do zradykalizowania da. Dokonao si to na zebraniu Zgromadzenia Narodowego w Liptowskim Mikulaszu 10 maja. W daniach tam uchwalonych domagano si stworzenia na Wgrzech centralnego sejmu, do ktrego wchodziliby przedstawiciele wszystkich narodowoci zamieszkujcych Krlestwo, a obok tego sejmu osobnych sejmw narodowych. Domagano si zniesienia ustaw zapewniajcych jzykowi wgierskiemu przywilej wycznoci jako jzykowi pastwowemu, wychodzc z zaoenia, e wszystkie jzyki powinny by rwnouprawnio-

ne w administracji i szkolnictwie. Postulowano utworzenie sowackiej gwardii narodowej ze sowackimi sztandarami i sowackim dowdztwem. Rwnoczenie dano konkretnych ustpstw w dziedzinie spoecznej przez nadanie chopom ziemi, zwolnienia ze wszystkich ciarw feudalnych. Tak wic program mikulaszowski tym rni si od postulatw chorwackich i serbskich, e nie zakada oderwania si od pastwa wgierskiego, ale przeobraenie go w pastwo wielonarodowe z penym rwnouprawnieniem dla wszystkich narodowoci. Nie poszy za przykadem Serbw i Sowakw na Wgrzech waciwych inne narodowoci. Przeciwnie, najpierw Niemcy, a pniej Rumuni z Banatu deklarowali pen lojalno wobec rzdu wgierskiego, protestujc przeciw uchwaom Skupsztyny serbskiej. Podobnie Niemcy zamieszkujcy Banat i Sowacj opowiadali si po stronie wgierskiej. Natomiast inaczej zachowali si Rumuni mieszkajcy w Siedmiogrodzie. Nie chcieli zgodzi si na postanowienia sejmu w Bratysawie, wedle ktrego miao nastpi poczenie Siedmiogrodu z Wgrami. 15 maja, a wic w tym samym czasie kiedy inne narodowoci wgierskie wysuway swoje dania narodowe, zwoano zjazd w miejscowoci Blaj, gdzie uchwalono wobec 40 tysicy zebranych program zawarty w trzech punktach-postulatach: zrwnania Rumunw pod wzgldem narodowym z innymi narodowociami Siedmiogrodu, odrbnoci Siedmiogrodu w ramach cesarstwa a wic oddzielenia od Krlestwa Wgierskiego i wreszcie zupenego zlikwidowania pozostaoci feudalnych w stosunkach agrarnych. Byy to dania rewolucyjne, popierane przez dziaaczy narodowo wiadomych. Natomiast sejm siedmiogrodzki, zoony z czynnikw stanowych, majcy zatem wikszo madziarsk, w kadym razie interesem klasowym silnie zwizan z interesami szlachty madziarskiej, uchwali uni z Wgrami. Dla Madziarw uchwaa ta miaa ogromne znaczenie, poniewa dopiero poczenie Siedmiogrodu z Wgrami waciwymi dawao Madziarom tak si, ktra pozwoliaby przeciwstawi si centralistycznym aspiracjom Wiednia i w ogle osign w stosunku do dynastii pozycj rwnorzdnego partnera. Na rzecz sprawy narodowej rumuskiej dziaa konflikt spoeczny, chopskie dania wolnoci i ziemi. W oparciu o te nastroje mas wociaskich mogli dziaacze rumuscy, zreszt majc ju poparcie rzdu wiedeskiego, przystpi we wrzeniu do akcji tworzenia rumuskiej siy zbrojnej, by zwrci j przeciw rzdowi peszteskiemu. W ten sposb Rumuni wbrew istotnym intencjom stanli po stronie kontrrewolu-

cji, tak samo jak Serbowie, Chorwaci i Sowacy. Trzeba jednak zaznaczy, e we wrzeniu w Wiedniu przy wadzy by gabinet liberalny, forsujcy ide przeksztacenia monarchii w pastwo konstytucyjne gwarantujce wszystkim narodowociom wolno rozwoju kultury narodowej. Niemniej faktem jest, e wkrtce po pokonaniu padziernikowej rewolucji wiedeskiej sytuacja ulega zmianie; tymczasem w ogniu walki zacito wzajemna wzmagaa si i ju nie byo dla Rumunw odwrotu do ugody z rewolucj wgiersk. Dopiero upadek rewolucji i przywrcenie absolutyzmu w monarchii miay uwiadomi dziaaczom rumuskim, jak bardzo udzili si, e dziki opowiedzeniu si po stronie dynastii osign poczenie wszystkich prowincji zamieszkanych przez Rumunw w jedn jednostk administracyjno-polityczn, obejmujc nie tylko terytoria Siedmiogrodu, Banatu, ale nawet i Bukowiny. Oktrojowana w marcu konstytucja miaa wyranie potwierdzi, e s to czcze marzenia i e od austriackich czynnikw reakcyjnych trudno si bdzie spodziewa poparcia dla realizacji postulatw rumuskich. Tak wic w okresie dziesiciolecia neoabsolutyzmu ostatecznie Rumuni razem z innymi narodowociami wgierskimi oraz Madziarami znaleli si w tym samym pooeniu, co znowu wytwarzao moliwo ugody z najsilniejszym czynnikiem narodowym Krlestwa, to jest Madziarami. Ukraicy mieszkajcy na pnocno-wschodnich kracach pastwa wgierskiego po wybuchu rewolucji 1848 r. zachowali bierno. Byli jeszcze za sabi, aby zorganizowa wasny niezaleny ruch narodowy. Dopiero na pocztku 1849 r., kiedy rozptaa si wojna przeciwko Wgrom i gdy wkrtce zjawiy si tam wojska carskie, zdobyli si na pewnego rodzaju zamanifestowanie solidarnoci antymadziarskiej. Inaczej przedstawiay si stosunki w Galicji, gdzie ruch ukraiski ju na tyle okrzep, e mg si politycznie ujawni przybierajc charakter antypolski. W ramach pastwa austriackiego by to jedyny rejon, w ktrym dwa narody sowiaskie przeciwstawiy si sobie, przekrelajc w ten sposb mit o solidarnoci sowiaskiej, tak silnie zakorzeniony wrd sowiaskich budzicieli. Ale ruch ukraiski, jak wspominalimy, odwrci si zdecydowanie od swych polskich sympatii, jakie w okresie pocztkowym odrodzenia na pewno ywi. Datuje si to od brzemiennego w nastpstwa roku 1846. Wanie w tym roku czeski publicysta Havliek ogosi artyku, w ktrym nazwa Ru jagniciem midzy dwoma wilkami, to jest Pol-

sk i Rosj, i wzywa rzd austriacki, aby popiera Ukraicw w celu uzyskania wpywu na ich wsprodakw pod panowaniem caratu. Nieco podobnie wypowiada si w tym samym roku jeden z tzw. trjcy ruskiej, Hoowacki, ogaszajc w Lipsku artyku pt. Zustande der Russinen in Galizien (Pooenie Rusinw w Galicji). Pitnowa w nim ucisk ludu ukraiskiego przez polsk szlacht, ale podkrela, e pod zaborem rosyjskim los sprawy ukraiskiej jest opakany, poniewa nie moe si tam rozwija literatura ukraiska, i wobec tego dochodzi do wniosku, i Austria powinna popiera literatur ukraisk w Galicji, aby mie wpyw na ca Ukrain. Wtedy te, w r. 1847, powstaa koncepcja podziau Galicji na dwie prowincje, to jest zachodni, z wikszoci polsk, i wschodni, z przewaajc wikszoci ukraisk. Dla Polakw wanie ta sprawa podziau Galicji wydawaa si najwikszym zagroeniem sprawy narodowej. Uwiadamiali sobie, e w Galicji wschodniej kler greckokatolicki znajdzie si nie tylko w pozycji uprzywilejowanej, ale przeze bdzie mg rzd austriacki paraliowa wszelkie polskie patriotyczne poczynania i aspiracje, a zarazem co byo najbardziej dotkliwe dla szlachty przeciwstawia chopw ukraiskich polskim posiadaczom ziemskim. Pod tym wzgldem politycy polscy z Galicji byli do koca istnienia monarchii zgodni; podzia Galicji wydawa si im naraeniem interesw polskich, godzcym w najistotniejsze narodowe polskie aspiracje. Wynikao to z przekonania, e w ten sposb przekrela si idea Polski przedrozbiorowej, a w dodatku dla mieszczastwa polskiego i inteligencji miast wschodniogalicyjskich, w tych czasach majcego tam stanowcz przewag, bdzie to wyrokiem ekonomicznej zagady. Kiedy wic dosza do Lwowa wiadomo o triumfie rewolucji wiedeskiej, uoono 18 marca adres do cesarza domagajcy si szerokiej autonomii dla Galicji, a deputacja, ktra adres zawioza do Wiednia, dodaa do tego jeszcze petycj apelujc do wadcy Austrii, aby podj si dziea odbudowania Polski i rozpocz wojn w tym celu z Rosj. Mniejsza, e w apel by nie na czasie, poniewa nawet wczesnemu pliberalnemu rzdowi wiedeskiemu, a tym mniej dworowi, nie nio si o takich midzynarodowych przedsiwziciach, ale ze stanowiska sprawy narodowociowej w Galicji najwaniejsze, e dziaacze polscy przemawiali w taki sposb, jak gdyby w Galicji istnieli tylko Polacy, a Ukraicw czyli, jak si wwczas mwio, Rusinw w ogle tam nie byo. 13 kwietnia powstaa we Lwowie Rada Narodowa, ktra miaa

reprezentowa Galicj; podlegay jej rady narodowe w poszczeglnych miastach, jej organem prasowym bya Gazeta Narodowa, wychodzca we Lwowie. Natomiast wczesny gubernator Galicji, nieprzecitnie inteligentny Franciszek Stadion, ktry w nastpnych miesicach mia odegra wybitn rol oglnopastwow, zorientowa si od razu w rzeczywistej sytuacji spoecznej i politycznej kraju. On to odebra szlacheckim politykom polskim w Galicji najdoniolejszy argument polityczny, jakim rozporzdzali; szykowali si oni mianowicie do ogoszenia zwolnienia chopw z paszczyzny, aby w ten sposb nareszcie zjedna chopw dla sprawy narodowej. Stadion ogosi w imieniu cesarza z wasnej inicjatywy zniesienie poddastwa i zwolnienie z paszczyzny, uprzedzajc w ten sposb nie tylko szlacht polsk, ale nawet rzd cesarski, ktry dopiero ex post akceptowa t samowoln decyzj lwowskiego gubernatora. Podobnie te od niego wysza inicjatywa wysania osobnego adresu ruskiego do cesarza w dniu 19 kwietnia, domagajcego si uznania ruskiej narodowoci Galicji i rwnouprawnienia take wobec Polakw. Drugiego za maja powstaa Hoowna Rada Ruska bdca odpowiednikiem polskiej Rady Narodowej; organem prasowym jej bya Zoria Hayka. Rusk Rad nazwano witojursk, poniewa obradowaa w siedzibie metropolity greckokatolickiego, katedrze w. Jura, i rzeczywicie w wielkim stopniu reprezentowaa pogldy i aspiracje hierarchii unickiej, przejtej nie tylko duchem ulegoci i serwilizmu w stosunku do rzdu wiedeskiego, lecz z czasem ywicej nie ukrywane sympatie dla carskiej Rosji. Oczywicie poparcie, ktre Hoowna Rada miaa u gubernatora, nie byo tajne i std przewiadczenie, e Stadion w ogle wymyli Ukraicw jako odrbn niepolsk narodowo w Galicji. Polscy dziaacze byli bowiem przekonani, e odrbno ukraiska w Galicji jest tylko pewnego rodzaju odrbnoci folklorystyczn, pewnym regionalizmem ludu bdcego czci skadow narodowoci polskiej. Zreszt jeszcze znacznie wczeniej, bo w r. 1833 zbieracz pieni i folkloru ukraiskiego w Galicji Wacaw Zaleski wyraa przekonanie, e Rusini w Galicji to polski szczep, a jeli istniej tendencje do stworzenia odrbnego jzyka literackiego ukraiskiego, to nie s one czymkolwiek uzasadnione. Do tych, ktrzy wtedy pracowali nad stworzeniem ukraiskiej literatury, zwraca si z przestrog: Sowacy, lzacy i Morawianie cz si z Czechami. Z kim si maj czy Rusini? Czy mamy sobie yczy, aby Rusini stworzyli wasn literatur? Co by si

stao z niemieck literatur, gdyby kady z niemieckich szczepw chcia mie odrbn literatur? A w r. 1848 na sejmie austriackim woa Florian Ziemia-kowski, polski demokrata ze Lwowa: Co do Galicji, to naley ona do narodowoci polskiej. Przed marcem 1848 r. Rusin to by czowiek greckiego, a Polak aciskiego obrzdku. Rusini i Polacy s w tych samych rodzinach, rnica ma charakter religijny, nie narodowy. Jzyk polski nie jest jzykiem Mazurw tak nazywano chopw polskich w Galicji ale to jzyk literacki wsplny wszystkim szczepom zamieszkujcym Galicj, chocia mwi oni swoimi wasnymi narzeczami. Nie trzeba tej wypowiedzi wybitnego pniej galicyjskiego polityka uwaa za taktyk polityczn, by on na pewno szczerze przekonany o susznoci tego pogldu, bo wanie urodzony i wychowany w Galicji wschodniej, tak rozumia to zagadnienie na podstawie wasnego dowiadczenia. Ludzie pochodzenia ukraiskiego silnie nawet zwizani ze spoecznoci ukraisk w Galicji, ktrzy czuli si Polakami, uwaali si, jak wwczas mwili, gente Rutheni, natione Poloni. Oni te przeciwstawili si Hoownej Radzie tworzc ju 23 maja 1848 r. Rukyj Sobor, majcy reprezentowa tych Rusinw, ktrzy si czuj Polakami. Wrd nich znaleli si nie tylko dziaacze szlacheccy, ale take i inteligenci bardzo rewolucyjnych przekona. Najbardziej bodaj typowym z nich by uczestnik powstania listopadowego i spiskw, wiziony w Kufsteinie za agitacj wrd chopw ukraiskich, prowadzon oczywicie w jzyku ukraiskim, Kacper Ciglewicz. Oczywicie Sobor nie mg rozwin szerszej dziaalnoci, pomimo e nalega do niego te jeden z trjcy ruskiej, Wahylewicz, ktry przeladowany, jak w ogle budziciele ruscy, przez hierarchi cerkiewn wreszcie zdecydowa si przej na stron polsk. On te by redaktorem pisma Dnewnyk wydawanego przez Sobor, drukowanego czcionk acisk. Przedmiotem najzacitszego sporu midzy Polakami a Ukraicami sta si postulat Hoownej Rady sformuowany w licznych memoriaach, w ktrych domagaa .si ona podziau Galicji. Jeli dziaacze polscy chcieli traktowa Ukraicw per non est, to wrd arystokratw polskich, szczeglnie w Galicji wschodniej, przyzwyczajonych do liczenia si z realn si, dcych zawsze do szukania porozumienia z rzdem i gotowych na kady kompromis, rodzia si idea porozumienia take i z dziaaczami Hoownej Rady; szczeglnie e bya ona, jak powiedzielimy, kierowana przez ludzi zwizanych z me-

tropoli, a wic rwnie konserwatywnie usposobionymi. Leon Sapieha, ktry w okresie spiskw galicyjskich zajmowa si dziaaniem gospodarczym, tym, co si nazywao prac organiczn, zaraz po wybuchu rewolucji nie tracc kontaktu z gubernatorem a rwnoczenie wysuwany przez Polakw jako reprezentant spoeczestwa zorientowa si natychmiast, e rewolucja budzi do politycznego ycia rwnie Ukraicw i e Polacy domagajc si swobd politycznych i moliwoci szerokiej dziaalnoci kulturalno-owiatowej musz si zgodzi z tym, i tego samego bd da Ukraicy galicyjscy, i trzeba bdzie si na to zgodzi. Blisko z nim wtedy te wsppracowa Jerzy Lubomirski i oni obydwaj mieli odegra decydujc rol w dojciu do prby kompromisu polsko-ukraiskiego na zjedzie sowiaskim. Stanowisko zajte przez Sowecw w r. 1848 w wielu punktach przypomina polityk czesk w okresie rewolucji. Od razu w marcu liberaowie sowescy, rekrutujcy si ze studentw i niektrych ksiy katolickich przejtych ideami liberalnego katolicyzmu, postulowali stworzenie odrbnego kraju koronnego jednoczcego wszystkich Sowecw monarchii i udzielenie temu krajowi penej autonomii. Nimby jednak doszo do takiego przeobraenia granic prowincji austriackich, domagali si wprowadzenia jzyka soweskiego w szkolnictwie i administracji oraz wymogu znajomoci tego jzyka przez wszystkich urzdnikw majcych do czynienia z ludnoci sowesk. Sporadycznie wysuwano te postulat poczenia ziem soweskich z Chorwacj. W zasadzie dziaacze sowescy byli pod wpywem czeskiej koncepcji austroslawizmu, a tym samym zwracali si przeciw koncepcji wielkich Niemiec i koncepcji historycznych Wgier. Razem z Czechami podzielali oni przekonanie, e narody sowiaskie s zbyt sabe, aby tworzy niepodlege pastwa, i podobnie jak Czesi obawiali si take rosyjskiego uniwersalizmu. Pierwszym konkretnym i praktycznym wystpieniem politycznym Sowecw by bojkot wyborw do sejmu frankfurckiego, rozpisanych w kwietniu przez rzd austriacki w krajach nalecych do Zwizku Niemieckiego. Ale nawet demokraci niemieccy uwaali przyczenie ziem soweskich do Rzeszy za konieczne, poniewa szo im o dostp do Morza Adriatyckiego, w szczeglnoci do Triestu. Sowenia za oddzielaa ziemie niemieckie od Morza Adriatyckiego, co dla Niemcw ze wzgldw gospodarczych stanowio rzecz niezmiernie wan. Natomiast konserwatyci niemieccy na ziemiach soweskich byli w ogle przeciwni koncepcji zjednoczenia Niemiec. Podobnie kon-

serwatywni dziaacze sowescy opowiadali si za utrzymaniem status quo, a przede wszystkim zachowywali lojalno wobec zarzdze wadz; skoro za te wadze ogosiy wybory do sejmu frankfurckiego, zatem nawet i temu si nie sprzeciwiali. Natomiast biurokracja austriacka sprzeciwiaa si narodowym postulatom soweskim z tego wzgldu, e wprowadzenie jzyka soweskiego do administracji zagraao egzystencji osobistej austriackich urzdnikw. Dopiero na jesieni, kiedy oglna sytuacja w monarchii ulega zasadniczemu przeobraeniu, stanowisko biurokracji wobec ruchu soweskiego ulego czasowej zmianie, jako e w momencie wybuchu nowej rewolucji w Wiedniu i wojny na Wgrzech narody sowiaskie stay si czynnymi sprzymierzecami interesw dynastii. To z kolei pozwolio take na uzgodnienie postawy demokratycznych liberaw soweskich z konserwatystami soweskimi, ktrzy w tej sytuacji opowiedzieli si po stronie narodowego programu soweskiego. Konserwatyci sowescy to w pierwszym rzdzie wyszy kler katolicki, w tym chopskim spoeczestwie bowiem inteligencja i mieszczastwo jeszcze wwczas byy bardzo nieliczne. Wielka wasno i bogatsze mieszczastwo to z reguy Niemcy. Tote przywdc konserwatywnych Sowecw by biskup Slomek. Natomiast czasopismo pt. Slovenija, wydawane przez liberaw soweskich, mogo istnie tylko do r. 1850 zaczo za wychodzi zaraz po wybuchu rewolucji 1848 r. Jeli idzie o stosunek Sowecw do zasadniczego problemu narodowociowego w okresie Wiosny Ludw w monarchii Habsburgw, to obok Ukraicw, a czciowo Sowakw, byli oni tymi Sowianami, ktrzy nie stali na stanowisku utrzymania istniejcych krajw koronnych, lecz postulowali podzia granic wewntrznych pastwa wedle zasady etnicznej. Zarwno bowiem Sowecy, jak i Ukraicy nie zamieszkiwali jednego kraju koronnego. Z nastroju obawy niebezpieczestwa grocego Sowianom naddunajskim ze strony jednoczcych si Niemiec i tworzcego si centralistycznego pastwa wgierskiego wynika koncepcja zjednoczenia Sowian, ktra miaa si zademonstrowa na zjedzie sowiaskim zwoanym na pocztek czerwca do Pragi. Inicjatywa zorganizowania tego zjazdu wynikaa tak bardzo z nastrojw wiosny 1848 roku, e powstaa rwnoczenie w kilku rdach. Myl ta zrodzia si niezalenie zarwno u Chorwatw, jak u Sowakw, Czechw i Polakw z Poznaskiego. Zbierajcy si sejm we Frankfurcie stanowi przykad i zacht dla

Sowian, aby zwoali podobny zjazd i zadeklarowali swoje postulaty. Powoywano si wprawdzie na przykad niemiecki, ale w gruncie rzeczy niebezpieczestwo madziarskie byo tu bodcem bardziej bezporednim. Inicjatywa zrodzona z potrzeb Sowian austriacko-wgierskich zostaa jednak rozszerzona ze wzgldu na Polakw, ktrym nie mona byo odmwi udziau w tym oglnosowiaskim kongresie. Tym samym zjazd zmienia bardzo zasadniczo swj dorany konkretny cel polityczny. Mia propagowa ide tego, co si wwczas nazywao austroslawizmem, a co byo ju goszone i uzasadniane w pismach Kopitara. Podobnie i arystokracja czeska, sympatyzujca z prdem odrodzenia czeskiego, reprezentowanym przez najwybitniejszego jej przedstawiciela hr. Leona Thuna, rwnie wyznawaa tak koncepcj; teraz w licie Palackiego zostaa ona w sposb najbardziej konkretny sformuowana. Z chwil przyczenia si Polakw, i to nie jedynie galicyjskich, do zjazdu musia kongres zaj si tworzeniem programu polityczno-narodowego nie tylko dla Sowian pastwa habsburskiego, ale dla Sowian w ogle. Razem ze spraw Polski poruszyby spraw Rosji. Ju to samo musiao take zmieni nastawienie austriackich czynnikw dynastycznych do tej imprezy. Jeli austroslawizm by z pewnoci programem wzmocnienia Austrii na nowych federacyjnych zasadach, z chwil poruszenia kwestii polskiej stawa si dla Austrii niebezpieczny. W sprawach Polski i Woch, Wgier i Niemiec istniaa pewna rewolucyjna solidarno. Wszystkie one, w mniejszym stopniu ni sprawa niemiecka czy wikszym ni woska, byy zwrcone przeciw interesom dynastii, przeciw potdze domu rakuskiego, ktr to potg chcia wanie austroslawizm postawi na najmocniejszych fundamentach. Dla ludzi wychowanych w tradycjach wszechwadzy dynastii, przekonanych o misji monarszej z Boej aski, myl o tym, e ta dynastia szuka oparcia w ruchach narodowych, i to w ruchach wywodzcych si z mas ludowych, musiaa by wstrtna. Szczeglnie, jeli si zway, e w otoczeniu dynastii przewaali ludzie przekonani o wyszoci arystokracji nad plebejami. Tradycje jzefinizmu byy w krgach arystokratycznych ju wygase, natomiast trway silne tradycje witego Przymierza oraz legitymistyczne. Dlatego nie mona si dziwi, e tylko bardzo nieliczne jednostki spord ludzi majcych wpyw na decyzje dworu wiedeskiego mogy zrozumie, e austroslawizm to wielka dziejowa szansa dla domu habsburskiego. Jeli za w czasie pitrzcych si trudnoci w okresie rewolucji zwracano si w stron si politycznych repre-

zentowanych przez narody chopskie, uwaano to za chwilow taktyk polityczn, z ktrej naley si moliwie rycho wycofa. Miay si o tym przekona ludy sowiaskie od poowy 1848 r. wspierajce zbrojnie spraw dynastii. Po zatriumfowaniu reakcji chopskie narody zostay odepchnite jako niepotrzebne narzdzie. Okres neoabsolutyzmu 1849-1859 mia by tego przekonywajcym dowodem. Jak wspominalimy, inicjatywa zwoania zjazdu sowiaskiego wysza z kilku orodkw politycznych niezalenie. Nawet poza Austri, bo wrd polskich politykw zaboru pruskiego, kiedy rzd pruski przystpi do podziau Wielkiego Ksistwa Poznaskiego na cz rzekomo niemieck i na cz polsk, Karol Libelt i Jdrzej Moraczewski poruszyli myl odwoania si niejako do innych Sowian o pomoc w tej walce przeciw Niemcom. cile rzecz biorc, pierwsza publicznie ogoszona koncepcja zjazdu znalaza si 20 kwietnia w Narodne Novine, gazecie ukazujcej si w Zagrzebiu, gdzie I. Kukuljevi ogosi artyku domagajcy si akcji zjednoczenia wszystkich Sowian na wzr akcji Niemcw, ktrzy rwnie yjc w rozmaitych pastwach d do zjednoczenia. Idea wic tego apelu bya szersza od tego, co proponowali wkrtce Czesi, a mianowicie zwoania przedstawicieli Sowian monarchii habsburskiej. Sprawa organizacji zjazdu bya rozwaana 30 kwietnia w Pradze przez kilkunastu politykw czeskich, polskich i Sowaka tra. Utworzono komitet przygotowawczy zjazdu sowiaskiego. Komitet mia uoy zaproszenie na zjazd i tu od razu zaczy si spory, do kogo to zaproszenie ma by skierowane. Palack przeforsowa ograniczenie zaproszenia tylko do Sowian austriackich, jako e ju zdecydowanie sta na stanowisku utrzymania istnienia pastwa austriackiego jako pastwa federalistycznego z przewag w nim narodowoci sowiaskich. Niemniej sam tekst zaproszenia by ju pewnym kompromisem, poniewa obok zdania wzywajcego wszystkich mw posiadajcych zaufanie narodu [...], aby si w starosawnej Pradze czeskiej dnia 31 maja zgromadzili na kocu dodano rwnie: Jeeliby jednak i drudzy Sowianie, w pastwie austriackim nie mieszkajcy, Zjazd nasz obecnoci zaszczyci chcieli, bd jako gocie serdecznie witani. Zaproszenie to wywoao od razu ywy oddwik w caej monarchii. Zdecydowanie negatywnie zareagowa rzd wgierski, ktry zwrci si do rzdu austriackiego, aby nie dopuci do zjazdu przedstawicieli Sowian wgierskich i nawet nie pozwoli, aby zjawili si delegaci z Galicji. Szo o to, by w ten sposb jedynie problem sowiasko-niemiecki

by na zjedzie dyskutowany, a sprawy Wgier nie dostay si na forum Europy, trwajcej w zupenej niewiadomoci wobec spraw sowiaskich, a szczeglnie Sowian wgierskich. Pomimo tego wezwania, w momencie kiedy w Wiedniu zbliaa si druga rewolucja 15 maja a w dodatku pod wpywem ywej, chocia tajonej niechci rzdu wiedeskiego do Wgier, wadze austriackie nie przeciwstawiy si akcji organizatorw zjazdu. W trakcie jego organizowania zwyciya faktycznie idea zebrania przedstawicieli wszystkich Sowian, poniewa zapraszano take Sowian mieszkajcych poza granicami monarchii. Natomiast Palack i jego zwolennicy dopilnowali, by zawsze podkrelano, i ide zjazdu bdzie umocnienie monarchii habsburskiej, nie za jej niszczenie. 27 maja sformuowany zosta program zjazdu; silnie podkrelono denie do umocnienia cesarstwa, zagwarantowania w nim wolnoci wszystkich narodw maych i wielkich; znalaza si te groba pod adresem Wgrw, e jeli nie przestan uciska Sowian, nara si na walk ze wszystkimi zjednoczonymi Sowianami. W programie bya rwnie mowa o sprawie Polski, ale w sformuowaniach bardzo nieprecyzyjnych. Zgodnie z programem zjazd ukonstytuowa si w trzech sekcjach: czesko-sowackiej, polsko-ukraiskiej i poudniowosowiaskiej. Na zjedzie zjawi si w imieniu Rosjan Michai Bakunin i formalnie przyczy si do sekcji polsko-ukraiskiej. Sekcja czesko-sowacka liczya 237 osb pod przewodnictwem afrika, w sekcji polsko-ukraiskiej byo 61 osb pod przewodnictwem K. Libelta, liberalnego polityka z Poznaskiego, w sekcji za poudniowoslowiaskiej 42 osoby pod przewodnictwem ks. Stamatovicia. Kada sekcja miaa wysa 16 delegatw do prezydium zjazdu. Starost, czyli przewodniczcym zjazdu, obrano Palackiego. 1 czerwca kierownictwo zjazdu zoyo wizyt gubernatorowi hr. Leonowi Thunowi, jednemu z tych, ktrzy dawali poparcie czeskiemu ruchowi kulturalnemu przed rewolucj; potem mia on odegra jeszcze wybitn rol jako organizator szkolnictwa, a w polityce reprezentowa idee federacji opartej o czynniki arystokratyczne i udzielno poszczeglnych krajw koronnych cesarstwa. Przyjmujc przedstawicieli zjazdu Thun wyrazi niezadowolenie z udziau w nim przedstawicieli nieaustriackich. Zgodne to byo z tendencj ludzi bliskich dynastii, ktrzy chcieli w ruchu sowiaskim widzie oparcie dla cesarstwa w duchu antyrewolucyjnym, antyliberalnym, a wic zwracajcym

si przeciw narodowym aspiracjom Niemcw, Madziarw, Wochw i Polakw. Kongres mg obradowa tylko do 12 czerwca, kiedy wybucho w Pradze powstanie o charakterze rewolucyjno-demokratycznym, na pewno w owym momencie rozmylnie sprowokowane przez dowdc armii ks. Windischgraetza, przeciwnika wszelkich zmian w pastwie austriackim, przeciwnika wszelkiego ograniczenia absolutyzmu. Nie by on nawet zwolennikiem idei austroslawizmu, poniewa widzia w niej ograniczenie absolutyzmu, oparcie si o siy spoeczne, i to w dodatku narodw chopskich. Potem, kiedy czynniki dynastyczne znajd si w ogniu walki zbrojnej z rewolucyjnym Wiedniem i rzdem wgierskim Kossutha, w walce tej apelujc o pomoc do ludw sowiaskich, wwczas Windischgraetz bdzie te koncepcje sabotowa wbrew oczywistemu doranemu interesowi reakcji austriackiej. Pomimo tak krtkiego trwania zjazd sowiaski odegra ogromn rol w dziejach sprawy narodowociowej w Austrii. Nie idzie nawet o rezolucje, ktre powzi, poniewa adna z nich nie doczekaa si realizacji; zjazd sta si jednak impulsem do penego uwiadomienia sobie przez narody sowiaskie w Austrii ich odrbnoci narodowej i prawa do samodzielnoci. Silnie te w czasie obrad kongresu zaznaczyo si przekonanie, e narody te wasn si mog realizowa swoje aspiracje i nie s zdane na szukanie oparcia we wadzach pastwowych czy organach rzdowych. Wprawdzie wikszo uczestnikw zjazdu stana na stanowisku austroslawizmu, popara koncepcje tworzenia w Austrii federacyjnego ustroju i koncepcj wzmocnienia Austrii jako ochrony tych narodw przed niebezpieczestwem niemieckim i carskim, ale owo wzmocnienie cesarstwa miao by dokonane wanie przez siy tych narodw, a nie przez dziaanie czynnikw dynastycznych. W czasie obrad paday gosy nie tylko lojalnoci wobec dynastii, ale take i groby, e jeli dynastia nie poprze aspiracji sowiaskich, narazi si na walk z tymi wanie narodami. Bodaj najwyraniej mwi o tym przedstawiciel jednego ze sabszych narodw sowiaskich, tr, ktry nie godzi si pocztkowo na austroslawizm uwaajc, e Sowianie mog si obej i bez Austrii. Zjazd wygotowa manifest do Europy; wypowiada si w nim za penym rwnouprawnieniem wszystkich narodw, za federacyjnym przeksztaceniem pastwa austriackiego, potpi rozbiory Polski i ucisk Sowian przez Madziarw, wzywa rzdy pruskie i saskie do zaprzestania

przeladowa Polakw i Serbw uyckich, wreszcie wyrazi nadziej na wyzwolenie Sowian w Turcji; w kocu proponowa zwoanie oglnoeuropejskiego kongresu dla rozwizania wszystkich zagadnie narodw Europy. Manifest ten zosta uchwalony na ostatnim posiedzeniu zjazdu. W dniu nastpnym, 13 czerwca, musieli wedle rozporzdzenia dowdcy wojsk austriackich opuci Prag ci, ktrzy nie byli jej staymi mieszkacami. Dlatego te inne postanowienia nie zostay uchwalone, m. in. akt unii rakusko-sowiaskiej, ktry w 12 artykuach mia by niejako wyoeniem zasad konstytuujcych pastwo austriackie w myl idei austroslawizmu. Wychodzi on z zaoe penego rwnouprawnienia wszystkich narodw pastwa rakuskiego, przy czym zaznaczono, e przystpujce do unii narody w czci jedynie zamieszkujce ziemie pastwa austriackiego przez to samo nie wyrzekaj si na przyszo de do penego zjednoczenia we wasnym niepodlegym pastwie. Projekt ten rwnie podkrela, e dynastia nie moe wyrzeka si swojej penej suwerennoci na rzecz jakiegokolwiek obcego czynnika pastwowego; szo tu o wczenie ziem austriackich do Rzeszy Niemieckiej. Jak to miao by pogodzone z prawem Niemcw do wasnego zjednoczenia narodowego, nie byo wyjanione, natomiast wyranie powiedziano, e austriaccy Niemcy mog wej do unii, o ile wyrzekn si zwizku z majcym si utworzy cesarstwem niemieckim. Podobnie Wgrw dopuszczono by do unii pod warunkiem, e uznaj rwnouprawnienie narodw sowiaskich mieszkajcych na ich obszarach pastwowych. W sumie wic projekt ten zwraca si i przeciw Niemcom, i przeciw Wgrom, a wic dwu najsilniejszym narodom pastwa habsburskiego, Interes czeski by niejako przewaajcy w tych projektach, zreszt formalnie nie uchwalonych. Zaznaczyo si to take w rezolucji sekcji czesko-sowackiej, ktra mwic o rwnouprawnieniu narodw sowiaskich nie podawaa konkretnych sposobw obrony Sowian wgierskich przed madziarskim uciskiem. Chyba jednak najistotniejszym sukcesem zjazdu byo dojcie do kompromisu midzy Polakami a Ukraicami w sekcji polsko-ruskiej. Ukraicy rezygnowali z postulatu podziau Galicji, a Polacy w zamian zgadzali si na pene rwnouprawnienie Ukraicw w dziedzinie administracji i w szkolnictwie. Gdyby ta decyzja bya potem respektowana przez obie strony, mogaby mie niezmiernie doniosy wpyw na ksztatowanie si losw oglnonarodowych zarwno Polakw, jak i Ukraicw, zakoczyaby bowiem tragiczny

spr midzy dwoma bratnimi narodami, ktre miay przecie wsplnych wrogw w zaborach austriackim i rosyjskim. Ale uchway zjazdu sowiaskiego nie miay mocy obowizujcej, byy tylko zaleceniami. Zreszt wypadki na terenie monarchii niezalenie od uchwa zjazdu toczyy si ywioowo dalej i po krtkim czasie wydawao si, e by on tylko jednym z przemijajcych epizodw rewolucyjnego okresu. Dopiero ex post zrozumiano, ile susznych myli podniesiono w jego obradach; ale w polityce licz si tylko fakty dokonane, a zjazd nie mia wadzy wykonawczej, musia wic ogranicza si do odezw i program w. Najwyraniej uwidocznio si to na terenie Wgier, gdzie zatarg midzy Sowianami a rzdem madziarskim nasila si coraz bardziej. W dniu kiedy Windischgraetz rozpoczyna bombardowanie Pragi, to jest 12 czerwca, rozpoczy si dziaania wojenne midzy wojskami wgierskimi a siami zbrojnymi Serbw Wojwodiny. Serbowie byli wwczas w tej walce osamotnieni. Cesarz i dwr, po rewolucji wiedeskiej przebywajcy w Innsbrucku, wobec zagroenia ze strony woskiej i triumfu demokratycznej rewolucji wiedeskiej przyjli wgiersk ofert bliskiej wsppracy z rzdem madziarskim hr. Batthynyego. W wyniku tego przeladowania uczestnikw zjazdu praskiego, ktre wobec dziaaczy sowackich, chorwackich i serbskich rozpocz Windischgraetz, znalazy poparcie rzdu wgierskiego; rwnoczenie dezawuowano oficjalnie separatystyczn akcj chorwack Jelaicia i krl udzieli mu dymisji ze stanowiska bana, co ogosi w manifecie 10 czerwca; tego samego dnia podporzdkowa wojska Pogranicza wgierskiemu ministrowi wojny. Obie te decyzje nie zostay w rzeczywistoci wprowadzone w ycie, poniewa Jelai wiedzia, e moe dziaa nadal na stanowisku bana, jeli tylko bdzie cile si stosowa do tajnych rozporzdze wiedeskich, a graniczarzy uwaali manifest krlewski za oszustwo wgierskie i nie poddali si rozkazom generaa mianowanego przez rzd wgierski. Stanli w wikszoci po stronie Serbw walczcych z Wgrami. Natomiast Jelai nie usucha wezwania Odboru serbskiego o pomoc Wojwodinie rozpoczynajcej dziaania wojenne przeciw Wgrom. Dwr uwaa, e jeszcze nie przyszed na to czas. Sytuacja miaa si zmieni dopiero po zwycistwie we Woszech w bitwie pod Custozz w lipcu i zawarciu rozejmu z Piemontem przez zwyciskiego wodza austriackiego, marszaka Radetzkiego. Pomimo osamotnienia Serbw ich sia wojskowa okazaa si znacznie wiksza, ni

przypuszczano. Atak wgierski na Karowice nie powid si, a ju 24 czerwca doszo do zawieszenia broni. Opinia wgierska przyja t wiadomo z oburzeniem. Na sejmie postanowiono prowadzi walk z najwiksz energi, 19 lipca ustanowiono w Baczce i Banacie sdy wojenne, a 26 lipca Kossuth wystpi z projektem skolonizowania Wojwodiny przez osadzenie tu zasuonych onierzy wgierskich i Seklerw siedmiogrodzkich. Projekt ten zosta 3 sierpnia uchwalony przez sejm. Rzd Batthynyego uzna Serbw za buntownikw i odmwi prowadzenia jakichkolwiek rokowa z przywdcami Wojwodiny. Tymczasem dwr zaczyna zmienia stanowisko wobec Wgier. 6 sierpnia wkraczay zwyciskie wojska Radetzkiego do Mediolanu. Od tej strony wic dynastia miaa wolne rce. Rwnoczenie mona byo wyzyska wzmagajc si niech liberaw austriackich w stosunku do zbyt separatystycznej polityki Madziarw. Wgry nie chciay uznawa dugw pastwowych, wprowadzay granic celn z Austri, likwidoway oglnoaustriacki monopol tytoniowy. Liberaowie austriacko-niemieccy chcieli pastwa na tyle scentralizowanego, aby ich interesy gospodarcze nie cierpiay na tym. Pragnli te jednolitej polityki zagranicznej i wojskowej. Ju to, e rzd wgierski wysa swoich delegatw na sejm frankfurcki, by tam rokowa o sojusz przeciw Sowianom i Rosji, i to, e nie wysa na front woski swoich wojsk, wzmacniao poczucie odrbnoci interesw liberaw niemieckich Austrii wobec polityki liberaw madziarskich. Zreszt w miar przeduania si rewolucji wielka buruazja austriacka zbliaa si coraz bardziej do dynastii, sdzc, e z chwil wprowadzenia ustroju konstytucyjnego nie ma waciwie ju rozbienoci midzy ni a dynasti. Kossuth w sejmie 3 sierpnia susznie ocenia sytuacj stwierdzajc, e trzy siy sprzgy si przeciw Wgrom, a to reakcja, rzd wiedeski i Sowianie. To rozrnienie byo suszne, poniewa zdawano sobie spraw z tego, e rzd wiedeski jest rzdem konstytucyjnym i nie reprezentuje dworu, ale interesy buruazji niemiecko-austriackiej; podobnie susznie Kossuth nie czy Sowian z reakcj, poniewa istotnie walk z Wgrami prowadzili w tym czasie wanie demokratyczni i radykalni dziaacze sowiascy. Ale wsplna walka z wrogiem musiaa doprowadzi zrazu do zblienia, potem sojuszu, a wreszcie faktycznej identyfikacji. Ostatecznie buruazja austriacka i Sowianie, walczc z Wgrami, przeszli na stron dworu, a wic reakcji.

Dwr cesarski wrci 12 sierpnia do Wiednia; teraz przywrcenie dawnych cisych zwizkw z Wgrami stao si spraw aktualn. Zreszt konserwatywna arystokracja wgierska, odsunita od wadzy na skutek rewolucji marcowej, nie zrywaa swoich stosunkw z dworem. Przeciwnie, wanie ona popychaa go stale do akcji przeciw rzdowi wgierskiemu. Tote ju 26 sierpnia Jelaiciowi zakomunikowano, e jego formalna dymisja zostanie wkrtce oficjalnie cofnita, a ju 30 sierpnia austriacki minister wojny donosi Rajaiciowi, e rzd wiedeski udzieli pomocy Serbom w ich walce z Wgrami. Istotnie 31 sierpnia wyszed reskrypt krlewski cofajcy dotychczasowe ustpstwa na rzecz niezalenoci wgierskiej. Rwnoczenie liberalny rzd wiedeski skada owiadczenie popierajce postulaty oglnej centralizacji caej monarchii, a wic odrzucajce niezaleno i odrbno pastwa wgierskiego. 4 wrzenia ogoszono manifest krlewski do Jelaicia przywracajcy mu formalnie te wszystkie funkcje, ktre faktycznie posiada, a ktrych manifestem z 10 czerwca by pozbawiony. Na nic zday si wgierskie usiowania kompromisu. 11 wrzenia wojska Jelaicia wkraczay na Wgry rozpoczynajc wojn. Ju tylko na polu bitwy mia si decydowa los rewolucji i niepodlegoci wgierskiej. Dynastia posiadaa poparcie narodowoci niemadziarskich pastwa wgierskiego; win za to bezapelacyjnie ponosia zalepiona polityka liberaw wgierskich, nie rozumiejcych, i aden nard dobrowolnie nie wyrzeknie si prawa do rozwoju narodowego i do samodzielnoci pastwowej. Wkrtce wybucho w Wiedniu nowe powstanie, teraz o charakterze radykalno-demokratycznym i ju faktycznie zwrcone przeciw dynastii. Walczono tam nie tylko o pene swobody demokratyczne, ale w wikszym jeszcze stopniu o zjednoczenie caych Niemiec w jedno pastwo, w ktrym oczywicie Austria straciaby swoj odrbno. W ten sposb sprawa niezalenoci Wgier znalaza sojusznika w obozie rewolucji niemieckiej, bo demokraci niemieccy chcieli niepodlegych Wgier podobnie jak niezalenej Polski w charakterze sprzymierzecw demokratycznych Niemiec przeciw niebezpieczestwu Rosji carskiej, bdcej gwarantem reakcji oglnoeuropejskiej. Znowu wic spltane w jakim tragicznym wle znalazy si naprzeciw siebie dwie jak najbardziej suszne sprawy: sprawa wolnoci narodw sowiaskich i sprawa wolnoci Wgier, Niemiec, Woch i Polski. Symbolem tego bdzie udzia Bema w obronie rewolucyjnego Wiednia przeciw wojskom Windischgraetza i Jelaicia oraz pniejsze jego

uczestnictwo w armii wgierskiej walczcej w Siedmiogrodzie take z wojskami cara Mikoaja I. Z Madziarami na Wgrzech walcz od wrzenia ju wszyscy. Sowacy organizuj oddziay zbrojne, chocia nie odnosz sukcesw, ale to, e przelewaj krew w obronie wasnej sprawy narodowej, jest istotne. Podobnie Rumuni, ktrzy przez wiosn i lato zajmowali stanowisko chwiejne i chyba najbardziej ugodowe w stosunku do rzdu Batthynyego, we wrzeniu przechodz na stron reakcji i zaczynaj walk zbrojn przeciw wojskom wgierskim. Walcz oczywicie Chorwaci i Serbowie. Wgrzy bronicy swojej wolnoci nie byli jednak skonni do ustpstw wobec innych narodowoci swego pastwa. Polacy prbowali zainicjowa pogodzenie Madziarw z Rumunami i Sowianami wgierskimi. Dopiero pod sam koniec powstania, kiedy ju klska jego bya widoczna, uoy rzd wgierski projekt ustawy, przedoonej 28 lipca 1849 r. sejmowi, majcej zapewni niemadziarskim narodowociom prawo do uywania swych jzykw w samorzdzie, w sdownictwie, szkoach ludowych i w korespondencji z wadzami kocielnymi; tyle tylko byli gotowi Madziarzy da innym narodowociom do wikszych ustpstw nawet klska nie moga ich zmusi. W tym samym czasie i w Austrii zagadnienie narodowociowe zostao negatywnie rozstrzygnite. Po upadku rewolucyjnego Wiednia sejm austriacki zosta przeniesiony do Kromierya, maego morawskiego miasteczka, gdzie wznowi obrady nad konstytucj. Problem narodowociowy sta si jednym z gwnych przedmiotw obrad sejmowych. Wprawdzie formalnie sprawa przedstawiaa si inaczej, bo sejm by instytucj pastwow i legalnie dziaajc; ale podobnie jak zjazd sowiaski faktycznie pozbawiony by wszelkiej wadzy wykonawczej. Rezultaty jego obrad, projekty tam rozwaane nie weszy w ycie, ale stanowi miay na przyszo program dla rozwizania tego istotnego zagadnienia w monarchii habsburskiej. Ca donioso jego zrozumiej jednak dopiero historycy po upadku monarchii. Ci Austriacy, ktrzy szuka bd przyczyn upadku swego pastwa, przyjd poniewczasie do przekonania, e wtedy wanie bya moe ostatnia szansa uratowania egzystencji tego wielonarodowego pastwa: przez takie rozwizanie spraw narodowociowych, jakie umoliwioby poparcie go przez wszystkie narodowoci wchodzce w jego skad. Jeli sejm wyoniony z wyborw powszechnych przed pokonaniem rewolucji wiedeskiej czu si suwerenem w tym znaczeniu, e uwaa,

i on jeden jest rdem prawa, to teraz te czynniki, ktre skupiy si wok dynastii, rozumiay, i suwerenno sejmu jest fikcj, a rzeczywista wadza naley do aparatu pastwowego uchwyconego z powrotem przez tradycyjne organy, to jest armi i biurokracj. Niemniej bya zasadnicza rnica w sile tych dynastycznych czynnikw. Jeli w marcu 1848 r. buruazja domagaa si konstytucji i liberalnego ustroju, a dynastia nie chciaa do tego dopuci, to teraz nastpi istotny kompromis midzy przedstawicielami politycznymi wielkiej buruazji a czynnikami arystokratyczno-dynastycznymi. Ludzie decydujcy o polityce dynastii zrozumieli, e musi ona pogodzi si z zasadniczymi osigniciami rewolucji buruazyjnej, z tym e nie ma powrotu do systemu rzdw metternichowskich; z drugiej strony politycy reprezentujcy interesy wielkiej buruazji pojli, e dynastia i aparat wadzy, jaki ma ona w swym rku, s konieczne dla gwarantowania zasadniczych interesw klas posiadajcych. Dla nich istotn spraw byo zachowanie jednoci scentralizowanego, rzdzonego sprycie, ale autorytatywnie pastwa. Natomiast rzecz charakterystyczna, e realizujc zasadniczo interesy pastwa buruazyjnego nie zdawali sobie sprawy z wagi zagadnienia narodowociowego. Pod tym wzgldem lepota liberaw mieszczaskich austriacko-niemieckich i im si udzielaa. Nie widzieli, ile wartoci zawiera projekt konstytucji przygotowany przez sejm w Kromieryu. Nas interesuje przede wszystkim zagadnienie narodowociowe; w tej materii na sejmie podnoszono rozmaite koncepcje te, ktre byy ywe od pocztku rewolucji. Pozostajce w sprzecznoci obie zasady, etniczna i historyczna, mogy by jakim rozwizaniem sprawy narodowoci austriackich. Palack, jako przedstawiciel buruazji czeskiej najlepiej bodaj rozumiejcy ca wag tego zagadnienia dla sprawy egzystencji monarchii austriackiej, zrazu projektowa utworzenie kilku wielkich prowincji, ktre tworzyyby niejako czony federacji habsburskiej monarchii. Ale by politykiem trzewym i orientowa si, jak wielk jeszcze si stanowi tradycje i przywizanie do jednostek terytorialno-historycznych, czyli do istniejcych krajw koronnych. Zatem w kocu i on zgodzi si na kompromis majcy godzi te dwie zasady. A wic miano da duy samorzd polityczny poszczeglnym krajom koronnym, jednostkom terytorialnym niejednolitym etnicznie, w zamian za to podzielono by te kraje na okrgi wielkoci mniej wicej polskich wojewdztw byyby one jednolite etnicznie i posiadayby do

szeroki samorzd w sprawach zasadniczej wagi dla ruchw narodowych, a wic w sprawach kultury i szkolnictwa. Podstawow jednostk administracyjn byaby autonomiczna gmina, ktrej wikszo rozstrzygaaby wanie o sprawach dla rozwoju kultury narodowej istotnych. Ale, jak powiedzielimy, si reprezentowa nie sejm, lecz rzd. 2 grudnia obj panowanie mody Franciszek Jzef I. Ferdynand abdykowa na rzecz swego bratanka, nie obcionego adnymi przyrzeczeniami, adnymi deklaracjami o charakterze pastwowym. 4 marca ogoszono nadanie konstytucji, a sejm rozpdzono. Ta oktrojowana, a wic pochodzca z woli monarszej konstytucja pozornie bya do zbliona do przygotowywanego projektu konstytucji sejmowej. Ale rnia si zasadniczo duchem: znacznie silniej podkrelaa wadz monarsz, zaznaczajc mocno, i wadza pochodzi od osoby panujcego, ktremu podlega wadza wykonawcza i faktycznie caa inicjatywa polityczna w kadej dziedzinie pastwowej. Najistotniejsze, e chocia konstytucja ta stwarzaa moliwo szerokiej autonomii dla poszczeglnych krajw, prowincji i gmin, to jednak nie dawaa wyranego sposobu rozwizania sprawy narodowociowej. Postulowaa bowiem, by wadze centralne byy niezalene od tendencji oddolnych; stosunki midzy poszczeglnymi narodami monarchii miaaby regulowa wedle doranych interesw caoci, reprezentowanej oczywicie przez czynnik dynastyczny. Nie trzeba jednak zapomina, e i twrcy nie zrealizowanego projektu sejmowego zdawali sobie spraw, jak realn si spoeczn stanowi dynastia zakorzeniona w przywizaniu szerokich mas poddanych, i dlatego pragnc zachowania jednoci pastwa bynajmniej nie chcieli wykorzeni uczu dynastycznych ani lojalnoci monarchicznej; niemniej zasadniczo inny duch przenika koncepcje politykw obradujcych w sejmie i w jego komisjach, a inny twrcw oktrojowanej konstytucji, ktra faktycznie bya w najwikszym stopniu dzieem F. Stadiona, ministra spraw wewntrznych, poprzedniego gubernatora Galicji. Nie idzie zreszt o to, e konstytucja oktrojowana w marcu 1849 r. nigdy w ycie nie wesza, poniewa zrazu wobec wojny toczcej si na Wgrzech i odnowionych dziaa wojennych w Lombardii ogoszono stan wyjtkowy zawieszajcy postanowienia konstytucji, a potem 31 grudnia 1851 r. wydano patent cesarski, ktry i t konstytucj anulowa. Austria wracaa po pokonaniu ruchw rewolucyjnych we Woszech i na Wgrzech do systemu absolutyzmu. Ale zaznaczya si istotna zmiana w podejciu do zagadnienia narodowociowego. Rzd i stojca za nim

dynastia nie widziay ju w zagadnieniu narodowociowym sprawy zasadniczej. Wydawao si, e z chwil kiedy rewolucja jest pokonana, w ogle czynnik spoeczny przestaje mie podstawowy walor polityczny; A wic i z aspiracjami poszczeglnych narodowoci nie trzeba si ju wicej liczy. W okresie rewolucji mona si byo ruchami narodowymi posugiwa, aby jedne za pomoc drugich zwalcza. Po zwycistwie wydawao si, e aparat wadzy jest wystarczajcy, aby rzdzi tym wielonarodowym pastwem. Dopiero po dziesiciu latach zudzenia te prysy w obliczu klski wojennej poniesionej przez monarchi na polach Lombardii.

