PAWE ZIMNY

ELEKTRODYNAMIKA TECHNICZNA
WYKADY DLA SPECJALNOCI ZAMAWIANEJ

TECHNOLOGIE INFORMATYCZNE W ELEKTROTECHNICE

WYDAWNICTWO POLITECHNIKI GDASKIEJ

Materiay zostay przygotowane w zwizku z realizacj projektu pt. Zamawianie ksztacenia na kierunkach technicznych, matematycznych i przyrodniczych - pilota wspfinansowanego ze rodkw Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego nr umowy: 46/DSW/4.1.2/2008 zadanie 018240 w okresie od 21.08.2008-15.03.2012

PAWE ZIMNY

ELEKTRODYNAMIKA TECHNICZNA
WYKADY DLA SPECJALNOCI ZAMAWIANEJ

TECHNOLOGIE INFORMATYCZNE W ELEKTROTECHNICE

Studia pierwszego stopnia

GDASK 2012

PRZEWODNICZCY KOMITETU REDAKCYJNEGO WYDAWNICTWA POLITECHNIKI GDASKIEJ

Romuald Szymkiewicz
RECENZENT

Kazimierz Jakubiuk
PROJEKT OKADKI

Katarzyna Olszonowicz

Wydano za zgod Rektora Politechniki Gdaskiej

Copyright by Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej

Gdask 2012

Publikacja dostpna tylko w wersji elektronicznej

Utwr nie moe by powielany i rozpowszechniany, w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposb, bez pisemnej zgody wydawcy

ISBN 9788373483030

WYDAWNICTWO POLITECHNIKI GDASKIEJ Wydanie I. Ark. wyd. 10,6, ark. druku 11,0, 984/660

Rozdzia 1

8
SPIS TRECI

1. WSTP ................................................................................................................................... 2. POJCIA PODSTAWOWE: JEDNOSTKI, ADUNEK, ZASADA ZACHOWANIA ADUNKU ............................................................................................................................ 2.1. Jednostki ......................................................................................................................... 2.2. adunek elektryczny ....................................................................................................... 2.3. Zasada zachowania adunku elektrycznego .................................................................... 3. PRAWO COULOMBA, POLE ELEKTRYCZNE ................................................................ 3.1. Prawo Coulomba ............................................................................................................ 3.2. Pole elektryczne .............................................................................................................. 3.3. Prawo Gaussa .................................................................................................................. 4. POLE CENTRALNE, PRACA W POLU ELEKTRYCZNYM, POTENCJA .................... 4.1. Pole elektrostatyczne jako pole centralne ....................................................................... 4.2. Potencja elektryczny ...................................................................................................... 5. PRZEWODNIKI I IZOLATORY. POLE ELEKTROSTATYCZNE PRZEWODNIKW. POJEMNO ........................................................................................................................ 5.1. Pole elektrostatyczne przewodnikw .............................................................................. 5.2. Warunki brzegowe na granicy przewodnik izolator .................................................... 5.3. Pojemno. Przykady oblicze pola elektrycznego przewodnikw ............................... 6. POLE ELEKTRYCZNE W DIELEKTRYKACH ................................................................. 6.1. Polaryzacja dielektrykw ................................................................................................ 6.2. Przykady oblicze pola elektrostatycznego w dielektrykach ......................................... 7. ENERGIA I SIY W POLU ELEKTROSTATYCZNYM .................................................... 8. POLE PRZEPYWOWE. REZYSTANCJA. MOC W POLU PRZEPYWOWYM ........... 8.1. Pole przepywowe ........................................................................................................... 8.2. Rezystancja ..................................................................................................................... 8.3. Moc w polu przepywowym ........................................................................................... 9. STACJONARNE POLE MAGNETYCZNE ......................................................................... 9.1. Sia dziaajca na adunek w polu elektromagnetycznym ............................................... 9.2. Prawo Amprea ............................................................................................................. 9.3. Przykady oblicze pola magnetycznego ........................................................................ 9.4. Rwnania Maxwella dla magnetostatyki ........................................................................ 9.5. Wzr Biota-Savarta i przykady jego zastosowa .......................................................... 9.6. Strumie magnetyczny. Indukcyjno wzajemna i wasna ............................................. 9.7. Siy elektrodynamiczne ................................................................................................... 10. POLE MAGNETYCZNE W ORODKACH MATERIALNYCH ....................................... 10.1. Orodki nieferromagnetyczne ....................................................................................... 10.2. Materiay ferromagnetyczne .......................................................................................... 10.3. Obwody magnetyczne ................................................................................................... 10.4. Przykady oblicze obwodw magnetycznych ..............................................................

5 6 6 8 10 15 15 16 20 26 26 28 39 39 42 44 55 55 64 69 74 74 76 80 83 83 87 88 97 99 106 109 114 114 118 126 131

6
11. POLE ELEKTROMAGNETYCZNE .................................................................................... 11.1 Prawo Faradaya .............................................................................................................. 11.2. Rwnania Maxwella dla pola elektromagnetycznego ................................................... 11.3 Rwnania Maxwella dla pola elektromagnetycznego w materii .................................... 11.4. Pole elektromagnetyczne sinusoidalnie zmienne .......................................................... 11.5. Pole elektromagnetyczne quasi-stacjonarne w przewodniku ........................................ 12. FALE ELEKTROMAGNETYCZNE .................................................................................... 145 145 152 154 157 159 169

Rozdzia 1

WSTP

Od ponad wieku korzystamy z dobrodziejstw, jakie niesie opanowanie energii elektrycznej. Z energi elektryczn jest zwizane pole elektromagnetyczne. Poznanie wasnoci tego pola, umiejtno oblicze coraz bardziej zoonych urzdze elektrycznych, powstanie teorii obwodowych, wszystko to zoyo si na rozwj elektrotechniki. Pole elektromagnetyczne, wyraone rwnaniami Maxwella, obejmuje szerokie widmo czstotliwoci od zerowej odpowiadajcej prdowi staemu a do czstotliwoci rzdu 1022 Hz odpowiadajcej promieniowaniu . Tak szerokie widmo pokrywa czstotliwoci przemysowe, stosowane w telekomunikacji, wiato widzialne, promieniowanie rentgenowskie i wreszcie promieniowanie . W zakresie kadej z tych czstotliwoci buduje si urzdzenia wykorzystujce pole elektromagnetyczne. Zadaniem inyniera jest umiejtno projektowania i eksploatacji takich urzdze. Bez elementarnej znajomoci zasad fizyki pola elektromagnetycznego jest bardzo trudno wnie postp, eksploatowa czy konstruowa nowe urzdzenia wykorzystujce pole elektromagnetyczne. Obecne trendy rozwojowe w kierunku miniaturyzacji wielu urzdze wymagaj bardzo dobrej znajomoci fizyki, a od konstruktora urzdze elektrycznych szczeglnie dobrej znajomoci fizyki pola elektromagnetycznego. Czsto wykorzystuje si sprzenie pola elektromagnetycznego z innymi polami fizycznymi, szczeglnie jest to powszechne w urzdzeniach z zakresu szybko rozwijajcej si nanotechnologii i tutaj rwnie zjawiska fizyczne s opisywane rwnaniami Maxwella. Na podstawie bada eksperymentalnych i obserwacji kosmologicznych wykazano, e rwnania te opisuj zjawiska fizyczne od skali wymiarw jdra atomowego do wymiarw galaktycznych. Literatura dotyczca pola elektromagnetycznego jest bardzo obszerna, co oczywicie powoduje trudnoci z wyborem. Dobrym wstpem do poznania pola elektromagnetycznego jest zapoznanie si z podrcznikami fizyki dotyczcymi pola elektromagnetycznego. W pierwszym czytaniu lepiej wybiera podrczniki napisane z zastosowaniem midzynarodowego ukadu jednostek. Bardzo dobrym podrcznikiem, wznowionym w ostatnich latach, jest Feynmana wykady z fizyki, autorzy: Feynman R. P., Leighton R. B., Sands M., ktrego tom II dotyczy pola elektromagnetycznego. Podrczniki napisane specjalnie dla inynierw, gdzie wykad z pola elektromagnetycznego czsto nazywa si wykadem z elektrodynamiki bd elektrodynamiki technicznej, odpowiednie dla wstpnego kursu to: Elektryczno i magnetyzm w technice profesora H. Rawy, Elektrotechnika teoretyczna, tom II, Pole elektromagnetyczne profesora M. Krakowskiego. Bardziej zaawansowane podrczniki, raczej trudne w pierwszym czytaniu, to: Sikora R. Teoria pola elektromagnetycznego, Zahn M. Pole elektromagnetyczne, Griffiths D. J Podstawy elektrodynamiki. Trzeba rwnie zwrci uwag, e teoria pola elektromagnetycznego wymaga znajomoci aparatu matematycznego dotyczcego: algebry i analizy wektorowej, obliczania caek po krzywej, powierzchniowych i objtociowych, elementw geometrii rniczkowej. Wskazanym jest przypomnienie odpowiednich wiadomoci z kursu matematyki. Na zakoczenie krtkiego wstpu dzikuj Panu Profesorowi Kazimierzowi Jakubiukowi, ktry podj si niewdzicznego trudu recenzji skryptu. Bardzo dzikuj za yczliwe wskazanie usterek, co pozwolio znacznie poprawi jako skryptu.

Rozdzia 2

POJCIA PODSTAWOWE: JEDNOSTKI, ADUNEK, ZASADA ZACHOWANIA ADUNKU

2.1. Jednostki
Przed przystpieniem do zasadniczej tematyki naszego wykadu przyjmiemy umow, e bdziemy stosowali midzynarodowy ukad jednostek SI (Systme International), ktrego wielkoci podstawowe podano w tab. 2.1.
Tabela 2.1
Wielko dugo masa czas natenie prdu elektrycznego temperatura wiato rda wiata Nazwa metr kilogram sekunda amper kelwin kandela Oznaczenie m kg s A K cd

W elektrodynamice bdziemy praktycznie stosowali cztery pierwsze jednostki podstawowe i std czsto spotykamy si z okreleniem ukad jednostek MKSA. Znajomo jednostek odgrywa bardzo wan rol w pracy inyniera, co wynika z podstawowego prawa stwierdzajcego, e wszystkie prawa fizyczne zapisane w postaci formu matematycznych musz mie tak posta, aby wystpowaa zgodno jednostek po obu stronach rwnania. Jako przykad rozpatrzmy zagadnienie wyznaczania okresu drga wahada matematycznego. Na niewakiej nici o dugoci L [m] wisi masa o wielkoci M [kg] i przeprowadzamy eksperyment w polu o przypieszeniu grawitacyjnym g [ms2]. Naszym celem jest okrelenie, jak zaley okres drga wahada T [s] od tych wielkoci, ktre decyduj o ruchu wahada. Sprbujemy zapisa zwizek midzy okresem wahada a przewidywanymi wielkociami fizycznymi L, M, g, ktre decyduj o tym okresie w postaci zalenoci:

T = aM L g

(2.1)

gdzie a jest bezwymiarow sta podlegajc okreleniu na drodze eksperymentalnej; , , to bezwymiarowe wykadniki potgowe, ktre naley dobra tak, aby rwnanie (2.1) miao identyczne jednostki po obu stronach rwnania. Do rwnania (2.1) w miejsce wielkoci T, L, M, g podstawiamy jednostki podstawowego ukadu jednostek, a wic mamy rwnanie:

7
m [s] = [kg] [m] 2 s

[s] = [kg] [m] + [s] 2 Zgodnie z podanym powyej prawem, e rwnanie (2.1) musi by jednorodne ze wzgldu na jednostki podstawowe, moemy zapisa ukad rwna dla wyznaczenia liczb , , :
=0 +=0 2 = 1.

Po rozwizaniu powyszego ukadu rwna znajdujemy: = 0, = 1/2, = 1/2 i otrzymujemy wzr wyraajcy okres wahada matematycznego:
T =a L . g

Warto zwrci uwag na fakt, e na podstawie analizy wymiarowej wyeliminowalimy zaleno okresu wahada matematycznego od jego masy i wystarczy przeprowadzi prosty eksperyment fizyczny, aby wyznaczy bezwymiarowy wspczynnik a. Mona stwierdzi, e na bazie analizy wymiarowej uzyskalimy bardzo cenn wskazwk na podstawie, ktrej moemy zaprojektowa eksperyment pozwalajcy okreli okres wahada matematycznego. Czsto jednostki podstawowe s zbyt wielkie lub zbyt mae dla okrelenia danej wielkoci fizycznej i wtedy stosujemy odpowiednie przedrostki oznaczajce, e jednostka danej wielkoci fizycznej zostaa pomnoona przez 10p, gdzie wykadnik p okrela nazwa przedrostka (tab. 2.2).
Tabela 2.2
Przedrostek atto femto piko nano mikro mili kilo mega giga tera peta exa Skrt a f p n m k M G T P E Liczba przez ktr mnoymy jednostk 10
18 15 12 9 6 3 3 6 9

Przykad uycia as fs ps ns s ms attosekunda femtosekunda pikosekunda nanosekunda mikrosekunda milisekunda

10

10

10 10 10

10

kHz kilohertz MHz megahertz GHz gigahertz THz terahertz PHz petahertz EHz exahertz

10

10 10

12 15 18

10 10

8 2.2. adunek elektryczny

W przyrodzie obserwujemy wystpowanie wielkoci zwanych adunkami elektrycznymi. Charakterystyczn cech adunkw jest wystpowanie dwch rodzajw adunkw elektrycznych. Jeden rodzaj okrelamy jako adunki dodatnie, a drugi jako ujemne. Fakt, e adunki posiadaj rne znaki stwierdzamy na drodze eksperymentalnej, mierzc siy wystpujce midzy adunkami. Stwierdzono, e adunki tego samego znaku si odpychaj a adunki znakw przeciwnych si przycigaj. Bardzo czsto wprowadzamy pojcie tzw. adunku prbnego, ktry definiujemy jako bardzo may adunek dodatni i mierzc si dziaajc na ten adunek, okrelamy wielko adunku badanego. Oczywicie okrelenie bardzo may nie jest precyzyjne i dlatego w dalszych rozwaaniach bdziemy starali si uwolni od precyzowania tego pojcia. Powstaje jednak pytanie, jaki moe by najmniejszy adunek? Odpowiadajc na to pytanie, mona stwierdzi, e kady adunek ma struktur ziarnist, w ktrej podstawowym ziarenkiem jest adunek pojedynczego elektronu, niepodzielny i wynoszcy okoo 1,60221019 C 0,16 aC. Przyjmuje si, e jest to adunek ujemny. Jednostka adunku jest nazywana kulombem i jest zwizana z jednostkami podstawowymi zalenoci: 1 C = 1 As (2.2) Identyczny adunek dodatni posiada proton i mona powiedzie, e cay adunek makroskopowy stanowi mieszanin olbrzymiej liczby tych elementarnych adunkw. W naszych rozwaaniach bdziemy zajmowali si efektami wywoanymi przez adunki zoone z wielkiej liczby adunkw elementarnych i dlatego bdziemy traktowa adunek znajdujcy si w pewnym obszarze przestrzeni V (rys. 2.1) jako wielko fizycznie cig, co oznacza, e w rozwaanym obszarze V znajduje si tak dua liczba adunkw, e dokonujc pomiarw, nie obserwujemy wspomnianej wyej ziarnistoci adunku. Wprowadzimy pojcie adunku punktowego, ktry najczciej bdziemy oznaczali liter Q. Pojcie adunku punktowego jest wygodne w obliczeniach w sytuacjach, kiedy nie jestemy zainteresowani wielkociami fizycznymi w obszarze, gdzie znajduje si adunek czy wykonujemy pomiary w odlegociach na tyle duych w stosunku do obszaru zajmowanego przez adunek, e moemy praktycznie nie bra pod uwag jego rozkadu przestrzennego. W sytuacji, kiedy rozkad przestrzenny adunku odgrywa istotn rol, wprowadzamy pojcie objtociowej gstoci adunku , ktr definiujemy:
Q = lim V 0 V

(2.3)

gdzie Q to adunek zawarty w obszarze V (rys. 2.1). Przyjmujemy, e obszar V jest na tyle duy, e wystpujcy w nim adunek Q nie wykazuje ziarnistoci czyli jest opisywany funkcj cig. Wymiarem adunku objtociowego zgodnie ze wzorem (2.3) jest [Cm3]. adunek objtociowy moe by zaleny od pooenia w przestrzeni jak rwnie od czasu. Generalnie, dla opisania adunku przestrzennego naley przyj odpowiedni ukad wsprzdnych przestrzennych, np. ukad wsprzdnych prostoktnych x, y, z, w ktrym rozkad gstoci objtociowej opisuje funkcja (x, y, z, t). Jeeli gsto adunku jest niezalena od czasu, to bdziemy mwili o statycznym rozkadzie adunku i opisywali funkcj (x, y, z).

Rys. 2.1. Obszar o objtoci V zawierajcy adunek Q

Jeeli znany jest rozkad adunku objtociowego (x, y, z, t), to adunek Q(t) zawarty w obszarze V obliczamy z zalenoci:
Q (t ) =

(x, y, z, t )dV .
V

(2.4)

Przykad 2.1

Wewntrz kuli o promieniu R znajduje si adunek objtociowy okrelony zalenoci: (r, t) = msin(t)[1 (r/R)2], gdzie m to amplituda adunku objtociowego, r jest odlegoci od rodka kuli, = 2f to pulsacja gstoci adunku, a f to czstotliwo. Dla obliczenia adunku kuli korzystamy z zalenoci (2.4):
Q (t ) =

VR

m sin(t ) 1

2 r dV R

gdzie VR jest objtoci kuli. Ze wzgldu na ksztat obszaru w postaci kuli przyjmujemy ukad wsprzdnych sferycznych , , (rys.2.2) i wyczajc przed znak caki skadniki niezalene od zmiennych cakowania mamy:
2 R

Q (t ) = m sin(t )

0 0

r 2 2 1 r sin dddr R 0

gdzie czynnik r2sin jest jakobianem wynikajcym z przyjcia ukadu wsprzdnych sferycznych.

Rys. 2.2. Ukad wsprzdnych sferycznych r, ,

10
Dziki przyjciu ukadu wsprzdnych sferycznych mamy do obliczenia trzy niezalene caki i po wykonaniu cakowania i podstawieniu granic mamy:

Q(t ) = 0,4Qm sin(t )

gdzie Qm = 4/3(R3m). Warto zwrci uwag na fakt, e adunek Qm reprezentuje maksymalny adunek zawarty w kuli o promieniu R naadowanej rwnomiernie adunkiem o gstoci m. Ze wzgldu na nierwnomierny rozkad maksymalny adunek znajdujcy si w kuli jest 2.5 razy mniejszy jak to pokazuje wspczynnik 0,4 we wzorze okrelajcym cakowity adunek kuli.

2.3. Zasada zachowania adunku elektrycznego

Istotn wasnoci adunku elektrycznego jest fakt, e w przyrodzie wystpuje idealna rwnowaga adunkw elektrycznych dodatnich i ujemnych. Innymi sowy, jeeli wytworzymy adunek ujemny, to jednoczenie powstanie dokadnie taka sama ilo adunku dodatniego. Wyrazem tej wasnoci przyrody jest zasada zachowania adunku, ktr mona wyrazi nastpujco: Cakowity adunek elektryczny ukadu odosobnionego, tzn. algebraiczna suma dodatnich i ujemnych adunkw wystpujcych w dowolnej chwili, nie moe ulec zmianie. Przez ukad odosobniony rozumiemy ukad, ktrego granic nie przenika materia w adnej postaci. Oznaczajc objto ukadu odosobnionego przez V(t), a jego adunek przez Q(t), moemy zasad zachowania adunku zapisa w postaci:
dQ(t ) = 0. dt

(2.5)

Rys. 2.3. Obszar odosobniony V(t)

lub biorc pod uwag (2.4) mamy:

dQ(t ) d = dt dt

(x, y, z , t ) dV . ()
V t

W przypadku oglnym, kiedy objto V(t) zmienia si z czasem, nie mona zmieni kolejnoci cakowania i rniczkowania, co oznacza, e nie moemy przej z rniczkowaniem pod znak caki, nie biorc pod uwag zmiennoci w czasie granic jej obszaru V(t).

11
W celu obliczenia pochodnej w tym przypadku skorzystamy z definicji pochodnej, przyjmujc, e obszar cakowania w chwili t wynosi V, a w chwili t + t wynosi V + V (rys.2.3): 1 dQ (x, y, z, t + t )dV (x, y, z, t )dV . = lim dt t 0 t V V + V

Zapisujc pierwsz z caek w powyszej zalenoci w postaci sumy dwch caek, mamy:
V + V

(x, y, z, t + t )dV = (x, y, z, t + t )dV + (x, y, z, t + t )dV

V
V

i zbierajc razem caki po obszarze V(t), mamy:

dQ 1 = lim dt t 0 t

[ (x, y, z, t + t ) (x, y, z, t )]dV t (x, y, z, t + t )dV

1
V
V

(2.6)

Pierwsza caka jest cak obliczan po ustalonym w chwili t obszarze V(t) i moemy przej do granicy wzgldem t, otrzymujc:
1 lim t 0 t = lim =
t 0

[ (x, y, z, t + t ) (x, y, z, t )]dV =

V

(x, y, z , t + t ) (x, y, z , t )
t

dV =

()
V t

(x, y, z , t ) dV t

Element objtoci dV w drugiej z caek we wzorze (2.6) moemy zapisa w postaci dV = dl dS, ale biorc pod uwag, e dl = vnt dla maych czasw t mamy:

1 lim t 0 t =
S (t )

= lim (x, y, z , t + t )v tdS = (x, y, z, t + t )dV t

V

t 0

(x, y, z, t )v dS
n

Zbierajc razem wyniki przeprowadzonych oblicze, mamy zasad zachowania adunku w postaci zalenoci:

dQ = dt

t dV + v ndS = 0 ,
V S

(2.7)

gdzie skadow normaln prdkoci v zapisano w postaci iloczynu skalarnego wektora normalnej n i prdkoci v, a mianowicie vn = v n. Zapisana w postaci cakowej (2.7) zasada zachowania adunku jest zwizan z cakowaniem po caym obszarze V(t), ktry moe by nieskoczony, co powoduje najczciej

12
powane kopoty obliczeniowe. Bardziej odpowiedni postaci jest podanie zasady zachowania w postaci rwnania rniczkowego, jak mwimy w postaci lokalnej. Dla dokonania tego przejcia, korzystajc z twierdzenia Gaussa, zapiszemy drug z caek w rwnaniu (2.7) w postaci:

v ndS = div(v )dV

S V

gdzie div(v ) =

(v x ) v y (v z ) jest operacj dywergencji na polu wektorowym v + + x y z

( )

w ukadzie wsprzdnych prostoktnych. W literaturze bardzo czsto wprowadza si tzw. symbol nabla , ktry w ukadzie wsprzdnych prostoktnych mona zapisa symbolicznie:
= ex + ey + ez x y z

(2.8)

gdzie wektory ex, ey, ez s wektorami jednostkowymi ukadu wsprzdnych prostoktnych dla osi x, y, z odpowiednio. Wektory jednostkowe ukadu osi wsprzdnych nazywa si czsto wersorami odpowiednich osi wsprzdnych. Korzystajc z operatora nabla, operacj dywergencji mona symbolicznie zapisa w postaci: div( v) = (v ). Przeksztacajc na mocy twierdzenia Gaussa cak objtociow na cak powierzchniow, zapisujemy rwnanie (2.7) w postaci:
+ (v ) dV = 0 t
V

Powysza zaleno jest speniona dla dowolnego obszaru V, a wic warunkiem, e bdzie speniona jest zerowanie si wyraenia wystpujcego w nawiasie prostoktnym pod cak, skd wynika zasada zachowania adunku w postaci rwnania rniczkowego:
+ (v ) = 0 t

(2.9)

Lub, jak czsto mwimy, w postaci lokalnej. Interpretacja fizyczna rwnania (2.9) wynika z zapisu (2.7). Jeeli wyobrazimy sobie obszar V jako prostopadocian o wymiarach V = xyz, to stwierdzamy, e zmiany gstoci adunku w tym obszarze wywouj przepyw strumienia adunku vn przez ciany tego prostopadocianu. Jeeli t > 0 , to strumie adunku musi by skierowany do wntrza prostopadocianu, czyli vn < 0, gdzie n to wektor normalnej zewntrznej dla prostopadocianu V. Tak wic wzrost adunku wewntrz obszaru jest wytwarzany na skutek istnienia rde zewntrznych, a nie na skutek jego generacji wewntrz obszaru. Zapis prawa zachowania adunku w postaci (2.9) ma jeszcze jedn drobn niedogodno, a mianowicie w rwnaniu wystpuje wektor prdkoci v, mona powiedzie opisujcy mechaniczne wasnoci chmury adunku o gstoci . Jest to zadowalajce ujcie przy opisie dynamiki gazw, ale niezbyt wygodne przy opisie transportu adunkw w cieczach i ciaach staych, a nawet w gazach, jeeli opisujemy gaz jako orodek cigy. Celowym jest

13
odseparowanie si od mechaniki i dlatego wprowadza si pojcie strumienia adunkw, ktry nazywamy wektorem gstoci prdu i definiuje go zaleno: j = v (2.10) Jeeli wystpuje K-typw adunkw o gstociach k, ktre poruszaj si z prdkociami vk (k = 1, 2, ..., K), to:
j=
k =K k =1

k vk

(2.11)

gdzie suma jest sum wektorow. Jest oczywistym, e rwnie gsto w rwnaniu (2.9) k =K jest w tym przypadku obliczana z zalenoci = k . Jak wynika z definicji (2.10),

k =1

(2.11) gsto prdu jest wektorem i ma wymiar Am2. Po wprowadzeniu wektora gstoci prdu zasada zachowania adunku (2.9) przyjmuje posta:
+j = 0 t

(2.12)

Zasada zachowania adunku (2.12) jest jednym z fundamentalnych rwna pola elektromagnetycznego i czsto bdziemy si do niej odwoywa. W praktyce czsto mamy do czynienia z obiektami, w ktrych dominujcymi s dwa wymiary, jak w przypadku cienkich pyt bd powok, dla ktrych ich grubo jest praktycznie do pominicia. Jeeli obliczamy efekty wywoane obecnoci adunku na pycie, to mona praktycznie zaniedba rozkad adunku wzdu gruboci pyty bd powoki. Podobna sytuacja wystpuje w przypadku obiektw wykonanych z materiaw przewodzcych, gdzie adunek gromadzi si w warstwie powierzchniowej o gruboci kilku warstw atomowych. W takiej sytuacji obliczenia z uwzgldnieniem objtociowego rozkadu adunku byyby bardzo trudne, a czsto wrcz niemoliwe, gdy nie potrafimy tego rozkadu objtociowego obliczy. Dla uniknicia tych trudnoci wprowadzamy pojcie powierzchniowej gstoci adunku (x, y, z, t), ktr definiujemy:

(x, y, z , t ) = lim

S 0

Q(x, y, z , t ) S

(2.13)

gdzie S jest elementarn powierzchni, a Q(x, y, z, t) to adunek znajdujcy si na powierzchni S w chwili t (rys. 2.4). Jednostk adunku powierzchniowego jest Cm2. Cakowity adunek znajdujcy si na powierzchni S obliczamy z zalenoci:
Q (t ) =

(x, y, z, t )dS .
S

(2.13)

Podobna sytuacja wystpuje dla obiektw, ktrych jeden wymiar jest znacznie wikszy od dwch pozostaych. Jako dobry przykad mog tutaj suy przewody napowietrznej linii energetycznej.

14

Rys. 2.4. adunek powierzchniowy (x, y, z, t) i liniowy (x, y, z, t)

Dla przyrzdu pomiarowego znajdujcego si na powierzchni ziemi pod lini, czyli kilka, a czsto kilkanacie metrw od osi przewodw tworzcych lini ich rednica jest praktycznie bez znaczenia. W takiej sytuacji wygodnym modelem matematycznym jest przyjcie rozkadu adunku w postaci tzw. adunku liniowego (x, y, z, t), ktry definiujemy:

(x, y, z, t ) = lim

L 0

Q(x, y, z, t ) L

(2.15)

gdzie Q(x, y, z, t) adunek znajdujcy si na elemencie liniowym o dugoci L w chwili t. Czsto mwic o adunku liniowym, bdziemy brali pod uwag tylko o obiektu (rys. 2.4) i bdziemy mwili, e adunek znajduje si na krzywej (nici), ktrej pooenie w przestrzeni opisuj rwnania opisujce o naszego obiektu. Dla obliczenia cakowitego adunku zwizanego z obiektem o dugoci L naley obliczy cak krzywoliniow:
Q (t ) = (x, y , z , t )dL .
L

(2.16)

Rozdzia 3

PRAWO COULOMBA, POLE ELEKTRYCZNE

3.1. Prawo Coulomba

Umieszczajc dwa punktowe adunki elektryczne Q1, Q2 odpowiednio w punktach P1(x1, y1, z1), P2(x2, y2, z2) stwierdzimy, e na kady z adunkw dziaa sia. Kierunek tej siy wyznacza prosta przechodzca przez punkty P1 i P2, a jej zwrot zaley od znakw obu adunkw. Jeeli adunki s tego samego znaku, jak mwimy jednoimienne, to wystpi odpychanie si adunkw (rys. 3.1a), a jeeli bd miay rne znaki (rnoimienne), to wystpi przyciganie midzy adunkami (rys. 3.1b).
a) b)

Rys. 3.1. Siy dziaajce midzy dwoma jednoimiennymi (a) i rnoimiennymi adunkami (b)

Warto siy dziaajcej na adunki zostaa wyznaczona eksperymentalnie przez Coulomba i w systemie jednostek SI okrela j zaleno:

F1 = F2 = gdzie: Q1, Q2 wartoci bezwzgldne adunkw,

r12

Q1 Q2
2 4 0 r12

(3.1)

odlego midzy punktami P1(x1, y1, z1), P2(x2, y2, z2) i w ukadzie wsprzdnych prostoktnych (x, y, z) odlego obliczamy z zalenoci:

r12 = ( x2 x1 ) 2 + ( y 2 y1 ) 2 + ( z 2 z1 ) 2 ,
0

przenikalno elektryczna prni jest zdefiniowane jako: 0 = 107 4c2 F/m gdzie c prdko wiata, ktr praktycznie mona przyj c = 3108 m/s. Podstawiajc prdko wiata, otrzymujemy dla przenikalnoci elektrycznej prni warto 0 = 109 36 F/m.

Przenikalno elektryczna prni jest wielkoci mianowan, a jej jednostk jest farad/metr. W systemie SI na mocy zalenoci (3.1) mamy:

[ 0 ] =

kulomb 2 niuton metr

2

C2 Nm
2

A2 s4 kg m 3

16
Wzr (3.1) wyznacza tylko warto siy dziaajcej na adunki. Chcc zapisa t si w postaci wektorowej wprowadzamy do rwnania (3.1) dodatkowo bezwymiarowy wektor jednostkowy e12 lecy na prostej czcej adunki o zwrocie od adunku Q2 do Q1 i wzr (3.1) wyznaczajcy wektor siy ma posta:
F1 = Q1Q2
2 4 0 r12

e12 = F2

(3.2)

Naley pamita, e do zalenoci (3.2) podstawiamy wzgldne wartoci adunkw, tzn. adunki wraz ze znakami. Spotkamy si rwnie w literaturze z zapisem, w ktrym zamiast wektora jednostkowego e12 wprowadza si wektor r12. Wektor r12 jest wektorem lecym na prostej czcej adunki o zwrocie od adunku Q2 do Q1 i wartoci rwnej odlegoci r12 midzy adunkami, a wic wielkoci mianowan o wymiarze odlegoci. Przy takim zapisie wzr (3.2) przyjmuje posta:
F1 = Q1Q2
3 4 0 r12

r12 = F2 .

(3.3)

3.2. Pole elektryczne

Warto zauway, e sia oddziaywania midzy adunkami elektrycznymi nie jest wywoana faktem bezporedniego dotykania si adunkw, ale powstaje, mimo e midzy adunkami wystpuje pewna odlego r12. Uwaamy, e wok kadego adunku, w przestrzeni go otaczajcej, istnieje pole elektryczne E, ktre przenosi informacj o adunku do kadego punktu w przestrzeni otaczajcej adunek rdowy. Pole elektryczne jest najczciej niewyczuwalne przez nasze zmysy i dopiero umieszczajc inny adunek, tzw. adunek prbny i mierzc si na niego dziaajc moemy wykry obecno pola elektrycznego w punkcie, gdzie znajduje si adunek prbny. Oczywicie takie adunki prbne mog si znajdowa rwnie na naszym ciele i wtedy wyczuwamy obecno pola elektrycznego, doznajc niekiedy bolesnego poraenia zwizanego z przepywem adunkw elektrycznych. Dla ilociowego okrelenia pola elektrycznego wywoanego w punkcie P1 obecnoci adunku Q2 w punkcie P2 podzielimy obie strony wzoru (3.2) przez adunek Q1 i definiujemy wynik dzielenia siy F1 przez adunek Q1 jako natenie pola elektrycznego E(x1, y1, z1) = E(1) zalenoci:
E(1) = F1 Q2 e . = 2 12 Q1 4 0 r12

Jednostk natenia pola elektrycznego jest V/m. Generalnie pomijajc indeks przy adunku rdowym, a wic kadc Q2 = Q, pole elektryczne w punkcie P1(x1, y1, z1), wywoane obecnoci adunku Q w punkcie P2(x2, y2, z2),wyraa si zalenoci:
E(1) = Q
2 4 0 r12

e12

(3.4)

Jak powiedziano powyej obecno pola elektrycznego w punkcie P1 moemy stwierdzi, umieszczajc w tym punkcie adunek i mierzc dziaajc na niego si. Ten tzw. adunek prbny powinien by may w stosunku do adunku rdowego, aby nie zakca jego pola i przyjmujemy umow, e jest to adunek dodatni. Przyjcie adunku dodatniego

17
jest wygodne, gdy pozwala nam bezporednio z pomiaru siy dziaajcej na adunek prbny wyznaczy natenie pola elektrycznego w punkcie, gdzie znajduje si adunek. Warto zwrci uwag na fakt, e wzr (3.4) jest zapisem wektorowym, a wic, obliczajc natenie pola elektrycznego w ukadzie wsprzdnych prostoktnych, musimy wyznaczy generalnie trzy skadowe tego pola Ex(1), Ey(1) i Ez(1), ktre opisuj zalenoci:
E x ( x1 , y1 , z1 ) = Q( x1 x2 ) 4 0 ( x1 x2 ) 2 + ( y1 y 2 ) 2 + ( z1 z 2 ) 2 E y ( x1 , y1 , z1 ) =

3 2

4 0 ( x1 x2 ) + ( y1 y 2 ) + ( z1 z 2
2 2

Q( y1 y 2 )

3 )2 2

(3.5)

E z ( x1 , y1 , z1 ) =

4 0 ( x1 x2 ) 2 + ( y1 y 2 ) 2 + ( z1 z 2 ) 2

Q(z1 z 2 )

3 2

Fakt, e wok adunku punktowego Q istnieje pole elektryczne moemy przedstawi obrazowo za pomoc strzaek, ktrych kierunek pokrywa si z kierunkiem pola w punkcie, gdzie znajduje si rodek strzaki (punkt obserwacji). Dugo strzaki jest proporcjonalna do wartoci pola elektrycznego w punkcie obserwacji, a jej zwrot pokazuje zwrot wektora pola elektrycznego w tym punkcie. Jest to obecnie czsto stosowany sposb przy prowadzeniu oblicze rozkadu pola elektrycznego za pomoc maszyn cyfrowych i jego wizualnej prezentacji. Rysunki 3.2 i 3.3 przedstawiaj symbolicznie obraz rozkadu pola wok adunku punktowego dodatniego i ujemnego odpowiednio w paszczynie z = 0. Rysunki tego typu su jako pomocnicze narzdzie dla atwiejszego wyobraenia sobie rozkadu pola elektrycznego. Na podstawie wielkoci i zagszczenia strzaek mona okreli miejsca, gdzie natenie pola elektrycznego osiga najwiksze wartoci. Nie s one w adnym przypadku materiaem, na podstawie ktrego, mierzc dugo strzaek, odczytujemy wartoci pola. Na takie pytania odpowiada program obliczeniowy, podajc wyniki w postaci liczbowej.

Rys. 3.2. Obraz pola elektrycznego wok dodatniego adunku punktowego

18

Rys. 3.3. Obraz pola elektrycznego wok ujemnego adunku punktowego

Z definicji natenia pola elektrycznego adunku punktowego (3.4) wynika, e pole jest liniow funkcj adunku, a wic w jego obliczeniach dla zbioru K adunkw punktowych Qk (k = 1, 2, ..., K) mona zastosowa zasad superpozycji, obliczajc natenie pola Ek od poszczeglnych adunkw, a nastpnie sumujc pola poszczeglnych skadowych, obliczamy pole wypadkowe E(P0) w punkcie P0(x, y, z):

E(x, y, z ) =

k =K k =1

4 r
Qk

2 0 0k

e 0k

(3.6)

gdzie r0k = ( x xk ) 2 + ( y yk ) 2 + ( z zk )2 to odlego midzy punktem obserwacji P0 a punktem Pk(xk, yk, zk), w ktrym znajduje si adunek Qk, natomiast e0k jest wektorem jednostkowym skierowanym od punktu Pk do punktu P0 (rys. 3.4).

Rys. 3.4. Zasada superpozycji dla wektora natenia pola elektrycznego K adunkw punktowych

Korzystajc z zasady superpozycji, moemy obliczy rozkad natenia pola elektrycznego wywoany dowolnym znanym rozkadem gstoci objtociowej adunku bd gstoci powierzchniowej bd liniowej . Rozpatrzmy objto V wypenion znanym adunkiem o gstoci objtociowej (x, y, z) (rys. 3.5).

19

Rys. 3.5. adunek objtociowy (x, y, z) w objtoci V

Tworzc prostopadocian o elementarnej objtoci dV, zgodnie z definicj adunku objtociowego zawarty w niej adunek jest dQ = dV. Jeeli jest to adunek punktowy, w punkcie P1 wynosi: wektor natenia pola elektrycznego dE dE(1) = [(dV2)(40r212)]e12. Sumujc wszystkie adunki elementarne dQ w objtoci V, natenie pola elektrycznego w punkcie P1(x1, y1, z1) moemy zapisa w postaci caki objtociowej: ( x2 , y 2 , z 2 )e12 1 dV2 E( x1 , y1 , z1 ) = (3.7) 2 4 0 r12

gdzie r12 = ( x2 x1 ) 2 + ( y2 y1 ) 2 + ( z2 z1 ) 2 odlego midzy punktem P2(x2, y2, z2) wewntrz obszaru V, w ktrym obliczamy gsto (x2, y2, z2) a punktem obserwacji P1(x1, y1, z1), wektor jednostkowy e12 w ukadzie wsprzdnych prostoktnych ma skado we: x1 x2 , y1 y2 , z1 z 2 . r12 r12 r12

W wyraeniu podcakowym we wzorze (3.7) wystpuj funkcje wektorowe e12 i mimo eleganckiego krtkiego zapisu niestety, obliczajc t cak, musimy obliczy generalnie trzy caki dla skadowych wektora jednostkowego. Przyczyna tego postpowania jest banalna i wynika z konstrukcji matematycznej caki jako sumy wielkoci skalarnych. Chcc obliczy tak symboliczn cak jak (3.7), musimy wybra ukad wsprzdnych, najwygodniej ukad wsprzdnych prostoktnych, i rozpisa trzy skadowe wektora jednostkowego e12(e12x, e12y, e12z). Tym trzem skadowym wektora jednostkowego odpowiadaj trzy skadowe natenia pola elektrycznego E(Ex, Ey, Ez) w punkcie obserwacji. Stosujc podobne rozumowanie, jak powyej, moemy wyznaczy rozkad pola elektrycznego wywoanego przez adunek powierzchniowy umieszczony na powierzchni S:

E( x1 , y1 , z1 ) =

1 4 0

( x2 , y 2 , z 2 ) e12
2 r12

dS 2

bd adunek liniowy umieszczony na krzywej L:

E( x1 , y1 , z1 ) =

( x2 , y 2 , z 2 ) e12 1 dl 2 . 2 4 0 r12

20
Podobnie, jak w przypadku adunku objtociowego, obliczenie rozkadu natenia pola elektrycznego za pomoc powyszych caek generalnie wymaga obliczenia trzech niezalenych caek dla poszczeglnych skadowych wektora natenia pola elektrycznego. Wydaje si, e majc moliwo obliczenia pola elektrycznego za pomoc powyszych wzorw cakowych, zakoczylimy problem elektrostatyki przynajmniej dla prni. Nawet najbardziej zoone caki potrafimy obliczy numerycznie. Nic wic nie stoi na przeszkodzie, aby napisa program obliczania caek wielowymiarowych, korzystajc ze znanych metod numerycznych i liczy rozkad pola elektrycznego. Niestety, jak to si czsto mwi, nasz problem jest ukryty w szczegach. Tym szczegem jest fakt, e praktycznie, oprcz kilku mao istotnych przypadkw, nie znamy rozkadu adunku czy to objtociowego, czy powierzchniowego, czy liniowego. Jeeli mamy w przestrzeni pewien rozkad przestrzenny adunku elektrycznego, to pole elektryczne wywoane przez adunki tworzce ten rozkad wystpuje rwnie w obszarze, gdzie znajduj si adunki. Wiemy z definicji pola, e jeeli adunek Q znajdzie si w polu elektrycznym E, to dziaa na niego sia QE, ktra powoduje, e adunki si przemieszczaj. Nie potrafimy bez wykonania oblicze uwzgldniajcych wizy naoone na rozkad adunku przewidzie jego rozkadu. Wykorzystamy zaleno (3.7) dla uzyskania rezultatw, ktre pozwol nam lepiej zrozumie natur pola elektrostatycznego i uatwi nam obliczenia jego rozkadu mimo nieznajomoci rozkadu adunkw, ktre to pole generuj.

3.3. Prawo Gaussa

Na pocztek wykorzystamy konsekwencje faktu, e w prawie Coulomba sia midzy adunkami jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci midzy nimi. Z tego i z zasady superpozycji wynika, e pole elektryczne, wywoane przez objtociowy rozkad adunku w objtoci V, jest opisane wzorem (3.7). Rozwamy zamknit powierzchni S znajdujc si wewntrz obszaru V (rys. 3.6).

Rys. 3.6. Wyprowadzenie prawa Gaussa

Obszar znajdujcy si wewntrz powierzchni S oznaczymy przez Vwew, a obszar Vzew = V Vwew. Na podstawie wzoru (3.7) obliczymy pole elektryczne E1 w punkcie P(1) znajdujcym si na powierzchni S i obliczymy strumie pola przez powierzchni S i mamy:

n
S

E(1)dS1 =

4
1
S 0 V

(2) n 1 e12
r2
12

dV2 dS1

21
gdzie n1 jest wektorem normalnej zewntrznej do powierzchni S w punkcie P1 (rys. 3.6). Przystpimy do obliczenia caki znajdujcej si po prawej stronie powyszej rwnoci. Zmieniajc kolejno cakowania i biorc pod uwag, e V = V1 + V2 mamy:

4
1
S 0 V

(2)n 1 e12
r
2
12

dV2 dS1 =

Vwew

4
0 S

(2)

n 1 e12 r
2
12

dS1dV2 +

4
Vzew 0 S

(2)

n 1 e12 r2
12

dS1dV2

Biorc pod uwag, e punkt P(1) ley w obszarze Vwew do caki powierzchniowej w drugim skadniku, moemy zastosowa znane z matematyki twierdzenie Gaussa:

n 1 e12 r2
12

dS1 =

Vzew

e div1 12 r2 12

dV 1

gdzie oznaczenie div1 oznacza, e obliczamy dywergencj wzgldem wsprzdnych punktu P(1). Znak minus w rwnoci wynika z faktu, e n1 jest normaln wewntrzn dla obszaru Vzew. Zapisujc w ukadzie wsprzdnych prostoktnych wektor e12r122, mamy: e12 r
2
12

= ex

x1 x2
3 r12

+ ey

y1 y2
3 r12

+ ez

z1 z 2
3 r12

gdzie r12 = ( x2 x1 ) 2 + ( y2 y1 ) 2 + ( z2 z1 ) 2 , a ex, ey, ez wektory jednostkowe ukadu wsprzdnych prostoktnych odpowiednio osi x, y i z. Obliczajc dywergencj wektora e12r12 wzgldem zmiennych x1, y1, z1, otrzymujemy div1(e12r122), a wic obliczana caka (2) n 1 e12 jest rwna zeru i pozostaje do obliczenia caka dS1dV2 . Niestety z obli4 0 r2
Vwew

12

czeniem tej caki mamy drobny kopot zwizany z faktem, e punkt P1 ley wewntrz obszaru Vwew, co powoduje, e funkcja podcakowa posiada w tym punkcie osobliwo zwizan z zerowaniem si odlegoci r12. Dla uniknicia tej trudnoci w matematyce stosuje si zabieg polegajcy na otoczeniu punktu P1 kul o maym, a w granicy zmierzajcym do zera, promieniem r (rys. 3.6). Po wprowadzeniu tej maej kuli o powierzchni Sr zapiszemy cak powierzchniow w postaci:

n 1 e12 r
2
12

dS1 =

n 1 e12 r
2
12

dS1 +

Sr

n 1 e12 r
2
12

dS1

Sr

n 1 e12 r2
12

dS1

Suma dwch pierwszych caek po lewej stronie powyszej rwnoci ogranicza objto ograniczon powierzchniami S i Sr i rwn V0 = Vwew Vr. Wewntrz tej objtoci funkcja podcakowa nie jest osobliwa, a wic moemy zastosowa twierdzenie Gaussa, przeksztacajc cak powierzchniow na cak po objtoci:

n 1 e12 r2
12

dS1 +

Sr

n 1 e12 r2
12

dS1 =

S + Sr

n 1 e12 r2
12

dS1 =

V0

e div1 12 r2 12

d V . 1

22
Dywergencj wektora e12r12 obliczylimy dla Vzew i moemy skorzysta z tego wyniku, czyli div1(e12r122), a tym samym mamy:

n 1 e12 r
2
12

dS1 =

Sr

n 1 e12 r2
12

dS1 . Obliczenie ostatnie

caki po powierzchni maej kuli o promieniu r zmierzajcym do zera jest nietrudne. Wektor jednostkowy e12 jest skierowany zgodnie z umow na zewntrz kuli i pokrywa si z kierunkiem jej promienia. Jednostkowy wektor normalnej n1 jest skierowany do wntrza kuli i pokrywa si z kierunkiem promienia, a wic iloczyn skalarny n1e12 = 1, gdy kt midzy obu wektorami wynosi 180. Odlego r12 midzy powierzchni kuli a jej rodkiem wynosi r i jest staa. Obliczajc cak powierzchniow, mamy:

n 1 e12 r2
12

dS1 =

Sr

n 1 e12 r2
12

dS1 =

4r 2 r2

= 4 . Reasumujc

przeprowadzone obliczenia, otrzymujemy prawo Gaussa dla pola elektrycznego w prni:

n EdS =
S V

( x, y , z ) dV 0

(3.8)

Otrzymany przez nas wynik stwierdza, e strumie wektora natenia pola elektrycznego przez powierzchni zamknit S jest rwny cakowitemu adunkowi zawartemu w objtoci V ograniczonej przez powierzchni S podzielonemu przez 0, a wic jeszcze raz mamy potwierdzenie, e pole elektryczne jest polem rdowym. rdem strumienia pola elektrycznego przez powierzchni ograniczajc pewien obszar przestrzeni jest adunek istniejcy w tym obszarze. Jeeli adunek zawarty w obszarze ograniczonym powierzchni S bdzie rwny zeru, to strumie przepywajcy przez t powierzchni musi by rwny zeru. Nie oznacza to, e pole elektryczne na powierzchni S jest rwne zeru, a jedynie stwierdza, e rozkad pola w przestrzeni musi by w tym wypadku taki, aby caka ze skadowej normalnej pola elektrycznego po powierzchni S bya rwna zeru. Naley pamita, e prawo Gaussa odnosi si tylko do strumienia pola elektrycznego przez powierzchni zamknit. Podobnie jak przeksztacilimy zasad zachowania adunku z postaci cakowej na lokaln posta rniczkow rwnie moemy przeksztaci prawo Gaussa (3.8), korzystajc z twierdzenia Gaussa: divAdV = n AdS susznego dla dowolnego cigego pola wek-

torowego A. Korzystajc z tego twierdzenia moemy rwnanie (3.8) zapisa w postaci:

divE
V

( x, y , z ) dV = 0 0

i stosujc klasyczne postpowanie, e warunkiem spenienia powyszej rwnoci dla dowolnej objtoci V jest zerowanie si funkcji podcakowej otrzymujemy jedno z czterech rwna Maxwella: (3.9) divE = 0 Otrzymane rwnanie jest suszne zarwno dla pola statycznego, jak rwnie dla pola elektrycznego i adunku bdcych funkcj czasu, czyli dla pl dynamicznych lub, jak mwimy, dla pola elektromagnetycznego. Wykorzystanie prawa Gaussa w postaci (3.8) do wyznaczenia rozkadu pola elektrycznego praktycznie jest moliwe tylko w kilku przypadkach. Gwna przyczyna jest

23
zwizana z nasz bardzo ograniczon umiejtnoci rozwizywania rwna cakowych, a rwnanie (3.8) przy zadanym rozkadzie gstoci objtociowej stanowi rwnanie cakowe, z ktrego naleaoby wyznaczy wektor natenia pola elektrycznego E. Mamy jednak takie przypadki, gdzie na drodze rozwaa fizycznych wynikajcych z symetrii obiektu, potrafimy przewidzie rozkad pola elektrycznego w przestrzeni i pozostaje nam tylko obliczy jego warto liczbow. Wyznaczymy rozkad pola elektrycznego wywoanego przez adunek objtociowy (r) znajdujcy si wewntrz kuli o promieniu R. Rozkad adunku objtociowego w kuli jest zaleny tylko od odlegoci r od rodka kuli. Rozwaymy dwa przypadki, a mianowicie: 1) rozkad rwnomierny (r) = 0, 2) rozkad opisany zalenoci (r) = 0(rR)2. Na podstawie symetrii sferycznej obiektu (kula) wybieramy ukad wsprzdnych sferycznych r, , (rys. 3.7). Gsto objtociowa jest wielkoci niezalen od wsprzdnych ktowych i , a wic nie ma adnej przyczyny, aby pole elektryczne zaleao od tych wsprzdnych, czyli moemy przyj, e pole zaley tylko od odlegoci od rodka kuli r. Ze wzgldu na symetri sferyczn rozkadu i jego niezaleno od zmiennych , natenie pola elektrycznego powinno mie tylko skadow promieniow, ktr oznaczymy jak E(r) (rys. 3.7). Przyjmujemy powierzchni sferyczn o promieniu r i rodku w pocztku ukadu wsprzdnych i na mocy prawa Gaussa mamy:

n EdS =
Sr Vr

( x, y , z ) dV . 0

Rys. 3.7. Ukad wsprzdnych sferycznych r, , ; er, e, e wektory jednostkowe osi r, , odpowiednio. Pole elektryczne w punkcie P wywoane obecnoci adunku punktowego w pocztku ukadu wsprzdnych

Caka powierzchniowa jest atwa do obliczenia, gdy ze wzgldu na fakt, e natenie pola elektrycznego E ma tylko skadow promieniow E(r), a kierunek normalnej pokrywa si z kierunkiem wektora jednostkowego er, moemy zapisa n EdS = E (r )dS . Warto

Sr

Sr

skadowej E(r) jest wielkoci sta na powierzchni kuli o promieniu r, std mamy n EdS = E (r )dS = E (r ) dS = 4r 2 E (r ) , gdy caka powierzchniowa po powierzchni

Sr

Sr

Sr

kuli jest rwna jej powierzchni.

24
W przypadku caki objtociowej z gstoci adunku elektrycznego musimy nie tylko rozway, e mamy dwa rne rozkady, ale rwnie uwzgldni, czy promie r powierzchni obliczeniowej jest mniejszy, czy wikszy od promienia R kuli, we wntrzu ktrej znajduje si adunek. Jak wspomniano przy opisie prawa Gaussa, jedynie adunek wewntrz powierzchni Sr wytwarza pole na tej powierzchni. W przypadku r R caka objtociowa w przypadku 1 przyjmuje posta: 1.

Vr

( x, y , z ) dV = 0 ( x, y , z ) dV = 0

d sin d
0 0 0 r

0
0

r 2 dr =

4 3 0 r , 3 0

a w przypadku 2 gstoci bdcej kwadratow funkcj promienia mamy: 2.

Vr

0 0

d sin d

0 0

4 r 2 r 5 0 . r dr = 2 R 5R 0
2

Dla r R w przypadku 1 bdzie: 1.

Vr

0 2 4 ( x, y , z ) dV = d sin d r dr = R 3 0 , 3 0 0 0

0 0

0 R

a w drugim: 2.

Vr

0 r 2 2 4 3 ( x, y , z ) dV = d sin d r dr = R 0 . 5 0 0 R 0 0 0 0

Na mocy prawa Gaussa otrzymujemy dla staej gstoci: 0r 3 dla r R 0 1. E (r ) = 3 R 0 dla r R . 3 0 r 2 Warto zauway, e pole wewntrz kuli zawierajcej rwnomiernie rozoony adunek przestrzenny zmienia si liniowo w funkcji odlegoci od rodka kuli. Natomiast dla r R, czyli na zewntrz kuli, mamy E(r) = Q40r2, a wic pole ma rozkad identyczny z rozkadem adunku punktowego Q = (4R30)3, ktry znajduje si w rodku kuli. Rwnie wanym wynikiem jest cigo pola dla r = R. Czy obliczamy pole elektryczne ze strony r < R, czy ze strony r > R, to dla r = R wynik jest identyczny. Jest to wana cecha cigoci skadowej normalnej wektora natenia pola elektrycznego. Dla gstoci objtociowej zalenej od kwadratu odlegoci r mamy: 0 r 3 dla r R 2 5 R 2. E (r ) = 0 3 0 R dla r R . 5 r 2 0 Natenie pola elektrycznego wewntrz kuli zmienia si z trzeci potg promienia dla rozkadu gstoci adunku objtociowego bdcego kwadratow funkcj promienia. Natomiast na zewntrz moemy napisa E(r R) = 0,6Q40r2, a wic jeeli adunek obli-

25
czymy tak jak przy rozkadzie rwnomiernym z zalenoci Q = (4R30)3, to pole na zewntrz jest mniejsze i jego maksymalna warto osigana na powierzchni kuli wynosi tylko 0,6 wartoci pola dla rwnomiernego rozkadu adunku. Z naszych oblicze wynika wniosek, e obliczajc pole elektryczne wywoane przez adunek objtociowy musimy zna jego rozkad w przestrzeni, gdy sposb rozmieszczenia adunku wpywa istotnie na warto pola. Powstaje pytanie, czy mierzc rozkad pola na zewntrz obszaru zajtego przez adunek objtociowy, jestemy w stanie odtworzy rozkad przestrzenny tego adunku? Postawione pytanie naley do bardzo trudnych problemw, gdy jak wida z porwnania rozkadu pola elektrycznego dla r R, w obu przypadkach charakter zmiennoci pola jest identyczny, czyli pole maleje z kwadratem odlegoci. Analizujc przebieg zmian pola w funkcji odlegoci, nie uzyskamy adnych uytecznych informacji na podstawie znajomoci charakteru jego zmiennoci na zewntrz obszaru, gdzie znajduje si adunek. Oczywicie moemy stwierdzi, e maksymalna warto natenia pola elektrycznego jest mniejsza, ale aby to oceni musimy zna natenie pola przy rozkadzie rwnomiernym i mc rozsdnie przyj 0 w obu przypadkach. Dla prostej geometrii sferycznej ju wida trudnoci, jakie mamy z identyfikacj rozkadu adunku, a dodatkowe komplikacje bd zwizane z ksztatem obszaru, w ktrym jest rozoony adunek. Przedstawiony problem naley do grupy tzw. problemw odwrotnych i jest jednym z najtrudniejszych zada, jakie czsto inynier musi rozwiza.

Rozdzia 4

POLE CENTRALNE, POTENCJA, PRACA W POLU ELEKTRYCZNYM

4.1. Pole elektrostatyczne jako pole centralne

Obecnie zbadamy wnioski wynikajce z faktu, e pole elektryczne generowane przez wiele rde spenia zasad superpozycji. Na podstawie tej wasnoci pola elektrycznego wyznaczamy pole elektryczne dla poszczeglnych rde, a nastpnie wyznaczamy wypadkowe pole, sumujc pola skadowe. Oznacza to, e jeeli udowodnimy pewn ogln wasno pola elektrycznego dla pojedynczego adunku elektrycznego, to za pomoc zasady superpozycji bdziemy mogli przenie t wasno na ukad adunkw (3.6) bd cigy rozkad adunku (3.7). Pole elektryczne w punkcie P1 wywoane przez adunek punktowy Q znajdujcy si w punkcie P2 okrela zaleno (3.4). Pole okrelone tak zalenoci nazywamy polem centralnym. Mwimy, e statyczne pole elektryczne, podobnie jak pole grawitacyjne, jest polem centralnym. Pole centralne ma fundamentaln wasno, a mianowicie, praca wykonana w takim polu midzy dwoma punktami A i B jest niezalena od drogi, po jakiej przejdziemy z punktu A do B. W celu wykazania, e praca WAB midzy punktami A, B jest niezalena od sposobu przejcia z punktu A do punktu B w polu elektrostatycznym rozpoczniemy od analizy sytuacji dla adunku punktowego, a nastpnie, korzystajc z zasady superpozycji, uoglnimy nasz wynik na dowolny rozkad adunkw.

Rys. 4.1. Interpolacja krzywej cakowania we wzorze (4.1)

W polu elektrycznym wytworzonym przez adunek punktowy Q rozpatrzymy prac wykonan przy przemieszczaniu adunku prbnego q po krzywej zamknitej L (rys. 4.1). Praca W wykonana przez si F po krzywej L jest dana zalenoci:
W = F dl
L

27
gdzie wektor dl pokrywa si z kierunkiem stycznej do krzywej L, jego zwrot jest wybrany w ten sposb, e obchodzimy krzyw tak, aby jej wntrze mie po lewej stronie, a jego warto jest rwna elementarnej dugoci uku dl. Obliczamy prac wykonan przy przemieszczaniu adunku prbnego q. Zgodnie z definicj natenia pola elektrycznego E, wywoanego przez adunek Q, na adunek prbny q dziaa sia F = qE. Podstawiajc do powyszej caki i wyczajc przed znak caki stay adunek prbny q, mamy:
W = q E dl
L

(4.1)

Dla obliczenia caki (4.1) aproksymujemy krzyw L ukami okrgw o rodku w punkcie, gdzie znajduje si adunek Q i koce ukw poczymy odcinkami, ktre pokrywaj si z promieniem uku (rys. 4.1). Jeeli bdziemy stosowali coraz krtsze uki, to jest oczywiste, e w granicy otrzymamy warto caki (4.1). Taka aproksymacja cakowania ma t zalet, e pole elektryczne na ukach jest prostopade do stycznej do tego uku, co wynika z konstrukcji uku. Przemieszczajc adunek prbny po uku, nie wykonujemy adnej pracy, gdy iloczyn skalarny Edl jest rwny zeru, poniewa na uku oba wektory s wzajemnie prostopade. Wynika to z faktu, e pole elektryczne E jest polem centralnym, a rodek uku znajduje si w centrum pola. Pozostaje nam do policzenia caka po odcinkach czcych kolejne uki i pokrywajcych si z promieniem wodzcym uku. Na tych odcinkach kierunek pola elektrycznego pokrywa si z kierunkiem odcinka stanowicego drog cakowania wic Edl = Edr, gdzie E jest wartoci pola na odcinku, a dr elementem dugoci. Biorc pod uwag definicj pola elektrycznego dla adunku punktowego (3.4) dla k-tego odcinka o kocach w punktach k, k + 1 mamy
rk +1

rk

4 r
Q
0

dr =

Q 4 0

1 1 . r k rk +1

Sumujc udziay wszystkich odcinkw od pierwszego do ostatniego, mamy: Q 1 1 + 1 1 +K+ 1 1 + 1 1 +K+ 1 1 E dl 4 0 rk 1 rk rk rk +1 rK 1 rK r1 r2 r2 r3 L

Sumujc wszystkie skadniki, otrzymujemy:

E dl 4
L

Q 1 1 rK 0 r 1

, ale r1 = rK (rys.4.1), co

oznacza E dl 0 . Ostatecznie po przejciu do granicy otrzymujemy bardzo istotny wynik:

L

E dl = 0
L

(4.2)

Wynik powyszy otrzymalimy, co prawda, dla pola elektrostatycznego adunku punktowego, ale zasada superpozycji, ktr pole elektryczne spenia, pozwala nam uoglni ten wynik dla dowolnego rozkadu adunkw. Warto osignity przez nas wynik podsumowa w postaci stwierdzenia: Przemieszczajc adunek w polu elektrostatycznym po drodze zamknitej, nie wykonujemy adnej pracy. Dowd, e praca przy przemieszczaniu adunku z punktu A do punktu B nie zaley od drogi po jakiej przejdziemy z punktu A do B jest prost konsekwencj powyszego stwierdze-

28
nia. Wemy dowoln krzyw zamknit L przechodzc przez punkty A i B (rys. 4.1) i rozmy j na dwie krzywe LAB i LBA. Zachodzi oczywisty zwizek wynikajcy z wasnoci caki krzywoliniowej, a mianowicie: E dl = E dl + E dl = 0 . Biorc pod uwag, e

LAB

LBA

zmiana kierunku cakowania na uku LBA zmienia znak caki mamy:

LBA

E dl = E dl ,
LAB0

gdzie dla podkrelenia, e uk LAB0 jest rny od uku LAB wprowadzono wskanik 0 (rys. 4.1). Ostatecznie otrzymujemy E dl = E dl . Otrzymany wynik potwierdza, e niezaLAB

LAB0

lenie od drogi, jak dojdziemy z punktu A do B, warto caki bdzie tylko funkcj pooenia punktw kocowych drogi. Moemy wic zapisa cak jako rnic jej wartoci w punktach kocowych A i B:

E dl = (B) (A)
A

(4.3)

4.2. Potencja elektryczny

Funkcj skalarn (A), (B) nazywamy potencjaem elektrycznym w punkcie odpowiednio A, B i mwimy o polu skalarnym potencjau elektrycznego (x, y, z). Jednostk potencjau elektrycznego jest volt [V]. Potencja elektryczny zdefiniowany wzorem (4.3) nie jest okrelony jednoznacznie, gdy warto caki zawsze zaley od rnicy potencjau w punktach kocowych krzywej cakowania. Jeeli dodamy do wartoci potencjau (x, y, z) dowoln sta C i utworzymy nowy potencja (x, y, z) = (x, y, z) + C, to warto caki (4.3) nie ulegnie zmianie, gdy

E dl = (A ) (B) = (A ) + C [ (B) + C] = (A ) (B) . Dla jednoznacznego okrelenia po-

tencjau elektrycznego trzeba wprowadzi dodatkowy warunek, przyjmujc tak zwany potencja odniesienia. Sposb przyjcia potencjau odniesienia nie jest spraw bardzo istotn gdy naszym zasadniczym celem jest obliczenie rozkadu pola elektrycznego, a to jest zawsze funkcj rnicy potencjaw. Wykaemy obecnie, e jeeli znamy rozkad potencjau elektrycznego w pewnym obszarze przestrzeni V, czyli znamy wynik cakowania wektora natenia pola elektrycznego E dl dla dwch dowolnych punktw bdcych kocami dowolnej drogi midzy tymi
A

punktami, to potrafimy wyznaczy pole elektryczne E w obszarze V. Innymi sowy, rozwiemy rwnanie cakowe (4.3) przy danej wartoci prawej strony. Rozpatrzmy dwa punkty A(l) i B(l + dl) (rys. 4.2) znajdujce si w niewielkiej odlegoci dl od siebie. Obliczajc cak

E dl po linii prostej czcej oba punkty i korzystajc

st

z twierdzenia o wartoci redniej w rachunku cakowym, moemy napisa:

E dl E
A

( )dl = (l ) (l + dl ) ,

29
gdzie punkt ley na odcinku midzy punktami A, B. Dzielc przez dl i przechodzc do granicy, otrzymujemy: d Est (A ) = , dl gdzie ddl oznacza pochodn kierunkow wzdu prostej l przechodzcej przez punkt A. Znak minus w powyszym rwnaniu wynika z przyjtej umowy, e adunkiem prbnym jest adunek dodatni.

Rys. 4.2. Obliczenie natenia pola elektrycznego

Przyjmujc ukad wsprzdnych prostoktnych x, y, z i kierujc prost l wzdu odpowiednich osi mamy:

Ex = Ey = Ez =

x y z
(4.4)

czyli znajc rozkad potencjau elektrycznego (x, y, z) w objtoci V, moemy wyznaczy skadowe wektora natenia pola elektrycznego Ex, Ey, Ez w tym obszarze, obliczajc odpowiednie pochodne potencjau (4.4). Ze wzgldu na fakt, e pole elektryczne jest wektorem, moemy wnioskowa, e rwnie trzy pochodne czstkowe potencjau tworz wektor. Wektor ten nazywamy gradientem i ukad rwna (4.4) zapisujemy krtko:
E = grad

(4.5)

lub, korzystajc z operatora nabla, mamy:

E = .

Otrzymany przez nas wynik jest bardzo wany, gdy pozwala on w istotny sposb zmniejszy wysiek zwizany z obliczaniem pola elektrycznego. Jeeli bdziemy potrafili wyznaczy skalarne pole potencjau elektrycznego dla danego rozkadu adunku, co oznacza konieczno wyznaczenia tylko jednej funkcji skalarnej, to obliczenie pola jest ju bardzo proste. Na podstawie zalenoci (4.4) musimy tylko generalnie obliczy trzy pochodne czstkowe odpowiednio w kierunku osi x, y i z, co jest znacznie prostsze nieli obliczanie trzech caek. Pozostaje nam tylko zbudowanie odpowiednich wzorw i rozpoczniemy, jak

30
zwykle, od adunku punktowego, a nastpnie, korzystajc z zasady superpozycji, uoglnimy dla dowolnego rozkadu.

Rys. 4.3. Potencja adunku punktowego

Dla adunku punktowego Q (rys. 4.3) jego pole elektryczne E ma w ukadzie wsprzdnych sferycznych r, , tylko skadow promieniow E(r) = Q(4 0 r 2 ), gdzie r odlego od punktu, w ktrym znajduje si adunek. Wybieramy drog cakowania pokrywajc si z promieniem r i cakujc od punktu A(r1) do punktu B(r2), otrzymujemy:
B ( r2 )

A r1

E dl = E(r )dr = 4 r ( )
r1

r2

0 1

Q 4 0 r2

gdzie potencja w punkcie A jest (A) = Q(40r1), a w punkcie B (B) = Q(40r2). Dla usunicia niejednoznacznoci w okreleniu potencjau wystarczy naoy logiczny fizycznie warunek, e potencja w nieskoczonej odlegoci od adunku rdowego jest rwny zeru. Oznacza to, e umieszczajc punkt B w nieskoczonoci, co jak wida z zalenoci (B) = Q(40r2) prowadzi do zerowania si potencjau, nie mona do potencjau w punkcie A i B dopisa dowolnej staej. Tak wic, przyjmujc umow o zerowaniu si potencjau w nieskoczonej odlegoci od rda dla adunku punktowego, mamy jednoznacznie okrelony potencja, ktry w odlegoci r od adunku wyznaczony wzorem:

(r ) =

Q 4 0 r

(4.6)

Powierzchni, na ktrej warto potencjau jest staa, nazywamy powierzchni ekwipotencjaln. Wyznaczamy te powierzchnie, rozwizujc rwnanie: (x, y, z) = 0, (4.7) gdzie 0 jest potencjaem danej powierzchni ekwipotencjalnej. Przyjmujc rne wartoci 0, otrzymujemy rodzin powierzchni ekwipotencjalnych dla pola skalarnego potencjau elektrycznego (x, y, z). W przypadku adunku punktowego powierzchnie ekwipotencjalne s wsprodkowymi powokami kulistymi o promieniu Ri = Q(40i), i = 1, 2, ..., I. Rozkad powierzchni ekwipotencjalnych dla dodatniego adunku punktowego o wartoci Q = 1n C przedstawiono na rys. 4.4, a dla adunku ujemnego Q = 1n C na rys. 4.5. Jednoczenie na rysunkach narysowano wektor pola elektrycznego E, ktry jest styczny do linii wychodzcych z punktu, gdzie znajduje si adunek i prostopady do powierzchni ekwipotencjalnej. Czsto przedstawia si pole elektryczne, rysujc powierzchnie ekwipotencjalne i linie si, do ktrych jest styczny wektor natenia pola elektrycznego. Linie si rysujemy zawsze prostopadle do powierzchni ekwipotencjalnych. Wynika to z faktu, e wektor pola elek-

31
trycznego jest gradientem potencjau (4.5), a wic jego skadowe s obliczane jako pochodne potencjau. Poniewa powierzchnia ekwipotencjalna charakteryzuje si staym potencjaem, wic pochodne potencjau w kierunku stycznych do powierzchni s rwne zeru ze wzgldu wanie na stao potencjau. Jedyn rn od zera pochodn potencjau jest pochodna normalna do powierzchni, co oznacza, e pole elektryczne jest prostopade do powierzchni ekwipotencjalnej.

Rys. 4.4. Powierzchnie ekwipotencjalne adunku punktowego Q = 1nC

Rys. 4.5. Powierzchnie ekwipotencjalne adunku punktowego Q = 1nC

Matematycznie moemy potwierdzi nasze rozumowanie, obliczajc normaln do powierzchni (4.7). Skadowe normalnej n(nx, ny, nz) do powierzchni ekwipotencjalnej w ukadzie wsprzdnych prostoktnych wyraaj si wzorami:

nx =

, x
( , x ) 2 + ( , y ) 2 + ( , z ) 2

ny =

, y
( , x ) 2 + ( , y ) 2 + ( , z ) 2

nz =

,z
( , x ) + ( , y ) 2 + ( , z ) 2
2

gdzie dla skrcenia zapisu pochodne czstkowe oznaczono x = ,x; y = ,y; z = ,z Ale zgodnie z (4.5) mamy: Ex = ,x; Ey = ,y; Ez = ,z;

32
i E = ( , x ) 2 + ( , y ) 2 + ( , z ) 2 jest moduem natenia pola elektrycznego, a wic kierunek wektora normalnej do powierzchni ekwipotencjalnej pokrywa si z kierunkiem natenia pola elektrycznego na tej powierzchni poniewa skadowe obu wektorw s jednakowe co do wartoci bezwzgldnej. Powrmy do naszego problemu pocztkowego, a mianowicie stwierdzilimy, e jeeli wyznaczymy pole adunku punktowego, to korzystajc z zasady superpozycji, ktr rwnie spenia potencja elektryczny, wyznaczymy rozkad potencjau elektrycznego dla dowolnego rozkadu adunku o gstoci objtociowej (x, y, z). Postpowanie nasze niczym nie rni si od postpowania przy obliczaniu pola elektrycznego dla znanego rozkadu adunku objtociowego w obszarze V z tym, e teraz mamy pole skalarne, a wic obliczenia s znacznie prostsze (rys. 4.6).

Rys. 4.6. adunek objtociowy (x, y, z) w obszarze V

Podobnie jak przy obliczaniu pola elektrycznego, wycinamy w obszarze V niewielk kostk o objtoci dV2 i traktujc adunek dQ = (x, y, z)dV2 jako adunek punktowy, znajdujemy potencja d(x1, y1, z1) w punkcie P1. Zgodnie z rwnaniem (4.6) mamy:
d (x1 , y1 , z1 ) =

(x2 , y 2 , z 2 )dV2 4 0 r12

i sumujc zgodnie z zasad superpozycji udziay wszystkich adunkw znajdujcych si w objtoci V, otrzymujemy potencja elektryczny:

(x1 , y1 , z1 ) =

(x2 , y 2 , z 2 )dV2 4 0 r12

(4.8)

gdzie jak zwykle r12 = (x1 x2 )2 + ( y1 y2 )2 + (z1 z 2 )2 odlego midzy punktami P1 i P2. Stosujc analogiczne postpowanie dla adunku powierzchniowego znajdujcego si na powierzchni S, mamy potencja elektryczny:

(x1 , y1 , z1 ) =

(x2 , y 2 , z 2 )dS 2 4 0 r12

(4.9)

i dla adunku liniowego rozoonego na krzywej L:

33
(x1 , y1 , z1 ) =

(x2 , y 2 , z 2 )dl2 . 4 0 r12

(4.10)

W przypadku adunku liniowego warto osobno rozpatrzy przypadek adunku umieszczonego na dugiej prostoliniowej nici. W ten sposb najczciej modelujemy przewody energetycznej linii napowietrznej. Okrelenie, e linia jest duga oznacza pominicie wpywu kocw linii na rozkad pola elektrycznego. Pomijajc te, jak mwimy, efekty kracowe zakadamy, e linia jest nieskoczenie duga. Taki model daje zadowalajce wyniki, jeeli nie odsuwamy si na od linii na odlego nie wiksz ni 12 dugoci linii, co w praktyce czsto jest spenione. W przypadku linii napowietrznej jako dugo linii przyjmujemy odstp midzy dwoma kolejnymi supami podporowymi linii. Rozpatrujemy nieskoczenie dug ni naadowan staym adunkiem liniowym . Przyjmujemy ukad wsprzdnych cylindrycznych r, , z (rys. 4.7), ktrego o z pokrywa si z nici. Rozkad adunku liniowego jest niezaleny od kta ze wzgldu na symetri cylindryczn nici oraz wsprzdnej z ze wzgldu na nieskoczon dugo nici. Pole elektryczne wywoane przez ten adunek nie zaley ani od , ani od z. Pole elektryczne jest jedynie funkcj wsprzdnej r bdcej odlegoci od nici.

Rys. 4.7. adunek liniowy rozoony wzdu prostej

Ze wzgldu na nieskoczon dugo nici naadowanej staym adunkiem i jej symetri cylindryczn pole elektryczne wok nici jest skierowane wzdu promienia r (rys. 4.7), co oznacza, e w ukadzie wsprzdnych cylindrycznych, w ktrym dowolny wektor A ma trzy skadowe Ar, A i Az, pole elektryczne ma tylko skadow promieniow Er oznaczan dalej jako E. Jeeli wiemy, e pole elektryczne nici ma tylko skadow promieniow i jest ona zalena tylko od r, to do obliczenia pola elektrycznego najwygodniej zastosowa prawo Gaussa. Budujemy walec o osi pokrywajcej si z nici i dugoci tworzcej L, promieniu r. Stosujc prawo Gaussa, mamy:

E ndS = dz E(r)rd = 2Lr E(r) =

0 0

dz =

L 0

i obliczajc E(r):
E(r) =

2 0 r

(4.11)

34
Obliczajc cak (4.3), w ktrej drog cakowania przyjmujemy w postaci linii pokrywajcy si z promieniem r, mamy:

E dl = E(r )dr = 2
A rA

rB

1 1 ln r 2 ln r = ( A) (B ) . 0 A B

Niestety nie mamy tak prostej sytuacji jak w przypadku adunku punktowego. Teraz skadnik ln(lrB) dy do + lub w zalenoci czy rB zmierza do zera czy do nieskoczonoci. To, e potencja jest nieograniczony w nieskoczonoci jest zwizane z modelem nieskoczenie dugiej nici. Jednak caka, ktra zaley od stosunku odlegoci ln(rBrA) ma okrelon warto i nie sprawia kopotw z wymiarami (nie obliczamy ln z metrw), gdy zawsze wystpuje stosunek odlegoci. Wiemy z poprzednich rozwaa, e potencja moemy okreli z dokadnoci do staej, ktr eliminujemy, przyjmujc potencja odniesienia. Dla zachowania wzoru (4.3) przyjmiemy, e potencja nieskoczenie dugiej nici naadowanej adunkiem liniowym w punkcie odlegym o r od nici okrela zaleno:

(r ) =

1 ln 2 0 r

(4.12)

Dla uniknicia kopotw wymiarowych moemy przyjmowa, e w liczniku wyraenia pod logarytmem mamy 1 metr. Zaleno (4.12) okrelajc potencja elektryczny naadowanej linii wykorzystujemy, rozwizujc tzw. zadania dwuwymiarowe. Zadanie dwuwymiarowe, to takie, gdzie potencja jest funkcj dwch zmiennych. Rozpatrzymy przykad demonstrujcy zastosowanie potencjau opisanego wzorem (4.12). Dana jest cienka, nieskoczenie duga tama o szerokoci 2a naadowana adunkiem powierzchniowym (x) = 0, gdzie x jest wsprzdn liczon od rodka tamy (rys. 4.8). Postawione przez nas zadanie jest technicznie wane, gdy opisuje rozkad pola elektrycznego wok dugiego pasa transmisyjnego. Przyjmijmy ukad wsprzdnych prostoktnych x, y, z jak na rys. 4.8. Poniewa tama jest nieskoczenie duga potencja elektryczny wok niej nie bdzie zalea od zmiennej z, co oznacza, e jest tylko funkcj zmiennych x i y, czyli nasze zadanie jest zadaniem dwuwymiarowym.

Rys. 4.8. Duga tama naadowana adunkiem powierzchniowym

adunek liniowy = dx0 znajdujcy si na nieskoczenie dugiej nici generuje w punkcie P(x, y) potencja d okrelany zalenoci:

35
( x0 )dx0 ln 2 0
. 2 2 (x x 0 ) + y 1

d ( x , y ) =

Sumujc potencja od wszystkich nici, otrzymujemy:

( x, y ) =

0 dx0 ln 2 0

, 2 2 (x x 0 ) + y 1

a po wykonaniu cakowania mamy potencja wok tamy:

( x, y ) =

0a 2 0

2 + x a ln a +

2 2 (x a )2 + y 2 x + a ln (x + a ) + y +

a2

a2

y arc tg x a arc tg x + a a y y

gdzie dla uzyskania bezwymiarowych wyrae pod znakiem logarytmu do potencjau dodano sta C = (0a)(20) [(x a)a] ln(1a) [(x + a)a] ln(1a). Znajc rozkad potencjau wok tamy, wyznaczymy pole elektryczne, co jest zasadniczym celem naszych oblicze. Poniewa potencja zaley tylko od dwch zmiennych x, y w ukadzie wsprzdnych prostoktnych, wic pole elektryczne ma tylko dwie skadowe Ex i Ey. Skadowa natenia pola elektrycznego na o x jest: (x + a )2 + y 2 E x = , x = 0 ln 2 0 (x a )2 + y 2 a skadow na o y okrela wyraenie:

E y = , y =

0 2 0

x+a x a arc tg y arc tg y

Obliczmy natenie pola elektrycznego na linii y = 0. Podstawiajc do powyszych wzorw dla skadowej na o x: Ex = (0)(20) ln|(x + a)(x a)|, a skadowa na o y: Ey = 0 dla x [a, a]. Jeeli bdziemy zbliali si do kracw tamy x = a, to pole elektryczne bdzie osigao bardzo due wartoci. Oczywicie, jeeli musimy policzy pole dokadnie na brzegu tamy x = a, to obliczajc skadow Ex, znajdujemy warto dla dowolnego staego adunku powierzchniowego na tamie. W rzeczywistoci sytuacja nie wyglda tak tragicznie, poniewa przy zblianiu si do brzegw tamy istotn rol zaczyna odgrywa grubo tamy i krzywizna jej brzegu na kocu. Dla zobrazowania na rys. 4.9 narysowano rozkad linii ekwipotencjalnych. Dla narysowania tego rozkad przeksztacono wzr opisujcy potencja do postaci bezwymiarowej, wprowadzajc wsprzdne bezwymiarowe x = a i y = a oraz wprowadzajc bezwymiarowy potencja zalenoci = (20)(0a). Zalet wykonania rysunku w zmiennych bezwymiarowych jest to, e rysunek jest prawdziwy dla dowolnej gstoci powierzchniowej i dowolnej szerokoci tamy.

36

Rys. 4.9. Rozkad linii ekwipotencjalnych bezwymiarowego potencjau . Lini pogrubion oznaczono pooenie tamy

Jeeli chcemy mie rysunek dla konkretnych danych wystarczy odpowiednie przeskalowanie bezwymiarowego potencjau i wsprzdnych , . Z wykazanego powyej prawa, e caka z wektora natenia pola elektrycznego w elektrostatyce jest niezalena od drogi (4.2), wynika drugie z podstawowych rwna rniczkowych Maxwella w elektrostatyce. Dla wyprowadzenia tego rwnania rozpatrzmy krzyw zamknit L i na tej krzywej rozpinamy powierzchni S (rys. 4.10).

Rys. 4.10. Powierzchnia w twierdzeniu Stokesa

W analizie wektorowej mamy twierdzenie Stokesa, ktre stwierdza, e dla pola wektorowego A posiadajcego cige pochodne zachodzi:

A dl = n rotAdS
L S

(4.13)

gdzie n wektor normalnej jednostkowej do powierzchni S. Zwrot wektora normalnej n jest zgodny z ruchem postpowym ruby prawoskrtnej obracanej zgodnie z obiegiem krzywej L. Obieg krzywej L przyjmujemy w ten sposb, e obchodzc krzyw L obszar S mamy po lewej stronie. W wyniku operacji rotacji otrzymujemy wektor, ktry w ukadzie wsprzdnych prostoktnych wyraa si zalenoci:

A Ay rotA = e x z y z

A A + ey x z y x

Ay Ax e + z x y

(4.14)

37
gdzie Ax, Ay, Az skadowe wektora A odpowiednio na osie x, y, z o wektorach jednostkowych ex, ey, ez odpowiednio. W symbolicznym zapisie za pomoc operatora nabla zapisujemy rotacj w postaci symbolicznego iloczynu wektorowego: rotA = A . (4.15) Zastosujemy twierdzenie Stokesa do caki liniowej ze skadowej stycznej wektora natenia pola elektrycznego:

E dl = n rotEdS
L S

(4.16)

Jak to zostao wykazane praca pola elektrostatycznego wykonana przy przemieszczaniu adunku po drodze zamknitej jest rwna zeru (4.2). Uwzgldniajc (4.2), mamy:

n rotEdS = 0
S

a poniewa powierzchnia S bya wybrana dowolnie, to powysza rwno bdzie speniona, jeeli wyraenie podcakowe bdzie rwne zeru. Jednostkowy wektor normalnej do powierzchni nie jest rwny zeru, a wic przyjmujemy, e:

rotE = 0

(4.17)

lub symbolicznie: E = 0. Otrzymane drugie z rwna Maxwella dla elektrostatyki jest rwnaniem wektorowym i generalnie s to trzy rwnania wynikajce z przyrwnania do zera odpowiednich skadowych rotacji. Podsumowujc, moemy poda dwa rwnania rniczkowe dla wektora natenia pola elektrostatycznego w prni: rotE = 0 i
divE =

. 0

Mamy cztery rwnania rniczkowe dla okrelenia trzech nieznanych skadowych pola elektrycznego, gdy gsto objtociow bdc rdem pola traktujemy jako wielko znan. Mona powiedzie, e mamy nadmiar rwna rniczkowych, gdy dla okrelenia trzech niewiadomych skadowych natenia pola elektrycznego mamy cztery rwnania rniczkowe, a wic o jedno za duo. W rozwizaniu tej trudnoci jest nam pomocna tosamo dotyczca gradientu dowolnego pola skalarnego. Tosamo ta stwierdza, e rotacja gradientu dowolnego pola skalarnego jest zawsze rwna zeru, czyli: rot(grad ) 0 (4.18) a wic kada ze skadowych jest rwna zeru. Wykazalimy, e pole elektrostatyczne jest polem potencjalnym (4.5). Z tosamoci (4.18) wynika, e rwnanie (4.17) dla natenie pola elektrostatycznego, jako pola potencjalnego, jest spenione, gdy rotE = rot ( grad ) 0

38
czyli przyjmujc natenie pola elektrostatycznego jako E = grad speniamy pierwsze trzy rwnania dotyczce rotacji. Pozostaje do spenienia ostatnie rwnanie, ktre po podstawieniu gradientu potencjau przyjmuje posta:
div(grad ) =

. 0

(4.19)

W ukadzie wsprzdnych prostoktnych x, y, z rwnanie (4.19) przyjmuje posta:

2 x
2

2 y
2

2 z
2

(4.20)

Jest to rwnanie rniczkowe czstkowe w matematyce nazywane rwnaniem eliptycznym, natomiast w fizyce najczciej jest nazywane rwnaniem Laplacea, jeeli = 0. Jeeli 0, to rwnanie nazywamy rwnaniem Poissona. Metody rozwizania tych czstkowych rwna rniczkowych s dobrze opanowane, obecnie s to gwnie metody numeryczne z wykorzystaniem maszyn cyfrowych. Na rynku jest oferowanych wiele programw komercyjnych, ktrych uproszczone wersje mona znale bezpatnie w Internecie.

Rozdzia 5

PRZEWODNIKI I IZOLATORY. POLE ELEKTROSTATYCZNE PRZEWODNIKW. POJEMNO

5.1. Pole elektrostatyczne przewodnikw

W poprzednich rozdziaach opisywalimy pole elektryczne w prni, a obecnie zbadamy wpyw orodka materialnego na pole elektryczne. Z punktu widzenia pola elektrostatycznego, orodki materialne dzieli si na dwa zasadnicze rodzaje. Pierwszy rodzaj nazywamy przewodnikami a drugi izolatorami bd dielektrykami. Zasadnicza rnica midzy obu rodzajami materiaw polega na zdolnoci przewodzenia prdu elektrycznego. Generalnie przewodnikiem nazywamy orodek, w ktrym istniej adunki mogce si swobodnie przemieszcza. Najbardziej znanym przykadem przewodnikw s metale, w ktrych elektrony maj znaczn swobod w przemieszczaniu si. Jednak klasa materiaw przewodzcych jest znacznie szersza, gdy nale do niej np. elektrolity oraz zjonizowane gazy. W takich materiaach jak elektrolity czy zjonizowane gazy w ruchu adunkw uczestnicz nie tylko elektrony ale rwnie jony zarwno dodatnie, jak i i ujemne. Z punktu widzenia elektrostatyki, do przewodnikw zaliczamy rwnie materiay pprzewodnikowe. Zdolno do przepywu strumienia adunkw w orodku materialnym jest charakteryzowana wielkoci zwan przewodnoci elektryczn oznaczan w elektrotechnice najczciej liter . Jednostk przewodnoci elektrycznej jest simens/metr [S/m] = [A/(Vm)]. W tabeli 5.1 podano warto przewodnoci elektrycznej dla kilku wybranych przewodnikw.
Tabela 5.1
Materia aluminium mied elazo srebro platyna rt roztwr kwasu siarkowego 5% roztwr kwasu siarkowego 30% roztwr NaCl 5% roztwr NaCl 20% woda morska grunt [S/m] 34,510 6 58,810 6 10,410 6 62,510 6 9,110 6 110 20 73,9 6,7 19,6 0,14 0,110
6

T [s] 2,5610 19 1,5010 19 8,5010 19 1,4110 19 9,7210 19 88,410 12 4,4210 12 1,2010 11 1,3210 12 4,5110 10 (8,840,22)10 10 (8,840,09)10
19

Porwnujc wartoci przewodnoci rnych materiaw podanych w tablicy 5.1, wida w jak szerokich granicach zmienia si przewodno elektryczna. Nie mona rwnie

40
powiedzie, e izolatory to materiay o zerowej przewodnoci elektrycznej, gdy byoby to nieprawdziwe stwierdzenie. Najczciej do izolatorw zaliczamy materiay, ktrych przewodno elektryczna jest mniejsza od okoo 1S/m = 106S/m. Jeeli orodek materialny posiada rn od zera przewodno elektryczn, to w polu elektrycznym na swobodne adunki q w nim si znajdujce dziaa sia F = qE. Jako, e adunki s swobodne, to pod wpywem tej siy zaczn si one porusza i bdzie to z pewnoci ruch uporzdkowany, ktry moemy opisa za pomoc wektora gstoci prdu j. Jak wynika z tego prostego opisu midzy polem elektrycznym a gstoci prdu bdzie istnia zwizek i przy praktycznie stosowanych polach spodziewamy si, e bdzie to zwizek liniowy. Badania przepywu prdu byy przeprowadzone przez Ohma i zwizek midzy gstoci prdu a nateniem pola elektrycznego nosi nazw prawa Ohma: j = E (5.1) Niekiedy jest te stosowana nazwa rniczkowe prawo Ohma. Oczywicie, dla cisoci powinnimy poda precyzyjnie warunki, w ktrych powysze prawo jest prawdziwe. Jednak w dalszym wykadzie bdziemy si czsto odwoywa do prawa Ohma i bdziemy omawia rne czynniki mogce by rdem uporzdkowanego ruchu adunkw. Z tych rozwaa wyrobimy sobie pogld pod koniec naszego wykadu, jakie warunki powinny by spenione dla zapisania prawa Ohma w postaci (5.1). W celu zbadania zachowania si fluktuacji w rozkadzie adunkw wewntrz orodka materialnego rozwamy nastpujcy problem: W chwili t = 0 wewntrz jednorodnego izotropowego orodka materialnego wystpuje pewien objtociowy rozkad adunku 0(V), gdzie V objto rozwaanego orodka. Chcemy zbada sytuacj, co dzieje si z tym rozkadem gstoci objtociowej dla nastpnych chwil czasowych. Znalezienie odpowiedzi na to pytanie jest bardzo istotne. Ta odpowied pozwala nam oceni, czy powstae zaburzenie w rozkadzie adunku wewntrz orodka materialnego utrzyma si, a wic, czy bdziemy musieli wyznacza pole elektryczne wywoane przez ten rozkad adunku. Dla znalezienia odpowiedzi na nasze pytanie skorzystamy z rwnania Maxwella:
divE =

0
t

oraz zasady zachowania adunku w postaci rwnania:

divj =

i prawa Ohma w postaci (5.1). Podstawiajc z prawa Ohma zamiast gstoci prdu pole elektryczne do rwnania opisujcego cigo adunku, mamy: div (E) = t. Biorc pod uwag, e orodek jest jednorodny, co oznacza, e jego przewodno elektryczna jest wielkoci niezalen od zmiennych przestrzennych oraz ze wzgldu na orodek izotropowy jest niezalena od sposobu wyboru kierunkw osi ukadu wsprzdnych, moemy wyczy spod operatora dywergencji, otrzymujc: div E = t. Podstawiajc za dywergencj pola elektrycznego adunek objtociowy z rwnania Maxwella, otrzymujemy rwnanie rniczkowe pierwszego rzdu dla objtociowej gstoci adunku w postaci:
+ =0 t 0

(5.2)

41
Rozwizaniem rwnania rniczkowego (5.2) speniajcym warunek pocztkowy (t = 0, V) = 0(V) jest: t (5.3) (t ,V ) = 0 (V )exp T gdzie staa czasowa T = 0. Z otrzymanego rozwizania (5.3) wynika, e kada fluktuacja w rozkadzie adunku objtociowego w orodku materialnym bdzie zanikaa wedug krzywej wykadniczej. Ocen czasu zanikania podaje nam staa czasowa T. W praktyce moemy przyj, e po 35 staych czasowych zaburzenie zanika. Z podanych w tabeli 5.1 wartoci staej czasowej T wynika, e dla metali bd ich stopw bdcych dobrymi przewodnikami jest ona rzdu 1018 s, a dla sabych przewodnikw jak roztwory elektrolitw czy grunt staa czasowa jest rzdu 1010 s. Model, w ktrym stosujemy obliczenia oparte na zoeniach elektrostatyki, a wic adunki s nieruchome i pole niezmienne w czasie, mona praktycznie stosowa dla czasw po ustabilizowaniu si rozkadu adunku przestrzennego. Jak wynika z przytoczonych liczb, nawet w przypadku najgorszych przewodnikw o przewodnoci elektrycznej rzdu 0,1 S s to czasy rzdu uamkw nanosekund. Reasumujc powysze obliczenia, moemy stwierdzi, e nawet w najgorszych przewodnikach nie bdzie rozkadu adunku objtociowego, jeeli tylko nie bd nas interesoway stany pola elektromagnetycznego w czasach krtszych nieli uamki nanosekund. W praktyce stosujemy opis elektrostatyczny pola elektromagnetycznego dla sytuacji ustabilizowanych, a wic po zakoczeniu procesw przejciowych zwizanych z istnieniem objtociowego rozkadu adunku, czyli dla czasw wikszych od uamkw nanosekund. W dalszym cigu bdziemy przyjmowali, e wewntrz orodka przewodzcego nie wystpuje adunek objtociowy. Odmienna jest sytuacja przy powierzchni przewodnika, gdy tutaj adunki mog zosta zwizane przez pole elektryczne. Dla zbadania tej sytuacji rozwamy zachowanie pola elektrycznego w obecnoci przewodnika. Stawiamy tez, e: Pole elektrostatyczne wewntrz przewodnika jest rwne zeru. Nasz tez moemy krtko argumentowa przez rozumowanie zwane w matematyce dowodem przez sprowadzenie do sprzecznoci. Przed przystpieniem do dowodu jeszcze raz przypomnijmy zaoenie elektrostatyki, ktre sformuowalimy, a mianowicie model pola elektrostatycznego opisuje sytuacj nieruchomych adunkw. Zamy, e postawiona powyej teza jest nieprawdziwa i pole elektrostatyczne E wnika do przewodnika. Zgodnie z prawem Ohma (5.1) wewntrz przewodnika pynie prd elektryczny o gstoci j, co oznacza, jak wiemy, e wystpuje ruch adunkw. Mymy zaoyli, e model elektrostatyczny opisuje adunki nieruchome, a wic mamy sprzeczno z zoeniem i udowodnilimy tym samym prawdziwo naszej tezy: Pole elektrostatyczne wewntrz przewodnikw jest rwne zeru. Twierdzenie o braku pola wewntrz przewodnikw w przypadku elektrostatyki jest o tyle istotne, e warto rwnie przeledzi argumenty termodynamiczne. Jeeli pole elektrostatyczne wytwarzane przez nieruchome ukady adunkw wnikaoby do wntrza przewodnika, to zgodnie z prawem Ohma (5.1) w przewodniku popynie prd elektryczny o gstoci j. Wiemy na podstawie bada eksperymentalnych, e skoczona warto przewodnoci elektrycznej wynika ze zderze adunkw tworzcych prd elektryczny z innymi czstkami orodka przewodzcego. Skutek tych zderze obserwujemy w postaci wzrostu temperatury przewodnika. Przeprowadmy nastpujcy eksperyment mylowy. Do pola elektro-

42
statycznego wprowadzamy przewodnik, co wymaga wykonania pewnej pracy zgodnie z (4.1). Po wykonaniu tej pracy pozostawiamy przewodnik nieruchomy i odczekujemy dostatecznie dugi czas, aby wszystkie procesy przejciowe zwizane z wprowadzeniem przewodnika w pole elektrostatyczne zostay zakoczone, a wzrost temperatury zwizany z tym wprowadzeniem w pole skompensowany dostatecznie dugim czasem dla wyrwnania temperatury z otoczenie. Jak wynika z opisu naszego eksperymentu po wprowadzeniu przewodnika w pole elektrostatyczne nie dostarczamy do ukadu przewodnik pole elektrostatyczne adnej energii mechanicznej. Jednak jeeli dopucimy, e pole elektrostatyczne wchodzi do wntrza przewodnika, to adunki, zgodnie z prawem Ohma, poruszaj si, a w zwizku z tym ronie temperatura przewodnika zwizana z wydzielajcym si w przewodniku ciepem Joulea. Moemy to ciepo wykorzysta, przetwarzajc je na energi mechaniczn, co oznacza, e moemy zbudowa perpetuum mobile. Zasady termodynamiki stwierdzaj, e budowa takiego urzdzenia jest niemoliwa. Tak wic, aby elektrostatyka nie obalaa podstawowych zasad fizyki, naley przyj, e pole elektrostatyczne wewntrz przewodnika jest rwne zeru. Warto zauway, e poniewa pole elektryczne wewntrz przewodnika jest rwne zeru, a wic potencja elektryczny tego pola E = grad musi by stay, czyli wewntrz przewodnika = const.