2. OKRES NEOABSOLUTYZMU 1849-1859

Era neoabsolutyzmu, nazwana potem od gwnego ministra okresu 1851-1859 er Bacha, bynajmniej nie bya dla monarchii okresem jakiej restauracji czy triumfu kontrrewolucji. Ludzie, ktrzy pod przewodnictwem ks. Feliksa Schwarzenberga objli rzdy w r. 1849, wracali raczej do tradycji Jzefa II. Tych dziesi lat to okres intensywnej dziaalnoci reformatorskiej. Stworzono now, dostosowan do potrzeb buruazyjnego pastwa administracj; sdownictwo oddzielono od wadz politycznych, zorganizowano doskonae szkolnictwo, w pierwszym rzdzie na szczeblu rednim i wyszym, zniesiono ustrj cechowy, potworzono instytucje popierajce handel i przemys i zrobiono niezmiernie wiele dla unowoczenienia komunikacji, budujc przemylan sie kolei elaznych. Wszystko to przyczynio si w ogromnym stopniu do rozwoju gospodarczego pastwa, a w wyniku wzmocnia czynniki mieszczaskie. Te wanie procesy spoeczno-gospodarcze, pobudzone na skutek rewolucji i uatwione dziki reformom okresu bachowskiego, miay te odegra decydujc rol w ksztatowaniu si zagadnienia narodowociowego. Wanie bowiem wzmacnianie si ywiow mieszczaskich i w ogle gospodarki kapitalistycznej zarwno w przemyle, handlu, jak i co niezmiernie wane w rolnictwie, musiao prowadzi do wzmagania si uwiadomienia narodowego wszystkich grup etnicznych tego wielonarodowego pastwa. Znowu przykad Czech bdzie w tym wzgldzie najbardziej przekonywajcy. Nastpiy tam istotne procesy migracyjne, ktre zmieniy struktur demograficzn kraju. Miasta i miasteczka w Czechach mniej wicej do roku 1848 byy orodkami administracji, handlu i ycia kulturalnego. Pozostay one nimi i potem, ale w coraz wyszym stopniu staway si take centrami przemysowymi i na skutek tego powikszay si coraz bardziej. Dla przykadu Opawa, stolica lska czeskiego, liczya w r. 1843 ok. 12 tysicy mieszkacw, a w r. 1910 ok. 40 tysicy. Pilzno w tym samym czasie zwikszyo si z 10 do 100 tysicy mieszkacw. A wanie te dwa miasta byy orodkami wielkiego przemysu;

Opawa maszynowego, a Pilzno oprcz tradycyjnego browarnictwa to siedziba kody, najwikszych zakadw zbrojeniowych m onarchii. Oczywicie jak zawsze decydujce byy stosunki w Pradze, ktra w tym czasie zwikszya swoj ludno ze 125 do 617 tysicy. Najwaniejsze, e wzrost ten nie by wynikiem przyrostu naturalnego samych mieszkacw miasta, ale imigracji ze wsi, i to wsi wanie zamieszkanej przez ludno mwic po czesku. W r. 1861 Czesi osigaj przewag w stolicy, do tej pory miasta w wikszoci zamieszkanego przez ludno mwic po niemiecku. Ju w r. 1880 jest tych Niemcw w Pradze tylko 14%, a w r. 1910 6%, przy czym liczby bezwzgldne take, jeli idzie o Niemcw, nieco malej, cho na og pozostaj tego samego rzdu; tak wic okoo 40 tysicy Niemcw zamieszkuje Prag w XIX wieku. Przeciw Niemcom dziaay zreszt rozmaite czynniki demograficzne; przede wszystkim fakt, e Niemcy naleeli w miastach czeskich do warstwy najzamoniejszej, majcej najmniejszy przyrost naturalny. Drugi ogromnie wany czynnik, jeli idzie o stosunki miejskie w tej czci Europy, to sprawa ludnoci ydowskiej. Czesi stanowili tak si gospodarcz i kulturaln, e awansujce spoecznie jednostki ydowskie asymiloway si ju nie w niemieckoci, ale w czeskoci. Podobne zreszt zjawisko mona stwierdzi w Galicji, gdzie po r. 1848 asymilacja ydowska przestaje dziaa na korzy niemieck, a przechodzi na stron polsk, inaczej ni w zaborze pruskim, gdzie w tym czasie ydzi si niemcz, a nie polonizuj; natomiast polonizuj si w zaborze rosyjskim. ydzi zawsze przechodzili na stron ywiou kulturalnie i gospodarczo silniejszego, oczywicie tylko w okresie panujcego liberalizmu. Kiedy zapanuje nacjonalizm, wwczas sytuacja ulegnie zmianie, ale to dotyczy ju raczej czasw po upadku monarchii Habsburgw. Jeli idzie o liczby odnoszce si do asymilacji ydw w Czechach, to mona stwierdzi, e jeszcze w r. 1880 tylko bardzo nieliczne jednostki wyznajce religi mojeszow przyznaway si do czeskoci, ale w r. 1890 byo ich ju 26%, a w r. 1900 56%. W caej prowincji czeskiej w r. 1900 z 90 tysicy ydw za Czechw podawao si 50 tysicy. Natomiast na Morawach, gdzie ywio niemiecki by stosunkowo silniejszy, tylko 17% ydw podawao si w r. 1900 za Czechw, a 83% za Niemcw. Wynikao to std, e buruazja niemiecka miaa na Morawach znacznie silniejsz pozycj ni w Czechach; tu buruazja czeska bya faktycznie czynnikiem w kadej dziedzinie panujcym.

Mona to zaobserwowa take w skadzie rad miejskich. W Czechach od lat szedziesitych ubiegego wieku prawie we wszystkich miastach rzdziy samorzdy opanowane przez Czechw, a na Morawach dopiero okoo 1890 r. zaczynali oni w magistratach miejskich zdobywa jakie powaniejsze pozycje. Wszystkie te zjawiska demograficzne wynikay z ogromnego wzrostu przemysu czeskiego i idcych za tym przeobrae demograficznych. Okoo r. 1870 procent ludnoci zajmujcej si rolnictwem spad do 52, a zatem od tego momentu Czechy przestaj by krajem rolniczym czy rolniczo-przemysowym, a staj si krajem przemysowo-rolniczym. Wynikao to jeszcze z tej okolicznoci, e po utracie Lombardii w r. 1859, a Wenecji w r. 1866 Czechy stay si gwnym centrum przemysowym caej monarchii; a wic fakt tej pozycji nieomal hegemonistycznej w ramach wielkiego mocarstwa musia jeszcze bardziej potgowa przewag przemysu na ziemiach czeskich. Zmienia si te jego struktura. Tradycyjnie Czechy byy orodkiem przemysu tekstylnego. W r. 1841 warto produkcji tekstylnej wynosia 51% produkcji przemysowej kraju, ale w r. 1880 ju tylko 41%, a w r. 1910 spada do 21%. Oczywicie na korzy innych przemysw przede wszystkim cikiego, maszynowego i grnictwa. Trzeba zauway, e tak przemys tekstylny, jak i szklany tradycyjnie byy w rkach niemieckich, natomiast nowoczesne przemysowe zakady naleay ju albo do Czechw, albo zatrudniay w przewaajcej liczbie pracownikw czeskiej narodowoci. Ekonomiczna sia zatem Niemcw czeskich malaa proporcjonalnie. Czechy wic nie tylko pod wzgldem etnicznym, jzykowym, ale i gospodarczym, a co za tym idzie i kulturalnym staway si krajem coraz bardziej czeskim. Jeli tak szczegowo przedstawilimy stosunki gospodarcze i dem ograficzne w Czechach, to dlatego e w dziedzinie uwiadomienia narodowego Czesi przoduj wrd odradzajcych si narodowoci walczcych z przewag rzdu centralnego i stojcej za nim po r. 1848 w niemaym stopniu i wielkiej buruazji niemieckiej. Niemniej takie same przeobraenia zarwno gospodarcze, jak demograficzne dokonuj si w sabszym czy silniejszym stopniu we wszystkich prowincjach monarchii. I one wanie bd decydoway o tym, e zagadnienie narodowociowe, ktre po raz pierwszy ujawnio si jako czynnik ju wyranie polityczny w okresie rewolucji 1848/1849, teraz ju nie tylko nie zejdzie z porzdku dziennego spraw oglnopastwowych, ale bdzie si

stawao spraw coraz wikszej wagi i w kocu ono wanie bdzie decydowao o losach caego pastwa. Jak si przedstawia los poszczeglnych narodowoci po stumieniu rewolucji 1848/1849? To, e niemieccy liberaowie odeszli od wadzy, e zniesiono konstytucj, e zapanowa na nowo absolutyzm, naleao do dziedziny spoeczno-politycznej. W dziedzinie narodowej dla Niemcw istotne byo odnowienie Zwizku Niemieckiego, a wic przegrana sprawy zjednoczenia narodowego. Natomiast okres Bacha wzmaga siy mieszczastwa na terenie monarchii, co tym samym dawao wzrost siy i ywioowi niemieckiemu. Wprowadzenie centralistycznego systemu politycznego dawao gospodarcze przywileje Niemcom, poniewa w ich rkach znajdowaa si bankowo i handel caego pastwa. Wreszcie wprowadzajc jzyk niemiecki jako jzyk i urzdowy, i jzyk szkolnictwa, wzmacniano pozycj ywiou niemieckiego w administracji, ktra musiaa by rozbudowana wraz z likwidacj instytucji feudalnych jak np. funkcji pana wsi w dziedzinie administracji, skarbowoci, policji i sdownictwa na najniszym szczeblu. Tak wic Niemcy w Austrii zyskiwali niemao w okresie neoabsolutyzmu, chocia szersze krgi mieszczastwa i inteligencji niemieckiej odczuway niech wobec likwidacji ustroju konstytucyjnego i odnosiy si wrogo do niekonstytucyjnego systemu rzdw, nie majc przede wszystkim zaufania do jego sprawnoci w dziedzinie gospodarczej. Istotnie, stan finansw pastwowych by najsabsz stron ery bachowskiej. Sdzono, e wynika to z nieudolnoci wadz oderwanych od kontaktu z opini mieszczastwa niemieckiego, ktra uwaaa si za najbardziej kompetentn w tych sprawach. W istocie byo to zjawisko typowe dla budowania nowego ustroju spoeczno-gospodarczego. Zawsze przy tego rodzaju przeobraeniach o charakterze czy rewolucyjnym, czy nawet tylko reformistycznym musi min pewien okres czasu, nim nowe stosunki si ugruntuj i dostosuj do nowych form ycia spoecznego i gospodarczego. W takich pocztkowych niedomogach ujawniaj si po prostu koszty spoeczno-gospodarcze wszelkich zasadniczych przeobrae. Jeli Niemcy mogli by w monarchii narodowoci wzgldnie zadowolon z wyniku rewolucji 1848 r., to oczywicie Wgrzy i Wosi byli najbardziej i najoczywiciej poszkodowani. Lombardo-Wenecj i Wgry traktowano jak prowincje na nowo zdobyte. Dokonywano na nich zemsty za niepowodzenia okresu rewolucji, traktowano jako up dla zwycizcw. Wgry pozbawione zostay wszelkiej odrbnoci. Podzielono

je na kilka prowincji, odebrano wszelki samorzd. Najbardziej czynni dziaacze powstania musieli kraj opuci; ci bowiem, ktrzy znaleli si w rkach austriackich, nawet najbardziej umiarkowani, jak np. hr. Batthyny, doczekali si kary mierci. Los narodu wgierskiego agodzili w pewnym sensie skrajni reakcyjni arystokraci; przez cay czas rewolucji pozostajc ultralojalni wobec dynastii, teraz mogli wpyn na zmniejszenie represji wobec swoich wspziomkw; co waniejsze, wpywali na to, aby nie nagradzano niemadziarskich narodowoci Krlestwa za ich lojalno wobec monarchii. Skoro te narodowoci byy narodowociami chopskimi, plebejskimi, wic atwo byo na terenie dworu przedstawi ich aspiracje jako aspiracje demokratyczne, a nawet rewolucyjne. Pod tym wzgldem dworskie kliki ultrareakcyjne wszystkich trzech dworw witego Przymierza byy do jednomylne. Zaznaczao si to w postawie cara Mikoaja I, do ktrego apelowali przecie niektrzy dziaacze maych narodw sowiaskich. Odrzuca ich proby, uwaa w ogle denia wyzwolecze tych narodw i susznie za denia wywodzce si z ducha rewolucji i dlatego nie chcia dawa im adnego konkretnego poparcia. Zreszt wyobraa sobie, e manifestujc tak zdecydowanie solidarno monarchw w walce przeciw rewolucji przez wysyanie wojsk na Wgry tym samym cementuje jedno pastw witego Przymierza, co na przyszo pozwoli mu na realizowanie wielkomocarstwowych interesw rosyjskich w sprawie dla niego najwaniejszej, to jest w sprawie wschodniej. W par lat pniej mia si przekona, jak bardzo si myli, kiedy liczy na poparcie swojej ekspansji na Bakany przez Austri. W czasie wojny krymskiej 1853-56 Austria obiektywnie stana w szeregach jego przeciwnikw. To dopiero miao zmniejszy niech rzdw carskich do popierania aspiracji narodw sowiaskich pod panowaniem Habsburgw. Niemniej owa niech oficjalnych czynnikw rosyjskich do popierania dnoci wyzwoleczych sowiaskich narodw monarchii naddunajskiej miaa istotny wpyw na ksztatowanie si stosunkw narodowociowych w tym pastwie. Jak wic zmienio si pooenie maych grup etnicznych pastwa austriackiego w okresie neoabsolutyzmu w porwnaniu z okresem przed rewolucj? Zacznijmy od Polakw, ktrzy przecie pod wzgldem struktury spoecznej najblisi byli Niemcom, Wgrom i Wochom. Ot powrt rzdw absolutnych odebra Polakom wszelkie moliwoci pracy w dziedzinie kultury narodowej. Likwidacja stosunkw feudalnych wsi, co byo najistotniejszym proble-

mem spoecznym, zrazu zwracaa si wyranie przeciw interesom szlacheckim. Ale wkrtce sytuacja szlachty si poprawia, szczeglnie kiedy stosunki si unormoway, a w czasie wojny krymskiej zboe galicyjskie uzyskao dobr koniunktur eksportow. Ponadto, co najwaniejsze, namiestnikiem zosta Polak, hr. Agenor Gouchowski, ktry wprawdzie reprezentowa skrajn lojalno wobec dworu, podobnie jak konserwatyci wgierscy, ale i on potrafi broni interesw szlacheckich w Galicji, co w niemaym stopniu byo rwnoznaczne z interesem narodowym polskim. Kiedy w caej monarchii wprowadzano, szczeglnie na Wgrzech, urzdnikw niemieckich, Gouchowski potrafi w znacznym stopniu wprowadzi do rozbudowujcej si kadry administracyjnej w Galicji urzdnikw Polakw; stanowio to przygotowanie na przyszo ugody midzy szlacht polsk a dynasti. Zreszt szlachta galicyjska dya do tej ugody, poniewa od r. 1846 nie widziaa moliwoci pogodzenia si z chopami, uwaajc ich za przysigych wrogw nie tylko szlachty, ale polskoci w ogle. Drugim zagadnieniem, w ktrym Gouchowski stan po stronie polskiej, rwnie analogicznie do stanowiska konserwatystw wgierskich, by jego stosunek do Ukraicw. Potrafi nie dopuci do realizacji postulatu ukraiskiego wysunitego w r. 1848 i ponawianego przez Ukraicw, a mianowicie podziau Galicji na cz zachodni i wschodni. Podobnie utrudnia rozwj odrbnoci narodowej Ukraicw pragnc wprowadzi alfabet aciski do drukw ukraiskich ukazujcych si w Galicji. Dla niego jako dla arystokraty ruch ukraiski by ruchem chopskim, demokratycznym, a wic spoecznie wrogim. Dlatego te stara si dziaaczy ukraiskich denuncjowa w Wiedniu jako rusofilw, a wic wobec interesw Austrii nielojalnych. Oczywicie nie mia w peni racji, bo nawet dziaacze ukraiscy skonni do szukania oparcia w caracie byli pomimo to lojalni, przynajmniej jeszcze wtedy, wobec dynastii habsburskiej, nie widzc midzy interesami tych dynastii zasadniczych sprzecznoci. Niemniej w przyszoci w pewnym bardziej konserwatywnym odamie ruchu ukraiskiego tendencje carosawne wzmagay si, midzy innymi wanie dlatego, e w Galicji ruch ukraiski nie znajdowa poparcia, a przeciwnie, za rzdw Gouchowskiego natrafi na wielorakie, chocia do umiarkowane trudnoci. Ostatecznie jednak w oglnym bilansie pozycja Ukraicw po rewolucji poprawia si. Zdobyli sobie wasne instytucje owiatowe, mogli wydawa czasopismo Sowo, mieli swj orodek kulturalno-naukowy, tzw. Narodnyj Dim (Dom Narodowy) we

Lwowie. Co prawda cay ten ruch istnia wycznie dziki patronatowi reakcyjnego kleru, ktry bynajmniej nie popiera w tym okresie spoecznych postulatw chopa ukraiskiego. Zreszt ruch w nie mia zdecydowanych ambicji politycznych, tote Hoowna Rada stworzona w r. 1848 ju w r. 1851 przestaa istnie. Jeli idzie o Czechw, to w r. 1849 po oktrojowaniu konstytucji marcowej przywdcy ich, nawet tak umiarkowani jak Palack i Rieger, zorientowali si, e dynastia zrywa z polityk liberaln, nie mog wic liczy na poparcie swych postulatw narodowych przez rzdowe czynniki austriackie. Zrozumieli, e idea austroslawizmu poniosa klsk. Dlatego ju w maju 1849 r. zaczli skania si na stron rewolucji, aby salwowa czeskie interesy narodowe. Tote gotowi byli nawet do wsppracy z walczcymi przeciw dynastii Wgrami. Std pozytywne ustosunkowanie si ich najbardziej aktywnego przywdcy politycznego Riegera do projektw Czartoryskiego pogodzenia Sowian z Wgrami. Klska wgierska w lecie 1849 r. przekrelia te tendencje, ktre miay jednoczy cay obz wolnociowy monarchii Habsburgw. Najbardziej chyba dotkliwe byo dla Czechw ponowne wprowadzenie w peni jzyka niemieckiego jako jzyka urzdowego w caej monarchii, a wic i w krajach Korony Czeskiej. Zdecydowana tendencja centralistyczna rzdw Bacha dziaaa wyranie na szkod Czechw, ale skoro ta tendencja bya take nieyczliwie traktowana przez arystokracj austriack, wic sojusz arystokracji feudalnej i liberalnego ruchu narodowego czeskiego mg si w kadej chwili odnowi, tak jak istnia w okresie przedrewolucyjnym, ku wielkiej szkodzie czeskiej sprawy narodowej. Z tego te powodu pozycja polityczna liberaw czeskich po rewolucji saba i w przyszoci przywdztwo polityczne czeskiego ruchu narodowego miao przej w rce czynnikw bardziej demokratycznych. Stao si to dopiero w nastpnym pokoleniu. Na razie przez dwadziecia penych lat w dalszym cigu polityka czeska bya prowadzona przez liberaw, z ich najbardziej uznanymi przywdcami Palackim i Riegerem. Sowecy, najmniejszy nard sowiaski krajw zachodnich monarchii, te wyszli z okresu rewolucji rozczarowani. Niemniej na pewno w ostatecznym rozrachunku los ich po upadku rewolucji poprawi si w porwnaniu z okresem przedrewolucyjnym. Poniewa prawa jzykowe Sowecw zdobyte w czasie rewolucji byy bardzo ograniczone, mogy wic zosta zachowane take i w okresie neoabsolutyzmu. Uznano

istnienie Sowecw jako odrbnej jednostki etnicznej, a wszystkie prawa i rozporzdzenia tumaczono na jzyk soweski. Uznano w szkoach ludowych jzyk soweski za wykadowy dla dzieci soweskich, cho nie stosowano tego w peni; w niektrych szkoach narzucano jzyk niemiecki. W szkoach rednich soweski by tylko jednym z przedmiotw nauczania, a nauka odbywaa si w jzyku niemieckim. Jeli idzie o administracj, to jedynie w stosunku do Sowecw uywano ich jzyka, zreszt tylko ustnie, w korespondencji za wyjtkowo; podobnie rzadko take publiczne ogoszenia byy redagowane w jzyku soweskim. Oczywicie wynikao to z tendencji biurokracji, ktra nie chciaa wprowadza soweskiego jako jzyka urzdowego, aby zachowa dla siebie jako dla Niemcw przywilej posad urzdniczych w tych prowincjach. To upoledzenie jzykowe musiao rewoltowa dziaaczy narodowych soweskich, szczeglnie nastawionych bardziej demokratycznie i radykalnie. Jedynie konserwatyci, z reguy dziaacze klerykalni i osobistoci wyszej hierarchii kocielnej, godzili si z tym stanem rzeczy. Natomiast liberaowie podobnie jak demokraci stracili w tym czasie wiar w ide austroslawizmu, ktrej jak Czesi hodowali w okresie rewolucji. Std obudzenie si nadziei na pomoc Rosji, a wic tendencje panslawistyczne, w nastpnych latach take pewne nadzieje zwizane z Napoleonem III, po r. 1859 uwaanym za opiekuna spraw narodowociowych w caej Europie. Byy to nadzieje nierealne; tak wic generacja dziaaczy soweskich, ktra przeya rozczarowanie porewolucyjne, ograniczy si musiaa do dziedziny szerzenia kultury narodowej, rezygnujc z wszelkich akcji o charakterze politycznym. Oglnie wic mona powiedzie, e na terenie niewgierskich krajw monarchii neoabsolutyzm zada cios idei austroslawizmu. ywe pozostay tylko koncepcje federalistyczne, czyli myl stworzenia z Austrii federacji poszczeglnych krajw koronnych. Ale trzeba zauway, e taka koncepcja wychodzia pod wzgldem spoecznym na korzy czynnikw zachowawczych, sprzyjaa zachowaniu preponderancji arystokratycznej w monarchii, a wic musiaa by zwalczana przez liberaw, przede wszystkim niemieckich i wgierskich. Moe najwaniejsze byy zmiany, jakie nastpiy w orientacji narodowoci niemadziarskich w krajach wgierskich na skutek upadku powstania wgierskiego i wprowadzenia systemu centralizmu absolutystycznego o charakterze germanizacyjnym.

Zacznijmy od pozycji Chorwatw, najsilniejszej po Madziarach grupy narodowej Korony Wgierskiej. Okres rewolucji i jej zaamania si uwiadomi w peni Chorwatom ich pozycj polityczn. Zasadniczo istniay wrd nich trzy koncepcje polityczno-narodowe; iliryzm, a wic szukanie rozwizania sprawy narodowej w unii z innymi narodowociami poudniowosowiaskimi, chociaby w ograniczeniu do terytoriw pozostajcych pod panowaniem Habsburgw; druga koncepcja to austroslawizm, majcy przebudowa ca monarchi w duchu interesw narodw sowiaskich w niej mieszkajcych, a wic w duchu sprzecznym z interesami Niemcw i Wgrw; wreszcie trzecia koncepcja federalizmu propagowana przez Ostroinskiego pod koniec 1848 r., a potem uzupeniona w r. 1861, kiedy zdawao si, e nadchodzi ponownie okres, w ktrym da si przebudowa ca monarchi w sposb zadowalajcy aspiracje wszystkich narodw wchodzcych w jej skad. Wedle tej koncepcji powinno si podzieli pastwo na siedem odrbnych terytoriw o szerokiej autonomii, a to na cz niemieck, czesko-sowack, madziarsk, poudniowosowiask, polsko-rusisk, rumusk i wosk. Zdawa sobie Ostroinski spraw, e w ramach tych terytoriw znajduj si mniejszoci narodowe, ale sdzi, i system liberalny uatwi uchronienie ich przed przeladowaniem. Zreszt projekty Ostroinskiego wychodziy z zaoenia, e monarchi naley utrzyma i musi ona stanowi potny polityczny organizm, zdolny do zajcia wielkomocarstwowego stanowiska w Europie. Wszystkie te trzy chorwackie koncepcje polityczno-narodowe byy zgodne z tym, e utrzymanie pastwa habsburskiego jest dla Chorwacji konieczne, a zatem w kadej fazie wczesnej polityki chorwackiej dziaacze narodowi uwaali, i wspdziaanie z Wiedniem jest potrzebne i korzystne. Politycy chorwaccy zdawali sobie spraw ze saboci swego kraju i rozumieli, jak przewag nad nimi maj Madziarzy. Wobec tego e Madziarzy nie godzili si na zachowanie odrbnoci chorwackich, potrzebna bya przeciw nim obca pomoc. Tak wic te naley sobie tumaczy i postaw Jelaicia, ktry pod koniec rewolucji chcia domaga si dla Chorwacji, po pokonaniu wgierskiego powstania, odrbnoci, ale musia si podporzdkowa centralizmowi wiedeskiemu; std potem uznano go za zdrajc chorwackiej sprawy narodowej. Zreszt w Chorwacji istniao zawsze przekonanie, e Wiede jest arbitrem midzy Zagrzebiem a Pesztem i dziki Wiedniowi mona utrzyma pewnego rodzaju rwnowag zapewniajc samodzielno Chorwacji.

Rzdy centralistyczne i absolutystyczne Bacha, wprowadzenie jzyka niemieckiego jako urzdowego, zachwiay t wiar i day powd do szukania innych koncepcji narodowych, ktre si w okresie przeobrae konstytucyjnych w latach szedziesitych miay narodzi. Ostatecznie i dla Chorwatw okres rewolucji przynis pewne zdobycze. W r. 1852 stworzono arcybiskupstwo w Zagrzebiu, dziki czemu uniezaleniono koci chorwacki od wgierskiego. W wyniku tego wkrtce nastpia identyfikacja katolicyzmu i chorwackoci, a ruch narodowy mg korzysta z organizacji kocielnej, jako organizacji popierajcej postulaty narodowe. Ale skutek by take i ujemny, bo sojusz serbsko-chorwacki tak entuzjastycznie przyjty na wiosn 1848 r. rozpad si na tle rnicy wyznaniowej midzy prawosawnymi Serbami a katolickimi Chorwatami. Najistotniejsz jednak zdobycz rewolucji byo uwolnienie chopw z poddastwa; to dopiero bowiem mogo ich zczy ze spraw narodow. Jak wiadomo, proces ten ogarn cao monarchii, niemniej nie w kadym kraju dawa doranie te same skutki, choby na przykad w Galicji, gdzie zniesienie paszczyzny i poddastwa zrazu nawet oddalio chopw od polskiej sprawy narodowej. Dla orientacji narodowej Serbw neoabsolutyzm mia skutki bardzo doniose. W czasie walki z Wgrami Wojwodina otrzymaa zbrojn pomoc Ksistwa, na czele ochotnikw przyszed na pole walki potny oddzia zbrojny pod dowdztwem Knicianina. Rzd wiedeski uznawa odrbno wojsk serbskich, dawa im serbsk komend i sztandar trjkolorowy. Po upadku rewolucji wgierskiej wrcono do penego podporzdkowania Pogranicza Wiedniowi, a w Wojwodinie, mimo e na jaki czas utrzymano jej odrbno od Wgier, wprowadzono jzyk niemiecki i podporzdkowywano wszystko wadzom centralnym. Wspominalimy parokrotnie, jak czsto czynniki reprezentujce narodowe aspiracje serbskie, majce swj niezaleny orodek polityczny w Belgradzie, gotowe byy do wsppracy z Habsburgami. Dziki temu istniaa szansa zjednoczenia Serbw pod jednym panowaniem z innymi pobratymcami poudniowosowiaskimi i rozwizania problemu jugosowiaskiego zgodnie z interesami habsburskimi. Neoabsolutyzm zada tej koncepcji cios dotkliwy. Wprawdzie nie wygasa ona zupenie i jeszcze miaa si odnawia, ale wanie postawa dynastii wobec Serbw w r. 1849 nauczya ich, e na dynasti rakusk liczy trudno, e adnej politycznej wdzicznoci po niej spodziewa si nie mona. Tak wic w tej, jak si miao po p wieku okaza, najtrudniejszej sprawie

narodowej austriackiego pastwa przegrana zostaa przez reakcj austriack wielka szansa historyczna. Trudno byo jednak wymaga od ludzi wychowanych w duchu poj feudalnych, ultrareakcyjnych, aby rozumieli wag szansy, jaka tkwia w koncepcjach austroslawizmu czy iliryzmu, skoro obie te koncepcje oznaczay pogodzenie interesw dynastii z interesami ludw chopskich. Nie mona si dziwi arystokratycznym doradcom modego Franciszka Jzefa, e odrzucali te propozycje, szukali za takiego wyjcia z doranych trudnoci politycznych, ktre mogoby zbliy rzdy cesarskie do odnowienia absolutyzmu, do nieograniczonej wadzy monarchy z Boej aski. Chyba rwnie gbokie rozczarowanie przeyli dziaacze sowaccy po upadku powstania wgierskiego. Walczc przeciw Wgrom u boku wojsk cesarskich, a potem rosyjskich, byli przekonani, e walcz o wasn spraw narodow i e po zwycistwie ich pooenie jako narodu ulegnie zasadniczej poprawie. By moment w czasie kampanii wojennej, kiedy ochotnicy przy wojskach cesarskich opanowali centra ruchu narodowego, jak Turczaski w. Marcin i Liptowski Mikulasz, gdzie usunito urzdnikw madziarskich, a wprowadzono jzyk sowacki jako urzdowy. Tak wic po tysicu lat braku wasnej pastwowoci udao si stworzy niejako zarodek sowackiego pastwa. Na wiosn 1849 r. nawet takie miasta, jak Preszw i Koszyce znalazy si w rkach sowackich. Musiao to wzmocni ogromnie samopoczucie sowackie; tym gbsze te byo rozczarowanie, kiedy po zakoczeniu kampanii wojennej wszystko ulego radykalnej zmianie. Kiedy pod jesie 1848 r. rzdowi austriackiemu pomoc sowacka bya jeszcze potrzebna, manifest nowo wstpujcego na tron Franciszka Jzefa I zapowiada rwnouprawnienie wszystkich narodowoci monarchii. Okazao si jednak, e w swych dziaaniach dowdca wojsk austriackich, arcyreakcjonista ks. Windischgraetz, bynajmniej nie chcia tych obietnic respektowa, solidaryzowa si on bowiem z ultrareakcyjn arystokracj madziarsk, w peni lojaln wobec dynastii, ta za nie uznawaa adnych odrbnoci niemadziarskich chopskich narodowoci Krlestwa. Tote zniesiono wwczas narodowe komitety sowackie, ktre dziaay na terytoriach zajtych przez wojska cesarskie, a na ich miejsce wprowadzono komisarzy wojskowych, rekrutowanych wanie spord lojalnych madziarskich arystokratw. Kiedy za oktrojowano konstytucj marcow 1849 r., ju o odrbnoci Sowacji nie byo w ogle nawet wzmianki. Pomimo to politycy sowaccy nie chcieli jeszcze wyzby si nadziei, e jed-

nak rzd centralny bdzie ich broni przed powrotem do wgierskiej niewoli. 30 marca 1849 r. zjawia si u modego cesarza deputacja sowacka z bardzo umiarkowanymi daniami narodowociowych swobd. Franciszek Jzef przyj j askawie, ale wkrtce mieli si Sowacy przekona, e bya to tylko gra. 8 maja 1849 r. Sowacy ponowili w formie bardziej szczegowej swoje postulaty, a mianowicie domagali si odrbnego sejmu i administracji oraz stworzenia odrbnego cesarskiego komisariatu dla spraw sowackich. Nie otrzymali adnej konkretnej odpowiedzi; mimo to wzili ochotniczo udzia w ostatniej fazie wojny, to jest po wkroczeniu na Wgry wojsk cesarskich pod wodz Paskiewicza, kiedy to oddziaom Sowakw nadano nazw Sowackiej Armii Narodowej. W sierpniu za, po kapitulacji armii wgierskiej, doczekali si oskare, e s dziaaczami rewolucyjnymi, komunistycznymi i pragn stworzenia wszechsowiaskiego, zwizanego z Rosj pastwa. W odpowiedzi na to dziaacze sowaccy organizowali liczne delegacje, ktre jesieni 1849 r. zjawiy si w Wiedniu z ultralojalnymi petycjami podpisywanymi przez tysice chopw sowackich. Byy one przyjmowane yczliwie, ale w kraju praktycznie nie znalazy odbicia w dziaalnoci nowo tworzcych si wadz austriackich. Pozwolono wprawdzie na uywanie jzyka sowackiego w stosunku do Sowakw, ale nie wprowadzono adnej odrbnoci terytorialnej, a jeli nawet jaki Sowak otrzyma posad w administracji, to nie na terenach zamieszkanych przez ludno sowack, lecz w gbi kraju albo te na bardzo niskich szczeblach hierarchii urzdniczej, tak e nie mg w niczym popiera sprawy narodowej. Jedynie w szkolnictwie, organizowanym przez hr. Leona Thuna, dawnego sympatyka sprawy sowiaskiej, osignli pewne korzyci. Wprowadzono do szk ludowych na terenach sowackich jzyk sowacki jako wykadowy, a w niektrych gimnazjach uczono tego jzyka jako osobnego przedmiotu. Kiedy za patentem sylwestrowym 1851 r. zniesiono marcow konstytucj, odebrano te jakkolwiek nadziej na najbardziej ograniczony nawet samorzd narodowy. Cae pastwo dostao si pod absolutystyczny, centralistyczny reim Bacha, na ziemiach krlestwa wgierskiego praktycznie reprezentowany przez urzdnikw niemieckich i czeskich, tzw. huzarw Bacha. Nastpio istotne zrwnanie Sowakw z Madziarami, ale na zasadzie zupenego pozbawienia swobd politycznych i narodowych. W tej sytuacji nie mona si dziwi, e tr rozczarowany i do koncepcji austroslawizmu, i do dynastii zwraca swe nadzieje w stron car-

skiej Rosji. Byo to o tyle bardziej zrozumiae, e tr, w przeciwiestwie do Havlika na przykad, nigdy w Rosji nie by i dlatego mg idealizowa samodzierawie. Zreszt te idee tra nie miay konkretnego praktycznego znaczenia, nie tylko dlatego e nie znalazy odzewu ze strony oficjalnych czynnikw carskich, ale dlatego e w ogle akcja polityczna sowacka nie miaa w okresie absolutyzmu adnych moliwoci; a kiedy przyszed moment walki o ustrj konstytucyjny, po r. 1860 politycy madziarscy mieli znacznie wiksze rodki ni Sowacy, ktrym tylko przez krtki czas w okresie przed 1867 r. otworzyy si pewne szanse, bardzo zreszt ograniczone. W podobnej sytuacji co Sowacy znaleli si take Rumuni po pokonaniu rewolucji wgierskiej. I oni dyli do stworzenia jednolitej autonomicznej prowincji w ramach cesarstwa, gdzie Rumuni tworzyliby wikszo mieszkacw. Takie postulaty zawarte byy w memoriale przedoonym cesarzowi 25 lutego 1849 r., podpisanym przez Rumunw zarwno z Siedmiogrodu, jak Bukowiny i Banatu. Niejako odpowiedzi na te postulaty narodowe bya oktrojowana konstytucja marcowa, ktra przywracaa stan sprzed rewolucji, nie uznajc w najmniejszym stopniu terytorialnej odrbnoci Rumunw w monarchii. Kierownictwo polityki austriackiej nie zdawao sobie sprawy z tego, e popieranie ruchu rumuskiego moe by dla interesw monarchii take wane ze wzgldu na sytuacj midzynarodow. Kiedy bowiem w r. 1854 w czasie wojny krymskiej Austria okupowaa ksistwa naddunajskie, to jest Modawi i Wooszczyzn, istniay w Wiedniu na pewno tendencje, aby t okupacj z tymczasowej przemieni w sta czy w ogle aneksj. Ale wtedy trzeba by opowiedzie si po stronie rumuskiej sprawy narodowej, co oczywicie byoby posuniciem rewolucyjnym, sprzecznym z zasadami legitymizmu, a ponadto narazioby ostatecznie Austri na nieprzejednan wrogo Rosji. Rzd wiedeski sprzeciwia si po wojnie krymskiej koncepcjom zjednoczenia ksistw naddunajskich, nie chcc dopuci do stworzenia silnego rumuskiego orodka politycznopastwowego. Lecz klska w wojnie przeciw Piemontowi i Francji w r. 1859 rozstrzygna i t niezmiernie dla monarchii habsburskiej istotn spraw narodowociow na niekorzy dynastii. Ksistwa zostay zjednoczone, powstao faktycznie niepodlege pastwo rumuskie. Jeli do tej pory orodek rumuskiego ruchu narodowego znajdowa si w najwaniejszej przynajmniej na danym etapie dziedzinie, czyli dziedzinie kulturalnej, na terytorium panowania Habsburgw, to teraz defi-

nitywnie przenis si do Bukaresztu. Obok Niemcw, Wochw, Polakw i Serbw jeszcze jeden nard monarchii naddunajskiej posiada obecnie swoje waciwe centrum narodowe poza jej obszarem. Dla przyszoci caego problemu narodowociowego i losw pastwa Habsburgw bdzie to miao najbardziej wakie znaczenie.

3. PRZEOBRAENIA KONSTYTUCYJNE W LATACH 1860-1867

System absolutystyczno-centralistyczny zaama si razem z klsk militarn na polach Lombardii w r. 1859. Ludzie rzdzcy monarchi zrozumieli, e trzeba szuka jakiego oparcia spoecznego, a sama biurokracja, andarmeria, armia i autorytet dynastyczny nie wystarcz dla utrzymania egzystencji pastwa. Wanie bowiem klska militarna podwaaa autorytet armii, stojcej za ni dynastii i caej administracji, ktra nie potrafia z tak ludnego i wielkiego pastwa wydoby dostatecznych si dla utrzymania mocarstwowej pozycji na Pwyspie Apeniskim. Zaczyna si teraz okres eksperymentw konstytucyjnych, okres trwajcy do r. 1867, cige przerzucanie si z jednej koncepcji do innej przeciwstawnej w dziedzinie stworzenia jakich zasadniczych ram ustrojowych. W r. 1859 zwoano wzmocnion Rad Pastwa, ciao doradcze, ktre zoone byo z politykw przewanie arystokratycznych, a ktre miao wytyczy nowe kierunki polityki wewntrznej. Ostatecznie doranie na dworze zdobya przewag idea federalistyczna; miano przeobrazi pastwo w zespolone wadz monarchy autonomiczne kraje koronne, gdzie zatem w wikszoci z nich lokalne czynniki arystokratyczne sprawowayby faktyczne rzdy. 20 padziernika ukaza si dyplom, uoony przez ministra stanu Gouchowskiego, ktry zapowiada wprowadzenie w poszczeglnych krajach koronnych sejmw dla zaatwienia najwaniejszych spraw ustawodawczych. Dziedzina wadzy wykonawczej pozostaaby nieomal nie uszczuplona w rkach monarchy i uzalenionego ode rzdu, obejmujc cae pastwo. Dyplom padziernikowy wywoa od razu zdecydowan opozycj liberaw niemieckich i szlachty wgierskiej. Wgrzy nie godzili si z nieuznawaniem ich odrbnoci pastwowej w granicach caej Korony w. Stefana, a liberaowie niemieccy nie chcieli oddawa wadzy feudalnej arystokracji i akceptowa podziau pastwa na zbyt, wedle nich, niezalene kraje koronne. Tote ju w grudniu Gouchowski dosta dymisj, a ster rzdw przeszed w rce Schmerlinga, reprezentujcego interesy wielkiej buruazji niemieckiej, dcej do stworzenia pastwa

konstytucyjnego, liberalnego, ale centralistycznego, w przekonaniu, e tak zorganizowane pastwo bdzie si przycigajc Niemcw pozaaustriackich. Schmerling zgodnie z tym, co reprezentowa w r. 1848, dy do zjednoczenia Niemiec pod hegemoni Habsburgw. 26 lutego 1861 r. wyszed tzw. patent; formalnie by tylko interpretacj dyplomu padziernikowego, ale w rzeczywistoci bya to pierwsza konstytucja austriacka, ktra wesza w ycie. Przyznawaa ona ograniczon autonomi poszczeglnym krajom; nadawaa ordynacj wyborcz do sejmw, wysyajcych z kolei delegatw do centralnej Rady Pastwa, zabezpieczaa przywileje wielkiej wasnoci ziemskiej i bogatego mieszczastwa. Tak wic np. na terenie czeskim upoledzaa Czechw, a faworyzowaa Niemcw. By to tzw. system kurialny, ktry na prawie pidziesit lat mia zapewni przewag wielkiej buruazji i arystokracji. Jeli idzie o zagadnienia narodowociowe, to system ten przynosi pewn korzy narodom historycznym, czyli Niemcom, Wgrom i Polakom, a nawet Wochom. Stosunek do innych narodowoci uzaleniony by w duym stopniu, pomimo centralizmu, od sejmw krajowych. Do r. 1867 gwnym wewntrznym zagadnieniem monarchii staa si sprawa Wgier. I dyplom padziernikowy, i patent lutowy w zasadzie uznaway odrbno Wgier, ale nie w takim stopniu, jaki Wgrzy uwaali za konieczne minimum. Niemniej najwaniejsze byo to, e od 1860 r. na Wgrzech wznowiono samorzd komitacki, a wic przekazano du cz wadzy administracyjnej z powrotem w rce szlachty madziarskiej, zniesiono te niemiecki jzyk urzdowy i wprowadzono na powrt jzyk wgierski. Od tej pory wic walka Wgrw o samodzielno pastwow moga si toczy w ramach legalnych. Istnia sejm wgierski, z ktrym musia si liczy nawet najbardziej centralistyczny rzd wiedeski. Rada Pastwa nie obesana przez Wgrw nie moga zdoby sobie penego autorytetu, bo wci funkcjonowaa jako tzw. cilejsza, to znaczy ograniczona do zaatwiania spraw nie wgierskich. Ale dyplom padziernikowy oprcz sejmu wgierskiego dla Wgier waciwych reaktywowa sejm chorwacki i sejm siedmiogrodzki. Wraca do tradycyjnych, tzw. historyczno-politycznych jednostek terytorialnych. Zatem wciela Wojwodin z Banatem do Wgier. W ten sposb od razu rozstrzyga pewne zasadnicze sprawy narodowociowe na niekorzy zarwno Serbw, jak i Rumunw. Natomiast stwarza nowe moliwoci w Siedmiogrodzie, gdzie na sejmie zdobyli w r. 1863 wikszo konserwatyci madziarscy i dlatego obesali Rad Pastwa. Boj-

kot Rady Pastwa przez sejm wgierski wznawia koniunktur dla popierania Sowakw przez Wiede, dziki czemu i oni mieli w tych paru latach uzyska pewne, cho nike koncesje. W zasadzie Sowacy sformuowali swoje dania tak jak i inne narodowoci caej monarchii w r. 1861, to jest w momencie wprowadzenia systemu konstytucyjnego. Na zgromadzeniu w Turczaskim w. Marcinie uchwalili memorandum, w ktrym domagali si wprowadzenia jzyka sowackiego w administracji, sdownictwie, szkolnictwie i kocioach na wydzielonym terytorium sowackim. Sejm chorwacki rozczarowany do polityki Wiednia prowadzonej w okresie neoabsolutyzmu nie obesa jednak Rady Pastwa; sdzono, e dojdzie prdzej do ugody z Wgrami, znajdujcymi si w trudnym politycznym pooeniu, ni z Niemcami, ktrzy przed r. 1866 yli w nadziei, i Austria zdobdzie hegemoni w Rzeszy, a wtedy ywio niemiecki znajdzie oparcie w innych pastwach niemieckich i podporzdkuje sobie ca monarchi Habsburgw. Wosi oczywicie, jeli idzie o mieszkacw Wenecji, dyli ju tylko do zczenia si z Krlestwem Italii, proklamowanym w r. 1861. Tak wic w dalszym ci gu zagadnienie woskie miao nie tyle wewntrzny, co zewntrzny, midzynarodowy charakter. Polacy w pewnym stopniu te uwag sw kierowali na sprawy toczce si poza granicami pastwa. Do r. 1864 spodziewali si rozwizania sprawy polskiej czy to na drodze dyplomatycznej, czy insurekcyjnej, ale byli przekonani, e istnieje moliwo pogodzenia polskich aspiracji oglnonarodowych z polityk austriack. Doranie starali si wic o rozszerzenie autonomii, ktr w zasadzie jak wszystkie kraje koronne Galicja otrzymaa w r. 1861, kiedy stworzono Wydzia Krajowy wybierany przez sejm; mia to by organ wykonawczy samorzdu krajowego. Politycy polscy czynili te wysiki, aby na tym pierwszym sejmie, obradujcym podczas krtkiej sesji w kwietniu 1861 r., doj do porozumienia z Ukraicami, a to w doranie taktycznym celu przedstawienia wsplnej polityki na forum wiedeskiej Rady Pastwa. Schmerling jednak wola nie mie do czynienia z solidarn reprezentacj Galicji i atwo mu przyszo nic nie znaczcymi obietnicami zjedna sobie posw ukraiskich, ktrzy bez zastrzee popierali rzd, kiedy polscy posowie stali po stronie federalistw dcych do znacznego rozszerzenia autonomii krajw koronnych; mieli w tym sprzymierzecw zarwno wrd posw sowiaskich, a wic Czechw i Sowecw, jak i wrd klerykaw. Ci bowiem w obawie przed antyklery-

kaln polityk liberaw popierali czynniki arystokratyczne, dce do usamodzielnienia poszczeglnych krajw koronnych. Jak poprzednio gwn rol w tej wewntrznej walce w zachodniej czci monarchii, a wic w tzw. pniej Przedlitawii, odegrali Czesi. Od razu wykorzystali oni wszelkie moliwoci, jakie daway im liberalne ustawy ery Schmerlinga. Od 1861 r. zaczyna wychodzi ich gwny organ polityczny Nrodn Listy w Pradze, wkrtce zawizane zostanie gimnastyczne stowarzyszenie Sok, ktre stanie si wzorem dla innych narodowoci sowiaskich w monarchii w dziedzinie podnoszenia kultury fizycznej i swego rodzaju przysposobienia wojskowego. Stworzono te teatr czeski w Pradze. W ogle za dziaalno kulturalna bya atwiejsza, poniewa czynniki rzdowe nie stawiay jej zbytnich trudnoci, uwaajc, e w ten sposb energi spoeczn odwraca si od spraw politycznych. Wobec ordynacji wyborczej dajcej przewag arystokracji Czechom narzuca si sojusz z grup feudaw dc do federalizmu. W ten sposb politycy czescy pod przewodem liberaw stawali si na terenie oglno-pastwowym czynnikiem konserwatywnym. Szczeglnie silnie uzewntrzniao si to na Morawach, gdzie, jak wspominalimy, pozycja Niemcw bya silniejsza, a gdzie z kolei katolicyzm ludnoci czeskiej by rwnie silniejszy. Zreszt w pewnym sensie i interesy gospodarcze leay u podstawy orientacji czeskiej. Skoro gwnie ich posowie reprezentowali kurie wiejskie, a interesy maej wasnoci ziemskiej i wielkiej byy w wielu sprawach bliskie, bo pozostaway w pewnej sprzecznoci z interesami przemysu i handlu, szczeglnie za bankowoci, zatem ten sojusz liberaw czeskich, czyli tzw. staroczechw, z arystokracj feudaln mia swoje spoeczne uzasadnienie. W r. 1861 formuuj politycy czescy swj program. Staj na stanowisku praw historycznych Korony w. Wacawa, zatem rezygnuj z wczenia Sowakw do wsplnoty narodowo-politycznej. Domagaj si na ziemiach czeskich penego zrwnania praw jzykowych w administracji i sdach, obowizkowego nauczania obu jzykw w szkoach rednich, oczekuj koronacji Franciszka Jzefa na krla czeskiego. Z tym programem zjawiaj si w Radzie Pastwa. Wobec zupenie negatywnej postawy w stosunku do ich da ze strony niemieckich liberaw zdecydowali si na opuszczenie Rady Pastwa w r. 1863 (posowie Krlestwa Czeskiego ju w tym roku, a posowie Moraw w roku nastpnym). Od tego momentu zaczyna si polityka abstynencji, ktra bdzie trwaa a do r. 1879. Moe by ona oceniana rnie, ale faktem jest, e uatwi-

a przeciwnikom federalizmu ich dziaania, i to w latach, gdy ksztatowa si ustrj monarchii. Wprawdzie w r. 1863 pod bezporednim wpywem powstania polskiego nastpuje podzia polityczny wrd Czechw. Przeciw zbyt reakcyjnej polityce tzw. staroczechw, a wic liberaw prowadzonych przez Palackiego i Riegera, bardziej demokratyczni dziaacze, hodujcy tradycjom rewolucjonistw 1848 r. i Repealu, tworz parti modoczechw, ktrzy w r. 1863 sympatyzowali z Polakami wbrew sympatiom staroczechw dla caratu. Partia ta, pod przewodnictwem Sladkovskiego, w sprawach spoecznych majca bardziej demokratyczny program, a przeciwna sojuszowi z arystokratycznymi feudaami, w sprawach orientacji oglnonarodowej bya jednak solidarna ze staroczechami i popieraa polityk abstynencji. Wynikao to z faktu, e w tym czasie pozycja Schmerlinga saba. Na terenie Rzeszy wysiki austriackie, aby zdoby przeciw Prusom hegemoni w Niemczech, staj si coraz bardziej iluzoryczne. Co wicej, Austria razem z Prusami wdaje si w wojn przeciw Danii o Szlezwik i Holsztyn. Polityka liberalnego centralizmu Schmerlinga przestaje by na terenie niemieckim dostatecznie silnym argumentem. Franciszek Jzef daje si przekona, e musi szuka ugody z Wgrami, jeli ma by zabezpieczony od wewntrz w zapowiadajcej si od pocztku 1865 r. coraz wyraniej wojennej rozgrywce z Prusami. Te zakulisowe rozm owy midzy dworem a politykami wgierskimi nie s tajemnic. Czesi o tym te wiedz i wanie perspektywa ugody austriacko-wgierskiej, czyli stworzenia dualizmu, skania i modoczechw do zdecydowanej opozycji przeciw centralizmowi Wiednia. Ju w r. 1864 ogasza Palack artyku wystpujcy przeciw koncepcji dualistycznej. My, Czesi, pragniemy szczerze zachowania Austrii i jej jednoci, pisze i wyjania, e wanie istnienie potnego pastwa austriackiego najlepiej zabezpiecza interesy narodu czeskiego, ktry jest za saby, aby mg utrzyma samodzielne, niepodlege pastwo. Dodaje te bardzo charakterystyczn uwag: Nie mamy adnych patriotw poza naszymi krajowymi granicami ani adnych tam widokw. Jest to najwyraniejsza aluzja do aspiracji polskich, serbskich lub rumuskich, oczywicie i woskich. Po czym koczy Palack sw wypowied sowami: Moe nam kto powie, e jestemy z egoistycznych tylko pobudek przyjacimi Austrii chtnie si z tym zgodzimy, ale politycy, ktrzy nie s naiwni, przyznaj, e wanie tacy przyjaciele zazwyczaj s najwierniejsi i najbardziej zaufania godni.

Ale kiedy po upadku Schmerlinga w r. 1865 dualizm stawa si coraz bardziej aktualny, ogosi Palack ksik pt. Idea sttu Rakouskho (Idea pastwa austriackiego), gdzie znalazy si historyczne sowa: Dzie, w ktrym dualizm bdzie proklamowany, stanie si z naturaln, nieodpart koniecznoci dniem narodzin panslawizmu w jego najbardziej niekorzystnej postaci; ale jego ojcami chrzestnymi bd wanie twrcy dualizmu. Co si potem stanie, moe sobie Czytelnik atwo wyobrazi. My, Sowianie, bdziemy na to patrzy z alem, lecz bez trwogi. Bylimy przed Austri i bdziemy i po niej... Kiedy powsta gabinet Belcrediego, nawracajcy przynajmniej pozornie do federalizmu padziernikowego, odnowiy si moliwoci zaprzestania przez Czechw biernej opozycji. Ale Belcredi doprowadzi do systowania, to znaczy zawieszenia konstytucji, zatem Rada Pastwa nie zbieraa si. Rwnoczenie toczyy si rokowania z Wgrami, lecz nim doszo do jakich zasadniczych decyzji, wybucha wojna z Prusami i Wochami, ktra zadecydowaa o kolejach losu monarchii, i sytuacja ulega dalszym najistotniejszym zmianom. Od momentu zebrania si sejmu wgierskiego w r. 1861 sprawa ugody z Austri staa si na Wgrzech problemem najbardziej aktualnym. Cz posw pragna powrci do stanu z r. 1849, to jest do penej niepodlegoci, idc za hasami emigracji i jej wodza Kossutha. Ale wikszo zdawaa sobie spraw, e w interesie szlachty wgierskiej ley zwizek z Austri, bo ona wanie moe gwarantowa Madziarom panowanie nad niemadziarskimi narodowociami Krlestwa. Na czele tej grupy stan Franciszek Dek, ktry mia si sta istotnym twrc ugody austro-wgierskiej. Jego stanowisko znacznie wzmocnio wystpienie w r. 1862 Kossutha, ktry wtedy opowiedzia si za federacj sowiasko-rumusko-wgiersk. Praktycznie miaa to by federacja trzech pastw: wgierskiego, serbskiego i rumuskiego. Nie mona zaprzeczy, e ze stanowiska historycznego w planie tej konfederacji naddunajskiej byo wiele susznoci i e wanie ta koncepcja moga w rezultacie zachowa wiele z preponderancji madziarskiej w tym rejonie europejskim; ale w r. 1862 Madziarzy bynajmniej nie czuli si jeszcze tak sabi, aby dawa rwnouprawnienie innym ludom wchodzcym w skad Krlestwa Wgier. Tak wic koncepcja Deka znajdowaa coraz silniejsze oparcie w szerokich warstwach madziarskich, a wic wrd redniej szlachty, mieszczastwa i idcych z nimi zarwno chopw, jak i duej czci arystokracji. Schmerling nie chcia kompromisu, s-

dzi, e zmusi Wgrw do obesania Rady Pastwa i podporzdkowania si idei jednolitoci caej monarchii. Jedynym jego sukcesem byo obesanie Rady Pastwa przez sejm siedmiogrodzki, lecz by to sukces chwilowy. Niekorzystna sytuacja midzynarodowa zmusia dwr do szukania ugody z Wgrami. Stao si to ju w ogle nieodzowne, kiedy po klsce 1866 r. Austria zostaa usunita z Rzeszy, a zatem Niemcy austriaccy nie mogli ju tam szuka oparcia dla swoich centralistycznych de. Nowy minister spraw zagranicznych, polityk saski baron Beust, podj si tego zadania. Prowadzi rokowania z politykami wgierskimi poza premierem Belcredim, ktry by zwolennikiem federacji, nie za dualizmu. Ale dla Wgrw wprowadzenie systemu federacji nawet tylko w czci zachodniej pastwa oznaczao wzmocnienie tendencji federacyjnych i na terenie krajw Korony w. Stefana, co w praktyce prowadzioby do rwnouprawnienia innych narodowoci niemadziarskich. Ugoda austro-wgierska zawarta w r. 1867 przyniosa wprowadzenie dwu centralizmw, jednego na Wgrzech, drugiego w Austrii. Istniay odtd w monarchii habsburskiej dwa niezalene pastwa: tzw. Przedlitawia i Zalitawia, czyli Wgry. Wsplna pozostaa osoba monarchy, ktry w Przedlitawii by cesarzem, a na Wgrzech krlem. Wsplna bya armia i polityka zagraniczna. Osobne ciaa ustawodawcze, to jest Rada Pastwa w Wiedniu i sejm w Budapeszcie, wysyay delegacje, majce obradowa nad budetem wsplnego wojska i ministerstwa spraw zagranicznych. Od tej pory monarchia nosi nazw Austro-Wgier. Zatem podzielono pastwo na dwie czci: zachodni obejmowao panowanie niemieckie, wschodni panowanie Madziarw. Byo to wyrokiem podporzdkowujcym sabsze ludy monarchii habsburskiej obu panujcym narodowociom i miao zasadnicze znaczenie dla dalszego ksztatowania si zagadnienia narodowociowego w tym pastwie. Idee rwnouprawnienia wszystkich narodowoci, uczynienie z monarchii naddunajskiej przybytku ochraniajcego narodowoci sabe, niezdolne do penej niepodlegoci, dokonanie na jej terytorium wielkiego eksperymentu, ktry byby wzorem dla reszty Europy, wszystko to, co w przekonaniu wielu wspczesnych ideologw i politykw miao uzasadni racj bytu tego wielonarodowego pastwa odchodzio w nico. Potem myliciele i historycy zastanawiajcy si nad jego upadkiem czsto dochodzili do przekonania, e stworzenie dualizmu byo wyrokiem mierci na star monarchi Habsburgw. Trudno da jedno-

znaczn ocen susznoci tak postawionego zagadnienia. Jedno jest pewne, a mianowicie, e na skutek ugody Wgrzy uzyskali nieproporcjonalnie wielki wpyw na losy caego podwjnego pastwa i oni okazali si najbardziej nieprzejednani wobec de i da maych narodw monarchii. Historyk ze stanowiska naukowego moe si jednak zastanawia tylko nad tym, co si dokonao realnie, nie za nad tym, co nie zostao zrealizowane, a w przekonaniu wspczesnych mogo byo doprowadzi do zbawiennych skutkw. Zatem dla historyka jedyne pytanie, na jakie moe stara si odpowiedzie, to pytanie, dlaczego doszo do ugody austro-wgierskiej, ktrej zgubne skutki przewidywano przecie w momencie, gdy j rozwaano. Odpowied musi wyj z zaoenia, e decydujce s w polityce nie koncepcje, ale realne siy stojce za takimi czy innymi koncepcjami. Wobec tego wypada si zastanowi, jakie siy spoeczne doprowadziy do stworzenia dualizmu. Oczywiste jest, e dualizm lea w interesie buruazji obu zainteresowanych narodw, to jest Madziarw i Niemcw. Dla Niemcw po usuniciu Austrii z Rzeszy Niemieckiej nie byo ju moliwoci wprowadzenia niemieckiego centralizmu w caym pastwie, byli na to za sabi. Musieli wic doj do kompromisu z Wgrami, bo ci obok nich reprezentowali najwiksz si w monarchii. Nasuwa si pytanie, dlaczego jednak Niemcy austriaccy nie kontynuowali polityki dynastii, ktra przecie w r. 1849 opara si o mae narody w walce z Madziarami i zmusia ich do posuszestwa. Odpowied na to pytanie jest chyba prosta. Popiera mae narody sowiaskie znaczyo ustpi przed daniami Czechw i Sowecw na terenie cile austriackim, czyli uwzgldni dania narodw mieszkajcych w tych samych krajach koronnych, w ktrych Niemcy stanowili powany odsetek ludnoci, co wicej, gdzie skupiay si bardzo wielkie gospodarcze interesy buruazji niemieckiej. Zreszt na pewno dziaa te czynnik solidarnoci klasowej i interesy buruazji wgierskiej wydaway si niemieckiej buruazji znacznie blisze ni interesy mas ludowych narodw chopskich majcych si dosta pod panowanie madziarskie. Wreszcie trzeba wzi pod uwag fakt bardzo istotny. Jeli Madziarzy nie stanowili wikszoci bezwzgldnej w granicach swego pastwa, to po pierwsze mieli wikszo wzgldn, a wic byli najliczniejsz etniczn grup, a po drugie, co w danym momencie dziejowym najwaniejsze, mieli absolutn przewag, jeli idzie o klasy posiadajce. Za-

rwno wasno ziemska, jak przemys i handel w zdecydowanie wikszej czci znajdoway si w rkach madziarskich. Mieli te zrozumia przewag jako posiadajcy tradycje politycznie wyrobionej grupy spoecznej; growali pod wzgldem organizacji i kultury pastwowej nad wszystkimi innymi narodowociami Krlestwa. Zatem biorc rzecz od strony wgierskiej, ugoda austro-wgierska bya zgodna z aktualnym stanem si, a tylko to si liczy w decyzjach politycznych. Pod tym wzgldem sytuacja polityczna w zachodniej czci pastwa, czy jak si wwczas przyjo nazywa, w Przedlitawii od rzeczki Litawii stanowicej midzy Wiedniem a Pesztem lini rozgraniczajc oba kraje bya jednak inna. Niemcy stanowili na pewno take bardzo mocn grup etniczn na terenie austriackim, ale przewaga ich bynajmniej nie bya tak oczywista jak Madziarw w Zalitawii. Buruazja niemiecka na terenie czeskim natrafiaa na potnego konkurenta w buruazji czeskiej, majcej w dodatku poparcie polityczne arystokracji, to jest wielkiej wasnoci ziemskiej, bardzo silnej gospodarczo w tym kraju. Nie byo bowiem w Austrii tej solidarnoci midzy arystokracj a buruazj co na Wgrzech. Przy czym naley tu wyjani, e czynnik buruazyjny na Wgrzech by politycznie i nawet spoecznie mocno zczony ze redni szlacht, ktra w niemaym stopniu zastpowaa warstw redni, czyli warstw w owej epoce odgrywajc rol buruazji. Niemcy jako grupa narodowa w Austrii byli spoecznie gboko podzieleni. Inne interesy gospodarcze reprezentowaa wielka i idca z ni maa wasno rolna, a inne wasno przemysowa, handlowa i finansowa. Ju to samo powanie osabiao pozycj polityczn liberaw niemieckich, a oni wanie jako reprezentanci interesw kapitalistycznych byli w danym momencie dziejowym predestynowani do gwnej roli politycznej. Std powstaa konieczno kompromisu i po stronie niemiecko-austriackiej. Niemcy w Austrii musieli poszuka jakiego sprzymierzeca, jeli chcieli w niej rzdzi. Sprzymierzecem tym stali si Polacy. Do sojuszu niemiecko-polskiego na terenie Austrii doprowadzi Beust, twrca dualizmu. W gruncie rzeczy nie by to sojusz midzy Niemcami a Polakami, ale midzy dynasti a Polakami, a waciwie szlacht galicyjsk. Ugoda polsko-austriacka to jakby odpowiednik i, jak si okazao, konieczny wspczynnik ugody austro-wgierskiej. Dopiero bowiem dziki poparciu politykw polskich ugoda austriacko-wgierska uzyskaa sankcj parlamentarn po stronie austriackiej i dopiero ona umoliwia

funkcjonowanie czsto zreszt kulejcego parlamentaryzmu austriackiego. Bez poparcia polskiego nie mg si na forum Rady Pastwa utrzyma aden rzd austriacki. Zatem Polacy zadecydowali o pooeniu narodw sowiaskich w Austrii na przecig nastpnego pwiecza po utworzeniu dualistycznej monarchii. Trzeba wic wyjani, dlaczego szlacheccy politycy galicyjscy zdecydowali si na ugod z rzdem wiedeskim, chocia panowao wwczas powszechne przekonanie, e w interesie polskim ley polityka ta sama co czeska, a mianowicie walka o federalizm. Zoyo si na to szereg czynnikw zarwno spoecznych, jak i politycznych, a nawet midzynarodowych. Politycy galicyjscy nie mogli sobie pozwoli na tak zdecydowan opozycj przeciw rzdowi jak politycy czescy z dwu wzgldw. Po pierwsze stosunki na wsi galicyjskiej nie byy unormowane. Toczya si ostra walka midzy dworem a wsi o serwituty lene i pastwiskowe. Rzd celowo nie rozstrzygn tej sprawy przy przeprowadzaniu uwaszczenia, aby pozostawi sobie w rku bro przeciw polskiej szlachcie. Politycy szlacheccy dyli wic za wszelk cen, aby dosta w swe rce aparat wadzy, to znaczy zdoby decydujcy wpyw na administracj w Galicji, bo w ten sposb dopiero czuli si zabezpieczeni przeciw wrogoci chopw, ktrych od r. 1846 uwaali za nieprzejednanych wrogw i szlachty, i w ogle sprawy narodowej. Drugim argumentem rzdu wobec politykw polskich bya sprawa ukraiska. Pki administracja nie znajdowaa si w rkach polskich, rzd mia zawsze mono takiego przeprowadzenia wyborw sejmowych, aby zarwno chopi, jak i dziaacze ukraiscy zdobyli sobie powan pozycj w sejmie, by zatem i w Radzie Pastwa zgodnie z wol rzdu prowadzili polityk galicyjsk. Sama groba nowych wyborw wystarczaa dla skonienia politykw szlacheckich do ulegoci wobec da gabinetu wiedeskiego. Umiejtnie to realizowa Gouchowski, od r. 1866 ponownie namiestnik galicyjski. Ostatecznie posowie polscy nie absentowali si w Radzie Pastwa, kiedy sankcjonowaa ona ugod austro-wgiersk, uchwalajc ustawy konstytucyjne, ktre modyfikoway patent lutowy i ustanowiy now, tzw. grudniow konstytucj. Bya ona centralistyczna, chocia gwarantowaa swobod rozwoju poszczeglnym narodowociom pastwa i przyznawaa do szerok autonomi poszczeglnym krajom koronnym. Niemay wpyw na ugodowe stanowisko polskie wobec rzdu wiedeskiego miaa sytuacja midzynarodowa. Zanosio si wwczas na

wojn prusko-francusk i spodziewano si, e Austria opowie si po stronie Francji, a Rosja po stronie Prus, e zatem odnowi si moliwo postawienia sprawy polskiej jako zagadnienia midzynarodowego, oczywicie w sojuszu i przy wsppracy z Austri. Beust, prowadzcy teraz ju jako austro-wgierski minister spraw zagranicznych polityk pastwa, wygrywa bardzo umiejtnie w argument wobec Polakw i to by dodatkowy powd, dla ktrego politycy polscy poparli w sprawach zasadniczych koncepcje centralistw niemieckich w Austrii. Trzeba przyzna, e w zamian za to Galicja otrzymaa szerok autonomi, co w praktyce oznaczao, e szlachta przeja kontrol nad administracj pastwow w Galicji. Na skutek tego moga zaatwi na swoj korzy i spraw serwitutw, ale take i spraw stosunku do ruchu ukraiskiego. Tak wic poparcie polskie zadecydowao bezporednio o rozwoju sprawy ukraiskiego odrodzenia w Austrii, jak i o sytuacji czeskiej i soweskiej oraz dalmatyskiej. Trzeba te zaznaczy, e i ze stanowiska narodowego niemieckiego dualizm by pewnym zasadniczym etapem sprawy niemieckiej. Przesdza bowiem take i orientacj midzynarodow monarchii habsburskiej. Skoro Wgrzy stali si czynnikiem decydujcym, byo pewne, i nie dopuszcz do powrotu Habsburga do Niemiec, bo oznaczaoby to moliwo wznowienia centralizmu antymadziarskiego. W konsekwencji musiao nastpi w przyszoci zblienie midzy prusk Rzesz a monarchi naddunajsk. Cay nard niemiecki angaowa si w ten sposb w ekspansji w kierunku poudniowo-wschodnim, w polityce ujarzmiania Sowian razem z Wgrami. Wszelkie koncepcje stworzenia w tym rejonie Europy federacji, w ktrej Niemcy odgrywaliby rol przodujc, stay si nierealne. Bya tylko moliwo panowania niemieckiego, poddania pod dyktat niemiecki caej czci Europy. Razem ze stworzeniem jednolitego pastwa niemieckiego pod hegemoni prusk i dwu centralistycznych pastw, to jest Austrii i Wgier, pod panowaniem Habsburgw upadaa idea federacji majcej jednoczy t cz Europy i w ten sposb rozwiza zagadnienie narodowociowe tak bardzo na ziemiach tych skomplikowane. Ludzie decydujcy o ustroju Niemiec i Wgier, zapatrzeni we wzory zachodnioeuropejskie, przekrelali mono stworzenia nowego wolnociowego wzoru pastwowego dla tych krajw, gdzie nie byo wyranych granic etnograficznych, gdzie poszczeglne narodowoci mieszkay pomieszane z sob i gdzie tylko z wielk krzywd zainteresowanych

mona byo wykreli granice pastwowe i tworzy pastwa, w ktrych wycznie jeden nard mia obj rzeczywiste panowanie. Wzr pastwa narodowego, to znaczy rzdzonego przez jeden panujcy nard, narzucony zosta wszystkim narodom tego rejonu Europy. Starano si go realizowa po upadku monarchii habsburskiej, co z kolei narazio wszystkie te pastwa na niszczce narodowociowe spory wewntrzne, i doszo do tego, e dopiero po drugiej wojnie wiatowej konieczne si stao masowe przesiedlanie. W ten przymusowy niejako sposb zrealizowano idea pastw narodowych. Dzi rozumiemy, e konieczno ta narodzia si ju w r. 1867, kiedy tworzono dualizm i kiedy przekrelano koncepcj sprawiedliwego narodowociowo pastwa wielonarodowego

III W RAMACH DUALIZMU

1. OKRES STABILIZACJI 1867-1897

Po oddzieleniu Austrii od Wgier zagadnienie narodowociowe m onarchii habsburskiej rozpada si na dwa kompleksy. Odrbnie te sprawy ksztatuj si w Przedlitawii, a odrbnie w Zalitawii. Ale nie znaczy to, aby byy one od siebie uniezalenione. Wkrtce pojawi si sprawa czca te dwa kompleksy problemw, to jest sprawa jugosowiaska, ktra po p wieku stanie si najistotniejsz przyczyn upadku monarchii naddunajskiej. W dziesi lat po ustanowieniu dualizmu nastpio nawet merytoryczne powizanie tych zagadnie przez utworzenie wielkiej prowincji Boni i Hercegowiny; znajdzie si ona pod wsplnym austro-wgierskim zarzdem. To jeszcze bardziej pogbio znaczenie zagadnienia jugosowiaskiego i jeszcze silniej zwizao losy Austrii i Wgier w tym najwaniejszym chyba zagadnieniu pastwowym. Zrazu sprawy narodowociowe szy troch innym torem w obu poowach monarchii. Na Wgrzech w okresie do r. 1875 wydawao si, e zagadnienie to znalazo korzystne dla wszystkich zainteresowanych rozwizanie. Potem nastpi nowa polityka, polityka madziaryzacji oficjalnej i powszechnej; tylko autonomiczna Chorwacja czciowo od niej si uchronia. W Austrii do r. 1873 wszystko jeszcze wydawao si pynne, potem przysza stagnacja; doprowadzia ona w okresie od 1879 do 1893 r. do zagodzenia konfliktw, odraczania ich i powszechnej kompromisowoci. Od r. 1896 rozpocznie si okres zaartych walk narodowociowych, cigych kryzysw politycznych, zmian orientacji oglnej polityki pastwowej i wreszcie wybuchu pierwszej wojny wiatowej, ktra przyniesie koniec pastwu Habsburgw. Naczelnym zagadnieniem austriackim po ustanowieniu dualizmu w dziedzinie zagadnienia narodowociowego bya sprawa czeska. Galicja wprawdzie miaa nie zaatwion spraw ukraisk, ale ruch ukraiski by jeszcze nie wykrystalizowany i wobec tego nie mia oglnopastwowego znaczenia, podobnie jak za saby by jeszcze ruch soweski, aby mg decydowa o polityce caego pastwa. Jedynie tylko zagadnienie czeskie czekao na uregulowanie. Ono bdzie tworzyo a do koca wieku spraw w tej dziedzinie gwn.

Mwilimy powyej o negatywnych deklaracjach czeskich w odniesieniu do dualizmu. W r. 1867 decydowaa si sprawa akceptowania go przez stron austriack. Na razie bowiem bya zawarta tylko ugoda midzy dynasti a Wgrami. Teraz austriacka Rada Pastwa miaa da swoj sankcj dla tej ugody. Jak wiadomo, Polacy, w zasadzie przeciwnicy dualizmu, dali sw zgod, uzyskujc w zamian za to koncesje dla Galicji, a z drugiej strony zdobywajc sobie wdziczno Wgrw, ktrzy w nastpnych latach dbali o to, aby rzd wiedeski nie wznowi swej antypolskiej polityki, do czego jeszcze przez kilka najbliszych lat byy tendencje wrd liberalno-centralistycznych politykw niemieckich. Kiedy wic Polacy odmwili solidarnoci z Czechami, odpowiedzi czesk sta si udzia w kongresie sowiaskim w Moskwie w maju 1867. Tam zapocztkowano nowoczesny ruch panslawistyczny, zwrcony teraz nie tylko przeciw Turcji, ale w nie mniejszym stopniu przeciw Austro-Wgrom. Zjazd ten odbywa si w nastrojach take antypolskich. Obecno Palackiego i Riegera musiaa niezmiernie zadrani stosunki polsko-czeskie. Dla Czechw bya to tylko taktyka polityczna, niemniej od tego momentu niech, jak budziciele odrodzenia czeskiego demonstrowali wobec caratu, zaczyna tpie, wkrtce propaganda panslawistyczna rozdmuchiwana nieoficjalnie przez czynniki rzdowe carskie znajduje na terenie czeskim do ywe poparcie. Nie znaczy to bynajmniej, aby Czesi przeszli zasadniczo na stron rosyjskiego panslawizmu, przed ktrym przecie w okresie Wiosny Ludw tak przestrzegali Niemcw, Sowian i Europ. Jeszcze bowiem pniej, bo w 1872 r., Palack, widzc solidarno oficjalnej polityki rosyjskiej z Niemcami i Austro-Wgrami, wypowiedzia si w nastpujcych, bardzo charakterystycznych sowach: Kto tylko zastanowi si, pod jakimi warunkami moga by stworzona rosyjska monarchia uniwersalna, ten nie zdziwi si i nie bdzie mi bra za ze, e widziaem w niej niewypowiedziane nieszczcie, zo, bezgraniczne i bezmierne, i nawet dzi to samo w niej widz [...], nie oznaczaaby ona bowiem nic innego jak zupene ujarzmienie i zniewolenie caej owieconej Europy, stumienie i zdawienie wszystkich wolnomylnych i szlachetnych idei i de rodu ludzkiego. Zasadnicze stanowisko wobec zagadnienia ustroju Austrii sformuowano w synnej deklaracji, ktr zoyli posowie sejmu czeskiego 22 sierpnia 1868 r., uzasadniajc nieobesanie Rady Pastwa. Odmawiali oni prawomocnoci jej ustaw, a jako podstaw rozwizania zagadnienia

pastwowego widzieli porozumienie midzy najjaniejszym krlem i polityczno-historycznym, na susznej i waciwej podstawie reprezentowanym narodem czeskim. Ta suszna reprezentacja miaa wyoni si z ordynacji wyborczej, opartej o rwnouprawnienie obu narodowoci naszej ojczyzny, przy czym Czesi zaznaczaj, e pragn porozumienia z niemieckimi mieszkacami kraju, aby utworzy takie instytucje, jakie by zapobiegy pokrzywdzeniu jakiejkolwiek narodowoci krajowej, wynikajcemu z zastosowania wycznie prawa wikszoci. Sens tej deklaracji, na ktr potem powoywali si Czesi w nastpnych latach, by jasny. Domagali si oni takiego samego ukadu midzy monarchi a krajem, jaki uzyskali Wgrzy. Oczywicie ugoda czesko-austriacka nie mogaby si w swych bezporednich skutkach ograniczy wycznie do krajw Korony w. Wacawa, jak to miao miejsce w stosunku do krajw Korony w. Stefana. Austria jako jednolite pastwo bez krajw czeskich nie moga istnie. Ugoda z Czechami implikowaaby ugod z Galicj, a zapewne w dalszej przyszoci i ze Sowecami, i Dalmatyczykami. Ugoda czeska prowadzia nieuchronnie do federalizacji; na razie Austrii, ale w dalszych konsekwencjach podwaaa i dualizm, prowadzc take do federalizacji wczeniejszej czy pniejszej krajw wgierskich. Dlatego wanie Wgrzy byli najbardziej zdecydowanymi przeciwnikami kompromisu czeskiego. I tu zacienia si sojusz z Niemcami austriackimi, dla ktrych federalizm oznacza rezygnacj z ich tradycyjnej roli w pastwie Habsburgw. W konsekwencji i Niemcy, i Wgrzy zostaliby w monarchii zmajoryzowani przez wikszo sowiasko-rumusk, jednym sowem przez wikszo narodw chopskich. Dlatego te w ostatecznym rozrachunku i szlachta polska, cho z wahaniami, stan musiaa po stronie madziarsko-niemieckiej. Niemniej trzeba doda, e deklaracja posw czeskich miaa t sab stron, e nie znalaza poparcia ani w sejmie morawskim, ani lskim, a przecie Czesi domagali si utworzenia odrbnej, na wzr wgierski, pastwowoci, w ktrej skad wchodziyby te trzy kraje koronne. Zapewne i Madziarzy mieli analogiczne trudnoci z sejmem siedmiogrodzkim i chorwackim, ale potrafili je pokona i zmusili oba tamte sejmy do ugody z Madziarami. Na pewno i Czesi, gdyby otrzymali ukad z monarchi, byliby analogicznie doprowadzili do jednoci krajw czeskich, lecz rnica pozycji wgierskiej i czeskiej leaa w stosunkach spoecznych. Przeciwnikami centralizmu wgierskiego byy narody chopskie, przeciwnikami centralizmu czeskiego staliby si Niem-

cy, majcy nie tylko inn pozycj spoeczno-gospodarcz, ale i silne polityczne zaplecze w ssiednich krajach koronnych zamieszkanych przez zdecydowan wikszo niemieck. S to rozwaania jednak w pewnym sensie teoretyczne. Praktycznie i doranie sprzeciw liberaw niemieckich i wpyw rzdu peszteskiego uniemoliwi na dugie lata ugod z Czechami. Okres 1868-1871 to lata, gdy rozwija si w Czechach na wielk skal akcja propagandowo-polityczna; odbywaj si ogromne zgromadzenia ludowe, tzw. tabory, w ktrych w sumie, jak obliczano, wzio udzia okoo ptora miliona uczestnikw. Miao to ogromne znaczenie dla uwiadomienia sprawy narodowej istotnie najszerszym masom czeskim. Zapewne ta wanie agitacja dokoczya niejako ostatecznie proces uwiadomienia narodowego spoeczestwa czeskiego. Masy id karnie pod komend swoich uznanych przywdcw, walczcych drog legaln. Natomiast usiowania rewolucjonistw, na przykad najbardziej znanego z nich w owym pokoleniu, Fria, nie znajduj oddwiku. Tajne stowarzyszenie pod nazw Dedici (Spadkobiercy), ktre drog insurekcji chce stworzenia niepodlegego pastwa czeskiego w ramach federacji sowiaskiej, pozostanie organizacj efemeryczn; jej kadry stanowiy nieliczne jednostki modziey uniwersyteckiej. Legalna polityka czeska to walka o to, co byo wyraone w deklaracji 1868 r., a co nazywano czeskim prawem pastwowym. Kiedy w r. 1871 utworzone zostao cesarstwo niemieckie, czynniki dynastyczne zaniepokoiy si o dalsze losy sprawy niemieckiej. Obawiano si, e po zjednoczeniu maych Niemiec mog si odrodzi inspiracje do stworzenia i wielkich Niemiec, a wic wczenia do nowego cesarstwa innych ziem niemieckich, mianowicie tych ziem austriackich, gdzie mieszkaa zwarta ludno niemiecka. Istotnie wrd Niemcw austriackich zapanowa po zwycistwach niemieckich we Francji taki entuzjazm, e obawiano si, i niejako ywioowo dojdzie do odpadnicia od Austrii jej niemieckich prowincji. Na tym tle zrozumiaa staje si prba dojcia do kompromisu z Czechami, jak reprezentowa rzd austriacki Hohenwarta utworzony w lutym 1871 r. Utworzenie krtkotrwaego gabinetu Hohenwarta wynikao nie tylko z potrzeby pogodzenia si z Czechami, ale take z tego powodu, e otoczenie cesarza byo wrogie polityce liberalnej, ktrej najbardziej jaskrawym przejawem byo anulowanie konkordatu z r. 1855, dajcego kocioowi katolickiemu ogromne przywileje w pastwie. Bya to wic

prba oparcia si na czynnikach klerykalnych i przeciwstawienia liberaom lojalnych i konserwatywnych mas chopskich. Dlatego te wrd ministrw Hohenwarta istniay tendencje, aby da powszechne prawo wyborcze i w ten sposb odsun od wadzy liberaw, a wic przedstawicieli bogatego mieszczastwa. Rycho si okazao, e nie jest to moliwe. Gabinet Hohenwarta spotka si ze zdecydowan opozycj zarwno Rady Pastwa, jak i szerszej opinii. I Niemcy liberalni, i Madziarzy solidarnie zwrcili si przeciw Hohenwartowi. A jego gwnym zadaniem byo doprowadzenie do ugody z Czechami. We wrzeniu 1871 r. sejm czeski, majcy wikszo czesk, otrzyma reskrypt cesarski, ktry zapowiada uznanie historycznych praw tego Krlestwa i obiecywa koronacj krla Czech koron w. Wacawa. Sejm mia sformuowa warunki, na jakich miaa by zawarta ugoda midzy Czechami a m onarchi. Rwnoczenie z reskryptem cesarskim 12 IX 1871 r. przedoy rzd w sejmie czeskim projekt ustawy narodowociowej majcej gwarantowa pene rwnouprawnienie obu narodowoci Krlestwa Czeskiego. Ustawy krajowe miay by ogaszane i po czesku, i po niemiecku, obrady sejmowe i protokoy tych obrad prowadzone te w obu jzykach, a urzdnicy mieli obowizek zna oba jzyki. Miano stworzy autonomiczne okrgi administracyjne tak zakrelone, aby stanowiy jednolite narodowociowo terytoria, gminy miay same oznacza swj jzyk urzdowy, a jzyk urzdowy okrgu powinien by zgodny z jzykiem urzdowym wikszoci jego gmin. Sejm mia zosta podzielony na kurie narodowociowe, aby zwaszcza sprawy szkolnictwa znalazy odpowiedni opiek poszczeglnych narodowoci. Mona uwaa, e projekt ten zaspokaja najdalej idce dania rwnouprawnienia narodowego. Ale wanie to byo kamieniem obrazy dla Niemcw, ktrzy nie mogli zrezygnowa z wielowiekowej preponderancji w krajach czeskich, jako ywio panujcy tam od poowy XVII wieku. Wkrtce sejm przedoy dania ujte w tzw. Artykuy fundamentalne. Byy one w zasadzie powtrzeniem deklaracji z sierpnia 1868 r., a wic domagay si penej odrbnoci pastwowej dla krajw czeskich. Sejm czeski mia wspdecydowa o sprawach zagranicznych i wojskowych przez delegacj analogiczn do tych, jakie sejm wgierski i wiedeska Rada Pastwa wysyay na wsplne obrady, zgodnie z ugod austro-wgiersk. Wszystko inne miao nalee do kompetencji sejmu czeskiego, przy czym podobnie jak w deklaracji 1868 r. Niemcom zapewniano pene

rwnouprawnienie w dziedzinie jzykowej i w szkolnictwie. Natomiast ordynacja wyborcza musiaaby zapewni wikszo czesk w sejmie, jako e w oparciu o prawa historyczne i etniczne panowanie w tym pastwie naley do narodu czeskiego. Cesarz mia zaprzysic Artykuy fundamentalne, a wtedy mgby si koronowa w Pradze koron w. Wacawa. Wiadomo o Artykuach fundamentalnych wywoaa burz wrd Niemcw austriackich. Stao si jasne, e gdyby warunki czeskie zostay przez monarchi przyjte, hegemonia niemiecka w Austrii skoczyaby si. Austria za przeksztaciaby si w pastwo sowiaskie, poniewa trudno byo sobie wyobrazi, aby zaraz i Galicja nie otrzymaa penego wyodrbnienia, tak jak tego daa rezolucja sejmu lwowskiego z wrzenia 1868 r., a w konsekwencji, aby i Sowecy nadal potulnie znosili panowanie niemieckiego ywiou w krajach przez nich zamieszkanych. Bodaj waniejsze byo jednak to, e realizacja postulatw Sowian austriackich pocignaby za sob niejako automatycznie wzrost samopoczucia Sowian wgierskich, ktrzy nie zadowoliliby si tym, co im w r. 1868 dali Madziarzy o czym poniej bdzie mowa. Przyj Artykuy fundamentalne oznaczao zmieni ca monarchi w pastwo federacyjne, a wic odebra Niemcom i Madziarom ich uprzywilejowane stanowisko w monarchii naddunajskiej. Oczywicie, gdyby politycy austriacko-wgierscy w r. 1871 mogli byli zna przyszo, to moe s dziliby tak, jak sdz dzisiejsi historycy austriaccy, e los ywiou i niemieckiego, i madziarskiego w wyniku takiej decyzji pod wzgldem politycznym i gospodarczym byby w tym rejonie Europy korzystniejszy ni to, co stao si ich udziaem w r. 1919. W rzeczywistoci jak mwilimy nie teoretyczne rozwaania, nawet najbardziej suszne i uzasadnione, rozstrzygaj w sprawach politycznych, lecz jedynie i wycznie stosunek si, zatem wbrew swym yczeniom Franciszek Jzef nie mg przyj Artykuw fundamentalnych; musia pod presj zarwno politykw niemieckich i madziarskich, jak i zrewolucjonizowanej ulicy wiedeskiej udzieli dymisji Hohenwartowi. Zreszt jeszcze drobny incydent przyczyni si do odwrcenia si od federalistycznej koncepcji, mianowicie nieudana i niepowana chorwacka prba powstacza gen. Kvaternika, o ktrej rwnie powiemy. Dla sfer dworskich by to argument, e i Sowianom nie mona dowierza w ich zapewnieniach o lojalnoci dynastycznej.

Gabinet Hohenwarta by ostatni prb przeobraenia monarchii Habsburgw w pastwo federacyjne; wszystko wskazuje na to, e czas na takie moliwoci min od momentu, kiedy oddano na Wgrzech wadz Madziarom. Dualizm rozstrzygn spraw ustroju monarchii na p wieku. Dopiero moment zachwiania si si rzdzcych Austro-Wgrami w drugiej poowie wojny wiatowej by okazj do ponownego podjcia tych prb; wprawdzie wwczas stosunek si wewntrznych monarchii by inny, ale sytuacja midzynarodowa wydaa wyrok mierci na to wewntrznie rozpadajce si wielonarodowe pastwo. Rzdy w Wiedniu wracay w rce niemieckich liberaw. Jedyne zmiany, jakie pozostay po rzdach Hohenwarta, nie odnosiy si do krajw czeskich, ale do Galicji. Wanie w r. 1871 spolszczono ostatecznie cae szkolnictwo, namiestnikiem zosta ponownie Gouchowski i od tej pory a do r. 1915 zawsze namiestnikiem, a wic szefem administracji krajowej, by Polak; wreszcie wanie od czasu gabinetu Hohenwarta w rzdzie zasiada Polak jako minister dla Galicji. Wprawdzie sprawa rezolucji galicyjskiej na skutek upadku Hohenwarta stracia ju szans na realizacj na forum Rady Pastwa, ale politycy galicyjscy do atwo z tego programu rezolucyjnego zrezygnowali, poniewa faktyczna wadza przesza w ich rce; z drugiej strony wobec sprzeciwu zarwno dyplomacji rosyjskiej, jak i niemieckiej, ze wzgldu na konieczno szukania przez Austro-Wgry porozumienia z tymi dwoma ociennymi monarchiami, przeprowadzenie rezolucji przestao by aktualne. Sprawami narodowociowo spornymi w Austrii pozostay ju tylko sprawy czeskie i soweskie. Rwnouprawnienie Ukraicw w oglnych ramach pastwowych byo zagadnieniem zupenie na razie drugorzdnym. Zreszt i ruch ukraiski by jeszcze za saby, aby mg way na szalach polityki austriackiej, chocia w sferach centralistw wiedeskich nigdy o nim nie zapominano, jako o ewentualnym antypolskim argumencie. Nawet po upadku Hohenwarta na krtko zawitaa myl oparcia si przez rzd wiedeski na Ukraicach przeciw Polakom, ale interwencja nowo mianowanego ministra spraw zagranicznych Andrssyego wystarczya, aby koncepcj t zdusi w zarodku. Polacy, jak ju wspominalimy, mieli a do koca istnienia systemu parlamentarnego w Austrii stanowi istotn podpor rzdw austriackich bez wzgldu na ich oglnopastwow orientacj.

Upadek Hohenwarta wywoa oczywicie w Czechach niezmiernie silne podniecenie opozycyjnych nastrojw. Autorytet dotychczasowych przywdcw, tj. Palackiego i Riegera, zmniejszy si wyranie. Modoczesi pod przywdztwem Sladkovskiego zyskali na znaczeniu. Opozycja stawaa si coraz bardziej radykalna, coraz bardziej anty dynastyczna, mona by powiedzie, antypastwowa. Bojkot sejmw i Rady Pastwa coraz bardziej zdecydowanie uwaano za najwaciwsz taktyk polityczn. Z drugiej strony rzd wiedeski stosowa wci gwatowniejsze represje. Konflikty i zawieszanie organw prasowych, ogaszanie stanu wyjtkowego, mianowanie namiestnikiem generaa znanego ze swej surowoci wszystko to oczywicie nie mogo zama czeskiego oporu. Ale powoli nastroje si uspokajay, skoro coraz bardziej stabilizowaa si sytuacja midzynarodowa i wewntrzna monarchii. Bardzo te wan okolicznoci okaza si kryzys gospodarczy, zapocztkowany krachem na giedzie wiedeskiej na wiosn 1873 r. Za koniunktura w przemyle i handlu, spadek cen na produkty rolne, trudnoci na rynku pracy wytwarzay stan depresji i rezygnacji. Coraz szersze krgi czeskich przedsibiorcw, rozumiejcych, e zarwno interesy przemysowe, handlowe, jak i rolnicze wymagaj obrony w ciaach ustawodawczych, zniechcay si do polityki biernego oporu i absencji. W czasie wyborw w r. 1874 kandydaci ze stronnictwa modoczeskiego obiecywali wyborcom, e wezm udzia w obradach sejmowych. Podkrelali, e polityka absencji moliwa jest dla stronnictwa arystokratycznego, ktrego czonkowie maj do sposobnoci kontaktowania si i inspirowania sfer dworskich i rzdowych, aby w ten pozaparlamentarny sposb broni swoich interesw, natomiast ludno mieszczaska i chopska musi korzysta z moliwoci parlamentarnych, by tam przedstawia i broni swoich spraw w dziedzinie zarwno gospodarczej, jak i spoecznej. Dla politykw czeskich gwnymi przeciwnikami byli liberaowie niemieccy. A tymczasem w cigu lat siedemdziesitych ich pozycja saba. Kryzys gospodarczy skompromitowa liberalizm w oczach szerokich mas, szczeglnie drobnomieszczaskich i chopskich; widziay one w krachu giedowym dowd niemoralnoci kapitalistycznego systemu liberalnego. To samo wzmacniao czynniki klerykalne, z ktrymi liberaowie prowadzili cig walk, rozpoczt ju w latach szedziesitych; punktem kulminacyjnym byo zniesienie konkordatu w r. 1870 oraz ustawy kocielnej z r. 1874, ktre jednostronnie przez pastwo re-

guloway stosunki kocielne w Austrii. Punktem zwrotnym jednak dla rzdw liberalnych by kryzys wschodni lat 1877/78, kiedy politycy niemieccy sprzeciwiali si wszelkim zakusom ekspansji Austro-Wgier na Bakany w susznym przekonaniu, e wszelkie tam nabytki terytorialne wzmocni w pastwie ywio sowiaski. Dlatego te sprzeciwiali si oni nabyciu Boni i Hercegowiny zreszt na skutek tego formalnie bya to tylko okupacja, chocia faktycznie rwnaa si aneksji. W tej sprawie interesy dynastii i niemieckich liberaw austriackich stany w jaskrawej sprzecznoci. Cesarz i koa dworskie oraz czynniki arystokratyczne i militarne uwaay, e po tylu klskach, to jest po utracie prowincji woskich i odejciu Rzeszy Niemieckiej, dla autorytetu dynastii i pastwa jaki nowy nabytek terytorialny jest konieczny. Skoro liberaowie sprzeciwiali si tej polityce, a rwnoczenie na jesieni 1879 r. zosta zawarty sojusz z Cesarstwem Niemieckim, dla Franciszka Jzefa stao si pewne, e nie grozi mu ju niebezpieczestwo, by Niemcy zechcieli przycza prowincje austriackie zamieszkane przez ludno niemieck; mg wic sobie pozwoli na to, aby prowadzi polityk sprzeczn z tendencjami liberaw niemieckich. Dlatego odsun od wadzy centralistw, a rzd powierzy hr. Taaffemu, ktrego gabinet by oparty o koalicj zoon z konserwatystw, klerykaw, a take politykw czeskich i polskich. Nie byo ju mowy jednak o przeobraeniach ustrojowych ani o federacji, lecz w ramach istniejcego ustroju miano respektowa interesy czeskie i soweskie. Ograniczao si to wszystko do niewielkich koncesji, bo byo wynikiem oglnej stabilizacji i rezygnacji z wielkich koncepcji pastwowych. Jeli idzie o sytuacj w krajach zamieszkanych przez Sowecw, to w okresie zmian konstytucyjnych w latach 1860-1873 wzmocnio si ogromnie poczucie wsplnoty narodowej wrd tego chopskiego narodu. Ujawnio si to wyranie w czasie wyborw do sejmw krajowych w r. 1867, kiedy wyonia si grupa reprezentantw politycznych de soweskich w poszczeglnych sejmach tych krajw, w ktrych mieszkali Sowecy. Jak wiadomo, tylko Kraina miaa wikszo sowesk i dlatego jej sejm, chocia reprezentowa mniejsz cz Sowecw, mia najistotniejsze znaczenie. Trzeba jeszcze wzi pod uwag, e system kurialny ogromnie tu faworyzowa Niemcw, a w Gorycji, Gradysce i Dalmacji Wochw. Tak wic np. w Styrii, gdzie maa cz kraju bya zamieszkana przez zwart mniejszo sowesk, na posw soweskich gosowano tylko w kurii wiejskiej, a w miastach, nawet

majcych powany odsetek soweski, zwyciali zawsze Niemcy, korzystajc ze swojej gospodarczej, kulturalnej i politycznej przewagi. Wybory bowiem byy do r. 1907 we wszystkich kuriach jawne, a wic utrudniay swobodne wypowiadanie si ludnoci niezamonej i zalenej. Miao to zreszt i ten skutek, e posowie sowescy w poszczeglnych sejmach skupiali si przewanie pod komend politykw konserwatywnych, dcych do ugody z rzdem. Dlatego te w Radzie Pastwa posowie sowescy nie solidaryzowali si z opozycyjnym stanowiskiem czeskim i brali udzia w jej obradach. Taki oportunizm konserwatystw soweskich, dla ktrych inspiracje hierarchii kocielnej byy decydujce, musia wywoa sprzeciw liberaw soweskich; wzorujc si na Czechach w tym czasie organizuj oni tabory, to znaczy masowe zgromadzenia ludowe w duchu opozycji wobec niemieckiego centralizmu i w duchu postulatw federalistycznych. Ale postulaty narodowe Sowecw zasadniczo rniy si od postulatw czeskich. Czesi stali na stanowisku prawa pastwowego, to znaczy historycznej odrbnoci krajw czeskich. Dla Sowecw taka zasada oznaczaaby poddanie ich pod panowanie niemieckie i woskie, bo tylko w najmniejszym kraju, Krainie, mogliby liczy na rzdy soweskie. Ich postulat narodowy to sformuowany na sejmie kraiskim w r. 1870 i powtrzony w r. 1871 postulat zczenia wszystkich ziem zamieszkanych przez Sowecw w jeden autonomiczny kraj koronny. Wanie okoliczno, e Sowecy musieli opowiada si za zasad etniczn, a nie historyczn, zbliaa ich do idei jugosowiaskiej. Kongres jugosowiaski odby si w Lublanie, a wic na ziemi soweskiej proklamowa 1 grudnia 1870 r. postulat wspdziaania wszystkich Sowian poudniowych na terenie politycznym w ramach monarchii habsburskiej. W czasie obrad kongresu paday gosy soweskie, z ktrych wynikao, e Serbia uwaana jest za Piemont jugosowiaski, a wic wyranie zaczyna si oddalanie polityki narodowej Sowian poudniowych austriacko-wgierskich od dotychczasowej lojalnoci wobec monarchii Habsburgw. Zreszt trzeba wzi pod uwag, e by to moment, kiedy Francja zostaa pokonana, a spodziewano si w Europie rodkowo-wschodniej, e wkrtce dojdzie do nowej wojny, wojny zjednoczonych Niemiec przeciw Rosji, czyli w zasadzie wielkiego konfliktu germasko-sowiaskiego. W cigu najbliszych dwu lat obawy te rozwiay si, zrozumiano, e cesarska Rzesza bynajmniej nie myli o tworzeniu wielkich Niemiec ani o wojnie z caratem, a zatem o

podporzdkowaniu sobie caej Sowiaszczyzny. Std te nastroje antyniemieckie i prorosyjskie, tak ywe w r. 1871, wkrtce rozwiej si, kiedy dla wszystkich stanie si jasne, e panslawici rosyjscy nie decyduj o polityce caratu, czynniki za rzdzce Rosj szukaj zblienia do monarchii Hohenzollernw i Habsburgw. Ta wanie konfiguracja midzynarodowa, ktr okrelano wspczenie jako sojusz trzech cesarzy, miaa istotny wpyw na stosunki wewntrzne w Austrii, ona skaniaa politykw sowiaskich do ugodowoci, poniewa cementowaa panowanie niemieckie i madziarskie w monarchii naddunajskiej. Nowe nadzieje obudzi kryzys wschodni lat 1875-78. Kiedy wybucho powstanie w Boni i Hercegowinie, Sowecy pragnli, aby prowincje te przeszy pod wadz Serbii, ale kiedy Serbia wojn z Turcj przegraa w r. 1876, a w r. 1878 Bonia i Hercegowina dostaa si pod wadanie Austro-Wgier, Serbia za wkrtce zostaa wczona w orbit monarchii Habsburgw, wwczas zrozumiano, e wszystkie te nadzieje s nierealne. Zawsze powstanie wielkich Niemiec, a wic ewentualnoci, ktra mogaby si zdarzy w razie rozpadu monarchii naddunajskiej, Sowecom wydawao si i susznie zem najgorszym. Dlatego uwaali, e ostatecznie istnienie Austrii chroni przed pogorszeniem si ich losu. Std najbardziej realna wydawaa si orientacja szukania drobnych koncesji w dziedzinie jzykowej i obsadzanie pomniejszych posad urzdniczych przez Sowecw. I tego w gruncie rzeczy trzymali si politycy sowescy a do koca niemal istnienia monarchii habsburskiej. Drobne ustpstwa, ktre uzyskali w czasie rzdw koalicji Taaffego w latach 1879-1893, to wszystko, co posiadali w dziedzinie narodowej, a do upadku monarchii. Obok bowiem niebezpieczestwa niemieckiego istniao zawsze niebezpieczestwo woskie. Ruch irredentystyczny woski, dcy do przyczenia do Woch ziem zamieszkanych przez Sowecw, a wic Gradyski, Gorycji, Triestu i Istrii, by rwnie dla narodowej sprawy soweskiej niebezpieczny. Zatem stanowio to take argument za lojalnoci wobec pastwa austriackiego, jako mniejszego za dla tego maego narodu. Z Rosj mogli wic wiza niektrzy politycy sowescy nadzieje w sprawie narodowej, ale skoro jej gwnymi rzecznikami byli dziaacze inteligenccy, hodujcy ideom liberalnym, to carat nie wzbudza ich sympatii. Z kolei za take rosyjski ruch rewolucyjny nie stanowi atrakcji dla ludzi zwizanych z buruazj i drobnomieszczastwem, jakimi byli w wikszoci dziaacze sowescy. Pozostawaa wic tylko poli-

tyka lojalnoci i popierania rzdu wiedeskiego. Rzdy Taaffego day Sowecom to, e w elementarnych szkoach dzieci soweskie pobieray nauk w jzyku macierzystym, cho bya to zasada bynajmniej nie w peni respektowana, poniewa decyzja co do jzyka szkolnego zaleaa od wadz samorzdowych, zarwno prowincjonalnych, jak i gminnych, bdcych przewanie w rkach Niemcw lub Wochw Tak wic np. w Karyntii nie byo publicznych szk elementarnych ze soweskim jzykiem nauczania, wobec czego Sowecy zakadali szkoy prywatne, ktre musieli swoim kosztem utrzymywa. Podobnie nie istniay w ogle gimnazja z jzykiem soweskim; w niektrych tylko gimnazjach w krajach soweskich jzyk ten by jednym z przedmiotw nauki, czsto nieobowizkowym. Jeli idzie o jzyk urzdw, to jzykiem wewntrznym by niemiecki, ale jzykiem zewntrznym, to znaczy uywanym wobec stron, bywa rwnie soweski, zalenie od decyzji wadz samorzdowych. W wyniku tego tylko bardzo niewielu Sowecw zatrudniano w administracji pastwowej w politycznej tylko wyjtkowo na stanowiskach mniej wanych; np. w urzdach pocztowych nisze funkcje byy gdzieniegdzie przez nich sprawowane. Oglnie rzecz biorc, pooenie Sowecw byo w porwnaniu z innymi narodami sowiaskimi Przedlitawii najmniej korzystne, jedynie Ukraicy w Galicji znajdowali si w podobnym, ale ich polityczna pozycja w miar upywu lat wzmacniaa si, poniewa stanowili wielk mas ludnoci na zwartym terytorium i w miar pogbiania si ich wiadomoci narodowej musieli reprezentowa politycznie coraz wikszy ciar gatunkowy, czego o Sowecach powiedzie nie mona. Podobnie jak dla innych narodw sowiaskich w Austrii i dla Ukraicw okres rzdw Taaffego by bardzo istotny. Wtedy bowiem dopiero skrystalizowa si definitywnie narodowy ruch ukraiski. Od momentu gdy sprawa ukraiska staa si zagadnieniem politycznym, to jest od r. 1848, wspistniay, a potem dopiero zaczy si zwalcza dwie tendencje: jedna, widzca w Rusinach galicyjskich tylko odam wielkiego narodu rosyjskiego, druga, ktra uwaaa ich za nard odrbny. Wprawdzie deklaracje, zarwno w Hoownej Radzie, jak i na zjedzie sowiaskim w Pradze brzmiay tak, jakby istotnie Ukraicy uwaali si za odrbny nard maoruski, ale w gruncie rzeczy nie byo to poczone z istotnym przekonaniem. Saba, niewyrobiona inteligencja ruska Galicji w dziedzinie politycznej hodowaa raczej austriackiemu lojalizmowi

ni zdecydowanym tendencjom narodowym. W latach pidziesitych ruch ukraiski znajdowa si pod patronatem hierarchii unickiej i dlatego nazywano tych dziaaczy witojurcami, od siedziby metropolity lwowskiego w katedrze w. Jura. Reprezentowali oni czynnik bardzo konserwatywny, co rwnie objawio si w zawsze jeszcze nie rozstrzygnitym zagadnieniu jzykowym. Chcieli oni przeciwstawi jzykowi polskiemu nie jzyk ludowy, bo go nie uwaali za dostatecznie wyrobiony, ale starosowiaski jzyk kocielny; rycho okazao si to w praktyce niemoliwe. Tote cz tych tzw. starorusinw skonia si do jzyka rosyjskiego, uwaajc, e ten wsplny jzyk literacki moe by tylko rnie przez Wielko- i Maorusw wymawiany. Propagowa w pogld gwny publicysta tego kierunku, Bohdan Didycki. Posugiwa si w praktyce jak mieszanin rosyjskiego i ukraiskiego z dodatkami polskimi i niemieckimi, co byo przez przeciwnikw pogardliwie nazywane: jazyczie (jzyczysko argon). W dziedzinie kocielnej kierunek ten stara si usuwa z liturgii wszelkie naleciaoci aciskie i wraca do tradycji bizantyjsko-ruskich. Wynikao to take i std, e w pierwszym okresie rzdw Gouchowskiego jako namiestnika 18491859 starano si narzuci Ukraicom alfabet aciski. Zreszt w gruncie rzeczy te prorosyjskie, a raczej procarskie sympatie czci starorusinw wynikay z chci przeciwstawienia si polskoci. Bya ona tak silna, e nawet jeden z gwnych budzicieli ukraiskiego ruchu narodowego, jedyny pozostay przy yciu czonek tzw. trjcy ruskiej, Jakub Hoowacki, sta si rusofilem, co w r. 1867 spowodowao, e musia zrezygnowa z katedry jzyka ukraiskiego, ktr prowadzi na uniwersytecie lwowskim. Bezporednim powodem tej dymisji by jego udzia w kongresie sowiaskim w Moskwie tego roku. Pogodzenie si dynastii z Polakami w latach szedziesitych doprowadzio bowiem do tego, e ruch starorusiski sta si ostatecznie ruchem moskalofilskim. Rozgoryczeni dziaacze tego kierunku mwili: Jeli ju mamy ton, to lepiej w morzu rosyjskim ni w polskim bagnie. Organ polityczny tych moskalofilw Sowo w r. 1866 pod wpywem klski Austrii opowiedzia si wyranie po stronie Rosji. Niektrzy z tych dziaaczy nawizali wtedy cilejsze kontakty z kapelanem poselstwa rosyjskiego w Wiedniu, Rajewskim, ktry zreszt od lat czterdziestych dziaa wrd wszystkich ludw sowiaskich cesarstwa austriackiego, ale od r. 1867 sta si gwnym agentem ruchu panslawistycznego na terenie podwjnej monarchii. Organizowa on w Wiedniu