5.2. Warunki brzegowe na granicy przewodnik izolator

Powstaje bardzo interesujce pytanie, co powoduje, e pole elektrostatyczne wewntrz przewodnika nie wystpuje? Dla znalezienia odpowiedzi na to bardzo wane pytanie rozwamy sytuacj wystpujc na granicy midzy orodkiem przewodzcym a izolatorem (rys. 5.1).

Rys. 5.1. Droga cakowania dla okrelenia skadowej stycznej wektora natenia pola elektrycznego midzy izolatorem a przewodnikiem

Zastosujemy rwnanie Maxwella (4.2), wybierajc drog cakowania L jako brzeg prostokta lecego w paszczynie prostopadej do granicy midzy izolatorem a przewodnikiem (rys. 5.1). Zakadajc, e l >> h jest mae, moemy zastosowa twierdzenie o wartoci redniej i otrzymujemy:

E dl = E
L

st l

h 0

= 0

Jako wniosek z prawa Maxwella wynika, e na granicy midzy przewodnikiem a izolatorem skadowa styczna natenia pola elektrycznego jest rwna zeru, czyli pole elektryczne musi by prostopade do powierzchni przewodnika. Jeeli skadowa styczna natenia pola elektrycznego na powierzchni przewodnika jest rwna zeru, to 0 = Est = tE = tgrad = t = 0, gdzie t jest wektorem jednostkowym dowolnej stycznej do powierzchni przewodnika, a ddt jest pochodn kierunkow potencjau elektrycznego izolatora w kierunku

43
stycznej t. Poniewa kierunek stycznej jest wybrany dowolnie, wic potencja jego powierzchni musi by stay i rwny potencjaowi wewntrz przewodnika. Moemy to sformuowa w postaci twierdzenia: Kada powierzchnia przewodzca w elektrostatyce jest powierzchni ekwipotencjaln. Z naszych rozwaa wynika, e pole elektryczne na powierzchni przewodnika ma tylko skadow normaln do tej powierzchni i powstaje pytanie, co ekranuje wntrze przewodnika, uniemoliwiajc polu wnikanie do niego? Jedynym rdem tego przeciw-pola wytwarzanego przez przewodnik moe by adunek wewntrz przewodnika. Wiemy jednak, e adunek objtociowy wewntrz przewodnika jest w idealnej rwnowadze i nie moe wywoa adnego pola elektrycznego. Jedynie w cienkiej warstwie przypowierzchniowej o gruboci kilku warstw atomowych moe nastpi zakcenie w rozkadzie adunku. Zakcenie to musi zanika bardzo szybko przy oddalaniu si od powierzchni w gb przewodnika. Dokadne obliczenie gruboci tej warstwy z makrokopowego punku widzenia jest nieistotne, gdy grubo ta nie wpywa w znaczcy sposb na rozkad pola elektrycznego na powierzchni przewodnika. W tej sytuacji wygodnym rozwizaniem jest wprowadzenie adunku powierzchniowego S, ktry znajduje si na powierzchni przewodnika i jego rozkad jest taki, e ekranuje wntrze przewodnika przed polem zewntrznym, wytwarzajc takie pole, e wypadkowe pole elektryczne wewntrz przewodnika jest rwne zeru. Korzystajc z prawa Gaussa wyznaczymy rozkad adunku na powierzchni przewodnika (rys. 5.2).

Rys. 5.2. Cylinder na granicy midzy izolatorem a przewodnikiem

W celu zastosowania prawa Gaussa budujemy powierzchni walcow. Przyjmujemy walec o osi prostopadej do powierzchni przewodnika. Zakadajc, e tworzca tak otrzymanego walca h jest maa, moemy na podstawie prawa Gaussa zapisa:

E ndS = E dS SE
n S S

=S

S 0

i po podzieleniu przez S otrzymujemy warunek dla skadowej normalnej pola elektrycznego na powierzchni przewodnika graniczcego z izolatorem o przenikalnoci 0:

En =

S 0

(5.4)
S

Biorc pod uwag, e En = n, gdzie n okrela kierunek normalnej zewntrznej do powierzchni przewodnika, zapisujemy warunek (5.4) w postaci:

44
= S 0 n

(5.5)
S

W praktyce najczciej rozkad adunku powierzchniowego nie jest znany i warunki (5.4) bd (5.5) wykorzystujemy dla obliczenia rozkadu adunku powierzchniowego S. Tylko w wyjtkowych przypadkach potrafimy przewidzie rozkad adunku powierzchniowego. S to takie przypadki jak nieskoczona pyta, kula czy nieskoczenie dugi walec metalowy.

5.3. Pojemno. Przykady oblicze pola elektrycznego przewodnikw

Rozpatrzmy proste przykady, w ktrych wykorzystamy zdobyte wiadomoci. Jako pierwszy rozpatrzmy samotn elektrod metalow w ksztacie kuli o promieniu R, do ktrej przyoono potencja U. Okrelenie elektroda samotna oznacza, e nie istniej w pobliu inne przewodniki wpywajce na rozkad pola elektrycznego kuli. Zakadamy, e kula znajduje si w powietrzu, dla ktrego dopuszczalne natenie pola elektrycznego wynosi Edop = 30 kV/cm, chcemy okreli maksymalne napicie, jakie mona przyoy do elektrody, aby nie nastpio wyadowanie. Za dopuszczalne uwaa si takie natenie pola elektrycznego, po przekroczeniu ktrego nastpuje wyadowanie elektryczne. Z oblicze pola dla adunku punktowego Q wiemy, e pole elektryczne ma tylko skadow promieniow w ukadzie wsprzdnych sferycznych o rodku pokrywajcym si z pooeniem adunku, a powierzchnie ekwipotencjalne s kulami wsprodkowymi z pocztkiem ukadu wsprzdnych. Jak stwierdzilimy powyej, powierzchnia metalowa jest zawsze powierzchni ekwipotencjaln, a wic nasza elektroda kulista bdzie powierzchni ekwipotencjaln o potencjale wynoszcym U i bdzie si pokrywaa z powierzchni ekwipotencjaln adunku punktowego Q(40R) =U, czyli adunek Q potrzebny do powstania potencjau U wynosi: Q = 40RU. Na podstawie przeprowadzonych powyej rozwaa wiemy, e adunek w metalowej kuli, niezalenie, czy bdzie to pena kula czy cienka powoka sferyczna, nie moe znale si wewntrz metalu, a musi rozoy si na powierzchni w postaci adunku powierzchniowego. Poniewa zaoylimy elektrod samotn, nie ma przyczyn, ktre powodowayby nierwnomierny rozkad adunku na powierzchni kuli. Moemy w takim bd razie przyj, e rozkad adunku powierzchniowego na kuli jest rwnomierny i rwny K. Cakowity adunek zgromadzony na kuli jest rwny 4R2k i jest rwny adunkowi Q, jaki umiecilimy wewntrz kuli dla uzyskania potencjau U na powierzchni kuli. Podstawiajc adunek Q, znajdujemy adunek powierzchniowy na kuli K = 0UR. Potencja elektryczny w obszarze wewntrz i na zewntrz kuli okrela wzr:

(r ) = R

dla r R

U dla r > R r

Warto zauway, e potencja elektryczny jest funkcj cig, a jego pochodna normalna na powierzchni kuli (n)|S = (r)|r = R = UR i zgodnie ze wzorem (5.5) adunek powierzchniowy jest K = 0UR. Natenie pola elektrycznego moemy okreli, korzystajc z wzoru dla pola adunku punktowego, pamitajc jednak, e wewntrz kuli pole elektryczne jest rwne zeru, bd korzystajc z zalenoci E = grad. W ukadzie wsprzdnych

45
sferycznych pole ma tylko skadow promieniow, ktr okrela zaleno Er = r. Podstawiajc potencja, obliczajc pochodn, otrzymujemy:

0 dla r < R Er (r ) = U R dla r R . r2

Pole elektryczne osiga najwiksz warto na powierzchni elektrody kulistej i jest ona rwna Emax = UR. Maksymalne napicie Umax, jakie mona poda na elektrod, jest rwne Umax = Edop R. Dla oceny rzdu wielkoci przyjmijmy kul o promieniu R = 0,1 m. Napicie, jakie mona poda na tak elektrod jest Umax = 3010 = 300 kV. Zakadajc, e przyoylimy do kuli napicie maksymalne, wyznaczamy adunek kuli Q = 4R2k = 40RU = 33,3 C. Otrzymany wynik pokazuje, e maksymalny adunek, jaki moemy wprowadzi na kul aby nie nastpio wyadowanie, jest niewielki, rzdu kilkudziesiciu mikrokulombw i niemoliwym jest zwikszenie adunku, gdy po przekroczeniu dopuszczalnej wartoci pola elektrycznego nastpi wyadowanie elektryczne. Moemy na nasz przykad spojrze inaczej, a mianowicie potraktujmy nasz kul o promieniu R jako jedn elektrod, a jako drug przyjmijmy elektrod metalow o promieniu nieskoczenie wielkim i zerowym potencjale. Potencja U kuli po dodaniu drugiej elektrody jest rnic potencjaw midzy obu elektrodami. Ten dwuelektrodowy ukad jest ukadem zamknitym, a wic jego cakowity adunek musi by rwny zeru, co oznacza, e na elektrodzie o promieniu nieskoczonym cakowity adunek wynosi Q. Warto zauway, e przy tej interpretacji napicie midzy elektrodami jest proporcjonalne do adunku znajdujcego si na nich U = Q40R. Wspczynnik proporcjonalnoci zaley tylko od geometrii, wymiarw elektrod i staych materiaowych orodka. W tej sytuacji opaca si obliczenie takich wspczynnikw, gdy w zoonych konfiguracjach elektrod moemy unikn stosowania teorii polowej, a wystarczy nam prosta teoria obwodowa. W ukadzie dwch metalowych elektrod wspczynnik proporcjonalnoci midzy adunkiem Q, a napiciem midzy elektrodami U bdziemy nazywa pojemnoci:
C= Q U

(5.6)

Jednostk pojemnoci jest farad [F]. Pojemno zawsze jest wielkoci dodatni. Dla kuli pojemno wynosi C = 40R. W rozpatrywanym powyej przypadku pojemno kuli o promieniu R = 0,1 m wynosi C = 1 1,1 pF. Jako nastpny przykad rozpatrzmy ukad dwch paskich rwnolegych elektrod. Przyjmujemy, e powierzchnia kadej z elektrod jest S, a odstp midzy elektrodami wynosi h (rys. 5.3). Przyjmujemy, e elektrody s prostoktne o wymiarach ab i mniejszy z wymiarw liniowych jest o wiele wikszy od h czyli min(a, b) >> h. Taki ukad nazywamy kondensatorem paskim, a bardzo czsto realizujemy, zwijajc dwie folie metalowe oddzielone od siebie cienk warstw dielektryka. Wpywem dielektryka na pojemno zajmiemy si po omwieniu pola elektrycznego w dielektrykach. Jeeli zaoenie min(a, b) >> h, to moemy praktycznie przyj pyty nieograniczone i potencja midzy pytami bdzie tylko zaleny od wsprzdnej x, ktr przyjmiemy jako odlego od dolnej pyty (rys. 5.3) liczon wzdu osi prostopadej do pyt. Rozpatrujemy tylko obszar midzy pytami, gdy przy poczynionych zaoeniach pole dla x < 0 i x > h jest rwne zeru. Potencja pola midzy pytami jest tylko funkcj x i spenia rwnanie Laplacea (4.20), ktre ma w rozpatrywanym przypadku posta:

46
d 2 dx 2 =0.

Rys. 5.3. Kondensator paski

Rozwizanie powyszego rwnania jest postaci: (x) = C1x + C2, gdzie C1, C2 stae, ktre wyznaczamy z tzw. warunkw brzegowych. W rozpatrywanym przypadku mamy okrelony potencja elektrod, a mianowicie dla elektrody dolnej x = 0 (rys. 5.3) potencja wynosi U, czyli C2 = U. Dla elektrody grnej x = h potencja elektrody jest rwny zeru, czyli C1h + U = 0 i std C1 = Uh. Rozkad potencjau midzy elektrodami opisuje funkcja:

( x ) = U 1
Powierzchniami ekwipotencjalnymi s paszczyzny x = const. rwnolege do pyt. Wektor natenia pola elektrycznego midzy pytami ma tylko skadow wzdu osi x oznaczan dalej jako E rwn: d E= dx

x h

E=

U h

adunek powierzchniowy na dolnej pycie jest rwny = 0E = 0Uh, natomiast dla grnej pyty adunek powierzchniowy = 0Uh. Znak ujemny adunku grnej pyt wynika z faktu, e pole elektryczne koczy si na tej pycie (rys. 5.3), a z formalizmu matematycznego mamy En = n-E = E bo zwroty wektora normalnej do powierzchni wewntrznej pyty i natenia pola elektrycznego s przeciwne. Cakowity adunek pyty dolnej wynosi Q = S = U0Sh. Grnej ma identyczn warto bezwzgldn, ale przeciwny znak. Pojemno ukadu dwch rwnolegych paskich elektrod o powierzchni S znajdujcych si w odlegoci h (rys. 5.3) jest okrelona z dobrym przyblieniem wzorem:
C=

0S
h

(5.7)

Dla zapoznania si z uzyskiwanymi rzdami wielkoci obliczymy pojemno paskiego kondensatora powietrznego dla elektrod o powierzchni S = 1 m2. Odlego h midzy pytami niech wynosi 1 mm. Pojemno takiego kondensatora jest rwna 8,84 nF. Napicie moliwe do przyoenia midzy elektrodami kondensatora obliczymy, przyjmujc dopuszczalne natenie pola w powietrzu Edop = 30 kV/cm. Natenie pola elektrycznego midzy

47
elektrodami obliczylimy jako rwne E = Uh, a wic dopuszczalne napicie, jakie mona poda na elektrody kondensatora, jest Udop = hEdop i podstawiajc dane, mamy Udop = 3 kV. Przyjmujc, e napicie na kondensatorze wynosi 3 kV, obliczymy adunek Q znajdujcy si, jak mwimy, w kondensatorze. Z definicji pojemnoci mamy Q = UC, a wic adunek kondensatora jest 26,5 C. Obliczmy cinienie p wywierane na powierzchni elektrod przez adunek powierzchniowy, ktry znajduje si w polu elektrycznym. Zmiana cinienia wywieranego na pyt o dp wymaga dla zrwnowaenia pyty przyrostu pola elektrycznego o dE, co wywoa cinienie dE i porwnujc mamy: dp = dE, ale na mocy warunku brzegowego = 0E. Po podstawieniu do powyszego rwnania i wykonujc cakowanie, otrzymujemy: E2 p= 0 (5.8) 2 lub, podstawiajc adunek powierzchniowy: E (5.9) p= 2

Warto podkreli, e zaleno (5.9), gdzie E jest nateniem pola elektrycznego na powierzchni przewodnika obowizuje generalnie niezalenie od ksztatu powierzchni przewodnika i dziaa na zewntrz przewodnika. Podstawiajc = QS = 26,5 C/m2 i pole elektryczne E = 30 kV/cm, otrzymujemy cinienie dziaajce na pyt okoo 40 Pa, co oznacza, e sia dziaajca na pyt F = pS wynosi okoo 40 N. Rozpatrzmy nastpujce zadanie: dana jest kulista kropla przewodzcej cieczy o promieniu R i wspczynniku napicia powierzchniowego . Jaki maksymalny adunek mona wprowadzi na kropl, aby nie ulega rozerwaniu? Po wprowadzeniu na kul adunku Q = 4R2, gdzie adunek powierzchniowy na kuli, pole elektryczne na jej powierzchni bdzie E = Q40R2, a cinienie pe wywoane przez pole elektryczne i rozrywajce kul zgodnie z (5.9) bdzie pe = (120)(Q4R2)2. Jednoczenie ciecz jest utrzymywana w postaci kropli przez cinienie p wynikajce z napicia powierzchniowego. Wielko cinienia napicia powierzchniowego okrela wzr podany przez Laplacea: p = (1R1 + 1R2), gdzie R1 i R2 to promienie gwne krzywizny powierzchni. W przypadku kuli oba promienie s jednakowe i rwne promieniowi R kuli. Cinienie powierzchniowe dla kuli jest p = 2R. Porwnujc te cinienia i wyznaczajc z tej rwnoci adunek maksymalny Qmax, mamy:

Qmax = 8 0 R3 .
Powyszy wzr zosta otrzymany po raz pierwszy przez Rayleigha. Obliczmy, jaki maksymalny adunek mona wprowadzi na kropl o promieniu R = 1 mm. Przeprowadzimy obliczenia dla wody o wspczynniku napicia powierzchniowego H2O = 72800 N/m i rtci o Hg = 491200 N/m. Po podstawieniu i wykonaniu oblicze znajdujemy: dla wody: QmaxH20 = 225 nC, dla rtci: QmaxHg = 586 nC.

48
Maksymalne natenie pola elektrycznego wywoane tym adunkiem wystpi na powierzchni kropli i bdzie wynosio: dla wody: EmaxH2O = 2 kV/m dla rtci: EmaxHg = 5,26 kV/m. Wynik, ktry uzyskalimy jest wykorzystywany w praktyce dla uzyskania dobrego o niewielkich kroplach rozpylenia, np. wody w ogrodnictwie. W urzdzeniu wytwarza si odpowiednio wysokie pole elektryczne, a krople wody przy przelocie przez to pole ulegaj naadowaniu i po przekroczeniu adunku maksymalnego na kroplach ulegaj one rozerwaniu. Przedstawione powyej obliczenia s bardzo uproszczone, ale mamy wany wniosek, e wystarczy umiarkowane pole elektryczne rzdu 20 V/cm dla uzyskania kropli o promieniu poniej 1 mm, a wiksze wartoci pola spowoduj zmniejszenie kropli. Nastpny przykad, ktry rozpatrzymy, ma istotne znaczenie w obliczeniach energetycznych linii napowietrznych. Rozpoczniemy od rozwizania zadania pozornie nie majcego wiele wsplnego z celem naszych oblicze. Rozpatrzmy dwie dugie rwnolege nici naadowane jedna adunkiem liniowym +, a druga (rys. 5.4). Odlego midzy liniowymi adunkami wynosi 2H.

Rys. 5.4. Dwie rwnolege nici naadowane adunkiem liniowym

Korzystajc z superpozycji, potencja w punkcie (x, y) obliczamy ze wzoru:

( x, y ) =

r ln 2 0 r+

gdzie r+ = ( x H )2 + y 2 , a r = ( x + H )2 + y 2 . Celem naszych oblicze jest okrelenie rodziny powierzchni ekwipotencjalnych dla ukadu dwch adunkw liniowych. Przyjmujc potencja powierzchni ekwipotencjalnej rwny V dla jej wyznaczenia, mamy rwnanie:

r =V ln 2 0 r+
ktrego rozwizaniem jest rodzina walcw o osi rwnolegej do adunkw liniowych, a ich przecicie z paszczyzn xy stanowi dla V 0 rodzina okrgw:

49
4H 2 K K 1 2 x H +y = K +1 (K 1)2
2

(5.10)

gdzie K = exp(40V). Natomiast dla V = 0 powierzchni ekwipotencjaln jest powierzchnia x = 0, a na paszczynie xy o y. Okrgi (5.10) nazywamy liniami ekwipotencjalnymi i ich obraz przedstawiono na rys. 5.5 dla = 100 nC i 2H = 2 m.

Rys. 5.5. Linie ekwipotencjalne dwch adunkw liniowych. Wartoci potencjau podano w kV

Otrzyman rodzin powierzchni ekwipotencjalnych moemy wykorzysta dla rozwizania rnych praktycznych zada. Moliwo taka wynika z faktu, e jeeli dowoln powierzchni ekwipotencjaln zastpimy powierzchni metalow o identycznym potencjale jak powierzchnia ekwipotencjalna, to rozkad pola na zewntrz tej powierzchni metalowej bdzie identyczny jak na zewntrz odpowiadajcej jej powierzchni ekwipotencjalnej. Zastosowana metoda jest nazywana metod odbi zwierciadlanych. Jako pierwszy przykad rozwamy model przewodu energetycznej linii napowietrznej. Rozwaamy dugi przewd cylindryczny o rednicy 2R. O przewodu jest rwnolega do przewodzcej pprzestrzeni i odlego midzy osi przewodu, a przewodzc powierzchni wynosi h (rys. 5.6). Przyjmujemy potencja pprzestrzeni jako zerowy, a rnica potencjaw midzy przewodem, a powierzchni pprzestrzni wynosi U. Przedstawiony model reprezentuje przewd znajdujcy si na wysokoci h nad powierzchni Ziemi, ktr traktujemy jako przewodnik. Dla skrcenia opisw bdziemy przewodzc pprzestrze krtko nazywali ziemi. Porwnujc rys. 5.6 z rys. 5.5, wida, e umieszczajc dwa adunki liniowe + na wysokoci H nad ziemi i w odlegoci H w gb ziemi otrzymamy dla x 0 rozkad linii ekwipotencjalnych w postaci rodziny okrgw i wystarczy tak dobra H i , aby speni warunki zadania, tzn. linia ekwipotencjalna o potencjale U jest okrgiem o rednicy 2R, rodku pooonym w odlegoci h od ziemi i potencjale U. Okrg o rwnaniu (x h)2 + y2 = R2 musi si pokrywa z okrgiem (5.10).

50

Rys. 5.6. Dugi przewd cylindryczny i pprzestrze przewodzca

Porwnujc pooenie rodka i promienie, otrzymujemy ukad rwna:

h=H R= K +1 K 1

2H K K 1

Rozwizujc powyszy ukad rwna, otrzymujemy:

K= 1 + 1 2 1 1 2

H = h 1 2

gdzie = Rh < 1 Znajc K i potencja powierzchni ekwipotencjalnej U, wyznaczamy adunek z zalenoci K = exp(40U). Rozwizujc ostatnie rwnanie, znajdujemy adunek liniowy: 4 0U . = ln( K ) Podstawiajc otrzymane wartoci do wzoru okrelajcego potencja, otrzymujemy rozkad potencjau w obszarze x 0 na zewntrz przewodu:

( x, y ) =

(x + H )2 + y 2 U . ln 2 2 ln( K ) (x H ) + y

Natenie pola elektrycznego wyznaczymy, obliczajc gradient potencjau i mamy:

Ex =

2U xH x+H 2 2 2 2 ln( K ) (x + H ) + y (x H ) + y

2U y y Ey = 2 2 2 2 ln( K ) (x + H ) + y (x H ) + y

(5.11)

51
Z poprzednich rozwaa wiemy, e na powierzchni przewodnika skadowa styczna wektora natenia pola elektrycznego musi by rwna zeru, a wic sprawdzamy, czy otrzymane powyej rozwizanie spenia ten warunek. Skadowa Ey jest styczna do powierzchni ziemi dla x = 0 i musi by Ey(x = 0, y) = 0. Rzeczywicie, podstawiajc x = 0 do drugiego z rwna (5.11), stwierdzamy, e warunek zerowania si skadowej stycznej na powierzchni ziemi jest speniony. Rwnie na powierzchni cylindrycznego przewodnika skadowa styczna E musi by rwna zeru. Skadow styczn do powierzchni przewodu wyznaczamy z zalenoci (rys. 5.7): E = Exsin + Eycos . Na powierzchni przewodu mamy: x = h + R cos, y = R sin i podstawiajc do rwna (5.11), obliczamy skadow styczn E na powierzchni przewodu. Po wykonaniu odpowiednich rachunkw stwierdzamy, e skadowa styczna E na powierzchni przewodu jest rwna zeru. Wiemy, e na powierzchni przewodnika powstaje adunek powierzchniowy i w rozpatrywanym przypadku nie potrafimy tego rozkadu przewidzie. Rozkad adunku powierzchniowego obliczamy z warunku (5.4) i na powierzchni ziemi mamy:

z = 0 Ex

x =0

( H + y 2 ) ln (K )
2

4 H 0U

a wic maksymalny adunek powierzchniowy wystpi pod przewodem i z kwadratem odlegoci malej przy oddalaniu si od przewodu. Rwnie pod przewodem wystpi maksymalna warto natenia pola elektrycznego wynoszca E = 4UH ln(K). Rozkad pola elektrycznego na powierzchni ziemi przedstawiono na rys. 5.8 i 5.9.

Rys. 5.7. Ukad wsprzdnych cylindrycznych przewodu

Porwnujc wartoci maksymalne moduu natenia pola elektrycznego (rys. 5.8 i 5.9) wida ponad szeciokrotny wzrost natenia pola, mimo e napicie przyoone do przewodu zmalao tysic razy. Fakt, e zblienie elektrod powoduje istotny wzrost natenia pola elektrycznego jest wykorzystywany w mikrosiownikach elektrycznych. Dla obliczenia adunku powierzchniowego na powierzchni przewodu wyznaczamy skadow normaln pola elektrycznego Er do powierzchni przewodu z zalenoci (rys. 5.7):
E r = E x cos + E y sin

i po wykonaniu oblicze otrzymujemy adunek powierzchniowy na przewodzie:

52
2 0U 1 2 . R ln( K ) 1 + cos

p =

Rys.5.8. Rozkad wartoci bezwzgldnej skadowej normalnej natenia pola elektrycznego na powierzchni ziemi w kV/m. Wsprzdna y w m. Przewd o rednicy 30 mm jest zawieszony na wysokoci h = 10 m. Napicie przewodu 100 kV

Rys. 5.9. Rozkad wartoci bezwzgldnej skadowej normalnej natenia pola elektrycznego na powierzchni ziemi w kV/m. Wsprzdna y w m. Przewd o rednicy 30 mm jest zawieszony na wysokoci h = 20 mm. Napicie przewodu 100 V

Rozkad adunku zmienia si w funkcji kta i maksymaln warto pmax osiga dla = i wynosi ona: 2 0U 1+ . p max = R ln( K ) 1 Podobnie, jak zmienia si adunek powierzchniowy, tak zmienia si pole elektryczne na powierzchni przewodu:

Erp =

1 2 2U R ln( K ) 1 + cos

(5.12)

Rozkad pola elektrycznego na powierzchni przewodu w funkcji kta pokazano na rys. 5.10 i 5.11.

53

Rys. 5.10. Rozkad skadowej normalnej wektora natenia pola elektrycznego na powierzchni przewodu w kV/cm. Przewd o rednicy 30 mm jest zawieszony na wysokoci h = 10 m. Potencja przewodu 100 kV

Warto zauway, e stosunek wartoci maksymalnej pola do wartoci minimalnej na powierzchni przewodu jest rwny 1,003, a to oznacza prawie sta warto skadowej normalnej pola elektrycznego na powierzchni przewodu. Dla bliskiego usytuowania elektrod (rys. 5.11) stosunek wartoci maksymalnej do minimalnej pola elektrycznego na powierzchni przewodu wynosi okoo 7, koniecznym jest uwzgldnienie tego nierwnomiernego rozkadu w obliczeniach. Przejdziemy obecnie do wyznaczenia pojemnoci ukadu przewd cylindryczny pyta. Bdziemy liczyli pojemno na jednostk dugoci. adunek przewodu na jednostk dugoci wynosi = 40Uln(K), czyli pojemno na jednostk dugoci jest: C=

4 0 . ln( K )

(5.13)

Rys. 5.11. Rozkad wartoci bezwzgldnej skadowej normalnej wektora natenia pola elektrycznego na powierzchni przewodu w kV/m. Przewd o rednicy 30 mm jest zawieszony na wysokoci h = 20 mm. Potencja przewodu 100 V

Dla przewodw linii energetycznych gdzie = Rh << 1 mamy:

54
1 + 1 2 1 1
2

K=

2 1 1 + 0.5
2

i std C =

4 0 2 ln
2

2 0 . Po podstawieniu warto2 ln (5.14)

ci otrzymujemy ostatecznie:
C= 2 0 2h ln R

Pojemno obliczona z dokadnego wzoru (5.13) rni si od wartoci obliczonej z (5.14) mniej ni 0,1% dla = 0,1. Dla typowych linii energetycznych stosunek = Rh jest mniejszy ni 0,01 i dlatego wzr (5.14) jest dobrym przyblieniem dla praktycznych zastosowa. Przedstawiony powyej przykad oblicze w zoonym ukadzie elektrod pokazuje moliwoci, jakie daje metoda odbi zwierciadlanych. Na bazie uzyskanego rozkadu linii ekwipotencjalnych dwch rwnolegych adunkw liniowych mona obliczy rne ukady elektrod walcowych i jest wskazanym, aby czytelnik sprbowa samodzielnie rozwiza takie przykady.

Rozdzia 6

POLE ELEKTRYCZNE W DIELEKTRYKACH

6.1. Polaryzacja dielektrykw

Praktycznie w kadym urzdzeniu elektrycznym stosowane s materiay izolacyjne. Celem ich zastosowania jest uniemoliwienie przepywu adunkw elektrycznych w niepodanych kierunkach. Jednym z najlepszych materiaw izolacyjnych jest prnia i moemy powiedzie, e nasza dotychczasowa analiza ukadw elektrod przewodzcych bya oparta na zaoeniu prni midzy nimi. Prnia, niestety, jest jednym z najdroszych izolatorw, co jest zwizane z kosztami jej wytworzenia, a dla uzyskania dobrych wasnoci izolacyjnych powinnimy uzyska prni prawie doskona. Kady atom czy czstka, ktra pozostaje, jest potencjalnym rdem adunku na skutek jonizacji i moe uatwi przepyw prdu. Gwnie ze wzgldu na koszty stosujemy inne materiay izolacyjne zarwno w postaci gazowej, cieczy czy cia staych. Materiay te bdziemy nazywali dielektrykami bd, jeeli nie bdzie to powodowao nieporozumie, izolatorami. Ju w poprzednim rozdziale powiedziano, e w dielektrykach nie wystpuj swobodne adunki, a ich przewodno elektryczna jest mniejsza ni 106 S/m. Brak swobodnych adunkw elektrycznych prowadzi do tego, e pod wpywem pola elektrycznego wytwarzanego przez ukady elektrod w dielektryku powstaje pewien objtociowy rozkad adunku, ktry okrelimy jako gsto objtociow adunku polaryzacyjnego pol i dopty dziaa zewntrzne pole ten rozkad gstoci si utrzymuje. Po zdjciu zewntrznego pola elektrycznego materia wraca do stanu poprzedniego i adunek polaryzacyjny zanika. Oczywistym jest podstawowe pytanie o rda adunku polaryzacyjnego. Mona wymieni zasadnicze trzy mechanizmy bdce rdem adunku. Najbardziej oczywistym rdem jest istnienie tzw. czstek polarnych. Nie wszystkie czstki s zbudowane w taki sposb, e s elektrycznie obojtne. Najbardziej moe znanym przykadem jest czstka wody (rys. 6.1), ktrej ukad atomw wodoru i tlenu powoduje, e wypadkowy adunek ujemny i dodatni nie pokrywaj si. Wzajemne przesunicie adunkw powoduje, e czstka ma stay moment dipolowy p.

Rys. 6.1. Model czstki wody

56
Moment dipolowy dwch adunkw punktowych Q, midzy ktrymi odlego wynosi d, definiujemy jako wektor posiadajcy kierunek prostej czcej adunki, zwrot od adunku ujemnego do dodatniego i wartoci: p = Qd (6.1) Jeeli czstka polarna znajdzie si w polu elektrycznym o nateniu E, to na dipol dziaa para si powodujca powstanie momentu obrotowego T = p E (rys. 6.2). Pod wpywem dziaajcego momentu obrotowego dipole obracaj si, dc do pokrycia si kierunku dipola z kierunkiem pola elektrycznego, a jednoczenie ruchy cieplne powoduj zaburzenia w tym ustawieniu. W wyniku dziaania tych dwu mechanizmw nastpuje czciowe uporzdkowanie dipoli i powstaje pole wasne tych adunkw przeciwdziaajce polu zewntrznemu. Do typowych dielektrykw polarnych nale: woda, amoniak, alkohole i wiele innych.

Rys. 6.2. Siy dziaajce na dipol elektryczny w polu elektrycznym

Opisany mechanizm jest nazywany polaryzacj orientacyjn i wystpuje w gazach i cieczach, gdzie jest moliwy ruch czstek. W ciaach staych, gdzie czstki s zwizane przez sie krystaliczn i nie mog si porusza, wystpuj inne mechanizmy. Podstawowym mechanizmem jest polaryzacja nazywana elektronow (rys. 6.3).

Rys. 6.3. Model atomu: a) bez pola elektrycznego, b) znajdujcy si w polu elektrycznym o nateniu E

Klasyczny model atomu to dodatnie jdro otoczone ujemnymi elektronami. Jeeli nie ma zewntrznego pola elektrycznego, to przyjmujemy zarwno rozkad adunkw dodatnich, jak i ujemnych w postaci kul, ktrych rodki si pokrywaj (rys. 6.3a). Wypadkowy adunek takiego ukadu adunkw jest rwny zeru i nie powstaje wasne pole elektryczne atomu. Jeeli jednak atom zostanie umieszczony w polu elektrycznym, to na adunki ujemne i dodatnie dziaaj siy Coulomba powodujce rozsunicie adunkw na odlego d (rys. 6.3b). Na skutek tego przemieszczenia si adunkw powstaje moment dipolowy p

57
i zwizane z nim pole elektryczne, jak mwimy wasne, ktre przeciwdziaa polu zewntrznemu. Trzeci rodzaj polaryzacji jest nazywany polaryzacj jonow. Prostym przykadem s molekuy soli NaCl, gdzie jeden elektron walencyjny Na(11) uzupenia zewntrzn orbit Cl(17), gdzie brakuje tego jednego elektronu. W ten sposb sd, ktry pozbawiony jednego elektronu staje si jonem dodatnim, a chlor, ktry zyska elektron staje si jonem ujemnym. Takie wizanie midzy atomami jest nazywane wizaniem jonowym. Bez zewntrznego pola molekuy s elektrycznie obojtne. Po przyoeniu zewntrznego pola elektrycznego, na skutek jego oddziaywania z adunkami, powstaj siy prowadzce do przemieszczenia adunkw i powstania indukowanego momentu dipolowego. Z przedstawionego powyej krtkiego omwienia rnych mechanizmw polaryzacji wynika, e w obecnoci zewntrznego pola elektrycznego powstaje indukowany moment dipolowy wewntrz materii znajdujcej si w polu elektrycznym. Z makroskopowego punktu widzenia nie jest wygodne posugiwanie si momentem dipolowym poszczeglnych czstek, a znacznie wygodniejszym jest podejcie statystyczne. Wprowadzamy wektor polaryzacji P, ktry definiujemy: P = Np (6.2) gdzie N liczba dipoli na jednostk objtoci materii. Wymiarem wektora polaryzacji jest C/m2. Przeledmy zmiany, jakie musimy wprowadzi do rwna elektrostatyki:

E dl = 0
L

(6.3)

n EdS =
S V

dV

(6.4)

W rwnaniu (6.3) obecno dodatkowych adunkw i wywoanego przez te adunki pola nie wpynie na warto caki z sumarycznego pola po dowolnej krzywej zamknitej L. Wynika to z faktu, e pole elektryczne spenia zasad superpozycji, ktr wykorzystalimy, wyprowadzajc rwnanie (6.3). Nie ma adnego powodu, jeeli tylko adunki s nieruchome czyli obowizuje elektrostatyka, aby rwnanie (6.3) byo niespenione przy dowolnym ukadzie nieruchomych adunkw. Jeeli obowizuje rwnanie (6.3), to oczywicie obowizuj konsekwencje wynikajce z tego rwnania, a wic pole jest polem potencjalnym i nadal moemy posugiwa si pojciem potencjau elektrycznego. Potencja elektryczny jest zwizany z nateniem pola elektrycznego znan nam zalenoci:
E = grad

(6.5)

Sytuacja komplikuje si w przypadku rwnania (6.4), gdy wie ono natenie pola elektrycznego z jego rdem, jakim jest adunek elektryczny. Umieszczenie materii w zewntrznym polu elektrycznym powoduje, e pole, wnikajc do niej powoduje powstanie indukowanego adunku o gstoci objtociowej pol. Mechanizmy powodujce powstanie tego adunku zostay omwione powyej. Gdybymy znali rozkad objtociowego adunku polaryzacyjnego rwnanie (6.4) pozwalaoby obliczy natenie pola elektrycznego wywoane tym adunkiem i po dodaniu do pola wywoanego przez elektrody zewntrzne znalibymy wypadkowy rozkad natenia pola elektrycznego. Niestety sytuacja jest zoona z tej przyczyny, e rozkad adunku polaryzacyjnego zaley od pola zewntrznego, co powoduje due trudnoci obliczeniowe, gdy musimy, liczc pole, liczy jednoczenie rozkad adun-

58
ku polaryzacyjnego. Obliczenia rozkadu adunku polaryzacyjnego wymagaoby zoonej analizy co najmniej na poziomie fizyki statystycznej z uwzgldnieniem modelu orodka. Dla uniknicia tych trudnoci przyjmujemy, e adunek objtociowy cal generujcy pole elektryczne jest zoony z dwch skadowych: objtociowego adunku polaryzacyjnego pol i znanego adunku objtociowego wprowadzonego przez rda zewntrzne, czyli

cal = + pol

(6.6)

Podstawiajc cakowity adunek w postaci (6.6) do rwnania (6.4) po wymnoeniu przez 0 otrzymujemy:

n ( E)dS = dV +
0 S V V

pol dV

Gsto objtociowa adunku polaryzacyjnego jest zwizana z wektorem polaryzacji P zalenoci:

n PdS =
S V

pol dV

(6.7)

Zastpujc w prawie Gaussa cak objtociow z adunku polaryzacyjnego cak powierzchniow z wektora polaryzacji P i sumujc z polem elektrycznym, otrzymujemy:

n ( E + P )dS = dV
0

(6.8)

Wprowadzajc nowy wektor D = 0E + P

2

(6.9)

zwany wektorem indukcji elektryczne i majcy wymiar C/m zapiszemy prawo Gaussa w postaci zalenoci:

n DdS = dV
S V

(6.10)

Niestety wyglda na to, e zamiast uproci sytuacj pogorszylimy j w istotny sposb. Wprowadzilimy nowe pole wektorowe indukcji elektrycznej i mamy dwa rwnania (6.3) i (6.10), ktre musz by spenione przez wektory D i E. Musimy te dwa pola ze sob powiza i odpowiedzi poszukujemy w badaniach dowiadczalnych. Na podstawie oszacowa analitycznych i bada laboratoryjnych wiemy, e w polach elektrycznych, jakie praktycznie osigamy w laboratoriach, dla wikszoci materiaw dielektrycznych jednorodnych i izotropowych polaryzacja jest proporcjonalna do pola elektrycznego, czyli P = 0E (6.11) gdzie jest nazywana podatnoci dielektryczn i najczciej jest ona otrzymywana na drodze pomiarw laboratoryjnych. Podstawiajc zaleno (6.11) do rwnania (6.9), otrzymujemy: D = (1 + )0E Definiujc wzgldn przenikalno dielektryczn jako: w = 1 + (6.12)

59
Wzgldna przenikalno dielektryczna, jak wynika z definicji (6.12), jest liczb niemianowan. Po wprowadzeniu wzgldnej przenikalnoci dielektrycznej moemy zwizek midzy indukcj elektryczn a nateniem pola elektrycznego zapisa w postaci zwizku konstytutywnego: D = E (6.13) gdzie przenikalno dielektryczna = w 0. Dla orientacji w wielkociach, jakie osiga wzgldna przenikalnoci dielektrycznej przytoczymy kilka wartoci dla typowych materiaw w tym stosowanych w elektrotechnice i tak: woda destylowana 80, nitrobenzen 35, metanol 33, etanol 24, polietylen 2.2, polichlorek winylu 6.1, teflon 2.1, pleksiglas 3.4 i tytanian baru > 2100. Z podanych liczb wida, e due wartoci wzgldnej przenikalnoci dielektrycznej wystpuj dla materiaw o orientacyjnej polaryzacji. Wyjtek stanowi tytanian baru nalecy do tzw. ferroelektrykw, dla ktrych rwnanie konstytutywne (6.13) jest nieliniowe i wystpuje ptla histerezy (rys. 6.4). Typowe materiay ferroelektryczne to: tytanian baru BaTiO3, tytanian oowiu PbTiO3 i niobian potasu KNbO3. Charakterystyczn cech materiaw ferroelektrycznych jest wystpowanie tzw. temperatury Curie. Przekroczenie temperatury Curie powoduje utrat wasnoci ferroelektrycznych. Temperatury Curie dla wymienionych ferroelektrykw s 120C, 490C i 435C odpowiednio.