kluby dla ukraiskich i innych sowiaskich intelektualistw, a przez jego rce szy poficjalnymi kanaami pienidze z orodkw ruchu panslawistycznego w Moskwie i Petersburgu. Wszelkie wysiki dyplomacji austriackiej, aby go rzd rosyjski odwoa, pozostay bezskuteczne. Wprawdzie po zawarciu tzw. sojuszu trzech cesarzy po r. 1872 subwencje przesyane Rajewskiemu zostay znacznie zmniejszone, ale nie urway si one nigdy, a sam fakt otrzymywania tych pienidzy z tajnych rde zmusza dziaaczy rusofilskich w monarchii naddunajskiej do kierowania si instrukcjami pochodzcymi od komitetw sowiaskich rezydujcych w obu stolicach rosyjskich. W tym miejscu trzeba zauway, e prorosyjskie sympatie ukraiskich dziaaczy w Galicji w tych latach nie byy odosobnione wrd Sowian austro-wgierskich. Wpyno na to ustanowienie dualizmu. Najsilniejsze byy one oczywicie wrd Sowian pastwa wgierskiego, o czym bdziemy mwili poniej, ale wane jest, e jedynie Polacy w najmniejszym stopniu nie ulegali owym nastrojom, i to wanie byo powodem, e politycy madziarscy tak dbali o panowanie polskie w Galicji uwaajc, i w interesie Wgier wanie ley istnienie tej zapory przeciw panslawizmowi, jak stanowili Polacy. Niemniej jeli chodzi o Ukraicw, to dla nich sympatie rosyjskie byy bardziej doniose w skutkach ni dla innych narodowoci sowiaskich monarchii naddunajskiej. Czesi czy nawet Sowacy dc do zblienia Rosj nie wyrzekali si swojej odrbnoci narodowej, natomiast dla Ukraicw rusofilizm oznacza niejako zaprzeczenie tosamoci narodowej, bo prowadzi do uznania si za Rosjan. A ponadto bya to sprawa niezmiernie wana nie tylko dla galicyjskich Ukraicw, ale dla caego narodu ukraiskiego. Jedynie bowiem w Galicji i. na Bukowinie Ukraicy yli w warunkach, w ktrych mogli swobodnie rozwija swoj kultur narodow. Wszelki ruch narodowy ukraiski by na ziemiach cesarstwa rosyjskiego, czyli na tzw. Wielkiej Ukrainie, coraz bardziej przeladowany. Zatem to, co si dziao w ruchu ukraiskim w Galicji, sprowadzao istotne i daleko idce skutki dla wiadomoci narodowej caego wielkiego narodu ukraiskiego. Okoo 1860 r. wzmaga si opozycja przeciw starorusinom. Niemay wpyw na to obudzenie si prawdziwego ukraiskiego ruchu narodowego wywara poezja zmarego w r. 1861 najwikszego poety ukraiskiego Tarasa Szewczenki. Wanie na niego powouje si programowa enuncjacja tzw. narodowcw ruskich (nard i lud w jzyku ukraiskim to jedno wyraenie; ruski oznacza

to samo, co jeszcze wwczas nie uywany termin ukraiski) z r. 1867, gdzie czytamy: Jestemy dumni, e naleymy do 15-milionowego narodu, ktrego nazwa to Rusini albo Ukraicy, a ktrego ojczyzn jest nasza Matka-Ru-Ukraina [...], nasi nieprzyjaciele to polska szlachta i rzd moskiewski [...], zawsze bdziemy po stronie naszego biednego chopskiego ludu. Chocia w tym programie zawarte s zapewnienia o lojalnoci wobec greckokatolickiego kocioa i cesarstwa austriackiego, to rwnoczenie odrzucony jest klerykalizm i serwilizm wobec rzdu wiedeskiego. Zrazu owa grupa modych dziaaczy zakadaa nawet na wp tajne kka, hromady, wrd uczniw gimnazjalnych i studentw uniwersytetu. Doczyli si do nich take starsi dziaacze z okresu Wiosny Ludw, jak np. Borysikewicz, adwokat, ktry ju w czasie zjazdu sowiaskiego w Pradze wyranie mwi o narodzie ruskim, a take Julian awrowski, polityk, szukajcy jednak zblienia z tymi politykami polskimi, ktrzy gotowi byli do ustpstw na rzecz narodowego ruchu ukraiskiego w Galicji, jak L. Sapieha, wczesny marszaek sejmu. awrowski wraz z Sapieh starali si w latach 1869-1870 doprowadzi do jakiej ugody polsko-ruskiej w Galicji, przede wszystkim domagajc si rozszerzenia ukraiskich swobd w dziedzinie szkolnictwa. Polscy politycy prowadzili wwczas na terenie Rady Pastwa kampani o realizacj rezolucji 1868 r. i potrzebowali poparcia posw ruskich. Ale wanie o to rzecz si rozbia, bo idcy pod komend witojurcw posowie ruscy do Rady Pastwa natychmiast ulegali namowom centralistycznych ministrw i przeciwdziaali postulatom rozszerzania autonomii poszczeglnych krajw koronnych. Z tego samego powodu rozbio si zreszt pierwsze porozumienie na sejmie galicyjskim w r. 1861, poniewa posowie ruscy nie solidaryzowali si z posami polskimi, liczc na to, e jeli bd popierali czynniki rzdowe, potrafi poza Polakami niejako uzyska realne koncesje. W rzeczywistoci rzdowi politycy austriaccy wygrywali Ukraicw przeciw Polakom, ale bynajmniej nie mieli zamiaru rezygnowa z kompromisu z Polakami, jako stron znacznie silniejsz ni Ukraicy. W latach szedziesitych pojawia si grupa modych dziaaczy ukraiskich, ktrzy potem a do koca wieku bd rzeczywistymi przywdcami narodowego ruchu ukraiskiego w Galicji; do nich naleeli bracia Barwiscy, bracia Ohonowscy i chyba najwybitniejszy spord nich, Julian Romaczuk. Rekrutowali si oni teraz ju nie z duchowiestwa, chocia wikszo pochodzia z rodzin ksiowskich, ale byli to

adwokaci, lekarze, a przede wszystkim nauczyciele gimnazjalni. Niemniej do okoo lat osiemdziesitych witojurcy kierowali politycznie i instytucjami kulturalnymi, i gwnym organem prasowym, Sowem, i przedstawicielstwem parlamentarnym. Wobec tego narodowcy musieli zakada wasne instytucje, jak bodaj najwaniejsze z nich Prowita, zaoona w r. 1868, ktra organizowaa szkolnictwo dla dorosych, zakadaa czytelnie i wydawaa popularne publikacje. Dopiero w roku 1880 narodowcy mogli stworzy wasny organ prasowy Dio, ju sam nazw Czyn przeciwstawiajce si witojurskiemu Sowu. Rok 1882 zada dotkliwy cios starorusinom. Wwczas bowiem wytoczono niektrym przywdcom starorusinw proces o zdrad stanu i popieranie prawosawia. Wprawdzie gwni oskareni, Adolf Dobriaski, dziaacz Rusi Zakarpackiej, i ks. I. Naumowicz, zostali uwolnieni od zarzutu zdrady stanu, ale proces wykaza, e w gruncie rzeczy goszcy lojalno wobec Austrii dziaacze byli agentami rosyjskimi i istotnie starali si propagowa prawosawie w cerkwi unickiej. W wyniku tego procesu rzd austriacki pod naciskiem pniejszego namiestnika, Kazimierza Badeniego, zmusi metropolit Jzefa Sembratowicza do rezygnacji, a tym samym zlikwidowano klik witojursk. Od tego czasu hierarchia greckokatolicka staa si oparciem narodowego ruchu ukraiskiego w Galicji, co wprawdzie doranie ten ruch wzmocnio, ale rwnoczenie wpyno na to, i zacz traci swj radykalno-demokratyczny charakter i przechodzi coraz bardziej na pozycje konserwatywne. W konsekwencji musiao to doprowadzi do dalszego zrnicowania obozu ukraiskiego i, w nastpnym pokoleniu, do narodzin ruchw ludowych i socjalistycznych. Pocztki tego bardziej demokratycznego ruchu ukraiskiego w Galicji przypadaj ju okoo r. 1877. Trzej dziaacze wybijaj si na jego czoo, a to Iwan Franko, poeta i pisarz, Mychajo Pawyk i Ostap Terlecki. Zrazu zawizuj oni rwnie spiski i pozostaj w do cisych zwizkach z polskim ruchem socjalistycznym w Galicji. Wanie w pierwszym socjalistycznym procesie w Galicji w r. 1877 na awie oskaronych znaleli si zarwno polscy socjalici, jak i Iwan Franko. Silny wpyw na Ukraicw galicyjskich wywar Mychajo Drahomanow, dziaacz i uczony z rosyjskiej Ukrainy, od r. 1876 przebywajcy na emigracji. Swoimi pismami i propagand inspirowa radykalny ruch ukraiski. Jego osoba staa si w tych latach prawdziwym cznikiem

midzy Ukrain naddnieprzask a Galicj, co byo dla caej sprawy narodowej ukraiskiej niezmiernie wane. Od r. 1876 nie wolno byo bowiem pod panowaniem rosyjskim drukowa pism w jzyku ukraiskim, zatem tamtejszy ruch literacko-narodowy musia korzysta ze swobd, jakie w tym wzgldzie dawaa Galicja. Takie wic czasopisma, jak Prawda (1867-1898) i Zoria (1880-1898), wychodzce we Lwowie, drukoway pisarzy ukraiskich zarwno z tej, jak i z tamtej strony kordonu. Z funduszy zebranych w duej mierze za kordonem powstao we Lwowie w roku 1873 Towarzystwo Naukowe im. Szewczenki, ktre z czasem stao si oglnoukraisk instytutcj naukow. Wanie na okres rzdw Taaffego przypada ponowna prba ugody polsko-ukraiskiej, wynikej z porozumienia przywdcy parlamentarnego ukraiskiego J. Romaczuka z namiestnikiem K. Badenim w r. 1890. W pewnej mierze wynikao to z sytuacji midzynarodowej, poniewa wanie wtedy wydawao si, e po dymisji Bismarcka grozi wojna midzy Austri i Niemcami a Rosj. Polacy dawali wic pewne koncesje w dziedzinie szkolnictwa, a Ukraicy obiecywali bardziej wobec Polakw ugodowe nastawienie. Niemay wpyw na t ugod mieli te Ukraicy z Kijowa, ktrzy zdawali sobie spraw z tego, e Galicja jest jedynym krajem, gdzie ukraiskie ycie kulturalne moe si swobodnie rozwija. W rezultacie utworzono na uniwersytecie lwowskim katedr historii ukraiskiej; obj j w r. 1897 znakomity uczony, M. Hruszewski. On te zacz propagowa nazw Ukraina i ukraiski zamiast Ru i ruski, co miao bardzo istotny wpyw na ostateczne uksztatowanie si ukraiskiej wiadomoci narodowej. Ugodowe stosunki midzy politykami ukraiskimi i polskimi trway tylko par lat, do r. 1894. Zacz si bowiem wtedy w caej Austrii, a waciwie w ogle w Europie rodkowej, nowy okres, okres nacjonalizmw coraz bardziej si wzmagajcych; idee liberalne saby, a wraz z nimi zanikay tendencje szukania ugody i porozumienia we wszystkich draliwych sprawach. Jaskrawym tego dowodem byy krtkotrwae rzdy w Austrii gabinetu K. Badeniego, ktry za zadanie postawi sobie ugod czeskoniemieck, a doprowadzi do zadranie tak gbokich, e waciwie od tego momentu Austria znajdowaa si w okresie permanentnego kryzysu politycznego. Sprawy narodowociowe byy gwn jego treci. Oczywicie i sprawy spoeczne tkwiy u podstaw tych konfliktw, ale na zewntrz wanie spory zaogniajcych si nacjonalizmw stanowiy ich widoczne podoe.

Kiedy w r. 1879 Czesi zrezygnowali z polityki absencji i zjawili si w Radzie Pastwa, zagadnienie narodowociowe od razu stao si jednym z bardzo istotnych elementw nie tylko jej obrad, ale waciwie caej polityki pastwa austriackiego. Zreszt wanie ten pierwszy okres udziau Czechw w Radzie Pastwa jest okresem kompromisu, w ktrym wielkie zagadnienie narodowociowe sprowadzono wiadomie do zagadnie administracyjnych. Wszyscy zgadzaj si, e w danym m omencie ustrj monarchii habsburskiej jest ustalony, e podwjna monarchia zorganizowana jest na zasadzie dualizmu, i na razie wszyscy przyjmuj wynikajce z tego dla Austrii konsekwencje; pomimo e Czesi ani przez chwil nie rezygnuj ze swoich polityczno-narodowych postulatw, a wic w dalszym cigu stoj na stanowisku, e jedynie tylko wyodrbnienie krajw Korony w. Wacawa moe problem definitywnie rozwiza, na razie godz si z istniejcym stanem rzeczy i szukaj w nim maksimum korzyci. Jak poprzednio wspominalimy, mog oni zreszt z ufnoci spoglda w przyszo, poniewa ich sia narodowa, ich potga gospodarcza i kulturalna wskazuj na to, e s oni ywioem panujcym i e w polityce ten stosunek si prdzej czy pniej znajdzie swj wyraz w nowym ukadzie polityczno-pastwowym. Pod tym wzgldem rni si bardzo od Polakw. Polacy, a waciwie polscy politycy szlacheccy, zdaj sobie spraw z tego, e osignli maksimum korzyci, e prdzej czy pniej ich pozycja polityczna ulegnie osabieniu; s w danym momencie faktycznie u szczytu swoich wpyww w Austrii. W rzdzie zasiada nie tylko minister dla Galicji, ale od r. 1880 do 1891 finanse austriackie podlegaj J. Dunajewskiemu; jemu wanie jako jednemu z nielicznych ministrw austriackiego skarbu udao si zrwnoway budet i ustabilizowa walut. W koalicji rzdzcej, zoonej z klerykaw niemieckich i przedstawicieli narodw sowiaskich, parlamentarne Koo Polskie posiada wysoki autorytet. A jeli idzie o oglnonarodowe postulaty polskie, to w przeciwiestwie do Czechw Polacy nie widz w Austrii moliwoci rozwizania sprawy narodowej. Konserwatyci polscy odkadaj na dalsz przyszo zagadnienie niepodlegoci, cho aden wczesny polityk polski nigdy ze nie rezygnuje, jako z ideau. Austria jest wic traktowana przez najbardziej nawet patriotycznych Polakw jako przejciowe schronienie na okres niewoli; natomiast Czesi uwaali Austri za pastwo, ktre trzeba tylko dostosowa do potrzeb narodu czeskiego. Stanowiska zgoa rne. W praktyce jednak wyglda to tak, e Polacy dbaj o potg monarchii,

Czesi chcieliby j widzie na tyle osabion, aby uzyska dla siebie daleko idce koncesje. Pamitali, e Wgrzy uzyskali swoj pozycj pastwow dziki dwom klskom monarchii: w 1859 i 1866 r. Zatem zewntrzne osabienie Austro-Wgier wydaje si Czechom perspektyw z ich narodowego stanowiska raczej korzystn, chocia zawsze rozumiej, e upadek monarchii naddunajskiej stworzyby niezmiernie niebezpieczn dla nich sytuacj. Najbardziej bowiem prawdopodobne na wypadek zniknicia Austrii wydaje si wchonicie ziem dawnego Zwizku Niemieckiego przez cesarsk Rzesz, a wic stworzenie tego, co od r. 1848 byo dla Czechw najwikszym niebezpieczestwem: wielkich Niemiec. Jakkolwiek by przedstawiano sobie po stronie i polskiej, i czeskiej dalsze perspektywy dziejowe w okresie lat 1879-1895, to i dla Czechw, i dla Polakw kompromisy dorane w dziedzinie administracji pastwowej wydaj si najbardziej korzystne. Sprawy wane odkada si, poniewa one wanie s nie do zaatwienia bez jakiego gbszego przewrotu. Jeli idzie o takie uregulowanie zagadnienia narodowociowego, ktre by mogo zadowoli aspiracje Sowian, to jest ono jak kady rozumie moliwe tylko po obaleniu dualizmu, a wic zredukowaniu preponderancji madziarskiej na terenie Wgier, a wgierskiej na terenie caej dualistycznej monarchii. Tego za bez wojny czy bez rewolucji nie mona siami wewntrzpastwowymi dokona. Zatem naley na razie wyciga takie korzyci, jakie s moliwe. To jest zasadnicza orientacja w dziedzinie narodowociowej Austrii w okresie Taaffego. Nie mona zapomina jednak, e politycy kierujcy orientacj poszczeglnych narodowoci w Austrii byli przedstawicielami klas posiadajcych, przewanie arystokracji, czciowo i w coraz wikszej mierze take chopw, zwaszcza bogatszych; oczywicie odgrywa w tym rol i mieszczastwo, ale jest ono u narodw sowiaskich, poza Czechami, w zasadzie klas sabsz. Ot te wanie lata to okres, kiedy w caej Europie, zarwno zachodniej, jak i rodkowej, a potem w coraz wikszym stopniu i wschodniej, wzrasta ruch socjalistyczny. Klasa robotnicza staje si coraz liczebniejsza, a ruch socjalistyczny daje jej wiadomo klasow i uzbraja j do walki o cele polityczne. Kady mylcy polityk owej epoki rozumie, e socjalizm jest ruchem, do ktrego naley przyszo, a dla klas posiadajcych w nim wanie ley istotne niebezpieczestwo. Std odkadanie innych sporw w trwonym oczekiwaniu czerwonego niebezpieczestwa. Okres ten skoczy si w m o-

mencie, gdy ruch socjalistyczny stanie si ju tak potnym czynnikiem politycznym, e nie bdzie go mona traktowa jako dalekiej ewentualnoci. Rwnoczenie wiat przejdzie w now faz, w okres imperializmu, kiedy zagadnienie narodowociowe zacznie by uywane jako bro przeciw ruchowi socjalistycznemu. Bdzie to okres szczytowy nacjonalizmu, okres szowinizmu celowo podsycanego przez organizacje wielkokapitalistyczne, jako czynnik mobilizujcy energi mas do walki o imperialistyczne cele mocarstw, a zarazem najskuteczniejszy rodek, aby odwraca uwag mas od spraw spoecznych. Tak wic upadku rzdu Taaffego nie mona uzna za wynik takich czy innych rozgrywek partyjnych w Radzie Pastwa. Natomiast trzeba zda sobie spraw z tego, e samopoczucie narodowoci niepanujcych oraz wiadomo klasowa mas uciskanych i wyzyskiwanych dojrzaa ju do takiego stopnia, i wszelkie dojutrkowanie (fortwursteln jak mwiono po niemiecku w Austrii termin nieprzetumaczalny) w sprawach politycznych musi ustpi dziaaniu zasadniczemu, ktre by podjo palce, wielkie problemy, zarwno spoeczne, jak i narodowociowe. Zreszt ju przed upadkiem Taaffego, bo w r. 1890, uoono tzw. Punktacje wiedeskie, ktre miay w jaki bardziej zasadniczy sposb doprowadzi do ugody niemiecko-czeskiej. Niemcy gotowi byli przyzna dwujzyczno administracji w krajach czeskich; staroczesi zgadzali si na podzia kraju w dziedzinie autonomii okrgowej na cz niemieck i czesk. Ukady byy prowadzone przez umiarkowanych politykw niemieckich z krajw czeskich i staroczechw. Zarwno rzd, jak i korona akceptoway ugod, a w maju 1890 r. przedoono sejmowi czeskiemu szereg projektw ustaw zgodnych z tym kompromisem. Ale zdecydowana opozycja modoczechw w ostatniej chwili przyczyli si do nich niektrzy staroczesi uniemoliwia zrealizowanie tej ugody, mogcej, wedle sdw wspczesnych i sdw niektrych historykw, zmieni przebieg dziejw czesko-austriackich. W wyborach do Rady Pastwa w r. 1891 modoczesi odnieli przytaczajce zwycistwo. Rieger, pokonany w wyborach, bdc ju w bardzo podeszym wieku, wycofa si w ogle z ycia politycznego. Trzeba te doda, e pewien zasadniczy wzgld kierowa opini czesk, kiedy nie chciaa godzi si na ten podzia administracyjny kraju. Mianowicie zdawano sobie spraw z tego, e wie czeska z okrgw rodkowoczeskich zasila klas robotnicz przemysowych okrgw sudeckich i na skutek tego stosunki

narodowociowe w okrgach majcych przypa administracji niemieckiej ulegaj ewolucji na korzy ywiou czeskiego. Oglnie upadek Punktacji wiedeskich jest pewnego rodzaju odwrceniem sytuacji, jaka istniaa w okresie Deklaracji czeskiej 1868 r. i Artykuw fundamentalnych z r. 1871. Wtedy liberaowie niemieccy obalali kompromis z liberaami czeskimi. Teraz radykaowie czescy obalaj kompromis liberaw czeskich i, co istotne, liberaw niemieckich. To take by znak, e ster spraw politycznych przejmuj inne, bardziej spoecznie radykalne odamy klas posiadajcych. Jeszcze klasa robotnicza nie wypowiedziaa si w tym najistotniejszym zagadnieniu pastwa austriackiego. Na razie ster polityki czeskiej przechodzi w rce zdecydowanych nacjonalistw. wiadectwem tego moe by przemwienie przywdcy modoczechw w Radzie Pastwa, Juliusza Grgra, ktry stwierdza: Wikszo Czechw jest cakowicie pokrzywdzona w tym obcym cesarstwie [...] Jej narodowo jest uciskana i przeladowana w pastwie austriackim, bdcym pastwem gwatu i tyranii w stosunku do wszystkich sowiaskich narodowoci. Ludno Czech doprowadzono do tego, e nienawidzi tego pastwa powtarzam nienawidzi tego pastwa i, zapamitajcie te sowa, przyjdzie dzie rozrachunku. Na to mu wprawdzie arystokrata czeski, ks. Karl Schwarzenberg, odpowiedzia zapytaniem: Jeli pan i pascy zwolennicy nienawidzicie tego pastwa, a na nieszczcie nienawi do Austrii rozszerza si w Czechach na skutek waszej dziaalnoci to co zrobicie z waszym krajem, ktry jest za may, aby mg sam istnie? Czy oddacie go Niemcom, czy Rosji, poniewa nie macie innego wyboru, jeli odejdziecie ze zwizku z Austri? Istotnie, w tej sownej kontrowersji zawar si cay problem narodowy czeski w owym pokoleniu, ktre nie mogo sobie wyobrazi, e i Niemcy, i Rosja mog si zasadniczo przeobrazi i przesta by imperialistycznymi mocarstwami. Pomimo opozycji modoczechw rzd przedoy sejmowi projekt ustawy dzielcej kraj na dwa sdowe okrgi. Opozycja, z jak spotkay si te projekty w praskim sejmie, przesza wszystko, co do tej pory si tam dziao. Doszo do scen najbardziej gwatownych. W miecie zniewaano emblematy pastwowe i zdzierano portrety cesarskie. Musiano ogosi stan oblenia. Na zwoanym przez modoczechw bankiecie piewano na zmian Marsyliank i Boe, caria chrani, w ten sposb manifestujc sympatie dla wanie zatwierdzonego sojuszu franko-rosyjs-

kiego. Rwnoczenie policja odkrya istnienie tajnego republikaskorewolucyjnego stowarzyszenia Omladina wzorowanego na istniejcej w Serbii od dawna Omladinie. Czonkami tej czeskiej Omladiny okazali si zarwno profesorowie, jak i studenci, chopi i robotnicy. Po procesie skazano trzynastu oskaronych na wieloletnie wizienie, a kilkudziesiciu na lejsze kary. Wszystko to wiadczyo tylko o tym, e polityka ugodowa i kompromisowa okresu Taaffego miaa si ku kocowi, e zbliaj si czasy najzacitszych walk narodowociowych. Ostatnim powanym i majcym due szanse na powodzenie wysikiem zaatwienia konfliktu czesko-niemieckiego byy rzdy hr. K. Badeniego w latach 1895-1897. Oprcz innych, zreszt waniejszych spraw, jak demokratyzacja prawa wyborczego, musia Badeni podj take i spraw uregulowania zagadnienia czeskiego, poniewa potrzebowa dla swego gabinetu poparcia modoczechw. Podj z nimi rokowania, rzdy w Czechach zelay, represje w dziedzinie prasowej i sdowniczej zlikwidowano, skazani czonkowie Omladiny prawie wszyscy zostali objci amnesti. I wwczas Badeni, po przeprowadzeniu wyborw do parlamentu po raz pierwszy w jednej, tak zwanej pitej kurii, kurii powszechnego gosowania, wyda w marcu 1897 r. rozporzdzenie o jzyku urzdowym w Czechach. Wprowadzao ono pen dwujzyczno w Czechach i Morawach, co byo w kraju mieszanym narodowociowo posuniciem zupenie susznym i uzasadnionym. Na to jednak nie chcieli si godzi Niemcy, opanowani coraz bardziej przez ideologi skrajnie nacjonalistyczn, postulujc nawet poczenie wszystkich ziem zamieszkanych przez Niemcw w pastwie wielkoniemieckim. By to ruch wyranie antyhabsburski, antydynastyczny, ale te z tego powodu nie mia on zbyt wielkiej popularnoci; niemniej wywiera nacisk na innych politykw niemiecko-austriackich. Czesi przyjli rozporzdzenie jako swj triumf, cho nie taili, e uwaaj to tylko za krok w kierunku realizacji ich da zasadniczych, to znaczy wyodrbnienia krajw Korony w. Wacawa. Najwikszym chyba kamieniem obrazy dla Niemcw bya nie ta cz rozporzdzenia, ktra mwia o jzyku urzdowym, ale zawarty w nim przepis zapowiadajcy, e do czterech lat wszyscy urzdnicy w Czechach i Morawach musz umie posugiwa si dwoma jzykami, to jest niemieckim i czeskim. Oznaczao to popieranie elementu czeskiego w administracji pastwowej i oczywicie oznaczao rwnoczenie, e prdzej czy pniej wadza w tych prowincjach przejdzie w rce czeskie.

Niemcy stanli w najostrzejszej opozycji, zarwno w sejmie czeskim, jak i w parlamencie wiedeskim. Chwycili si taktyki obstrukcji parlamentarnej, to znaczy najpierw wygaszania wielogodzinnych przemwie, a potem wprost takiego haasowania, aby uniemoliwi obrady. Zaczy si bjki wrcz midzy posami. Parlamentaryzm austriacki zosta zachwiany. Uchwalenie nowego surowego regulaminu obrad przez Rad Pastwa przenioso ju spraw tego zatargu z paszczyzny narodowociowej na problem zasady wolnoci obrad cia ustawodawczych. Do demonstracji antyrzdowych, prowadzonych na ulicach stolicy Austrii przez panujce w Wiedniu stronnictwo chrzecijasko-spoeczne, szermujce hasami i nacjonalistycznymi, i antysemickimi, przyczyli si te socjalici. Wiede zosta opanowany przez nastroje wrcz rewolucyjne. W takiej sytuacji cesarz da dymisj Badeniemu. Krtkotrwae, bo dwuletnie, rzdy Badeniego byy ostatni prb jakiego sensownego zaatwienia sprawy narodowociowej w Austrii. Ju wszystkie pniejsze wysiki poszczeglnych gabinetw nie day si sfinalizowa ze wzgldu na coraz dalej postpujce zacietrzewienie nacjonalistyczne po stronie i niemieckiej, i czeskiej. Rwnoczenie i parlamentaryzm austriacki dozna nieomal miertelnego ciosu. W gruncie rzeczy od tego momentu Austria znajduje si w stanie permanentnego przesilenia politycznego. Rzdzi si osawionym paragrafem 14 konstytucji, ktry pozwala rzdowi na pozabudetowe wydatki, wydatki nie uchwalone przez Rad Pastwa. Ciga obstrukcja w ciaach ustawodawczych z sejmu czeskiego i Rady Pastwa przeniosa si i na inne sejmy, gdzie walczyy z sob poszczeglne narodowoci.

2. ZAGADNIENIE NARODOWOCIOWE NA WGRZECH W OKRESIE DUALIZMU W LATACH 1867-1914

Z chwil uzyskania w r. 1867 przez Wgry wasnego rzdu i rzeczywistej niezalenoci zagadnienie narodw niemadziarskich pastwa wgierskiego stao si ju problemem wewntrznym tego pastwa i na pewno byo jego zasadniczym problemem narodowo-pastwowym. Ju w chwili tworzenia si pierwszego niezalenego rzdu wgierskiego w r. 1848 sprawa chorwacka stanowia gwne i w pewnym sensie osobne zagadnienie tego wielkiego problemu. Wynikao to z faktu, e tradycje odrbnoci i w ogle tradycje pastwowe Chorwacji byy najsilniejsze i w zasadzie zawsze uznawane. Tak wic i w r. 1867 na pierwszy plan w dziedzinie narodowociowej wysuna si sprawa uregulowania stosunku do Chorwacji. Ale Chorwacja 1867 nie bya ju Chorwacj 1848 roku. Dowiadczenia okresu Wiosny Ludw i ery Bacha oraz centralizmu Schmerlinga nauczyy politykw chorwackich, e nie mog liczy ani na dobr wol Wiednia, ani na dobr wol Pesztu. Tote w tych latach porewolucyjnych zrodziy si nowe koncepcje. Dowiadczenie nauczyo dziaaczy chorwackich, e ich nieufno wobec Wiednia i Pesztu jest uzasadniona, ale przekonali si take, e wsppraca i solidarno Chorwatw ze Sowecami i Serbami wynika tylko z antagonizmu wobec dynastii i Madziarw, a nie jest bynajmniej rwnoznaczna z dnoci do zjednoczenia Sowian poudniowych. Tak przedstawia si geneza nowych orientacji politycznych w Chorwacji. Bodaj najbardziej radykalna bya koncepcja dawnych zwolennikw iliryzmu, Ante Starevicia i Eugena Kvaternika, przywdcw tzw. Partii Prawa (Pravatvo). Jeli iliryzm podkrela prawa historyczne i uznawa cao cesarstwa austriackiego, to partia ta odrzucaa uni z Wgrami, a nawet zwizek z Austri, i wysuwaa zasad etniczn jako podstaw penej separacji chorwackiej. Ale za Chorwatw Pravae uwaali waciwie wszystkich Sowian poudniowych, odmawiali Serbom odrbnoci, traktujc ich po prostu jako zdrajcw sprawy chorwackiej. Serbowie wedle tej koncepcji to Chorwaci, ktrzy zeszli na manowce,

przyjmujc prawosawie. Podobnie Sowecy to po prostu szczep chorwacki. W konsekwencji program Starevicia dy do penej niezalenoci chorwackiej, bez zwizku z jakimkolwiek innym pastwem; mona by go nazwa programem panchorwackim. W gruncie rzeczy ta idea, wychodzca z zaoenia, e wrd Sowian poudniowych tylko Chorwaci s narodem historycznym, a zatem oni maj stanowi nard polityczny, posiadaa duo analogii z ideologi madziarsk, ktra przecie podobnie tylko Madziarw uwaaa za nard polityczny w krajach wgierskich. Natomiast idee iliryjskie byy w pewnym sensie kontynuowane przez innego, bardzo wybitnego dziaacza chorwackiego, biskupa Josipa Juraja Strossmayera i jego bliskiego wsppracownika F. Rakiego. Iliryzm podkrela jedno Sowian poudniowych w ramach cesarstwa austriackiego; jugosawizm Strossmayera szuka punktu cikoci dla idei Jugosawii, cho poza Austri, ale rwnie w oparciu o dynasti. Jeli iliryzm chcia zwizku Chorwacji z Europ rodkow, to jugosawizm mia Chorwacj wiza w pewnym sensie z Bakanami. Niemniej Strossmayer podkrela zwizki jzykowo-etniczno-kulturalne, a stara si pomija rnice religijne, rozumia przy tym, e Chorwacja nie moe egzystowa politycznie cakiem niezalenie, a tylko jako cz federacji poudniowo-sowiaskiej, pod berem habsburskim. Trzeci orientacj reprezentowaa promadziarska Partia Unionistyczna, ktra nie ufajc Wiedniowi szukaa bezwarunkowego pogodzenia si z niepodlegymi Wgrami. Partia Narodowa Strossmayera i Rakiego pragna rwnie unii z Wgrami, ale pod warunkiem uzyskania zdecydowanej odrbnoci i uznania jednoci Trjjedynego Krlestwa Dalmacji, Chorwacji i Sawonii. Wreszcie z tej Narodowej Partii wyodrbnia si najbardziej antywgierska grupa i pod przewodnictwem Mauranicia utworzya tzw. Niezalen Parti Narodow. Bya ona wprawdzie gotowa do unii z Wgrami, ale pragna pozostawi otwarte moliwoci stosunkw z Wiedniem, zdajc sobie spraw z tego, e tylko poprzez Wiede da si poczy Dalmacj z innymi ziemiami chorwackimi. Trzeba jednak doda, e wszystkie te partie miay bardzo sabe spoecznie oparcie. Ograniczay one zasig swoich wpyww do klas rednich. Chopi byli faktycznie pozbawieni praw politycznych i za czasw panowania austro-wgierskiego w gruncie rzeczy czynnego udziau w yciu politycznym nie brali.

Wanie taka ograniczajca udzia szerszych mas ordynacja wyborcza do chorwackiego sejmu, tj. zagrzebskiego Saboru, umoliwia rzdowi wgierskiemu przeprowadzenie w r. 1868 ugody, czyli tzw. nagodby, ratyfikowanej przez odpowiednio spreparowan w wyborach wikszo Saboru, to jest Parti Unionistyczn. Partia Narodowa, pozostajca w opozycji najwybitniejszym jej przedstawicielem by Strossmayer ugody tej nie zaaprobowaa. Od tego momentu zaczyna si stay i coraz bardziej zaostrzajcy si konflikt midzy Chorwacj a Wgrami, konflikt, ktry przekreli wielowiekowe tradycje dobrowolnego zwizku obu tych pastw. Nagodba bya potem przez wspczesnych uwaana za najwiksze nieszczcie narodowe. Ale sprawiedliwo kae przyzna, e dawaa ona jednak narodowi chorwackiemu niemae korzyci rzeczywiste. Po pierwsze, rzd wgierski uznawa Chorwacj jako jednostk polityczn, uznawa, e zarwno Pogranicze, jak i Dalmacja powinny by przyczone do Chorwacji-Slawonii. Jzyk chorwacki akceptowano jako oficjalny jzyk administracji, a nawet w pewnych warunkach mg on by uywany w sejmie budapesztaskim. Uznawano take sztandar pastwowy chorwacki. Wszystko to przecie nie byo w r. 1848 przyznane przez rzd wgierski. Natomiast to, co musiao by przez Chorwatw odczuwane i uwaane za krzywdzce, to fakt, e bana chorwackiego, rzeczywistego szefa administracji krajowej, mianowa krl na wniosek premiera wgierskiego. Z reguy banem by tzw. madziaron, czyli Chorwat uwaajcy si politycznie za Wgra. Typowym madziaronem by wanie baron Rauch, ktry przeprowadzi ugod w r. 1868. Przeciw niemu Partia Narodowa i zczona z ni caa opozycja prowadzia zaart walk; doprowadzia ona wreszcie do jego dymisji i do objcia stanowiska bana w r. 1873 przez poet i polityka Mauranicia, pogodzonego ponownie z Parti Narodow. Ale trzeba zauway, e opozycja nie miaa adnego programu, ktry by si w danych warunkach da zrealizowa. Nie istniaa adna niezalena wojskowa sia chorwacka, rzd wiedeski i dynastia byy pogodzone z Madziarami, a w gruncie rzeczy, jak si miao rycho okaza, faktycznie od nich uzalenione. Jeszcze do r. 1871 pojawiay si pewne szanse na obalenie ugody austro-wgierskiej, bo ewentualny udzia Austrii w wojnie francusko-pruskiej i powrt Habsburgw do Rzeszy Niemieckiej byyby stworzyy perspektywy na nowe, moe federacyjne, uksztatowanie monarchii naddunajskiej. Ale upadek rzdu Hohenwarta na jesieni 1871

r. stanowi przekonywajcy dowd, e dualizm jest faktem trwaym, a w jego ramach rozwizanie sprawy chorwackiej w peni zaleao od Madziarw. Jednym zbrojnym protestem przeciw nagodbie by niepowany pucz wojskowy Kvaternika, ktry w padzierniku 1871 r. wywoa bunt wojskowy w Rakovicy, stumiony w cigu trzech dni. Skutki buntu Kvaternika wiadcz o specyficznej postawie chorwackiej. Wobec wzmoenia si nieufnoci do Chorwatw, zarwno w Budapeszcie, jak i w Wiedniu, opozycyjna Partia Narodowa uwaaa za waciwe zademonstrowa swoj lojalno i ulego. I ona uznaa wic wreszcie nagodb, po przeprowadzeniu minimalnych zmian. Wprawdzie biskup Strossmayer wystpi z partii i wycofa si na kilka lat z ycia politycznego, ale mona w gruncie rzeczy od tego momentu uwaa, i nie ma w tych latach jawnej, oficjalnej opozycji antymadziarskiej. Niezmiernie wany dla postawy Chorwatw w monarchii by ich stosunek do Serbw. Wspominalimy, e Pravae w ogle nie uznawali odrbnoci Serbw jako narodu. I chocia bya to partia skrajna, niemniej wanie w tym wzgldzie cieszya si ona w spoeczestwie chorwackim wielkim uznaniem. Potrafia zjedna sobie bardzo szerokie wpywy, zarwno w warstwach rednich, jak u kleru i nawet wrd chopw; fakt w XIX wieku w dziejach chorwackich bez precedensu. Bodaj najbardziej kontrowersyjnym zagadnieniem chorwacko-serbskim bya sprawa Boni i Hercegowiny. Ju w r. 1867 na jego tle doszo do rozdwikw midzy Zagrzebiem a Belgradem. Zwaszcza gdy si okazao, e rzd wgierski i serbski szukaj w tej materii porozumienia. Dla Chorwatw przynaleno Boni i Hercegowiny do Chorwacji wydawaa si niezbdnym warunkiem jakiejkolwiek polityczno-pastwowej niezalenoci. Samo pooenie geograficzne owej tureckiej prowincji stanowio niejako uzupenienie granic Chorwacji, ktra prowincje te otaczaa pkolem. Zreszt Bonia bya koniecznym zapleczem dla wskiego wybrzea dalmatyskiego, przez Chorwatw uwaanego za kraj chorwacki. Kiedy w r. 1875 rozpoczo si powstanie w Boni i Hercegowinie, wzbudzio ono ywe sympatie w Chorwacji. A gdy w r. 1878 Bonia i Hercegowina dostay si w zarzd austro-wgierski, Chorwaci domagali si przyczenia tego kraju do Chorwacji; na zagrzebskim Saborze podniosy si gosy, e w Boni i Hercegowinie mieszkaj w ogle tylko Chorwaci, nawet jeli s prawosawnymi czy muzumanami. W rze-

czywistoci Serbowie, bo prawosawnych naley w tym kraju uwaa za Serbw, stanowili wedle spisu z r. 1910 43%, muzumanie 32%, a katolicy tylko 19%. W dodatku mieszkali oni w poudniowo-zachodniej czci Boni, przylegajcej do rodkowej Dalmacji, natomiast Serbowie stanowili wikszo w pnocno-zachodniej Boni, a wic w kraju bezporednio przylegajcym do Chorwacji waciwej. Ale nawet dla Partii Narodowej, dcej do stworzenia jugosowiaskiej federacji, bya to sprawa zasadnicza. Rozumieli, e bez przyczenia Boni ich pozycja, nawet w takiej przyszociowej federacji, bdzie bardzo saba. W rezultacie a do koca nieomal istnienia monarchii widzieli oni niebezpieczestwo nie tylko w Wiedniu i Peszcie, ale take i w Belgradzie. Szczeglnie w okresie lat 1879-1903, kiedy Belgrad by w polityce zagranicznej wczony w orbit wpyww austriacko-wgierskich, spr z Serbami dominowa w stosunku do innych chorwackich spraw narodowych; fakt ten oczywicie wanie w owych latach uatwia rzdowi wgierskiemu jego panowanie i pozycj w Chorwacji. Mona to obserwowa na polityce bana Mauranicia, ktry w latach siedemdziesitych pozamyka szkoy prawosawne, co spotkao si z oporem kleru prawosawnego, ale zyskao pene uznanie kleru katolickiego, majcego ogromny wpyw na szerokie masy chorwackie. W rezultacie midzy Chorwatami a Serbami doszo do walki religijnej, a wskutek tego Serbowie w Dalmacji nie tylko przestali popiera postulat przyczenia tego kraju do Chorwacji, za czym si poprzednio opowiadali, ale nawet popierali Wochw w ich walce z Chorwatami. Biskup Strossmayer nie aprobowa tej tendencji, ale nie mia oparcia w niszym klerze, solidaryzujcym si z antyserbskimi nastrojami spoeczestwa chorwackiego. Ban Khuen-Hedervry, ktry od 1883 do 1903 r. rzdzi w Zagrzebiu, stara si wyzyska konflikt serbsko-chorwacki, aby popierajc Serbw realizowa zasad divide et impera na korzy polityki madziaryzacyjnej. Wanie jemu udao si przeprowadzi w Saborze prawo dozwalajce na otwieranie szk wgierskich w Chorwacji. Podobnie te wprowadzono jzyk wgierski na kolei, a w dziedzinie ekonomicznej podporzdkowano w duym stopniu interesy chorwackie interesom wgierskim. Port Fiume (Rijeka) coraz bardziej stawa si od r. 1867 portem wgierskim, nie za chorwackim, pomimo swego pooenia geograficznego.

Wszystko to doprowadzio do zradykalizowania polityki Starevicia i jego partii Pravaw. Akcentujc, e wrogami Chorwacji s nie tylko Austro-Wgry, ale i Serbowie, zwrci si teraz ku Rosji, w niej szukajc oparcia dla chorwackich aspiracji narodowych. Wynikao to, oczywicie, z niezrozumienia rzeczywistej polityki caratu. Do r. 1886 stosunki midzy Wiedniem a Petersburgiem byy dobre, a nawet gdy si po r. 1887 pogorszyy, bynajmniej nie leao w intencjach ultrakonserwatywnego cara Aleksandra III popieranie jakichkolwiek buntw przeciw monarchii habsburskiej. Niemniej akcja Starevicia doprowadzia do pomniejszenia wpyww Strossmayera i spadku popularnoci jego idei jugosowiaskiej. Wprawdzie po r. 1888 osobisty wpyw Starevicia zosta zredukowany, a polityczny spadek po nim obj Josip Frank, niemniej nadal utrzymyway si nastroje antyserbskie; zaburzenia w Zagrzebiu w r. 1902 byy tego dowodem. Ale bynajmniej nie zmniejszyo to nastrojw antymadziarskich, bo kiedy Franciszek Jzef zjawi si w r. 1895 w Zagrzebiu, na jego oczach spalono flag madziarsk na placu Jelaicia. Trzeba jeszcze zaznaczy, e partie chorwackie nie ograniczay swojej dziaalnoci do krajw pastwa wgierskiego. Skoro w Dalmacji mieszkaa wikszo chorwacka, wic i tam ruch narodowy znajdowa oparcie. W Dalmacji jednak istniaa silna partia tzw. autonomistw, to jest zwolennikw autonomii dalmatyskiej w ramach Przedlitawii, przeciwstawiajcych si poczeniu Dalmacji z Chorwacj i Slawoni. A do r. 1870 autonomici mieli w sejmie dalmatyskim przewag. Potem owiatowo-narodowa dziaalno chorwackiej Partii Narodowej zacza wydawa owoce i znalaza oparcie wrd chopw. Najpierw Partia Narodowa zdobya wikszo w sejmie, potem opanowaa samorzdy gminne i powiatowe, tak e wkrtce jzyk chorwacki zacz wyranie wypiera woski panujcy do tej pory w yciu publicznym. Podobnie rozwijaa si sytuacja i na terenie Istrii, drugiego kraju koronnego Przedlitawii, gdzie Chorwaci wraz ze Sowecami walczyli z Wochami; w walce tej wkrtce zaznaczyy si sukcesy, chocia sejm krajowy ze wzgldu na kurialn ordynacj wyborcz posiada zawsze wikszo wosk, wobec czego mg skutecznie sprzeciwia si narodowym postulatom zarwno chorwackim, jak i soweskim. Zaoono jednak Stowarzyszenie w. Cyryla i Metodego dla zakadania szk chorwackich i soweskich, by w ten sposb walczy z italianizowaniem ludnoci sowiaskiej w tym kraju.

Wracajc do polityki madziarskiej trzeba stwierdzi, e na odcinku chorwackim nie bya ona pozbawiona pewnych sukcesw. Inaczej przedstawia si stosunek do innych narodowoci wgierskiego pastwa. Jeli Chorwacja uzyskaa prawa odrbne, to inne narodowoci musiay si zadowoli ustaw z r. 1868, ktra stwierdzaa: Wszyscy obywatele pastwa wgierskiego tworz w sensie politycznym jeden niepodzielny i jednolity nard, nard wgierski. Oznaczao to powrt do doktryny pastwowej goszonej od lat czterdziestych, a realizowanej z tak fatalnymi dla niepodlegoci wgierskiej skutkami w r. 1848 i 1849. Tak wic wedle tej ustawy jzykiem pastwowym na caym obszarze pastwa wraz z Siedmiogrodem by jzyk wgierski, natomiast inne jzyki dopuszczano jako pomocnicze w samorzdzie, niszym sdownictwie i szkoach ludowych. Ustaw wydano w momencie, kiedy trwao dualizmu austro-wgierskiego jeszcze nie wydawaa si zapewniona i kiedy zdawano sobie spraw, e wrd czynnikw decydujcych w Wiedniu i na dworze s potne grupy dce do obalenia tego systemu, a w nastpstwie powrotu albo do penego centralizmu, albo do takiego federalizmu, ktry by Madziarw pozbawi ich uprzywilejowanego stanowiska. Dopiero wojna prusko-francuska, upadek Hohenwarta, a wreszcie zawarcie sojuszu niemiecko-austriackiego dao politykom peszteskim pewno, e ich pozycja w podwjnej monarchii jest i od wewntrz, i na zewntrz w peni zabezpieczona. Tote ustawa z r. 1868 bya najdalej posunit ustpliwoci w stosunku do niemadziarskich narodowoci. Jak zawsze o znaczeniu ustawy decydowao nie tyle jej brzmienie, co wykonanie. A wanie w zakresie wykonania tej ustawy i w ogle stosunku do niemadziarskich narodowoci nastpowaa ewolucja w kierunku coraz wikszej nieustpliwoci i coraz jawniejszej madziaryzacji. Pod tym wzgldem polityka madziarska wobec Sowakw bya chyba najbardziej znamienna. Sowacy, obok Serbw, to przecie nard, ktry w okresie rewolucji wgierskiej walczy zbrojnie z uciskiem madziarskim. Wspominalimy, e w okresie centralizmu Schmerlinga Sowacy uzyskali narodowo-kulturaln instytucj Matica Slovenska (1863 r.) i trzy sowackie gimnazja. Wydawao si, e jest to zapowied dalszych zdobyczy w tej dziedzinie. Ale kiedy w r. 1867 zostaa zawarta ugoda austro-wgierska, a w nastpnym wysza ustawa narodowociowa, Sowacy zorientowali si, i nie mog liczy na dalsze ustpstwa, chocia gwarantowano im macierzysty jzyk w szkoach elementarnych i w urzdach jako jzyk w stosunku do stron. Zwolennicy wsppracy z

Madziarami, ktrzy w tym czasie zdobyli sobie polityczn przewag w spoeczestwie sowackim, rycho przekonali si, e nie znajduj wzajemnoci po stronie rzdu peszteskiego. W rezultacie sowacka dziaalno polityczno-narodowa w tych latach zacza si kurczy i waciwie ledwie wegetowaa. Rzd wgierski za, widzc po upadku Hohenwarta swoj pozycj trwale zabezpieczon, zabra si do cofania koncesji udzielonych poprzednio. Gimnazja sowackie zostay zamknite, a Matica Slovenska zlikwidowana. Dziaaczom sowackim zarzucano panslawizm, co o tyle byo uzasadnione, e przywdca ich tr, widzc beznadziejno sytuacji, zacz spodziewa si po carskiej Rosji wyzwolenia narodw sowiaskich tej czci Europy. Tymczasem rzd madziarski zda do tego, aby nie dopuci do tworzenia si inteligencji sowackiej ani te do sowaczenia miast na terenach zamieszkanych przez w chopski nard. Trzeba przyzna, e w tej dziedzinie w ostatnich dziesitkach lat XIX wieku dziaania madziarskie okazay si do skuteczne. W wyniku presji rzdowej dziaacze sowaccy cofnli si na pozycje polityki biernego oporu i nawet nie zjawili si w sejmie. Dopiero kiedy pod koniec wieku zacza si walka wewntrzna w onie madziarskich klas posiadajcych, walka o zredukowanie pozycji kocioa katolickiego, wwczas nasuna si okazja, aby Sowacy politycznie si uaktywnili, korzystajc z rozbicia obozu madziarskiego. Pewn rol odegra w tym czasie take wgierski ruch socjalistyczny w Sowacji. W r. 1890 zaoona zostaa wgierska partia socjalno-demokratyczna, ktra organizujc wgiersk klas robotnicz oczywicie nie zapominaa te o robotnikach niemadziarskich. Ale jak i na innych etnicznie niejednolitych terenach, take i w onie wgierskiej socjalnej demokracji tendencje nacjonalistyczne zaczy si odzywa, co doprowadzio do wydzielenia si odrbnej partii sowackiej. Wzmagajce si tendencje nacjonalistyczne po stronie madziarskiej pobudzay do zjednoczenia, a w kadym razie skoordynowania wysikw grup narodowo pokrzywdzonych. Takie znaczenie mia kongres narodowoci nie-madziarskich odbyty w Budapeszcie w r. 1895, ktry sformuowa program federacji w ramach pastwa wgierskiego. Jest to bardzo znamienne, poniewa z jednej strony wiadczy o wzmocnionym samopoczuciu owych upoledzonych, przeladowanych chopskich narodw, ale z drugiej strony jest dowodem, e wwczas jeszcze dziaacze tych narodowoci uznawali pastwo wgierskie za wsplny orga-

nizm polityczny. Znowu Madziarzy stanli przed okazj pogodzenia si stosunkowo atwego, bo wymagajcego niezbyt daleko idcych ustpstw, z innymi narodowociami wchodzcymi w skad ich wielonarodowego pastwa. Ale odpowied madziarska okazaa si jak najbardziej negatywna. Reakcj rzdu na uchway kongresu byo wzmoenie represji, zakaz wszelkiej propagandy na rzecz federacyjnego ustroju pastwa, podkrelanie najbardziej stanowcze, e jedynym narodem politycznym s na Wgrzech Madziarzy, a reszta mieszkacw musi si tej idei podporzdkowa. Tymczasem zarwno u Sowakw, jak i u innych narodowoci zaczyna dziaa na ich korzy czynnik ekonomiczny. Pastwo wgierskie dba o swoje interesy; Wgry przechodz od uzyskania niezalenoci w r. 1867 cigy ekonomiczny rozwj. Wprawdzie nie idzie on rwnomiernie, czsto jak w caej wczesnej Europie zjawiaj si okresy depresji gospodarczej, ale postpuje wci naprzd. Buruazja bogaci si, klasa robotnicza wzrasta w si. S to zjawiska, ktre z natury rzeczy nie mog by ograniczane pomimo wiadomych wysikw madziarskich tylko do spoeczestwa madziarskiego w pastwie wgierskim. Zreszt oglne uprzemysowienie Wgier, o co rzd szczeglnie stara si w latach osiemdziesitych, przynosio korzy i Sowacji, poniewa wanie tam ulokowano okoo jednej trzeciej inwestycji przemysowych, naturalnie ze wzgldw wycznie ekonomicznych. Wzmacnia si niezwykle do tej pory saba buruazja sowacka, podnosi stopa yciowa chopw. Podobnie jak wrd chopw polskich, w tym samym czasie i wrd chopw sowackich od koca XIX wieku emigracja zarobkowa staje si zjawiskiem nie tylko ekonomicznym, ale przede wszystkim spoecznym. Wie sowacka uzyskuje pienidze pynce nie tylko od emigracji doranej, szukajcej pracy zarobkowej w ssiednich, bardziej uprzemysowionych krajach, ale take i od emigracji w krajach zamorskich, w Ameryce, a zwaszcza w Stanach Zjednoczonych. Midzy rokiem 1899 a 1914 do Stanw wyemigrowao okoo 300 000 Sowakw, a w ogle w r. 1914 byo ich tam okoo p miliona, przy czym Pittsburg i Cleveland stanowiy najwiksze orodki emigracyjne. Pienidze napywajce stamtd podnosz nie tylko ekonomiczny, ale i kulturalny poziom ycia chopa sowackiego. Chop bardziej owiecony, byway w wiecie, nie daje si ju tak atwo terroryzowa administracji madziarskiej.

W dodatku w Ameryce zaczyna si ukazywa prasa sowacka; przedostaje si ona do kraju i wspiera narodowy ruch sowacki. Ponadto oywiaj si kontakty sowacko-czeskie, ktre w I poowie XIX wieku osaby. Od koca wieku modzie sowacka, pragnca i mogca odbywa wysze studia, zjawia si na uniwersytecie czeskim w Pradze, co przyczyni si w przyszoci nie tylko do stworzenia kadry oddanych sprawie narodowej dziaaczy sowackich, ale rwnie wzmocni ide wsplnoty czesko-sowackiej; rycho ju przyjdzie jej zatriumfowa w okresie wojny wiatowej. Trzeba zda sobie spraw; e kontakty czesko-sowackie ograniczay si do spraw kulturalnych, e postuloway wspprac w dziedzinie kulturalnej i gospodarczej, ale w ramach m onarchii habsburskiej. Take program polityczny tej wsppracy nie bdzie zwraca si przeciw samemu istnieniu monarchii. Dziaaj z niezwyk si dawne tradycje, a take i poczucie saboci; kae si ono lka pozbawienia opieki wielkiego mocarstwa, jakim bya monarchia naddunajska. Dopiero pierwsze lata XX wieku, a tym samym ostatnie lata istnienia monarchii, miay te wszystkie jeszcze nie wykrystalizowane tendencje odrodkowe skrzepi i uformowa z nich istotn si polityczn. Pod tym wzgldem, chocia z pewnym opnieniem, lecz niejako rwnolegle rozwijaj si ruchy narodowe innych niemadziarskich ludw Krlestwa Wgierskiego. W nieco podobnej sytuacji jak Sowacy znajdowali si Rumuni. Dla nich rwnie ugoda austro-wgierska bya przekreleniem nadziei, jakie wizali z pocztkami konstytucjonalizmu austriackiego i ery liberalnej. Co najwaniejsze, odrbno Siedmiogrodu zostaa zniesiona. Sejm siedmiogrodzki przesta istnie. Dziaacze rumuscy protestowali przeciw temu w deklaracji uchwalonej w Blaj 15 maja 1868 r. Domagali si autonomii, sankcji monarszej dla siedmiogrodzkich ustaw sejmowych z lat 1863-1864 i wznowienia sejmu siedmiogrodzkiego, wybranego na bardziej demokratycznej podstawie. Rzd wgierski odpowiedzia na t deklaracj aresztowaniami jej gwnych autorw. Represje te okazay si o tyle skuteczne, e utworzona w r. 1869 siedmiogrodzka Partia Narodowa zastosowaa polityk biernoci, to znaczy bojkotowaa sejm budapeszteski. Ale ta absencja, chocia wzorowana na czeskim bojkocie wiedeskiej Rady Pastwa, miaa jednak inny charakter. Nie bya to walka bezwzgldna. Przeciwnie, przywdcy tej partii, przedstawiciele bogatszej buruazji, szukali raczej kompromisu z rzdem wgierskim, szukali oparcia u cesarza, ale bynajmniej nie dyli do obalenia istnie-

jcego porzdku, ani spoecznego, ani politycznego. Jest to tym bardziej charakterystyczne, e w owym czasie przecie istniao ju zjednoczone pastwo rumuskie, ktre mogo by dla Rumunw siedmiogrodzkich du si atrakcyjn. Ale rumuskie klasy posiadajce w monarchii habsburskiej zdaway sobie spraw z tego, e Rumunia jest krajem biednym, zacofanym, e w ich interesie gospodarczym i nawet kulturalno-narodowym nie ley unia z Modawi i Wooszczyzn. Znowu tu dziaa fakt ywego rozwoju gospodarczego, przemysowego pastwa wgierskiego. Wanie tak taktyk nieuznawania zniesienia odrbnoci Siedmiogrodu, a zatem bojkotowania parlamentu wgierskiego, najlepiej reprezentowa wczesny przywdca siedmiogrodzkiej Partii Narodowej Ilie Mcelaru, ktry sdzi, e pasywno daje pozycj bezpieczn, a rwnoczenie zawsze pozostawia otwart moliwo pjcia na kompromis z rzdem w przyszoci. Tymczasem akcja madziaryzacyjna coraz bardziej si nasilaa. W r. 1879 wysza ustawa o obowizkowym nauczaniu jzyka wgierskiego we wszystkich szkoach ludowych na terytoriach niemadziarskich, a nauczycielem mg by tylko ten, kto posiada bieg znajomo jzyka. Wprawdzie ustawa dotyczya jedynie szk pastwowych, ale udzielenie przez pastwo choby tylko subwencji szkole prywatnej zmuszao j ju do przestrzegania tego warunku. W r. 1883 wyszo rozporzdzenie poddajce gimnazja niemadziarskie kontroli rzdowej, a wykad jzyka i literatury wgierskiej sta si w nich obowizkowy. W ten sposb cae pastwowe szkolnictwo zostao kompletnie zmadziaryzowane, a prywatne zmuszone do czciowej madziaryzacji. Rzd powoa i subwencjonowa instytucje owiatowe, ktrych celem bya madziaryzacja. Wgierskie Towarzystwo Owiatowe Siedmiogrodu (w skrcie: EMKE) miao zastpi zlikwidowane instytucje kulturalno-owiatowe. (Dla Sowakw podobna instytucja madziaryzacyjna nazywaa si FEMKE). Nacisk madziaryzacyjny i nieustpliwo wobec narodowych aspiracji Rumunw siedmiogrodzkich byy powodem, e siedmiogrodzka Partia Narodowa zdecydowaa si w r. 1881 na fuzj z Parti Narodow rumusk, dziaajc w Banacie i Wgrzech waciwych. Ta partia bowiem nie stosowaa taktyki pasywnej, ale pod przywdztwem Alexandru Mocsoni prowadzia opozycj w sejmie wgierskim, chocia w zasadzie i ona bya ogromnie umiarkowana. Ona rwnie szukaa kompromisu, nie propagowaa hasa unii z Krlestwem Rumunii, ani nawet nie chwytaa si broni bojkotu ekonomicznego czy masowych demon-

stracji. Wszystko to nie skaniao wadz wgierskich do agodzenia przeladowa ycia kulturalnego i politycznego. Czasopisma rumuskie podlegay systematycznym i czstym konfiskatom. Wiziono pod byle pretekstem dziaaczy rumuskich, a sdy przysigych tak dobierano, aby akcja rumuska spotykaa si z sdowym potpieniem. Z perspektywy historycznej poczenie obu partii rumuskich na Wgrzech byo wyrazem wzmacniania si nastrojw i polityki antyrzdowej. Pomimo to partia w dalszym cigu szukaa zblienia do czynnikw rzdowych i poparcia w dynastii. Wierno cesarzowi jako legalnie uznawanemu przez Rumunw monarsze nie zostaa bynajmniej jeszcze podwaona. Zawsze w jego stron zwracay si oczy przedstawicieli rumuskich klas posiadajcych. Chopi, jak w wikszej czci pastwa habsburskiego, byli jeszcze wci cesarskimi chopami. Tym te rumuscy chopi rnili si od madziarskich, ktrzy przecie ju w r. 1849 opowiedzieli si po stronie sprawy narodowej przeciw dynastii. Ucisk chopw przez szlacht, z reguy madziarsk, pozostawi w nich gboko od czasu Jzefa II zakorzenione przekonanie, e wanie u dobrego cesarza mona szuka sprawiedliwoci wobec krzywdy doznanej od pana. Ta wanie monarchistyczna postawa chopw rumuskich bya na pewno obok bezporednich interesw gospodarczych istotnym motywem zasadniczej lojalnoci pastwowej politykw rumuskich na Wgrzech a do koca nieomal istnienia monarchii. Dowodem tej lojalnoci moe by te konferencja Partii Narodowej z r. 1887, ktra zdecydowaa i w Banacie przej do taktyki pasywnej, a ponadto skierowa do cesarza memorandum z rumuskimi daniami narodowymi. Zwracano si wic nie do krla wgierskiego, ale do suwerena, uznawanego przez Rumunw, starajc si skoni monarch do opieki nad ucinionymi przez Wgrw Rumunami. Oczywicie cesarz nie przyj tego memorandum, poniewa protestowano w nim przeciw takim ustawom wgierskim, jak ustawie narodowociowej z r. 1868, prawu wyborczemu z r. 1874, szkolnemu z r. 1879, prasowemu z r. 1874 i rolnemu z r. 1880; wszystkie te ustawy jawnie przecie krzywdziy Rumunw. Memorandum ponawiao te stay postulat wyodrbnienia Siedmiogrodu. Dokument zawioza do Wiednia 300-osobowa delegacja w r. 1892. Cesarz nie przyj ani delegacji, ani memorandum, ktre nie otwarte przesano do rzdu wgierskiego, a ten pismo, rwnie nie otwarte, zwrci delegacji. Wtedy Rumuni ogosili memorandum w prasie europejskiej, a w setkach tysicy powielonych egzempla-

rzy rozpowszechniano je w kraju. Odpowiedzi rzdu byo oskarenie 28 autorw memorandum o zdrad stanu i wytoczenie im procesu w Cluj (Kolozsvr Klausenburg). Proces ten zosta przez politykw rumuskich wyzyskany jako wielka akcja propagandowa. W czasie jego trwania zjawili si masowo chopi okoliczni, urzdzano demonstracje, w pochodach demonstranci nieli czarno-te, a wic cesarsko-austriackie flagi. Bardzo to charakterystyczne, jeli idzie o nastawienie dziaaczy rumuskich, wtedy jeszcze nie mylcych o poczeniu si z niepodlegym, istniejcym za Karpatami, Krlestwem Rumuskim. awa przysigych zoona wycznie z Madziarw wydaa wyroki skazujce oskaronych na wieloletnie wizienie. Proces ten by pewnym etapem w rozwoju rumuskiej wiadomoci narodowej, ktra jednak bynajmniej nie uksztatowaa si jeszcze w caym spoeczestwie. Nie mwic ju o do do tej pory obojtnych dla sprawy narodowej chopach, trzeba zauway, e kler rwnie nie solidaryzowa si w peni z politycznym ruchem narodowym, a wanie w niemaym stopniu od kleru zaleaa postawa znacznej wikszoci narodu, to jest mas chopskich. W rezultacie ruch rumuski ogranicza si w zasadzie do mieszczastwa, wolnych zawodw i inteligencji. Rola Serbw w monarchii naddunajskiej jest silnie zwizana z caym kompleksem poudniowosowiaskim. Zjednoczenie Woch i Niemiec odbyo si w niemaym stopniu kosztem monarchii habsburskiej, kosztem jej pozycji mocarstwowej. Te dwie europejskie wielkie narodowe sprawy musiay si rzeczy wzmocni tendencje do zjednoczenia wszystkich Sowian poudniowych, musia wic w latach szedziesitych i siedemdziesitych wzmc si ruch jugosowiaski. Wskazywalimy poprzednio na to, e wanie do owego czasu wci byy silne tendencje, aby spraw jednoci jugosowiaskiej rozwiza w oparciu o dynasti habsbursk, majc w tych pogranicznych regionach tureckiego pastwa duy autorytet, jako ostoja chrzecijastwa i europejskiej cywilizacji. Ale te postawa dynastii po r. 1849, kiedy solidarno jugosowiaska z Habsburgami zademonstrowaa si w stopniu najywszym, musiaa te prohabsburskie sympatie znacznie osabi. Stawao si coraz janiejsze, e na dom rakuski liczy nie mona. Ustanowienie dualizmu austro-wgierskiego musiao wywoa przekonanie, e jak dugo Habsburgowie nie rezygnuj z tego systemu, tak dugo niczego si po nich Sowianie poudniowi spodziewa nie mog. A wanie w tym czasie, bo w latach 1860-1868, Serbia pod rzdami ks. Michaa Obrenovicia

prowadzia zdecydowanie aktywn jugosowiask polityk; szczytem jej dokona byy tajne przymierza bakaskie, zwrcone wprawdzie przeciw Turcji, ale w gruncie rzeczy majce antyaustriacki charakter. W tym te czasie oywion dziaalno prowadzia rewolucyjna modzieowa organizacja serbska Omladina, finansowana przez bogatych Serbw z Wojwodiny, ktra miaa na przyszo sta si przez wiele lat gwnym orodkiem narodowowyzwoleczego ruchu serbskiego, z wielkoserbsk, to znaczy w pewnym sensie jugosowiask, tendencj. Bezporednim jej celem byo przede wszystkim poczenie Boni i Hercegowiny z Serbi, a w konsekwencji i z Dalmacj, ale wanie tu, jak ju poprzednio mwilimy, krzyoway si interesy serbskie z chorwackimi. Zreszt, jak wiemy, wrd Chorwatw istniaa rwnie tendencja jugosowiaska, chocia wtedy jeszcze nie miaa przewagi. Jej gwnym reprezentantem chorwackim by Strossmayer; wycofawszy si z oficjalnego ycia politycznego, korzysta ze swego wielkiego autorytetu osobistego dla popierania i organizowania jugosowiaskich kontaktw politycznych. Wrd Serbw mieszkajcych w granicach Korony Wgierskiej w latach szedziesitych osab tradycyjny obz konserwatywny zwizany z hierarchi prawosawn, widzcy w oparciu o Habsburgw rozwizanie sprawy narodowej. Przewag zyskaa partia liberalna, reprezentujca klasy rednie, wzmacniajca swoj gospodarcz i spoeczn pozycj na skutek oglnego wzmacniania si gospodarki kapitalistycznej w tym rejonie Europy. Na czele tej partii stan dr Svetozar Mileti. Przed zawarciem ugody austro-wgierskiej popiera on liberaw madziarskich, bo spodziewa si, e stworz oni pastwo oparte o tak silne zasady wolnociowe, e Serbowie znajd w nim mono ochrony swoich aspiracji narodowych. czy to z przekonaniem, e da si w monarchii habsburskiej zrealizowa federalizm, chociaby w wyodrbnionych dwu poowach monarchii, a wic federalizm na Wgrzech i federalizm w Austrii. Ale wgierska ustawa narodowociowa z r. 1868 uwiadomia go, jak bardzo si myli. Przeszed wic wraz ze sw parti do opozycji, ju nie tylko przeciw rzdowi peszteskiemu, ale w ogle przeciw idei pastwa habsburskiego. Przyczenie Pogranicza Wojskowego na odcinku byej Wojwodiny do Wgier zdecydowao o antyhabsburskich nastrojach Serbw. Graniczarzy odtd uwaali, i cesarz zdradzi ich, i w ten sposb dom habsburski straci jedn z istotnych swoich podpr na pograniczu bakaskim. Od tej pory liberaowie serbscy odrzucili sil-

ne w Chorwacji i Sowenii koncepcje jugosowiaskie, majce na celu zjednoczenie poudniowych Sowian w ramach monarchii habsburskiej. Zmierzali ju wyraniej do zniszczenia pastwa habsburskiego. Kiedy za podnoszono ze strony sowiaskiej argument, e Sowianie s za sabi, eby ocali mocarstwo naddunajskie, Mileti odpowiada, e inni tego dokonaj, a idzie tylko o to, aby Sowianie poudniowi nie popierali Austrii; jeliby nawet doprowadzono do federacji w pastwie, to wtedy poudniowi Sowianie odgrywaliby rol habsburskich andarmw przeciw buntujcym si Niemcom czy Madziarom. Koncepcje swoje propagowa Mileti w czasopimie Zastava, ktre byo bardzo poczytne wszdzie tam, gdzie mieszkali Serbowie. Niezmiernie donios rol w postawie Serbw na Wgrzech odegrao powstanie w Boni i Hercegowinie w r. 1875. Wzbudzio ono ogromny entuzjazm, skupio wszystkich Serbw wok Ksistwa Serbskiego, ktre w r. 1876 rozpoczo wojn przeciw Turcji. Cay ten kryzys wschodni skoczy si jednak fatalnie dla aspiracji serbskich: Bonia i Hercegowina dostay si w r. 1878 pod zarzd austro-wgierski. Ksistwo Serbskie wkrtce musiao si podda wpywom potnego ssiada. Bodaj jednak najbardziej fataln na przyszo miaa si okaza dla samych Austro-Wgier okupacja Boni. Rzd nie chcia rozwiza najistotniejszego problemu spoecznego, to jest zlikwidowa feudalnego ustroju wsi. Wynikao to ze susznej obawy, e zniesienie zalenoci chopw od zwierzchnoci panw stworzy jednolity serbski front narodowy, zwrcony przeciw obcemu panowaniu. Begowie, czyli poturczona szlachta serbska, zachowujc swoje przywileje feudalne pozostali z tego powodu lojalni wobec pastwa otomaskiego, teraz za przenieli swoj lojalno na stron austro-wgiersk. Dlatego te wanie niezmiernie wolno likwidowano ustrj redniowieczny wsi tych prowincji, tak e jeszcze w r. 1910 liczono 110 000 rodzin poddanych, z ktrych a 76 000 wyznawao prawosawie, a wic uwaao si za Serbw. Niemniej okupacja przyniosa, oczywicie, rozwj ekonomiczny, poniewa wczya Boni i Hercegowin do jednego z bardziej nowoczesnych krajw europejskich. Budowano tam drogi, koleje, powstaway pocztki nowoczesnego przemysu, wzrastay miasta. Austro-wgierskim rzdcom kraju wydawao si, e tym sposobem zyskuj sympatie mieszkacw. Rezultat musia ich rozczarowa. Rozwj gospodarczy wzmacnia bowiem czynniki spoeczne bdce nosicielami idei narodowej, a wic

prdzej czy pniej musiay one dy do stworzenia wasnego, zjednoczonego pastwa narodowego, obejmujcego wszystkich Serbw, a waciwie i Jugosowian w dalszej konsekwencji. Zreszt korzyci z gospodarczego unowoczenienia Boni i Hercegowiny odnosiy tylko szczupe grupy warstw rednich. Chopw okupacja wyranie upoledzaa. Wystarczy powiedzie, e wedle spisu z r. 1910 liczono tam 83% analfabetw, a wic pod tym wzgldem bya to najgorsza sytuacja w zestawieniu z wszystkimi innymi prowincjami tego wielkiego pastwa. Tote od pocztku chopi buntowali si przeciw nowemu panowaniu, wzniecajc zbrojne powstania. Najpierw przeciwstawiano si wkraczajcym wojskom okupacyjnym, potem w r. 1882 walki zbrojne przeniosy si a do poudniowej Dalmacji; co z kolei nie przeszkadzao serbskiej Partii Ludowej w Dalmacji domaga si przyczenia Boni i Hercegowiny do Dalmacji, analogicznie do dania Chorwatw, aby Boni przyczy do Chorwacji. Wanie w spr serbsko-chorwacki oraz podporzdkowanie Belgradu wpywom austro-wgierskim doprowadziy do tego, e ugodowe tendencje serbskie wobec rzdu peszteskiego wzmagay si. Jeszcze przedtem, bo w r. 1873, Partia Ludowa skonna bya do uznania prawa narodowociowego z 1868 r. Rzdy bana Khuen-Hedervry to okres, w ktrym Wgrzy popierali Serbw, dbajc o gospodarcze interesy mieszczastwa serbskiego, zarwno na ziemiach nalecych do ChorwacjiSawonii (rem), jak i w Wojwodinie. Doprowadzio to do rozbicia liberalnej partii Mileticia, ktrej prawe skrzydo uznao w r. 1884 istniejcy stan rzeczy na Wgrzech w dziedzinie narodowociowej. I na terenie Krlestwa Serbii, i wrd Serbw pod panowaniem Habsburgw a do koca wieku panowaa bierno wobec preponderancji habsburskiej, przynoszcej zrazu bardzo wyrane korzyci dla rozwoju ekonomicznego wszystkich ziem serbskich. Dopiero przewrt dynastyczny w Belgradzie w r. 1903, ustpienie bana Khuen-Hedervry i zmiany w zarzdzie Boni i Hercegowiny nagle ukazay, na jak kruchych podstawach opieraa si lojalno serbska wobec monarchii habsburskiej. Ale to czy si ju z nowym uksztatowaniem si stosunkw spoecznych i narodowociowych w caym pastwie, jakie przynios ostatnie lata XIX i pierwsze XX wieku.

3. OSTATNIE LATA PRZED WYBUCHEM WOJNY 1914 R.

Od czasu upadku rzdu Badeniego staje si jasne, e w Austrii zagadnienie narodowociowe jest problemem gwnym, e od niego zale dalsze losy pastwa. Koncentruje si ono wok sprawy czeskiej. Ale trzeba sobie zda spraw z tego, e Czesi nie byli jedynym narodem Przedlitawii domagajcym si rzeczywistego rwnouprawnienia. Kiedy tylko Badeni wyda swoje rozporzdzenie jzykowe, od razu w Radzie Pastwa doszo do znamiennego wystpienia soweskiego posa utericia, ktry owiadczy: Wzywamy rzd, aby doprowadzi do praktycznego znaczenia artyku XIX [artyku konstytucji traktujcy o rwnouprawnieniu wszystkich narodowoci] w tych krlestwach i krajach, w ktrych mieszkaj Sowecy, Chorwaci i Rusini, przy czym domagamy si penego i rwnego prawa narodowego dla wszystkich ludw naszej ojczyzny. Oczywicie rzd Badeniego ani myla o tak szerokim stosowaniu zasad swego rozporzdzenia, dotyczcych przecie tylko krajw czeskich. Badeni nie mia w ogle zamiaru pozbawia Niemcw naczelnej roli w Austrii. Mwi o tym wyranie z trybuny parlamentarnej stwierdzajc, e nie chce podwaa tradycyjnej pozycji Niemcw i ich wszystkim innym ludom przywiecajcej kultury. Oczywicie byo to zudzenie. Kady przewidujcy polityk musia sobie bowiem zdawa spraw z tego, e przyznawszy Czechom tak daleko idce prawa jzykowe w administracji, nie mona byo takich samych praw odmawia innym narodowociom pastwa. Na pewno Badeni ani przez chwil nie sdzi, e np. w Galicji takie same prawa jzykowe jak Czechom naleayby si Ukraicom. Byli oni podobnie jak Sowecy oraz Chorwaci w Dalmacji za sabym czynnikiem politycznym, aby trzeba byo czyni wobec nich takie ustpstwa. Wkrtce po upadku rzdu Badeniego stronnictwa niemieckie w Radzie Pastwa stworzyy wsplny blok, by broni interesw austriackich Niemcw. Na wiosn 1899 r. sformuowano program, w ktrym domagano si potraktowania jzyka niemieckiego jako ustawowo uznanego jzyka porozumiewawczego (Vermittlungssprache): ustanowi go jako jzyk wewntrzny urzdowy z wyjtkiem

krajw, gdzie si jzyk polski i woski jako jzyk urzdowy zadomowi. Wznawiano te koncepcj z r. 1849 podziau krajw na jednolite narodowociowo obwody. Jzykiem zewntrznym, to jest jzykiem dla stron, musiay by oczywicie jzyki poszczeglnych narodowoci. Z tych koncepcji wynika jasno, e tradycje poowy XIX wieku, tradycje rozrniajce narody historyczne i narody niehistoryczne, pozostay niezmiernie silne. Austria przeznaczona jest wedle tych koncepcji dla panowania Niemcw, Polakw i Wochw, przy czym to ostatnie ogranicza si do tak niewielkich obszarw Przedlitawii, e w gruncie rzeczy nie stanowi jakiego zagroenia pozycji niemieckiej czy polskiej. Zreszt, skoro wiadome byo, e istotnym deniem Wochw jest oderwanie si od Austrii, zatem narodowoci zagroone przez Wochw skaniano w ten sposb niejako porednio do popierania dynastii i integralnoci monarchii. Istotnie, ten antywoski moment dziaa do koca istnienia Austro-Wgier w stosunku do Sowecw oraz Chorwatw i Serbw dalmatyskich. Gabinety, ktre cesarz powoywa po upadku Badeniego, zrazu prboway jako zaatwi spraw jzykow w Czechach. Kiedy okazao si, e nie jest to moliwe, za kilkuletnich rzdw Koerbera (19001904) ostatecznie wic nacisk pooono na wielkie przedsiwzicia gospodarcze; uchwalono w Radzie Pastwa gdzie kada wzmianka o sprawach jzykowych doprowadzaa do sparaliowania obrad przez obstrukcj fundusze na budow nowych wielkich magistrali kolejowych i drg wodnych. W ten sposb czynniki rzdzce chciay uwiadomi przedstawicielom poszczeglnych narodowoci, e posiadaj wielkie wsplne interesy gospodarcze, dla ktrych warto powica partykularne interesy narodowociowe. Tymczasem sia nacjonalizmu wzmagaa si i ogarniaa nieomal wszystkie narodowoci monarchii, wcigajc coraz szersze masy spoeczne. Zreszt organizacje i grupki polityczne nawet sabe liczebnie, jeli rzucay bardzo radykalne hasa, wpyway tym samym na inne ugrupowania; musiay one wtedy niejako bra udzia w tej licytacji nacjonalistycznej, a w kadym razie nie mogy jej lekceway. Odnosi si to do Niemcw austriackich przede wszystkim. Wanie w okresie pewnego rodzaju stagnacji politycznej za rzdw Taaffego rodz si wrd Niemcw austriackich nowe prdy spoecznopolityczne, ktre wkrtce obejm spadek po dotychczasowej dominujcej roli, jaka od poowy XIX wieku przypada liberaom. Jest to zjawi-

sko oglnoeuropejskie, liberalizm bowiem jako ideologia mieszczastwa si przeywa, a Europa wchodzi w nowy okres, okres imperializmu. W Austrii ujawnio si to w r. 1881 w tzw. programie linckim, gdzie modzi dziaacze niemiecko-austriaccy przedstawili bardzo radykalny politycznie i spoecznie projekt przeobraenia monarchii. Domagano si tam zniesienia dualizmu, przez zachowanie z Wgrami jedynie unii personalnej, odczenia od Austrii Dalmacji, Galicji i Bukowiny oraz Boni i Hercegowiny, a wczenia caoci krajw habsburskich do unii celnej z Rzesz Niemieck, z ktr Austria powinna jeszcze bardziej zacieni swj sojusz i prowadzi zdecydowan ekspansj na Bakany. Oprcz tego program wysuwa cay szereg bardzo demokratycznych postulatw spoecznych. Dla zagadnienia narodowociowego jest w tym programie istotne, e pragn on przeobrazi Austri w pastwo niemieckie, to znaczy faktycznie podporzdkowa Niemcom i Czechw, i Sowecw; wracano wic niejako do koncepcji wielkoniemieckiej z 1848 r., do granic dawnego Zwizku Niemieckiego z r. 1815. Interesujce jest to,, e w ukadaniu programu brali udzia ludzie, ktrzy potem cakowicie si rozeszli. By wrd nich pniejszy przywdca socjaldemokracji austriackiej Wiktor Adler, przywdca chrzecijaskiej demokracji (ruch chrzecijasko-spoeczny) Karl Lueger, ale take i Georg Schnerer, twrca ruchu wszechniemieckiego i niejako poprzednik Hitlera. Wanie w Schnerer odegra do istotn rol w tym skrajnie nacjonalistycznym ruchu, zwracajcym si ju wyranie przeciw istnieniu Austrii. Gosi on postulat poczenia niemieckich ziem austriackich z Rzesz, a poniewa sprawa Habsburgw, sprawa pastwa austriackiego, bya tradycyjnie zwizana z kocioem katolickim, zatem do narodowego programu oderwania si od dynastii dodano te haso wyrzeczenia si katolicyzmu, jako przeszkody dla oglnoniemieckiej jednoci. Pod hasem odejcia od Rzymu (Los von Rom) propagowano protestantyzm. Oczywicie odzew spoeczny na takie haso by ograniczony do nielicznej grupy intelektualistw; natomiast przez sprzeciw pobudza uczucia dynastyczne wrd chopw i drobnomieszczastwa. A wanie drobnomieszczastwo dostao si pod polityczny patronat ruchu chrzecijasko-spoecznego (christlich-soziale), w ktrym gwn osobistoci by burmistrz Wiednia Karl v. Lueger. Gosili oni hasa antysemickie,. ale ich nacjonalistyczno-niemiecki charakter nie wyklucza jednak zupenego lojalizmu wobec jednoci austriackiej. Oba wic

te ruchy, i wszechniemiecki, i chrzecijasko-spoeczny, wzmagay tylko napicie narodowociowe w stosunkach z Czechami i poudniowym; Sowianami. Rwnoczenie z demokratyzacj politycznego ycia w Austrii musia obudzi si i wzmocni socjalistyczny ruch robotniczy. Istnia on w Austrii ju od lat szedziesitych, lecz dopiero w latach osiemdziesitych zorganizowa si w Parti Socjaldemokratyczn. Miaa ona zrazu w planie obejmowa robotnikw caej Austrii i wobec tego stana przed bardzo istotnym zadaniem stworzenia programu w zagadnieniu narodowociowym monarchii. W nasadzie ideolodzy socjaldemokracji wychodzili z zaoenia, e nacjonalizm jest produktem ideologii buruazyjnej, ktra w ten sposb stara si robotnikw odwrci od zagadnie istotniejszych, to jest od walki klasowej. Rycho okazao si jednak, e ruch narodowy ogarnia take i klas robotnicz i e wobec tego nie mona przej nad nim do porzdku przez negowanie jego istotnej roli spoecznej. Tote rozbienoci w onie austriackiej socjaldemokracji doprowadziy do powstania odrbnych partii narodowych. Staray si one uzgadnia swoj dziaalno polityczn zmierzajc do zdemokratyzowania ycia politycznego, wysuwajc w pierwszym rzdzie haso walki o zniesienie kurialnego systemu wyborczego i wprowadzenie czteroprzymiotnikowego, to znaczy powszechnego, tajnego, rwnego i bezporedniego prawa wyborczego. Niemniej wanie z ona socjaldemokracji wyszed oryginalny program rozwizania zagadnienia narodowociowego monarchii, sformuowany przez Karola Rennera. Publikujc swoje tezy nie wystpowa on jako oficjalny rzecznik partii, ale osobicie, tote nawet niektre jego ksiki w tej sprawie ukazay si pod pseudonimem (Rudolf Springer, Der Kampf der sterreichischen Nationen um den Staat (1902) Walka narodw austriackich o pastwo). Koncepcja Rennera to jakby dwuwymiarowy feudalizm. Z jednej strony pastwo miaoby by podzielone na prowincje, gdzie by istniaa zwarta wikszo narodowociowa, a z drugiej strony stworzono by pewnego rodzaju wsplnoty narodowe ponadterytorialne, ktre zajmowayby si sprawami kulturalnymi danych narodowoci. Kady poddany musiaby si zdeklarowa pod wzgldem narodowociowym i zapisa do odpowiedniego katastru, gdzie braby udzia w wyborach do odpowiednich wadz organu nazwanego przez Rennera Nationsuniversitt, a wic jakiego kulturalnego samorzdu danej narodowoci, obejmujcej wszystkich ludzi tej naro-

dowoci bez wzgldu na ich miejsce zamieszkania. Koncepcja ta miaa da ochron wszelkim mniejszociom narodowociowym. Konkretnie Rennerowi szo przecie take o Niemcw, ktrzy porozrzucani byli po caej monarchii w okrgach, gdzie stanowili tylko nieznaczny procent ludnoci, a pena autonomia terytorialna musiaaby ich podda pod rzdy innej narodowoci. Cay ten system federacji poszczeglnych terytoriw o jasnych wikszociach narodowych oraz organizacje ponadterytorialne poszczeglnych narodw miay podlega wsplnej wadzy centralnej, gwarantujcej jedno wielkiego pastwa. Szo o zabezpieczenie potgi mocarstwowej zarwno w dziedzinie militarnej, jak i gospodarczej, poniewa Renner zdawa sobie spraw z tego, e rozwj gospodarczy, podstawa postpu spoecznego, ma najlepsze moliwoci w wielkim organizmie pastwowym. Tak wic austriacka socjaldemokracja staa na stanowisku, e utrzymanie caoci monarchii naddunajskiej ley w interesie klasy robotniczej wszystkich narodowoci wchodzcych w jej skad. Zreszt na podtrzymanie swoich tez powtarza Renner stare argumenty, poprzednio ju wysuwane. Dla niego upadek Austrii by rwnoznaczny z dugotrwaymi wojnami midzy Niemcami a Rosj o opanowanie krajw tworzcych Austro-Wgry. Wojny takie musiayby zniszczy nie tylko dobrobyt gospodarczy, ale i zada cios rozwojowi kulturalnemu poszczeglnych narodowoci, bo znalazyby si one w konsekwencji albo pod uciskiem niemieckim, albo rosyjskim. Nie mona zaprzeczy, e ten wzgld dziaa na wielu mylicieli, publicystw i politykw w Austro-Wgrzech i by istotnym motywem, dla ktrego bodaj wikszo narodowoci tego wielonarodowego pastwa uwaaa istnienie monarchii naddunajskiej za mniejsze zo ni to, co mogoby po jej znikniciu nastpi. Ale trudno polegaa na tym, e kada z narodowoci dya do maksymalnego poprawienia swego pooenia w pastwie, a denia te natrafiay z kolei na bardzo silne sprzeciwy innych narodowoci, bo trudno byo harmonizowa interesy tak zoone i tak antagonistyczne. Koncepcjom Rennera, potem rozbudowanym przez drugiego wybitnego teoretyka socjalistycznego spraw narodowociowych Ottona Bauera (Die Nationalittenfrage u. die Sozialdemokratie (1907) Zagadnienie narodowociowe a socjaldemokracja), mona i ze stanowiska teoretycznego czyni wiele zarzutw; najsabsz ich stron byo proponowanie systemu tak skomplikowanego, e trudno sobie wyobrazi, jak mgby on funkcjonowa, gdyby nawet zdoano go wprowadzi w y-

cie. Trzeba sobie zda spraw, e na pocztku XX wieku wrd ludzi zastanawiajcych si nad wewntrzn sytuacj pastwa panowao powszechne przekonanie, i stan istniejcy prowadzi do rozkadu pastwa; z jednej strony wic pewne grupy polityczne uwaay podobnie jak za czasw Metternicha e lepiej niczego nie zmienia, bo kada zasadnicza zmiana moe doprowadzi do katastrofy, a z drugiej strony szukano jakiego wyjcia z sytuacji, szczeglnie na terytorium Przedlitawii, gdzie spr narodowociowy paraliowa normalne funkcjonowanie machiny pastwowej. Franciszek Jzef, czowiek ju stary, chcia moliwie maych zmian, jednake i on umia zdoby si na stanowcze dziaanie, gdy widzia, e staje to si konieczne; natomiast nastpca tronu, arcyksi Franciszek Ferdynand przemyliwa nad zasadniczymi przeobraeniami, ktre by ocaliy zagroon pozycj mocarstwow pastwa. Ale wanie Franciszek Jzef osobicie niemao przyczyni si do wprowadzenia w Przedlitawii w r. 1907 cztero-przymiotnikowego prawa wyborczego. Doradcy cesarza wychodzili bowiem z zaoenia, e oddanie wpywu na sprawy pastwa szerokim rzeszom odsunie na drugi plan spraw narodowociow, gwnym za problemem pastwowym stanie si walka o interesy spoeczne; a wic wytworzy si klasowa solidarno przechodzca niejako w poprzek podziaom narodowym i wanie ta klasowa solidarno stanie si cementem czcym rne narodowoci i rne kraje wielonarodowego pastwa w jedn cao opart o poczucie wsplnego interesu, tym razem interesu klasowego. Ju zreszt w zaraniu konfliktu narodowociowego, bo w r. 1849, jeden z najwiatlejszych wczesnych mw stanu pastwa habsburskiego, hr. Leon Thun, widzia rozwizanie problemu narodowociowego w Austrii w zastpieniu systemu politycznego reprezentujcego przede wszystkim interesy narodowe przez taki system polityczny, w ktrym partie byyby przedstawicielami spoeczno-gospodarczych interesw, przechodzcych niejako w poprzek granic narodowych i historycznych. Zdawano sobie na pewno z tego spraw wrd ludzi powoanych do decydowania, ale wanie obawa przed naraeniem interesw gospodarczo-spoecznych grup najbardziej uprzywilejowanych staa na przeszkodzie fundamentalnej zmianie systemu politycznego Austrii. Niemniej coraz szersze masy wchodziy w krg zainteresowa politycznych; druga poowa XIX wieku jest przecie okresem ogromnego postpu w dziedzinie gospodarczej, a co za tym idzie, spoecznej. Ju w chwili wprowadzenia systemu parlamen-

tarnego rodzi si zorganizowany ruch robotniczy. By on wprawdzie jeszcze saby, przechodzi istotne ewolucje i w dziedzinie ideologicznej, i organizacyjnej, ale pod koniec XIX wieku i na pocztku XX stanowi ju realn si polityczn. On te sta si gwnym motorem denia do przeamania monopolu politycznego wielkiej buruazji i arystokracji, jaki istnia faktycznie w monarchii Habsburgw od czasu nastania systemu konstytucyjnego i dualizmu austro-wgierskiego. Wreszcie na Wgrzech na pocztku XX wieku, kiedy to grob wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego oktrojowanego przez monarch zmuszono rzdzcych politykw wgierskich do rezygnacji z postulatu dalej posunitej niezalenoci, nastpi kryzys wspomnimy o nim jeszcze osobno ktry czyni spraw wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego rzecz popularn rwnie w koach rzdzcych Austri, w koach dworskich. Do tego jeszcze triumf rewolucji rosyjskiej i ogoszenie w pastwie carw konstytucji wzbudziy i po stronie rzdzcych, i po stronie rzdzonych takie nastroje, e powszechne prawo wyborcze wydawao si ju bezporedni koniecznoci. Franciszek Jzef by za stary, aby sucha rad pewnych wybitnych mw stanu, ktrzy w obronie utrzymania egzystencji pastwa pragnli oktrojowania nowego prawa wyborczego wol monarchy. Wbrew parlamentowi wydawao si ostronemu i dowiadczonemu monarsze rzecz zbyt ryzykown narzucenie nowego systemu wyborczego. Zatem i pod naciskiem z dou, demonstrujcych mas robotniczych przede wszystkim, i pod naciskiem korony zmuszono parlament reprezentujcy najbardziej uprzywilejowane spoecznie grupy poszczeglnych narodowoci do zgody na wielk reform wyborcz. W Austrii bya ona spraw tej samej doniosoci co wprowadzenie konstytucji grudniowej w r. 1867. Ale te reforma wyborcza r. 1906/1907 nosia wszelkie znamiona kompromisu. Najzacitszy opr stawiali jej arystokraci, a z narodowoci monarchii wanie Polacy, w susznym przekonaniu, e w ten sposb faktyczny monopol na reprezentowanie Galicji w Radzie Pastwa bdzie przez szlacht polsk utracony na rzecz nie tylko przedstawicieli chopw i robotnikw polskich, ale przede wszystkim Ukraicw. Ostatecznie reforma ta z gry zakadaa pewne naruszenie proporcji; miaa wic uprzywilejowywa poszczeglne narodowoci. Goszono, e nie wszystkie narody s jednakowo dojrzae do rwnego wpywu na decydowanie o losach pastwa i nie wszystkie w rwnym stopniu przyczyniaj si do jego utrzymania. Narody bogatsze wpacaj wiksze podatki, reprezentuj wik-

sz kultur polityczn, zatem im naley si wikszy udzia w decydowaniu o losach pastwa. Ostatecznie mozolnie wykombinowany podzia na okrgi wyborcze doprowadzi do tego, e powszechne, rwne, bezporednie i tajne prawo wyborcze, a wic ordynacja wyborcza w Europie jedna z najbardziej wwczas postpowych, przynioso wyranie nieproporcjonalny udzia poszczeglnych narodowoci w reprezentacji parlamentarnej Austrii. Tak wic w rezultacie kady pose woski przecitnie reprezentowa 38 tysicy wyborcw, pose niemiecki 40, rumuski (tzn. z Bukowiny) 46, soweski 50, polski 52, chorwacki (tzn. z Dalmacji) 55, czeski 55, a ukraiski 102 tysice. Moe si wydawa dziwne, e Sowecy i Rumuni wypadli w tym wzgldzie lepiej ni Polacy czy Czesi, ale rzecz w tym, e Sowecy reprezentowali ledwie 5% ludnoci Austrii, a Rumuni nawet nie jeden procent. Wana bya polityczna pozycja wikszych grup, jak Niemcw (36%), Czechw (23%), Polakw (17%) i Ukraicw (13%). W tej grupie wida wyrane uprzywilejowanie Niemcw i Polakw, pewne pokrzywdzenie Czechw, a najwyraniejsze Ukraicw. Zreszt trzeba sobie zda spraw z tego, e od parlamentu oglnoaustriackiego zaleaa tylko cz, chocia na pewno waniejsza, spraw pastwowych. Niemao zagadnie rozstrzygao si na forum sejmw krajowych, a tam przewanie jeszcze obowizywaa ordynacja kurialna, a wic bezwzgldnie preferujca klasy zamone. Dlatego te zaraz po wprowadzeniu reformy wyborczej 1907 r. rozpocza si walka o now ordynacj wyborcz do sejmw krajowych. Zwaszcza dla takich narodw, jak Sowecy czy Ukraicy, byo to niezmiernie istotne, poniewa na sejmach krajowych rozstrzygano sprawy wane w dziedzinie kultury, owiaty, sprawy zarzdu gminnego i te drobniejsze sprawy niszych szczebli samorzdu lokalnego, w ktrych przewaga warstw wyszych, bogatszych dawaa si biednym chopskim narodom szczeglnie we znaki. To za, e reforma wyborcza 1907 r. uprzywilejowywaa narody bogatsze, wynikao nie tylko z faktu, e ostateczna decyzja przy podziale iloci mandatw na poszczeglne kraje zaleaa od parlamentu, gdzie wanie te narody miay niestosunkow przewag, ale take i std, e w gruncie rzeczy powszechne i rwne prawo wyborcze byo zadatkiem na rzdy demokratyczne, a warstwy spoecznie uprzywilejowane musiay si przed nimi broni. Tak wic sposb, w jaki przeprowadzono dem okratyczn reform w r. 1907, wiadczy wymownie o tym, jak sprawy narodowociowe i spoeczne byy na terenie Austrii cile ze sob

sprzgnite. Czynniki dynastyczne, ktre popieray reform, na pewno zdaway sobie z tego spraw, ale i w interesie dynastii nie leaa gboka demokratyzacja ycia i ustroju pastwowego. Nikt przecie nie mg wtpi, e oglny prd demokratyzacji, ogarniajcy wraz z ca Europ rodkow i kraje austriackie, osabia czynniki bdce istotnymi podporami jednoci i egzystencji pastwa austriackiego; wysok biurokracj, kler i przywizanie dynastyczne ciemnych mas chopskich. Reforma wyborcza nie tylko uszczuplaa pozycj polityczn tych ultrakonserwatywnych czynnikw spoecznych, ale wcigajc szerokie rzesze chopw i drobnomieszczastwa do spraw politycznych, poddawaa je wpywowi bardziej demokratycznych czynnikw. Nie wszystkie z nich zasadniczo przeciwstawiay si dynastii i egzystencji Austrii, lecz podchodziy do spraw pastwowych z innego punktu widzenia; nie broniy interesw dynastycznych, arystokratycznych, kocielnych czy wreszcie autorytetu armii i biurokracji, dwu istotnych potg podtrzymujcych gmach pastwowy. Zreszt skutki reformy wyborczej, nowe uksztatowanie si si politycznych bynajmniej nie zlikwidoway tego kryzysu pastwowego, jaki faktycznie opanowa monarchi od upadku rzdu Badeniego, a ktry, jak wyjanialimy, by kryzysem wynikajcym z walki narodowej toczcej si na terenie wszystkich nieomal krajw koronnych. Jeli idzie o wyniki polityczne reformy wyborczej w Austrii, to wbrew przewidywaniom walki narodowociowe na terenie parlamentu austriackiego bynajmniej nie ustay. Rycho si okazao, e nacjonalizm ogarnia ju nie tylko warstwy rednie; na skutek wcignicia warstw niszych do ycia politycznego schodzi niejako w d po drabinie spoecznej. Jeli do tej pory warstwy nisze, a szczeglnie chopi byli ulegli wobec wszystkich autorytetw spoecznych, to teraz wcignici do walki narodowociowej, ktra dla wikszoci z nich oznaczaa rwnie walk ze szlacht narodw panujcych, tracili szacunek dla dotychczasowych autorytetw, a z tym w niemaym stopniu wyzbywali si przywizania do dynastii, do samej instytucji monarchii. Ostatecznie dem okratyzacja ycia politycznego w Austrii, jak reforma wyborcza bardzo posuna naprzd, pozbawia dynasti w pewnym stopniu wiernoci mas chopskich i przyczynia si niewtpliwie do dalszego wzmocnienia czynnikw rozkadu. Walki narodowociowe nie saby, wzmagay si i zbliay najwyraniej zapowiadajcy si upadek pastwa.