Rys. 6.4. Ptla histerezy dla ferroelektryka

Warto rwnie wspomnie o innych interesujcych wasnociach materiaw dielektrycznych. Istnieje grupa materiaw dielektrycznych zwanych elektretami, ktre potrafi przechowa adunek elektryczny przez dugi okres czasu. Do najwczeniej otrzymanych elektretw nale tzw. termoelektrety, ktre otrzymano, zestalajc odpowiednie mieszaniny woskw w staym polu elektrycznym. Po usuniciu zewntrznego pola obserwowano pole wasne elektretu utrzymujce si przez kilka lat. Elektrety znajduj szerokie zastosowanie w budowie mikrofonw. Podobnie, jak wspomniano, omawiajc prawo Ohma, tak rwnie w dielektrykach inne czynniki mog powodowa powstanie pola elektrycznego. Zjawisko piezoelektrycznoci jest zwizane z powstaniem pola elektrycznego pod wpywem napre mechanicznych i jest szeroko wykorzystywane do budowy rnego typu czujnikw napre bd przemieszcze. Odwrotnym efektem do zjawiska piezoelektrycznoci jest elektrostrykcja. Elektrostrykcja jest to zjawisko polegajce na tym, e po przyoeniu do dielektryka pola elektrycznego nastpuje jego odksztacenie i wystpuj w nim naprenia mechaniczne. Zjawi-

60
sko to jest wykorzystywane do budowy siownikw i akustycznych generatorw ultradwikowych. Podobnie jak naprenia mechaniczne, rwnie temperatura moe powodowa polaryzacj dielektryka i zjawisko to jest nazywane piroelektrycznoci. W naszych dalszych rozwaaniach ograniczymy si do praktycznie stosowanych w elektrotechnice materiaw izolacyjnych, ktre s izotropowe i jednorodne dobrze opisane zalenoci liniow (6.13). Rozpatrzmy obecnie, jakich zmian musimy dokona w naszych poprzednich rozwaaniach, gdzie zakadalimy prni. Jeeli rozpatrujemy sytuacj, gdzie elektrody generujce pole elektryczne znajduj si w jednorodnym orodku o przenikalnoci elektrycznej , np. ukad elektrod w powietrzu czy w innym gazie, to odpowied na postawione pytanie jest prosta. Korzystajc ze zwizku midzy indukcj elektryczn, a nateniem pola elektrycznego (6.13) i podstawiajc do prawa Gaussa (6.10), otrzymujemy:

n (E)dS = dV
S V

a poniewa przenikalno elektryczna jest staa w caym orodku, to moemy podzieli obie strony rwnania przez i mamy:

n EdS = dV
S V

(6.14)

Otrzymany wynik w poczeniu z rwnaniem (6.3) pokazuje, e we wszystkich obliczeniach naley zastpi przenikalno elektryczn prni 0 przez przenikalno elektryczn danego orodka i moemy wykorzysta otrzymane poprzednio rezultaty, np. pojemno kondensatora paskiego wypenionego dielektrykiem o przenikalnoci bdzie C = Sh. Obowizujce s wyniki uzyskane dla przewodnikw, gdzie doszlimy do wniosku, e w elektrostatyce pole elektryczne wewntrz przewodnika musi by zawsze rwne zeru, a na jego powierzchni pole elektryczne na zewntrz przewodnika musi by do tej powierzchni prostopade. Jedyna zmiana polega na tym, e w warunku brzegowym (5.4) zastpujemy 0 przez i otrzymujemy:

nE =
bd

(6.15)
S

nD =

(6.16)

gdzie n jednostkowy wektor normalnej zewntrznej do powierzchni S przewodnika. Rozwamy nastpujcy przykad: Dany jest dugi jednoyowy kabel elektryczny o rednicy yy 2R1 = 30 mm i rednicy wewntrznej metalowego ekranu 2R2 = 50 mm oraz zewntrznej 2R3 = 52 mm. Midzy y a ekranem znajduje si izolacja polietylenowa o wzgldnej przenikalnoci elektrycznej w = 2,3 i wytrzymaoci elektrycznej 25 kV/mm. Naley obliczy maksymalne napicie U, jakie mona przyoy midzy y a ekranem i wyznaczy pojemno na jednostk dugoci kabla. Poprzeczny przekrj kabla przedstawia rys. 6.5. Ze wzgldu na symetri walcow kabla przyjmujemy ukad wsprzdnych cylindrycznych, ktrego o z pokrywa si z osi kabla, a wsprzdne r i oznaczono na rys. 6.5. Rozwaajc pole elektryczne wok adunku liniowego , stwierdzilimy, e natenie pola elektrycznego wok adunku w ukadzie wsprzdnych cylindrycznych ma tylko skadow promieniow E zalen tylko od odlegoci r od adunku liniowego. Rozwizanie

61
to doskonale pasuje do naszego zadania. Umieszczamy w osi yy adunek liniowy i pamitajc, e pole elektryczne wystpi tylko w obszarze R1 r R2, a jego przenikalno elektryczna izolacji jest mamy:

Rys. 6.5. Poprzeczny przekrj jednoyowego kabla elektrycznego

E (r ) =

2 r

Dla wyznaczenia adunku liniowego korzystamy ze znanego wzoru na potencja elektryczny wok adunku liniowego:

(r ) =

[C ln(r )]

i przyjmujc potencja ekranu rwny zeru, a yy rwny U, wyznaczamy sta C i adunek z warunkw: (r = R1 ) = U

(r = R2 ) = 0
znajdujemy:

2 U R2 ln R 1

C = ln (R2 )

Natenie pola elektrycznego dla R1 r R2 jest:

E (r ) = U . R2 r ln R 1

Zarwno dla r < R1 jak i r > R2 pole elektryczne jest rwne zeru. Maksymalne natenie pola elektrycznego wystpuje na yle kabla i wynosi:

62
Emax = U R2 R1 ln R 1

a poniewa nie moe ono przekracza dopuszczalnego natenia pola elektrycznego Edop, wic maksymalne napicie Umax, jakie moemy poda na y kabla wynosi:

R2 U max = Edop R1 ln R . 1
Podstawiajc dane naszego zadania otrzymujemy Umax = 191,5 kV. Dla porwnania, gdyby izolacj kabla byo powietrze, dla ktrego Edop = 30 kV/cm to moliwe napicie yy byoby okoo 23 kV. Z porwnania tych napi jasno wynika konieczno stosowania materiaw izolacyjnych. Wysze napicie yy pozwala przesa za pomoc kabla proporcjonalnie wiksz moc przy zaoeniu, e prd przesyany, ktrego warto zaley od przekroju yy kabla, w obu przypadkach bdzie ten sam. Obliczmy pojemno kabla na jednostk dugoci. adunek na jednostk dugoci obliczylimy powyej = 2 U ln(R1/R2) i dzielc przez rnic potencjaw U midzy elektrodami otrzymujemy zaleno na jednostkow pojemno kabla:
C= 2 R2 ln R 1

(6.17)

i dla danych zadania mamy C = 0,25 nF/m. Najczciej podajemy pojemno jednostkow 1 km i mamy C = 0,25 F/km.

Rys. 6.6. Prostokt przyjty na granicy dwch dielektrykw

Niestety sytuacja si komplikuje znacznie, jeeli pole jest wytwarzane w obszarze gdzie znajduj si dielektryki o rnych przenikalnociach elektrycznych. Dla zapoznania si z przyczyn trudnoci rozwamy granic rozdzielajc dwa dielektryki o przenikalnociach odpowiednio 1 i 2. Zakadamy, e w niewielkim obszarze moemy przyj, e granica rozdziau jest paszczyzn i korzystajc z rwnania (6.3) zbadamy zachowanie si natenia pola elektrycznego przy przejciu przez granic (rys. 6.6). W paszczynie prostopadej do granicy rozdzielajcej oba orodki wybieramy jako drog cakowania w rwnaniu (6.3) prostokt o bokach dldh. Bok dh jest prostopady do granicy podziau i zmierza w granicy do zera. Poniewa bok dl jest may, wic na mocy twierdzenia o wartoci redniej przy dh0 moemy cak (6.3) zapisa:

63
E st1dl E st 2 dl = 0

i dzielc przez dl otrzymujemy warunek speniany przez natenie pola elektrycznego przy przejciu przez granic midzy dielektrykami:

E st1 = E st 2

(6.18)

Powyszy warunek brzegowy stwierdza, e na granicy S rozdzielajcej dwa rne dielektryki skadowa styczna wektora natenia pola elektrycznego jest ciga. Dla odpowiedzi, co dzieje si z wektorem pola elektrycznego musimy rwnie odpowiedzie na pytanie o skadow normaln.

Rys. 6.7. Walec na granicy midzy dielektrykami

Dla okrelenia skadowej normalnej na granicy midzy dwoma dielektrykami wykorzystamy prawo Gaussa (6.10). Zbudujemy walec o osi prostopadej do paszczyzny rozdzielajcej izolatory (rys. 6.7). Podstawa walca wynosi S, a jego wysoko dh i zakadamy, e w granicy dh0. Korzystajc z twierdzenia o wartoci redniej caki dla maych S i dh0, moemy zapisa prawo Gaussa (6.10) w postaci:
n1 D1S + n 2 D2 S = Sh .

W przypadku granicy przewodnika, zgodnie z definicj lim (h ) = , mielimy adunek

h 0

powierzchniowy , gdy istniej adunki swobodne, ktre s przemieszczane na powierzchni przewodnika. W przypadku granicy midzy izolatorami taka sytuacja jest niemoliwa, gdy nie ma swobodnych adunkw, a jedynie wystpuj dipole elektryczne, ktre nie wytwarzaj warstwy adunku powierzchniowego. Moemy przyj, e dla granicy midzy izolatorami zachodzi: lim (h ) = 0 .
h 0

Ostatecznie, biorc pod uwag, e n2 = n1 (rys. 6.7) otrzymujemy:

n1 (D1 D 2 ) = 0 S
lub (rys. 6.7)

(6.19) (6.20)

D1n = D2n

Rwnania (6.19) lub (6.20) nazywamy warunkami granicznymi i wynika z nich cigo skadowej normalnej indukcji elektrycznej na granicy S midzy dwoma izolatorami.

64
Rozwamy zachowanie wektora natenia pola elektrycznego na granicy midzy dwoma jednorodnymi izotropowymi izolatorami o przenikalnoci wzgldnej w1, w2 odpowiednio (rys. 6.8).

Rys. 6.8. Wektor natenia pola elektrycznego na granicy midzy dielektrykami o przenikalnoci elektrycznej 1 i 2 odpowiednio

Na mocy warunku brzegowego (6.18) stwierdzajcego cigo skadowych stycznych natenia pola elektrycznego na granicy midzy orodkami mamy: E1t = E2t lub E1 sin1 = E2 sin2, gdzie E1, E2 modu wektora natenia pola odpowiednio w dielektryku o przenikalnoci elektrycznej w1, w2, a 1, 2 kt midzy wektorem natenia pola elektrycznego, a normaln do granicy odpowiednio w orodku 1 i 2. Z warunku cigoci skadowej normalnej indukcji elektrycznej (6.20), biorc pod uwag Di = iEi gdzie i = 1, 2, otrzymujemy:
1 E1n = 2 E2n 1E1 cos1 = 2E2 cos2.

lub

Dzielc stronami drugie z rwna warunkw brzegowych otrzymujemy:

tg 2 =

w2 tg1 . w1

(6.20)

6.2. Przykady oblicze pola elektrostatycznego w dielektrykach

Rozpatrzmy kilka przykadw oblicze pola elektrycznego w ukadach wielowarstwowych izolatorw. Pierwszy przykad to kondensator paski o powierzchni elektrod S = 0,5 m2. Odlego midzy elektrodami kondensatora wynosi h = 0,1 mm. Midzy elektrodami znajduje si warstwa dielektryka o gruboci h1 = 99 m, przenikalnoci wzgldnej w1 = 5,5 i dopuszczalnej wartoci natenia pola elektrycznego Edop1 = 28 kV/mm. Midzy dielektrykiem a elektrod znajduje si warstwa powietrza o przenikalnoci wzgldnej w2 = 1 i dopuszczalnej wartoci natenia pola elektrycznego Edop2 = 30 kV/cm. Obliczy maksymalne napicie jakie mona poda na elektrody kondensatora. Czy warstwa powietrza w kondensatorze pogarsza jego wasnoci i dlaczego?

65
a) b)

Rys. 6.9. Przekrj kondensatora paskiego (a) i jego model obwodowy (b)

Rysunek powyej w czci a przedstawia model dwuwarstwowego kondensatora paskiego, a w czci b jego obwodowy schemat zastpczy. Korzystajc ze wzoru na pojemno kondensatora dla warstwy o gruboci h1 i przenikalnoci elektrycznej 1 = w10, obliczamy pojemno C1 zastpczego kondensatora C1 = 1Sh1. Dla kondensatora C2 reprezentujcego zastpcz pojemno kondensatora powietrznego o przenikalnoci 2 = 0 i gruboci warstwy h2 = h h1 mamy: C2 = 2 S h 2 . Kondensatory C1 i C2 s poczone szeregowo, a wic pojemno zastpcz Czast wyznaczamy ze znanej z teorii obwodw elektrycznych zalenoci: Czast = C1C2(C1 + C2). Podstawiajc dane naszego zadania, otrzymujemy: C1 = 245,6 nF, C2 = 4,421 F, Czast = 232,7 nF. Jeeli nie byoby warstwy powietrza, to pojemno kondensatora C0 o gruboci warstwy h i przenikalnoci elektrycznej 1 byaby C0 = 1 S h = 243,2 nF. Porwnujc obie wartoci pojemnoci otrzymujemy, e pojemno kondensatora dwuwarstwowego jest o okoo 4% mniejsza od pojemnoci kondensatora z wypenieniem jednorodnym. Moemy wnioskowa, e zmniejszenie pojemnoci w przypadku, gdy chcemy uzyska due pojemnoci, bdzie pierwszym negatywnym skutkiem. Przejdziemy do obliczenia spadkw napi na poszczeglnych kondensatorach. adunek obu kondensatorw jest jednakowy i oznaczajc ten adunek jako Q, mamy Q = UCzast. Spadek napicia na kondensatorze C1 to U1 = QC1 = C2U(C1 + C2), a na kondensatorze C2 to U2 = QC2 = C1U(C1 + C2) Natenie pola elektrycznego, cel naszych oblicze, wyznaczamy z zalenoci otrzymanej w zadaniu rozwizanym w poprzednim rozdziale, gdzie otrzymalimy rezultat E = Uh. Dla kondensatora C1 natenie pola elektrycznego wynosi E1 = U1h1, a dla kondensatora C2 mamy E2 = U2h2. Podstawiajc wyznaczone w zalenoci od napicia U wartoci napi U1 i U2, a za pole elektryczne podstawiajc dopuszczalne natenia pola elektrycznego dla danej warstwy, wyznaczamy maksymalne dopuszczalne napicie Umax1, Umax2:
C1 U max1 = 1 + C Edop1h1 2 C2 U max 2 = 1 + C Edop 2 h2 1

Podstawiajc dane zadania i obliczone pojemnoci otrzymujemy: Umax1 = 2,93 kV i Umax2 = 0,575 kV. Dla zapewnienia bezawaryjnej pracy tego dwuwarstwowego kondensatora moemy na jego elektrody poda maksymalne napicie rwne mniejszemu z powyej obliczonych, a wic moemy poda maksymalnie napicie 575 V.

66
Jeeli kondensator byby jednowarstwowy o odlegoci midzy elektrodami wynoszcej h i wypeniony izolatorem o dopuszczalnym nateniu pola elektrycznego Edop1, to jego napicie dopuszczalne U0 wynosioby: U0 = Edop1h = 2,8 kV. Wynik ten pokazuje, e obecno warstwy powietrza powoduje obnienie dopuszczalnego napicia, pod jakim kondensator moe pracowa. Jest to bardzo niekorzystny wynik z punktu widzenia eksploatacji kondensatora. Drugi przykad, ktry zostanie rozpatrzony, to kula metalowa o promieniu 10 cm znajdujca si w powietrzu o dopuszczalnym nateniu pola elektrycznego Edopp = 30 kV/cm. Kula zostaa powleczona rwnomiern warstw dielektryka o gruboci 1mm. Wzgldna przenikalno elektryczna dielektryka wynosi 10, a jego dopuszczalne natenie pola elektrycznego wynosi Edopi = 20 kV/mm. Naley wyznaczy pojemno kuli i porwna z pojemnoci kuli bez powoki oraz obliczy maksymalne napicie jakie mona poda na kul z powok i bez powoki. Dla kuli bez powoki dielektryka znamy ju z poprzedniego rozdziau jej pojemno C0, ktra wynosi C0 = 40R. Dopuszczalne napicie U0 obliczalimy rwnie i wynosi ono U0 = EdoppR. Po podstawieniu danych zadania bdzie: C0 = 11,1 pF i U0 = 300 kV. Dla rozwizania zadania kuli z powok posuymy si metod polow. Wiemy z poprzednich rozwaa, e ze wzgldu na sferyczn symetri obiektu wektor natenia pola elektrycznego w ukadzie wsprzdnych sferycznych zwizanych ze rodkiem kuli posiada tylko skadow promieniow, ktr bdziemy oznaczali jako E. Skadowa ta jest tylko funkcj promienia r (rys. 6.10). Obecno warstwy dielektryka o staej gruboci na powierzchni kuli nie zmienia symetrii i powysze wnioski s nadal obowizujce. Zadanie rozwiemy, korzystajc z elektrycznego potencjau (r), ktry te jest tylko funkcj promienia. Jednak teraz przestrze wok kuli nie jest jednorodna, a dwuwarstwowa i dlatego wprowadzamy potencja dla kadej z warstw. W warstwie izolatora R r Ri oznaczamy potencja jako i(r), a dla r > Ri, czyli na zewntrz warstwy izolacyjnej, oznaczamy jako p(r).

Rys. 6.10. Kula przewodzca pokryta rwnomiern warstw izolacji

W kadym z obszarw potencja spenia rwnanie Laplacea, ktre we wsprzdnych sferycznych dla potencjau bdcego tylko funkcj r ma posta:
1 d 2 di r =0 r 2 dr dr 1 d 2 d p r =0 dr r 2 dr

67
odpowiednio dla warstwy izolatora i powietrza. Rozwizania obu rwna otrzymujemy wykonujc cakowanie i mamy: C i (r ) = i1 + Ci 2 r

p (r ) =

C p1 r

+ C p2

gdzie Ci1, Ci2, Cp1 i Cp2 to stae, ktre musimy tak dobra, aby potencja spenia okrelone fizycznie warunki. Dla wyznaczenia czterech staych naley zada cztery warunki, ktre nazywamy warunkami brzegowymi lub granicznymi. Pierwsze dwa s atwe, gdy dotycz wartoci potencjau na elektrodach. Pierwsza elektroda to powierzchnia kuli metalowej o potencjale U, a wic mamy warunek:

i (r = R ) = U .

Druga elektroda jest w nieskoczonoci i jej potencja zgodnie z umow przyjmujemy za rwny zeru i std drugi warunek brzegowy:

p (r ) 0 .
Nastpne dwa warunki formuujemy dla granicy midzy dielektrykami. Przyjmujemy, e potencja elektryczny jest funkcj cig r, a std otrzymujemy trzeci warunek brzegowy:

i (r = R2 ) = p (r = R2 )

Ostatni warunek wynika z cigoci skadowej normalnej indukcji elektrycznej na granicy dwch dielektrykw. Poniewa indukcja elektryczna podobnie jak natenie pola elektrycznego ma tylko skadow promieniow, ktra jest prostopada do granicy midzy dielektrykami, w zwizku z tym czwarty warunek brzegowy jest:

d p d i =p dr dr

.
r = R2

Z drugiego warunku brzegowego wynika, e Cp2 = 0, a na podstawie pozostaych otrzymujemy ukad rwna: Ci1 + Ci 2 = U R

C p1 Ci1 + Ci 2 = R2 R2

i Ci1 = p C p1
Rozwizujc powyszy ukad rwna, wyznaczamy stae i podstawiajc do wzorw na potencja, mamy: R R U + i 1 dla R r R2 i ( r ) = R2 R r p 1 + i 1 p R2

68
i U p

p (r ) =

R R r 1 + i 1 p R2

dla r R2 .

Natenie pola elektrycznego okrelamy ze zwizku E = grad . W rozpatrywanym przypadku mamy tylko skadow promieniow, ktr obliczamy z zalenoci: E = d dr i otrzymujemy: R dla r < R2 r2 U E (r ) = R R 1 + ( wi 1) wi 2 dla r > R2 R2 r
gdzie uwzgldniono, e ip = wi00 = wi. W dielektryku maksymalne natenie pola Emax i wystpuje na elektrodzie metalowej i wynosi Emax i = [1 + (wi 1) RR2]1 UR. Maksymalne natenie pola nie moe przekroczy dopuszczalnego natenia pola Edop i dla dielektryka, a wic maksymalne napicie ze wzgldu na przebicie dielektryka jest:

R U max i = 1 + ( wi 1) REmax i R2
Maksymalne napicie Umax p, jakie mona przyoy do kuli ze wzgldu na przebicie powietrza, obliczamy z zalenoci: 2 R R2 Emax p U max p = 1 + ( wi 1) R2 wi R Podstawiajc dane naszego zadania, otrzymamy: Umax i =19,8 MV i Umax p = 0,303 MV, a wic przebicie nie wystpi, jeeli napicie podawane na kul nie przekroczy 303 kV. Pokrywajc kul dielektrykiem, zyskalimy moliwo zwikszenia napicia o okoo 3 kV. Zauwamy jednak, e zgodnie z ostatnim ze wzorw moemy zwikszy napicie, zwikszajc grubo izolacji, np. dla warstwy o gruboci 1 cm mamy Umax p = 333 kV. Przykad pokazuje, dlaczego w ukadach izolacyjnych wysokiego napicia grubo izolacji odgrywa istotn rol. W celu wyznaczenia pojemnoci kuli pokrytej izolacj wyznaczymy adunek kuli. Zaczynamy od wyznaczenia adunku powierzchniowego na kuli z zalenoci = i E(r = R) i podstawiajc pole, mamy: i U . = R R 1 + ( wi 1) R2 Cakowity adunek kuli Q otrzymamy, mnoc adunek powierzchniowy przez powierzchni kuli 4R2 i po podzieleniu adunku Q przez napicie U znajdujemy pojemno Ci kuli pokrytej warstw izolacyjn: 4 i R . Ci = R 1 + ( wi 1) R2 Podstawiajc dane zadania, otrzymujemy: Ci = 11,2 pF, co oznacza, e pojemno kuli zmieni si w niewielkim stopniu.

Rozdzia 7

ENERGIA I SIY W POLU ELEKTROSTATYCZNYM

Przeprowadzimy obecnie obliczenia energii zgromadzonej w polu elektrostatycznym. Rozpoczniemy od prostego przykadu trzech adunkw Q1, Q2 i Q3. Rozmiecimy adunki w przestrzeni w trzech kolejnych krokach, obliczajc wykonan przy tym prac. Zamy, e mamy tylko adunek Q1, ktry umieszczamy w punkcie P1 o promieniu wodzcym r1. T operacj wykonujemy bez wkadu energii. Nastpnym krokiem jest umieszczenie adunku Q2 w punkcie P2 o promieniu wodzcym r2. adunek Q2 przemieszcza si w polu adunku Q1, a wic praca, jak musimy wykona jest rwna (Q1Q2)(4 r12), gdzie r12 jest odlegoci midzy adunkami Q1 i Q2. Na kocu przemieszczamy do punktu P3 o promieniu wodzcym r3 adunek Q3. adunek przemieszczony zostaje w polu elektrycznym wywoanym przez adunki Q1 i Q2, a wic wykonana praca jest rwna (Q1Q3)(4 r13) + (Q2Q3)(4 r23). Cakowita praca W wykonana przy przenoszeniu adunkw do punktw P1, P2, P3 wynosi: QQ QQ QQ W= 1 2 + 1 3 + 2 3 . 4 r12 4 r13 4 r23 Ostatni wzr zapisujemy w postaci:

W=

Q3 Q2 Q1 Q3 Q3 Q1 Q1 Q2 Q2 + + , + + + 2 4r12 4r13 2 4r12 4r23 2 4r13 4r23

ale (P1) = Q2 4 r12 + Q3 4 r13 jest potencjaem w punkcie P1 wywoanym przez adunki Q2 i Q3 Podobnie (P2) = Q1 4 r21 + Q3 4 r23 jest potencjaem w punkcie P2 wywoanym przez adunki Q1 i Q3, a (P3) = Q1 4 r31 + Q2 4 r32 potencjaem w punkcie P3 wywoanym obecnoci adunkw Q1 i Q2. Energi zawart w ukadzie adunkw zapisujemy w bardziej eleganckiej formie:
W= 1 [Q ( P ) + Q2 ( P2 ) + Q3 ( P3 )] 2 1 1

Ostatni zaleno atwo w drodze indukcji matematycznej uoglni do energii w ukadzie N adunkw:
W= 1 2

Q
i =1

i i

(7.1)

gdzie dla skrcenia zapisu oznaczono i = (Pi). Dla cigego rozkadu adunku o gstoci objtociowej znajdujcego si w obszarze o objtoci V wzr (7.1) przyjmuje posta:

W=

1 2

dV .
V

(7.2)

70
Uwaamy, e energia jest zgromadzona w polu elektrycznym w caej przestrzeni wypenionej przez pole i dlatego wzr (7.2) przeksztaca si tak, aby wyeliminowa objtociow gsto adunku i potencja , a wprowadzi wielkoci polowe. Po kilku przeksztaceniach matematycznych otrzymuje si:

W=

DE dV 2

(7.3)

zaleno, w ktrej wystpuj tylko wielkoci zwizane z polem elektrycznym, indukcja i natenie. Wielko znajdujc si pod cak nazywamy gstoci energii pola elektrycznego i oznaczajc t wielko jako w, mamy: DE (7.4) w= 2 Gsto energii pola elektrycznego wyraamy w J/m3. Definicja (7.4) pokazuje, e pole elektryczne jest nonikiem energii, ktra jest rozmieszczona w przestrzeni tak jak jest rozmieszczone pole elektryczne. Istotne jest, e we wzorze (7.4) nie ma adunkw, a wic nonikiem energii jest pole elektryczne. Dla oceny rzdu wielkoci tej energii rozwamy prost sytuacj, a mianowicie pole elektryczne w powietrzu, czyli D = 0E, i gsto energii jest W = 0E22. Przyjmujc dopuszczaln warto pola elektrycznego dla powietrza, czyli E = 30 kV/cm, znajdujemy, e gsto energii wynosi okoo 40 J/m3. Niestety nie jest to zbyt dua wielko i dlatego raczej nie buduje si silnikw elektrycznych. Korzystajc z zalenoci (7.2) obliczymy energi zgromadzon w kondensatorze. Krtko przypomnijmy, e kondensator to ukad dwch metalowych elektrod, midzy ktrymi znajduje si dielektryk. Na elektrodach znajduj si jednakowe adunki o przeciwnych znakach +Q i Q. adunki elektrod s adunkami powierzchniowymi zgromadzonymi na elektrodach metalowych o powierzchniach S+ i S, ktre s powierzchniami ekwipotencjalnymi o potencjale V+ i V odpowiednio. Energia WC tego ukadu elektrod jest:

WC =

1 +V+ dS + 2 S +

VdS

ale

V dS = V dS = V Q
+ + + + + S+ S+

oraz

V dS = V dS = V Q ,
S S

wic po podstawieniu znajdujemy, e WC = Q(V+ V)2. Rnic potencjaw midzy elektrodami kondensatora nazywamy napiciem i oznaczajc j jako U = V+ V , zapiszemy energi zgromadzon w kondensatorze zalenoci:
WC = QU . 2

(7.5)

Korzystajc z definicji pojemnoci C = QU i eliminujc adunek kondensatora, zapisujemy (7.5) w najczciej stosowanej postaci: CU 2 WC = . (7.6) 2

71
Przejdziemy obecnie do obliczenia si dziaajcych w polu elektrostatycznym. Zakadamy, e przemieszczenie obiektu jest mae i wynosi dxi. Przemieszczenie dxi bdziemy nazywali przemieszczeniem uoglnionym, gdy nie musi to by konieczne przemieszczenie liniowe, ale na przykad przemieszczenie ktowe. Energia potencjalna ukadu zachowawczego U, jakim jest pole elektrostatyczne, jest funkcj tylko adunkw Qi oraz przemieszcze uoglnionych dxi. Rniczk zupen energii opisuje zaleno:
dU =

i =1

i dQi

F dx
i i =1

gdzie: i potencja w punkcie gdzie znajduje si adunek Qi,

Fi skadowa uoglnionej siy, N liczba adunkw, K liczba niezalenych wsprzdnych uoglnionych.

Poniewa energia potencjalna U(Qi, xi), jak wspomniano powyej, jest tylko funkcj adunkw i przemieszcze uoglnionych, wic jej rniczka zupena ma posta:
dU =

i =1

U Qi

dQi +
x = const

x
i =1

U
i Q = const

dxi

Porwnujc w obu rniczkach wspczynniki przy niezalenych przyrostach, znajdujemy:

i =
i cel naszych oblicze i-ta skadowa siy:

U Qi

x = const

Fi =

U xi

(7.7)
Q = const

Otrzymana zaleno (7.7) stwierdza, e aby wyznaczy si dziaajc, na przykad na elektrody, naley obliczy energi zgromadzon w polu elektrycznym, korzystajc z zalenoci (7.3) bd (7.4). Siy dziaajce w ukadzie obliczamy pod warunkiem, e adunki ukadu nie ulegaj zmianie. Oznacza to, e w przypadku kondensatora, zosta on naadowany i nastpnie odczony od rda adunku. Po odczeniu adunek kondensatora nie ulega zmianie i moemy wykona mae przemieszczenie elektrod. Jako prosty przykad rozpatrzmy paski kondensator powietrzny o powierzchni elektrod S i odlegoci midzy elektrodami wynoszcej h. Pojemno kondensatora jest C = 0 Sh. Zamy, e wprowadzilimy do kondensatora adunek Q i odczylimy go od zasilania. Energia elektryczna zgromadzona w kondensatorze (7.5) jest WC = QU2 = Q22C = Q2h20 S. Naszym celem jest obliczenie siy dziaajcej na elektrod kondensatora, a w zwizku z tym przyjmujemy jako wsprzdn uoglnion odlego midzy elektrodami h i obliczamy si dziaajc na elektrod (7.7): Q2 . (7.8) F = 2 0 S
Sia przeciwdziaa wzrostowi odlegoci h midzy elektrodami i dlatego znak minus w powyszej zalenoci. Warto wrci do otrzymanej w poprzednim rozdziale formuy (5.9) wyraajcej cinienie dziaajce na elektrod. Podstawiajc adunek powierzchniowy oka-

72
dziny dla paskiego kondensatora = QS i pamitajc, e natenie pola elektrycznego E w kondensatorze jest E = 0 , mamy: E F = S , 2 a poniewa cinienie p = FS, wic otrzymujemy wzr (5.9). Sia obliczona wedug zalenoci (7.8) jest liczona przy zaoeniu staych adunkw, co oznacza, e przemieszczenie powoduje zmian potencjau elektrod. Inna sytuacja wystpuje w przypadku poczenia elektrod kondensatora ze rdem, ktre utrzymuje sta rnic potencjaw U midzy elektrodami. W tej sytuacji przemieszczenie elektrod kondensatora powodujce zmian jego pojemnoci powoduje przepyw adunku, a wic adunek elektrod nie jest wielkoci sta. Dla rozpatrzenia przypadku staego potencjau elektrod dokonamy przeksztacenia:

dQ = d( Q ) Q d
i i i i i i =1 i =1 i =1

, gdzie pierwsza suma jest r-

niczk zupen, co pozwala wprowadzi energi potencjaln U, nazywan koenergi, zalenoci:

U =U

Q
i =1 K

i i

(7.9)

Biorc pod uwag (7.9) mamy:

dU =

i =1

Qi di

F dx
i i =1 K

i porwnujc z rniczk zupen funkcji U(i, xi):

dU =

i =1

U i

d i +
x = const

x
i =1

U
i = const

dxi

otrzymujemy:
Fi = U . xi = const
K

(7.10)

Biorc pod uwag, e przy braku przemieszcze energia w polu elektrycznym wyraa si zalenoci U =
1 2

i =1

Qii z (7.9) mamy U =

1 2

Q
i =1

i i

= U i po podstawieniu do (7.10) bdzie:

Fi =

U xi

(7.11)
= const

Z porwnania zalenoci (7.7) i (7.11) wynika, e obliczona za ich pomoc warto siy bdzie miaa identyczn warto bezwzgldn, a jedynie wystpi rnica w znaku. Rozpatrzmy nastpujcy przykad: dany jest paski kondensator o elektrodach w ksztacie pkola o promieniu R (rys. 7.1). Odlego midzy elektrodami wynosi h i przyoono do nich napicie U. Midzy elektrody wsuwamy pytk dielektryka o wzgld-

73
nej przenikalnoci elektrycznej w. Grubo pytki wynosi h. Obliczy moment dziaajcy na pytk dielektryka.

Rys. 7.1. Model kondensatora obrotowego i jego obwodowy schemat zastpczy

Obwodowy schemat zastpczy kondensatora czciowo wypenionego dielektrykiem przedstawiono na rys. 7.1. Stanowi go dwa rwnolegle poczone kondensatory o pojemnoci:

Cp = dla kondensatora powietrznego oraz

0 ( )R 2
2h

C =

w 0R 2
2h

dla kondensatora z dielektrykiem. Pojemno zastpcza Czast poczenia rwnolegego obu kondensatorw jest: [ + ( w 1) ] 0 R 2 . Czast = 2h Energia zastpczego kondensatora przy staym napiciu jest: WC =

[ + ( w 1) ] 0 R 2 U 2
2h

Jeeli zrniczkujemy energi kondensatora po kcie , to otrzymamy moment M obracajcy pytk dielektryka:
M= WC =
U = const

( w 1) 0 ( RU ) 2 2h

Poniewa przenikalno wzgldna dielektryka jest wiksza od jednoci, wic moment dziaa na pytk dielektryka w kierunku zwikszenia kta , co oznacza wciganie pytki dielektryka do wntrza kondensatora. Wykorzystujc ten prosty model, mona zbudowa silnik elektrostatyczny bd generator. Silniki elektrostatyczne s budowane jako miniaturowe urzdzenia w tzw. mikro- bd nanotechnologiach.

Rozdzia 8

POLE PRZEPYWOWE. REZYSTANCJA. MOC W POLU PRZEPYWOWYM

8.1. Pole przepywowe

W poprzednich rozdziaach opisywalimy stan, jaki obserwujemy wok nieruchomych i staych w czasie adunkw elektrycznych. Nadszed czas, aby zastanowi si, jakie bd konsekwencje, jeeli adunki bd si porusza. Rozpoczniemy znowu od najprostszej sytuacji, zakadajc, e adunki, a wic i gsto adunku , s niezmienne w czasie, ale mog si porusza ze sta prdkoci v. W rozdziale 2 dla gstoci adunku poruszajcego si w sposb uporzdkowany z prdkoci v wprowadzilimy wektor gstoci prdu j zalenociami (2.10), ktr jeszcze raz przypomnimy:
j= v .

(8.1).

Jeeli gsto adunku i prdko jego ruchu s niezalene od czasu, to rwnie wektor gstoci prdu jest niezaleny od czasu, natomiast moe by funkcj zmiennych przestrzennych. Pole gstoci prdu niezalene od czasu nazywamy polem przepywowym. Biorc pod uwag (8.1) i niezalen od czasu gsto adunku zasad zachowania adunku (2.9), zapiszemy w postaci rwnania dla wektora gstoci prdu: div j = 0 bd, korzystajc z symbolu nabla:
j= 0.

(8.2) (8.3)

Cakow posta zasady zachowania adunku na mocy (2.7) zapiszemy w postaci analogicznej do prawa Gaussa dla pola elektrycznego, a mianowicie:

j n dS = 0
S

(8.4)

gdzie S jest dowoln powierzchni zamknit, a n jednostkowym wektorem normalnej zewntrznej do tej powierzchni. Warto zauway, e konsekwencj zasady zachowania adunku (8.4) jest prdowe prawo Kirchhoffa w obwodach elektrycznych. Z poprzednich rozwaa wiemy, e adunek jest rdem pola elektrycznego i jednoczenie to samo pole, dziaajc na adunek objtociowy, powoduje jego ruch. W polu przepywowym pole elektryczne istnieje we wntrzu przewodnika i wpywa na ruch adunkw elektrycznych, a wic jest rdem gstoci prdu. Bdziemy rozpatrywali tylko materiay izotropowe i jednorodne, w ktrych zwizek midzy gstoci prdu a polem elektrycznym jest opisany prawem Ohma (5.1), ktre jeszcze raz warto przypomnie: j = E (8.5)

75
gdzie jest przewodnoci elektryczn materiau dla orodka jednorodnego niezalen od zmiennych przestrzennych. Natenie pola elektrycznego jest rwnie niezalene od czasu, a wic spenia rwnania elektrostatyki w postaci: div E = 0 i rot E = 0. (8.6) (8.7)

Ze wzgldu na zasad zachowania adunku (8.2) w obszarze przewodnika nie wystpuje adunek objtociowy i dlatego dywergencja pola elektrycznego jest rwna zeru (8.6). Moe wydawa si dziwne, e zdefiniowalimy gsto prdu jako poruszajc si chmur adunkw o gstoci , a w rwnaniu (8.6) kadziemy = 0. Pokazalimy w rozdziale 5, e kade zaburzenie w rozkadzie gstoci wewntrz przewodnika zanika ze sta czasow T = 0, a wic wewntrz przewodnika jest praktycznie idealna rwnowaga, jeeli nie analizujemy procesw czasowych. Natomiast w przewodniku istniej rne noniki adunku elektrycznego, ktre mog si przemieszcza wzgldem siebie, dajc strumie adunkw, mimo to zachowujc makroskopow gsto adunku elektrycznego rwn zeru. Dobrym przykadem s metale. Zgodnie z elektronow teori przewodnictwa atom metalu posiada na zewntrznej walencyjnej powoce elektrony, ktre s stosunkowo sabo zwizane z jdrem. W metalu mamy sytuacj tak, e atomy s nieruchomo zwizane midzy sob i nie mog si swobodnie porusza. Jednak ich elektrony walencyjne maj du swobod i pod wpywem pola elektrycznego mog si przemieszcza, mimo e adunek objtociowy wewntrz przewodnika jest rwny zeru. Jedyne zaburzenie wystpuje na powierzchni metalu, gdzie pole zaburza rwnowag i nie dopywaj adunki kompensujce. Wynikiem tego jest powstanie powierzchniowej gstoci adunku, ktry wytworzy pole elektryczne na zewntrz przewodnika. Polem na zewntrz przewodnikw zajmowalimy si w elektrostatyce i gdybymy chcieli je obliczy, to nadal obowizuje model elektrostatyczny i na jego bazie liczymy pole na zewntrz przewodnikw. Rwnanie (8.7) stwierdza, e jeeli pole elektryczne jest niezalene od czasu, to caka po dowolnej drodze zamknitej jest rwna zeru, a wic rotacja tego pola jest zerowa. Jeeli rotacja pola elektrycznego jest zerowa, to pole elektryczne jest polem potencjalnym i moemy wprowadzi potencja elektryczny :
E = grad .

(8.8)

Potencja elektryczny pozwala nam unikn trudnoci zwizanych z bezporednim obliczaniem pola wektorowego. Podobnie jak w elektrostatyce, rwnie w polu przepywowym dla obliczenia rozkadu wektorw natenia pola elektrycznego i gstoci prdu musimy okreli warunki brzegowe, ktre naley speni na granicy dwch obszarw o rnych przewodnociach elektrycznych. Zamy, jak zwykle, e mamy dwa przewodniki o przewodnociach odpowiednio 1 i 2. Przyjmujemy, e przewodniki si stykaj i budujemy walec o podstawie S i osi pokrywajcej si z normaln do powierzchni styku. Wysoko walca dh w granicy bdzie zmierzaa do zera (rys. 8.1). Na mocy zasady zachowania adunku (8.4), biorc pod uwag, e powierzchnie S s mae i stosujc twierdzenie o wartoci redniej rachunku cakowego, otrzymujemy:

j1 n1S + j2 n 2S = 0 .

76

Rys. 8.1. Walec na granicy rozdziau midzy dwoma przewodnikami

Dzielc przez S i biorc pod uwag, e n1 = n2 na granicy otrzymujemy warunek brzegowy: n1(j1 j2) = 0. (8.9) Warunek (8.9) moemy zapisa rwnie w postaci:
jn1 = jn 2 brzeg .

(8.10)

W przypadku, gdy mamy granic midzy przewodnikiem i izolatorem, ktrego przewodno elektryczna jest najczciej o kilka rzdw wielkoci mniejsza od przewodnoci przewodnika wtedy przyjmujemy, e gsto prdu j2 w materiale izolacyjnym jest rwna zeru i warunek (8.10) przyjmuje posta:
jn1 = 0 przewodnik izolator .

(8.11)

Warunek (8.11) pozwala nam przyj, e jeeli przewodnik styka si z izolatorem o znacznie mniejszej przewodnoci, to wewntrz przewodnika nie bdzie skadowej gstoci prostopadej do granicy midzy izolatorem a przewodnikiem.

8.2. Rezystancja
Przeanalizujemy prosty przykad w postaci cylindrycznego przewodnika o promieniu podstawy R i dugoci tworzcej L (rys. 8.2). Przewodno elektryczna przewodnika jest . Do podstaw cylindra przyoono potencjay V1 i V2 odpowiednio. Celem naszych oblicze jest okrelenie pola elektrycznego i gstoci prdu istniejcych w przewodniku pod wpywem przyoonej rnicy potencjaw U = V1 V2.

Rys. 8.2. Przewodnik walcowy

77
Ze wzgldu na walcow symetri przewodnika przyjmujemy cylindryczny ukad wsprzdnych r, , z, ktrego o z pokrywa si z jego osi (rys. 8.2). Rozpatrujemy przewodnik jednorodny o symetrii cylindrycznej, ktrego przewodno elektryczna jest niezalena od wsprzdnych r, , z w zwizku z tym rozkad potencjau elektrycznego we wntrzu przewodnika nie moe zalee przy staych potencjaach elektrod od kta . Do podstaw naszego walca przyoylimy potencjay V1 i V2 (rys. 8.2), co oznacza fizycznie poczenie przewodnika z idealnym rdem o napiciu rdowym U = V1 V2 przy zaoeniu V1 > V2. Zauwamy, e w przypadku pola przepywowego sytuacja jest inna ni w elektrostatyce. W przewodniku pyn adunki i musi istnie rdo, ktre je dostarcza. Jeeli takiego rda nie ma, to wracamy do elektrostatyki, co oznacza, e w czasie okrelonym sta czasow 0 adunki przemieszcz si na powierzchni walca i na powierzchni powstanie taki rozkad adunku powierzchniowego, e pole elektryczne wewntrz przewodnika bdzie rwne zeru. Oczywicie przy zerowym polu rwnie gsto prdu wewntrz przewodnika bdzie rwna zeru. Naley wic pamita, e w przypadku pola przepywowego elektrody wywoujce przepyw adunkw musz koniecznie tworzy obwd zamknity ze rdem napiciowym bd prdowym generujcym ten przepyw. Najczciej w obliczeniach nie interesuj nas procesy zachodzce w rdle i dlatego zakadamy, pomijajc rdo, e mamy okrelone potencjay elektrod. Mimo, e w zadaniu nie powiedziano tego wyranie, przyjmujemy, e wok powierzchni bocznej rozpatrywanego przewodnika znajduje si izolacja o przewodnoci elektrycznej o kilka rzdw wielkoci mniejszej od przewodnoci przewodnika, co powoduje, e praktycznie wypyw adunkw przez powierzchni boczn walca przyjmujemy za rwny zeru. Oznacza to, e na powierzchni bocznej przewodnika jest speniony warunek brzegowy (8.11). W przy jtym ukadzie wsprzdnych cylindrycznych prostopad wsprzdn do powierzchni bocznej przewodnika jest wsprzdna r, ktrej odpowiada skadowa promieniowa gstoci prdu jr. W takim bd razie z (8.11) wynika, e skadowa promieniowa gstoci prdu zeruje si na powierzchni bocznej przewodnika. Nie ma adnych fizycznych powodw przy materiaowo jednorodnym przewodniku, aby skadowa promieniowa gstoci prdu istniaa wewntrz przewodnika, co oznacza, e ze wzgldu na prawo Ohma (8.5) rwnie skadowa promieniowa pola elektrycznego wewntrz przewodnika jest rwna zeru. Poniewa skadowa promieniowa natenia pola elektrycznego Er = r = 0, gdzie jest potencjaem elektrycznym, wic potencja musi by niezaleny od wsprzdnej r. Potencja elektryczny wewntrz przewodnika moe by tylko funkcj zmiennej z i pole elektryczne ma tylko skadow Ez = z. Na mocy prawa Ohma (8.5) znajdujemy, e wektor gstoci prdu ma rwnie tylko skadow osiow jz = Ez = (z). Podstawiajc do prawa zachowania adunku (8.3), otrzymujemy:
=0. z z

Biorc pod uwag, e przewodnik jest jednorodny, co oznacza niezaleno przewodnoci elektryczne od z oraz uwzgldniajc, e potencja (z) jest tylko funkcj zmiennej z moemy powysze rwnanie zapisa w postaci: d 2 =0 dz 2 ktrego rozwizaniem jest (z) = C1z + C2, gdzie C1, C2 to stae. Mamy dwie stae, a wic dla ich okrelenia s konieczne dwa warunki brzegowe, ktre wynikaj z podania na pod-

78
stawy walca potencjaw V1 dla z = 0 i V2 dla z = L. Obliczony potencja (z) musi by rwny na V1 dla z = 0 i V2 dla z = L. Wyznaczajc z tych warunkw stae C1 i C2, otrzymujemy: C1 = (V1 V2)L i C2 = V1. Podstawiajc stae do zalenoci okrelajcej potencja, mamy: z (z ) = U + V1 L gdzie wprowadzono rnic potencjaw U = V1 V2. Pole elektryczne wewntrz przewodnika obliczamy jako gradient potencjau (z) i mamy: U Ez = . L Pole elektryczne wewntrz przewodnika jest stae i jego warto jest rwna spadkowi napicia na przewodniku podzielonemu przez dugo przewodnika. Jest to typowa sytuacja w obwodach elektrycznych, szczeglnie, jeeli przekrj poprzeczny przewodu jest niewielki, moemy t zaleno stosowa niezalenie od ksztatu przekroju poprzecznego. Gsto prdu ma rwnie tylko skadowa osiowa jz okrelona zalenoci:
jz = U L

wynikajc z prawa Ohma (8.5). Jak wynika z przeprowadzonych powyej oblicze, wektor gstoci prdu j jest skierowany wzdu osi z i jego warto jest staa w przekroju poprzecznym przewodnika. Z punktu widzenia praktycznego posugiwanie si wielkoci wektorow nie jest wygodne, gdy trzeba j opisywa za pomoc jej skadowych, definiujc odpowiedni ukad wsprzdnych. Jeeli tylko jest to moliwe, wygodniejszym rozwizaniem jest opis za pomoc wielkoci skalarnych. Typowa wielko skalarna dla wektora jest zwana strumieniem. Definicja strumienia dla dowolnego pola wektorowego jest nastpujca: Strumieniem wektora A przez powierzchni S nazywamy cak powierzchniow ze skadowej normalnej wektora A po powierzchni S, co moemy zapisa w postaci formuy:
=

n AdS .
S

(8.12)

W okreleniu strumienia niestety wystpuje powierzchnia, co powoduje, e nie zawsze jest opacalne wprowadzanie strumienia ze wzgldu na konieczno precyzyjnego definiowania powierzchni S. W polu przepywowym, szczeglnie, jeeli, jak w powyszym przykadzie, gsto prdu ma tylko jedn skadow skierowan wzdu osi przewodnika, wykorzystanie pojcia strumienia jest oczywiste. Powierzchnia S jest bardzo dobrze zdefiniowana, gdy skadowa osiowa jest prostopada do przekroju poprzecznego przewodnika. Przez przekrj poprzeczny rozumiemy przekrj prostopady do osi przewodnika, w kierunku ktrej jest skierowany wektor gstoci prdu. Przyjo si tak zdefiniowany strumie nazywa nateniem prdu I. Na mocy generalnej definicji strumienia (8.12) natenie prdu I jest zdefiniowane:
I=

n jdS .
S

(8.13)

W rozpatrywanym przykadzie przewodu walcowego przekrj poprzeczny jest prostopady do osi z pokrywajcej si z osi walca. Gsto prdu posiada tylko skadow jz, ktra jest staa w przekroju poprzecznym, a wic (8.13) mona j zapisa jako:

79
I = R 2 U. L

(8.14)

Zwizek midzy nateniem prdu a spadkiem napicia na przewodniku jest liniowy, a wspczynnik proporcjonalnoci jest zaleny tylko od geometrii przewodnika i jego przewodnoci elektrycznej. Podobnie jak zrobilimy to w elektrostatyce, gdzie w ukadzie dwch elektrod midzy adunkiem elektrod a rnic potencjaw midzy nimi wystpowaa proporcjonalno i wprowadzilimy pojemno, tak samo w polu przepywowym wprowadzamy pojcie rezystancji R, definiujc jako: U (8.15) R= . I Rezystancj mierzymy w omach []. W przypadku przewodu cylindrycznego z (8.14) znajdujemy:
R= L . R 2

(8.16)

Odwrotno rezystancji nazywamy przewodnoci G = 1R i mierzymy w simensach [S]. Na podstawie zalenoci (8.16) moemy z dobrym przyblieniem obliczy rezystancj przewodu o staym przekroju poprzecznym S, dugoci L i przewodnoci : L . (8.17) R= S Skorzystamy z przeprowadzonych powyej oblicze dla przewodu cylindrycznego dla oceny wielkoci pola elektrycznego wystpujcego w dobrych przewodnikach. Obliczenia rozpoczniemy nie od spadku napicia, ale odczytujemy z poradnika inyniera elektryka tzw. dopuszczaln gsto prdu, ktra jest oczywicie rna dla przewodw elektrycznych w rnych warunkach eksploatacyjnych. Przyjmujemy gsto dopuszczaln jdop = 5 A/mm2, ktra jest grn dopuszczaln wartoci dla takich materiaw jak mied czy aluminium. Przyjmijmy przewd miedziany o przewodnoci = 56 MS/m i dla natenia pola w przewodniku mamy E 0,1 V/m. Otrzymany wynik pokazuje, e w przypadku dobrych przewodnikw natenie pola wewntrz przewodnika jest niewielkie. Wynik ten ma istotne znaczenie dla oblicze pola elektrostatycznego na zewntrz przewodw. Pole elektrostatyczne na powierzchni przewodu ma skadow normaln do jego powierzchni rzdu okoo 20 kV/cm w powietrzu. Tak wic pole elektryczne o wielkoci mV/cm nie wpywa praktycznie na rozkad pola na zewntrz przewodu. Oznacza to, e mimo, e w przewodach pyn prdy stae o dopuszczalnych gstociach, rozkad pola elektrycznego na zewntrz tych przewodw, a wic obliczenia izolacji, wykonujemy, stosujc elektrostatyk. Wniosek jest bardzo wany, gdy pozwala na projektowanie izolacji, bazujc na prostych obliczeniach rozkadu pola elektrostatycznego. Powyej podalimy definicj rezystancji w bardzo prostym przypadku. Ogln definicj rezystancji dla ukadu dwch elektrod i znajdujcej si midzy nimi dowolnej kombinacji przewodnikw (rys. 8.3) moemy sformuowa dla pola przepywowego zalenoci:

R=

E dl
Se L

E n dS

(8.18)

80
gdzie droga cakowania L moe by wybrana w dowolny sposb midzy elektrodami Se1 i Se2 pod warunkiem, e znajduje si we wntrzu przewodnikw (rys. 8.3).