Ale w tym czasie, rwnolegle niejako, i idea caoci pastwa znajdowaa poparcie czynnikw dcych: do jej wzmocnienia, do ratowania zagroonej egzystencji; a byy to koncepcje obejmujce cao pastwa, nie za tylko poow podwjnej monarchii. Zrodziy si one w rodowisku skupionym wok osoby nastpcy tronu. Ten czowiek, modszy o cae pokolenie od Franciszka Jzefa, orientowa si, jakie niebezpieczestwo grozi pastwu; widzia wzrost si odrodkowych. Dostrzega przede wszystkim, jak dualizm, a konkretnie bezwzgldny ucisk innych narodowoci w pastwie wgierskim przez Madziarw, uatwia akcj wszystkich zewntrznych wrogw pastwa. Zreszt wok osoby Franciszka Ferdynanda, po jego zamordowaniu w Sarajewie w czerwcu 1914 r., powstaa caa legenda. Trudno powiedzie, jak byby prowadzi rzeczywicie polityk, gdyby wstpi na tron. Ale to, e przemyliwa nad istotnymi zmianami ustroju podwjnej monarchii, jest pewne. Bodaj najciekawsze s koncepcje Aurela Popovici, polityka rumuskiego w peni lojalnego wobec idei pastwa Habsburgw. Chcia je przeobrazi w pastwo federacyjne, bo tylko takie wydawao mu si zdolne do utrzymania si w wieku XX, wieku rozbudzonych nacjonalizmw. Popovici by dziaaczem rumuskim na Wgrzech; zosta skazany na wizienie za goszenie pogldu, e Wgry nie s pastwem jednolitym narodowo, lecz wielonarodowym, przy czym odmawia Madziarom prawa do monopolu na polityczn wadz w pastwie. Jego idea tzw. wielkiej Austrii postulowaa utworzenie pastwa nie dualistycznego, ale federacyjnego, ktre dawaoby rwnouprawnienie wszystkim narodowociom yjcym w monarchii Habsburgw. Idee te byy bliskie otoczeniu nastpcy tronu arcyks. Franciszka Ferdynanda, pragncego zama pozycj madziarsk i przywrci jedno caego pastwa. Arcyksi by skrajnym konserwatyst, wraca niejako do koncepcji tych, ktrzy starali si po burzy rewolucyjnej 1848 r. stworzy scentralizowane, nowoczesne, absolutystyczne cesarstwo, majce odzyska swoj pierwszoplanow rol w Europie. Wtedy zostaaby rozstrzygnita sprawa niemiecka, teraz na rozstrzygnicie czekaa sprawa poudniowych Sowian. Przeamanie przodujcej pozycji arystokracji i wielkiej buruazji madziarskiej wydawao si warunkiem ekspansji na Bakany, a wic niejako nasuwao koncepcj zjednoczenia Sowian poudniowych pod berem Habsburgw. To byy zreszt bardzo nieskrystalizowane

idee nastpcy tronu i niektrych ludzi z jego otoczenia. Ju od koca XIX wieku rozumiano, e tylko zasadnicze, podstawowe zmiany mog ocali pastwo Habsburgw i jego mocarstwow pozycj, a wszelkie gruntowne przeobraenia musiayby si zacz od zlikwidowania dualizmu, to znaczy od rwnouprawnienia narodowoci niemadziarskich pastwa wgierskiego. W r. 1906 ukazaa si ksika Popovici pt. Die Vereinigten Staaten von Gross-sterreich (Stany Zjednoczone Wielkiej Austrii), ktra dawaa konkretny i przemylany program gruntownego przeobraenia m onarchii w pastwo federalistyczne. Popovici, chocia skazany przez sd wgierski, bynajmniej nie by rewolucjonist, przeciwnie, opowiada si za siln wadz korony jako ultralojalny poddany Habsburgw. W myl jego projektu pastwo miao zosta podzielone na 15 okrgw wedug zasady etnicznej. Pierwsze trzy byyby niemieckie, a to: niemiecka Austria zoona z krajw niemieckich alpejskich, niemieckiej zachodniej czci Wgier i niemieckich czci poudniowych Czech i Moraw; drug prowincj tworzyyby niemieckie czci pnocno-zachodnich Czech, a trzeci niemieckie czci Moraw i lska. Czwart prowincj stanowi miay obszary Czech i Moraw zamieszkane przez ludno czesk. Pit byaby Galicja zachodnia, szst ziemie ukraiskie Galicja wschodnia i cz Bukowiny oraz Ru Zakarpacka. Jako sidma Siedmiogrd oraz graniczce z nim terytoria zamieszkane przez Rumunw, a wic cz Bukowiny i obszary poudniowowschodnie Wgier. sm prowincj tworzyyby Dalmacja, Chorwacja, Fiume kraje Chorwatw. Ziemie zamieszkane przez Sowecw obejmowayby dziewit prowincj, Krain, do ktrej naleayby take czci innych krajw koronnych i Austrii, i Wgier. Sowacja utworzyaby dziesit prowincj, jedenast za Wojwodina, obejmujca poudniowe ziemie Wgier zasiedlone przez Serbw. Madziarzy musieliby zadowoli si dwunast prowincj o rdzennie madziarskiej ludnoci, chocia trzynasta prowincja skupiaaby te terytoria siedmiogrodzkie, gdzie mieszkali Seklerowie, czyli ludno mwica po wgiersku. Poudniowy Tyrol, czyli Trydent zamieszkany przez Wochw, jak i Triest z woskimi czciami Istrii i Gorycji tworzyyby czternast i pitnast prowincj, przeznaczon dla ludnoci woskiej. Jak z tego projektu podziau terytorialnego wynika, nie uwzgldnione w nim zostay terytoria Boni i Hercegowiny, a to dlatego e terytoria te formalnie jeszcze wwczas nie naleay do monarchii, lecz byy tyl-

ko okupowane, pod austro-wgierskim zarzdem. Projekt Popoviciego przewidywa ochron mniejszoci narodowych, rozrzuconych oczywicie w poszczeglnych prowincjach, wreszcie te uwzgldnia, cho niezbyt precyzyjnie, autonomi kulturaln dla ydw. Tym, co miao czyni projekt Popoviciego atrakcyjnym dla sfer rzdzcych, a w szczeglnoci dla arcyksicia, nastpcy tronu, bya koncepcja stworzenia silnej wadzy centralnej jako przeciwwagi rozdrobnienia terytorialnego. Rzd centralny mia dziaa pod prezydencj kanclerza; miaby on do pomocy pi komisji dla spraw zagranicznych, wojskowych, finansowych, wewntrznych oraz dla Boni i Hercegowiny. W komisjach tych reprezentowani byliby przedstawiciele przynajmniej trzech rnych prowincji stanw, jak to nazwano w projekcie. Rzdy poszczeglnych stanw narodowych skupiayby w swych rkach wszystkie sprawy nie zastrzeone wyranie dla rzdu centralnego. Istniayby sejmy stanowe, ktre by same dla siebie uchwalay konstytucj, lecz musiaaby ona pozostawa w zgodzie z ogln federaln monarchistyczn konstytucj caego cesarstwa. Kady z tych stanw miaby na czele wadzy wykonawczej mianowanego przez cesarza namiestnika, odpowiedzialnego jednak przed sejmem stanowym. Parlament oglnopastwowy skadaby si z dwu izb, przy czym skad izby niszej wybierano by w powszechnym i tajnym gosowaniu bezporednio przez dorosych mczyzn caego pastwa. Waciwie by to w latach poprzedzajcych wybuch wojny i upadek monarchii austro-wgierskiej jedyny konkretny program przebudowy caej monarchii i tylko dlatego zasuguje on na przypomnienie, choby jako dowd, i w przededniu katastrofy zdawano sobie spraw z koniecznoci zasadniczej zmiany ustroju politycznego pastwa w duchu rozwizania zagadnienia narodowociowego, problemu naczelnego, od ktrego zaleaa egzystencja monarchii Habsburgw. Czy Franciszek Ferdynand by zdecydowany istotnie po objciu tronu przeprowadzi tego rodzaju zasadnicz, rewolucyjn nieomal reform ustroju politycznego pastwa, to rzecz nie do rozstrzygnicia. Wiele przesanek wskazuje na to, e bynajmniej nie mia on jakich konsekwentnie przemylanych planw. Wiadomo tylko, e nienawidzi Wgrw, poniewa w dualizmie widzia osabienie jednoci pastwa, nie lubi Polakw, zdradza za sympatie dla Ukraicw i Jugosowian noszc si z jakimi nie sprecyzowanymi planami stworzenia jugosowiaskiego trzeciego czonu pastwowego, co miaoby zdecydowanie

osabi hegemoniczn pozycj Madziarw w pastwie, a koronie daoby due moliwoci gry politycznej. Chocia by zatwardziaym konserwatyst i przeciwnikiem powszechnego prawa wyborczego w Austrii, to jednak godzi si na takie prawo wyborcze w krajach wgierskich, zdajc sobie spraw, e dziki temu panowanie madziarskie w Zalitawii zostaoby podwaone. Tym samym za pozycja korony wzmocniaby si ogromnie, poniewa do niej uciekayby si wszystkie sabe grupy narodowociowe. Arcyksi liczy te, e dziki poparciu wyszego kleru chopi pozostan lojalni wobec dynastii, i dlatego wanie wydawao mu si, e w oparciu o narody chopskie odzyska dla korony silne stanowisko, jakie utracia na skutek wprowadzenia dualizmu i ustroju konstytucyjnego w obu poowach monarchii. Na pewno byo wiele racji w koncepcjach dyskutowanych w otoczeniu nastpcy tronu, niemniej to konserwatywne rodowisko nie w peni uwiadamiao sobie, jak bardzo oglny rozwj spoeczny, kulturalny i polityczny ogarn ju szerokie masy i jak saby wszystkie czynniki bdce tradycyjnie fundamentem wadzy cesarskiej. Jeli wic w federalizmie widzieli najmdrzejsi monarchici ocalenie egzystencji Austrii, to oczywicie taka koncepcja musiaa natrafi na najzacitsz opozycj na Wgrzech. Wprowadzi choby tylko w Przedlitawii federalizm oznaczaoby podway sam istot ustroju pastwa wgierskiego, ktre zasadzao si przecie na hegemonii arystokracji, szlachty i buruazji madziarskiej. Oczywicie grupy rzdzce rozumiay, e nieuchronnie postpujca demokratyzacja prowadzi do pozbawienia ich uprzywilejowanej pozycji politycznej, a w dziedzinie narodowociowej do upadku hegemonii madziarskiej w pastwie. Sukcesy madziaryzacji, pomylny rozwj gospodarczy kraju daway wgierskim klasom posiadajcym poczucie siy; zdawao im si, e bdzie mona powrci do programu 1849 r. i uzyska pen niepodlego. Taki charakter mia kryzys wewntrzny, jaki rozpocz si na Wgrzech w r. 1903, a ktry zakoczy si w r. 1907 nawrotem do dualizmu, to znaczy zrezygnowania przez partie opozycyjne z rozlunienia zwizkw z Austri. W gruncie rzeczy groba wprowadzenia przez krla powszechnego prawa wyborczego bya najskuteczniejszym orem dla stumienia zachcianek niepodlegociowych. Wspgraa tu obawa przed konsekwencjami zarwno w dziedzinie spoecznej, jak i narodowociowej. Klasy rzdzce nie mogy zrezygnowa ze swoich przywilejw politycznych na rzecz madziarskich mas ludowych, ale ta-

ke i na rzecz niemadziarskich narodowoci, w wypadku bowiem zdemokratyzowania prawa wyborczego zmajoryzowayby one Madziarw. Zagadnienie narodowociowe przez sam fakt swego istnienia na Wgrzech cementowao istnienie dualizmu, a jego trwanie z kolei zamykao drog do takiego przeobraenia ustroju politycznego w Austrii, ktre by mogo ostatecznie pogodzi wszystkie narodowoci monarchii Habsburgw z istnieniem tego wielonarodowego pastwa. Polityka rzdu wgierskiego wobec narodowoci niemadziarskich bya najwiksz przeszkod w pogodzeniu si narodowoci uciskanych z sam ide pastwa habsburskiego. Kiedy w Austrii wprowadzono powszechne prawo wyborcze i wydawao si, e Przedlitawia wchodzi w okres rzdw demokratycznych, a ucisk narodowociowy stanie si ju niemoliwy, wtedy wanie w Zalitawii ucisk ten zaostrza si coraz bardziej. W r. 1907 wysza gona ustawa madziaryzacyjna, nakazujca nauczanie jzyka wgierskiego we wszystkich szkoach. W tych za szkoach ludowych, w ktrych poow uczniw stanowiy dzieci madziarskie, jzykiem wykadowym musia by wgierski. Szkoy rednie ju dawniej zostay w peni zmadziaryzowane. Wadze dyy do likwidacji szk prywatnych w okolicach, gdzie mieszkaa ludno niemadziarska, jako, e szkoy prywatne kultywoway jzyk i kultur tych wanie narodowoci. W szkoach pastwowych za nauczycielami mogli by tylko Wgrzy albo tzw. madziaroni, to jest ludzie wierni idei madziaryzacji, chocia pochodzenia niemadziarskiego. W r. 1909 wyszo rozporzdzenie nakazujce nauczanie religii w jzyku wgierskim. Jedynie tylko prawosawni Serbowie i Rumuni mogli korzysta z autonomii swych kociow, aby uczy dzieci religii w jzyku ojczystym. Jedynym politykiem madziarskim, ktry rozumia w peni zagadnienie narodowociowe, by wybitny socjolog Oskar Jszi, ktry opracowa plan nowej polityki narodowociowej Wgier; zmierza on do utrzymania integralnoci terytorium pastwa za cen przyznania wszystkim narodom niemadziarskim szerokiej autonomii. Jszi chcia Wgry widzie jako Szwajcari Wschodu. Projekty Jasziego zupenie nie znalazy uznania wrd ludzi decydujcych o polityce wgierskiej. Dopiero w momencie rozpadu monarchii zaczto si nimi powanie zajmowa, ale wtedy byo ju za pno. W takiej sytuacji Sowacy, najbardziej naraeni na madziaryzacj, szukali oparcia w Czechach. Ju w r. 1896 powstaa w Pradze za staraniem T. G. Masaryka eskoslovenska Jednota, popierajca kulturalny

ruch sowacki. W walce z madziaryzacj, prowadzon take przez nacjonalistyczn wgiersk FEMKE, odpowiednik pruskiej Hakaty, wyroso grono zdolnych sowackich dziaaczy narodowych, ktrym przeznaczone byo potem budowanie wsplnego czechosowackiego pastwa. Do nich nalea wybitny polityk M. Hoda; nie stroni on jednak od kontaktw z krgiem arcyks. Franciszka Ferdynanda. Propagatorem idei czechosowackiej byo czasopismo sowackie Hlas. Tylko Sowacy szukali oparcia i pomocy wewntrz monarchii, chocia poza Wgrami. Natomiast lojalnych nawet Rumunw i Serbw ucisk madziarski zmusza do szukania wyzwolenia poza granicami pastwa; Rumuni spodziewali si go w Bukareszcie, a Serbowie w Belgradzie. Jeli koncepcje rumuskie poczenia si ze swymi brami spoza Karpat nie stay si jeszcze zdecydowanie antyhabsburskie, jako e Rumunia bya w polityce midzynarodowej sprzymierzecem Austro-Wgier, to inaczej ta sprawa przedstawiaa si w przypadku ruchu jugosowiaskiego. W nim leao najwiksze niebezpieczestwo nie tylko dla jednoci terytorialnej monarchii, ale dla jej egzystencji w ogle. Trzeba jednak stwierdzi, e nie w peni zdawano sobie z tego spraw. Wci jeszcze tradycyjnie uwaano problem czeski za gwny austriacki problem narodowociowy. Wydawao si, e ugoda czesko-austriacka rozwie zasadnicze trudnoci w tej sprawie. W rzeczywistoci, cho Czesi stanowili na pewno najsilniejsz grup opozycyjn, ich aspiracje bynajmniej nie miay tak nieprzejednanego charakteru, jak si to mogoby wydawa. Przeciwnie, w gruncie rzeczy nie byo przed wybuchem wojny 1914 r. wybitniejszych politykw czeskich, ktrzy dyliby do zniszczenia wielonarodowej monarchii. Czesi podobnie jak za czasw Wiosny Ludw, za czasw Palackiego, wci jeszcze myleli o utrzymaniu Austrii, chocia pragnli jej gruntownego przeobraenia w duchu federalizmu. Zdawali sobie spraw z tego, e w razie rozpadnicia si Austrii spadek po niej bd chciay obj dwa ssiednie mocarstwa, to jest Niemcy i Rosja. Oczywicie istniay w Czechach silne sympatie prorosyjskie, ale dla narodu tak silnie wwczas zwizanego z liberaln mieszczask Europ, stojcego na wysokim poziomie rozwoju cywilizacji i kultury, perspektywa dostania si pod panowanie carskie, ktre w przekonaniu caej liberalnej Europy rwnao si rzdom barbarzyskiego absolutyzmu, nie stanowia w adnym wypadku ewentualnoci podania godnej. Zreszt potga cesarskiej Rzeszy wydawaa si wwczas tak ogromna, e bardziej prawdopodobne byo, i Czechy dostan

si w zasig imperializmu niemieckiego, nie za sabszego imperializmu carskiego. A panowanie niemieckie byo rwnoznaczne ze zniszczeniem narodowej odrbnoci czeskiej. Da temu wyraz nacjonalista czeski Karol Krama, kiedy w r. 1906 owiadczy w parlamencie wiedeskim: Pooenie naszego narodu w sercu Europy i ukad stosunkw midzynarodowych zmusza nas bardziej ni kiedykolwiek, aby widzie najlepsz gwarancj dla naszego narodu w silnej, wewntrznie zdrowej Austrii. W r. 1908 Edward Bene wyda w Paryu dysertacj doktorsk pt. Le problme autrichien et la question tchque (Problem austriacki i sprawa czeska), w ktrej gosi ide austroslawizmu. Wreszcie ostatnia parlamentarna mowa, jak wygosi w r. 1913 pniejszy uznany czeski przywdca narodowy T. G. Masaryk, zawieraa niedwuznaczne stwierdzenie: Wanie dlatego, e nie mog si odda marzeniom o rozpadzie Austrii, poniewa wiem, e ta Austria, czy dobra, czy za, bdzie trwaa, powanie zaley mi na tym, aby z tej Austrii co zrobi [...] Nasze prawno-pastwowe i administracyjne denia nie id w tym kierunku, aby innych osabi, ale aby cao wzmacnia. Masaryk rwnie ofiarowywa si austriackiemu rzdowi z misj porednictwa do kierownikw ruchu jugosowiaskiego w celu umoliwienia kompromisu midzy monarchi a poudniowymi Sowianami. Jeli po rewolucji rosyjskiej 1905 r. i po zwrceniu si mocarstwowej ekspansji rosyjskiej w kierunku Bakanw odnowi si te panslawizm w nowej postaci jako ruch neosowiaski, to jego zamierzeniem nie byo zniszczenie monarchii habsburskiej, lecz oderwanie jej od przymierza z Niemcami, skierowanie jej polityki do porozumienia z Rosj i Francj oraz zdobycie przez Sowian panowania w Austrii. Podobnie jak w r. 1867 na zjedzie sowiaskim, tak i w r. 1908 i 1910 Czesi domagali si od Rosjan, aby zmienili polityk wobec Polakw. Dla nich byo to wane nie tyle ze wzgldu na wzmocnienie ruchu oglnosowiaskiego, ile przede wszystkim ze wzgldu na stosunki wewntrzne austriackie, bo sojusz polityczny midzy Czechami a Polakami wydawa si najlepsz drog do poskromienia Niemcw austriackich i uzyskania od nich takich warunkw ugody, do jakiej Czesi konsekwentnie dyli. A do wybuchu wojny w r. 1914 nie ustaway przecie rozmowy czesko-niemieckie, prowadzone przez rozmaitych politykw obu narodowoci w celu uzyskania jakiego modus vivendi w Czechach. Ju to samo jest dowodem, e aspiracje czeskie nie zmierzay do zniszczenia Austrii, lecz do jej przebudowy.

Innego charakteru nabiera w miar rozwoju sytuacji wewntrznopolitycznej i midzynarodowej ruch jugosowiaski. Pod rozmaitymi formami i rozmaitymi hasami istnia on od dawna. Jedn z jego form by iliryzm Gaja okoo r. 1840; potem okoo 1870 r. dono do zblienia politycznego poudniowosowiaskich narodw monarchii wobec niebezpieczestwa, jakim dla wiata sowiaskiego w ogle wydawao si zjednoczenie Niemiec, co oznaczao wchonicie przez nie krajw austriackich. Mwilimy poprzednio, jak zrczna i przewrotna polityka zarwno austriacka, jak te przede wszystkim madziarska potrafia podnieca spory midzy Chorwatami i Serbami, by realizujc w ten sposb zasad divide et impera podtrzymywa swoje panowanie nad skconymi Sowianami. Ale powoli nastpoway gbokie zmiany spoeczne wrd owych ludw. Oglny rozwj ekonomiczny sprzyja dojrzewaniu wiadomoci politycznej, klasowej i narodowej w tych raczej zacofanych dotd prowincjach monarchii habsburskiej. Wewntrzne przeobraenia ujawniy si w postawie modych dziaaczy zarwno chorwackich, jak serbskich i soweskich, ktrzy na przeomie wieku zaczli gosi nowe idee spoeczne i narodowe, przeciwstawiajc si starym politykom, zapatrzonym w parlamentarn gr polityczn i dcym drog kompromisw z czynnikami rzdowymi do uzyskania drobnych koncesji. Rodziy si partie socjalistyczne i partie chopskie. Modzie studiujca z krajw poudniowych i Austrii, i Wgier sza gremialnie na uniwersytet czeski w Pradze, gdzie mistrzem jej sta si Masaryk. On uczy j, e prawa etniczne stoj wyej ni prawa historyczne. Wanie dla Sowian poudniowych byo to ogromnie wane. Historyczne prawa musiay wywoywa kontrowersje midzy Serbami, Chorwatami i Sowecami. Zasada narodowociowa moga ich czy, zwaywszy, e wobec niejasnych granic etnicznych tylko jedno jugosowiaska dawaa jakie polityczne wyjcie z tego problemu narodowego. Ci modzi dziaacze chorwaccy zrywali te z klerykalizmem pogbiajcym podzia Sowian poudniowych na katolikw i prawosawnych. Tak wic zamiast negowa istnienie Serbw, jak to czynili zwolennicy Starevicia, szukali z nimi porozumienia. Ale te tylko niewielu z nich zdecydowao si na dziaalno rewolucyjn. Zgodnie z ideami swego mistrza Masaryka widzieli raczej w gitkiej taktyce politycznej drog do osignicia zasadniczych celw. Ujawnio si to wkrtce w dziaaniach politycznych potnego ugrupowania politycznego chorwackoserbskiego, ktre powstao w r. 1903.

Rok ten jest, jak wspominalimy, rokiem przeomowym w dziejach jugosowiaskich. W Belgradzie obalono dynasti Obrenowiczw, na tron wstpi Piotr (Petar) Karadordewicz, ktry zerwa z polityk podporzdkowujc Serbi Austro-Wgrom. Belgrad sta si teraz orodkiem ruchu jugosowiaskiego. Z Chorwacji odwoano bana KhuenHedervryego; jego odejcie poprzedzone zostao krwawymi zamieszkami w Zagrzebiu i caej Chorwacji. Rwnoczenie odszed po dwudziestu latach rzdw Benjamin Kllay, wsplny minister finansw, penicy obowizki szefa administracji Boni i Hercegowiny; realizowa on w tych dwu prowincjach polityk madziarsk polegajc na popieraniu elementw skrajnie konserwatywnych, tumieniu za wszelkiego ruchu narodowego serbsko-chorwackiego. Haso do zblienia serbsko-chorwackiego przyszo z Dalmacji. Posowie chorwaccy z Dalmacji do wiedeskiej Rady Pastwa interweniowali u Franciszka Jzefa przeciw represjom madziarskim w Chorwacji. Cesarz nie przyj tej deputacji, podobnie jak w latach poprzednich nie dopuci do siebie przedstawicieli rumuskich z Siedmiogrodu, ktrzy chcieli u niego szuka poparcia przeciw rzdowi budapeszteskiemu. Politycy dalmatyscy postpili podobnie jak Rumuni. Ogosili w Wiedniu manifest, rozpowszechniony natychmiast w prasie europejskiej, zwracajc tym sposobem uwag politycznego wiata Europy na zagadnienie chorwackie i jugosowiaskie w ogle. Rwnoczenie nastpiy deklaracje chorwackie w parlamencie austriackim i sejmie dalmatyskim o zdecydowanie antyhabsburskich akcentach. Nie chcemy wiza si ani z Wiedniem, ani z Budapesztem. Bdziemy wspomaga kadego, kto nam udzieli pomocy. Nowy kurs naszej polityki oznacza polityk wolnej rki. Ante Trumbi, ktremu przyszo potem w czasie wojny odegra donios rol w tworzeniu Jugosawii, zacz wyranie gosi potrzeb wspdziaania midzy Chorwatami, Serbami i nawet Wochami z Dalmacji; wyraa rwnie nadziej, e dojdzie do porozumienia z wgiersk Parti Niepodlegoci, prowadzc wtedy akcj rozlunienia dualizmu. Apelowa o podjcie wsplnej walki wyzwoleczej. Wskazywa na niebezpieczestwo niemieckiego Drang nach Osten. W synnym przemwieniu w listopadzie 1903 r. przepowiada upadek monarchii i odejcie Chorwacji ze zwizku z krajami habsburskimi. Monarchia, ktra miaa by orodkiem i ochron maych narodw w centrum Europy pod potnym berem wielkiej dynastii, sprzeniewierzya si swemu zadaniu. Koczy za to historyczne przemwienie

sowami: W monarchii tej nie ma sprawiedliwoci dla ludu chorwackiego i dodajmy: lud ten y przed monarchi i bdzie y i po niej. Byo to wic powtrzenie sw Palackiego z r. 1867, ale jeli wtedy Palack wyraa al, e Austria nie chce sta si ojczyzn Sowian, to Trumbi akcentowa ju wol oderwania si od monarchii habsburskiej, a nawet sprzymierzenia si z jej wrogami dla jej zniszczenia. W takich nastrojach doszo w r. 1905 do zjazdu politykw chorwackich z Chorwacji, Dalmacji i Istrii w Rijece, gdzie podjto rezolucj wyraajc gotowo poparcia wgierskiej Partii Niepodlegoci, w zamian dajc przyczenia Dalmacji do Chorwacji i Slawonii. Zaraz potem posowie serbscy zjechali si w Zadarze, gdzie podjto analogiczn rezolucj, domagajc si uznania i rwnouprawnienia serbskiej narodowoci w krajach chorwackich. W ten sposb powstaa koalicja serbsko-chorwacka, ktra a do wojny stanowia najpotniejsze jugosowiaskie ugrupowanie polityczne w Austro-Wgrzech, chocia nie mona powiedzie, aby posiadaa ona bezwzgldn wikszo. Koalicji przeciwstawiaa si z jednej strony prorzdowa chorwacka Partia Ludowa, w tym momencie przeywajca zreszt wyrany kryzys, tracca w zaostrzonej sytuacji resztki swego autorytetu; z drugiej strony przeciwstawiay si koalicji dwie koncepcje, jedna reprezentowana przez Stjepana Radicia, druga przez Izydora Krnjaviego. Jeszcze w r. 1902 opublikowa Radi broszur pt. Polityka sowiaska w monarchii habsburskiej, w ktrej propagowa federacj ludw naddunajskich z orodkiem w Wiedniu. Federacja ta miaa si skada z pastw: alpejskiego to znaczy krajw austriacko-niemieckich czeskiego, Galicji, Wgier i Chorwacji, z tym e wok Chorwacji powinny by zjednoczone wszystkie poudniowosowiaskie ziemie habsburskie; twr w mia nosi nazw Chorwacko-Serbskiej Banowiny. Koncepcja ta wesza do programu nowo utworzonej w r. 1905 Partii Chorwackiej Ludowo-Chopskiej, a Radi sta si jej uznanym przywdc. Partia ta nie wstpia do chorwacko-serbskiej koalicji i prowadzia polityk od niej niezalen, spoecznie za bardziej demokratyczn. Na prawym skrzydle stali zwolennicy porozumienia z Wgrami pod przewodnictwem dr. Josipa Franka. W grupie tej znalaza uznanie koncepcja I. Krnjaviego, ktry dy do stworzenia wielkiej Chorwacji w ramach wielkiej Austrii, a zatem pragn widzie niepodleg Chorwacj pod berem habsburskim.

Koalicja prowadzia polityk zmienn, to zbliaa si do Budapesztu, to do Wiednia. Zrazu dawaa poparcie wgierskiej partii Ferenca Kossutha w jej walce o rozlunienie zwizkw z Austri, wychodzc z zaoenia, e osabienie dualizmu bdzie dla Chorwacji korzystne. W zamian za to spodziewano si, e Wgrzy zrewiduj ugod z r. 1868. Ale gdy tylko Wgrzy ulegli naciskowi Wiednia i korony, a zrezygnowali z rozlunienia dualizmu, zaraz zwrcili si przeciw Chorwatom, wzmagajc akcj madziaryzacyjn, co midzy innymi ujawnio si we wprowadzeniu jzyka wgierskiego na kolejach elaznych w Chorwacji. W ten sposb pierwsza faza polityki koalicji skoczya si niepowodzeniem. Pomimo to uzyskaa ona wikszo w Saborze. Wtedy zarwno rzd wiedeski, jak budapeszteski rozpoczy z ni walk. W tym wanie momencie Austro-Wgry ogosiy w r. 1908 aneksj Boni i Hercegowiny. w akt, ktry rozpocz wielki kryzys midzynarodowy, trwajcy wok spraw bakaskich a do wybuchu wojny w r. 1914, by wywoany nieprzejednan polityk Serbii i wzrastajcymi nastrojami opozycyjnymi wrd Sowian poudniowych Austro-Wgier. Koalicja chorwacko-serbska pozostawaa w staych a tajnych kontaktach z politycznymi czynnikami Belgradu. Po r. 1903 stolica Serbii staa si orodkiem ruchu jugosowiaskiego. Odbyway si tam zjazdy i manifestacje; uczestniczyli w nich przedstawiciele wszystkich poudniowych krajw sowiaskich Austro-Wgier oraz Boni i Hercegowiny. Dla przykadu mona wskaza, e w r. 1906 odby si zjazd nauczycieli jugosowiaskich, w ktrym wzio udzia 800 uczestnikw z krajw habsburskich oraz z Serbii. W r. 1904 zaoono stowarzyszenie pod nazw Slavenski Jug. Zjednoczyo ono wielk liczb modych dziaaczy poudniowosowiaskich. Dyplomacja serbska korzystaa z kontaktw na terenie monarchii i w niemaym stopniu przyczynia si w r. 1906 do upadku Gouchowskiego jako austro-wgierskiego ministra spraw zagranicznych, wspdziaajc zarwno z serbsko-chorwackimi politykami Austrii, jak i z politykami wgierskimi Partii Niepodlegoci. Nie byy to rzeczy tajne. Tote nastpca Gouchowskiego, Aehrental, zdecydowa si na aneksj Boni i Hercegowiny, aby w ten sposb zamkn drog wszelkim deniom do poczenia tych krajw z Krlestwem Serbii. Ta wanie sprawa zadrania do ostatecznoci stosunki midzy Serbi i Austro-Wgrami, rwnoczenie te zaostrzya tendencje opozycyjne w stosunku do pastwa wrd dziaaczy jugosowiaskich na terenie Austro-Wgier. Najzacitsza opozycja prowadzona bya

na terenie anektowanych prowincji, gdzie dla zjednania mieszkacw nadano konstytucj i stworzono sejm w Sarajewie. Jeszcze w czasie trwania midzynarodowego kryzysu, bo w r. 1909, polityk serbski woa w sejmie dalmatyskim; Jeli ci, ktrzy rzdz nami, zdjliby pewnego dnia ory z urzdw i odeszli z nimi tam, skd przyszli, ani jedna za nie bdzie wylana jestem tego pewien z powodu ich odejcia, ale przeciwnie, wszyscy w peni radoci padalibymy sobie w objcia caujc si, poniewa byby to dla nas dzie radoci, dzie pozbycia si tortur uciskajcych nas przez cay wiek. Niewane, ile w tych sowach byo poczucia rzeczywistoci; wiadcz one wymownie o nastrojach, ktre jasno daway wyraz sytuacji. Midzy monarchi Habsburgw a poudniowymi Sowianami zryway si trwajce wiele dziesitkw lat wizy, jakie w poprzednich stuleciach czyniy z domu rakuskiego nadziej tych narodw, widzcych w pastwie austriackim . ognisko wyszej cywilizacji i ochron przed barbarzystwem tureckim. Aneksja Boni i Hercegowiny wzbudzia nastroje rewolucyjne wrd niemaych grup ludnoci anektowanych prowincji, jak rwnie i krajw przylegych. Taki charakter miaa zaoona w r. 1911 organizacja o nazwie Zjednoczenie lub mier. Represje austriackie zaostrzyy tylko sytuacj. Mnoyy si procesy o zdrad stanu, zapaday surowe wyroki, zabroniono kolportowania drukw wychodzcych w Serbii do krajw habsburskich, a w r. 1913 rozwizano w Boni i Hercegowinie wszystkie serbskie organizacje. Wzmacniao to tylko serbsk opozycj w sejmie sarajewskim; w czasie dwu wojen bakaskich w r. 1912/1913 na sejmie dalmatyskim protestowano przeciw polityce austro-wgierskiej. Wojny te, w ktrych i Serbia, i Czarnogra odniosy zwycistwo, sprowadziy ogromne wzmocnienie ruchu jugosowiaskiego na terenie monarchii, co stao si powanym wstrzsem dla jej autorytetu wrd ludnoci poudniowosowiaskiej. Niemniej realny stosunek si midzy Serbi, nawet znacznie terytorialnie zwikszon po wojnach, a monarchi Habsburgw by taki, e zarwno rzd belgradzki, jak i politycy serbsko-chorwackiej koalicji szukali z monarchi naddunajsk kompromisu. W wyniku tych usiowa wzmg si ruch rewolucyjny, nie kontrolowany ani przez rzd serbski, ani przez politykw koalicji. Midzy rokiem 1910 a 1914 dokonano kilku zamachw na ycie zmieniajcych si banw chorwackich. Wprawdzie aden z tych zamachw nie uda si, ale wiadczyy one wymownie o nastrojach; nigdy w

dziejach stosunkw chorwacko-habsburskich nie byo takiego zadranienia. Objcie faktycznego kierownictwa koalicji przez Belgrad wywoywao opozycj wrd silnych czynnikw politycznych na terenie m onarchii. Dla wielu z nich Serbia to Bakany, obszar azjatyckiego barbarzystwa. Austro-Wgry byy za w tym rejonie eksponentem cywilizacji europejskiej. Partia Czystego Prawa, kierowana przez Josipa Franka, jak rwnie po jego mierci w r. 1911 Zjednoczona Partia Prawa pragny utrzymania zwizku z Austri w formie trializmu, to znaczy wyczenia z Austro-Wgier trzeciego czonu poudniowosowiaskiego. Podobnie wolaa zwizek z Austri ni z Serbi wzrastajca w si Partia Chopska braci Radiciw. Propagowaa ona austroslawizm, w ktrym Chorwaci, Serbowie i Sowecy tworzyliby jedno polityczn. Socjaldemokraci Chorwacji i Sawonii wysuwali program podobny ze wzgldw ekonomicznych, jako e utrzymanie wielkiego wsplnego organizmu gospodarczego wydawao im si znacznie korzystniejsze dla rozwoju spoecznego. I oni pragnli pewnego rodzaju jednoci kulturalno-narodowej dla Sowian poudniowych. Sowecy, nard najsabszy, odgrywali najmniejsz rol w ruchu jugosowiaskim. Ale ju od r. 1908 problem jugosowiaski sta si naczelnym zagadnieniem polityki Sowecw. W r. 1912 rozpoczyna si ruch modziey studenckiej, zwany od wydawanego przez nich czasopisma Preporod (Odrodzenie). Uwaaj oni, e soweska sprawa narodowa nie moe by rozwizana w ramach monarchii Habsburgw, ale w ramach federacji jugosowiaskiej. Wedug nich nie da si osign tego celu drog pokojow, a jedynie rewolucja czy wojna pozwoli na zbudowanie niepodlegoci pastwa jugosowiaskiego. Szczeglnie w czasie wojen bakaskich 1912/1913 ruch ten znajdowa szeroki oddwik, z jego szeregw szli do armii serbskiej ochotnicy, podobnie jak szli w r. 1875/1876. Nie znaczy to jednak, aby ci zwolennicy rewolucyjnej orientacji mieli za sob wikszo spoeczestwa. Partia klerykalna staa na stanowisku trializmu, chciaa stworzenia federalnego pastwa jugosowiaskiego w ramach monarchii habsburskiej. Zreszt pod wpywem wanie Masaryka w ruchach insurekcyjnych i spiskowych widziano tylko niewczesny romantyzm, a wikszo dziaaczy politycznych skonna bya do pracy legalnej i zdobywania konkretnych, chociaby czstkowych koncesji. Socjalici sowescy nie byli w swoim stosunku do pastwa austriackiego zdecydowani, niektrzy z nich, jak najwikszy wczesny pisarz

Ivan Cankar, spodziewali si realizacji ideau federalnej republiki jugosowiaskiej poza Austri, jakkolwiek inni dziaacze socjalistyczni stali na stanowisku austromarksizmu, to znaczy rozwizanie sprawy narodowej widzieli w autonomii kulturalnej przy zachowaniu jednoci pastwa. Tak wic w momencie wybuchu wojny nie byo politycznej jednoci wrd Sowian poudniowych. W przededniu wojny mogo si wydawa, e konflikty narodowociowe monarchii habsburskiej stay si tak ostre, e waciwie nie ma z nich innego wyjcia, jak rozpad tego wielonarodowego pastwa. W rzeczywistoci w poszczeglnych krajach monarchii waciwie tylko bardzo nieliczne grupy polityczne i bynajmniej nie najsilniejsze zmierzay do tego celu. Natomiast mona zaobserwowa, e w gruncie rzeczy przewag miay te grupy polityczne i narodowociowe, ktre pod takimi czy innymi warunkami pragny zachowania caoci pastwa, albowiem jego upadek wydawa si niezmiernie niebezpieczny zarwno dla interesw poszczeglnych narodowoci, jak i dla poszczeglnych klas spoecznych. Jeli istotnie nasiliy si nacjonalizmy we wszystkich grupach narodowych monarchii, to z drugiej strony wzmagay si te tendencje do znalezienia jakiego wyjcia z tych paraliujcych ycie pastwowe sporw narodowociowych. Wydaje si nawet, e szersze warstwy polityczne czynnych grup ludnoci miay ju jakby do tej walki narodowociowej, e tskniy do uregulowania konfliktw, aby podj inne, doniolejsze sprawy, przede wszystkim sprawy gospodarcze i spoeczne. Tak naley, jak si wydaje, tumaczy fakt, e w ostatnich latach przed wybuchem wojny doszo do prby kompromisowego zaatwienia spraw narodowociowych w trzech krajach koronnych: najpierw na Morawach, potem w Bukowinie, a w kocu w Galicji, jakkolwiek ten ostatni kompromis, chocia postanowiony, nie zosta wprowadzony w ycie z powodu wybuchu wojny. Najpierw wic sejm morawski w r. 1906 uchwali szereg ustaw krajowych, ktre miay regulowa zagadnienie narodowociowe; miay zahamowa dalszy rozwj napicia czesko-niemieckiego. Trzeba jednak od razu doda, e stosunki na Morawach ksztatoway si nieco inaczej ni w Czechach; wskutek tego morawski kompromis nie wpyn na zaagodzenie zasadniczego sporu czesko-niemieckiego. Morawy byy bowiem krajem mniej uprzemysowionym, zatem inteligencja mieszczaska odgrywaa tam mniejsz rol, a wanie ona po obu stronach, a wic i po stronie czeskiej, i niemieckiej, przede wszystkim reprezento-

waa idee nacjonalistyczne. Zreszt wpyw tego mona zaobserwowa i w warunkach kompromisu. Wedle nowej ordynacji wyborczej morawski sejm krajowy w dalszym cigu by w przewaajcej czci wybierany w wyborach kurialnych, tylko 20 mandatw na 151 wychodzio z powszechnego i rwnego gosowania. Kuria wielkiej wasnoci, wysyajca do sejmu przedstawicieli arystokracji, raczej obojtnej w walce narodowociowej, nie bya podzielona na kataster narodowociowy. Natomiast wybierajce 4/5 posw trzy inne kurie, a wic miejska, wiejska i powszechnego gosowania, gosoway osobno wedle narodowoci z tym e proporcja posw bya z gry ustalona: 73 Czechw na 40 Niemcw. Osobno wic gosowali ci, ktrzy si zapisali na listy wyborcze czeskie, a osobno ci, ktrzy byli na listach niemieckich. Wedle tej te zasady wybierano Wydzia Krajowy, organ wykonawczy samorzdu krajowego. Jeli idzie o jzyk urzdowy, to spraw t rozstrzygay poszczeglne jednostki samorzdowe i gminy, ale tak, aby kady mia prawo do uywania swego jzyka macierzystego zarwno w administracji, jak w sdach, przy czym jedna pita mieszkacw miaa ju prawo domaga si uywania swego jzyka jako urzdowego obok jzyka wikszoci. Szkolnictwo byo podzielone na czeskie i niemieckie, a urzd do spraw szkolnych na dwie odpowiednie sekcje, tj. czesk i niemieck. Ostatecznie caa machina samorzdowa skomplikowaa si w ten sposb bardzo, niemniej funkcjonowaa bez wikszych trudnoci a do wybuchu wojny. Panowao przekonanie, e do niedemokratyczny charakter ustaw morawskich byby po pewnym czasie uleg zmianom w kierunku demokratyzacji; w kadym razie morawski kompromis stanowi wzr dla innych krajw koronnych. Sejm Bukowiny uchwalajc now konstytucj krajow wzorowa si na kompromisie morawskim, z tym jednakowo, e Bukowina bya pod wzgldem narodowociowym i religijnym znacznie bardziej zrnicowana. Mieszkali w niej Ukraicy, Polacy, Rumuni, Niemcy i ydzi; przy tym i Ukraicy, i Rumuni byli albo prawosawnymi, albo unitami. Stworzono wic sze kurii narodowociowych. Pierwsze dwie kurie wybieray posw reprezentujcych koci prawosawny i wielk wasno wszystkich narodowoci, w nich take gosowali Polacy w oparciu o powszechne i rwne prawo wyborcze. Trzeci i czwart kuri zarezerwowano dla Ukraicw i Rumunw, pita i szsta wysyaa do sejmu Niemcw i ydw. Chocia w dalszym cigu ordynacja bya tak skonstruowana, e zapewniaa przewag wielkiej wasnoci i bogatemu

mieszczastwu, to jednak pod wzgldem narodowociowym dawaa pene rwnouprawnienie. Podobnie i Wydzia Krajowy skada si z: przedstawicieli wszystkich kurii narodowociowych. Dziki temu kada narodowo decydowaa o wasnych samorzdowych instytucjach i w urzdach zatrudniaa pracownikw wasnej narodowoci. Chocia tylko niespena cztery lata system ten funkcjonowa, niemniej mona uwaa, e zda on egzamin, i bya nadzieja, e z czasem ulegnie demokratyzacji. Wzorujc si na kompromisach morawskim i bukowiskim starano si w ostatnich latach pokoju rozwiza rwnie zagadnienie narodowociowe Galicji. Reforma wyborcza uchwalona w r. 1914 po bardzo zacitej walce midzy stron polsk a ukraisk, a jeszcze bardziej nawet pomidzy poszczeglnymi stronnictwami polskimi, dawaa podobnie jak na Morawach i Bukowinie system kurii narodowociowych, osobnych dla Polakw, osobnych dla Ukraicw. Pozycja grupy upoledzonej miaa si w ten sposb znacznie poprawi, chocia bynajmniej nie mona byo jeszcze mwi o penym rwnouprawnieniu ludnoci ukraiskiej w stosunku do Polakw. Zreszt to rwnouprawnienie nie dziaao w dziedzinie spoecznej. W dalszym cigu bowiem nowa, nigdy zreszt ju nie wprowadzona w ycie, ordynacja wyborcza bynajmniej nie moga zapewni sprawiedliwego wpywu mas ludowych na skad sejmu galicyjskiego, ktry nadal mia pozosta w rkach wielkiej wasnoci i w ogle czynnikw spoecznie uprzywilejowanych. Niemniej sam fakt uchwalenia reformy wiadczy o tym, e po stronie ukraiskiej i polskiej wzmagay si tendencje do zakoczenia zacitej, coraz ostrzejszej walki narodowociowej. Nowy system nie zosta wprowadzony w ycie na skutek wybuchu wojny; pozostawio to po obu stronach tyle zadranie i nienawici, e w momencie oglnego przewrotu wybuchy one i doprowadziy do krwawej walki bratobjczej. Najbardziej na w konflikt rzutowaa sprawa nierwnoci spoeczno-gospodarczej walczcych ze sob narodowoci. Dla Ukraicw Polacy byli narodem panw, dla wikszoci polskich politykw, ktrzy decydowali o orientacji politycznej polskiej w Galicji, Ukraicy byli narodem chopskim. Tym si wic tumaczy, dlaczego atwiejsze okazao si uregulowanie zagadnienia narodowociowego na Bukowinie, w sytuacji znacznie bardziej skomplikowanej pod wzgldem narodowociowym, skoro wspyy tam ze sob nie dwa zwalczajce si narody, ale a pi. Wa-

ne jednak, e na Bukowinie adna z tych grup etnicznych nie miaa gospodarczego przywileju panowania. Polacy byli wprawdzie wacicielami wikszych majtkw, ale nie odgrywali w tym kraju powanej roli ani politycznej, ani spoecznej. Niemcy reprezentowali raczej zawody wolne, biurokracj, a wanie autonomia krajowa ograniczaa ich preponderancj polityczno-spoeczn. ydzi zajmowali si, sabo zreszt w tym kraju rozwinitym, przemysem i handlem. Rumuni i Ukraicy stanowili wikszo warstwy chopskiej, ale wobec braku solidarnoci narodowej warstw wyszych konfliktw spoecznych nie identyfikowali w tym stopniu co w innych prowincjach monarchii ze sprawami narodowociowymi. Czynnik spoeczny sta wanie na przeszkodzie zgodnemu wspyciu narodowociowemu. Niewana zreszt bya sama pozycja ekonomiczna, sama wysoko stopy yciowej wikszoci grup etnicznych, lecz rnica w przecitnej stopie yciowej poszczeglnych narodowoci. Najjaskrawiej zaznaczao si to w pastwie wgierskim. Madziarzy nie stanowili tam nawet poowy ludnoci, ale w miastach wikszych byo ich powyej 70%. Wrd wacicieli wielkich gospodarstw rolnych natomiast 90%, a oni wanie w tym kraju o tak znacznej wikszoci ludnoci rolniczej reprezentowali czynnik gospodarczo, spoecznie i politycznie decydujcy. Jeli idzie o wacicieli wikszych zakadw przemysowych (zatrudniajcych ponad 20 robotnikw), byo ich okoo 80%. Finanse w zupenoci opanowane zostay przez Madziarw, instytucje bankowe prywatne czy spdzielcze prowadzone przez nie-Madziarw operoway kapitaami, ktre nie stanowiy nawet kilku procent kapitaw madziarskich instytucji finansowych; a przecie mowa o orodkach rzeczywistej dyspozycji gospodarczej w ustroju kapitalistycznym. Urzdnikw pastwowych, lekarzy, adwokatw i profesorw wyszych uczelni w 90% reprezentowali Madziarzy. Nauczycieli madziarskich byo 82% na ogln liczb personelu uczcego; wrd kleru wprawdzie tylko 62%, ale wysza hierarchia wszystkich wyzna to tzw. madziaroni, a wic wsppracujcy z rzdem i popierajcy jego polityk madziaryzacyjn. Sza za tym oczywicie i preponderancja w dziedzinie kulturalnej. 80% periodykw na Wgrzech wychodzio w jzyku wgierskim, na 95 wikszych bibliotek 85 byo madziarskich. W takiej sytuacji moe zadziwia, e jednak masy ludnoci niemadziarskiej nie day si zmadziaryzowa; ale ten opr ograniczony by nieomal wycznie do wsi, miasta ulegay najwyraniej presji w tej dziedzinie i dlatego,

jak wspominalimy, powyej 70% ludnoci wikszych miast uwaao si za Madziarw. A dyspozycja polityczna i gospodarcza wanie miecia si z reguy w orodkach miejskich. Zatem stwierdzenie, e Madziarzy to nard panw, a inne narodowoci wgierskie to narody chopskie, nie byo czczym frazesem, lecz najbardziej realnym odzwierciedleniem rzeczywistoci. Z tego te wynika, e nienawi spoeczna mas wyzyskiwanych, gdy sprzga si z odrbnoci etniczn, musi prowadzi do najzacitszego nacjonalizmu, do nieubaganej walki narodowociowej. Oczywicie kraje wgierskie byy pod tym wzgldem w szczeglnej sytuacji. Ju jednak Chorwacja znalaza si w innych warunkach ni kraje zamieszkane przez Rumunw, Ukraicw i Sowakw. Serbowie te nie byli tak bardzo upoledzeni w swojej pozycji spoecznej wobec Madziarw, jak np. Ukraicy. Niemcy na Wgrzech nie o wiele ustpowali w dziedzinie spoecznej i kulturalnej Madziarom; oni te w zasadzie godzili si z madziarskim panowaniem politycznym w pastwie wgierskim. Inaczej uksztatowaa si sytuacja w Austrii. Tam chyba tylko Sowecy znajdowali si w pooeniu podobnym do Sowakw na Wgrzech. Ale ju Czesi mieli pozycj spoeczn niewiele ustpujc pod koniec istnienia monarchii pozycji niemieckiej. W Dalmacji, kraju chyba w Przedlitawii najbardziej zacofanym, stosunki byy skomplikowane pod wzgldem narodowociowym i trudno wobec tego mwi o wyranej rnicy spoecznej. Wprawdzie Niemcy i Wosi mieli na pewno pozycj w tej dziedzinie panujc, ale nie stanowili tam zwartego obszaru etnicznego. Natomiast mona widzie analogi w pozycji Ukraicw wobec Polakw do stosunkw panujcych u narodowoci wgierskich wobec Madziarw. W zasadzie Polacy mili pozycj sabsz ni Madziarzy, poniewa Ukraicy mogli szuka pomocy wrd grup politycznych na terenie Przedlitawii, na skutek czego politycy rzdzcy Galicj pod koniec istnienia Austrii znacznie bardziej liczyli si z postulatami ukraiskimi ni politycy wgierscy z postulatami, swoich uciskanych narodowoci. Wreszcie ssiedztwo pastwa carw z jego pretensjami do zjednoczenia wszystkich ziem rosyjskich, za jakie chciano te uwaa ziemie zamieszkiwane przez Ukraicw, byo czynnikiem miarkujcym bezwzgldno polskich rzdw w Galicji wobec Ukraicw. Rzd i austriackie koa dworskie w interesie zewntrzno-politycznego bezpieczestwa nie mogy dopuci, aby w Galicji, prawdopodobnym teatrze zbliajcej si, a w kadym razie stale grocej wojny z ca-

rsk Rosj, wytworzyy si stosunki otwartej walki narodowociowej. Ju fakt, e po zamordowaniu namiestnika Potockiego przez nacjonalist ukraiskiego w r. 1908 na stanowisko to powoa cesarz Bobrzyskiego, polityka, o ktrym wiedziano, e bdzie dy do jakiego kompromisu polsko-ukraiskiego, wiadczy o tym najwymowniej. Z powyszych rozwaa nasuwa si wniosek, e w przededniu wojny na terenie Austrii sytuacja w dziedzinie narodowociowej, chocia niezmiernie trudna, nie bya beznadziejna. Mona sobie wyobrazi, e po duszym czasie tego staego rozkwitu gospodarczego zwalczajce si narodowoci znalazyby moe jaki modus vivendi i poczuwayby si do solidarnoci z interesem oglnopastwowym. Natomiast sytuacja w pastwie wgierskim z punktu widzenia zagadnienia narodowego bya beznadziejna i jedynie tylko rozbicie pastwa mogo rozwiza w problem. Trudno bowiem sobie wyobrazi, aby w spoeczestwie madziarskim znalazo si do si politycznych, ktre zgodziyby si na zrezygnowanie z panujcej madziarskiej pozycji narodowej. Ponadto na spraw kadej z niemadziarskich narodowoci na Wgrzech mogy wpywa czynniki zewntrzne. Wobec budzenia si coraz silniejszej solidarnoci jugosowiaskiej, bdcej zreszt wynikiem polityki rzdu wgierskiego, zarwno problem chorwacki, jak i serbski coraz silniej wizay si ze stosunkiem pastwa do Serbii, a zatem komplikoway si z ca nieomal europejsk sytuacj midzynarodow. Podobnie i zagadnienie rumuskie wobec istnienia niepodlegego Krlestwa Rumuskiego nie byo ograniczone do polityki wewntrznej. Wreszcie stosunek do Sowakw wanie na skutek przeladowa madziarskich czy si z sytuacj oglno-pastwow, a wic ze sprawami Przedlitawii, poniewa od pocztku XX wieku solidarno sowacko-czeska stawaa si realnym czynnikiem politycznym. Tak wic z chwil wybuchu wojny zagadnienie narodowociowe pastwa habsburskiego przestaje by w duej mierze spraw wewntrzn monarchii, a uzalenia si w zupenoci nieomal od sytuacji midzynarodowej. Cay problem nabiera wagi jednego z naczelnych zagadnie europejskich, sprawa monarchii habsburskiej jest, jak mona stwierdzi ex post, problemem naczelnym pierwszej wojny wiatowej.

IV WOJNA WIATOWA I UPADEK AUSTRO-WGIER

Geneza wojny wiatowej to problem bardzo szeroki, dlahistorykw zawsze dyskusyjny. Na pewno wiele najrozmaitszych . czynnikw doprowadzio do tego, e mocarstwa imperialistyczne rozpoczy t wojn, ktra przeobrazia nie tylko map polityczn Europy, ale daa pocztek tak gbokim przeobraeniom na caym wiecie, e tym samym zapocztkowaa now epok w dziejach ludzkoci. Dla niniejszych rozwaa istotne jest, jak rol w bezporednich przyczynach wojny odegray Austro-Wgry, a w szczeglnoci, o ile na dziaaniach dyplomacji austro-wgierskiej zawaya sprawa narodowociowa monarchii. Ot na pewno dziaania te w ostatnich tygodniach pokoju byy bezporedni i najwyraniejsz przyczyn rozpoczcia zmaga wojennych w Europie. Wiadomo, e hasem do rozpoczcia akcji austriackiej byo zamordowanie nastpcy tronu arcyks. Franciszka Ferdynanda w dniu 28 czerwca 1914 r., w dzie rocznicy bitwy na Kosowym Polu. Niewane jest obecnie, kto zorganizowa ten zamach, niewane, czy rzd serbski chcia tego zamachu, czy nie, tym bardziej e s to sprawy do tajemnicze i zapewne nigdy nie dadz si w peni wyjani. Wana jest natomiast reakcja austro-wgierskich sfer rzdzcych. Kierownikiem polityki zagranicznej by w r. 1914 hr. Berchtold, osobisto maego kalibru. Reprezentowa gboko zakorzenione w sferach rzdowych podwjnej monarchii przekonanie, e problem jugosowiaski, a w szczeglnoci stosunek do Serbii, to zagadnienie kluczowe, zwizane cile z samym istnieniem pastwa. Berchtold gotw by do kadego kompromisu z kadym mocarstwem europejskim, zdawa bowiem sobie spraw, jak saba wewntrznie jest monarchia i jak wielkim ryzykiem bdzie dla niej wielka wojna europejska. Ale w stosunku do Serbii sprawa przedstawiaa si dla niego inaczej. Widzia w tym pastwie nieubaganego wroga, poniewa uwiadamia sobie, e to krlestwo jest orodkiem najbardziej dla pastwa niebezpiecznych knowa. Wiedziano przecie powszechnie, jak silne byy wrd caego ruchu jugosowiaskiego wpywy serbskie. Zdawano sobie spraw, e wrd poudniowych Sowian monarchii zwalczaj si dwie tendencje; jedna z nich, poudniowosowiaska, zmierzaa do stworzenia pastwa zjedno-

czonych, ale rwnouprawnionych narodw poudniowej Sowiaszczyzny. Ta idea dawaa si w pewnym stopniu pogodzi z istnieniem monarchii habsburskiej. Wiadomo byo, e arcyks. Franciszek Ferdynand takim ideom hodowa. Natomiast z Belgradu propagowana bya druga tendencja: idea pastwa wielkoserbskiego, postulujca przyczenie do Serbii wszystkich ziem zamieszkanych przez Serbw czy te tych, ktrych mona byo za Serbw uwaa. Poskromienie wic Serbii byo niejako zasadniczym zadaniem polityki narodowociowej pastwa habsburskiego. Przez upokorzenie tego maego krlestwa chciano zada cios caej popieranej przeze orientacji wrd Sowian austro-wgierskich. Niebezpieczestwo de wielkoserbskich wydawao si coraz wiksze. Wspominalimy o zamachach chorwackich dziaaczy rewolucyjnych w ostatnich latach pokoju. Na caym obszarze poudniowo-zachodnich prowincji pastwa od r. 1912 panowao nieomal rewolucyjne wrzenie. Tote Berchtold by zdecydowany zakoczy konflikt z Serbi militarnym pokonaniem tego wrogiego ssiada, bo inaczej egzystencja monarchii i jej cao terytorialna zostayby zagroone. W r. 1909, po zaatwieniu kryzysu midzynarodowego wywoanego aneksj Boni i Hercegowiny, rzd belgradzki obieca, e bdzie utrzymywa pokojowe i dobrossiedzkie stosunki z Austro-Wgrami. Wedug ludzi rzdzcych monarchi naddunajsk rzd belgradzki tego przyrzeczenia nie dotrzyma. Przeciwnie, po zwyciskich wojnach bakaskich Belgrad stawa si coraz bardziej orodkiem spiskw antypastwowych na terenie Austro-Wgier. W przekonaniu wic Berchtolda, jak i szefa sztabu generalnego Conrada v. Htzendorfa przy pierwszej okazji naleao doprowadzi do rozstrzygnicia ostatecznego. Oczywicie zdawano sobie spraw z tego, e wojna z Serbi moe doprowadzi do oglnej wojny europejskiej, ale sdzono, e lepiej ryzykowa nawet tak wielk stawk, ni dopuci, by podminowana od wewntrz monarchia bez podjcia prby ornej rozpada si. Ex post oceniali sami austro-wgierscy mowie stanu t decyzj rozpoczcia wojny jako decyzj samobjcz, jako samobjstwo spowodowane obaw przed mierci. Ale dla ludzi, ktrzy w lipcu 1914 r. podejmowali w Wiedniu ostateczne postanowienia, sprawa przedstawiaa si nieco inaczej. Rozprawa z Serbi bya w ich przekonaniu jedyn moliwoci uniknicia wewntrznego rozpadu monarchii. Nie wierzono w to, aby rzd serbski dao si sam grob wojny przekona o koniecznoci wspycia na stopie pokojowej z Au-

stro-Wgrami. Rozprawa orna wydawaa si jedynym wyjciem. Z przekonania wic o saboci monarchii podkopywanej przez wrogie ruchy narodowociowe wynika decyzja, ktr powzito w lipcu 1914 r. na brzemiennych w skutki naradach. (Odbyy si dwie rady koronne: jedna 7, a druga 19 lipca, przebieg ich jest znany). Zatem zagadnienie narodowociowe tej wielonarodowej monarchii byo w zasadniczym stopniu jedn z istotnych przyczyn chocia zapewne tylko najbardziej bezporedni wybuchu wojny wiatowej; a tym samym, jak si okazuje, jednym z gwnych problemw politycznych Europy w owej koczcej si w dziejach wiata epoce, zamknitej ogln poog wojenn. W chwili gdy rozpoczynay si dziaania wojenne, los pastwa przechodzi faktycznie w rce armii. Kiedy, przed 65 laty, gdy monarchia przechodzia rwnie przeomowy moment, w czasie Wiosny Ludw poeta austriacki Grillparzer woa pod adresem wodza austriackiego Radetzkiego: Im deinen Lager ist sterreich! (W twoim obozie jest Austria!). Ale jake inna bya armia Radetzkiego w porwnaniu z armi austro-wgiersk w 1914 r. W r. 1848 mae miao znaczenie, jakim jzykiem mwi onierz, by on przecie chopem oderwanym na kilkanacie lat od swojej wsi rodzinnej, ktrego rzeczywist rodzin stanowi puk, a armia ojczyzn. Teraz setki tysicy rezerwistw powoanych do szeregw naleao w swoim poczuciu do jedenastu rnych narodowoci. Obliczono, e w czasie wojny na kadych stu onierzy 25 miao za jzyk ojczysty niemiecki, 23 wgierski, 13 czeski, po 8 polski i ukraiski, 9 serbskochorwacki, 7 rumuski, 4 sowacki, 2 soweski, a 1 woski. Inaczej jednak ksztatowa si stosunek narodowociowy w korpusie oficerskim. Tam nieomal trzy czwarte pochodzio z rodzin niemieckich lub wgierskich; podobnie podoficerowie, chocia stosunkowo wielu byo wrd nich Czechw. Pomimo wszystko jednak armia stanowia w dalszym cigu ostoj wiernoci dynastii habsburskiej i przez ca wojn w zasadzie pozostaa lojalna wobec monarchii. Umiejtnie zreszt dysponowano pukami, w ktrych przewaay poszczeglne narodowoci. Okazao si to skuteczne, bo np. na froncie woskim, powstaym w maju 1915 r., z podziwu godn zacitoci walczyy puki o przewaajcej liczbie onierzy poudniowosowiaskich. Oczywicie Czesi wykazywali najmniej zapau bojowego. Ale waciwie doszo do jednej tylko masowej dezercji, i to dopiero w kwietniu 1915 r., kiedy prawie cay puk czeskiej piechoty przeszed na stron rosyjsk.

Nie tylko armia okazaa si wobec monarchii lojalna. Mobilizacja przesza bez najmniejszych oporw ze strony ludnoci. Przeciwnie, cae pastwo ogarn mao dla potomnych zrozumiay entuzjazm. Mona to sobie rozmaicie tumaczy, ale by on faktem. W demonstracji, jaka si odbya w pierwszych dniach sierpnia 1914 r. przed niemieckim konsulatem w Pradze, brali obok Niemcw udzia i Czesi, a modzie caego pastwa ochoczo sza do szeregw. Zapewne odgrywaa w tym rol tradycja chopska, ktra wojn traktowaa jako przygod, zwalniajc modego chopa od trosk i ndzy dnia codziennego. Wreszcie groba wojny, stale od r. 1908 wiszcej jak zmora nad wszystkimi prawie spoeczestwami europejskimi, teraz nagle stawaa si rzeczywistoci i wszdzie przyjto to jakby z ulg. Tak wic bardzo rozmaite byy przyczyny, dla ktrych mniej czy bardziej sprawne funkcjonowanie austro-wgierskiej machiny wojennej nie zostao zakcone przez narodowociowe tendencje separatystyczne. I trzeba stwierdzi, e pomimo zmieniajcych si nastrojw politycznie aktywnych grup narodowych i spoecznych pastwa a mniej wicej do koca 1917 r. lojalno armii jako caoci pozostaa niezachwiana. Z chwil wybuchu wojny zagadnienie narodowociowe monarchii Habsburgw stao si zagadnieniem midzynarodowym. Oczywicie nie tu miejsce, aby rozwaa wszystkie w czasie wojny zmieniajce si plany i zamierzenia, zarwno mocarstw centralnych, to jest Niemiec i Austro-Wgier, jak i rzdw koalicji, w stosunku do losw monarchii naddunajskiej. Jest to problem ogromnie szeroki, bardzo pogmatwany choby przez to, e po adnej stronie nie stworzono jasnej i konsekwentnej koncepcji rozwizania tego zagadnienia, od ktrego zalea los rodkowej, a bodaj e i caej Europy. Przyczyn za stanowi gwnie fakt, e sprawy narodowociowe Europy rodkowej nie byy powszechnie przez europejskich mw stanu rozumiane. Z dziejw Polski odradzajcej si wiemy, e premier brytyjski Lloyd George nie rozrnia maoazjatyckiej Cylicji od lska, a by przecie mem stanu, ktry w niemaym stopniu zadecydowa o powojennej mapie politycznej Europy. Z jednej strony ta niezaprzeczalna ignorancja przeszkadzaa w sformuowaniu programu rozwizania spraw narodowociowych Europy rodkowo-wschodniej, a z drugiej strony istniaa te bardzo daleko posunita rozbieno interesw. Daje si ona zaobserwowa wszdzie. Kade z mocarstw koalicji antyniemieckiej miao inne interesy w basenie naddunajskim, a rwnoczenie inne byy interesy Niemiec, inne Au-

strii, a inne Wgier. Ale i po stronie narodowoci austro-wgierskich rozbienoci uderzaj kadego badacza tych spraw. W zakresie najwaniejszego problemu, to jest jugosowiaskiego, zwalczaj si rne orientacje orientacja tych, ktrzy nie wierz w klsk monarchii, i tych ktrzy chc si zabezpieczy na wypadek bardzo pocztkowo prawdopodobnego triumfu ora niemieckiego; po upadku carskiej Rosji za, gdy po przystpieniu Stanw Zjednoczonych Ameryki klska Niemiec cesarskich bya ju nieomal pewna, ostroni jednak politycy widz i tak ewentualno, e Niemcy pokonane na Zachodzie zatrzymaj swoj dominujc pozycj na Wschodzie jako puklerz wiata kapitalistycznego przed grob socjalistycznej rewolucji. Nie tylko rnice orientacji dziel politykw narodowoci yjcych pod panowaniem habsburskim. Istniej wyrane i silnie odczuwane rnice interesw. Najsilniej bodaj zaznacza si to wrd Sowian poudniowych. Zwalcza si program poudniowosowiaski z podszywajcym si pod to miano programem wielkoserbskim. Rzd serbski po wybuchu wojny, zwaszcza po sukcesach militarnych pierwszych kilkunastu miesicy wojny, myli tylko o zwikszeniu terytorium Krlestwa przez przyczenie ziem serbskich, a wic przede wszystkim Boni i Hercegowiny oraz skrawkw Dalmacji dla uzyskania dostpu do morza. Chce pozostawi Chorwacj i Sawoni oraz Sowecw pod panowaniem habsburskim, jako e pragnie wielkiego pastwa serbskiego, gdzie serbska hegemonia narodowa nie byaby kwestionowana. Natomiast dziaacze chorwacko-sowescy i serbscy z ziem austro-wgierskich, ktrzy zaraz po wybuchu wojny znaleli si na emigracji, widz realizacj swoich interesw narodowych w stworzeniu zjednoczonego pastwa jugosowiaskiego, w jakim narody te byyby politycznie i pastwowo rwnouprawnionymi partnerami. Spr w istotnie osabia dziaania jugosowiaskie w czasie wojny. Decyzja przysza zreszt w tym sporze od zewntrz. Rozpad monarchii i wpyw gabinetw zwyciskiej koalicji mia rozstrzygn cae zagadnienie, przynajmniej formalnie. Potem konflikt przenis si do pastwa jugosowiaskiego i mia si sta treci jego dziejw midzywojennych. Mniej rozbite byy dziaania czeskie, a waciwie czesko-sowackie, i polskie. Wprawdzie i po stronie czesko-sowackiej, i w jeszcze wyszym stopniu po stronie polskiej trway przez pierwsze lat wojny zacite spory midzy poszczeglnymi orientacjami w sprawie taktyki, jak naleao stosowa wobec doranie zmieniajcej si sytuacji wojen-

nej, ale zarwno Czesi, jak i Polacy w gruncie rzeczy dyli do tego samego ideau, a wic mieli wsplny program: uzyskanie zjednoczonego, niezalenego w granicach realnie osigalnych moliwoci pastwa narodowego. Wosi i Rumuni, poddani austro-wgierscy, mieli sytuacj prostsz; mogli spokojnie oczekiwa wyniku wojny. W razie klski Austro-Wgier byo jasne, e kraje przez nich zamieszkane zostan wczone do narodowych pastw ju istniejcych. W przypadku zwycistwa austrowgierskiego mogli si spodziewa tylko ponownego podziau ich ziem. Trudniejsza bya sytuacja Ukraicw. Wiedzieli, i zwycistwo carskiej Rosji doprowadzi do przyczenia wszystkich ziem zamieszkanych przez Ukraicw w Austro-Wgrzch do caratu. Natomiast zwycistwo Austro-Wgier mogo im przynie wyniki bardzo rozmaite. Istniaa szansa, e przy poparciu czynnikw berliskich, od pocztku wieku interesujcych si zagadnieniem ukraiskim w sensie antypolskim, mogaby zwyciy koncepcja stworzenia wielkiego pastwa ukraiskiego, zwizanego z Austri czy z Austro-Wgrami, kosztem carskiej Rosji. Ale tak daleko idcych koncepcji nie przygotowywano po stronie mocarstw centralnych. Rozwizanie sprawy polskiej w takim czy innym wariancie byo znacznie bardziej aktualne, zarwno dla polityki rzdu carskiego, jak i rzdw austro-wgierskich i niemieckich. Spraw ukraisk wic niejako podporzdkowywano sprawie polskiej. W kadym razie trzymanie si zwizku z monarchi Habsburgw wydawao si politykom ukraiskim jedyn drog do uratowania tych moliwoci rozwoju narodowego, jakie do tej pory posiadali; chocia, jak wiadomo, nie byy one zbyt szerokie, niemniej w porwnaniu z losem Ukraicw i w pastwie carw, i na Wgrzech pooenie ich w Galicji, a zwaszcza na Bukowinie, byo nieporwnanie lepsze. Dopiero upadek caratu, a potem rewolucja padziernikowa otworzyy nowe perspektywy przed zagadnieniem ukraiskim. Ale ludzie kierujcy polityk ukraisk w Galicji nie mogli zdoby si na sympatie dla nowej, socjalistycznej Rosji. Znaleli si w sytuacji tragicznej, ktra miaa trwa jeszcze po upadku monarchii przez nastpnych dwadziecia lat. Polityka i aspiracje Niemcw austriackich oraz Madziarw w okresie wojny byy w zaoeniach swych proste. Naleao robi wszystko dla podtrzymania woli zwycistwa, woli walki o utrzymanie istniejcego stanu pastwowego. Oczywicie w miar zmieniajcej si sytuacji wo-

jennej musiay tworzy si coraz to nowe koncepcje rozwizania zasadniczych spraw narodowociowych Austro-Wgier. Ale obie te narodowoci panujce miay swoje rzdy i im w zasadzie pozostawiay ster spraw politycznych. Dopiero wyranie zbliajca si katastrofa zmusia take politykw nie bdcych przy wadzy do szukania ochrony interesw narodowych na drodze innych koncepcji lub te narzucania swoich rozwiza czynnikom rzdowym. Wszystko to odbywao si w wirze przewalajcych si katastrofalnych wypadkw, rewolucji o charakterze spoecznym i walki narodowociowej, faktycznie uniezalenionej od woli i moliwoci rozpadajcego si aparatu pastwowego. Wydarzenia w ostatnich tygodniach istnienia monarchii Habsburgw toczyy si z zawrotn szybkoci i nabray charakteru tak ywioowego, e wymykay si spod kontroli nie tylko politykw niemiecko-austriackich czy madziarskich, ale nawet zwyciskich mocarstw koalicji. Zajmijmy si najpierw polityk czesk w czasie wojny, poniewa bya ona najlepiej chyba zorganizowana i moe w najwikszym stopniu przyczynia si do ostatecznego upadku monarchii. Prowadzono j dwutorowo. Emigracja polityczna dziaaa po stronie mocarstw koalicji na rzecz propagowania programu utworzenia pastwa czesko-sowackiego, a rwnoczenie prowadzono w kraju zrczn i skuteczn polityk, ktra z jednej strony miaa asekurowa nard przed ewentualnoci zwycistwa mocarstw centralnych, z drugiej w granicach moliwoci przyczyni si do ich klski. Czoow postaci czesk w czasie pierwszej wojny wiatowej by T. G. Masaryk, z pochodzenia Sowak z Moraw. Zdoby on sobie ogromny autorytet jako profesor uniwersytetu czeskiego w Pradze. Zreszt dziaa nie tylko na uniwersytecie, gdzie, jak ju wspominalimy, mia wrd swoich uczniw wielu pniej wybitnych politykw sowiaskich monarchii, ale take jako przywdca polityczny sabej partii realistw. By czowiekiem wielkiej wiedzy, a przede wszystkim wielkiego autorytetu moralnego. Zdawano sobie spraw, e nie bezporednie interesy polityczne kieruj jego dziaaniami, ale gbokie i szczere przekonanie etyczne. Jako na wskro liberaowi, na pewno zwizanemu z masoneri, zacity szowinizm ogarniajcy od koca XIX wieku coraz szersze krgi spoeczne by mu obcy. Do wybuchu wojny denia jego zmierzay w kierunku dokonania zasadniczych przeobrae ustrojowych monarchii drog kompromisu; bynajmniej nie pragn unicestwienia monarchii, cho w przekonaniu wielu wspczesnych, jak i wielu historykw on wanie sta si niejako

gwnym grabarzem pastwa austro-wgierskiego. W grudniu 1914 r. opuci Masaryk Austri i uda si za granic. Przed wyjazdem stworzy organizacj, ktra miaa utrzymywa kontakt z orodkami emigracyjnymi, przekazywa instrukcje oraz przysya informacje. W ten sposb pod nazw Maffia powstaa organizacja spiskowo-wywiadowcza; odegraa ona bardzo powan rol w akcji czeskiej, a waciwie czeskosowackiej, zarwno w krajach koalicji, jak i w samej Austrii. W r. 1915 zjawi si na emigracji bliski wsppracownik i ucze Masaryka Edward Bene. Zrazu liczyli oni na zwycistwo Rosji i propagowali utworzenie po wojnie krlestwa czesko-sowackiego pod rzdami dynastii Romanoww. Dopiero po upadku caratu w r. 1917 pogldy te ulegy istotnej ewolucji. Postulowano utworzenie republiki zwizanej z m ocarstwami zachodnimi. Pierwszym publicznym wystpieniem Masaryka bya uroczysto pisetlecia mierci Husa 6 lipca 1915 r. w Genewie, gdzie wygosi mow stawiajc program zniszczenia monarchii austro-wgierskiej. Masaryk przez swoje stosunki potrafi zmobilizowa przyjaci sprawy czesko-sowackiej, najpierw w Anglii, jak synnego publicyst, wieloletniego korespondenta Timesa w Wiedniu, Wickhama Steeda, czy historyka Roberta Seton-Watsona; potem we Francji, gdzie od dawna propagowa znajomo spraw czeskich historyk Ernest Denis. Od jesieni 1916 r. zaczo w Londynie wychodzi czasopismo The New Europa; propagowano w nim zarwno spraw czesko-sowack, jak i jugosowiask. W gruncie rzeczy polityka rzdu austriackiego, ktra wkrtce po wybuchu wojny zostaa w administracji podporzdkowana czynnikom wojskowym, wbrew swoim intencjom popieraa czeski ruch niepodlegociowy. Namiestnikiem Czech zosta na pocztku 1915 r. hr. M. Coudenhove, biurokrata ulegy klice wojskowej; zaczy si rzdy tpej soldateski; w ten sposb w zasadzie lojalnych Czechw, przyzwyczajonych od pwiecza ustroju konstytucyjnego do penej praworzdnoci i swobd liberalnych, wpdzano niejako w spiski, a przynajmniej skaniano do sympatyzowania z dziaalnoci nielegaln. Zrazu, w chwili wybuchu wojny, przewaay uczucia lojalnoci. Mobilizacja przesza w krajach czeskich, jak i w caej monarchii, bez adnych zakce. Wiadomo byo, e dua cz politycznie czynnych grup czeskich widzi zbawienie Czech w carskiej Rosji, ale w jednym z bardzo poczytnych czeskich organw prasowych, Hlas Naroda, ukaza si w sierpniu 1914 r. artyku na temat rzekomych sowiaskich nadziei na wyswobo-

dzenie przez carsk Rosj. Pisano tam: Od czego maj by uwalniani Sowianie? Czy od wolnoci i samorzdu, z ktrego korzystaj w Austro-Wgrzech? Trudno bdzie ich skoni do zmiany tych dobrodziejstw na despotyczne rzdy przekupnej biurokracji [carskiej]. Jeli idzie o Czechw, to czsto s w opozycji do rzdu, ale zawsze s gorco przywizani do pastwa [...]. Austria daje rwne prawa wszystkim narodowociom w cesarstwie [...]. Rosja nie toleruje adnych obcych narodowoci w swych prowincjach. Mona si zastanawia, czy deklaracja ta bya w peni szczera, ale nie ulega wtpliwoci, i zawieraa take myli zgodne z prawd. Zrazu troski wadz policyjnych nie stanowiy sympatie procarskie dziaaczy czeskich, lecz pacyfizm niektrych ugrupowa. Pierwszym aktem represji byo uwizienie przywdcy niewielkiej partii Narodowo-Socjalistycznej V. J. Klofaa, ktremu zarzucano, e utrudnia mobilizacj. W istocie wiele wybitnych osobistoci czeskich zapewne do szczerze na pocztku wojny demonstrowao swoje uczucia lojalnoci wobec pastwa. Wynikao to z przekonania, zakorzenionego przecie od kilku pokole, e jednak monarchia habsburska jest najpewniejsz ostoj narodowoci czeskiej. Nie tylko lk przed wielkimi Niemcami, ale take przed despotyzmem carskim odgrywa istotn rol w nastrojach szerszych warstw spoeczestwa czeskiego. Dokuczliwe przeladowanie wadz wojskowych i podlegej im biurokracji, a potem klski na froncie zmieniy te nastroje. W miar rozwoju dziaa wojennych coraz wyraniej zaamywa si autorytet monarchii habsburskiej; jeli za nawet zwycistwo mocarstw centralnych wydawao si nieraz prawdopodobne, to rozumiano coraz janiej, e Niemcy bd w przypadku zwycistwa decydujcym czynnikiem w tej czci Europy, a to oznaczao istotne pogorszenie si pozycji czeskiej. Kiedy w kwietniu 1915 r. cay 28 puk piechoty przeszed na stron rosyjsk, rozpocza si fala otwartych przeladowa. Wybitny polityk prawicowy dr Karel Krama, potem Alois Rain, jeden z przywdcw nie wykrytej Maffii, oraz Josef Schreiner, przywdca Sokoa stowarzyszenia gimnastycznego o charakterze nieomal paramilitarnym zostali aresztowani i oskareni o zdrad stanu, polegajc na podkopywaniu lojalnoci onierzy. Aresztowania te wywoay takie wzburzenie, e musiano przesa do Czech kilka pukw wgierskich dla zabezpieczenia spokoju. Proces odbywa si w Wiedniu. Przewd sdowy prowadzono tak tendencyjnie, e w wysokim stopniu zdyskredytowao to sdownictwo austriackie. 3 czerwca 1916 r. zapady trzy wyroki

mierci, chocia wykazano, e niektre dowody winy oskaronych byy sfaszowane. Wprawdzie trybuna apelacyjny zatwierdzi wyrok, ale tymczasem zmar Franciszek Jzef, premier Strgkh zosta zabity przez socjalist Fryderyka Adlera, oburzonego procesem Kramaa, a nowy cesarz Karol najpierw zagodzi wyrok, potem za w r. 1917 uaskawi wszystkich skazanych. Zreszt oprcz nich wiziono w tym czasie jeszcze wielu wybitnych czeskich dziaaczy politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Sok zosta rozwizany, co sprawio, e organizacja ta zesza w podziemie spiskowe. Mimo wszystko Czesi umieli bardzo zrcznie maskowa swoj wzrastajc nienawi do rzdw austriackich. Prasa czeska pena bya lojalnych deklaracji, nigdy w aden sposb nie demonstrowano antydynastycznych czy antypastwowych uczu. Pod tym wzgldem potrafili Czesi przekroczy wszystkie rekordy ostronoci, podstpu i opanowania. Wprawdzie przez cay czas wojny okoo 5 000 ludzi przeszo przez wizienia austriackie, ale za to w dziedzinie szpiegostwa, szczeglnie w centralnych urzdach w Wiedniu, Czesi oddali koalicji niezmierne usugi. Zapewne lekkomylno i nieudolno austriacka znacznie uatwia te czeskie dziaania. Rwnoczenie czeska akcja na emigracji osigaa powoli, ale nieprzerwanie coraz dalsze sukcesy. Dnia 14 listopada 1915 r. utworzy Masaryk Czeski Komitet Zagraniczny z siedzib w Paryu; kierowa nim faktycznie Bene, a w lutym nastpnego roku przeksztacono go w Rad Krajw Czeskich; przewodniczcym jej by Masaryk, ktry przedtem jeszcze prowadzi wykady na uniwersytecie londyskim, gdzie rozwija propagand zaznajamiajc Anglikw ze sprawami narodowociowymi pastwa Habsburgw. Ignorancja politykw zachodnich w tej dziedzinie bya uderzajca. Tote Masaryk zrazu nie uywa terminu czesko-sowacki, poniewa o Sowakach panoway we Francji i Anglii pojcia niezmiernie mtne. Rada Krajw Czeskich miaa swe filie w innych pastwach sprzymierzonych. W Rosji prbowaa ona stworzy czeskie oddziay zbrojne z jecw austro-wgierskich, ale, podobnie jak np. w stosunku do prby organizowania takich oddziaw polskich, czynniki sztabowe rosyjskie odnosiy si do owych planw niechtnie i utrudniay dziaalno czynnikw politycznych na tym polu. Inn drog sza akcja polityczna w kraju. W listopadzie 1916 r., kiedy odczuwao si zelenie kursu wewntrzpolitycznego po zmianie tronu, utworzyli czescy posowie do Rady Pastwa esk Svaz (Zwizek

Czeski) oraz Nrodn Vbor, oglnonarodowy komitet w Pradze. Ukazaa si wtedy deklaracja czeska, ktra staa na stanowisku utrzymania monarchii austriackiej, jakkolwiek domagaa si penych praw narodowych dla Czechw o Sowakach nie mwiono. Deklaracja ta zostaa przyjta wrd emigrantw z ywym zaniepokojeniem, poniewa bya w wyranej sprzecznoci z hasami przez nich goszonymi, szczeglnie z hasem rzuconym przez Benea: Dtruisez l'Autriche-Hongrie! (Zniszczcie Austro-Wgry!). Agitacja czeska miaa jednak wyrane pozytywne skutki. W nocie mocarstw koalicji kierowanej 10 stycznia 1917 r. do rzdu Stanw Zjednoczonych mowa jest ju o wyzwoleniu Czechosowakw jako jednym z celw wojennych. Wprawdzie wywoao to cich rado w Czechach, niemniej ostroni politycy krajowi w deklaracji Zwizku Czeskiego z koca stycznia dawali wyraz swojej cakowitej lojalnoci wobec dynastii i odrzucali mieszanie si obcych do spraw wewntrznych monarchii, przy czym o Sowakach w ogle nie wspominali. W sytuacji, jaka panowaa wwczas w Austrii, byo to zrozumiae. Wanie wtedy nowy cesarz powoa na stanowisko premiera hr. Clam -Martinica, ktrego rodzina przez cay wiek XIX reprezentowaa idee ugody czesko-austriackiej. Jego rzdy zapowiaday Czechom znaczne zelenie ucisku czynnikw wojskowych, wobec czego opacao si dla doranych korzyci oraz dla asekurowania si na wypadek zwycistwa m ocarstw centralnych nie utrudnia nowego kursu w Przedlitawii. Zreszt wkrtce zebra si ponownie parlament austriacki; na jego forum Czesi mogli wyraniej deklarowa narodowe postulaty. Powtrzyli wic swj tradycyjny program federacyjny, przy czym nie omieszkali wspomnie i o Sowakach, jako majcych w przyszoci znale si w jednym czonie federacji razem z Czechami. Tymczasem nastpi upadek caratu, co dla politykw czeskich zarwno krajowych, jak i emigracyjnych stwarzao now sytuacj. Polityka krajowa bya kierowana przez ludzi w wikszoci zwizanych z klasami posiadajcymi. Wzmagajcy si ruch rewolucyjny w Rosji zblia widmo przewrotu socjalistycznego. Zatem mocarstwa centralne wydaway si dla wszystkich klas posiadajcych tego rejonu Europy najsilniejszym gwarantem istniejcego porzdku spoecznego. Kiedy w listopadzie zatriumfowaa w Rosji rewolucja socjalistyczna, sytuacja w Austrii ulega dalszej zasadniczej zmianie. W chwili gdy rozpoczy si pod sam koniec 1917 r. rokowania pokojowe w Brzeciu Litewskim, austro-

wgierski minister spraw zagranicznych O. Czernin owiadczy, e sprawy narodowoci austro-wgierskich nie mog by przedmiotem rozwaa midzynarodowych, jako e s w peni zaatwione w zasadach rwnouprawnienia i mog by tylko traktowane zgodnie z istniejcymi ustawami konstytucyjnymi; wobec tego 6 stycznia 1918 r. zwoano do Pragi Sejm Generalny Ziem Czeskich, w ktrym brali udzia parlamentarzyci czescy: czonkowie sejmw krajowych i Rady Pastwa, i tam uchwalono deklaracj stwierdzajc, e Czesi nie maj rwnouprawnienia i domagaj si zarwno dla Czechw, jak i Sowakw niepodlegego pastwa czesko-sowackiego o demokratycznym ustroju politycznym i spoecznym. Pozycja politykw czeskich bya wzmocniona w zwizku z sytuacj sprawy czeskiej na forum midzynarodowym. Ju 16 grudnia 1917 r. ukaza si dekret prezydenta Republiki Francuskiej o utworzeniu armii czechosowackiej, podporzdkowanej politycznie Czechosowackiej Radzie Narodowej w Paryu. W kwietniu 1918 r. podobne postanowienie podj rzd woski, co byo tym waniejsze, e w niewoli woskiej znajdowao si sporo jecw czesko-sowackich, ktrzy mieli wydatnie zasili oddziay czechosowackie po stronie mocarstw koalicji. Bardzo doniose konsekwencje polityczne przynis zwoany w kwietniu 1918 r. do Rzymu kongres narodw uciskanych przez Austro-Wgry. W tej sprawie zagadnienie czechosowackie czyo si cile z problemem jugosowiaskim, ktry od pocztku wojny podobnie jak problem czeski rozgrywa si zarwno na forum midzynarodowym, jak i na terenie wewntrznej polityki krajw austro-wgierskich. Sprawa jugosowiaska bya znacznie bardziej skomplikowana ni zagadnienie czechosowackie. Trzeba wic najpierw stwierdzi, e spory i rozdwiki midzy poszczeglnymi czonami narodowymi ruchu jugosowiaskiego zaznaczay si jak najsilniej, szczeglnie w pierwszym okresie wojny. Walczyy trzy zasadnicze koncepcje, to jest jugosowiaska, wielkoserbska i wielkochorwacka. Ponadto inn polityk i inn orientacj reprezentowali dziaacze emigracyjni, a inn krajowi. I w kraju, i na emigracji nie byo jednoci. Oglnie trzeba stwierdzi, e najbardziej lojalni wobec dynastii okazali si Sowecy. Tumaczy si to stosunkami spoecznymi panujcymi wrd nich. Nard chopski, katolicki, ulega inspiracjom kleru, ktry przecie w wyszej hierarchii by najbardziej prohabsbursko usposobiony. Wszdzie kler katolicki, zarwno w krajach austro-wgierskich, jak i za granic, np. we Francji,

widzia tradycyjnie w dynastii Habsburgw ostoj katolicyzmu i opowiada si mniej czy bardziej otwarcie po jej stronie. Wrd Sowecw najbardziej lojaln grup w stosunku do Austrii reprezentowa dr Ivan uteri, przywdca Soweskiej Partii Ludowej. Deklarujc wierno dynastii, rwnoczenie by zwolennikiem utworzenia pod auspicjami habsburskimi pastwa jugosowiaskiego. Zrazu te nacjonalistyczny dziaacz katolicki dr A. Koroec, pniejszy premier jugosowiaski, take deklarowa si z pen lojalnoci, chocia energicznie domaga si autonomii dla Sowecw i realizacji trializmu. Dalej szed profesor J. E. Krek, przeciwnik utericia, cieszcy si w kraju duym autorytetem. Jego ide bya Jugosawia ukonstytuowana na zasadach federalnych: ale i on na razie pozosta wierny tradycjom prohabsburskim Sowecw. Chocia masy soweskie pozostay lojalne, to jednak wadze wojskowe nie wahay si take i w soweskich krajach stosowa przeladowa, sigajcych nawet jednostek kleru katolickiego. Musiao to zachwia nastrojami lojalizmu, mimo i przystpienie Woch do wojny dao mocny argument prorzdowy, poniewa wiadome byo, e ententa przyobiecaa Wochom ziemie zamieszkane przez Sowecw i w ogle przez Sowian poudniowych. Potem jednak projekty stworzenia po wojnie cisego zwizku midzy Austro-Wgrami a Rzesz, czyli projekt tzw. Mitteleuropy, gdzie oczywicie Niemcy odgrywaliby rol naczeln, musiay z kolei niepokoi politykw soweskich, dla ktrych coraz bardziej stawao si jasne, e wyzwolenie moe im przynie tylko klska i rozpad Austro-Wgier. Tak wic wrd emigracji jugosowiaskiej i Sowecy mieli swoich przedstawicieli, a kilku wybitnych dziaaczy soweskich yjcych w Stanach Zjednoczonych i reprezentujcych do liczn emigracj zarobkow wzio udzia w uoeniu deklaracji 29 czerwca 1917 r. w Chicago domagajcej si utworzenia niezalenego i niepodlegego pastwa jugosowiaskiego. Znacznie jednak wybitniejsz rol ni Sowecy odegrali w organizacjach emigracyjnych Chorwaci. W kraju najwiksz si miaa, jak mwilimy powyej, tzw. koalicja, stojca na stanowisku lojalnoci wobec monarchii, przynajmniej taktycznie i do czasu. Natomiast kilku najwybitniejszych politykw chorwackich, jak A. Trumbi i F. Supilo oraz wielki rzebiarz I. Metrovi, zaraz po wybuchu wojny udao si na zachd i rozpoczo bardzo aktywn prac, idc w trzech zasadniczych

kierunkach. Po pierwsze, starali si wpywa na rzd serbski, na ktrego czele sta jako premier i minister spraw zagranicznych Nikola Pai, aby zrezygnowa ze swoich wielkoserbskich postulatw, a opowiedzia si za koncepcj jugosowiask. Po drugie, zwalczali na terenie dyplomacji ententy pretensje woskie, zagraajce interesom chorwackim i soweskim, jako e domagano si przyczenia do Woch terytoriw austriackich zamieszkanych przez te narodowoci. Wreszcie, co bodaj najwaniejsze, prowadzili oni zrczn i szerok propagand zarwno w Europie, jak i Stanach Zjednoczonych na rzecz stworzenia Jugosawii i zniszczenia Austro-Wgier. Wkrtce po wybuchu wojny i pierwszych zwycistwach serbskich rzd belgradzki wysa do Woch dwu serbskich politykw, ktrzy uciekli po wybuchu wojny z Boni do Serbii, z misj do przebywajcych tam dziaaczy chorwackich. W ten sposb 22 listopada 1914 r. zawiza si we Woszech Komitet Jugosowiaski. Komitet ten nawiza stosunki z dziaaczami krajowymi i uzyska od nich penomocnictwo oraz pomoc w zakresie informacji, a ponadto dodatkowo wysano jeszcze z kraju kilku politykw do wsppracy z Komitetem. Znalaz on uznanie i poparcie emigracji chorwackiej i soweskiej zarwno w Ameryce Pnocnej, jak i nawet Poudniowej. Kiedy za sprawa przystpienia Woch do wojny zostaa zdecydowana, wwczas Komitet przenis si do Parya, gdzie 30 kwietnia 1915 r. formalnie si ukonstytuowa pod przewodnictwem Trumbicia. W zasadzie akcja jugosowiaska sza rwnolegle do akcji czeskiej i ci sami ludzie, ktrzy popierali idee czeskie, byli w spoeczestwach zachodnioeuropejskich propagatorami idei jugosowiaskiej. W kadym razie propaganda jugosowiaska znajdowaa atwiejszy dostp do politykw koalicji, a nawet amerykaskich, ni propaganda czesko-sowacka, poniewa nie sdzono, by utworzenie jakiej Jugosawii przesdzio los monarchii austro-wgierskiej. Musiao jeszcze min sporo czasu, nim rzdy koalicji zdecydoway si na zniszczenie pastwa Habsburgw, majcego tak silnie zakorzenione tradycje wrd sfer monarchistycznych, szczeglnie katolickich, jak rwnie wrd mw stanu pragncych utrzymania rwnowagi si w Europie; bez istnienia bowiem pastwa habsburskiego nie wydawao si to moliwe. Wreszcie take lk .przed hegemoni carskiej Rosji na kontynencie europejskim odgrywa w tym niema rol. Jugosawia za tak czy inaczej wydawaa

si, w razie jej powstania, czynnikiem, ktry uatwiby wytworzenie rwnowagi si w sytuacji midzynarodowej w Europie. Niezmordowany dziaacz chorwacki Franjo Supilo, zasiadajcy w austriackim parlamencie, pojecha ju na pocztku r. 1915 do Rosji, ale nie znalaz uznania dla idei jugosowiaskiej. Przewag miay tam koncepcje wielkoserbskie, przy czym sprawa popierania prawosawia przeciw katolicyzmowi odgrywaa wrd carskich ministrw niepoledni rol. Kiedy pod jesie 1915 r., armie serbskie musiay opuci kraj i wycofay si na Korfu, sytuacja zmienia si. Na wiosn 1916 r. serbski nastpca tronu ks. Aleksander zjawi si w Londynie i wygosi przemwienie, w ktrym stawa ju wyranie na stanowisku jugosowiaskim, a wic porzuca ide wielkoserbsk. Zreszt pomimo wyranych sukcesw propaganda jugosowiaska musiaa w Anglii przeciwdziaa zrcznej akcji woskiej, traktujcej j jako propagand wrog, gdy pozostawaa w sprzecznoci z deniami terytorialnymi Woch. Sympatie woskie za w Anglii byy bardzo stare i silne. Ponadto w onie ruchu jugosowiaskiego wci daway o sobie zna antagonizmy interesw i aspiracji poszczeglnych narodw, co midzy innymi doprowadzio do tego, e najenergiczniejszy dziaacz jugosowiaski Supilo wystpi w czerwcu 1916 r. z Komitetu. Tymczasem w kraju sroya si soldateska austro-wgierska i wbrew swym intencjom osabiaa lojalne wobec dynastii rakuskiej siy, wcale zreszt potne i gboko w masach zakorzenione. Zaraz po wybuchu wojny i ogoszeniu stanu wyjtkowego rozpoczto przeladowania ludzi, o ktrych wiedziano, e s wrogami pastwowoci habsburskiej, ale nie oszczdzono i tych, ktrych susznie czy niesusznie podejrzewano o wrogie wobec monarchii nastawienie. W rezultacie podniecano tylko antydynastyczne nastroje. Oczywicie w najwikszym stopniu odnosio si to do Boni i Hercegowiny, gdzie najsabsze byy tradycje prohabsburskie. Ale i Chorwacja nie ochronia si przed takimi przeladowaniami, chocia na pewno w pierwszych latach wojny w swej wikszoci spoeczestwo chorwackie pozostawao w stosunku do Habsburgw lojalne. Najzgubniejsze bodaj ze stanowiska interesu pastwowego okazay si przeladowania w Dalmacji. Stamtd wysza najczynniejsza ekipa dziaaczy politycznych na emigracj, a wic zdeklarowaa si najbardziej zdecydowanie przeciw istnieniu monarchii; wanie Trumbi i Supilo byli Dalmatyczykami i oni to odegrali czoow rol w akcji emigracyjnej.

Dla dziaaczy podejrzanych o sympatie jugosowiaskie utworzono obozy koncentracyjne; odbyway si te procesy, zapaday wyroki. Najsynniejszy proces, toczcy si nieomal p roku, na jesieni 1915 r. w Banialuce by rwnie nierzetelnie prowadzony jak proces Kramaa w Wiedniu. Zapady take surowe wyroki, ale za wstawiennictwem krla hiszpaskiego nie zostay wykonane. Po wstpieniu na tron Karola dla duej czci skazanych ogoszono amnesti. Ale te sprawa istnienia monarchii w opinii ludnoci jugosowiaskiej ulega deprecjacji. Jeli wic zrazu oficjalni politycy jugosowiascy deklarowali swoj lojalno, zwaszcza na Saborze zagrzebskim i w sejmie budapeszteskim, to po reaktywowaniu parlamentu austriackiego w czerwcu 1917 r. utworzono tam klub jugosowiaski, zoony z przedstawicieli Chorwatw, Sowecw i Serbw. Klub ten wyda 30 maja 1917 r. deklaracj, w ktrej domagano si zczenia wszystkich ziem monarchii zamieszkanych przez Sowecw, Chorwatw i Serbw w jedno pastwo oparte o zasady demokratyczne, przy czym dodano wzmiank o berle dynastii habsbursko-lotaryskiej, majcym jednoczy to pastwo. Nie oznaczao to wic jeszcze zerwania z dynasti, ale jawne zerwanie z dualizmem, miao zatem ostrze zdecydowanie antymadziarskie; dla sprawy jugosowiaskiej rzecz istotna, poniewa tylko maa cz ludnoci jugosowiaskiej mieszkaa w Przedlitawii, a przewaajca znajdowaa si w Zalitawii. Byo to o tyle jeszcze wane, e stworzono okazj do podniesienia si gosw solidaryzujcych si z deklaracj w Chorwacji i Wojwodinie. Kiedy krl Karol dal dymisj premierowi Stefanowi Tiszy, niezmiernie energicznemu reprezentantowi idei madziarskiej jednoci Wgier, ustpi te dotychczasowy ban chorwacki, a zosta nim dziaacz chorwacki Mihalovi, ktry formalnie tylko stawa na stanowisku ugody z r. 1868, cho wszyscy wiedzieli, e w gruncie rzeczy wierny by chorwackim interesom narodowym, coraz wyraniej wymagajcym poparcia idei jugosowiaskiej. A wanie w tym samym czasie, bo 20 czerwca 1917 r., wydano na Korfu, gdzie przebywa rzd serbski, deklaracj, stawiajc za cel wojny utworzenie Krlestwa Serbw, Chorwatw i Sowecw. Deklaracj t podpisa premier serbski Pai i przewodniczcy Komitetu Jugosowiaskiego Trumbi. Wkrtce te, bo 1 sierpnia, dwaj posowie serbscy z Chorwacji ogosili sw solidarno z deklaracj z Korfu. Byo to wiadectwem radykalizowania si nastrojw wrd ludnoci jugosowiaskiej w kraju; rwnolegle coraz

wyraniejsze posunicia antyaustriackie w onie koalicji podwaay grunt w samej Austrii. Kongres narodw uciskanych przez Austro-Wgry, ktry, jak wspominalimy, zebra si 8 kwietnia 1918 r. w Rzymie, doszed do skutku dziki porozumieniu, jakie nastpio midzy politykami woskimi a jugosowiaskimi. Byo to moliwe dlatego, e wczesna sytuacja Wochw na froncie austriackim przedstawiaa si do niepomylnie, a presti armii woskiej cierpia ogromnie na skutek klski poniesionej w padzierniku pod Caporetto. Wosi wic obiecali odnie si pozytywnie do aspiracji jugosowiaskich, a przy zawieraniu pokoju drog polubown wykreli granice zgodnie z zasad narodowociow. Kongres podj 10 kwietnia uchwa, w ktrej przedstawiciele biorcych w nim udzia narodw uznali prawa wzajemne do utworzenia wasnych niepodlegych pastw narodowych, uwaajc za Austro-Wgry za narzdzie imperializmu niemieckiego, wyrazili gotowo wsplnej walki przeciw monarchii habsburskiej. W ten sposb kongres posiadajcy nieoficjalne poparcie woskich czynnikw rzdowych stawa na stanowisku zniszczenia monarchii habsburskiej i uatwia ogromnie propagand antypastwow na ziemiach austro-wgierskich. Od tego te momentu Komitet Jugosowiaski rozpocz yw propagand wrd pukw jugosowiaskich w armii austro-wgierskiej; woskie samoloty rozrzucay ulotki wzywajce do przechodzenia na stron nieprzyjacielsk, w ktrych powoywano si na ugod wosko-jugosowiask. Oczywicie jeli wrd szeregowcw propaganda ta odnosia pewien skutek, to wysi wojskowi armii austriackiej nie ulegali jej; szczeglnie we flocie, gdzie tradycyjnie Chorwaci zajmowali odpowiedzialne stanowiska, lojalno wobec dynastii nie zostaa zachwiana nieomal do koca istnienia monarchii. Zreszt i politycy nie pozbyli si ostronoci, zwaszcza e zawsze jeszcze los Austro-Wgier nie wydawa si rozstrzygnity ostatecznie. W tym te czasie nastpio take na forum polityki wewntrznej Austro-Wgier zblienie midzy poszczeglnymi narodowociami. Na tej fali coraz dalszego odsuwania si od idei utrzymania Austrii zaczli i Czesi skada coraz bardziej zdecydowane owiadczenia. 13 kwietnia 1918 r. odbya si w Pradze wielka manifestacja o wyranie antyaustriackim charakterze, a przy okazji wita Pierwszego Maja robotnicy sowaccy w Liptowskim Mikulaszu postawili nie tylko dania pokoju, demokratyzacji pastwa i omiogodzinnego dnia pracy, ale take prawa

samookrelenia dla wgierskiej gazi czechosowackiego szczepu. Podobnie w tym samym dniu i socjalistyczni robotnicy Zagrzebia dali nie tylko spenienia postulatw spoecznych, ale rwnie narodowych, domagajc si utworzenia niepodlegego pastwa jugosowiaskiego. Wkrtce sytuacja na frontach wojennych zacza zapowiada wyranie upadek mocarstw centralnych, zatem coraz mielsze i dalej idce deklaracje paday ze strony politykw czesko-sowackich i jugosowiaskich. Po stronie za wadz austro-wgierskich objawiaa si coraz wiksza bezradno. wiadczy moe o tym szereg narad najwyszych czynnikw pastwowych nad spraw jugosowiask. W poowie maja 1918 r. zebrali si w Sarajewie generaowie-gubernatorzy Serbii, Czarnogry, Boni i Dalmacji w obecnoci premiera austriackiego Clam-Martinica. cieray si tam najrozmaitsze pogldy i godzono si tylko co do tego, e sprawa jugosowiaska jest kluczem do zachowania egzystencji caego pastwa w ogle, przy czym nie zdobyto si na przyznanie, e w ramach dualizmu problemu tego nie da si rozwiza zgodnie z wol zainteresowanych narodw. Zaraz potem, bo 30 maja, w Badenie, siedzibie naczelnej komendy armii, odbya si rada koronna, na ktrej zjawili si obaj premierzy nowo powoany austriacki Seidler, wgierski Wekerle, ministrowie spraw zagranicznych i wojny, gubernator Boni Sarkoti i ban Chorwacji Mihalovi. Znowu nie doszo do adnych konkluzji, a narada rozbia si wanie o to, e Wgrzy nie godzili si na rezygnacj z dualizmu i chcieli rozwiza spraw Jugosowian oddzielnie w Zalitawii, a oddzielnie w Przedlitawii. Ostatecznie cesarz Karol poleci obu rzdom prowadzenie rokowa w tej sprawie. Zreszt wkrtce potem Seidler dosta dymisj i premierem austriackim zosta w lipcu Hussarek, ktry gotw by do daleko idcych ustpstw na rzecz Wgier, byle mie jakie argumenty wobec zbliajcych si rokowa pokojowych i mc powoa si na to, e Austro-Wgry same rozwizay spraw jugosowiask. Ostatni, niejako beznadziejn ju prb, bya misja hr. Tiszy; w poowie wrzenia wybra si on do Zagrzebia, do Dalmacji, a wreszcie do Sarajewa, aby si zorientowa w pooeniu politycznym. Punktem kulminacyjnym tej misji staa si konferencja Tiszy w Sarajewie, gdzie przedstawiciele wszystkich ugrupowa narodowociowych i wyznaniowych Boni przedoyli mu memorandum negatywnie oceniajce dziaania wadz rzdowych i wyranie deklarujce dno do samostanowienia, czyli utworzenia wasnego pastwa. Tisza odpowiedzia grobami, ale zrozumia, e nie tylko przegra spraw ju-

gosowiask, ale i rwnoczenie wojna jest przegrana. Wanie bowiem wtedy zaama si front bugarski i oczywiste byo, e wkrtce od poudnia wkrocz na teren monarchii zwyciskie wojska koalicji. Teraz wypada zastanowi si nad postaw Rumunw w czasie wojny. Wydawaoby si, e oni znaleli si chyba w sytuacji najprostszej. Mieli przecie wasne narodowe pastwo, ssiadujce na wielkiej przestrzeni z obszarem zamieszkanym przez nich w Austro-Wgrzech. A jednak ich lojalno wobec dynastii okazaa si bynajmniej nie mniejsza ni Sowecw i Chorwatw. Prawda, e i Rumuni byli podzieleni pod wzgldem wyznaniowym na prawosawnych i unitw, cho nie to byo powodem, e niemaa ich cz pozostaa wierna dynastii, nawet gdy ich ojczyste Krlestwo Rumuskie znalazo si w stanie wojny z Austro-Wgrami w sierpniu 1916 r. Dziaay bowiem w dalszym cigu stare tradycje dynastyczne, hierarchia kocielna widziaa w dynastii gwn podpor swojego autorytetu. Co najwaniejsze, nawet dziaacze chopscy nie ywili zbytniej sympatii do pastwa za Karpatami. Krlestwo Rumuskie stao si przecie w r. 1907 widowni zaburze chopskich. Stosunki spoeczne w Rumunii byy bardziej zacofane ni w Siedmiogrodzie. Politycy rumuscy reprezentujcy zarwno grupy buruazyjne, jak i chopskie zdawali sobie spraw z tego, e przynaleno do wielkiego mocarstwa dawaa im korzyci gospodarcze, ktrych w ubogim i zacofanym bakaskim krlestwie nie znajd. Dyli co prawda do poprawy warunkw narodowego bytu pod panowaniem madziarskim, ale wci wydawao im si, e wyrany w okresie po r. 1906 rozwj stosunkw polityczno-spoecznych doprowadzi do uregulowania spraw narodowociowych drog kompromisu. Dopiero z chwil kiedy zwtpili w trwanie monarchii habsburskiej, za jedyne wyjcie uznali przyczenie si do Rumunii. Do pomniejszenia lojalnoci rumuskiej na Wgrzech w niemaym stopniu przyczyniy si wadze wgierskie, ktre zaraz po wybuchu wojny rozpoczy represje, chocia dziaacze rumuscy ani tym bardziej masy nie daway do tego pretekstu. Przeciwnie, kiedy wojna wybucha, Rumuni zachowali pen lojalno, i to w wyszym stopniu na ziemiach pastwa wgierskiego ni na Bukowinie. Niektrzy politycy rumuscy apelowali nawet o peny lojalizm zaznaczajc, e w ten sposb bd mieli prawo domaga si koncesji w dziedzinie narodowociowej. Przywdca chopskiej partii, pniejszy premier rumuski w r. 1919, Vaida-Voevod owiadcza na pocztku wojny: W naszym ludzie

i naszej inteligencji jest gbokie przekonanie, e zawdziczamy; nasz kultur i nasz postp domowi habsburskiemu. W peni zdajemy sobie spraw, e walka midzy Madziarami a Rumunami moe by uwaana tylko za spr midzy brami, tym bardziej e wobec wsplnego niebezpieczestwa unicestwienia przez Rosj oba ludy poczone s nierozerwalnymi wizami wsplnego ywotnego interesu teraz i na zawsze. Nie mona tej deklaracji uwaa wycznie za oportunistyczn taktyk. Wynikaa ona, jak wspomnielimy, z zakorzenionego przekonania o wyszoci cywilizacyjnej monarchii austro-wgierskiej nad caratem i pastwem rumuskim. Naciskany przez rzd berliski ze wzgldu na postaw Rumunii Tisza gotw by do pewnych, zreszt minimalnych, koncesji na rzecz Rumunw wgierskich w dziedzinie szkolnictwa, administracji i w dziedzinie ordynacji wyborczej do sejmu wgierskiego. Ale na razie miao to jedynie form obietnic, poniewa premier wgierski obawia si dalej idcych ustpstw upatrujc w tym susznie precedens dla innych narodowoci na Wgrzech. Niemniej stara si hamowa wadze wojskowe w ich przeladowaniach i rwnoczenie zapowiada amnesti dla emigrantw politycznych. Tymczasem aresztowania nie ustaway, a wykorzystywali to emigranci, ktrzy znaleli schronienie w Bukareszcie, aby wspdziaa z agentami ententy w rozbudzaniu nastrojw prowojennych w Rumunii. Kiedy w sierpniu 1916 r. Rumunia wypowiedziaa wojn, wwczas Rumuska Partia Ludowa na Wgrzech wydaa manifest; owiadczaa w nim, e wiele milionw Rumunw yje lojalnie i w warunkach zadowalajcych [...], bd te wiedzieli, jak broni ojczyzny i tronu krla przeciw kademu wrogowi. Gdy w r. 1918 widoczne si stao, e klska mocarstw centralnych staje si nieuchronna, take i Rumuni, cho bodaj poza Ukraicami spord wszystkich narodowoci austro-wgierskich najbardziej opornie, przechodzili na stron wrogw pastwa habsburskiego. Znaleli si wic i na kongresie narodw uciskanych w Rzymie w kwietniu 1918 r., ale dopiero wtedy gdy nastpio ju ostateczne rozstrzygnicie, kiedy ju nieomal wkraczay do Siedmiogrodu wojska rumuskie. 1 grudnia 1918 r. w Alba Julii, prastarej miejscowoci siedmiogrodzkiej, zebrali si przedstawiciele polityczni Rumunw wgierskich i ogosili przyczenie Siedmiogrodu i Banatu do Krlestwa Wielkiej Rumunii.