Rys. 8.3. Model do obliczenia rezystancji ukadu przewodnikw

Elektrody Se1 i Se2 musz by dostatecznie grube, aby mona pomin wpyw rozkadu pola elektrycznego w elektrodach na rezystancj. Wybr powierzchni elektrody Se w cace powierzchniowej w mianowniku wyraenia (8.18) nie ma znaczenia, gdy wynik cakowania czy to po powierzchni Se1, czy po powierzchni Se2 musi dawa prd I.

8.3. Moc w polu przepywowym

Przepyw prdu elektrycznego w orodku jest zwizany z ciepem, ktre powstaje na skutek zderze adunkw bdcych nonikami prdu z neutralnymi atomami lub midzy sob. Obliczymy zwizan z tymi procesami moc, korzystajc z siy dziaajcej w polu elektrycznym o nateniu E na adunek o gstoci objtociowej . Sia na jednostk objtoci f zgodnie z definicj pola elektrycznego jest: f = E. (8.19) Jeeli adunki poruszaj si ze redni prdkoci v, to gsto mocy p otrzymamy, mnoc skalarnie gsto siy f przez prdko v, czyli p = vf = vE ale zgodnie z (8.1) zamiast v moemy podstawi gsto prdu j i ostatecznie otrzymujemy wzr na gsto mocy: p = jE. (8.20) Dla obszaru o objtoci V znajdujemy cakowit moc P wydzielan w tym obszarze, obliczajc cak objtociow po objtoci V:
P=

j E dV .
V

(8.21)

Moc mierzymy w watach [W], a gsto mocy w W/m3. Moc (8.21), bd gsto mocy (8.20) jest obliczana jako iloczyn skalarny gstoci prdu i natenia pola elektrycznego. Mog wic wystpi sytuacje, w ktrych kt midzy wektorami gstoci prdu i natenia pola elektrycznego bdzie w przedziale (2, 32) i iloczyn skalarny obu wektorw bdzie ujemny. Oznacza, to orodek aktywny, w ktrym nastpuje generacja mocy. rdem tej mocy mog by rne czynniki, ktre wymusz przepyw adunku w okrelonym kierunku, np. zjonizowany gaz pod wpywem cinienia bdzie porusza si w polu elektrycznym. Oczywicie sytuacja taka nie jest moliwa, jeeli

81
gsto prdu jest powizana z polem elektrycznym prawem Ohma (8.5). W orodku przewodzcym, w ktrym zwizek midzy gstoci prdu a polem elektrycznym opisuje prawo Ohma w postaci (7.5) bdzie: j2 (8.22) P= dV E 2 dV =

gdzie E, j modu natenia pola elektrycznego i gstoci prdu odpowiednio. Moc P wydzielana w przewodniku powoduje jego nagrzewanie, a wic z punktu widzenia elektrotechniki jest moc tracon, dlatego czsto stosuje si okrelenie moc strat na ciepo Joulea. Jeeli obliczymy moc tracon w objtoci przewodnika przy przepywie prdu I, to moemy obliczy zastpcz rezystancj R obszaru o objtoci V z zalenoci:

R=

1 I2

E dV .
2 V

(8.23)

Rozpatrzmy nastpujcy przykad: W pprzestrzeni przewodzcej o przewodnoci z znajduje si elektroda metalowa w ksztacie pkuli o promieniu Rk (rys. 8.4). Przewodno metalowej elektrody jest znacznie wiksza od przewodnoci pprzestrzeni. Naszym celem jest obliczenie zastpczej rezystancji ukadu elektroda, pprzestrze przewodzca.

Rys. 8.4. Model uziomu

Ze wzgldu na zaoenie, e >>z moemy pomin obliczenia rozkadu gstoci prdu wewntrz pkulistej elektrody i przyj, e wypywajca z elektrody gsto prdu jest prostopada do powierzchni elektrody. Przyjmujc sferyczny ukad wsprzdnych o pocztku w rodku pkuli, moemy ze wzgldu na symetri ukadu przyj, e gsto prdu w pprzestrzeni przestrzeni przewodzcej ma tylko skadow promieniow j(r) skierowan wzdu promienia r i bdc tylko funkcj r. Stosujc zasad zachowania adunku (8.4) do kuli o promieniu r i rodku pokrywajcym si ze rodkiem elektrody mamy:

n jdS = n jdS + j(r )dS = 0 .

S Sg Sd

Caka po grnej pkuli o powierzchni Sg jest rwna I. Znak minus wynika z faktu, e prd dopywa do kuli, a wic jego kierunek jest przeciwny do normalnej zewntrznej do powierzchni Sg. Natomiast caka po powierzchni dolnej jest 2r2j(r) i po podstawieniu do prawa zachowania adunku otrzymujemy:

82
j (r ) = I . 2 r 2
2

(8.24)

Moc P wydzielona w pprzestrzeni jest:

2

P=

0 2

d sin d

Rk

1 I 2 r dr . z 2r 2

Po wykonaniu cakowania znajdujemy moc wydzielon w pprzestrzeni:

P= I2 2 z Rk .

Korzystajc z zalenoci (8.23), znajdujemy zastpcz rezystancj R pprzestrzeni z elektrod o promieniu Rk: 1 . (8.25) R= 2 z Rk Ukad metalowa elektroda pkulista i pprzestrze przewodzca jest czsto stosowany jako prosty model uziomu. Dla oceny rezystancji zastpczej takiego uziomu przyjmijmy promie uziomu Rk = 0,5 m i przewodno gruntu z = 10 S/m. Po wykonaniu oblicze znajdujemy rezystancj zastpcz R = 31,8 m. Jeeli rozpatrujemy powyszy ukad jako model uziomu, to, ze wzgldw bezpieczestwa, istotne jest pytanie o rozkad potencjau na powierzchni pprzestrzeni. Odpowied ma istotne znaczenie np. ze wzgldu na moliwo poraenia ludzi podczas wyadowa atmosferycznych. Rozkad potencjau w pprzestrzeni moemy okreli z zalenoci:

(r ) = E (r )dr .
r

Biorc pod uwag, e E(r) = j(r)z, znajdujemy rozkad potencjau elektrycznego w przewodzcej pprzestrzeni: I dla r > Rk. (r ) = 2 z r Rnica potencjaw UAB na powierzchni pprzestrzeni midzy punktami A i B (rys. 8.4) jest: r I 1 A . U AB = (8.26) 2 z rA rA + d Jeeli przyj, e d jest dugoci kroku czowieka, to napicie jest nazywane napiciem krokowym. Dla poznania wielkoci napicia krokowego przyjmijmy prd wyadowania atmosferycznego I = 50 kA, odlego od uziomu rA = 1 m, dugo kroku d = 0,75 m i przy przewodnoci gruntu 10 S/m otrzymujemy napicie krokowe UAB = 341 V. Jest to napicie, ktre moe by niebezpieczne dla ludzi lub zwierzt.

Rozdzia 9

STACJONARNE POLE MAGNETYCZNE

9.1. Sia dziaajca na adunek w polu elektromagnetycznym

Badajc eksperymentalnie ruch adunku elektrycznego Q z prdkoci v, stwierdzono, e nawet jeeli prdko jest staa i natenie pola elektrycznego E jest stae, to sia F dziaajca na adunek jest inna od siy Fc = QE wynikajcej z prawa Coulomba. Wielko siy dziaajcej na adunek bdcy w ruchu zostaa wyznaczona przez Lorentza, std czsto nazywana jest si Lorentza. Si Lorentza opisuje zaleno:

F = Q(E + v B )

(9.1)

We wzorze (9.1) oprcz pierwszego skadnika QE reprezentujcego si kulombowsk istnieje drugi skadnik Qv B, w ktrym wystpuje nowe pole wektorowe oznaczone liter B. Pole to nazywamy indukcj magnetyczn. Jednostk indukcji magnetycznej jest tesla:
Vs . (9.2) m2 Pola elektryczne i magnetyczne s ze sob powizane i dlatego tworz jedno pole elektromagnetyczne, ktre opisujemy za pomoc dwch pl skadowych E, B. Oczywicie analiza zjawisk z uwzgldnieniem oddziaywania obu pl cznie jest bardzo trudna i dlatego rozpatrujemy sytuacje, w ktrych mona rozpatrzy oba pola niezalenie. Udao si nam, korzystajc z zaoenia, e adunki s nieruchome i niezalene od czasu, uzyska cenne rezultaty dotyczce rozkadu pola elektrycznego wok przewodnikw i metod zabezpieczania przed wyadowaniami elektrycznymi. Podobnie, analizujc pole przepywowe, czyli niezalen od czasu gsto prdu i pole elektryczne, wprowadzilimy pojcie rezystancji i obliczylimy gsto mocy wydzielanej w orodku. W tym miejscu u czytelnika powinny powsta wtpliwoci dotyczce gstoci mocy opisanej zalenoci (8.20). Wyprowadzajc t zaleno skorzystalimy z siy kulombowskiej, a przecie adunki poruszaj si z prdkoci v i powinnimy uwzgldni pen si Lorentza. Dla wyjanienia naszych wtpliwoci rozpatrujemy adunek o gstoci objtociowej poruszajcy si z prdkoci v w polu elektromagnetycznym E, B. Uoglniajc wzr Lorentza (9.1) dla adunku objtociowego, obliczamy gsto siy f z zalenoci: 1T =1

f = (E + v B )
Gsto mocy p otrzymamy, mnoc skalarnie gsto siy (9.3) przez prdko v:

(9.3)

p = v f = v (E + v B )
ale zgodnie z definicj gstoci prdu j = v czyli po podstawieniu p = j E + j v B. Drugi skadnik w ostatniej sumie jest rwny zeru, czyli j v B = 0, poniewa wynik iloczynu wektorowego v B jest wektorem prostopadym do powierzchni wyznaczonej przez wektory v i B, a wic jest prostopady do kadego z wektorw v i B (rys. 9.1). Wektor gstoci prdu na mocy swej definicji j = v ma kierunek pokrywajcy si z wektorem prdkoci v,

84
a zatem jest prostopady do wektora v B, co oznacza, e j v B = 0. Biorc pod uwag otrzymany wynik, stwierdzamy, e gsto mocy w polu elektromagnetycznym wyraa si zalenoci: p = jE (9.4) identyczn z zalenoci (8.20) otrzyman dla pola przepywowego.

Rys. 9.1. Relacja midzy wektorami j, v, B

Warto zwrci uwag, e nie stawialimy adnych zaoe dotyczcych niezalenoci od czasu zarwno prdkoci v, jak rwnie pola elektromagnetycznego (E, B). Oznacza to, e otrzymany wynik jest suszny oglnie i w dalszych rozwaaniach bdziemy mogli go wykorzysta rwnie dla pola elektromagnetycznego zalenego od czasu. W celu poznania wpywu siy Lorentza na ruch adunku elektrycznego rozpatrzymy czstk o masie m i adunku q. Zamy, e znajduje si ona w jednorodnym polu elektrycznym o nateniu E i w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji B. Niech kierunki pola elektrycznego i magnetycznego bd wzajemnie prostopade. Zakadajc, e dla czasw t 0 czstka jest utrzymywana nieruchomo, bdziemy badali jej trajektori ruchu po zwolnieniu z wizw w chwili t = 0 dla czasw t > 0. Przyjmujemy ukad wsprzdnych prostoktnych x, y, z, ktrego pocztek pokrywa si z pooeniem czstki w chwili t = 0. Osie ukadu wybieramy w ten sposb, e o x pokrywa si z kierunkiem natenia pola elektrycznego E, a kierunek osi y pokrywa si z kierunkiem indukcji magnetycznej B (rys. 9.2). Zakadajc, e prdkoci bd znacznie mniejsze od prdkoci wiata, skorzystamy z praw dynamiki Newtona do opisu ruchu czstki, zgodnie z ktrymi ruch czstki opisuje rwnanie: dv (9.5) m = q (E + v B ) dt Zamy, e prdko czstki v posiada trzy skadowe vx, vy, vz odpowiednio na osie x, y, z prostoktnego ukadu wsprzdnych i biorc pod uwag, e natenie pola elektrycznego E ma tylko skadow E na o x, a indukcja magnetyczna B tylko skadow B na o y, rozpisujemy rwnanie rniczkowe (8.5) dla poszczeglnych wsprzdnych: m m m dv x = q (E vz B ) dt dv y dt =0 (9.6)

dv z = qv x B dt

85

Rys. 9.2. adunek q w skrzyowanych polach E i B

Dla okrelenia trajektorii, po ktrej bdzie si poruszaa czstka dla czasw t > 0 wyraamy skadowe prdkoci za pomoc jej pooenia w chwili t. Przyjmujc, e w chwili t > 0 czstka znajduje si w punkcie x(t), y(t), z(t) mamy: vx = dxdt, vy = dydt, vz = dzdt. Podstawiajc do ukadu rwna (9.6) otrzymujemy ukad trzech rwna drugiego rzdu:
m d2 x dz = q E B 2 dt dt d2 y =0 dt 2 d2 z dx =q B 2 dt dt

m m

(9.7)

Dla rozwizania ukadu trzech rwna rniczkowych drugiego rzdu (9.7) potrzebujemy szeciu warunkw pocztkowych. Warunki pocztkowe okrelaj warto wsprzdnych w chwili t = 0, a poniewa przyjlimy, e czstka znajduje si w chwili t = 0 w pocztku ukadu, wic x(t = 0) = 0, y(t = 0) = 0 i z(t = 0) = 0. Nastpne trzy warunki pocztkowe wynikaj ze sposobu zwolnienia czstki w chwili t = 0. Zaoylimy, e czstka zostanie puszczona swobodnie, co oznacza, e nie nadajemy jej prdkoci pocztkowej w kierunku addx dy dz =0 , =0 i =0 . nej z osi ukadu wsprzdnych, a wic: dt dt dt t =0 t =0 t =0 Przy tak okrelonych warunkach pocztkowych najatwiej rozwiza drugie z rwna (9.7) i otrzymujemy, e y(t) = 0 dla t 0, co oznacza, e czstka nie porusza si w kierunku osi y, a trajektoria jej ruchu ley w paszczynie (x, z). Do rozwizania pozostaj nam rwnania pierwsze i trzecie ukadu (9.7), ktre s ze sob sprzone. Mona oczywicie zastosowa rne techniki rozwizania tego ukadu rwna, ale najbardziej eleganckie jest skorzystanie z liczb zespolonych. Niech Z(t) = x(t) + iz(t), gdzie i jednostka urojona i ukad rwna (9.7) moemy zapisa:
d2Z q dZ Re 2 = E lm B dt m dt d2Z q dx lm 2 = B Re dt m dt

86
gdzie Re(Z) i lm(Z) oznacza cz rzeczywist i cz urojon liczby Z odpowiednio. Mnoc drugie z rwna przez i, a nastpnie dodajc do pierwszego mamy:

d2Z q dZ = E + i 2 m dt dt
Rozwizanie rwnania (9.8) jest:

B .

(9.8)

Z (t ) = C1 + C2 exp(i Lt ) + ivd t gdzie: L = qBm jest nazywana prdkoci ktow Larmora, vd = EB jest nazywana prdkoci dryftu,
C1, C2 stae wyznaczane z warunkw pocztkowych.

Na mocy warunkw pocztkowych i okrelenia Z(t) mamy, e Z(t = 0) = 0 i dZdt = 0 | t=0, a wic dla staych otrzymujemy: C1 = vd L oraz C2 = vd L. Rozwizanie rwnania (9.8), speniajce warunki pocztkowe, jest:
Z (t ) = vd

[1 exp(iLt )] + ivd t .

Pamitajc, e funkcja Z(t) = x(t) + iz(t) otrzymujemy trajektori ruchu czstki w postaci: v x(t ) = d [1 cos( Lt )]

(9.9)
vd

z (t ) = vd t

sin( Lt )

Trajektori moemy zapisa w postaci:

vd vd 2 x(t ) + [z (t ) vd t ] = L L
vd
2 2

(9.10)

z ktrej wynika, e trajektori czstki stanowi okrg o promieniu:

RL =

L B

(9.11)

nazywanym promieniem Larmora. rodek okrgu ley w punkcie (RL, vd t), co oznacza, e okrg toczy si po osi z ze sta prdkoci vd = EB i std nazwa prdko dryftu. Trajektoria adunku jest krzyw, po ktrej porusza si punkt znajdujcy si na obwodzie toczcego si po osi z okrgu i jest nazywana cykloid (rys. 9.3). Jeeli wyobrazi sobie, e ruch adunku elektrycznego reprezentuje gsto prdu, to trajektoria adunku nie pokrywa si z kierunkiem natenia pola, co oznacza, e w prawie Ohma (8.5) musz pojawi si dodatkowe skadniki zwizane z polem magnetycznym. Fakt, e pole magnetyczne wpywa na przepyw prdu wykorzystuje si do pomiaru wektora indukcji za pomoc czujnikw Halla.

87

Rys. 9.3. Trajektoria ruchu adunku q

9.2. Prawo Amprea

Przejdziemy obecnie do poznania praw rzdzcych rozkadem pola magnetycznego i podobnie, jak w przypadkach poprzednio rozpatrywanych, rozpoczniemy od pola statycznego w prni. Rnica midzy statycznym polem magnetycznym, a elektrostatyk jest taka, e obecnie adunki mog si porusza ze sta prdkoci, a wic mamy sta w czasie gsto prdu bd pyn prdy stae. W wyniku bada eksperymentalnych Ampre stwierdzi, e rdem pola magnetycznego s pynce w orodku prdy. Jeeli rozwaymy ukad K rwnolegych przewodw, w ktrych pyn prdy stae Ik (k = 1, 2, ..., K), to przecinajc te przewody paszczyzn prostopad do osi przewodw i prowadzc na tej paszczynie krzyw zamknit L (rys. 9.4), zachodzi:

L
2 7

B dl = 0

k =K k =1

(9.12)

gdzie staa 0 = 1(0c ) = 4 10 H/m i jest nazywana przenikalnoci magnetyczn prni.

Rys. 9.4. Demonstracja prawa Amprea

Kierunek obiegu krzywej L wybieramy w ten sposb, e obchodzc krzyw jej wntrze mamy po lewej stronie. Dodatni kierunek wektora jednostkowego normalnej n do powierzchni ograniczonej przez krzyw L okrela prawoskrtno ukadu wsprzdnych lub regua

88
ruby prawo skrtnej. Regua ruby prawoskrtnej oznacza, e obracajc rub prawoskrtn zgodnie z obiegiem krzywej L, jej ruch postpowy wskazuje kierunek normalnej. Dodatnie prdy oznaczamy umownie za pomoc kropki, a ujemne krzyyka (rys. 9.4). Suma prdw w (9.12) jest sum algebraiczn, co oznacza, e ze znakiem plus wchodz prdy o zwrocie zgodnym z kierunkiem normalnej, a ze znakiem minus prdy majce zwrot przeciwny (rys. 9.4). Suma wystpujca po prawej stronie prawa Amprea obejmuje tylko prdy objte przez krzyw L i dlatego prd Ik+1, ktrego krzywa L nie obejmuje, nie jest sumowany. Z prawa Amprea wynika, e pole magnetyczne spenia zasad superpozycji, czyli moemy obliczy indukcj magnetyczn generowan przez kady z prdw niezalenie od pozostaych, a nastpnie obliczy wypadkow, sumujc wektorowo indukcje pochodzce od poszczeglnych prdw. Prawo Amprea pozwala obliczy rozkad indukcji magnetycznej, jeeli potrafimy rozwiza rwnanie cakowe (9.12). Podobnie, jak byo z prawem Gaussa, obiekty, dla ktrych potrafimy to wykona musz charakteryzowa si prost geometri.

9.3. Przykady oblicze pola magnetycznego

Prosty przykad stanowi pole magnetyczne generowane przez prd I pyncy w nieskoczenie dugim przewodzie walcowym. Promie przekroju poprzecznego walca wynosi R (rys. 9.5). Celem naszych oblicze jest wyznaczenie rozkadu indukcji magnetycznej w funkcji odlegoci r od osi przewodu. Ze wzgldu na walcow geometri obiektu, jakim jest przewd wiodcy prd I, przyjmujemy ukad wsprzdnych cylindrycznych r, , z, ktrego o z pokrywa si z osi przewodu (rys. 9.5).

Rys. 9.5. Poprzeczny przekrj przewodnika walcowego

Zanim przystpimy do oblicze indukcji magnetycznej ze wzoru (9.12) musimy znale odpowied na przynajmniej dwa podstawowe pytania. Po pierwsze, jakie s skadowe indukcji magnetycznej w przyjtym ukadzie wsprzdnych i po drugie, od ktrych zmiennych zaley indukcja magnetyczna? Odpowied na drugie pytanie jest atwiejsza, gdy moemy stwierdzi, e poniewa przewd jest nieskoczenie dugi, to indukcja magnetyczna nie moe zalee od zmiennej z. Symetria cylindryczna przewodu powoduje, e indukcja magnetyczna w ukadzie wsprzdnych cylindrycznych nie moe zalee od zmiennej k-

89
towej . Oznacza to, e indukcja magnetyczna jest jedynie funkcj zmiennej promieniowej r wyraajc odlego od rodka przewodu. Jest to bardzo istotna informacja dla rozwizania rwnania cakowego (9.12), gdy jeeli wybierzemy, jako krzyw cakowania w zalenoci (9.12), okrg o rodku w pocztku ukadu wsprzdnych i promieniu r, to indukcja magnetyczna bdzie wielkoci sta na tak wybranej drodze cakowania. Wektorowy element drogi dl jest styczny do okrgu o promieniu r i moemy go przedstawi, korzystajc z wektora jednostkowego osi w postaci dl = e rd (rys. 9.5). W kadym ortogonalnym ukadzie wsprzdnych, a takim jest ukad wsprzdnych cylindrycznych, iloczyn skalarny dwch wektorw zapisuje si jako sum iloczynu ich skadowych, wic iloczyn Bdl = B(r)rd i caka w rwnaniu (9.12) jest atwa do obliczenia:

B dl =

B (r )rd = 2 rB (r ) .
0

Tak wic, dziki symetrii cylindrycznej obiektu i wyborowi odpowiedniego dla tej symetrii ukadu wsprzdnych, udao si przej od rwnania cakowego do zwykego atwego rwnania algebraicznego z niewiadom B(r). Pozostaje tylko obliczenie prawej strony rwnania (9.12), gdy jak powiedziano prdy nie objte przez krzyw cakowania nie wchodz w skad sumy prdw. W tej sytuacji musimy rozpatrzy dwa warianty drogi cakowania: pierwszy wariant to okrg o promieniu r R, a drugi wariant to okrg o promieniu r > R. W pierwszym wariancie prd pyncy przez przewd o powierzchni r2 wyznaczymy atwo, obliczajc gsto prdu j w rozpatrywanym przewodzie:
j= I , R 2
2

a wic prd Ir pyncy przez przewd o przekroju r2 jest:

r I r = j r 2 = I R

Podstawiajc otrzymane wyniki oblicze do prawa Amprea (9.12), otrzymujemy, e skadowa ktowa indukcji magnetycznej wewntrz przewodu wyraa si zalenoci:
B (r ) =

0 Ir
2 R 2

dla r R.

(9.13)

Dla r > R obliczenia s atwiejsze, gdy przez powierzchni ograniczon przez okrg o promieniu r przepywa cay prd I, a wic mamy:
B (r ) =

0 I
2 r

dla r > R.

(9.14)

Zapiszemy skadow ktow indukcji magnetycznej w postaci:

0 Ir dla r R 2 R 2 B (r ) = 0 I dla r > R 2 r

(9.15)

90
z ktrej wyraniej wida, e dla r = R, czyli na brzegu przewodu, indukcja magnetyczna jest funkcj ciga. Obliczylimy skadow ktow indukcji magnetycznej, ale generalnie wektor w ukadzie wsprzdnych cylindrycznych ma trzy skadowe, a mianowicie skadow promieniow Br, skadow ktow B i skadow osiow Bz. Wiemy jedynie, e ze wzgldu na symetri cylindryczn wszystkie skadowe indukcji magnetycznej s tylko funkcj zmiennej r. Dla wyznaczenia pozostaych skadowych niestety samo prawo Amprea nie wystarcza. Potrzebne jest jeszcze dodatkowe prawo, podobnie jak to byo w elektrostatyce, gdzie mielimy dwa rwnania Maxwella opisujce pole elektryczne. Na podstawie bada eksperymentalnych, w ktrych nie stwierdzono istnienia adunku magnetycznego mona stwierdzi, e pole magnetyczne jest polem bezrdowym i indukcja magnetyczna spenia prawo Gaussa:

n BdS = 0
S

(9.16)

gdzie S to dowolna zamknita powierzchnia, a n jest wektorem jednostkowym normalnej zewntrznej do powierzchni S. Prawo Gaussa (9.16) stwierdza, e strumie indukcji magnetycznej przez dowoln zamknit powierzchni jest zawsze rwny zeru, co oznacza, e wewntrz dowolnej zamknitej powierzchni S nie istnieje adunek magnetyczny. Podobnie, jak to zostao zrobione w elektrostatyce, skorzystamy z twierdzenia Gaussa i zamieniamy cak powierzchniow ze skadowej normalnej indukcji magnetycznej na cak objtociow z dywergencji wektora indukcji magnetycznej po objtoci V ograniczonej powierzchni S:

divBdV = 0 .
V

Objto V jest wybrana dowolnie, a wic warunkiem aby caka po dowolnej objtoci bya rwna zeru jest zerowanie si funkcji podcakowej czyli: divB = 0 lub w postaci z operatorem nabla: (9.17) (9.18)

B = 0

Rwnanie Maxwella stwierdzajce, e dywergencja indukcji magnetycznej jest rwna zeru jest suszne zarwno dla pola niezalenego od czasu jak i pola zmiennego w czasie. Wracajc do zadania, musimy odpowiedzie na pytanie, co ze skadowymi Br i Bz indukcji magnetycznej. Dla wyznaczenia skadowej Br napiszmy dywergencj wektora indukcji magnetycznej B(Br, B, Bz) w ukadzie wsprzdnych cylindrycznych:

1 1 B Bz + (rBr ) + =0 r r r z

(9.19)

Pamitajc, e ze wzgldu na nieskoczon dugo przewodu i jego symetri cylindryczn pole magnetyczne, a wic i wszystkie jego skadowe, moe by tylko funkcj wsprzdnej r bdc odlegoci od osi przewodu. W takim bd razie pochodne B i Bz z s rwne zeru i z rwnania (9.19) mamy:
1 (rBr ) = 0 . r r

(9.20)

91
Rozwizanie rwnania (9.20) jest postaci: Br(r) = Cr, gdzie C jest sta. Takie rozwizanie dla skadowej promieniowej indukcji magnetycznej jest nie do przyjcia ze wzgldu na fakt, e jej warto przy r zmierzajcym do zera dy do nieskoczonoci. W badaniach eksperymentalnych nie obserwujemy nieskoczenie wielkich wartoci indukcji magnetycznej, a wic jedynym rozsdnym rozwizaniem, zgodnym z obserwacjami eksperymentalnymi, jest przyjcie C = 0, co oznacza, e skadowa promieniowa indukcji magnetycznej Br 0 w caej przestrzeni. Dla wyznaczenia skadowej Bz indukcji magnetycznej wybieramy drog w postaci prostokta pooonego na paszczynie r, z (rys. 9.6).

Rys. 9.6. Droga cakowania dla wyznaczenia skadowej Bz indukcji magnetycznej

Na mocy (9.12), wykonujc cakowanie po drodze pokazanej na rys. 9.6, otrzymujemy:

B dl = B (r )dz + B (r )dz = 0
z 2 z 1 L
z1

z2

z1

z2

gdy przez powierzchni = const nie przepywa aden prd. Biorc pod uwag, e
z2

z1

Bz (r2 )dz + Bz (r1 )dz = (z2 z1 )[Bz (r2 ) Bz (r1 )] = 0

z2

z1

po podzieleniu przez z2-z1 otrzymujemy:

Bz (r1 ) Bz (r2 ) = 0
dla dowolnie wybranych r1 i r2, co prowadzi do wniosku, e skadowa osiowa indukcji magnetycznej generowanej przez prd stay pyncy w jednorodnym dugim przewodzie walcowym jest niezalena od promienia r, a wic moe by tylko wielkoci sta. Przyjcie, e Bz = const. prowadzi do wniosku sprzecznego z rzeczywistoci, gdy oznacza, e indukcja magnetyczna dugiego przewodu cylindrycznego nie zanika w nieskoczonoci. Jedynym moliwym rozwizaniem jest przyjcie zerowania si skadowej osiowej indukcji magnetycznej czyli Bz 0. Tak wic wykazalimy, e indukcja magnetyczna dugiego jednorodnego przewodu walcowego ma tylko skadow ktow B, zalen tylko od odlegoci od osi przewodu wedug zalenoci (9.15). Poniewa wystpuje tylko jedna skadowa indukcji magnetycznej, w dalszym cigu bdziemy pomijali indeks i mwili o indukcji B wok cylindrycznego dugiego przewodu. Jej rozkad w funkcji odlegoci od osi przewodu pokazuje rys. 9.7.

92

Rys. 9.7. Rozkad bezwymiarowej indukcji magnetycznej wewntrz i na zewntrz dugiego przewodu cylindrycznego w funkcji = rR, odniesieniowa warto indukcji Bmax = 0I2R

Dla inyniera bardzo due znaczenie maj rzdy wielkoci fizycznych, z jakimi spotyka si w urzdzeniach elektrycznych. Oszacujmy maksymaln warto indukcji magnetycznej dla przewodu cylindrycznego. Jeeli chcemy, aby nie wystpiy zbyt wysokie temperatury, moemy dopuci w przewodach prdy o gstoci dopuszczalnej. Przyjmijmy warto gstoci dopuszczalnej jdop = 5 A/mm2. Prd maksymalny Imax, jaki moemy bez chodzenia dopuci w przewodzie walcowym o rednicy d, bdzie:

I max = jdop

d 2 . 4

(9.21)

Maksymaln warto indukcji zgodnie z (9.15) osigamy na powierzchni przewodu i wynosi ona: I Bmax = 0 max . d Podstawiajc maksymaln warto prdu z (9.21), otrzymujemy warto indukcji:
Bmax =

0 jdop d
4

(9.22)

jak osigamy na powierzchni cylindrycznego przewodu. Dla przewodu o rednicy 1 mm indukcja maksymalna wynosi okoo 1,6 mT, a dla grubego przewodu o rednicy 5 cm indukcja osiga warto okoo 80 mT. Dla porwnania warto indukcji ziemskiego pola magnetycznego w naszej szerokoci geograficznej ma warto w przyblieniu rwn 50 T. Interesujce jest pytanie: jak rednic powinien mie przewd, aby indukcja na jego powierzchni wynosia 1 T? Z zalenoci (9.22) znajdujemy, e rednica takiego przewodu powinna wynosi okoo 64 cm i w przewodzie powinien pyn prd okoo 1,6 MA. Jak wynika z przytoczonych powyej liczb, w codziennej praktyce spotkamy si z polami magnetycznymi najczciej znacznie mniejszymi od 1 T, jeeli nie zostan zastosowane specjalne materiay magnetyczne zwane ferromagnetykami. Znajc pole magnetyczne dugiego walcowego przewodu, moemy, korzystajc z zasady superpozycji obliczy rozkad pola generowany przez bardziej zoone ukady dugich

93
przewodw. Jako przykad znajdziemy rozkad pola magnetycznego w ukadzie dwch dugich przewodw walcowych o rwnolegych osiach. Przewody maj jednakowe rednice 2R i pyn w nich prdy I o kierunkach pokazanych na rys. 9.8. Odlego midzy osiami przewodw jest rwna 2H > 2R.

Rys. 9.8. Ukad dwch rwnolegych przewodw

Znajomo indukcji magnetycznej pojedynczego dugiego przewodu walcowego pozwala nam stwierdzi, e pole kadego przewodu z osobna znamy doskonale. Niestety jest to pole obliczone w ukadzie wsprzdnych cylindrycznych zwizanym z osi przewodu i aby mc ten wynik wykorzysta musimy po pierwsze wybra wsplny ukad wsprzdnych dla obu przewodw, a nastpnie obliczy skadowe indukcji magnetycznej w nowym ukadzie wsprzdnych. Wybierzemy ukad wsprzdnych prostoktnych x, y, z. O x poprowadzimy przez rodki okrgw bdcych przekrojem poprzecznym przewodw. O y poprowadzimy przez rodek odlegoci midzy rodkami przekroi poprzecznych, a o z jest prostopada do paszczyzny xy i rwnolega do osi przewodw. Kierunek osi z wynika z prawoskrtnoci ukadu wsprzdnych i jest zgodny z dodatnim kierunkiem prdu (rys. 9.8). Osie przewodw przechodz przez punkty O+(H,0) i O(H,0) odpowiednio dla przewodu z prdem dodatnim i ujemnym. Znamy, jak powiedziano wyej, rozkad indukcji magnetycznej pojedynczego dugiego przewodu w ukadzie wsprzdnych cylindrycznych r, , z zwizanych z przewodem. Obecnie musimy przej ze wsprzdnymi do okrelonego powyej ukadu wsprzdnych x, y, z i przetransformowa odpowiednio skadowe wektora indukcji. Transformacj dla wsprzdnych wyznaczaj zwizki geometryczne wynikajce z rys. 9.8. Odlego r+ od osi przewodu z dodatnim prdem wyraa si zalenoci:
r+ = (x H )2 + y
2

a odlego r od osi przewodu z ujemnym prdem jest:

r = ( x + H ) 2 + y 2
Skadowe indukcji magnetycznej przewodu cylindrycznego w ukadzie wsprzdnych prostoktnych okrelaj zalenoci (rys. 9.8): Bx = B sin By = B cos.

94
Korzystajc z obliczonego powyej rozkadu indukcji dla pojedynczego przewodu cylindrycznego (9.15), mamy:
0 I y 2 2 R = y 0 I 2 (x H )2 + y 2 0 I (x H ) 2 2 R = xH 0 I 2 (x H )2 + y 2 dla (x H )2 + y 2 R 2

B+ x

(9.23)
dla (x H ) + y > R
2 2 2

dla (x H )2 + y 2 R 2

B+ y

(9.24)
dla (x H ) + y > R
2 2 2

dla przewodu wiodcego prd dodatni i

0 I y R 2 = 2 I y 0 2 2 2 (x + H ) + y dla (x + H )2 + y 2 R 2 dla (x + H )2 + y 2 > R 2 dla (x + H )2 + y 2 R 2 dla (x + H )2 + y 2 > R 2

B x

(9.25)

B y

0 I (x + H ) 2 R 2 0 I x+H 2 (x + H )2 + y 2

(9.26)

dla przewodu wiodcego ujemny prd. Wypadkowy rozkad indukcji magnetycznej generowany przez ukad przewodw (rys. 9.8) otrzymujemy, sumujc odpowiednie skadowe, a wic: Bx(x, y) = B+x (x, y) + Bx (x, y) By(x, y) = B+y (x, y) + By (x, y). Dla zobrazowania rozkadu indukcji magnetycznej Maxwell zaproponowa przedstawianie graficzne rozkadu pola magnetycznego w postaci linii si. Linia siy jest krzyw, do ktrej wektor indukcji jest styczny. Oznaczajc elementarny wektor stycznej do krzywej jako dl mamy rwnanie wyznaczajce linie si w postaci:

B dl = 0

(9.27)

Rwnanie rniczkowe (9.27) jest rwnaniem wektorowym i w oglnym przypadku prowadzi do ukadu trzech rwna rniczkowych trudnych do rozwizania. W rozpatrywanym przypadku elementarny wektor dl ma tylko dwie skadowe dx, dy i po obliczeniu iloczynu wektorowego w (9.27) otrzymujemy rwnanie rniczkowe linii si w postaci: Bydx Bxdy = 0. (9.28) Rwnanie (9.28) rozwizujemy osobno w poszczeglnych podobszarach jakimi s: 1) wntrze przewodu z dodatnim prdem (dodatni przewd) (x H)2 + y2 R2 rwnanie linii si ma posta:

95
R2 ( x H )2 + y 2 + R 2 ln = C1 2 2 (x + H ) + y
gdzie C1 staa. 2) wntrze przewodu z ujemnym prdem (ujemny przewd) (x + H)2 + y2 R2 rwnanie linii si ma posta: R2 ( x + H ) 2 + y 2 + R 2 ln = C2 2 2 (x H ) + y gdzie C2 staa. 3) zewntrze przewodw [(x H)2 + y2 > R2] i [(x + H)2 + y2 > R2] rwnanie linii si ma posta: (x + H )2 + y 2 ln = C3 2 2 (x H ) + y gdzie C3 staa. Obraz linii si przedstawia rys. 9.9. Wektor indukcji magnetycznej jest styczny do linii pokazanych na rys. 9.9.

Rys. 9.9 Linie si indukcji magnetycznej wok dwch rwnolegych przewodw. Prdy w przewodach s jednakowe o przeciwnych zwrotach. Pogrubion lini czerowon i czarn oznaczono brzeg przekroju poprzecznego przewodw

Ze wzgldu na zastosowania praktyczne rozpatrzymy dug cewk cylindryczn o rednicy 2R. Okrelenie duga cewka oznacza, e stosunek dugoci L cewki do rednicy jest wikszy od 10. Bdziemy pomija wpyw kocw cewki na rozkad pola magnetycznego wewntrz i na zewntrz cewki. Przy powyszych zaoeniach moemy przyj cewk nieskoczenie dug. Przyjmiemy, e uzwojenie cewki jest cienkie i dla uniknicia oblicze rozkadu pola magnetycznego wewntrz uzwojenia przyjmiemy, e jest nieskoczenie cienkie. Tak cewk bdziemy nazywali solenoidem. Oznaczmy liczb zwojw na jednostk dugoci cewki przez N [zwojw/m]. Iloczyn prdu I pyncego w uzwojeniu przez liczb zwojw N nazywamy okadem prdowym NI. Jednostk okadu prdowego jest A/m lub czsto stosowany w elektrotechnice zapis Az/m,

96
co wyraamy jako amperozwoje/metr. Jako jednostka amperozwoje s amperami, a dodanie okrelenia zwoje ma podkrela fakt, e o polu magnetycznym decyduje nie tylko warto prdu, ale rwnie liczba zwojw cewki. Przyjmujemy ukad wsprzdnych cylindrycznych r, , z, ktrego o z pokrywa si z osi cewki (rys. 9.10). Z przyjcia nieskoczenie dugiej cewki cylindrycznej wynika, e pole magnetyczne nie zaley od wsprzdnych walcowych i z. Indukcja magnetyczna moe by tylko funkcj wsprzdnej r bdcej odlegoci od osi cewki.

Rys. 9.10. Cewka cylindryczna i przyjty ukad wsprzdnych walcowych r, , z

Na mocy rwnania Maxwella (9.19) dla dywergencji indukcji magnetycznej w ukadzie wsprzdnych cylindrycznych i ze wzgldu na jej niezaleno od wsprzdnych oraz z otrzymujemy, e skadowa Br musi spenia rwnanie (9.20) 1 (rBr ) = 0 . Podobnie, jak w przypadku dugiego przewodu cylindrycznego, indukcja na osi solenoidu musi by ograniczona, co oznacza, e skadowa promieniowa pola solenoidu jest rwna zeru, czyli Br(r) 0. Dla wyznaczenia skadowej osiowej Bz indukcji magnetycznej skorzystamy z prawa Amprea (9.12), przyjmujc drog cakowania w postaci prostokta o boku dr rwnolegym do osi r i dl rwnolegym do osi z. Zastosujemy rwnanie (9.12) do trzech rnych drg (rys. 9.10). Uwzgldniajc zerowanie si skadowej Br dla pierwszego prostokta mamy: Bz(r2)dl Bz(r1)dl = 0 skd wynika, e Bz(r1) = Bz(r2), a poniewa r1 < R i r2 < R s wybrane dowolnie z przedziau [0, R), wic wewntrz solenoidu skadowa Bz jest niezalena od r czyli ma sta warto B0 . Dla drugiego z kolei prostokta mamy: Bz(r4)dl B0dl = 0INdl i dla trzeciego: Bz(r6)dl Bz(r5)dl = 0. Z ostatniego rwnania wynika, e na zewntrz solenoidu Bz(r5) = Bz(r6), co oznacza, e skadowa Bz indukcji magnetycznej na zewntrz solenoidu jest staa niezalenie od odlegoci od osi cewki. Z obserwacji dowiadczalnych wiadomo, e nie istniej ukady prdw generujcych pole magnetyczne, ktre nie zanika w nieskoczenie wielkiej odlegoci od tych prdw. Dla spenienia fizycznego warunku zanikania pola magnetycznego do zera przy oddalaniu si do nieskoczonoci musimy przyj, e skadowa osiowa indukcji mar r

97
gnetycznej na zewntrz cewki jest rwna zeru, czyli Bz(r > R) 0. Biorc pod uwag wynik uzyskany z prawa Amprea dla drugiego z prostoktw, wyznaczamy sta B0 = 0NI. Skadow osiow indukcji magnetycznej dugiej cewki opisuje zaleno:

IN dla r R Bz (r ) = 0 dla r > R 0

(9.29)

Rys. 9.11. Przyjta droga cakowania dla wyznaczenia skadowej B indukcji magnetycznej

Pozostaa do wyznaczenia ostatnia ze skadowych indukcji magnetycznej, a mianowicie skadowa ktowa B. Wybierajc drog cakowania w postaci brzegu wycinka koa (rys. 9.11) otrzymujemy: B(r2)r2d B(r1)r1d = 0 dla dowolnych r1 i r2. Dla spenienia warunkw wymagajcych, aby skadowa ktowa B indukcji magnetycznej bya ograniczona na osi solenoidu i zmierzaa do zera przy oddalaniu si od osi musimy przyj, e skadowa ta jest rwna zeru, czyli B(r) 0 dla dowolnego r. Ostatecznie stwierdzamy, e indukcja magnetyczna solenoidu jest wektorem skierowanym wzdu jego osi i jest rna od zera tylko wewntrz cewki. Dla skrcenia zapisu, poniewa indukcja ma tylko skadow osiow, bdziemy pomijali indeks z i dla indukcji mamy: IN dla r R (9.30) B(r ) = 0 dla r > R 0 Na podstawie obliczonej wartoci indukcji magnetycznej nieskoczenie dugiego solenoidu (9.30) szacujemy warto indukcji magnetycznej w dostatecznie duej odlegoci od kocw dugiej cewki (L2R 10) w jej wntrzu.

9.4. Rwnania Maxwella dla magnetostatyki

Prawo Amprea w postaci (9.12) dotyczy bardzo ograniczonej sytuacji, gdy mamy prdy Ik pynce w przewodach i przewody s prostopade do powierzchni rozpitej na krzywej cakowania L. Dokonamy uoglnienia, ktre polega na zastpieniu prdw przez gsto prdu zgodnie z (8.13) mamy:

98
k =K k =1

I = n jdS
k S

(9.31)

gdzie S =

k =K k =1

suma powierzchni otrzymanych z przecicia przewodw wiodcych

prdy Ik przez powierzchni SL rozpit na krzywej brzegowej L (rys. 9.12).

Rys. 9.12. Przyjte oznaczenia do uoglnienia prawa Amprea

Podstawiajc (9.31) do prawa Amprea (9.12) otrzymujemy bardziej ogln posta tego prawa:

B dl = n jdS
0 L S

(9.32)

Korzystajc z twierdzenia Stokesa, zastpujemy cak po linii zamknitej L ze skadowej stycznej do linii L wektora indukcji magnetycznej cak powierzchniow ze skadowej normalnej wektora rotacji indukcji magnetycznej po powierzchni S ograniczonej lini L. Przenoszc cak z gstoci prdu na lew stron rwnania, otrzymujemy:

n (rotB j)dS = 0
0 S

Powysze rwnanie zostao zapisane dla dowolnej powierzchni S, a wic warunkiem, aby byo spenione jest zerowanie si rnicy znajdujcej si w nawiasie. W jego wyniku otrzymujemy rwnanie Maxwella dla pola magnetostatycznego w postaci rniczkowej: rotB = 0 j lub, korzystajc z zapisu symbolicznego z operatorem nabla, mamy: (9.33)

B = 0 j

(9.34)

Rwnanie (9.33) lub (9.34) wraz z rwnaniem Maxwella dotyczcym dywergencji (9.17) lub (9.18) stanowi komplet rwna Maxwella opisujcych statyczne pole magnetyczne. S to generalnie po rozpisaniu na wsprzdne trzy rwnania wynikajce z (9.33) i jedno rwnanie (9.17) dotyczce dywergencji indukcji magnetycznej. Pole wektorowe nazywamy polem wirowym, jeeli jego rotacja jest rna od zera. Pole wektorowe indukcji magnetycznej jest polem wirowym, jak wynika z rwnania (9.33) i polem bezrdowym, co wynika z rwnania (9.17). Pole wirowe charakteryzuje si tym, e linie si s krzywymi zamknitymi. Warto porwna to z polem elektrostatycznym, ktre

99
jak pamitamy, byo bezwirowym polem rdowym. Linie si pola elektrycznego zawsze miay pocztek i koniec, a mianowicie zaczynay si na adunku dodatnim, a koczyy na ujemnym. Z porwnania opisu pola magnetostatycznego i pola elektrostatycznego mona wnioskowa, e obliczenia rozkadu pola magnetycznego s trudniejsze ni obliczenia pola elektrycznego.

9.5. Wzr Biota-Savarta i przykady jego zastosowa

W bezwirowym polu elektrostatycznym wprowadzenie potencjau skalarnego uprocio bardzo istotnie obliczenia, gdy wystarczyo obliczy rozkad potencjau skalarnego, czyli tylko jednej funkcji, aby nastpnie obliczy pole elektryczne. W stacjonarnym polu magnetycznym generalnie skalarnego potencjau wprowadzi nie mona, gdy rotacja tego pola jest rna od zera (9.33). Dla uniknicia trudnych problemw z cakowaniem rwna rniczkowych (9.33) i (9.17) znaleziono ich rozwizanie oglne, ktre pozwala obliczy indukcj magnetyczn dla dowolnego rozkadu gstoci prdu j pod warunkiem, e w adnym punkcie obszaru nie wystpuj materiay ferromagnetyczne. Rozwizanie to ma posta: j e (9.35) dB (1) = 0 2 2 12 dV2 . 4 r12 W przypadkach praktycznych prd elektryczny pynie w przewodach, jego kierunek pokrywa si z osi przewodu, a rozkad gstoci jest stay w przekroju poprzecznym przewodu. Zakadajc, e przewd jest cienki, a jego przekrj poprzeczny jest dS zapiszemy iloczyn j2dV2 w postaci j2dS2dl2. Poniewa przewd jest cienki, moemy zapisa, e j2dS2 = Idl2, gdzie I jest nateniem prdu pyncego w przewodzie. Dla zachowania wektorowej postaci iloczynu j2dV2 wprowadzimy wektor dl2, ktry definiujemy jako wektor o kierunku stycznym do osi przewodu, zwrocie zgodnym ze zwrotem gstoci prdu i dugoci dl2. Biorc pod uwag wprowadzone uproszczenia, moemy zapisa, e wektor indukcji magnetycznej dB obliczamy z rwnania nazywanego prawem Biota-Savarta:
dB (1) =

0 I dl 2 e12
4
2 r12

(9.36)

gdzie: I

prd pyncy w elemencie przewodu o dugoci dl2, dl2 wektor styczny do osi przewodu o wartoci Idl2 skierowany zgodnie z kierunkiem prdu, e12 wektor jednostkowy skierowany od punktu P(2), w ktrym znajduje si element prdowy, do punktu P(1), w ktrym obliczana jest indukcja magnetyczna dB(1) (rys. 9.13),

r12 = ( x1 x2 )2 + ( y1 y2 )2 + ( z1 z2 )2 odlego midzy punktami P(1), P(2).

Wzr Biota-Savarta moemy zapisa rwnie w postaci caki liniowej:

B(1) =

0 I dl 2 e12
4

2 r12

(9.37)

gdzie krzywa L pokrywa si z osi przewodu. Wzr w postaci (9.36) moe by stosowany dla przewodw cienkich, co oznacza, e rednica przewodu o przekroju koowym jest znacznie mniejsza od odlegoci r12, w ktrej obliczamy pole magnetyczne. Jeeli ten wa-

100
runek nie jest speniony mona przewd podzieli na cienkie rurki prdowe i sumowa wektorowo pole od poszczeglnych rurek prdowych. Mona rwnie skorzysta z prawa Biota-Savarta (9.35), w ktrym nie zastosowano uproszcze zwizanych z zaoeniem cienkich przewodw. W postaci cakowej prawo to ma posta:

B(1) =

0
4

j(2) e12
2 r12

dV2

(9.38)

gdzie j jest wektorem gstoci prdu pyncego w objtoci V.

Rys. 9.13. Rysunek pomocniczy do prawa Biota-Savarta

Jako przykad zastosowania prawa Biota-Savarta wyznaczymy rozkad indukcji na zewntrz cienkiego prostoliniowego przewodu o dugoci 2L, w ktrym pynie prd o nateniu I (rys. 9.14). Ze wzgldu na symetri cylindryczn odcinka przewodu przyjmujemy ukad wsprzdny r, , z (rys. 9.14). O z skierujemy wzdu osi przewodu zgodnie z kierunkiem prdu I pyncego w przewodzie, a pocztek ukadu wsprzdnych walcowych w rodku odcinka przewodu. Przyjmujemy element przewodu o dugoci dz0 umieszczony w punkcie z0 na osi przewodu. Element prdowy Idl2 we wzorze (9.36) jest skierowany zgodnie z prdem I a jego dugo wynosi dz0 (rys. 9.14). Kt midzy wektorem jednostkowym e12 a wektorem elementu prdowego jest rwny i modu iloczynu wektorowego |Idl2 e12| = Idz0 sin = Idz0 cos (rys. 9.14).

Rys. 9.14. Obliczenie indukcji magnetycznej prostoliniowego odcinka z prdem I

Wektor bdcy wynikiem iloczynu wektorowego Idl2 e12 jest prostopady do paszczyzny (r, z) i jego zwrot pokrywa si ze wsprzdn , co oznacza, e indukcja magne-

101
tyczna w punkcie P1 ma tylko skadow ktow dB. Odlego r12 midzy elementem prdowym a punktem P1 jest r12 = rcos, a z z0 = r tg std, rniczkujc, znajdujemy dz0 = rdcos2. Uwzgldniajc otrzymane wyniki, moemy zapisa:

dB (1) =

0 I dz0 cos3
4

0 I
4 r

cos d

i po obliczeniu caki w przedziale [1, 2] otrzymujemy:

B (1) =

0 I
4 r

(sin 1 sin 2 )
Lz r 2 + (L z )2 .

lub wyraajc kty przez wsprzdne punktu P1 i dugo odcinka, mamy:

B (r , z ) =

4r r 2 + (z + L )2

0 I

z+L

(9.39)

Porwnajmy otrzymane rozwizanie (9.39) z indukcj magnetyczn B nieskoczenie dugiego przewodu, ktre ma posta (9.14). Obliczmy rozkad bdu wzgldnego (r, z), ktry zdefiniujemy wzorem: B (r ) B (r , z ) (r , z ) = 100 . B (r ) Dla otrzymania oglnych wynikw wprowadzimy zmienne bezwymiarowe okrelone zalenociami: r = L, z = L. Po podstawieniu i dokonaniu przeksztace otrzymujemy procentowy bd wzgldny w postaci:
1 ( , ) = 1001 1+ + 1

2 2 + (1 + )2

2 + (1 )2

(9.40)

Rozkad bdu na paszczynie (, ) przedstawia rys.9.15.

Rys. 9.15. Rozkad bdu wzgldnego (9.40) na paszczynie (, )

102
Z pokazanych na rys. 9.15 oblicze, wynika e jeeli bdziemy obliczali indukcj magnetyczn za pomoc wzoru (9.14), ktry otrzymano dla nieskoczenie dugiego przewodu, to praktycznie bdy nie przekrocz 10% w obszarze 0,2L, liczc od rodka przewodu i w odlegoci nie przekraczajcej 0,4L od osi przewodu. W praktyce jest to czsto wystarczajca dokadno. Jako drugi przykad rozwaymy rozkad indukcji magnetycznej wytwarzanej przez cylindryczn cewk o rednicy 2R i dugoci 2L. Przyjmiemy, e warstwa uzwojenia jest cienka i pominiemy obliczenia rozkadu indukcji magnetycznej wewntrz uzwojenia. Cewka ma z zwojw rwnomiernie nawinitych na dugoci 2L i w uzwojeniu pynie prd I. Zgodnie z naszym zaoeniem warstwa okadu prdowego jest nieskoczenie cienka i wynosi: zI . (9.41) = 2L Ze wzgldu na walcow symetri obiektu wybieramy cylindryczny ukad wsprzdnych r, , z, ktrego o z pokrywa si z osi cewki (rys. 9.16). Obliczenia pola magnetycznego cewki rozoymy na dwa etapy. W pierwszym etapie przecinamy cewk dwoma paszczyznami prostopadymi do osi z (rys. 9.16). Odlego midzy paszczyznami wynosi dz0. W wyniku przecicia otrzymujemy okrg o promieniu R, w ktrym pynie prd dI = dz0 i obliczamy indukcj magnetyczn dB wok tego okrgu (rys. 9.17). Obliczenia skadowych indukcji magnetycznej w punkcie P(x, y, z) wykonamy najpierw w ukadzie wsprzdnych prostoktnych x, y, z, gdy w tym ukadzie wsprzdnych atwo obliczymy iloczyn wektorowy i odlego midzy punktami P0(x0, y0, z0) we wzorze (9.36), a nastpnie dokonamy transformacji do ukadu wsprzdnych cylindrycznych.

Rys. 9.16. Cewka cylindryczna o okadzie prdowym

Rys. 9.17. Zwj koowy wycity z cewki z prdem dz0

103
W ukadzie wsprzdnych prostoktnych elementarny wektor stycznej dl ma skadowe (dx0, dy0, 0). Natomiast wektor jednostkowy e12 ma skadowe (ex, ey, ez) gdzie:

ex = ey = ez =

x x0 r12 y y0 r12 z z0 r12

a odlego r12 midzy punktami P0, P wyraa si zalenoci:

r12 =

(x x0 )2 + ( y y0 )2 + (z z0 )2 .

(9.42)

Obliczajc iloczyn wektorowy dl e12 i podstawiajc do (9.36) dla skadowych (dBx, dBy, dBz) wektora indukcji magnetycznej dB, znajdujemy:

dBx =

0dz0 ( z z0 )dy0
4 4 4
3 r12

dBy = dBz =

0dz0 ( z z0 )dx0
3 r12

(9.43)

0dz0 [( y y0 )dx0 ( x x0 )dy0 ]

3 r12

Dokonujc przejcia do ukadu wsprzdnych cylindrycznych dla wsprzdnych punktu P0, mamy (rys. 9.17): x0 = Rcos0 y0 = Rsin0 a dla punktu P: x = rcos y = rsin. Po podstawieniu do (9.43) i wykonaniu przeksztace otrzymujemy:

dBr =

0R
3 4 r12

( z z0 ) cos( 0 )dz0d0 ( z z0 ) sin( 0 )dz0 d0

dB = dBz =

0R
3 4 r12

0R
3 4 r12

[R r cos( 0 )]dz0d0

gdzie odlego r12 we wsprzdnych cylindrycznych wyraa si wzorem:

104
r12 = R 2 + r 2 2 Rr cos( 0 ) + ( z z0 ) 2 .

(9.44)

Skadowe indukcji magnetyczne piercienia o gruboci dz0 obliczamy, cakujc indukcj po kcie 0 i otrzymujemy:
dBr =

0R
4

( z z0 )dz0

cos( 0 )
3 r12 2

d0

dB =

0R
4

( z z0 )dz0
2

sin( 0 )
3 r12

d 0

dBz =

0Rdz0
4

[R r cos( 0 )] d
3 r12

Druga z powyszych caek jest atwa do obliczenia, gdy

2 2

[R

sin( 0 )d0
2

+ r 2 Rr cos( 0 ) + ( z z0
2

3 )2 2

] [R

1
2

+ r 2 Rr cos( 0 ) + ( z z0
2

1 )2 2

=0,
0

co oznacza, e skadowa B = 0. Dla tego wanie wyniku wybieramy ukad wsprzdnych cylindrycznych, w ktrym indukcja cewki cylindrycznej ma tylko dwie skadowe: promieniow Br i osiow Bz. Znajc pole piercienia, moemy zsumowa pola od wszystkich piercieni i otrzymujemy indukcj magnetyczn cewki cylindrycznej:
Br =

0R
4

L 0

L 2

( z z0 ) cos( 0 )
3 r12

d0 dz0

Bz =

0R
4

L 0

L 2

[R r cos( 0 )] d dz
3 r12 0

(8.45)
0

Wykaemy, e indukcja magnetyczna nie zaley od kta . W tym celu dokonujemy podstawienia: 0 = i otrzymujemy:
2

[R

cos( 0 )d0
2

2 3 )2 2

+ r 2 2 Rr cos( 0 ) + ( z z0

cosd

[R

+ r 2 2 Rr cos + ( z z0 )2

3 2

ale funkcja podcakowa jest funkcj okresow o okresie 2, wic jej warto nie ulega zmianie niezalenie od wartoci granicy dolnej i grnej, jeeli dugo przedziau cakowania jest rwna 2, co oznacza, e po wykonaniu cakowania wzgldem z0 skadow promieniow indukcji magnetycznej wyraa zaleno:

105
2 0R

Br (r , z ) =

1
2 2

2 R + r 2 Rr cos + ( z L)

+ (9.46)

a skadow osiow:

1 cos d R 2 + r 2 2 Rr cos + ( z + L) 2

Bz ( r , z ) =

0R
4

Lz + 2 2 2 2 R + r 2 Rr cos R + r 2 Rr cos + ( L z ) 2

(R r cos )

z+L d R 2 + r 2 2 Rr cos + ( z + L) 2

(9.47)

Caki (9.46) s cakami eliptycznymi i nie mona ich wyrazi za pomoc funkcji elementarnych. Nie musimy jednak ich oblicza, gdy dysponujemy wspaniaym narzdziem, jakim jest maszyna cyfrowa i mamy bardzo dobre algorytmy liczenia caek.

Rys. 9.18. Rozkad linii si indukcji magnetycznej dla cewki dugiej 2R/2L = 0,1

Rys. 9.19. Rozkad linii si indukcji magnetycznej dla cewki krtkiej 2R/2L = 10

106
Korzystajc z metod numerycznych, obliczono rozkad linii si indukcji magnetycznej dla cewki dugiej (rys. 9.18) o stosunku rednicy do dugoci cewki rwnym 0,1. Obraz linii si pokazuje, e w ponad 90% dugoci cewki jej pole wewntrz cewki jest polem jednorodnym i z dobrym przyblieniem moemy przyj Br = 0 we wntrzu takiej cewki, a skadowa osiowa wewntrz wyraa si zalenoci (9.30). Oczywicie pole magnetyczne na zewntrz jest rne od zera. W przypadku cewki krtkiej, dla ktrej stosunek jej rednicy do dugoci jest rwny 10, pole wewntrz cewki jest niejednorodne (rys. 9.19), co oznacza rn od zera skadow promieniow indukcji magnetycznej wewntrz cewki.

9.6. Strumie magnetyczny. Indukcyjno wzajemna i wasna

Przed rozpatrzeniem wpywu orodka materialnego na statyczne pole magnetyczne wprowadzimy definicj strumienia magnetycznego. Zgodnie z ogln definicj strumienia definiujemy strumie magnetyczny , jako cak po powierzchni S ze skadowej normalnej indukcji magnetycznej (rys. 9.20):
=

n BdS
S

(9.47)

gdzie n jednostkowy wektor normalnej zewntrznej do powierzchni S. Jednostk strumienia magnetycznego w midzynarodowym ukadzie jednostek jest weber, oznaczany skrtem Wb.

Rys. 9.20. Powierzchnia S, dla ktrej wyznaczamy strumie magnetyczny

Podstawiajc do definicji strumienia indukcj obliczon za pomoc prawa Biota-Savarta (9.37) otrzymujemy: I n1 dl 2 e12 = 0 dS1 (9.49) 2 4 r12

S L

gdzie wektor normalnej n1 jest prostopady do powierzchni S. Krzywa brzegowa L jest zwizana z przewodnikiem generujcym pole magnetyczne, natomiast powierzchnia S jest od niej niezalena i oznacza powierzchni obliczeniow strumienia magnetycznego. Warto zwrci uwag, e jeeli spenione s zaoenia dotyczce oblicze indukcji magnetycznej za pomoc prawa Biota-Savarta, to zwizek midzy strumieniem magnetycznym a prdem generujcym pole magnetyczne moe by zapisany w postaci:
= L0I

(8.50)

107
gdzie wspczynnik L0 zaley tylko od geometrii krzywej generujcej pole i powierzchni obliczeniowej strumienia magnetycznego. Podobnie jak wprowadzilimy pojemno i rezystancj, rwnie teraz celowe jest wprowadzenie specjalnego wspczynnika, ktry wie strumie magnetyczny z prdem generujcym ten strumie. Ze wzgldu na fakt, e powierzchni S, dla ktrej obliczamy strumie magnetyczny mona wybra na dwa sposoby, a mianowicie jako powierzchni rozpit na krzywej L przewodnika z prdem I, drugi sposb to powierzchnia niezalena od krzywej L rozpita na przykad na innym przewodniku wprowadzamy dwie rne wielkoci. Jeeli powierzchnia obliczeniowa strumienia magnetycznego S jest rozpita na krzywej L, wzdu ktrej pynie prd I generujcy pole magnetyczne, to wspczynnik L0 bdziemy nazywali wspczynnikiem indukcyjnoci wasnej bd indukcyjnoci wasn. Wspczynnik indukcyjnoci wasnej wyznaczamy ze wzoru:
L0 =

0
4

SL L

n1 dl 2 e12
2 r12

dS1

(9.51)

gdzie dla podkrelenia, e powierzchnia obliczania strumienia jest rozpita na krzywej L oznaczono j symbolem SL. W przypadku, gdy powierzchnia S jest niezalena od L wspczynnik nazywamy indukcyjnoci wzajemn bd wspczynnikiem indukcyjnoci wzajemnej i oznaczamy najczciej liter M21, gdzie indeks pierwszy oznacza obwd generujcy strumie i oznaczymy krzyw cakowania jako L2. Natomiast indeks drugi wskazuje powierzchni cakowania, ktr oznaczymy S1 i dla wspczynnika indukcyjnoci wzajemnej moemy zapisa wzr: M 21 =

0
4

S1 L2

n1 dl 2 e12
2 r12

dS1

(9.52)

Jeeli prd generujcy strumie magnetyczny pynie wzdu brzegu L1 powierzchni S1 i obliczamy strumie przechodzcy przez powierzchni S2 rozpit na krzywej L2, to wspczynnik indukcyjnoci wzajemnej M12 obliczany ze wzoru: M12 = 4

n 2 dl1 e 21
2 r12

dS 2

(9.53)

S 2 L1

jest identyczny ze wspczynnikiem M21, tzn. zachodzi: M12 = M21 (9.54) Jak wynika ze wzorw (9.50)(9.52) jednostk wspczynnika indukcyjnoci wasnej jak i wzajemnej jest henr oznaczenie 1 H. Wykaemy, e wspczynnik indukcyjnoci wzajemnej spenia zaleno (9.53). Dowd rozpoczniemy od obliczenia iloczynu wektorowego (dl2 e12)r212 w cace (9.51). Wektor elementarny dl2 ma skadowe (dx2, dy2, dz2), a wektor e12 x1 x2 , y1 y2 , z1 z 2 . r r r

12 12 12

Obliczajc iloczyn wektorowy mamy:

108
dl 2 e12
2 r12

z z x x y y z z = e x 1 3 2 dy2 1 3 2 dz2 + e y 1 3 2 dz2 1 3 2 dx2 + r r12 r12 12 r12 y y x x + e z 1 3 2 dx2 1 3 2 dy2 r r12 12

gdzie ex, ey, ez wektory jednostkowe osi prostoktnego ukadu wsprzdnych x, y, z odpowied nio. Skadniki powyszej zalenoci zapiszemy, korzystajc, e z1 z 2 dy 2 = dy 2 3 r
12

z1 r12

i podobnie dla pozostaych skadnikw mamy:

dl 2 e12
2 r12

dy2 dz 2 dz 2 dx2 e y = e x r y r r z r + z x 1 12 1 12 1 12 1 12 dx2 dy2 ez y1 r12 x1 r12

W ostatnim rwnaniu po jego prawej stronie mamy rotacj wektora dl2)r212 o skadowych
dx2 dy2 dz2 obliczon wzgldem zmiennych x1, y1, z1. Dla zaznaczenia, e rotacja jest r ,r ,r 12 12 12

obliczona wzgldem zmiennych oznaczonych indeksem 1 oznaczymy symbol nabla rwnie indeksem 1 i moemy ostatnie rwnanie zapisa:

dl 2 e12
2 r12

dl 2 = 1 r . 12
dl 2 1 r 12 dS1 .

Podstawiajc uzyskany wynik do (9.51) i zmieniajc kolejno obliczania caek, mamy:

M 21 =

0 4

L2 S1

(9.55)

Na mocy twierdzenia Stokesa mamy:

n
S1

dl 2 1 r 12

dl 1 dl 2 dS1 = r12 L1

gdzie L1 jest brzegiem powierzchni S1. Podstawiajc uzyskany wynik do (9.54) otrzymujemy: dl1 dl 2 M 21 = 0 (9.56) 4 r12
L1 L2

Uzyskalimy nie tylko istotne uproszczenie wzorw (9.50)(9.52), gdy liczymy miast caki powierzchniowej i liniowej tylko dwie caki liniowe, ale rwnie wykazalimy zaleno (9.53). Wynika to z niezalenoci iloczynu skalarnego od kolejnoci czynnikw. Uwzgldniajc otrzymany wynik, moemy rwnie wspczynnik indukcyjnoci wasnej zapisa w postaci:

109
L0 =

0
4

L1 L1

dl1 dl 2 , r12

(9.57)

z ktrej, co jeszcze raz warto podkreli, wynika, e wspczynnik indukcyjnoci wasnej, podobnie jak i wspczynnik indukcyjnoci wzajemnej (9.55) zale tylko od geometrii krzywych cakowania i ich pooenia wzgldem siebie w przypadku indukcyjnoci wzajemnej. W polu elektrostatycznym obliczylimy siy dziaajce midzy elektrodami i stwierdzilimy, e siy te nie osigaj zbyt wielkich wartoci. Inaczej wyglda sytuacja w przypadku oddziaywania midzy pyncymi prdami a polem magnetycznym. Siy wystpujce w tym przypadku osigaj znaczne wartoci i mog by wykorzystane uytkowo bd mog powodowa zniszczenie urzdze elektrycznych. Siy te nazywamy siami elektrodynamicznymi i umiejtno ich obliczania jest w praktyce inynierskiej bardzo istotna.

9.7. Siy elektrodynamiczne

We wzorze Lorentza (9.3) okrelajcym gsto objtociowej siy dziaajcej na adunki o gstoci objtociowej poruszajce si z prdkoci v wystpuj dwa skadniki E + v B. Biorc pod uwag definicj wektora gstoci prdu j = v, drugi skadnik sumy zapisuje si w postaci j B. Pierwszy skadnik E reprezentuje si kulombowsk i ze wzgldu na rwnowag adunku w orodkach przewodzcych moe by pominity. Drugi skadnik reprezentuje gsto objtociow f si elektrodynamicznych:
f = j B

(9.58)

Rysunek 9.21 przedstawia przekrj poprzeczny dugiego cylindrycznego przewodnika, w ktrym pynie prd o gstoci j w kierunku zgodnym z osi przewodnika.

Rys. 9.21. Poprzeczny przewd cylindryczny

Przepyw prdu powoduje, e wewntrz przewodnika powstaje pole magnetyczne o indukcji B = 0jr2 stycznej do wsprzdnej cylindrycznego ukadu wsprzdnych r, , z. W wyniku oddziaywania strumienia adunkw, wyraonego poprzez gsto prdu j, z indukcj pola magnetycznego powstaje sia objtociowa prostopada do paszczyzny wyznaczonej przez kierunki wektorw j i B w danym punkcie. W przyjtym ukadzie wsprzdnych cylindrycznych sia jest skierowana wzdu wsprzdnej r (rys. 9.21). Jej zwrot wynika z reguy ruby prawoskrtnej i powoduje ona zgniatanie przewodu. Poniewa jest

110
rwnomiernie rozoona na obwodzie okrgu o promieniu r, wic nie powoduje przemieszczenia przewodu. Oszacujmy wielko tej siy dla dopuszczalnej gstoci prdu j = 5 A/mm2, ktra na powierzchni przewodu daje maksymaln indukcj magnetyczn B = 0jR2 = 3,14R [T]. Przyjmujc przewd o rednicy 1 mm, znajdujemy si objtociow na powierzchni przewodu wynoszc okoo 7850 N/m3. Jeeli przewodnik jest ciaem staym, to wynikiem dziaania tej siy s naprenia powstajce w materiale przewodnika. Jednak przy tej wielkoci siy objtociowej s one niewielkie. Dla porwnania cinienie na powierzchni przewodu wynosi 2Rfr 25 N/m2, a modu Younga dla miedzi okoo 1011 N/m2, co oznacza, e deformacje przewodnika typu mied nie zachodz w normalnych warunkach eksploatacyjnych. Jest jasne, e sytuacja ulegnie radykalnej zmianie w warunkach awaryjnych, gdy przez taki przewodnik popynie prd zwarciowy rzdu kilku kA. Inaczej sytuacja wyglda, jeeli przewodnik jest ciecz czy gazem, wtedy nawet niewielkie siy objtociowe mog powodowa odksztacenie przewodzcej strugi. Zauwamy, e sia jest skierowana do wntrza przewodzcej strugi i bdzie powodowaa jej ciskanie. Zjawisko takie obserwujemy podczas wyadowania elektrycznego w gazach i jest nazywane pinchem. Obliczenia uwzgldniajce oddziaywanie pola elektromagnetycznego poprzez siy objtociowe (9.57) w orodku i badajce jego dynamik czy nawet tylko statyk s bardzo zoone, gdy obok rwna Maxwella naley jednoczenie rozpatrywa rwnania opisujce dany orodek. Rozwamy moe bardziej interesujc dla praktyki sytuacj, w ktrej obliczamy siy elektrodynamiczne dziaajce na odcinek przewodu o dugoci dl, w ktrym pynie prd I i znajduje si on w zewntrznym polu magnetycznym o indukcji B (rys. 9.22).

Rys. 9.22. Odcinek przewodu z prdem I w zewntrznym polu magnetycznym o indukcji B

W celu obliczenia siy dF dziaajcej na odcinek przewodu o dugoci dl cakujemy si objtociow po przekroju poprzecznym przewodu i mnoymy przez elementarn dugo dl:
dF = j BdSdl
S

(8.59)

gdzie S jest powierzchni przekroju poprzecznego elementu dl. Otrzymany wzr pozwala nam obliczy si dziaajc na element przewodu o dugoci dl dla dowolnego rozkadu gstoci prdu j w tym elemencie i dowolnej indukcji B. Przyjmujemy uproszczenia, ktre najczciej s dobrze spenione w praktyce. Zakadamy, e przewd jest cienki i kierunek gstoci prdu pokrywa si z kierunkiem osi przewodu oraz jest ona rwnomiernie rozoona na przekroju poprzecznym, co oznacza, e modu gstoci prdu jest zwizany z nateniem prdu I zalenoci:

111
j= I S

(9.60)

Dla zapisu wektora gstoci prdu j wprowadzamy symboliczny wektor dl, co do dugoci rwny elementarnej dugoci dl. Jego kierunek pokrywa si z kierunkiem gstoci prdu i jest styczny do osi odcinka dl, a jego zwrot jest zgodny ze zwrotem gstoci prdu i oczywicie kierunkiem natenia prdu (rys. 9.22). Biorc powysze pod uwag, zapiszemy wzr (9.58) w postaci: I dF = dl BdS (9.61) S

Zgodnie z zaoeniem, e przewd jest cienki, przyjmujemy, e wektor indukcji magnetycznej B jest polem wywoanym przez prdy zewntrzne i jest praktycznie stay na przekroju poprzecznym odcinka dl, co pozwala wyczy go spod caki powierzchniowej i zapisa wzr na elementarn si elektrodynamiczn dF dziaajc na odcinek dl z prdem I w polu o indukcji magnetycznej B w postaci:

dF = Idl B

(9.62)

Biorc pod uwag prawo Biota-Savarta w postaci (9.36), moemy zapisa si midzy dwoma prdami, ktre pyn w dostatecznie cienkich przewodach, w stosunku do odlegoci midzy przewodami, w postaci wzoru:
dF (1) =

0 I1I 2 dl1 dl 2 e12

4
2 r12

(9.62)

Wygodniej jest obliczy najpierw wektor indukcji magnetycznej B, korzystajc w zalenoci od sytuacji czy to z prawa Amprea, czy z prawa Biota-Savarta, a nastpnie na podstawie wzoru (9.62) wyznaczy si dziaajc na przewodnik. Jako prosty przykad rozwamy si wystpujc midzy nieskoczenie dugim przewodem, w ktrym pynie prd o nateniu I1 i odcinkiem z prdem I2 o dugoci L. Osie przewodw le w jednej paszczynie i tworz kt (rys. 9.23). Pozostae wymiary podano na rys. 9.23. Przyjmujemy ukad wsprzdnych prostoktnych x, y, z, ktrego paszczyzna x, y jest wyznaczona przez paszczyzn osi przewodw (rys. 9.23). Indukcja magnetyczna wywoana przez prd I1 pyncy w nieskoczenie dugim przewodzie i dziaajca na odcinek dy jest: 0 I1 B1 ( y ) = (9.64) 2 (a + y sin ) i jest prostopada do paszczyzny x, y o zwrocie pokazanym na rys. 9.23. Sia dziaajca na odcinek dy ma tylko skadow na o x, ktra jest prostopada do paszczyzny wyznaczonej przez wektory I2dl = eyI2dy i B1, gdzie wektor ey to wektor jednostkowy osi y. Sia Fx dziaajca na odcinek L jest:

112
0 I1I 2
2

Fx =

a + y sin
dy
0

(9.65)

II a + L sin Fx = 0 1 2 ln . a 2 sin

Rys. 9.23. Nieskoczenie dugi przewd z prdem I1 i odcinek przewodu o dugoci L z prdem I2

W przypadku przewodw o rwnolegych osiach dokonujemy przejcia granicznego z zmierzajcym do zera i po obliczeniu granicy otrzymujemy:
Fx = 0 =

0 I1I 2
2 a

(9.66)

Obliczymy moment M dziaajcy na odcinek przewodu z zalenoci:

dM = r dF

(9.67)

gdzie wektor r reprezentuje odlego siy dF od punktu wzgldem, ktrego obliczymy moment. Przyjmujc pocztek ukadu x, y, z, jako punkt wzgldem, ktrego obliczymy moment mamy r = eyy i moment ma tylko skadow Mz prostopad do powierzchni x, y, a jej warto jest:

Mz =

0 I1I 2
2

a + y sin
ydy
0

(9.68)

I I L a a + L sin ln M z = 0 1 2 1 2 sin L sin a

Moment Mz wzgldem pocztku ukadu stara si obrci odcinek L w kierunku nieskoczenie dugiego przewodu w taki sposb, aby prdy w obu przewodach miay ten sam zwrot. W drugim przykadzie obliczymy si dziaajc na jednostk dugiej cienkiej tamy o szerokoci 2a, w ktrej pynie prd o nateniu I1. Grubo tamy wynosi 2h i zaoenie, e tama jest cienka oznacza, e h << a. W paszczynie tamy znajduje si dugi przewd

113
o przekroju koowym, ktrego rednica wynosi 2R. O przewodu jest rwnolega do osi tamy (rys. 9.24) i w przewodzie pynie prd o nateniu I2.

Rys. 9.24. Ukad tama przewd o przekroju koowym

Przyjmujemy ukad wsprzdnych prostoktnych zgodnie z rys. 9.24. Przy zaoeniu h << a rozpatrujemy foli jako obiekt o zerowej gruboci i przyjmujemy, e dziaa na ni pole magnetyczne B2 obliczone dla y = 0. Sia dziaajca midzy przewodem o przekroju koowym i przewodem o szerokoci dx i gruboci 2h obliczona na jednostk dugoci zgodnie ze wzorem (9.65) jest:

dFx =

I1 2hdx 2 (d x ) 4ah

0 I 2

d +a Fx = ln . 4 a d a

0 I1I 2

(9.69)

Rozdzia 10

POLE MAGNETYCZNE W ORODKACH MATERIALNYCH

10.1. Orodki nieferromagnetyczne

Dotd opisywalimy pole magnetostatyczne w prni, obecnie zbadamy wpyw materii na pole magnetyczne. Wpyw materii na pole magnetyczne wynika z faktu, e jest ona zbudowana z atomw. W klasycznym modelu atomu wok nieruchomego jdra kr elektrony, a zgodnie z definicj gstoci prdu elektrycznego, poruszajcy si adunek stanowi prd elektryczny. Rozpatrzmy prosty model w postaci prdu pyncego po okrgu o promieniu R (rys. 10.1). Korzystajc z oblicze przeprowadzonych w rozdz. 9 (9.45), po wprowadzeniu uproszcze polegajcych na przyjciu zamiast okadu prdowego prdu I pyncego po okrgu o promieniu R oraz przyjmujc pocztek ukadu wsprzdnych w rodku ukadu wsprzdnych walcowych r, , z, co oznacza przyjcie z0 = 0, otrzymujemy:

Rys. 10.1. Zwj koowy z prdem I

Br =

0 IR
4

0 0

z cos( )
3 r12

Bz =

0 IR
4

[R cos ] d
3 r12

(10.1)

gdzie r12 = R 2 + 2 2 R cos + z 2 . Obliczamy pole prdu pyncego po okrgu o promieniu R, ktry w analizowanym przypadku jest znacznie mniejszy od odlegoci r punktu obserwacji P od pocztku ukadu wsprzdnych. Biorc pod uwag, e r = 2 + z 2 (rys. 10.1) i r >> R moemy z dobrym przyblieniem zapisa:

115
r12 r 1 2 R
i korzystajc z rozwinicia

r2

cos

1 x 1 0,5 x dla x << 1 mamy:

R r12 r 1 2 cos r

(10.2)

Podstawiajc (10.2) do (10.1) otrzymujemy:

Br =

0 IR
4r
3

1 3 R cos d
0

z cos( ) r2

Bz =

0 IR
4r
3

1 3 R cos d
0

R cos r2

gdzie podniesiono (10.2) do trzeciej potgi i pominito mae rzdu (Rr)2 i (Rr)3 wobec jednoci, a korzystajc z aproksymacji 1(1 x) 1 + x dla x << 1 po wykonaniu cakowania mamy skadowe indukcji magnetycznej:
Br = Bz = 3 0 m 8r 3 sin (2 )

0 m
2 r 3

(9.3)

gdzie wielko m = IR2 = IS nazywamy momentem magnetycznym obwodu z prdem I. S jest powierzchni rozpit na obwodzie. Moment magnetyczny obwodu z prdem I definiujemy jako wielko wektorow, przyjmujc jego kierunek pokrywajcy si z kierunkiem normalnej do powierzchni S rozpitej na obwodzie, a zwrot okrela regua ruby prawoskrtnej, tzn. obracajc rub prawoskrtn o osi pokrywajcej si z kierunkiem normalnej do S zgodnie z prdem pyncym w obwodzie, ruch postpowy ruby wskazuje zwrot wektora momentu magnetycznego. Skadowa promieniowa indukcji magnetycznej jest znacznie mniejsza od skadowej osiowej i pomijajc t skadow, zapiszemy: m (10.4) B= 0 3 2 r uniezaleniajc si od ukadu wsprzdnych cylindrycznych zwizanego z geometri ptli prdowej. Otrzymany wynik (10.4) pokazuje, e atomy, w ktrych elektrony poruszaj si po orbitach koowych tworz momenty magnetyczne generujce pole magnetyczne. Podobnie jak zrobilimy w elektrostatyce, wprowadzimy wektor M nazywany wektorem magnetyzacji, ktry makroskopowo reprezentuje atomowe i czsteczkowe momenty magnetyczne. Oznaczajc liczb momentw magnetycznych m na jednostk objtoci materii jako n definiujemy wektor magnetyzacji M wzorem:
M = nm

(10.5)

116
Z wektorem magnetyzacji M zwiemy wektor gstoci prdu magnetyzacji jM zalenoci: jM = M (10.6) i podobnie jak to byo w elektrostatyce z adunkiem polaryzacyjnym, tak i w magnetostatyce, gdybymy znali rozkad gstoci prdu magnetyzacji w materii, moglibymy stosowa bez zmian rwnanie Maxwella (9.34):
B = 0 j

(10.7)

Jeeli nie znamy rozkadu gstoci prdu magnetyzacji, to rozmy gsto prdu j na dwa skadniki jwym gsto prdu wymuszona przez rda zewntrzne, ktr potrafimy obliczy, stosujc metody pola przepywowego i jM gsto prdu magnetyzacji, czyli:
j = jwym + jM

(10.8)

Podstawiajc gsto prdu (10.8) do (10.7) i dzielc przez 0, otrzymujemy:

B = jwym + jM 0
Biorc pod uwag definicj gstoci prdu magnetyzacji (10.6) i przenoszc na jedn stron rwnania rotacje mamy: B (10.9) M = jwym 0 Wprowadzamy nowy wektor H nazywany wektorem natenia pola magnetycznego, ktry definiujemy wzorem: B (10.10) H= M 0 Wymiarem natenia pola magnetycznego jest A/m. Rwnanie (10.10) zapiszemy w postaci:
B = 0(H + M)

(10.11)

Dla wikszoci orodkw materialnych wektor magnetyzacji jest proporcjonalny do wektora natenia pola magnetycznego i wprowadzajc dla orodkw izotropowych podatno magnetyczn M, mamy: M = MH (10.12) Podatno magnetyczna jest wielkoci bezwymiarow i jest okrelana na drodze eksperymentalnej. Podstawiajc (10.12) do (10.11) i oznaczajc:
w = 1 + M

(10.13) (10.14)

otrzymujemy:
B = w 0H

gdzie w nazywamy wzgldn przenikalnoci magnetyczn. Czsto dla skrcenia zapisu wprowadza si przenikalno magnetyczn zdefiniowan jako:
= w 0.

(10.15)

117
Podstawiajc (10.11) do rwnania (10.9), otrzymujemy rwnanie Maxwella dla orodkw materialnych: (10.16) H = jwym Drugie z rwna Maxwella dla pola magnetycznego dotyczce dywergencji indukcji magnetycznej nie ulega zmianie i ma posta (9.18):

B = 0

(10.17)

Indukcja magnetyczna i natenie pola magnetycznego dla orodka izotropowego s powizane zwizkiem konstytutywnym (10.14). Odpowiednikiem rwnania (10.16) w postaci cakowej jest prawo Amprea:

H dl = n j
L S

wym dS

(10.18)

stwierdzajce, e caka liniowa po krzywej ze skadowej stycznej wektora natenia pola jest rwna cace powierzchniowej po powierzchni S rozpitej na krzywej L ze skadowej normalnej do powierzchni S wektora gstoci prdu. Jeeli prdy Ik pyn w przewodnikach o osi prostopadej do powierzchni S, to moemy cak po prawej stronie rwnania (10.18) zastpi sum i zapisa rwnanie (10.18) w postaci:

H dl =

k =K k =1

(10.19)

W dalszym zapisie rwna (10.16) i (10.18) bdziemy pomija indeks oznaczajcy gsto prdw wymuszan przez rda zewntrznego i pisa krtko jako wektor gstoci prdu j. Ze wzgldu na warto podatnoci magnetycznej M rozrniamy trzy rodzaje materiaw. Pierwsz grup stanowi materiay diamagnetyczne, ktre charakteryzuj si ujemn wartoci podatnoci magnetycznej. Ujemna podatno magnetyczna wynika z faktu, e pole magnetyczne wpywa na zmian prdkoci ktowej, z jak elektrony poruszaj si po orbicie atomu. Wpyw pola magnetycznego na t prdko jest niewielki i zawsze podatno magnetyczna materiau diamagnetycznego jest wiksza od 1. Przykadowe wartoci podatnoci magnetycznej dla typowych materiaw diamagnetycznych podaje tabela 10.1. Z podanych w tabeli 10.1 wartoci podatnoci magnetycznej wynika, e w obliczeniach praktycznych moemy przyj, e wzgldna przenikalno magnetyczna w materiau diamagnetycznego jest rwna jednoci i zwizek konstytutywny (10.14) ma posta:
B = 0H

(10.20)

Wrd wymienionych materiaw diamagnetycznych najwysz warto bezwgldn podatnoci magnetycznej posiada bizmut, ktry jest czsto uywany do demonstrowania wypierania diamagnetyka z pola magnetycznego. Eksperyment polega na umieszczeniu cienkiej pytki bizmutowej w silnie niejednorodnym polu magnetycznym uzyskanym przez odpowiednie uksztatowanie nabiegunnikw elektromagnesu. Obserwujemy wypieranie pytki bizmutowej z obszaru midzy biegunami elektromagnesu.

118
Tabela 10.1
Materia azot argon hel bizmut german kwarc mied rt srebro Podatno magnetyczna M 0,4210 0,4810 0,4710 1,3810 0,1210 0,4910 0,0910 0,1910 0,2010
6 6 6 6 6 6 6 6 6

Drug grup materiaw magnetycznych stanowi paramagnetyki. W materiale paramagnetycznym pod wpywem zewntrznego pola magnetycznego o indukcji B na momenty magnetyczne m dziaa moment obrotowy T rwny:
T = mB

(10.21)

porzdkujcy momenty magnetyczne. Przeciw temu uporzdkowaniu dziaa energia kinetyczna atomw, co powoduje siln zaleno paramagnetyzmu od temperatury i zmniejszanie si podatnoci magnetycznej ze wzrostem temperatury. W temperaturach T > 273 K podatno magnetyczn z dobrym przyblieniem okrela zaleno:

M =
N liczba momentw na metr szecienny, k = 1,381023J/K staa Boltzmanna.

0 m 2 N
3kT

gdzie: m moment magnetyczny atomu o wartoci rzdu magnetonu Bohra mB 9,31024Am2,

Z podanej zalenoci wida, e wraz z wzrostem temperatury bezwzgldnej T podatno diamagnetyczna maleje. Warto podatnoci magnetycznej jest rzdu 104. Dla materiaw paramagnetycznych praktycznie, podobnie jak dla diamagnetycznych, przyjmujemy w = 1 i rwnanie konstytutywne w postaci (10.20).

10.2. Materiay ferromagnetyczne

Trzeci grup materiaw magnetycznych generalnie nazywamy ferromagnetykami. W materiaach ferromagnetycznych momenty magnetyczne tworz obszary, w ktrych s one uporzdkowane. Obszary te s nazywane domenami magnetycznymi. Pod wpywem zewntrznego pola magnetycznego nastpuje porzdkowanie nie pojedynczych momentw magnetycznych, ale domen magnetycznych, co daje znacznie wikszy efekt i nieliniow zaleno midzy nateniem pola magnetycznego a magnetyzacj lub indukcj. Typow charakterystyk magnesowania przedstawia rys. 10.2.

119

Rys. 10.2. Ptla histerezy czarna, pierwotna krzywa magnesowania czerwona. HS, BS natenie i indukcja w punkcie nasycenia odpowiednio, Br pozostao magnetyczna (remanencja), Hc natenie powcigajce (koercyjne)

Krzywa narysowana kolorem czerwonym jest nazywana pierwotn krzyw magnesowania. Pierwotn krzyw magnesowania zdejmuje si eksperymentalnie z prbki, ktra jest cakowicie rozmagnesowana. Proces demagnetyzacji prbki mona przeprowadzi, wykorzystujc fakt, e materiay ferromagnetyczne trac wasnoci ferromagnetyczne powyej temperatury Curie. Dla typowych materiaw ferromagnetycznych temperatury Curie s: kobalt 1120C, nikiel 358C i elazo 770C. Wraz ze wzrostem natenia pola, indukcja magnetyczna ronie praktycznie proporcjonalnie, pomijajc niewielki odcinek pocztkowy. Po wyczerpaniu si domen, ktre stosunkowo atwo ustawiaj si zgodnie z kierunkiem pola magnetycznego nastpuje wolniejszy wzrost krzywej magnesowania i wystpuje tzw. nasycenie. Po ustawieniu praktycznie wszystkich domen zgodnie z kierunkiem przyoonego pola nastpuje nasycenie okrelone przez natenie pola magnetycznego nasycenia HS i indukcj magnetyczn nasycenia BS. Warto indukcji magnetycznej nasycenia dla wikszoci materiaw magnetycznych jest mniejsza od 2,2T. Jeeli po osigniciu nasycenia rozpoczniemy proces rozmagnesowania polegajcy na stopniowym zmniejszaniu natenia pola magnetycznego H, to indukcja magnetyczna bdzie reprezentowana przez krzyw w kolorze czarnym na rys. 10.2. Krzywa reprezentujca proces rozmagnesowania przebiega powyej krzywej pierwotnej (rys. 10.2), co jest zwizane z bezwadnoci domen i energi potrzebn do zmiany ich kierunku. W punkcie, gdzie natenie pola magnetycznego jest rwne zeru indukcja magnetyczna zwana pozostaoci magnetyczn lub remanencj ma warto rn od zera i dopiero zmiana kierunku natenia pola magnetycznego i osignicie wartoci natenia powcigajcego (koercyjnego) sprowadza indukcj w prbce do wartoci zerowej. Jeeli bdziemy nadal zmieniali natenie pola w kierunku ujemnych wartoci, to osigniemy ujemn warto indukcji nasycenia rwn, co do wartoci bezwzgldnej, indukcji nasycenia dla dodatnich nate pola magnetycznego. Po osigniciu natenia nasycenia w kierunku ujemnym rozpoczynamy proces rozmagnesowania, zmniejszajc warto bezwzgldn natenia pola do zera, a nastpnie powtarzamy proces magnesowania, podnoszc warto natenia pola magnetycznego stopniowo a do osignicia wartoci natenia nasycenia. W wyniku tego postpowania otrzymujemy doln cz ptli histerezy. Ptla histerezy charakteryzuje si symetri zarwno wzgldem osi natenia pola magnetycznego H, jak i indukcji magnetycznej B. Pole ograniczone przez ptl histerezy jest zwizane z energi potrzebn na mechaniczn zamian kierunkw domen magnetycznych, a wic reprezentuje straty energii, ktre powoduj wzrost temperatury prbki. Wystpowanie tych strat powoduje, e dla zastosowa materia-

120
w ferromagnetycznych w urzdzeniach, gdzie wystpuje przemienne w czasie pole magnetyczne ptla histerezy powinna ogranicza jak najmniejsz powierzchni. Materiay posiadajce, jak mwimy, wsk ptl histerezy nazywamy magnetycznie mikkimi (rys. 10.3). Dla materiaw magnetycznie mikkich pomijamy w obliczeniach ptl histerezy i bierzemy pod uwag tylko pierwotn krzyw magnesowania. W tabeli 10.2 podano kilka typowych materiaw magnetycznie mikkich i ich parametry charakterystyczne. Tabela 10.3 podaje przykad krzywej magnesowania typowej blachy elektrotechnicznej. Materiay te stosuje si w przypadku umieszczenia ferromagnetyka w polu zmiennym w czasie.