Inaczej uksztatowaa si pozycja Sowakw w czasie wojny. W gruncie rzeczy nard ten naraony by na najwikszy ucisk madziarski, od momentu gdy Wgrzy uzyskali faktyczn niezaleno w ugodzie 1867 r. U Sowakw rola mieszczastwa i inteligencji przedstawiaa si chyba najskromniej na tle porwnawczym wszystkich narodowoci krajw wgierskich. Dlatego te ycie polityczne Sowakw intensywniej rozwijao si poza Sowacj, a wic na emigracji, np. w Stanach Zjednoczonych czy te wrd Sowakw mieszkajcych w Austrii. Ale nawet i ci dziaacze, niezaleni od bezporedniego nacisku wadz madziarskich, od pokole majcy wdroon wiadomo przynalenoci do pastwa wgierskiego, do ostatniego nieomal momentu widzieli rozwizanie swych postulatw narodowych w ramach pastwowoci wgierskiej, nie za poza ni. Przykadem tego nastawienia moe by Milan Hoda, uznany przywdca sowacki od r. 1905 czonek sejmu wgierskiego ktry po wojnie zosta premierem czechosowackim; on wanie dopiero bardzo pno w czasie wojny przyj koncepcj niezalenego pastwa czechosowackiego. W gruncie rzeczy w kraju postulat niepodlegoci sowackiej postawiono w ostatnich tygodniach istnienia monarchii. Trzeba zda sobie spraw z tego, e w Stanach Zjednoczonych ya emigracja sowacka liczca okoo miliona ludzi, gdy na Wgrzech mieszkao niecae dwa miliony. wiadomo narodowa i kultura oglna emigracji bya wysza ni ludnoci krajowej, dlatego te postawa emigracji amerykaskiej miaa naprawd wiksze znaczenie ni postawa Sowakw na Wgrzech. Ruch czesko-sowacki znalaz oparcie w emigracji i mona powiedzie, e to stao si czynnikiem decydujcym. Zreszt rzd wgierski szczyci si tym, e potrafi w okresie wojny znacznie bardziej skutecznie ni rzd austriacki zwalcza wszelkie antypastwowe dziaania. Istotnie, nie mona nawet porwnywa dziaalnoci czeskiej do sowackiej w kraju. Per analogiam: premier wgierski podkrela susznie, e lojalno Serbw mieszkajcych w granicach wgierskich bya znacznie lepiej wyzyskana ni Serbw z Austrii czy Boni i Hercegowiny. Niemniej i Sowacy podlegali represjom w czasie wojny, tak jak cae spoeczestwo pastwa wgierskiego trzymane przez rzd Istvana Tiszy elazn rk. Ale te dziki temu, pozornie przynajmniej, stosunki polityczne na Wgrzech byy bardziej unormowane ni w Austrii. Parlament wgierski zbiera si regularnie, czemu o tyle nie mona si dziwi, e zdecydowan wikszo mieli tam przedstawiciele madziarscy;

na okoo 400 posw przypadao tylko okoo 50 niemadziarskich, z tego znaczna cz chorwackich, ktrzy mogli zabiera gos jedynie w sprawach odnoszcych si bezporednio do Chorwacji. Ale nawet tych kilku posw rumuskich, serbskich i sowackich nie deklarowao a do samego nieomal koca wojny swoich antymadziarskich postulatw; stawali nawet zawsze na stanowisku lojalnoci wobec pastwa wgierskiego, domagajc si tylko koncesji narodowych. Odnosi si to oczywicie take i do najsabszej mniejszoci na Wgrzech, to jest do Ukraicw. Ukraicy byo ich okoo p miliona mieszkajcy na ziemiach wgierskich, a wic na tzw. Rusi Podkarpackiej, w gruncie rzeczy odznaczali si zupen biernoci, a jak wiadomo, po zakoczeniu wojny i upadku pastwa habsburskiego godzili si na wczenie ich do pastwa cakiem obcego, bo do Czechosowacji. Jak wspominalimy, sprawa ukraiska bya zwizana w pastwie habsburskim stale w mniejszym czy wikszym stopniu ze spraw polsk. Sprawa polska stanowia zagadnienie specjalne i waciwie bez analogii poza spraw ukraisk z jakimkolwiek innym zagadnieniem narodowym monarchii. Bya zawsze na wp spraw wewntrznej, a na wp spraw zagranicznej polityki austro-wgierskiej. W r. 1867 ostatecznie uregulowano j jako zagadnienie wewntrzne. Aspiracje decydujcych politycznych k polskich zostay zaspokojone, jeli idzie o stosunek do pastwa. Pod tym wzgldem nie rnili si konserwatywni staczycy od socjalistw galicyjskich. Polakom nie zaleao na zmianie ustroju podwjnej monarchii, nie byli zainteresowani w zasadniczych przeobraeniach. Okoo r. 1870 popierali koncepcje federalistyczne, ale kiedy nie udao si ich zrealizowa, zadowolili si satysfakcj z szerokiej autonomii. Zrozumiae to wobec faktu, e sytuacja Polakw w innych zaborach przedstawiaa si nieporwnanie gorzej. Wprawdzie po r. 1900 jaki czas narodowi demokraci propagowali wznowienie koncepcji wyodrbnienia Galicji, a wic nawrotu do postulatw rezolucji galicyjskiej z r. 1868, ale poza nimi nikt w Galicji nie podj tego hasa. Dla konserwatystw oznaczao to utrat gwarancji ich uprzywilejowanej pozycji, ktr widzieli w bliskich zwizkach z dworem i dynasti, a dla dziaaczy chopskich i robotniczych wyodrbnienie oznaczao utrat tych korzyci, jakie dawaa jedno monarchii; dziki niej zdobycze osigane w bardziej rozwinitych pod wzgldem gospodarczym i spoecznym krajach zachodnich Austrii uzyskiwaa niejako automatycznie i zacofana Galicja. Przede wszystkim wic instytucje ubezpiecze spo-

ecznych, a take powszechne prawo wyborcze, wywalczone przecie nie w Galicji, byy dla niej oznak istotnego postpu. Podobnie i Ukraicy nie godzili si na wyodrbnienie Galicji, poniewa obawiali si, e w takim razie zostaliby ju bezapelacyjnie zmajoryzowani przez Polakw. Z tych wic wzgldw w zasadzie zarwno spoeczestwo polskie, jak i ukraiskie z chwil wybuchu wojny opowiedziay si lojalnie po stronie Austrii, widzc w wojnie z carsk Rosj nadziej na popraw swoich losw narodowych. Jedynie narodowi demokraci, ktrzy mieli najsilniejsze wpywy w Galicji wschodniej, opowiedzieli si po zjawieniu si wojsk carskich po stronie wrogw mocarstw centralnych. Wynikao to z ich oglnonarodowej orientacji, goszonej ju od r. 1908 jawnie przez ich uznanego przywdc Romana Dmowskiego i podleg mu tajn Lig Narodow, kierujc wszystkimi organizacjami politycznymi i spoecznymi pozostajcymi pod wpywem narodowych demokratw. Tote w r. 1914/1915, a wic w czasie okupacji Galicji wschodniej przez wojska carskie, propagowali oni oddanie tego terytorium Rosji, co miao take swj aspekt spoeczny, poniewa wyobraano sobie, e pozycja ziemiastwa polskiego na owych mieszanych polsko-ukraiskich ziemiach bdzie lepiej zabezpieczona przez konserwatywny rzd carski ni przez demokratyzujc coraz wyraniej Austri, w ktrej prdzej czy pniej Ukraicy musieliby uzyska rwnouprawnienie. T lojalno znacznej wikszoci spoeczestwa polskiego w stosunku do Austrii w bardzo istotnym stopniu wzmacniaa nadzieja, e Austria podejmie si rozwizania sprawy caego narodu polskiego, e zostanie utworzone mniej lub bardziej niezalene pastwo polskie pod egid austriack. Byo to tzw. austro-polskie rozwizanie. Ale stanowio ono zagadnienie jak si okazao polityki midzynarodowej. W okresie od r. 1914-1918 wci toczyy si rozmowy i pertraktacje austriacko-niemieckie na ten temat. Sprawa niezalenoci polskiej nieomal e od wybuchu wojny mniej czy bardziej jawnie interesowaa te rzdy wszystkich mocarstw prowadzcych wojn. Rozstrzygn je wynik konfliktu wojennego, upadek trzech monarchii zaborczych. Dla naszych rozwaa jednak interesujcy jest tylko aspekt polityki wewntrznej Austrii. Ot a do lutego 1918 r. lojalno Polakw w Galicji utrzymywaa si pomimo wzrastajcego od pocztku 1917 r. rozczarowania co do realnych moliwoci austro-polskiego rozwizania sprawy.

Waciwie stanowisko ukraiskie w stosunku do pastwa austriackowgierskiego byo bardzo podobne, a przewanie nawet identyczne jak polskie. Kiedy w okresie wojen bakaskich 1912/13 moliwo wojny europejskiej zarysowaa si najbardziej konkretnie, podobnie jak stronnictwa polskie przygotoway si do czynnego udziau w wojnie przeciw Rosji, tak Ukraicy w r. 1912 zwoali konferencj dziaaczy narodowodemokratycznych, radykalnych i socjalistycznych; 11 grudnia 1912 r. ogosia ona deklaracj podkrelajc lojalno ukraisk wobec Austrii i obiecujc czynne poparcie monarchii w razie wybuchu wojny. Istotnie, wzorujce si na polskich organizacjach wojskowych ukraiskie stowarzyszenia, jak Sicz i Sok, zaczy tworzy oddziay paramilitarne; z nich to po wybuchu wojny na wzr polskich Legionw powstay oddziay tzw. Siczowych Strzelcw, ktre biy si na froncie rosyjskim. Podobnie jak Polacy utworzyli w sierpniu Naczelny Komitet Narodowy majcy by przedstawicielem wszystkich polskich stronnictw galicyjskich, tak i Ukraicy wyonili Hoown Ukraisk Rad; 3 sierpnia wydaa ona manifest o zdecydowanie antyrosyjskim nastawieniu. Mowa tam bya o tym, e carat zama umow zawart w Perejasawiu (1654 r.) i jest gnbicielem narodu ukraiskiego. Zwycistwo Austro-Wgier bdzie naszym zwycistwem. A im wiksza bdzie klska Rosji, tym rychlej wybije godzina wolnoci dla Ukrainy. Zreszt emigranci ukraiscy spod zaboru rosyjskiego utworzyli po stronie austriackiej Zwizek Wyzwolenia Ukrainy, ktry propagowa akcj antyrosyjsk. Najwybitniejsz w nim postaci by Wodzimierz Doroszenko, ale trzeba zauway, e ci emigranci bynajmniej nie reprezentowali rzeczywistej siy politycznej Ukrainy zza Zbrucza. Wystarczy powiedzie, e najwybitniejszy przedstawiciel wczesnej myli politycznej i naukowej Ukrainy prof. uniwersytetu lwowskiego Mychajo Hruszewski wyjecha w r. 1914 z Galicji i dobrowolnie wrci do Rosji. Kiedy wojska carskie okupoway wschodni Galicj, dziaacze ukraiscy przenieli si do Wiednia, gdzie wychodzia lwowska gazeta Dio, a dla propagandy pozaukraiskiej wydawano Ukrainische Rundschau. Niektrzy z tych politykw nosili si z planami utworzenia niezalenego krlestwa pod berem arcyksicia Wilhelma, ktry nawet nazwa si Wasylem Wyszywanym. Starano si te prowadzi agitacj ukraisk wrd jecw rosyjskich narodowoci ukraiskiej. Przemyliwano nawet nad rajdem floty na Morzu Czarnym wzdu wybrzey ukraiskich, gdzie by wysadzano agitatorw. Ale z projektw tych nic

nie wyszo; czynniki wojskowe austriacko-wgierskie sprzeciwiy si temu stanowczo. Tymczasem w okresie kilkumiesicznego od wrzenia 1914 do czerwca 1915 r. pobytu wojsk carskich w Galicji wschodniej wadze okupacyjne traktoway to terytorium jako ziemi rdzennie rosyjsk, wedle proklamacji naczelnego wodza rosyjskiego, w. ks. Mikoaja Mikoajewicza odwieczn cz jednej i niepodzielnej Rosji. Rozpocza si akcja rusyfikacji i zwalczania unii. Metropolita greckokatolicki Andrzej Szeptycki zosta wywieziony do Rosji, gdzie znaleli si liczni deportowani ksia uniccy. Nasyano popw prawosawnych i starano si nawraca na prawosawie wszystkimi dostpnymi rodkami. Wywoao to protesty nie tylko liberalnej Europy, ale nawet w samej Rosji przyjmowano t akcj z niezadowoleniem jako dyskredytujc Rosj w opinii europejskiej. W Dumie Pawe Milukow stwierdzi, e: Rzd wysya do Galicji szumowiny biurokratyczne, a metody stosowane przez wadze rosyjskie stay si europejskim skandalem. Maa cz ludnoci ukraiskiej, tzw. starorusini lub moskalofile, opowiadaa si po stronie Rosji. Dao to potem okazj wojskowym wadzom austriacko-wgierskim do bezmylnych represji. Wwczas to nadano w Galicji naczelnemu wodzowi, arcyksiciu Fryderykowi, przezwisko Wieszatiela. Tak wic nawet Ukraicw, w ktrych lojalno wobec monarchii trudno byo wtpi, zniechcay austriackie wadze wojskowe. Politycy ukraiscy widzieli rozwizanie pocztkowe sprawy ukraiskiej w oddzieleniu Galicji wschodniej od zachodniej, bo wtedy prowincja ta staaby si zarodkiem niepodlegociowej idei, staaby si niejako ukraiskim Piemontem. Kiedy w cigu dziaa wojennych wydawao si, e mocarstwa centralne wanie na froncie wschodnim odnios zwycistwo i kiedy po zahamowaniu letniej ofensywy rosyjskiej w 1916 r. tzw. ofensywy Brusiowa rzdy niemiecki i austrowgierski. ogosiy 5 listopada akt zapowiadajcy stworzenie Krlestwa Polskiego wwczas w przededniu manifestu cesarz Franciszek Jzef wyda reskrypt wyodrbniajcy Galicj. Bya to w pewnym sensie realizacja rezolucji 1868 r., ale w danej chwili przyjta zostaa przez Polakw bez najmniejszego uznania, poniewa w owym czasie myleli oni wycznie o odbudowaniu caej, trjzaborowej Polski. Natomiast rzd wiedeski w tym reskrypcie widzia akt podkrelenia, e monarchia nie ma zamiaru wyrzeka si Galicji, tak jak Niemcy nie wyrzekay si adnych polskich terytoriw pastwa pruskiego. Dla Ukraicw za by-

a to klska wiadczca o tym, e w decyzjach midzynarodowych i oglnopastwowych austro-wgierskich ich sprawa ma niezmiernie mae znaczenie. Dopiero upadek caratu, a potem objcie wadzy w Rosji przez bolszewikw zmieniy sytuacj, zarwno jeli idzie o spraw Polski, jak i Ukrainy. Dla Polakw po upadku carskiej Rosji wrogiem gwnym staway si Niemcy. Ale te i dla mocarstw centralnych, liczcych na zwyciski pokj na Wschodzie, Polska stawaa si mniej potrzebna, a coraz bardziej niewygodna. Polacy rwnie stawiali coraz dalej idce dania; wobec wadz okupacyjnych niemieckich i austro-wgierskich w Krlestwie, ale take i na forum parlamentu austriackiego, ktry w czerwcu 1917 r. zosta przez cesarza Karola ponownie zwoany. Doniose znaczenie miaa tu deklaracja Koa Polskiego z 28 maja 1917 r., mwica o Polsce zjednoczonej, z dostpem do morza, przy czym ubocznie bya w tej deklaracji mowa o ewentualnoci, i cesarz Karol podejmie si realizacji tego dziea. Podobnie jak akcja polska w kraju, tak i akcja ukraiska w Austrii bya popierana przez emigracj w Stanach Zjednoczonych. Ukraicw mieszkao tam okoo p miliona, a drugie tyle, a moe i wicej, liczya kolonia ukraiska w Kanadzie. W czasie wojny stworzono w Stanach Zjednoczonych Ukraisk Rad Narodow; propagowaa ona stworzenie Ukrainy zczonej z monarchi Habsburgw i posyaa pienidze dla Hoownej Rady Ukraiskiej w kraju. Ale kiedy na pocztku 1917 r. Stany znalazy si w wojnie z Austro-Wgrami, ta proaustriacka orientacja znacznie osaba wrd Ukraicw mieszkajcych w Stanach, jak i w Kanadzie. Zreszt 9 lutego 1918 r. mocarstwa centralne zawary odrbny pokj z Ukrain, a waciwie nie majc faktycznej wadzy Centraln Rad Ukraisk. Szo o uzyskanie zboa ukraiskiego, po ktre jednak trzeba byo wysa armie. Niemniej Austria zgodzia si na daleko idce ustpstwa, a mianowicie oddawaa ziemi chopom z Krlestwa Polskiego i zapowiadaa podzia Galicji, czyli wyodrbnienie ukraiskiej Galicji wschodniej. Byo to szczytowe osignicie ukraiskie, ale rycho si okazao, jak bardzo fikcyjne. Niemniej, pki rzdzi w Austrii gabinet Seidlera, stosunki midzy politykami polskimi a rzdem wiedeskim mona byo uwaa za zerwane. Galicj opanowao wrzenie nieomal rewolucyjne. Ukraicy wic mieli si sta teraz podpor rzdw austriackich. Ale pozycja monarchii osaba w cigu najbliszych miesicy tak bardzo, e cesarz szukajc jakiego wyjcia z sytua-

cji, musia ponawia projekty austro-polskie, bo to mogoby mu na forum midzynarodowym jak si mu wydawao da jakie korzyci. Kiedy na znak protestu przeciw traktatowi brzeskiemu resztki Legionw Polskich, czyli tzw. Polski Korpus Posikowy, przeszy pod dowdztwem pk. Hallera na drug stron frontu, wwczas ta cz Korpusu, ktra nie zdoaa si przez front przedrze, zostaa uwiziona; onierzom i oficerom wytoczono proces grocy cikimi wyrokami za zdrad. Prokuratorom wojskowym i sdziom wojskowym narodowoci ukraiskiej powierzono sdzenie onierzy polskich. Ale nim do wyroku doszo, gabinet Seidlera upad, odszed i Czernin, twrca traktatu brzeskiego, a cesarz zwolni oskaronych legionistw. Austro-Wgry znajdoway si wwczas ju w obliczu klski i rozpadu. Wypadki zaczy si toczy ze wzrastajc szybkoci. Sprawa ratowania pastwa w przekonaniu cesarza i jego najbliszych doradcw zwizana bya cile z uksztatowaniem na nowo stosunkw narodowociowych. Przeobraona w duchu sprawiedliwoci narodowociowej monarchia miaa bowiem, jak si wydawao, szans na uzyskanie lepszych warunkw pokojowych. Przeobraenia owe miay niejako uzasadni potrzeb jej egzystencji, z ktrej stawao si to coraz wyraniejsze rzdy koalicji ju rezygnoway. Tak bowiem naleao rozumie deklaracj mocarstw zachodnich po konferencji w Wersalu 3 czerwca 1918 r., opowiadajc si za utworzeniem zjednoczonego niepodlegego pastwa polskiego co jeszcze samo przez si nie byo rwnoznaczne z deniem do zniszczenia monarchii Habsburgw; waniejsze pod tym wzgldem byo owiadczenie wyraajce najwysz sympati dla narodowych de ludw czechosowackiego i jugosowiaskiego ku wolnoci. Rwnoczenie za rzd brytyjski uznawa Czechosowack Rad Narodow za kierowniczy organ akcji wyzwoleczej w krajach sprzymierzonych, a armi czechosowack, ktra ju walczya zarwno na froncie francuskim, jak i woskim, za armi sojusznicz. Wkrtce potem francuski minister spraw zagranicznych wyda owiadczenie domagajce si utworzenia niepodlegego pastwa czechosowackiego w historycznych granicach krajw wyzwolonych spod jarzma austro-wgierskiego. Rwnoczenie rzd francuski uznawa analogicznie jak brytyjski Czechosowack Rad Narodow. W par tygodni pniej rzd brytyjski akceptowa j jako rzd sojuszniczy. 3 wrzenia takiego samego aktu uznania doczekaa si Rada ze strony rzdu Stanw Zjednoczonych.

To, co temu wszystkiemu przeciwstawia rzd austriacki, byo niezmiernie nike. Austriacki premier, mianowany 24 lipca, prof. Max Hussarek szuka oparcia parlamentarnego wrd rozmaitych grup narodowociowych. Polakw stara si zjedna zaniechaniem podziau Galicji, natomiast nie zrezygnowa z podziau krajw czeskich na okrgi niemieckie i czeskie, czego domagali si nacjonalici austro-niemieccy rozumiejc, e teraz taki podzia ley w ich interesie, po wojnie bowiem w adnym wypadku nie bdzie mona traktowa Czechw jako narodu podporzdkowanego Niemcom. Ale teraz przeciw temu podziaowi protestowali Czesi. Przecie zarwno deklaracj mocarstw koalicji, jak i postulaty politykw w kraju, mwiy stale o historycznych granicach. Na Zachodzie nie orientowano si dokadnie, co taka zasada oznacza i std te nie przewidywano, e bdzie ona musia w przyszoci doprowadzi do ostrego konfliktu polsko-czeskiego na lsku Cieszyskim. Musiaa te w Galicji prowadzi do sporu ukraisko-polskiego. Ale na razie o tym nie mylano. Wszyscy oczekiwali rozstrzygni na frontach wojennych. Jeli idzie o Czechw, zrezygnowali oni ju z dotychczasowej ostronej taktyki. Nrodn Vbor w Pradze reprezentowa wszystkie stronnictwa czeskie i ju teraz wypowiada si nieustpliwie za pen niepodlegoci. Podobne stanowisko coraz jawniej deklarowali Jugosowianie. Nawet Sowecy stworzyli w Lublanie 16 sierpnia Rad Narodow (Narodni Svet) i nastpnego dnia przy wspudziale przedstawicieli serbskich i chorwackich oraz Czechw i Polakw ogaszali solidarno w walce o samodzielno wszystkich narodw uciskanych w monarchii. Nie mogli zjawi si tam Sowacy z przyczyny bezwzgldnego ucisku stosowanego w dalszym cigu przez rzd wgierski, ktry bynajmniej nie rezygnowa z koncepcji jednoci swego pastwa. Z tego te powodu Hussarek nie potrafi znale adnego sensownego wyjcia z trudnoci w uregulowaniu sprawy jugosowiaskiej. Szo przecie tylko o postawienie programu przeobrae ustrojowych, ktry by mona przedoy w przypadku rozpoczcia si rokowa pokojowych. Rzd wiedeski gotw by wic zrezygnowa z Dalmacji, natomiast nie mg zgodzi si z utrat Istrii, poniewa dla Niemcw posiadanie dostpu do Morza Adriatyckiego stanowio postulat nawet nie tylko cile austriacko-niemiecki, ale oglnoniemiecki. Dlatego te Hussarek chocia w rokowaniach z premierem wgierskim Wekerlem wyrzeka si Dalmacji oraz Boni i Hercegowiny, to jednak ziem soweskich nie mg ustpi. Gotw by odda Wgrom cao reszty ziem

zamieszkanych przez Chorwatw i Serbw dla stworzenia wielkiej jugosowiaskiej autonomicznej prowincji. Wekerle nie godzi si na ten plan. Przyjmowa Dalmacj, ktra weszaby w skad Chorwacji, ale nie chcia wczenia Boni i Hercegowiny do w ten sposb powstaej wielkiej Chorwacji; pragn j tylko przyczy do Wgier jako autonomiczn prowincj. Najwidoczniej mia jeszcze pewne poczucie siy, oparte o brak wszelkich powaniejszych ruchw opozycyjnych w ramach krajw Korony w. Stefana; uwaa, i Wgrzy nadal s dostatecznie mocni, aby utrzyma wszystko, co posiadaj, a nawet rozszerza swoje panowanie. Wydawao, mu si bowiem, e i na przyszo da si wygrywa antagonizmy religijno-narodowe midzy Serbami a Chorwatami, i dlatego nie chcia poczenia Chorwacji z Boni. W tym czasie za i w sprawie jugosowiaskiej pojawiay si coraz bardziej stanowcze owiadczenia rzdw koalicji. Tak wic 8 wrzenia rzd woski oficjalnie ogasza swoje poparcie dla utworzenia zjednoczonego i niepodlegego pastwa jugosowiaskiego. Tymczasem klska zbliaa si nieuchronnie, z czego jednak bynajmniej nie zdaway sobie w peni sprawy czynniki rzdzce w monarchii. Najbardziej pewni siebie byli Wgrzy, chocia najwybitniejsza ich polityczna osobisto Istvan Tisza po nieudanych rokowaniach z politykami jugosowiaskimi i po zaamaniu si frontu bugarskiego pod koniec wrzenia zrozumia, e wojna i utrzymanie jednoci wgierskiego pastwa s spraw przegran. Nawet opozycyjne czynniki wgierskie byy tak pewne, e w gruncie rzeczy maj oparcie w caej ludnoci Krlestwa, jeli chodzi o utrzymanie jednoci pastwowej, e gotowe byy jedynie do bardzo nieznacznych ustpstw na rzecz narodowoci niema dziarskich, a to tylko w dziedzinie kulturalnej i administracyjnej. W otoczeniu cesarza tymczasem widziano ratunek w przeobraeniu przynajmniej Austrii w pastwo federacyjne. Kiedy wic 1 padziernika zebraa si ponownie Rada Pastwa, premier Hussarek zapowiedzia utworzenie okrgw narodowociowych, a co do sprawy jugosowiaskiej, zapowiada jej odrbne rozwizanie. Reakcja Rady Pastwa, a waciwie Izby Posw, wiadczya o tym, e rzd nie zdaje sobie sprawy, jak daleko ju si sprawy posuny i jak bardzo projekty, ktre jeszcze przed kilku laty mogy pogodzi narody austriackie z panowaniem dynastii, teraz stay si bezprzedmiotowe. Narody obecnie dyy ju tylko do wasnej pastwowoci. Zreszt nawet wrd Niemcw austriackich coraz silniej utwierdzao si przekonanie, e Austria jest ju

stracona, a w interesie niemieckim ley wczenie ziem niemiecko-austriackich do Rzeszy Niemieckiej. Kiedy 4 padziernika austro-wgierski minister spraw zagranicznych zwrci si do prezydenta Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej Wilsona o pokj w oparciu o synnych 14 punktw z jego ordzia ze stycznia 1918 r., ktre uznawao istnienie Austro-Wgier 19 padziernika Wilson odpowiedzia, i uznaje niepodlego Jugosawii i Czechosowacji, co oznaczao oczywicie zniszczenie monarchii habsburskiej. Nim jeszcze nadesza do Wiednia nota amerykaska, 16 padziernika wyda cesarz Karol manifest ogaszajcy Austri zwizkiem wolnych narodw. Nie byo tam mowy o Polsce, poniewa uznawano, i utworzy ona niepodlege pastwo, podobnie manifest ten nie odnosi si do Wgier, ktre nie miay zamiaru przeobraa si w federacj, a w nowo powstaej sytuacji widziay wyjcie w zerwaniu z dualizmem i ograniczeniu zwizku z Austri do unii personalnej. W gruncie rzeczy trudno byo teraz w obliczu zaamujcych si frontw wojennych bra na serio zapowied cesarsk, ale manifest ten, zezwalajcy na tworzenie rad narodowych w poszczeglnych krajach, tym samym legalizowa konstytuowanie si odrbnych, niezalenych od Wiednia wadz pastwowych. Polacy utworzyli wobec tego 27 padziernika w Krakowie Polsk Komisj Likwidacyjn, majc by polskim rzdem dla Galicji, ale jeszcze przedtem, bo 19 padziernika, powstaa we Lwowie Ukraiska Rada Narodowa, ktra przygotowywaa si do opanowania Galicji wschodniej drog zamachu wojskowego; przy tym wesza ona w tajny kontakt z austriackimi czynnikami wojskowymi, dziki czemu jeszcze w padzierniku zostay na terenie Galicji wschodniej skonsygnowane puki o przewadze ukraiskich onierzy. Zreszt rady narodowe tworzyy si nawet przed manifestem cesarskim, ale teraz miay ju niejako sankcj legalnoci. Tak wic 6 padziernika powstaa w Zagrzebiu Rada Narodowa Sowecw, Chorwatw i Serbw (Narodno Vijee SHS), 21 padziernika utworzono te w Wiedniu Niemiecko-Austriack Rad Narodow, a 25 powstaa w Budapeszcie Wgierska Rada Narodowa; 30 tego miesica za na skutek rewolucji upad rzd Wekerlego i utworzy si rzd M. Krolyiego. 28 padziernika Czechosowacki Komitet Narodowy proklamowa w Pradze niepodlege pastwo czechosowackie, a nastpnego dnia tak deklaracj ogosia w Zagrzebiu Rada Narodowa SHS. Wydarzenia te i uchway posiaday niejako sankcj legalnoci, czego dowodem mg by fakt, e 31 padziernika cesarz Ka-

rol przekaza flot wojenn austro-wgiersk pastwu SHS. Przypiecztowaniem tego ju zupenego rozkadu Austro-Wgier by rozejm zawarty z Wochami 3 listopada; dopenienie jego stanowi rozejm z Wgrami, zawarty w Belgradzie przez armi sojusznicz posuwajc si od Pwyspu Bakaskiego. 11 listopada Karol abdykowa jako cesarz, a 13 listopada zrzek si sprawowania wadzy jako krl wgierski. Podobnie jak w Austrii manifest cesarza Karola o federalizacji pastw by spnion prb ratowania istnienia monarchii przez zaspokojenie aspiracji narodowych, tak i na Wgrzech dopiero w listopadzie rzd Krolyiego uoy program szerokiej autonomii dla wszystkich narodowoci wgierskich. Jedynie Niemcy wgierscy oraz nieliczni dziaacze z Ukrainy Zakarpackiej przyjli ten projekt pozytywnie. Inne narody ju nie oglday si na Budapeszt, ale moc wasnych decyzji tworzyy pastwa niezalene. Sowacy ju 31 padziernika przyczyli si do republiki czechosowackiej; najpniej zerwali zwizek z Wgrami Rumuni w deklaracji 1 grudnia 1918 r. w Alba Julia, o czym wspominalimy poprzednio. Monarchia Habsburgw przestaa istnie, lecz zagadnienie narodowociowe bynajmniej przez to nie zostao w peni zaatwione. Znik ucisk austriacki, nie znikay spory pomidzy poszczeglnymi narodowociami. W Galicji rozpoczy si walki polsko-ukraiskie, wkrtce na lsku Cieszyskim walki polsko-czeskie. Wgry byy ogarnite rewolucj i walkami narodowymi. Miny miesice, nim doszo do zawarcia formalnych traktatw pokojowych. Traktat taki z Austri zawary mocarstwa sprzymierzone 10 wrzenia 1919 r. w Saint-Germain-enLaye, a dopiero 4 czerwca 1920 r. z Wgrami w Trianon. Granice pastw sukcesyjnych austro-wgierskich zostay uznane dopiero 10 sierpnia 1920 r. traktatem w Svres, chocia nie wszystkie zostay wtedy uregulowane, jako e np. sprawa Galicji wschodniej i jej przynalenoci do Polski czekaa na midzynarodowe zatwierdzenie jeszcze do r. 1923. aden historyk nie moe wtpi w to, e dopiero wojna 1914-1918 rozstrzygna spraw egzystencji wielowiekowej monarchii Habsburgw. Chocia od koca XIX wieku widziano wyranie, e pastwo to rozsadzane jest od wewntrz odrodkowymi deniami narodw w nim zamieszkujcych, to jednak przed wybuchem wielkiej wojny nie byo do si wewntrznych, aby uciskane narodowoci mogy wasnym wysikiem doprowadzi do zniszczenia tego wielkiego mocarstwa. Przeciwnie, mona byo nawet sdzi, e napicia narodowociowe przesila-

j si, e wzmacnia si tendencja do zawierania kompromisw pomidzy poszczeglnymi narodowociami. Przynajmniej wyrana bya ta dno po stronie Austrii, na Wgrzech na razie takie tendencje okazay si zbyt sabe, aby miay jakkolwiek szans realizacji. Niemniej optymici mogli przypuszcza, e po ustaleniu si harmonijnego wspycia narodw austriackich rwnie na Wgrzech prdzej czy pniej Madziarzy bd musieli pj t sam drog i doprowadzi do jakiego modus vivendi z narodowociami swego pastwa. Pierwsze dwa lata wojny wykazay potg si utrzymujcych jedno i spoisto wielonarodowego pastwa habsburskiego. Nawet klski pierwszych dziesiciu miesicy nigdzie nie ujawniy powaniejszych zjawisk rozkadowych. Zreszt wysiek wojenny by tak ogromny, e nawet w jednolicie narodowej Francji doszo w r. 1916 do kryzysu wewntrznego i chwilowego zachwiania si morale armii francuskiej. Prawda, poza granicami monarchii austro-wgierskiej w obozie jej wrogw dziaay ju od koca 1914 r. komitety i organizacje zmierzajce do jej rozbicia. W gruncie rzeczy one same nie byyby mogy niczego dokona, gdyby nie klski na froncie. Zatem los monarchii rozstrzygn si na frontach wojennych. Klska armii niemieckiej na froncie francuskim w lecie 1918 r. czy zaamanie si frontu bakaskiego we wrzeniu 1918 r. zadecydoway o losach pastwa habsburskiego. Mona powiedzie, e sprawa narodowociowa sama przez si nie bya przyczyn jego zniknicia. Niemniej ona zadecydowaa o tym, e klska wojenna staa si kocem pastwa. Nasuwa si jeszcze inne pytanie, a mianowicie, czy gdyby monarchia habsburska potrafia bya w czasie pokoju doprowadzi do takiej przebudowy pastwowej, jaka zadowoliaby wszystkie narodowoci pozostajce w jej skadzie czy mogaby bya przetrzyma klsk? Na to pytanie nigdy nie da si odpowiedzie. Wolno natomiast wtpi, czy istniaa moliwo przebudowy monarchii, ktra zaspokoiaby aspiracje wszystkich narodowoci. Mona tylko z ca stanowczoci powiedzie, e takie rozwizanie w kadym razie nasuwao niezmierne trudnoci, a wrogom zewntrznym zawsze dawao mono wpywania na wewntrzne stosunki w kierunku rozkadu. Wreszcie, co najwaniejsze, wszystkie dziaania pastwowe musz opiera si o jakie siy i to przewaajce. Trzeba wic stwierdzi, e siy zwalczajce si wewntrz Austro-Wgier przed r. 1914 w jakim stopniu rwnowayy si, e istniejcy ustrj odpowiada realnemu stosunkowi si, chocia ten stosu-

nek by chwiejny, ulega staym przeobraeniom zmierzajcym w jednym kierunku. Nastpowaa coraz dalsza demokratyzacja ycia politycznego. Wzmacniaa si nieustannie potga klasy robotniczej i waga stronnictw chopskich. Aspiracje narodowociowe w XIX wieku reprezentowane byy w zasadzie tylko przez mieszczastwo albo te grupy spoeczne, ktre niejako zastpoway klas redni a wic na Wgrzech przez drobn szlacht, a w Galicji przez inteligencj. Natomiast od ostatniego dziesiciolecia XIX wieku szersze masy wczaj si w nurt ycia narodowego. Powstanie stronnictw chopskich we wschodnich prowincjach monarchii jest najbardziej symptomatyczne. W tych bowiem przewanie rolniczych krajach wanie chopi stanowi bd mas, ktra nada nowy charakter ruchom narodowym. Obejmie ona spadek polityczny po szlachcie; tym samym ruchy narodowe opr si o znacznie silniejsz podstaw spoeczn, a na skutek tego czynniki dynastyczne zostan pozbawione tej swobody gry politycznej, jak miay w okresach poprzednich. Cesarz Franciszek I mg chwali si przed jakim cudzoziemcem, e ludy jego pastwa midzy sob si nie znaj i e na skutek tego moe jedne drugim przeciwstawia. Tak byo istotnie na pocztku XIX wieku, kiedy masa chopska ya w zacofaniu i ciemnocie. Na pocztku XX wieku chopi we wszystkich prowincjach stawali si coraz bardziej wiadomi swoich praw spoecznych i narodowych. Jeli za w niektrych krajach tkwili w celowo podtrzymywanym analfabetyzmie i ndzy, to wtedy najdzielniejsze jednostki szy na emigracj zarobkow, przewanie do dalekich zamorskich krajw, gdzie wkrtce ludzie ci zdobywali sobie duo wyszy poziom cywilizacyjny, a nie zrywajc kontaktu ze swoim krajem rodzinnym stawali si zaczynem znacznego postpu cywilizacyjnego i gospodarczego. Tak byo z chopem polskim, ukraiskim i sowackim. Jak dugo chop pozostawa pod wycznym wpywem kleru podporzdkowanego wyszej hierarchii, tak dugo by najsilniejsz podpor dynastii. Ale z chwil gdy zacz si spod tego wpywu wyamywa, a niszy kler zwizany silniej z warstw chopsk uniezalenia si od hierarchii od tego momentu dynastia, istotny cznik jednoci pastwowej, musiaa szuka innego, zastpczego niejako oparcia. Stanowia je tradycyjnie armia, ale armia zaleaa faktycznie w swojej spoistoci od nastawienia chopw. Tradycje i sprawna organizacja armii austriackiej byy jednak dostatecznie silne, aby nie moga ona od razu utraci monoci sprawnego dziaania. W gruncie rzeczy nie zawioda

dynastii; dopiero w ostatnim roku zacza si masowa dezercja, tworzya si tak zwana zielona kadra, czyli cae obozy dezerterw, ukrywajcych si w swoich rodzinnych krajach, w lasach i grach, nieuchwytnych dla andarmerii. By to ju okres, kiedy waciwie los monarchii zosta naprawd rozstrzygnity. Ale pomimo to a do zawieszenia broni cao oddziaw austro-wgierskich nie przestaa by sprawnym narzdziem militarnym. Tak wic wzmacnianie si aspiracji odrodkowych poszczeglnych narodw, opierajcych si o coraz bardziej wiadom wol mas, dopiero w nastpnych dziesicioleciach byoby mogo doprowadzi do rozkadu armii jako gwnego instrumentu jednoci pastwa. Drugi filar jednoci pastwa stanowia biurokracja. I ona w zasadzie te nie zawioda w najciszej prbie jako sia utrzymujca jedno pastwow; a jednak ju na pocztku XX wieku w caej prawie Przedlitawii czua si silnie zwizana ze spoeczestwami, w jakich dziaaa. Zapewne, ani Sowecy, ani Ukraicy nie mieli dostatecznej wasnej kadry biurokratycznej, aby mogli z niej korzysta dla swoich partykularnych interesw. Natomiast wszystkie inne narodowoci austriackie tak wasn biurokracj ju waciwie posiaday. Wprawdzie nawet w Czechach, gdzie zatrudnionych byo sporo urzdnikw narodowoci czeskiej, nie demonstrowali oni tendencji antypastwowych. Wizao si to zreszt z nastawieniem wikszoci dziaaczy politycznych danych narodowoci, ktrzy przecie do koca niemal istnienia pastwa nie domagali si jego zniszczenia. Skadao si na to wiele wzgldw. Przede wszystkim dla ogu nieomal narodw mieszkajcych w AustroWgrzech upadek tego pastwa czy si z ewentualnociami bardzo niepewnymi i nie zawsze zapowiadajcymi wiksze korzyci narodowe od tego, co do tej pory ju udao si osign. Ani Chorwaci, ani Sowecy przed wybuchem wojny, a wic wtedy gdy egzystencja pastwa nie wydawaa si naraona na bezporedni zagad, nie mogli si spodziewa duych poytkw, czy to gospodarczych, czy cywilizacyjnych, po poczeniu si z krajami bakaskimi: Serbi, Boni i Hercegowin. Podobnie Czesi rozumieli dobrze, e upadek Austro-Wgier moe take oznacza popadnicie w niewol, czy to cesarskich Niemiec, czy carskiej Rosji; ani jedno, ani drugie nie byo perspektyw zachcajc. Klasyczna pod tym wzgldem wydaje si postawa Rumunw wgierskich, ktrzy przecie mieszkali przy granicy wasnego narodowego pastwa, a jednak obawiali si, e przyczenie do bakaskiej bd co

bd Rumunii moe obniy ich poziom ycia zarwno w dziedzinie gospodarczej, jak i kulturalnej. Oczywicie dla Polakw i Ukraicw Austria stanowia ochron przed panowaniem carskim i dlatego pomimo ostrego sporu narodowociowego, jaki Ukraicy prowadzili z Polakami, w adnym razie nie chcieliby zmienia ucisku polskiego na ucisk carski. To wanie byo najsilniejszym spoiwem podtrzymujcym jedno wielonarodowej monarchii. Jak z perspektywy historycznej mona sdzi, jej misja dziejowa sprowadzaa si do ochrony maych narodowoci, ksztaccych dopiero swoj narodow indywidualno, przed groc im niwelacj w wielkich konglomeratach pastwowych, gdzie mogyby utraci swoj odrbno. Na pocztku XX wieku grozio to Czechom i Sowecom ze strony wielkich Niemiec, a innym narodom obszaru usytuowanego bardziej na wschd grozio utonicie w morzu sowiaskim, do czego dya Rosja. Tote fakt upadku carskiej Rosji i widocznie ju zbliajcy si pogrom cesarskich Niemiec wytworzyy wanie t sytuacj, w ktrej Austria niejako utracia swoj racj bytu. Najdobitniej ujawnio si to w postawie Czechw wobec Austrii. Gdyby nie zapowied klski Niemiec i upadek carskiej Rosji, byliby na pewno bardziej lojalni w stosunku do monarchii Habsburgw. To samo oczywicie odnosi si i do innych narodowoci. Po upadku Austro-Wgier, a w szczeglnoci po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej, historycy rnych krajw postawili pytanie, czy rozpad monarchii habsburskiej przynis narodom kiedy w niej bytujcym korzyci czy szkody. Pytanie retoryczne, zagadnienie akademickie. Skoro jednak pytanie to zostao postawione, a zwaszcza gdy historiografia austriacka i amerykaska je roztrzsa, naley i nam zaj w tej sprawie jakie stanowisko. Wydaje si wic, e zagadnienia tego rozstrzygn si nie da be sprecyzowania kryteriw tego, co uwaa si dla jakiego narodu za korzystne, a co za szkodliwe. Jeli bra pod uwag tylko wzgldy gospodarcze, to zapewne doranie w pastwach, jakie powstay na gruzach Austro-Wgier, sytuacja ekonomiczna okazaa si gorsza po rozbiciu ogromnego, pod wieloma wzgldami uzupeniajcego si obszaru gospodarczego. Ale w gruncie rzeczy trudnoci gospodarcze, chocia cikie, byy jednak tylko przejciowe. Istotnie, kosztem niemaych wysikw i wyrzecze gospodarka krajw sukcesyjnych dostosowaa si do nowych warunkw i potem ju bardziej skutecznie moga broni interesw swoich nowych caoci.

Czy za pod wzgldem rozwoju kultury niematerialnej narody te zyskay na oddzieleniu si od wsplnoty wielonarodowej? Na to odpowied jest trudniejsza, poniewa mamy tu do czynienia ze sprawami, w ktrych nie ma miernikw liczbowych, s to imponderabilia, rzeczy nie do zwaenia; zatem nieatwo i na to pytanie da jednoznaczn odpowied. Zapewne rodki materialne przeznaczone przez pastwa narodowe na rozwj kultury zostay zwikszone, ale z drugiej strony granice pastwowe utrudniaj zawsze wymian dbr kulturalnych, a to pod wielu wzgldami moe by poczone ze strat. Tak te chyba istotnie byo zaraz po upadku Austro-Wgier, kiedy pastwa powstae w tej czci Europy dyy do samowystarczalnoci i pod wzgldem gospodarczym, i kulturalnym. Naley jednak przypuszcza, e cigy postp w dziedzinie komunikacji midzy narodami, w znaczeniu najszerszym, jest w stanie wynagrodzi straty, jakie wynikaj z rozdrobnienia pastwowego. A oto obraz wyidealizowany tego, czym bya monarchia habsburska w oczach austriackiego historyka, ktry nie mg zapomnie o wietnoci, jak ona kiedy reprezentowaa; obraz odmalowany rk wybitnego historyka (Hugona Hantscha), tsknicego za minion i bezpowrotn przeszoci wielkiego pastwa Habsburgw: Nie byo adnych formalnych praw odrbnych dla adnego narodu. Kady Austriak, do jakiejkolwiek by narodowoci nalea, cieszy si t sam wolnoci w dziedzinie duchowej i materialnej. Kady wspuczestniczy w mocarstwowoci monarchii, korzysta z naturalnego bogactwa jej dbr, z cudw jej krajobrazu, z jego piknoci i wielopostaciowoci. Z rnorodnych form jej ludowoci, narodowego ducha, temperamentw, talentw i zdolnoci wyrastao niezmierne bogactwo podniet, kontaktw i przey, moliwoci wzajemnego uzupeniania si i radoci ycia, z jakim ubstwo naszego dzisiejszego bytowania ledwo mona porwna. Istniao jeszcze wiele nie zaspokojonych ycze, nie rozwizanych problemw, byo jeszcze wiele trosk, namitnoci i cierpie, byy take w nadmiarze rnice spoecznego charakteru, ale te sprawy nie stanowiy troski tylko jednego narodu, troski tylko jednej Austrii. Mona krytycznie odnie si do tych sw, ale trzeba zauway, e mowa tu jest jedynie o Austrii, a nie o Wgrzech, bo oczywicie w odniesieniu do madziarskich rzdw trudno byoby mwi o rwnouprawnieniu, formalnym nawet, wszystkich narodowoci. Jeli za idzie o Austri, to istotnie formalnie ma autor tych piknobrzmicych sw ra-

cj, ale rzecz w tym, e ludzie odczuwaj zalenoci faktyczne, odczuwaj uprzywilejowanie i upoledzenie rzeczywiste i maj zawsze jaki idea, ktry, jak im si wydaje, przyniesie im sprawiedliwo; wierz, e ta sprawiedliwo bdzie absolutna, to znaczy rozwie wszystkie problemy, usunie wszystkie krzywdy. Nie zdaj sobie bowiem sprawy z tego, e kada nowa forma organizacji spoecznej czy pastwowej musi przynie nowe przywileje i nowe upoledzenia, nowe cierpienia obok nowych radoci i moliwoci. Jedno jest na pewno w twierdzeniu austriackiego historyka prawdziwie, a mianowicie e ustrj monarchii posiada dobre i korzystne strony dla wszystkich narodowoci wchodzcych w skad Austrii w okresie jej rzdw liberalnych i konstytucyjnych. Bez wtpienia przynaleno do wielkiego mocarstwa stwarzaa moliwoci rozwoju, ktre potem si rzeczy zmniejszay si w maych, sabych i stale zagroonych pastwach. Ale w tej epoce dziejowej, jaka rozpocza si w poowie XIX wieku, poczucie odrbnoci narodowej, poczucie zwizku z caoci stanowic nard byo gwn si ksztatujc postawy wszelkich zbiorowoci ludzkich; nawet poczucie przynalenoci klasowej musiao, jak ucz nas dzieje minionej epoki, ustpowa przed ideaem narodowym. Wanie to stao si przyczyn upadku wielonarodowego pastwa austriackiego i daremnie byoby rachowa straty i korzyci materialne tych ludw, ktre po upadku monarchii habsburskiej rozpoczy sam odzielny byt pastwowy. Jak dobrobyt osobisty nie pogodzi jednostki z niewol, tak i konieczno wyrzecze i ofiar nie odstrczy narodw od denia do budowy wasnych wolnych i niezalenych pastw.

WSKAZWKI BIBLIOGRAFICZNE

W jzyku polskim istnieje niewiele nowszych opracowa odnoszcych si do naszego tematu. Prace Henryka BATOWSKIEGO poruszaj to zagadnienie w szerokim zakresie, chocia nie s mu bezporednio powicone. S to przede wszystkim: Pastwa bakaskie 1800-1923, Krakw 1938. Zwizy zarys dziejw Sowiaszczyzny, Krakw 1948. Rozpad Austro-Wgier 1914-1918, Wrocaw 1965. Znaczne fragmenty tego zagadnienia opracowa Wacaw Felczak w ksikach: Wgierska polityka narodowociowa przed wybuchem powstania w 1848 r., Krakw-Wrocaw 1964. Ugoda wgiersko-chorwacka 1868 roku, Wrocaw 1969. Historia Wgier, Wrocaw 1966, do dokadnie omawia zagadnienie narodowociowe, ale ogranicza si do krajw wgierskich. Historia narodw Jugosawii, Krakw 1970, jest zarysem dziejw Jugosawii, ale do spraw soweskich, chorwackich i Serbw wojwodiskich przydatna. Problem Ukraicw galicyjskich przed r. 1848 i w 1848 r. Opracowa najdokadniej Jan Kozik w dwch ksikach: Ukraiski ruch narodowy w Galicji w latach 1830-1848, Krakw 1973. Midzy reakcj a rewolucj (Sprawa ukraiska w latach 1848-1849) w druku. Kocowe stadium problemu narodowociowego monarchii habsburskiej opracowa Micha Puaski w ksice: Z dziejw genezy Europy wersalskiej. Wsppraca Sowian zachodnich i poudniowych pod koniec 1918 roku, Wrocaw 1974. O sprawach czeskich, sowackich i polsko-czechosowackich wiele informacji znajduje si w pracy zbiorowej:

CIECHOWSKIEGO (Z. WOJCIECHOWSKI, WARSKI), Katowice-Wrocaw 1947.

Polska-Czechy. Dziesi wiekw ssiedztwa. Pod redakcj Z. WOJT. LEHR-SPAWISKI, K. PI-

Z innych, oglnych a najnowszych opracowa polskich wymieni naley nastpujce ksiki z serii Ossolineum: Historia Czechosowacji, opracowana przez Romana HECKA i Mariana ORZECHOWSKIEGO, Wrocaw 1969. Historia Rumunii, opracowana przez Juliusza DEMELA, Wrocaw 1970. Historia Austrii, napisana przez Henryka WERESZYCKIEGO, Wrocaw 1972. Historia Jugosawii, przygotowana do druku przez Wacawa FELCZAKA i Tadeusza WASILEWSKIEGO. aden historyk dziejw monarchii habsburskiej nie moe nie wymieni starego, ale nadal bardzo cennego i podstawowego dziea Oswalda BALZERA pt.: Historia ustroju Austrii, Lww 1898. Z najwaniejszych i najnowszych opracowa w obcych jzykach naley wymieni: Hugo HANTSCH, Die Nationalittenfrage im alten sterreich, Wien 1953. Fran ZWITTER, Les problmes nationaux dans la monarchie des Habsbourg, Beograd 1960. Robert A. KANN, The multinational Empire. Nationalism and National reform in the Habsburg Monarchy 1848-1918, t. I-II, New York 1950. Robert A. KANN, The Habsburg Empire. A Study in Integration and Desintegration, New York 1956. Hans KOHN, The Idea of Nationalism. New York 1948. Carlie A. MACARTNEY, The Habsburg Empire 1790-1918. Cambridge 1968. Jacque DROZ, L'Europe Centrale. volution historique de lide de Mitteleuropa. Paris 1960. Julius MISKOLCZY, Ungarn in der Habsburger Monarchie, Wien 1959. Karl EDER, Der Liberalismus im Alten sterreich, Wien 1955. Najdokadniej problem narodowociowy monarchii habsburskiej zosta opracowany w referatach na midzynarodow konferencj powicon temu zagadnieniu, ktra odbya si w kwietniu 1966 r. w Indiana

Univ. Bloomington Ind., gdzie sprawy poszczeglnych narodowoci monarchii habsburskiej byy przedstawione przez historykw krajw sukcesyjnych, jak i historykw amerykaskich. Referaty te zostay opublikowane w 3-tomowym zbiorze: Austrian History Yearbook, volume III, pt. 1-3. Rice University 1967. Literatura naukowa przedmiotu przekracza ju aktualnie wiele setek powanych pozycji Nie sposb wic cytowa ich w tym zbiorze. Warto jednak wymieni tu najnowsze syntezy historii poszczeglnych narodw sukcesyjnych, napisanych przez ich wasnych historykw. S to prace zbiorowe: Pehled eskoslovenskch dejin, t. I-III, Praha 1958-1960. Djiny Slovenska, t. I-II, Bratislava 1961-1968. Die Geschichte Ungarns, Budapest 1971. Istorija Jugoslavije, Beograd 1970. Brve histoire de la Transylvanie, Bucarest 1965. Najnowsza synteza dziejw Austrii, opracowana przez historyka austriackiego: Erich ZLLNER, Geschichte sterreichs, Wien 1961. Naley te tu wymieni najnowsze syntezy stosunkw polsko-czeskich: ei a Polci v minulosti, t. I-II, Praha 1967; polsko-sowackich: Polci a Slovci, Bratislava 1969; polsko-jugosowiaskich: Ljubomir DURKOVI, Jugoslovensko-polska saradnja 1772-1840, Novi Sad 1971: polsko-wgierskich: Endre KOVCS, A magyar-lengyel kapcsolatok, Budapest 1973, oraz Wacaw FELCZAK, Polska a Wgry (w druku).