Rys. 10.3. Ptla histerezy ferromagnetyka mikkiego czerwona, ferromagnetyka twardego czarna Tabela 10.2
Materia Permendur elazo(0,2%) elazo czyste Stal krzem. Permaloj Superpermaloj Ferryt BS [T] 2,45 2,15 2,15 2,00 1,08 0,79 0,34 rp [] 800 250 104 7500 8000 105 1500 rm [] 5000 9000 2 105 55000 105 106 2500 Hc [A/m] 160 80 4 8 20 0,16 16 Br T 1,4 0,77 0,45 0,95 0,6 0,5 1/ [m] 0,710 10 10
7 7 7 7 7

510 610

1,610 0,2

W tabeli 10.2 oznaczono: BS indukcja nasycenia, rp pocztkowa wzgldna przenikalno magnetyczna, rm maksymalna wzgldna przenikalno magnetyczna, Hc natenie powcigajce, Br pozostao magnetyczna. W ostatniej kolumnie podano odwrotno przewodnoci elektrycznej materiau. Ze wzgldu na zastosowanie w zmiennych polach magnetycznych przewodno elektryczna mikkiego ferromagnetyka powinna by jak najmniejsza. Powody, dla ktrych wybieramy materiay magnetycznie mikkie, o jak najmniejszej przewodnoci elektrycznej, zostan wyjanione przy omawianiu pola elektromagnetycznego zmiennego w czasie. W przypadku zastosowania ferromagnetyka jako rda pola magnetycznego, tzw. magnesy stae, dymy do jak najwikszej indukcji remanencji i jak najwikszego natenia koercyjnego, czyli materia powinien charakteryzowa si jak najwiksz powierzchni ptli histerezy (rys. 10.3). Takie materiay ferromagnetyczne nazywamy ferromagnetykami

121
twardymi. S to materiay stosowane na magnesy stae. Zestawienie parametrw charakterystycznych dla kilku materiaw magnetycznie twardych podano w tabeli 10.4.
Tabela 10.3
H [A/m] B [T] H [A/m] B [T] 5,03 0,1 26,0 1,3 8,43 0,2 28,2 1,4 11,1 0,3 31,5 1,5 13,3 0,4 37,8 1,6 15,1 0,5 54,6 1,7 16,7 0,6 132,5 1,8 18,0 0,7 649,3 1,9 19,2 0,8 20,4 0,9 21,6 1,0 22,9 1,1 24,3 1,2

Tabela 10.4
Materia Stal wglowa Stal chromowa Stal kobaltowa Alnico (Ni,Co,Al,Cu,Ti) Ferryt barowy (ferodur) Stop Pt-Co Stop Co-Sm Hc [A/m] 4000 4800 19000 126000 120000 208000 560000 Br [T] 1,0 0,9 0,92 1,04 0,2 0,45 0,54 (HB)max 3 [J/m ] 2200 850 3700 44000 8000 15000 128000

Podsumowujc, moemy stwierdzi, e wszystkie materiay diamagnetyczne i paramagnetyczne w zastosowaniach technicznych moemy praktycznie traktowa jako materiay o przenikalnoci magnetycznej 0. Wynika std bardzo istotny wniosek, e w obliczeniach stacjonarnego pola magnetycznego moemy pomija istnienie tych materiaw i traktowa orodek jako jednorodny i izotropowy o przenikalnoci magnetycznej 0. W opisie takich orodkw moemy pomin wektor natenia pola magnetycznego H i ograniczy si tylko do wektora indukcji magnetycznej B. Zupenie inna sytuacja wystpuje, jeeli obliczenia pola magnetycznego wykonujemy w obszarze zawierajcym materiay ferromagnetyczne. Obecno ferromagnetyka wywiera istotny wpyw na rozkad pola magnetycznego i konieczne jest uwzgldnienie tego wpywu w obliczeniach. Konieczne staje si wprowadzenie opisu pola magnetycznego za pomoc wektora natenia pola magnetycznego H i wektora indukcji magnetycznej B, a zwizki konstytutywne midzy tymi wektorami s najczciej nieliniowe, co oczywicie powoduje due utrudnienia w obliczeniach rozkadu pola magnetycznego. Obecne metody rozwizywania tych zagadnie s oparte na metodach numerycznych z zastosowaniem techniki cyfrowej. Na rynku s oferowane dobre programy komercyjne, ktre pozwalaj wykona z du dokadnoci obliczenia nawet bardzo zoonych obiektw. Niestety dobre programy s drogie, co powoduje, e jeszcze cigle wiele zagadnie rozwizuje si, stosujc klasyczne metody opracowane w pierwszej poowie XX wieku. W celu zbadania sposobw obliczania rozkadu pola magnetycznego w obecnoci ferromagnetykw rozpoczniemy od zbadania zachowania si pola magnetycznego na granicy midzy orodkiem ferromagnetycznym 1, a nieferromagnetykiem 2. Niech oba orodki na dugoci dl rozdziela powierzchnia, ktr przyjmujemy jako paszczyzn (rys. 10.4).

122
W paszczynie prostopadej do powierzchni rozdziau rysujemy prostokt o bokach dl i dh (rys. 10.4) i stosujc prawo Amprea w postaci (10.18):

H dl = n jdS
Lp Sp

gdzie: Lp brzeg prostokta,

Sp powierzchnia ograniczona tym brzegiem.

Biorc pod uwag, e dl i dh s mae, moemy zapisa ostatnie rwnanie w postaci: H1dl1 + H2dl2 = jdldh (10.21) ale H1dl1 = H1stdl, a H2dl2 = H2stdl, gdzie H1st i H2st skadowe styczne wektora natenia pola magnetycznego do powierzchni rozdzielajcej oba obszary (rys. 10.4). Prawa strona rwnania (10.21) przedstawia prd pyncy prostopadle do powierzchni prostokta i przy dh0 iloczyn jdldh przy ograniczonej gstoci prdu rwnie zmierza do zera. Jednak w sytuacji, kiedy na powierzchni rozdziau znajduje si uzwojenie wzbudzajce i nie jestemy zainteresowani analiz rozkadu indukcji magnetycznej w tym uzwojeniu wygodnie jest wprowadzi wektor gsto prdu powierzchniowego jS, ktrego skadowa normalna do powierzchni prostokta jSn jest zdefiniowana wzorem:
jSn = lim ( j ndh)
dh 0

(10.22)

gdzie wektor jednostkowy n reprezentuje normaln do powierzchni prostokta o zwrocie zdefiniowanym zgodnie z regu ruby prawoskrtnej. Wektor gstoci powierzchniowej prdu jest styczny do powierzchni rozdziau i jego jednostk jest A/m. Jeeli s to amperozwoje p uzwojenia rozoonego na powierzchni, to gsto powierzchniow nazywamy okadem prdowym.

Rys. 10.4. Krzywa cakowania na granicy midzy obszarami o rnych wasnociach magnetycznych

Dzielc obie strony rwnania (10.21) przez dl i przechodzc do granicy dh0, otrzymujemy warunek brzegowy dla skadowej stycznej wektora natenia pola magnetycznego na granicy midzy ferromagnetykiem a nieferromagnetykiem w postaci: H1st H2st = jSn (10.23). jeeli na powierzchni rozdzielajcej pynie prd o gstoci powierzchniowej jSn prostopadej do kierunku stycznej, wzgldem ktrej obliczamy skadow styczn natenia pola magnetycznego. Jeeli na powierzchni nie wystpuje gsto powierzchniowa warunek brzegowy przyjmuje posta:

123
H1st = H2st (10.24)

Warunek (10.24) stwierdza, e na powierzchni rozdzielajcej materia ferromagnetyczny od nieferromagnetyka zachodzi cigo skadowej stycznej wektora natenia pola magnetycznego. Warunek (10.24) obowizuje rwnie na granicy rozdziau midzy dwoma rnymi ferromagnetykami. Dla zbadania, jak zachowuje si skadowa normalna przy przejciu przez granic rozdziau, zastosujemy prawo Gaussa dla indukcji magnetycznej:

n BdS = 0
S

(10.25)

dla dowolnej powierzchni zamknitej S.

Rys. 10.5. Walec na powierzchni rozdziau

Wybierajc powierzchni walcow o osi prostopadej do powierzchni rozdziau obu orodkw (rys. 10.5), przy dh0, moemy rwnanie (10.25) zapisa: B1ndS + B2ndS = 0 a po podzieleniu przez dS otrzymujemy warunek brzegowy: B1n = B2n (10.26) Z rwnania (10.26) wynika, e na powierzchni rozdziau midzy dwoma materiaami o rnych wasnociach magnetycznych skadowa normalna indukcji magnetycznej zachowuje cigo. Zbadajmy przebieg linii si indukcji magnetycznej na granicy midzy ferromagnetykiem (1) (rys. 10.6) o wzgldnej przenikalnoci magnetycznej wFe a orodkiem (2) o przenikalnoci magnetycznej 0. Na mocy warunku brzegowego (10.24) skadowe styczne pola magnetycznego zachowuj cigo i mamy: H1st = H2st . Zakadajc, e orodki s izotropowe i ferromagnetyk moemy opisa liniowym zwizkiem konstytutywnym B1 = wFe 0H1 warunek brzegowy dotyczcy cigoci skadowych stycznych natenia pola magnetycznych zapiszemy w postaci:
B1st

wFe 0

B2 Fe

(10.27)

124

Rys. 10.6. Granica midzy orodkiem o przenikalnoci magnetycznej Fe (2) a orodkiem o przenikalnoci magnetycznej 0 (1)

Z warunku brzegowego (10.26) stwierdzajcego cigo skadowej normalnej indukcji magnetycznej na granicy midzy dwoma orodkami otrzymujemy: B1n = B2n . (10.28) Dzielc stronami rwnanie (10.27) przez (10.28) i uwzgldniajc, e tg1 = B1stB1n i tg2 = B2stB2n (rys. 10.6), otrzymujemy:
tg1

wFe

= tg 2

(10.29)

Wzgldna przenikalno magnetyczna ferromagnetyka moe osiga znaczne wartoci rzdu nawet do 105. Z rwnania (10.29) wynika, e przy duych wartociach wzgldnej przenikalnoci magnetycznej linie si indukcji magnetycznej bd praktycznie prostopade do powierzchni ferromagnetyka. Rysunek 10.7 prezentuje rozkad linii si wok rdzenia ferromagnetycznego z uzwojeniem wzbudzajcym nawinitym na jednej z kolumn i du szczelin powietrzn. Przyjto celowo du szczelin powietrzn dla lepszego pokazania wpywu szczeliny powietrznej na rozkad indukcji magnetycznej w rdzeniu i otaczajcym obszarze nieferromagnetycznym. Obliczenia wykonano numerycznie, korzystajc z programu komercyjnego.

Rys. 10.7. Obraz linii si indukcji magnetycznej w dwuwymiarowy modelu rdzenia ferromagnetycznego (pogrubione linie w kolorze czarnym) z uzwojeniem (pogrubione linie w kolorze czerwonym)

125
Obraz linii si, jaki obserwujemy na rys. 10.7, pokazuje wyranie, e indukcja magnetyczna ze strony powietrza otaczajcego rdze czy miedzi uzwoje jest praktycznie prostopada do powierzchni ferromagnetycznego rdzenia. Warto zwrci rwnie uwag, e praktycznie wszystkie linie si indukcji magnetycznej s prowadzone wewntrz rdzenia ferromagnetycznego, a dopiero jego przerwanie w postaci szczeliny powietrznej powoduje zwikszenie obszaru zajmowanego przez linie si indukcji magnetycznej. W analizowanym modelu przyjto celowo wielk szczelin powietrzn, aby mona wyraniej obserwowa jej wpyw na rozkad indukcji magnetycznej. W praktyce szczeliny powietrzne, szczeglnie w rdzeniach transformatorw, s mae i rozkad indukcji magnetycznej jest znacznie lepszy. Ukad linii si indukcji magnetycznej dla rdzenia o takich samych parametrach jak na rys. 10.7 tylko bez szczeliny powietrznej pokazuje rys. 10.8.

Rys. 10.8. Rozkad linii si indukcji magnetycznej w rdzeniu ferromagnetycznym bez szczeliny powietrznej

Z pokazanego na rys. 10.8 obrazu linii si wida, e praktycznie pole magnetyczne generowane przez amperozwoje cewki jest prowadzone w rdzeniu magnetycznym std czsto stosowana nazwa magnetowd. Rola magnetowodu jest podobna jak przewodw elektrycznych sucych, mona powiedzie, prowadzeniu prdu elektrycznego. Tak odpowiednie uksztatowanie magnetowodu ma zapewni doprowadzenie indukcji magnetycznej o okrelonej wielkoci, najlepiej jak najwikszej, w okrelone miejsce. Niestety, ferromagnetyczny przewodnik pola magnetycznego nie posiada tak dobrych wasnoci jak mied czy nawet aluminium w przypadku pola elektrycznego. Przyczyna tkwi oczywicie w tym, e fizyka obu zjawisk jest inna, ale z punktu makroskopowego spojrzenia, rnica jest po pierwsze w wielkoci przewodnoci elektrycznej dla przewodnikw rzdu 107 i wzgldnej przenikalnoci magnetycznej rzdu 105 dla mikkich ferromagnetykw (rys. 10.9). Drug zasadnicz rnic midzy przewodnoci elektryczn a przenikalnoci magnetyczn ferromagnetyka jest zaleno przenikalnoci od indukcji magnetycznej ze wzgldu na nieliniowo zwizku midzy nateniem pola magnetycznego a indukcj magnetyczn. Wykres przedstawiony na rys. 10.9 dla typowych blach elektrotechnicznych pokazuje, e ze wzrostem indukcji powyej okoo 1,5 T nastpuje szybki spadek wzgldnej przenikalnoci magnetycznej. Oznacza to, e pogarsza si zdolno magnetowodu do sterowania polem magnetycznym, ktre zaczyna szuka drg konkurencyjnych. W obliczeniach, przy wartociach indukcji wewntrz ferromagnetyka wchodzcych w obszar nasyce-

126
nia, zaoenie o prowadzeniu pola przez magnetowd prowadzi czsto do duych bdw obliczeniowych.

Rys. 10.9. logr w funkcji indukcji magnetycznej B [T] dla dwch typowych blach elektrotechnicznych

10.3. Obwody magnetyczne

W praktyce urzdzenia elektryczne wykorzystujce ferromagnetyki, jak maszyny wirujce, transformatory i wiele innych, pracuj przy indukcjach pozwalajcych uzyska optymaln warto przenikalnoci magnetycznej, a wic do okoo 1,51,6 T. Jeeli indukcja magnetyczna w ferromagnetyku bdzie w powyszym zakresie, mona przyj zaoenie, e pole magnetyczne jest prowadzone przez magnetowd, a co wicej moemy przyj, e praktycznie linie si indukcji magnetycznej s do siebie rwnolege (rys. 10.8).

Rys. 10.10. Rozkad moduu indukcji magnetycznej w poowie rdzenia prostoktnego

Co wicej, jak wida z rys. 10.10, rozkad indukcji magnetycznej w rdzeniu jest praktycznie stay (kolor czerwony), tylko w naroach wystpuj nierwnomiernoci rozkadu in-

127
dukcji magnetycznej. Jeeli pomin naroa, to z wystarczajc dla praktyki dokadnoci, ktr mona szacowa na +(1015)%, moemy przyj, e indukcja w magnetowodzie jest staa a jej kierunek pokrywa si z kierunkiem magnetowodu i moemy obliczy strumie magnetyczny z zalenoci: = BS (10.30) gdzie S jest przekrojem poprzecznym magnetowodu. Na mocy przedstawionych zaoe upraszczajcych przeksztacimy prawo Gaussa (10.25) i prawo Amprea (10.19) w prawa obwodowe. Podobnie jak w obwodach elektrycznych s one nazywane prawami Kirchhoffa dla obwodw magnetycznych. Jeeli uwanie jeszcze raz przemylimy nasze zaoenia, to bdzie dla nas jasne, e nie moemy si spodziewa takiej dokadnoci, jak osigamy, stosujc prawa Kirchhoffa dla obwodw elektrycznych szczeglnie niskich czstotliwoci. W przypadku omawianych obwodw magnetycznych rozpatrujemy pole niezalene od czasu, jak jednak zobaczymy w nastpnych rozdziaach, w zakresie niskich czstotliwoci do rzdu kilkunastu kH model, ktry obecnie tworzymy, moe by z powodzeniem stosowany. Rozpoczynamy budowanie naszego modelu obwodowego od rozwaenia sytuacji we fragmencie magnetowodu, w ktrym zbiega si kilka fragmentw o rnych przekrojach Sk (rys. 10.11). Podobnie jak w obwodach elektrycznych bdziemy nazywali taki fragment magnetowodu wzem. Otoczymy rozpatrywany fragment magnetowodu zamknit powierzchni S, ktr bdziemy konstruowali w ten sposb, aby jej przecicie z poszczeglnymi gaziami magnetowodu dochodzcymi do wza pokrywao si z przekrojem poprzecznym Sk tych gazi. Na mocy zaoenia, e indukcja magnetyczna jest w caoci skupiona tylko w magnetowodzie zapiszemy prawo Gaussa dla pola magnetycznego w postaci:

n B dS =

n BdS = 0
k =1 S k

(10.31)

gdzie: n

jednostkowy wektor normalnej zewntrznej do powierzchni, S, Sk poprzeczny przekrj k-tej gazi (k = 1, 2, ..., K), K liczba gazi magnetowodu w analizowanym wle.

Rys. 10.11. Wze obwodu magnetycznego

Na mocy zaoenia o staoci indukcji magnetycznej w przekroju poprzecznym magnetowodu i wynikajcej std zalenoci (10.30) moemy zapisa:

n BdS = B S
Sk

k k

= k

(10.32)

128
gdzie znak + wybieramy dla indukcji skierowanej zgodnie z normaln zewntrzn, a znak zwrot indukcji przeciwny do kierunku normalnej zewntrznej. Na podstawie (10.31) i (10.32) moemy sformuowa prawo Kirchhoffa dla strumieni magnetycznych w wzach magnetowodu:
k =K k =1

=0

(10.33)

stwierdzajce: Suma algebraiczna strumieni magnetycznych w wle magnetowodu jest rwna zeru. Dla wza przedstawionego na rys. 10.11 z pierwszego prawa Kirchhoffa wynika:
1 + 2 3 4 = 0

Drugie prawo Kirchhoffa dla obwodw magnetycznych otrzymamy na bazie prawa Amprea (10.19). Przed przejciem do oblicze musimy przyj pewne umowy i nazewnictwo. Przyjmujemy umow, e amperozwoje cewki Iw, gdzie: I to prd cewki, a w liczba zwojw cewki, nazywamy si magnetomotoryczn i oznaczamy skrtem SMM. Krzyw cakowania (10.19) nazywamy drog magnetyczn lFe i dzielimy j na czci lFek. Podziau drogi magnetycznej na czci dokonujemy w taki sposb, aby warto natenia pola magnetycznego miaa sta HFek warto wzdu odcinka drogi lFek. Drog magnetyczn tworzymy w taki sposb, aby przebiegaa po osi geometrycznej magnetowodu. Najczciej obliczamy elementy drogi, jako redni arytmetyczn odpowiednich wymiarw. Osobnym elementem drogi jest szczelina powietrzna i dugo drogi w powietrzu, bdca odpowiednim wymiarem szczeliny (rys. 10.12).

Rys. 10.12. Magnetowd z oznaczonymi drogami magnetycznymi

Odrbnego omwienia wymagaj naroa, a mianowicie czy aproksymujemy drog magnetyczn ukiem, czy prostopadymi odcinkami jak na rys.10.12. Mona powiedzie, e s zwolennicy obu tych sposobw. Myl, e prowadzenie drogi po ukach w naroach stwarza pozory dokadnych oblicze, a w rzeczywistoci omawianymi metodami nie jestemy w stanie zwikszy dokadnoci. By moe we wielkich obiektach o wymiarach kilku metrw, jak due transformatory, ma to znaczenie. Jednak trzeba sobie zdawa spraw, e liczc tak odpowiedzialn konstrukcj, jak wielki transformator, nikt obecnie nie stosuje

129
metody obwodw magnetycznych, gdy biura konstrukcyjne maj mocne narzdzia w postaci specjalistycznych programw, ktre wykonuj obliczenia za pomoc zaawansowanych technik numerycznych. Obecnie stosujemy metody obwodw magnetycznych do magnetowodw o niewielkich wymiarach, najczciej rzdu kilkudziesiciu centymetrw i wykonywanych jako pojedyncze egzemplarze. Sdz, e nie uzyskamy wynikw, ktre si istotnie rni, niezalenie czy zastosujemy uki czy kty proste w naroach magnetowodu i dlatego proponuj tworzy drog magnetyczn, przyjmujc odcinki linii prostej. Jest oczywiste, e w przypadku magnetowodw toroidalnych stosuje si drog w postaci okrgu o rednim promieniu. W elektrotechnice magnetowd najczciej nazywamy rdzeniem. Pionowe partie rdzenia nazywamy kolumnami, a partie poziome jarzmami bd, jeeli jarzmo jest oddzielone szczelinami powietrznymi nazywamy je zwor. Na mocy prawa Amprea (10.19) i zoe przyjtych dla elementw lFek drogi magnetycznej wybieramy odpowiedni krzyw zamknit, jako drog magnetyczn LM, i otrzymujemy:

LM

H dl =

k =K

H dl
k =1 l
k

(10.34)

Zgodnie z zaoeniem przyjtym przy tworzeniu drg elementarnych lk, natenie pola magnetycznego na tych odcinkach jest stae a jego kierunek pokrywa si z kierunkiem drogi. W takiej sytuacji moemy dla kadego z odcinkw zapisa:

lk

dl = H k lk

(10.35)

Wynik cakowania przyjto jako dodatni, zakadajc, e zwrot wektora natenia pola i kierunek obiegu drogi magnetycznej s takie same. W przeciwnym przypadku naley przyj znak minus przed iloczynem Hklk. Iloczyn Hklk nazywamy napiciem magnetycznym i oznaczamy UMk = Hklk. Jednostk napicia magnetycznego jest amper. Na mocy (10.34) i (10.35) zapisujemy prawo Amprea w postaci:
k =K k =1

H k lk =

n= N n =1

(10.36)

gdzie n = Inwn to sia magnetomotoryczna n-tej cewki obejmowanej przez drog LM. Rwnanie (10.36) nazywamy drugim prawem Kirchhoffa bd prawem Kirchhoffa dla spadkw napi magnetycznych. Prawo spadkw napi moemy wyrazi sownie nastpujco: Suma algebraiczna spadkw napi magnetycznych po drodze zamknitej jest rwna sumie algebraicznej SMM obejmowanych przez drog. Jako przykad zastosowania zapiszemy drugie prawo Kirchhoffa dla magnetowodu przedstawionego na rys. 10.12. Wybieramy drog LM = lFe1 + lFe2 + lFe7 + lFe6 + , przyjmujc kierunek obiegu zgodnie ze strzak HFe1. Na podstawie (10.36) i biorc pod uwag oznaczenia pokazane na rys. 10.12 otrzymujemy: HFe1 lFe1 + HFe2 lFe2 + H + HFe7 lFe7 + HFe6 lFe6 = Iw (10.37)

130
Wybierajc drog magnetyczn LM2 = lFe3 + lFe4 + lFe5 + lFe7 + i przyjmujc kierunek obiegu wskazany strzak HFe3 na podstawie (10.36), otrzymujemy: HFe3 lFe3 + HFe4 lFe4 + HFe5 lFe5 HFe7 lFe7 H = 0 (10.38) Pierwsze prawo Kirchhoffa (10.33) dotyczy strumieni magnetycznych i ze wzgldu na (10.30) atwo je wyrazi przez indukcj magnetyczn, a drugie dotyczy spadkw napi magnetycznych i jest zwizane z nateniem pola magnetycznego. Dodatkowymi rwnaniami wicymi indukcj magnetyczn i natenie pola magnetycznego s zwizki konstytutywne, ktre dla szczeliny powietrznej maj posta (10.20): B = 0H (10.39) gdzie B i H odpowiednio modu indukcji i natenia pola magnetycznego w szczelinie powietrznej. Natomiast w czci ferromagnetycznej zwizki s nieliniowe i dane albo w postaci tabelarycznej (tabela 10.3), albo w postaci zalenoci graficznej BFe = f(HFe). Niestety dokadnej postaci analitycznej zwizku konstytutywnego midzy indukcj magnetyczn a nateniem nie znamy i w postaci analitycznej moemy stosowa tylko lepsze lub gorsze interpolacje bd aproksymacje krzywych zmierzonych eksperymentalnie. W celu obliczenia rozkadu indukcji magnetycznej w zoonym magnetowodzie najwygodniej jest zastpi go, bazujc na prawach Kirchhoffa, rwnowanym obwodem elektrycznym. Zwizek konstytutywny dla k-tej czci ferromagnetycznego magnetowodu zapiszemy w postaci: HFek = (BFek)BFek (10.40) gdzie v(B) = 1(B). Podstawiajc (10.40) do (10.36), otrzymujemy:
k =K k =1 n= N n =1

( Bk )lk Bk =

n= N n =1

(10.41)

a korzystajc z (10.30), moemy (10.41) zapisa w postaci:

k =K k =1

R ( Bk )k =

(10.42) (10.43)

gdzie

Rk =

lk ( Bk ) S k

jest nazywana opornoci magnetyczn bd reluktancj magnetyczn drogi o dugoci lk, przekroju poprzecznym Sk i przenikalnoci magnetycznej (Bk), zalenej od indukcji magnetycznej w k-tym fragmencie magnetowodu. Jeeli odcinkiem jest materia nieferromagnetyczny, to jego przenikalno magnetyczna jest rwna 0. Porwnujc rwnania Kirchhoffa dla obwodw magnetycznych w postaci (10.33) i (10.42) z prawami Kirchhoffa dla obwodw prdu staego:
k =K k =1

=0
n= N n =1

(10.44)

k =K k =1

Rk ( I k ) I k =

(10.45)

131
widzimy, e wystarczy zmieni nazw strumie magnetyczny na prd I, si magnetomotoryczn na elektromotoryczn i mamy identyczne rwnania jak dla nieliniowego obwodu elektrycznego. W sytuacji tej penej analogii obowizuj wszystkie metody stosowane w nieliniowych obwodach prdu staego. Stosujemy w takim razie t sam nomenklatur, czyli mamy gazie obwodu, wzy i oczka. Jeeli liczba gazi wynosi G, liczba wzw W, to na podstawie (10.33) ukadamy W1 niezalenych rwna wzowych. Liczb oczek niezalenych O koniecznych do penego opisu obwodu za pomoc rwna Kirchhoffa wyznaczmy z zalenoci: O = G W +1 (10.46) Obwody magnetyczne s obwodami nieliniowymi i dlatego obliczenia naley zorganizowa bardzo starannie, najlepiej wykorzystujc komputer. Nie bdziemy omawia metod grafoanalitycznych, ktre s niedokadne i nie stanowi konkurencji dla metod numerycznych.

10.4. Przykady oblicze obwodw magnetycznych

Zademonstrujemy metod modelowania magnetowodu obwodem reluktancyjnym na przykadach. Obliczenia rozpoczniemy od prostego przykadu magnetowodu typu CI (rys. 10.13). Naszym celem bdzie wyznaczenie wspczynnika indukcyjnoci wasnej uzwojenia o liczbie zwojw w = 1000. Krzyw magnesowania rdzenia przyjmujemy zgodnie z tabel 10.3.

Rys. 10.13. Wszystkie wymiary rdzenia podano w mm. Kolorem czerwonym oznaczono uzwojenie

Pierwsze kroki to przygotowanie danych do oblicze. Najpierw naley wyznaczy drogi magnetyczne. W rozpatrywanym przypadku mamy cztery fragmenty: dwie szczeliny powietrzne, cz rdzenia o przekroju 4040 i zwora o przekroju 5040 (rys. 10.14).

Rys. 10.14. Drogi magnetyczne w rdzeniu z rys. 10.13

132
Wyznaczamy dugo drg (rys. 10.14): lFe1 = 200 25 20 + 200 20 20 + 200 25 20 = 470 mm = 0,47 m, lFe2 = 200 20 20 = 160 mm = 0,16 m, szczelina powietrzna = 1 mm = 103 m. Przekroje poprzeczne drg magnetycznych wyznaczamy na podstawie rys. 10.13: SFe1 = 40 40 = 1600 mm2 = 1,6103 m2, SFe2 = 40 50 = 2000 mm2 = 2103 m2. Rdze jest zbudowany z blach, powierzchnia ktrych jest pokryta warstw izolacyjn, dlatego niekiedy wprowadza si wspczynnik zmniejszajcy przekrj geometryczny i wyznacza przekrj czynny rdzenia. Jednak obliczenia s obarczone tak duymi bdami, e ich poprawianie wspczynnikami rzdu 0,950,99 jest niecelowe i dlatego w dalszych obliczeniach bdziemy przyjmowali, e przekrj geometryczny wynikajcy z geometrycznych wymiarw rdzenia jest rwny przekrojowi ferromagnetyka. Inaczej wyglda problem przyjcia aktywnego przekroju poprzecznego szczeliny powietrznej S. Jak pokazuje rys. 10.7 rozkad indukcji magnetycznej w powietrzu jest bardzo nierwnomierny i zaoenia o staej wartoci indukcji w przekroju poprzecznym magnetowodu s dalekie od rzeczywistoci. Co gorsza, to najczciej wanie spadek napicia magnetycznego na reluktancji szczeliny powietrznej decyduje o wielkoci indukcji w magnetowodzie. Mona przypuszcza, e bd przy ocenie przekroju szczeliny powoduje proporcjonalne bdy w obliczeniach wielkoci polowych. Dla zmniejszenia bdw spowodowanych przyjciem zbyt maego przekroju poprzecznego szczeliny powietrznej ratujemy si, wprowadzajc wikszy od jednoci wspczynnik k wyraajcy stosunek przekroju szczeliny powietrznej S do przekroju ferromagnetyka SFe bdcego w bezporednim kontakcie ze szczelin. Czsto szacuje si wspczynnik k, obliczajc stosunek powierzchni prostopadocianu ograniczonego cianami szczeliny do jego powierzchni bocznej. W analizowanym obwodzie magnetycznym wspczynnik dla obu szczelin jest jednakowy i wyznaczamy go z zalenoci:
k = 2 40 40 + 4 40 1 = 1,05 2 40 40

a wic przekrj szczeliny powietrznej wyznaczamy z zalenoci: S = k SFe1 = 1,05 1600 = 1680 mm2 = 1,68103 m2. Zastpczy schemat obwodowy rozpatrywanego magnetowodu przedstawia rys. 10.15a. Zgodnie elementarnymi zasadami obwodw elektrycznych moemy przestawi kolejno rezystorw i si elektromotorycznych w poczeniu szeregowym. Dokadnie to samo moemy zrobi z reluktancjami. Szeregowo poczone liniowe reluktancje R reprezentujce szczelin powietrzn zastpujemy reluktancj zastpcz 2R (rys. 10.15b). Po wykonaniu tych kosmetycznych zabiegw moemy przystpi do oblicze. Dla wyjanienia taktyki oblicze przedstawimy ich kolejne etapy. Celem naszych oblicze jest wyznaczenie wspczynnika indukcyjnoci wasnej uzwojenia w funkcji prdu I wzbudzenia cewki. Wspczynnik ten okrelamy z zalenoci:
L( I ) = (I ) I

(10.47)

133
gdzie (I) = w(I) nazywamy strumieniem skojarzonym z cewk rwny iloczynowi liczby zwojw cewki w i strumienia wytworzonego przez amperozwoje = wI. Mnoc licznik i mianownik przez liczb zwojw cewki, otrzymujemy dla indukcyjnoci zaleno:
L( I ) = w 2
( I )

(10.48)

ktra wyranie pokazuje zaleno wspczynnika indukcyjnoci wasnej od kwadratu liczby zwojw. Ze wzoru (10.48) wynika sposb przeprowadzenia oblicze, a mianowicie przyjmujemy warto strumienia i wyznaczamy SMM potrzebn do wytworzenia zaoonego strumienia.

Rys. 10.15. Schemat elektryczny obwodu magnetycznego z rys.10.13

Rozpoczynamy obliczenia od wyznaczenia wartoci reluktancji. Reluktancja powietrza na mocy (10.43) jest: R = 103(4 107 1,68 103) = 0,47368 106 H1. W nastpnym kroku obliczamy przenikalno magnetyczn rdzenia Fe w funkcji indukcji magnetycznej, korzystajc z tabeli 10.3. Przenikalno obliczamy, interpolujc odcinkami linii prostej krzyw magnesowania i obliczamy nachylenie n-go odcinka z zalenoci:

Fen =

BFe(n +1) BFen H Fe(n +1) H Fen

(10.49)

gdzie n = 0, 1, ..., 19. Wyniki oblicze przedstawia tabela 10.5. Pozostae obliczenia zorganizowano w programie Mathcad w postaci ptli:

134
SMM := for i 0 , 1 .. 18

d + Rfe1i , 1

Bfe1

Sfe1

Bp KM0 , 0 for m 1 , 2 .. 19 Bk KMm , 0

fe1

Mim1 +

Mim Mim1 Bk Bp

( Bfe1 Bp) if Bp < Bfe1 Bk

Bp Bk rfe1 Bfe2 lfe1 fe1 Sfe1

Sfe2

Bp KM0 , 0 for k 1 , 2 .. 19 Bk KMk , 0

fe2

Mik1 +

Mik Mik1 Bk Bp

( Bfe2 Bp) if Bp < Bfe2 Bk

Bp Bk rfe2
fe2

lfe2 Sfe2

rm 2 Rp + rfe1 + rfe2 smmi+ 1 , 0 rm smmi+ 1 , 1 10 smm

3

Oznaczenia przyjte w powyszym programie s nastpujce: d = (Rfe11,1 Rfe10,1)2 stay krok obliczeniowy dla strumienia, Rfe1 tablica zawierajca w kolumnie pierwszej reluktancj magnetyczn dla drogi lFe1 a w kolumnie drugiej strumie magnetyczny liczone dla indukcji magnetycznej w n-tym kroku, KM tablica zawierajca krzyw magnesowania w pierwszej kolumnie indukcj magnetyczn, w drugiej natenie pola magnetycznego, Mi tablica przenikalnoci magnetycznej elaza liczona z zalenoci (10.49), Sfe1 przekrj elaza SFe1, lfe1 droga magnetyczna lFe1, Sfe2 przekrj elaza SFe2,

135
lfe2 droga magnetyczna lFe2, Rp reluktancja szczeliny powietrznej R.
Tabela 10.5
BFe [T] 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 1,9 Fe [H/m] 0,0198626 0,0294628 0,0376121 0,045916 0,0539776 0,0620269 0,076033 0,0851936 0,0872971 0,083189 0,077704 0,0700106 0,0594207 0,0456198 0,0302182 0,01589 0,0059421 0,001284 0,0001967 SMM [Az] 78,96 231,1 383,5 535,7 687,7 839,6 991,2 1142 1295 1447 1599 1752 1906 2061 2218 2384 2576 2885 3986 [mWb] 0,08 0,24 0,4 0,56 0,72 0,88 1,04 1,2 1,36 1,52 1,68 1,84 2 2,16 2,32 2,48 2,64 2,8 2,96 L [H] 1,013 1,038 1,043 1,045 1,047 1,048 1,049 1,050 1,051 1,051 1,050 1,050 1,049 1,048 1,046 1,040 1,025 0,970 0,743 I [A] 0,079 0,231 0,384 0,536 0,688 0,840 0,991 1,143 1,295 1,447 1,599 1,752 1,906 2,061 2,218 2,384 2,576 2,885 3,986

Rozwamy najwaniejsze wnioski wynikajce z naszych oblicze. Po pierwsze, porwnajmy reluktancj szczelin powietrznych wynoszc 947360 H1 z wartociami reluktancji ferromagnetycznej czci drogi. Dla indukcji w rdzeniu wynoszcej 1,7 T reluktancja RFe1 = 49440 H1, a reluktancja RFe2 dla tego samego strumienia magnetycznego RFe2 = 1750 H1. Cakowita reluktancja elaza wynosi okoo 51200 H1, co stanowi 5,4% reluktancji powietrza. Wynik ten pokazuje, e mona byo wykona obliczenia, nie uwzgldniajc reluktancji elaza, gdy bd modelu, jakim jest obwd magnetyczny jest prawdopodobnie znacznie wikszy. Konieczno uwzgldnienia reluktancji elaza wida dopiero w dwch ostatnich wierszach, ale wtedy w rdzeniu wystpuje nasycenie i pogarsza si jeszcze bardziej dokadno modelu obwodowego. Na podstawie tych wynikw moemy obliczenia obwodw magnetycznych prowadzi w ten sposb, e w pierwszym etapie tworzymy zastpczy schemat zawierajcy tylko szczeliny powietrzne i obliczamy indukcj magnetyczn w rdzeniu. Jeeli ta indukcja nie przekracza 1,5 T, to moemy pomin wpyw elaza na wyniki oblicze, co oznacza ich zakoczenie na etapie modelu zoonego tylko ze szczelin powietrznych. Po drugie wspczynnik indukcyjnoci wasnej cewki jest praktycznie stay w zakresie indukcji od 01,6 T w granicach bdu modelu obwodowego. Obliczajc wspczynnik in-

136
dukcji wasnej uzwojenia tylko na podstawie reluktancji szczelin powietrznych, mamy dla rozpatrywanego magnetowodu zaleno:
= 2 R L = L = w 2 w2 = 2 R (10.51)

0 w 2 S 2

i po podstawieniu danych do ostatniej zalenoci mamy: L = 1,056 H. Otrzymana warto wspczynnika indukcji wasnej jest zawyona, co jest oczywiste, bo pominito spadki w elazie. Jednak popeniony bd nie przekracza 10% i dla tego w praktyce nie warto oblicza wspczynnika indukcyjnoci wasnej, biorc pod uwag spadki w elazie w zakresie do okoo 1,5 T. Warto rwnie zapamita, e, jak wynika z oblicze przedstawionych w tablicy 10.5, wspczynnik indukcyjnoci wasnej maleje, gdy amplituda prdu jest na tyle dua, e powoduje nasycenie rdzenia. Efekt sterowania wspczynnikiem indukcyjnoci wasnej przez podmagnesowanie rdzenia i przesunicie jego punktu pracy w obszar nasycenia jest niekiedy wykorzystywany. Jeszcze w ubiegym wieku budowano, wykorzystujc ten efekt, urzdzenia zwane wzmacniaczami magnetycznymi. Byy one stosowane w zakresie niskich czstotliwoci. Obecnie zostay wyparte przez urzdzenia energoelektroniczne, ktre s znacznie tasze, a przede wszystkim lejsze i zajmujce mniej miejsca. Drugim przykadem, jaki rozwaymy, bdzie magnetowd trjkolumnowy (rys. 10.16), w ktrym znane s amperozwoje Iw = 3000 A. Celem oblicze jest wyznaczenie siy dziaajcej na zwor. Krzywa magnesowania rdzenia jest dana w tabeli 10.3. Si F przycigajc zwor elektromagnesu, o dugoci szczeliny powietrznej , przekroju szczeliny S, wyznaczamy z zalenoci:
F=
2 B S 2 0

(10.52)

gdzie B jest wartoci indukcji magnetycznej w szczelinie powietrznej.

Rys. 10.16. Magnetowd trjkolumnowy

Zastpczy schemat elektryczny magnetowodu (rys. 10.16) biorcy pod uwag tylko szczeliny powietrzne przedstawia rys. 10.17.

137

Rys. 10.17. Schemat zastpczy magnetowodu z rys. 10.16 uwzgldniajcy tylko szczeliny powietrzne

W celu wyznaczenia reluktancji poszczeglnych szczelin powietrznych wyznaczamy ich przekroje zastpcze. Wspczynnik przekroju dla kolumn bocznych wyznaczamy z zalenoci: 0,5 (2 40 + 2 50) + 2 40 50 k p1 = k p 3 = = 1,0225 2 40 50 i dla kolumny rodkowej:
k p2 = 0,5 (2 80 + 2 50 ) + 2 80 50 = 1,01625 . 2 80 50

Przekrj powietrza dla kolumn bocznych jest: Sp1 = Sp3 = kp1 SFe1 = 1,0225 40 50 = 2045 mm2 = 2,045103 m2 i dla kolumny rodkowej: Sp2 = kp2 SFe2 = 1,01625 80 50 = 4065 mm2 = 4,065103 m2. Reluktancja szczelin powietrznych dla kolumn bocznych jest:
R 1 = R 3 =

0 S p1

0,5 10 3 4 10
7

2,045 10

194566 H 1

i dla kolumny rodkowej:

R 2 =

0 S p2

0,5 10 3 4 10 7 4,065 10 3

97881 H 1 .

Obliczamy reluktancj zastpcz Rz: Rz = R 1 R 3 + R 2 = 0,5 R 1 + R 2 = 0,5 194566 + 97881 R 1 + R 3 R z = 195164 H 1 i ostatecznie strumie w kolumnie rodkowej jest:
2 = Iw 3000 = R z 195164

138
2 0,0154 Wb
a dla kolumn bocznych:

1 = 3 = 0,52 1 = 3 0,00769 Wb Indukcja magnetyczna w ferromagnetyku w kolumnach bocznych i rodkowej wynosi:

BFe1 = BFe3 = BFe 2 =

1 S Fe1

2 21 = = 1 = BFe1 S Fe 2 2 S Fe1 S Fe1 0,00769 40 50 10 6

BFe1 = BFe 2 = BFe3 =

BFe1 = BFe 2 = BFe3 3,84 T. Otrzymana warto indukcji jest zbyt wielka i musimy powtrzy obliczenia, uwzgldniajc spadki magnetyczne w elazie. Obwd magnetyczny z uwzgldnieniem spadkw magnetycznych w elazie rdzenia przedstawia rys. 10.18. Ze wzgldu na symetri obwodu reluktancje kolumn bocznych zarwno dla szczelin powietrznych, jak rwnie dla elaza s jednakowe i moemy zastosowa wzory dla poczenia rwnolegego, otrzymujc schemat pokazany na rys. 10.19a.

Rys. 10.18. Schemat zastpczy magnetowodu z rys. 10.16 z uwzgldnieniem reluktancji ferromagnetyka

Biorc pod uwag, e przez oba elementy nieliniowe pynie ten sam strumie i indukcja magnetyczna w elazie kolumny rodkowej jest identyczna z indukcj kolumn bocznych, gdy przekrj elaza kolumny rodkowej jest dwukrotnie wikszy od przekroju kolumny bocznej, a wic moemy je poczy szeregowo (rys. 10.19b).

139

Rys. 10.19. Schemat zastpczy uwzgldniajcy rwno przekroi poprzecznych kolumn bocznych

Zastpcz reluktancj szczelin powietrznych obliczono powyej i jest ona rwna okoo Rpz = 195200 H1. W celu wyznaczenia zastpczej reluktancji ferromagnetyka obliczamy dugo drogi magnetycznej dla kolumny bocznej mamy: lFe1 = 2160 + 210 = 530 mm = 0,53 m a dla kolumny rodkowej: lFe2 = 210 mm = 0,21 m. Przekrj elaza dla kolumny bocznej jest: SFe1 = 40 50 = 2000 mm2 = 2103 i dla kolumny rodkowej: SFe2 = 80 50 = 4000 mm2 = 4103 m2. Reluktancj zastpcz ferromagnetyka okrela zaleno:
RFez = 0,5 l Fe1

Fe ( BFe ) S Fe1

l Fe 2

Fe ( BFe ) S Fe 2

a poniewa SFe2 = 2SFe1 moemy t reluktancj zapisa w postaci:

RFez = 0,5(l Fe1 + l Fe2 ) ( BFe ) S Fe1

(10.53)

Warto w tym miejscu zauway, e dla otrzymania zalenoci (10.53) wystarczyo wykorzysta symetri rdzenia oraz fakt, e przekrj kolumny rodkowej jest dwukrotnie wikszy od przekroju jarzma, zwory i kolumn bocznych, co pozwala rozpatrzy tylko poow rdzenia o staym przekroju rwnym przekrojowi kolumn bocznych. Jeeli nie dysponujemy dostpem do programowalnego kalkulatora, proponuj nastpujcy tok postpowania. Dla schematu z samymi szczelinami powietrznymi otrzymalimy indukcj magnetyczn w elazie okoo 3,8 T. Prawdopodobnie po uwzgldnieniu elaza indukcja spadnie do okoo 1,9 T. Korzystajc z oblicze przenikalnoci magnetycznej ferromagnetyka w poprzednim zadaniu, przyjmujemy (1,9) = 0,0001967 H/m. Reluktancja zastpcza elaza wynosi: RFez 940520 H1, a cakowita reluktancja obwodu jest: Rz = Rpz + RFez 1,136106 H1.

140
Indukcji 1,9 T odpowiada strumie 2: 2 = 1,9 4103=7,6 mWb, dla osignicia takiej wartoci strumienia potrzebujemy SMM (1,9) = 2Rz = 8632 Az. W obwodzie mamy do dyspozycji tylko 3000 Az, z wic musimy przyj mniejsz warto indukcji w elazie. Przyjmiemy B = 1,7 T, ktrej odpowiada przenikalno magnetyczna okoo 0,005942 H/m i reluktancja ferromagnetyka: RFez 31134 H1 a reluktancja zastpcza jest: Rz 226103 H1. Strumie odpowiadajcy indukcji 1,7 T wynosi 6,8 mWb i SMM potrzebna do wytworzenia indukcji 1,7 T jest: (1,7) = 1538 Az. Rozwizanie przy SMM wynoszcej 3000 Az znajduje si midzy tymi dwoma punktami. Korzystajc z interpolacji liniowej, wyznaczamy spodziewan warto indukcji:
( B ) 8632 B 1,9 . = 1538 8632 1,7 1,9

Przy wymuszeniu (B) = 3000 Az obliczamy z powyszej rwnoci potrzebn indukcj magnetyczn: 3000 8632 (1,7 1,9) B = 1,9 + 1538 8632
B 1,74 T 2 = 6,96 mWb.

Sprawdzamy dokadno naszego przewidywania. Przenikalno magnetyczn elaza obliczamy na podstawie interpolacji liniowej midzy punktami 1,7 T i 1,8 T na podstawie zalenoci: B 1,7 . (10.54) Fe = (1,7) + [ (1,8) (1,7)] 1,8 1,7 Po podstawieniu danych z tablicy 10.3 otrzymujemy Fe = 0,004079 H/m. Reluktancja elaza dla powyszej wartoci fe wynosi 45354 H1. Cakowita reluktancja po dodaniu reluktancji szczeliny powietrznej jest Rz = 240520 H1 i przepyw potrzebny do otrzymania strumienia 6,96 mWb wynosi: (1,74)=1674 Az Amperozwoje potrzebne do uzyskania w elazie rdzenia indukcji wynoszcej 1,74 T s (1,83) 1670 Az, co oznacza zbyt duy bd i konieczno powtrzenia oblicze. Rozwizanie znajduje si midzy punktami 1,74 T i 1,9 T, a wic nastpne przyblienie wyznaczamy znowu z regua falsi:

141
( B) 8632 B 1,9 = 1674 8632 1,74 1,9 ( B) = 3000 B = 1,77 T 2 = 7,08 mWb. W celu wyznaczenia reluktancji elaza z zalenoci (10.54) dla B = 1,77 T znajdujemy warto przenikalnoci magnetycznej elaza Fe = 0,002681 H/m. Reluktancja elaza dla obliczonej wartoci Fe wynosi RFe = 68993 H1, a po dodaniu zastpczej reluktancji szczeliny powietrznej otrzymujemy reluktancj zastpcz Rz 264160 H1. Dla uzyskania strumienia 7,08 mWb przy obliczonej reluktancji Rz potrzebny jest przepyw 1870 Az. Bd jest zbyt duy i powtarzamy obliczenia, wyliczajc z metody regua falsi midzy punktami 1,77 T a 1,9 T now warto indukcji: ( B) 8632 B 1,9 = 1870 8632 1,77 1,9 ( B) = 3000 B = 1,79 T 2 = 7,17 mWb. Powtarzamy obliczenia przenikalnoci magnetycznej i na podstawie wzoru (10.54) otrzymujemy Fe = 0.0017498 H/m i reluktancja elaza RFe = 105730 H1. Reluktancja zastpcza caego obwodu jest Rz = 300890 H1. Dla wymuszenia strumienia 7,17 mWb przy obliczonej wartoci reluktancji Rz potrzebny jest przepyw 2160 Az. Bd jest cigle zbyt duy i obliczenia naley powtrzy. Wyniki oblicze za pomoc krtkiego programu w Mathcadzie, w ktrym zastosowano szybciej zbien metod siecznych, przytoczono w tab. 10.5, a sam program jest nastpujcy: 1. Procedura realizujca interpolacj przenikalnoci magnetycznej w funkcji indukcji magnetycznej na podstawie danej krzywej magnesowania (tab. 10.3). Rysunek 10.20 przedstawia funkcj (B) interpolujc przenikalno magnetyczn.

Rys. 10.20. Funkcja interpolujca przenikalno magnetyczn w funkcji indukcji B

142

( B) :=

fe

0 if B > KM22 , 0

otherwise Bp KM0 , 0 for i 1 , 2 .. 22 Bk KMi , 0 if Bp < B Bk

fe1 fe2 fe

KMi , 2 KMi1 , 2 ( B Bp) Bk Bp

fe2 + ( fe1 fe2 )

return fe Bp Bk
fe

2. Obliczenie dwch punktw startowych do metody siecznych: reluktancja powietrza kolumny I: lp , R p1 = 0 S p1 reluktancja powietrza kolumny rodkowej: R p2 = lp

0 S p2

zastpcza reluktancja szczelin powietrznych: R pz = 0,5R p1 + R p 2 , strumie 2 jeeli w obwodzie s brane pod uwag tylko szczeliny powietrzne: Iw , p = R pz indukcja w elazie: B fep = p , 2 S fe

czynnik zaleny tylko od parametrw geometrycznych magnetowodu we wzorze (10.53), 0,5 l fe . rf 0 = S fe B0 = 1,9 T, B1 = 1,8 T przyjte dwa punkty startowe wyraajce warto indukcji magnetycznej w elazie konieczne do uruchomienia metody siecznych. W tabeli 10.5 wyniki oblicze dla tych wartoci indukcji przedstawia odpowiednio wiersz 1 i 2. Procedura metody siecznych.

143
wyn := b0 B0
0

0 1 ( Iw 0 ) 1 0

b1 B1
1

for k 2 , 3 .. 30 b b0 + ( b1 b0) b0 b1
0

1 b Sfe2

Rpz +

rf0 ( b)

b1 b
1

wk , 0 b wk , 1 wk , 2 wk , 3 Iw 100 Iw

( return w) if wk , 3 < 0.1 w

Obliczenia zostaj zatrzymane, jeeli warto procentowa bdu wzgldnego zdefiniowanego: Iw = 100 Iw jest mniejsza od 0,1%. Warto zwrci uwag, e przy dobrze wybranych punktach startowych metoda siecznych jest szybko zbiena. Jej organizacja jest bardzo prosta, jak pokazuj cytowane fragmenty programu w Mathcadzie. Naszym celem byo obliczenie siy dziaajcej na zwor, dla obliczenia ktrej zgodnie ze wzorem (10.52) naley obliczy indukcj w szczelinach powietrznych. Strumie w powietrzu i w odpowiedniej kolumnie jest identyczny, a wic mamy: BFe SFe = B S std
B = BFe k

(10.55)

144
gdzie k wspczynnik przekroju powietrza. Uwzgldniajc obliczone powyej wspczynniki przekroju powietrza, wyznaczono warto indukcji w powietrzu poszczeglnych szczelin: B1 = B3 = 1,8 T i B2 = 1,81 T.
Tabela 10.5
B [T] 1,9 1,8 1,8090092 1,8510745 1,8336437 1,8374512 1,8381949 [mWb] 7,6 7,2 7,236 7,4043 7,3346 7,3498 7,3528 SMM [Az] 8630,0978 2442,554 2540,8833 3324,8614 2909,2057 2985,1638 3000,812 [%] 187,66993 18,581533 15,303889 10,828715 3,0264772 0,4945394 0,0270678

Sia dziaajca na zwor jest sum trzech si powstajcych w trzech szczelinach powietrznych i wynosi: B2 S B2 S B2 S F = 1 1 + 2 2 + 3 3 2 0 2 0 2 0

F = 10,6 kN.
Nawet dla tak niewielkiego rdzenia sia dziaajca na zwor jest znaczna i dlatego elektromagnesy znajduj szerokie zastosowanie w rnych dziedzinach przemysu. Przedstawiono dwa typowe zadania z jakimi spotykamy si w praktyce. Z przedstawionych oblicze wynika, e jeeli staramy si wykona obliczenia z wiksz dokadnoci, naley wykorzysta maksymalnie moliwoci stwarzane przez wspczesne narzdzia obliczeniowe, korzystajc z metod numerycznych i prowadzc obliczenia z wykorzystaniem komputera.

Rozdzia 11

POLE ELEKTROMAGNETYCZNE

11.1. Prawo Faradaya

W rozdziaach poprzednich rozpatrzono pole elektryczne i magnetyczne stae w czasie. Stwierdzilimy, e uporzdkowany ruch adunkw elektrycznych ze sta prdkoci powoduje powstanie staego pola magnetycznego. Naszym nastpnym celem jest zbadanie efektw wywoanych przez procesy zmienne w czasie. Pierwsze systematyczne eksperymenty badajce efekty wywoane zmianami pola elektromagnetycznego w czasie przeprowadzi Faraday w XIX w. Nie dysponowa on rdem zmiennego w czasie pola elektromagnetycznego i dlatego bada efekty wystpujce przy ruchu magnesu staego wzgldem cewki bd ruchomego przewodzcego zwoju w polu magnesu staego. W wyniku tych eksperymentw Faraday stwierdzi, e zarwno w pierwszym, jak i w drugim przypadku w uzwojeniu powstaje sia elektromotoryczna e, a wielko tej siy zaley od strumienia magnetycznego zwizanego z uzwojeniem i szybkoci jego zmian w czasie, co zapisujemy w postaci zalenoci: d (11.1) e(t ) = dt zwanej prawem Faradaya. Si elektromotoryczn e(t) nazywamy si elektromotoryczn indukowan, gdy powstaje ona tylko na skutek zmian pola elektromagnetycznego bez doprowadzania energii za pomoc przewodnikw z zewntrznych rde siy elektromotorycznej. Znak minus w zalenoci (11.1) wynika z tzw. reguy Lenza, ktra stwierdza, e sia elektromotoryczna e(t) ma taki kierunek, e pyncy pod jej wpywem prd elektryczny w uzwojeniu wytwarza pole magnetyczne przeciwdziaajce zmianom pola magnetycznego. To przeciwdziaanie zmianom oznacza, e jeeli strumie zwizany z obwodem narasta, to indukowana sia elektromotoryczna powoduje przepyw prdu, ktry z kolei wytwarza pole magnetyczne dce do zmniejszenia strumienia indukujcego si elektromotoryczn. W sytuacji odwrotnej, kiedy strumie maleje, prd wywoany przez indukowan si elektromotoryczn stara si podtrzyma malejcy strumie. Dla zapoznania si z efektami zwizanymi z przewodnikiem poruszajcym si w polu magnetycznym rozpatrzmy przykad, w ktrym pole magnetyczne jest wytwarzane przez prd stay I pyncy w dugim prostoliniowym przewodzie. W odlegoci d od przewodu znajduje si prostoktna ramka o wymiarach podanych na rys. 11.1 pooona w jednej paszczynie z przewodem. Ramka jest zbudowana z w zwojw cienkiego drutu i podczona do zaciskw woltomierza o wielkiej rezystancji wejciowej. W chwili t = 0 ramka zaczyna wykonywa drgania o amplitudzie opisanej zalenoci x(t) = d + Xmsin(t) i Xm + 0,5a < d. Naszym celem jest wyznaczenie wskaza woltomierza. Indukcj magnetyczn na zewntrz dugiego przewodu, w ktrym pynie prd I okrela zaleno: I (11.2) B= 0 2 r gdzie r odlego od osi przewodu (rys. 11.1).

146

Rys. 11.1. Ukad nieskoczenie dugi przewd cewka prostoktna

Przy zaoeniu, e ramka jest zbudowana z cienkiego drutu, moemy przyj, e wektor indukcji magnetycznej jest prostopady do powierzchni ramki. Strumie d obejmowany przez prostokt o bokach b i dr jest rwny:
d = Bbdr =

0 Ib
2 r

dr.

Strumie magnetyczny przenikajcy jeden zwj ramki otrzymujemy, cakujc ostatni zaleno w granicach [x(t) 0,5a, x(t) + 0,5a]:
x + 0.5 a

x 0.5 a

0 Ib
2r

dr =

0 Ib x + 0,5a ln x 0,5a . 2

(11.3)

Obliczony strumie jest zwizany z jednym zwojem ramki, a posiada ona takich zwojw w, wic strumie skojarzony z ramk jest rwny w, czyli:
=

0 Iwb x + 0,5a
2

ln . x 0,5a

(11.4)

Na skutek drga ramki strumie magnetyczny przenikajcy ramk zmienia si w czasie zgodnie z zalenoci:

(t ) =

0 Iwb d + X m sin(t ) + 0,5a ln d + X sin(t ) 0,5a . 2 m

(11.5)

Zmieniajcy si w czasie strumie magnetyczny powoduje powstanie w ramce siy elektromotorycznej, ktr zmierzy woltomierz, o wartoci wynikajcej z prawa Faradaya (11.1):

e(t ) =

d 0 Iwb 1 1 = X m cos(t ) . dt 2 d + X m sin(t ) 0,5a d + X m sin(t ) 0,5a

Warto zauway, e wielko v(t) = Xm cos(t) jest prdkoci ruchu w kierunku osi x i powyszy wzr moemy zapisa w postaci:

e(t ) =

0 Iwb
2

1 1 v(t ) x ( t ) 0 , 5 a x ( t ) 0 , 5 a

(11.6)

147
o ktrej mona powiedzie, e czas zosta ukryty, a sia elektromotoryczna jest efektem ruchu z prdkoci v. Taka dwoisto interpretacji wynika ze wzgldnoci obserwatora. Dla obserwatora zwizanego z ramk pole magnetyczne zmienia si w czasie, a dla nieruchomego zwizanego z przewodem generujcym pole magnetyczne ramka porusza si w tym polu z prdkoci v(t). Oczywicie wynik w postaci siy elektromotorycznej mierzonej przez woltomierz jest identyczny. Z punktu widzenia formalnego aparatu matematycznego mamy do czynienia z funkcj zoon zalen od czasu, ale za porednictwem zmieniajcych si w czasie wsprzdnych pooenia. Przyjmujc generalnie, e strumie jest funkcj zoon w postaci:
[x(t), y(t), z(t), t]

mamy nastpujc regu obliczania tzw. pochodnej zupenej wzgldem czasu:

d dx dy dz + + = + dt x dt y dt z dt t (11.7)

ale pochodne po czasie wsprzdnych pooenia x, y, z to nic innego jak skadowe wektora prdkoci v odpowiednio na te osie: dx = vx , dy = v y , dz = vz . Na tej podstawie moemy
dt dt dt

(11.7) zapisa w postaci: d = vx + vy + vy + dt x y z t lub w postaci wektorowej, biorc pod uwag, e grad = e x + e y + e z mamy:
x y z

(11.8)

d . = v grad + dt t

(11.9)

Wzr na pochodn strumienia w postaci (11.8) lub (11.9) nazywa si czsto pochodn substancjaln strumienia magnetycznego. Biorc pod uwag zaleno (11.9), zapiszemy prawo Faradaya (11.1) w postaci:
e(t ) = v grad . t

(11.10)

Fizycznie moemy interpretowa oba skadniki siy elektromotorycznej we wzorze (11.10), jako dwie siy elektromotoryczne powstajce w rny sposb. Pierwszy skadnik reprezentuje ruch obwodu i jest nazywany si elektromotoryczn rotacji: erot = v grad. (11.11)

Natomiast drugi skadnik wynika ze zmian strumienia magnetycznego w czasie i powstaje niezalenie od tego, czy obwd si porusza, czy jest nieruchomy. Jest nazywany si elektromotoryczn indukowan i okrela j wzr:
eind = . t

(11.12)

Podzia siy elektromotorycznej w prawie Faradaya na te dwie skadowe jest kwesti czysto umown, gdy, jak widzielimy we wzorze (11.6), wynik zaley od obserwatora. Jednak

148
w praktyce ten podzia jest czsto stosowany ze wzgldu na wskazanie rda siy elektromotorycznej. Rozpatrzymy jako przykad dug cewk cylindryczn o rednicy 2R i dugoci L >> 2R. Okad prdowy cewki wynosi NImsin(t), gdzie N liczba zwojw na jednostk dugoci. Wewntrz solenoidu znajduje si prostoktna cewka o wymiarach ab (rys. 11.2). Cewka ma w zwojw. Jej rezystancja wynosi Rc a wspczynnik indukcyjnoci wasnej Lc. Cewka jest zwarta i obraca si z prdkoci ktow wok symetralnej boku a, ktra jest prostopada do osi solenoidu. Naszym celem jest wyznaczenie prdu pyncego w cewce i obliczenie momentu obrotowego dziaajcego na cewk.

Rys. 11.2. Cewka prostoktna wewntrz cewki cylindrycznej

Indukcja magnetyczna solenoidu zostaa wyznaczona w rozdziale 8, a zaleno amperozwojw od czasu nie wpywa na prawo Amprea, przynajmniej w zakresie niskich czstotliwoci. Indukcja magnetyczna wyraa si zalenoci: B(t) = 0ImNsin(t) (11.13) Wektor indukcji jest skierowany wzdu osi solenoidu. Dla wyznaczenia strumienia magnetycznego zwizanego z ruchom cewk obliczamy skadow normaln Bn(t) wektora indukcji magnetycznej do powierzchni cewki (rys. 11.2):
Bn (t ) = B (t ) cos . 2

Strumie magnetyczny przenikajcy przez cewk obliczamy, mnoc skadow normaln indukcji magnetycznej solenoidu przez pole powierzchni zwoju cewki, gdy indukcja magnetyczna wewntrz solenoidu jest jednorodna przestrzennie, a wic rwnie jej skadowa normalna jest jednorodna przestrzennie. Strumie zwizany z jednym zwojem cewki jest rwny: (t ) = 0 I m Nab sin( ) sin(t )
a strumie skojarzony z ruchom cewk przy jej w zwojach wynosi: (t ) = 0 wI m Nab sin( ) sin(t ) . (11.14)

Warto zauway, e dzielc strumie skojarzony przez prd solenoidu Imsin(t), obliczymy wspczynnik indukcyjnoci wzajemnej M() midzy solenoidem a ruchom cewk:

149
M ( ) = 0 wNab sin( )

(11.15)

Przypomnimy, e wspczynnik indukcyjnoci wzajemnej midzy ruchom cewk a solenoidem jest identyczny, co wykazano w rozdz. 9., natomiast jego obliczenie nie jest zadaniem tak prostym jak wyej. Si elektromotoryczn powstajc w cewce moemy obliczy na dwa sposoby. W pierwszym sposobie uwzgldniamy, e ramka obraca si z prdkoci ktow i moemy zapisa, e = t + 0 (11.16) gdzie 0 jest ktem pocztkowym. Podstawiajc do (11.14) i korzystajc z prawa Faradaya (11.1), znajdujemy si elektromotoryczn powstajc w ruchomej cewce:
e(t ) = 0 wI m Nab[ cos( t + 0 ) sin(t ) + sin( t + 0 ) cos(t )]

(11.17)

Tak obliczy si elektromotoryczn obserwator obracajcy si wraz ramk. Drugi sposb wykorzystuje pochodn zupen funkcji zoonej (11.7), gdzie argument jest funkcj czasu i, rniczkujc zaleno 11.14, mamy:
d e(t ) = 0 wI m Nab cos( ) sin(t ) + sin( ) cos(t ) dt

(11.18)

gdzie wida wyranie, e pierwszy skadnik w nawiasie wyraa si elektromotoryczn zwizan z ruchem obrotowym ramki i std nazwa SEM rotacji, a drugi skadnik wyraa si elektromotoryczn wywoan zmiennym w czasie polem solenoidu i std nazwa SEM indukowana lub transformacji. Taki rezultat obserwuje obserwator nieruchomy zwizany z solenoidem. Oczywicie biorc pod uwag zaleno (11.16), po wykonaniu rniczkowania i podstawieniu do (11.18) otrzymujemy (11.17). Zwrmy uwag, e podobny rezultat moemy otrzyma na drodze rozumowania korzystajcego z modelu obwodowego, ktry dla ukadu ramka-solenoid przedstawiono na rys. 11.3.

Rys. 11.3. Model obwodowy ukadu ramka prostoktna solenoid

Model obwodowy rozbudowano przez dodanie schematu zastpczego dla solenoidu z zasilaniem przez rdo napiciowe ez(t). Natomiast w rozpatrywanym zadaniu odcinamy si od procesw zachodzcych w cewce solenoidu, przyjmujc rdo prdowe w obwodzie zastpczym solenoidu i(t) = Im sin(t) (rys. 11.4).

150

Rys. 11.4. Model obwodowy ze rdem prdowym

Niewtpliwie model obwodowy przedstawiony na rys. 11.3 jest bardziej zbliony do rzeczywistoci, ale ograniczymy nasz analiz tylko do procesw w ramce, pozostajc przy rdle prdowym i schemacie z rysunku 11.4. Chocia wyznaczenie przyblionej indukcyjnoci wasnej dugiej cewki jest dosy proste i wynosi ona Ls = 0(RN)2L, gdzie L jest dugoci cewki. Proponujemy czytelnikowi rozpatrzenie penego modelu z rys. 11.3 po przyjciu rezystancji solenoidu Rs jako danej. Na podstawie schematu (rys. 11.4) obliczamy si elektromotoryczn powstajc w ramce na skutek sprzenia ze rdem prdowym:
e(t ) = d[M ( ) i (t )] dt

di (t ) dM ( ) d e(t ) = i (t ) M ( ) . d dt dt

(11.19)

Porwnujc rezultat otrzymany w drugim wierszu (11.19) ze wzorem (11.18) stwierdzamy, e SEM rotacji zwizana jest ze zmianami indukcyjnoci wzajemnej w wyniku ruchu obrotowego cewki, a SEM transformacji powstaje na skutek zmian w czasie prdu rda prdowego i(t). Jednym z bardzo wanych wynikw tych rozwaa, wartym zapamitania, jest, e jeeli wspczynnik indukcyjnoci wasnej bd wzajemnej ulega zmianie w czasie, to sia elektromotoryczna musi by obliczana z zalenoci:
e(t ) = d [M (t ) i (t )] . dt

(11.20)

Celem naszych oblicze jest wyznaczenie prdu pyncego w cewce i dla wykonania tego zadania dokonamy przeksztacenia wzoru (11.17), korzystajc z tosamoci trygonometrycznych i zastpujc iloczyn funkcji sinus i cosinus odpowiednimi sumami. Po uporzdkowaniu mamy: e(t ) = E m [(2 s ) sin [(2 s )t + 0 ] s sin( st 0 )] (11.21)

gdzie Em = 0,50wNIm ab jest amplitud siy elektromotorycznej generowanej w ramce, natomiast S = jest polizgiem. Ze wzoru (11.21) wynika, e w ramce dziaaj dwie siy elektromotoryczne, jedna o czstotliwoci fw = sf i druga o czstotliwoci fp = (2 s)f, gdzie f = 2. Obwd ramki jest obwodem liniowym zoonym z indukcyjnoci Lc i rezystancji Rc, a wic mona zastosowa

151
superpozycj, obliczajc osobno prd dla kadego ze rde. Dla rda o czstotliwoci fw otrzymujemy:

iw (t ) =

sEm
2 Rc

+ ( sLc ) 2

sin( st 0 w )

(11.22)

sLc gdzie w = arc tg R , c a dla rdem o czstotliwoci fp jest:

i p (t ) =

2 Rc + [(2 s)Lc ]2

(2 s) Em

sin (2 s )t + 0 p

(11.23)

(2 s)Lc gdzie p = arc tg . Rc Cakowity prd i(t) pyncy w ramce jest rwny sumie obu prdw:
i(t) = iw(t) + ip(t). (11.24) Dla obliczenia momentu dziaajcego na ramk obliczymy siy dziaajce na poszczeglne boki ramki. Sia dziaajca na odcinek z prdem i(t) o dugoci dl znajdujcy si w polu magnetycznym o indukcji B wynosi:

dF = i(t )dl B

(11.25)

gdzie wektor dl jest wektorem o kierunku dl i zwrocie zgodnym ze zwrotem prdu i(t).

Rys. 11.5. Siy dziaajce na ramk

Kady bok ramki skada si z w przewodw i pynie w nich ten sam prd i(t). Ramka znajduje si w jednorodnym polu magnetycznym solenoidu i kt midzy bokiem ramki, a kierunkiem wektora indukcji magnetycznej jest stay wzdu kadego z bokw ramki (rys. 11.5). Na tej podstawie moemy zaleno (11.25) scakowa wzdu poszczeglnych bokw i korzystajc z rysunku 11.5a moemy stwierdzi, e sia dziaajca na bok a ramki jest prostopada do tego boku i jej kierunek ley w paszczynie ramki, a wic powoduje ona tylko deformacj ramki, nie dajc momentu wzgldem osi obrotu, ktra jest symetraln boku a. Moment obrotowy daje para si dziaajca na boki b (rys. 11.5b) wynoszca:

152
Fb = wbi (t ) B (t )

(11.26)

w ktrym B(t) okrela wzr (11.13) a prd i(t) wzr (11.24). Moment obrotowy wynikajcy z dziaania tej pary si wynosi:

M = wabi(t ) B(t ) cos( )

(11.27)

11.2. Rwnania Maxwella dla pola elektromagnetycznego

Rozpatrzymy, jakie zmiany wprowadza do rwna Maxwella zaleno pola elektromagnetycznego od czasu. Na pocztek pominiemy wpyw orodka i przeprowadzimy rozwaania dla prni. Rozpatrujc krzyw zamknit L i obliczajc cak ze skadowej pola elektrycznego, nie moemy obecnie powiedzie, e caka ta, jak to byo w elektrostatyce, jest rwna zeru. Prawo Faradaya powoduje, e wynik cakowania skadowej stycznej zalenego od czasu pola elektrycznego midzy dwoma punktami zaley od wyboru drogi cakowania, gdy wpywa na to pochodna strumienia magnetycznego, ktra moe by rna dla poszczeglnych drg. Pierwsze rwnanie Maxwella wynikajce z prawa Faradaya przyjmuje posta: d E dl = (11.28) dt

co oznacza, e si elektromotoryczn definiujemy nastpujco:

e = E dl .
L

(11.29)

Biorc pod uwag definicj strumienia magnetycznego przenikajcego przez powierzchni S rozpit na krzywej L, mamy:
=

n BdS
S

i podstawiajc do (11.28), otrzymujemy pierwsze z rwna Maxwella:

E dl = dt n BdS .
d
L S

(11.30)

Rwnanie (11.30) jest niezalene od wasnoci orodka i dlatego obowizuje rwnie w orodkach materialnych. Z punktu widzenia oblicze wygodniejszy jest zapis rwnania (11.30) w postaci rwnania rniczkowego. Dokonamy tego przy zaoeniu, e kontur L i rozpita na nim powierzchnia s nieruchome w przestrzeni. Przy tym zaoeniu moemy zmieni kolejno rniczkowania i cakowania po prawej stronie rwnania (11.30), a do caki po lewej stronie rwnania zastosujemy twierdzenie Stokesa, uzyskujc rwnanie:

rot E + dS = 0 . n t
S

153
Poniewa powierzchni S wybralimy w sposb dowolny, wic powysze rwnanie bdzie spenione, jeeli wyraenie zawarte w nawiasie bdzie rwne zeru, czyli:
rot E = B . t B . t

(11.31)

Rwnanie (11.31) zapisane z zastosowaniem symbolicznego operatora nabla ma posta:

E =

(11.32)

Drugie z rwna Maxwella, bdce rniczkowym odpowiednikiem prawa Amprea ma posta: rot B = 0 j . (11.33) Dla dowolnego pola wektorowego A zachodzi tosamo div(rot A) 0, a wic obliczajc dywergencj rwnania (11.33) otrzymujemy, e: div j = 0, ale dla gstoci prdu zalenej od czasu musimy uwzgldni zasad zachowania adunku, ktra stwierdza: (11.34) div j = t i nie moemy generalnie przyj, e pochodna gstoci objtociowej adunku jest rwna zeru. Genialno Maxwella polegaa na tym, e idc przeciwko opiniom wczesnego rodowiska naukowego, doprowadzi do uzupenienia rwna o dodatkowy czon. Hipoteza Maxwella znalaza potwierdzenie dopiero po jego mierci dziki eksperymentom Hertza, ktre potwierdziy istnienie fale elektromagnetycznych przewidywane teoretycznie przez Maxwella. Idc ciek wytyczon przez Maxwella, skorzystajmy z trzeciego z jego rwna, ktre zapiszemy w postaci: 0divE = i po zrniczkowaniu powyszego rwnania po czasie mamy:
E = 0 div . t t

Po podstawieniu do rwnania (11.34) otrzymujemy:

E divj = 0 div t

(11.35)

i stwierdzamy, e tosamo matematyczna div(rot B) 0 bdzie speniona, jeeli do rwnania (11.33) dodamy skadnik 0 0 E . Biorc pod uwag, e 00 = 1c2 zapisujemy drugie z rwna Maxwella w postaci:
t

154
rot B = 0 j + 1 E c 2 t
0 t

(11.36)

gdzie c jest prdkoci wiata w prni. Czon 1 E jest czsto nazywany gstoci prdu Maxwella. Odpowiednikiem rwnania (11.36) w postaci cakowej jest tzw. uoglnione prawo Amprea, ktre ma posta:
j+ B dl = n
0 L S

E dS . t

(11.37)

Dwa pozostae rwnania Maxwella dotyczce dywergencji nie ulegaj zmianie w polu elektromagnetycznym zmiennym w czasie. Jeszcze raz przytoczymy komplet rwna Maxwella dla prni: B rotE = t
rotB = 0 j + divE = 1 E c 2 t (11.38)

divB = 0. Ukad rwna (11.38) stanowi ukad omiu rwna rniczkowych dla trzech skadowych pola elektrycznego i trzech skadowych indukcji magnetycznej. Gsto objtociow adunku i wektor gstoci prdu przyjmuje si jako dane rda pola elektromagnetycznego.

11.3. Rwnania Maxwella dla pola elektromagnetycznego w materii

Analiz rwna zajmiemy si w dalszej czci, a obecnie rozpatrzymy zmiany, jakie naley wprowadzi w obecnoci materii. Model orodka materialnego zbudowalimy w elektrostatyce i magnetostatyce. Zmienno pola elektromagnetycznego w czasie nie powinna wprowadzi istotnych zmian koncepcyjnych do tych modeli. Przyjmujemy, e cakowita gsto objtociowa adunku c wystpujca w trzecim z rwna Maxwella (11.38) jest sum gstoci objtociowej adunku wprowadzonej przez rda zewntrzne i ta gsto jest znana oraz gstoci objtociowej P adunku polaryzacyjnego czyli:
c = + P .

(11.39)

Nadal zachodzi relacja midzy wektorem polaryzacji P a gstoci objtociow adunku polaryzacyjnego dana rwnaniem: P = divP (11.40) Biorc pod uwag zwizki (11.39), (11.40) i podstawiajc do trzeciego z rwna (11.38), otrzymujemy: div( 0 E) = + P = divP div( 0 E + P ) = .

155
Podobnie, jak to zrobiono w elektrostatyce, wprowadzamy wektor indukcji elektrycznej: D = 0E + P i trzecie z rwna Maxwella przyjmuje posta: divD = (11.42) Czwarte z rwna Maxwella stwierdzajce brak adunkw magnetycznych pozostaje bez zmian, gdy dotd nie potwierdzono eksperymentalnie hipotezy Diraca o istnieniu jednoimiennych adunkw magnetycznych. Zanim przejdziemy do analizy drugiego z rwna Maxwella, rozwamy konsekwencje, jakie wystpi w zasadzie zachowania adunku. Jeeli podstawimy (11.39) do rwnania tej zasady: P div j = t t to, biorc pod uwag rwnanie (11.40), otrzymujemy:
P , div j = t t

(11.41)

(11.43)

a wic w gstoci prdu pojawia si skadnik zwany gstoci prdu polaryzacji jpol, ktry wynika ze zmiennoci w czasie momentw dipolowych i zwizanego z nimi wektora polaryzacji. Uwzgldniajc wprowadzon w magnetostatyce gsto prdu magnetyzacji jmag, zapisujemy wektor gstoci prdu w postaci sumy trzech skadnikw: j = jz + jpol + jmag gdzie: jz
jpol P = t

(11.44)

wektor gstoci prdu wywoany przez rda zewntrzne, gsto prdu polaryzacji,

jmag = rotM gsto prdu magnetyzacji, M wektor magnetyzacji.

Po podstawieniu (11.44) do rwnania (11.43), biorc pod uwag tosamo div(rotM) 0, prawo zachowania adunku przyjmuje posta:
div j z = . t

(11.45)

Prawo zachowania adunku w postaci (11.45) wie ze sob wielkoci wymuszane przez rda zewntrzne niezalene od materiau orodka. Podstawiajc gsto prdu dan zalenoci (11.44) do drugiego z ukadu rwna (11.38), otrzymujemy:

B E rot = j z + jmag + jpol + 0 t . 0

Wyraajc gstoci prdu magnetyzacji i polaryzacji za pomoc wektora magnetyzacji i polaryzacji, odpowiednio przeksztacamy ostatnie rwnanie do postaci:

156
B rot M = j z + t ( 0 E + P ) . 0
Biorc pod uwag definicj wektora indukcji elektrycznej (11.41) i wektora natenia pola magnetycznego: B (11.46) H= M 0 zapiszemy drugie z rwna Maxwella w postaci:
rot H = j +

D t

(11.47)

gdzie dla skrcenia zapisu gsto prdu jz zapisano jako j. Jak to ju wspomniano wyej, pierwsze z rwna Maxwella (11.38) nie zmienia swej postaci w obecnoci orodka materialnego. Jeszcze raz zapiszemy komplet rwna Maxwella w orodku materialnym: B rot E = t
rot H = j + divD = divB = 0. W ukadzie rwna (11.48) mamy cztery wektory niewiadome, co w oglnym przypadku daje dwanacie niewiadomych. Dodatkowych rwna dostarczaj zwizki konstytutywne midzy wektorami D i E oraz B i H. W orodkach przewodzcych gsto prdu jest czsto dodatkow niewiadom. Eliminujemy j, korzystajc z prawa Ohma: j = E (11.49) Rozwizanie ukadu rwna (11.48) w przypadku oglnym, nawet z zastosowaniem wspczesnych technik numerycznych i maszyn cyfrowych, jest bardzo trudne i dlatego stosujemy rne uproszczenia. Takimi wanie uproszczeniem byo zaoenie o polu elektromagnetycznym niezalenym od czasu, co pozwolio znale rozwizanie wielu interesujcych technicznie przypadkw, a w szczeglnoci wprowadzi takie zastpcze elementy jak rezystancja, pojemno i indukcyjno. Za pomoc tych elementw bardzo czsto zastpujemy zoone rozkady pola elektromagnetycznego obwodami elektrycznymi, ktrych analiza jest znacznie prostsza. Niestety nie ma oglnych regu tworzenia schematw zastpczych za pomoc obwodw elektrycznych i waciwie jedynym sposobem jest dowiadczenie i intuicja inyniera. Dla wyrobienia takiej wanie intuicji badamy pole elektromagnetyczne w rnych warunkach, stosujc rne uproszczenia w ukadzie rwna (11.48). D t (11.48)

157 11.4. Pole elektromagnetyczne sinusoidalnie zmienne

Kolejnym modelem, ktry pozwoli nam uproci analiz rwna Maxwella jest przyjcie zaoenia, e rda pola s sinusoidalnie zmienne. Przy takim wymuszeniu analizujemy orodki jednorodne i izotropowe opisywane liniowymi rwnaniami konstytutywnymi, co oznacza, e moemy przyj: D = E (11.50) B = H gdzie przenikalno elektryczna i przenikalno magnetyczna s niezalene od czasu i zmiennych przestrzennych. Nastpne zaoenie, ktre przyjmujemy w celu uproszczenia analizy, to przyjcie, e nie rozpatrujemy procesw przejciowych zwizanych z wczeniem rde pola elektromagnetycznego, ale dopiero po czasie dostatecznie dugim, aby zaniky stany przejciowe zwizane z procesem wczania rde. Oznacza to, e analizujemy stan ustalony. W takiej sytuacji, podobnie jak w stanach ustalonych liniowych obwodw elektrycznych zasilanych ze rde sinusoidalnie zmiennych, odpowied w postaci pola elektromagnetycznego, opisywanego wektorami E, D, B, H, jest wielkoci sinusoidalnie zmienn o tej samej czstotliwoci. Wniosek ten wynika z faktu, e rwnania Maxwella (11.48) s liniowe i jeeli tylko orodek materialny nie wprowadza nieliniowoci bd jego wasnoci nie zmieniaj si w funkcji czasu, to nie istniej przyczyny, ktre powoduj zmian czstotliwoci pola elektromagnetycznego. Wykorzystuj bardzo owocne dowiadczenie zdobyte w analizie stanw ustalonych w obwodach prdw sinusoidalnie zmiennych wprowadzamy metod amplitud zespolonych. Oczywicie w przypadku pola elektromagnetycznego trudnoci s znacznie wiksze, ale warto je pokona dla uniknicia bardzo trudnej analizy czasowej. Zasadnicza rnica w przypadku pola elektromagnetycznego polega na tym, e jest ono opisane za pomoc wektorw, ktre maj generalnie po trzy skadowe przestrzenne, ktre oczywicie zmieniaj si w czasie sinusoidalnie z t sam czstotliwoci f. Przyjmujemy, e rzeczywiste sinusoidalnie zmienne w czasie pole elektromagnetyczne moemy zapisa jako cz rzeczywist w postaci: D( x, y, z , t ) = Re[D( x, y, z ) exp(it )] H ( x, y, z , t ) = Re[H ( x, y, z ) exp(it )] B( x, y, z , t ) = Re[B( x, y, z ) exp(it )] j( x, y, z , t ) = Re[j( x, y, z ) exp(it )] (11.51) E( x, y, z , t ) = Re[E( x, y, z ) exp(it )]

( x, y, z, t ) = Re[ ( x, y, z ) exp(it )]
gdzie wektory E(x,y,z), D(x,y,z), B(x,y,z), H(x,y,z), j(x,y,z) maj generalnie trzy skadowe bdce amplitudami zespolonymi, = 2f pulsacja sygnau sinusoidalnie zmiennego, i = 1 jednostka urojona. Podstawiajc zalenoci (11.51) do rwna Maxwella (11.48) i majc na uwadze, e w operacji rniczkowania moemy zmieni kolejno obliczania czci rzeczywistej i rniczkowania, otrzymujemy ukad rwna dotyczcy amplitud zespolonych w postaci:

158
rotE = iB rotH = j + iD divD = divB = 0.
Zwizki konstytutywne (11.50) i prawo Ohma (11.49) ze wzgldu na ich liniowo zapisujemy jako zwizki midzy amplitudami zespolonymi: D = E B = H j = E (11.53) (11.54) (11.55) (11.52)

W ukadzie rwna (11.52) dla amplitud zespolonych najwiksze trudnoci powoduje gsto prdu Maxwella iD. W przypadku przewodnikw, uwzgldniajc prawo Ohma i zwizek (11.53), mamy: j + iD = ( + i 0 )E Skadnik 0 nawet dla czstotliwoci rzdu GH mona pomin wobec przewodnoci elektrycznej . Oznacza to, e wewntrz przewodnikw mona pomin gsto prdu Maxwella wobec gstoci prdw indukowanych. Niestety nie mona rozpatrywa pola elektromagnetycznego wewntrz przewodnikw niezalenie od otoczenia zewntrznego, co powoduje istotn komplikacj. Obecno skadnika iE w drugim z rwna Maxwella (11.52) jest zwizana z istnieniem fal elektromagnetycznych. Fale elektromagnetyczne moemy sobie wyobrazi w postaci sinusoidalnego rozkadu przestrzennego, ktrego zmienno w przestrzeni okrela dugo fali zwizana z czstotliwoci f zalenoci:

=
gdzie c 3108 m/s.

c f

(11.56)

Dla czstotliwoci przemysowej 50 Hz dugo fali wynosi 6000 km, co oznacza, e pole w odlegociach rzdu kilku km od urzdzenia elektrycznego ma praktycznie warto nie zmienion przez procesy falowe. Pamitamy, e pole adunku elektrycznego zanika jak kwadrat odlegoci od tego adunku i podobnie szybko zanika pole indukcji magnetycznej generowane przez element prdowy. Jeeli nawet obiekt ma due wymiary rzdu kilkuset kilometrw, jak linie przesyowe, to nie zaobserwujemy efektw falowych dla czstotliwoci 50Hz. Oznacza to, e moemy pomin gsto prdu Maxwella w drugim z rwna (11.48) i (11.52). Oczywicie ze wzrostem czstotliwoci maleje dugo fali elektromagnetycznej, ktra dla czstotliwoci 1 MHz wynosi 300 m. Urzdzeniami o wymiarach rzdu dziesitek metrw przy czstotliwociach MHz s w zasadzie tylko linie przesyowe sygnaw wysokiej czstotliwoci i tam uwzgldniamy falowy charakter pola elektromagnetycznego. Natomiast w urzdzeniach, ktrych wymiary s najczciej rzdu kilku centymetrw, mona rwnie pomin procesy falowe, co oznacza pominicie prdu Maxwella. Pomijajc skadnik iD w drugim z rwna Maxwella, musimy konsekwentnie przyj, e rwnie objtociowa gsto adunku jest rwna zeru dla uzyskania zgodnoci ukadu rwna (11.52) i zasady zachowania adunku. Pole elektromagnetyczne opisywane przy pominiciu prdu Maxwella jest opisywane ukadem rwna:

159
rotE = iB rotH = j divD = 0 divB = 0.
i nazywa si czsto polem quasi stacjonarnym czyli prawie stacjonarnym. Wynika to std, e w obszarach gdzie nie pyn prdy, a wic w zasadzie na zewntrz przewodnikw, ukad rwna (11.57) mona rozwiza niezalenie dla pola elektrycznego i magnetycznego. Najczciej pola elektrycznego na zewntrz przewodnikw nie obliczamy z pierwszego z rwna (11.57), gdy w izolatorach osiga ono mae wartoci w porwnaniu z polem elektrycznym wynikajcym z adunku powierzchniowego wystpujcego na powierzchni przewodnikw. Obliczamy to pole elektryczne, korzystajc z metod elektrostatyki. (11.57)

11.5. Pole elektromagnetyczne quasi-stacjonarne w przewodniku

Dla zapoznania si z quasi stacjonarnym polem elektromagnetycznym rozpatrzymy du pyt metalow znajdujc si w sinusoidalnie zmiennym polu magnetycznym. Dla uproszczenia modelu zaoymy, e pyta o gruboci H ma nieograniczone pozostae dwa wymiary. Niech przewodno elektryczna pyty wynosi , a jej przenikalno magnetyczna . Zamy, e pole na zewntrz pyty jest styczne do powierzchni pyty skierowane wzdu osi y i opisane zalenoci: B(t) = Bmcos(t) . (11.58) Pominiemy oddziaywanie prdw indukowanych w pycie na zewntrzne pole wzbudzajce. Przyjmujemy ukad wsprzdnych prostoktnych x, y, z (rys. 11.6).

Rys. 11.6. Pyta metalowa w zewntrznym polu magnetycznym

Ze wzgldu na przyjte zaoenie o nieograniczonych wymiarach pyty, pole magnetyczne i elektryczne wewntrz pyty nie moe zalee od zmiennych x i y. Ze wzgldu na warunek brzegowy, wyraajcy cigo skadowej stycznej wektora natenia pola magnetycznego na granicy dwch obszarw (rozdz. 10), pole magnetyczne w pycie ma tylko skadow w kierunku osi y, a jego amplituda zespolona jest funkcj zmiennej z. Zgodnie z regu Lentza w pycie popynie prd o gstoci j, ktry wytworzy pole przeciwdziaajce zmianom pola wnikajcego do wntrza pyty. Dla wytworzenia pola zgodnego z regu Lentza w pycie gsto prdu musi mie kierunek osi x i jej amplituda zespolona jest funk-

160
cj zmiennej z. Oczywicie przedstawione powyej wyniki dotyczce skadowych pola elektromagnetycznego wewntrz pyty mona otrzyma bezporednio z ukadu rwna Maxwella (11.57). Przypumy, e pole elektromagnetyczne wewntrz pyty ma wszystkie skadowe zalene od zmiennej z i zapisujemy ukad rwna (11.57), (11.54), (11.55):

E y z

= iBx ,

E x z

= iB y ,

H y z

= jx ,

H x z

= jy

(11.59)

j x = E x ,

j y = E y ,

Bx = H x ,

B y = H y

Biorc pod uwag zwizki konstytutywne i rniczkujc rwnania trzecie i czwarte po wyeliminowaniu pola elektrycznego, korzystajc z rwnania pierwszego i drugiego, otrzymujemy: d 2 Bx = iBx , dz 2 (11.60) d 2 By = iB y dz 2 dwa niezalene rwnania rniczkowe drugiego rzdu. Dla ich jednoznacznego rozwizania naley doczy warunki brzegowe, ktre jak wspomniano wyej wyraaj cigo skadowej stycznej wektora natenia pola magnetycznego na obu powierzchniach pyty. Dla skadowej na o x wektora natenia pola magnetycznego Hx = Bx mamy:
Bx

=0
z = 0 .5 H

(11.61)

Jedynym rozwizaniem pierwszego z rwna (11.60) przy warunku (11.61) jest Bx = 0, czyli otrzymalimy wynik przewidywany na podstawie rozwaa fizycznych. Warunki brzegowe dla drugiego z rwna (11.60) s:

By

=
z = 0.5 H

Bm

(11.62)

Rozwizanie drugiego z rwna (11.60) przy warunkach (11.62) ma posta:

By (z) =

cosh(z ) B 0 m cosh(0,5H )

(11.63)

Z trzeciego z rwna (11.59) wyznaczamy gsto prdu w pycie:

jx (z) =

sinh(z ) Bm 0 cosh(0,5H )

(11.64)

gdzie oznaczono 2 = i. Rzeczywista indukcja magnetyczna w pycie na podstawie definicji (11.51) jest:
B y ( z , t ) = Re B y ( z ) exp(it )

161
Zapisujc w postaci By(z) = |By(z)|exp{iarg[By(z)]} po podstawieniu do powyszej definicji i obliczeniu czci rzeczywistej, znajdujemy rozkad indukcji w pycie w czasie i przestrzeni: (11.65) B y ( z , t ) = B y ( z ) cos t + arg[ B y ( z )]

Z zalenoci (11.65) wynika, e o rozkadzie indukcji magnetycznej w pycie decyduje modu indukcji By(z). Argument By(z) powoduje jedynie zmian fazy, zalen od z, w rozkadzie indukcji magnetycznej w pycie. W celu przedstawienia charakteru rozkadu indukcji magnetycznej wewntrz pyty wykonamy wykres zalenoci moduu indukcji magnetycznej |By(z)|. Dla uoglnienia naszych wynikw zapiszemy (11.63) w postaci bezwymiarowej: b( f , z ) = cosh[(1 + i) ( f ) ] cosh[(1 + i) ( f )]

gdzie ( f ) = 0,5 H f i = z0,5H. Na rysunku 11.7 pokazano rozkad moduu indukcji by(f,z) w pycie ferromagnetycznej o gruboci H = 10 mm, wzgldnej przenikalnoci magnetycznej w = 103 i przewodnoci = 7 MS, a na rys. 11.8 rozkad indukcji magnetycznej w pycie o gruboci H = 0,23 mm stosowanej w rdzeniach transformatorw. Rozkad indukcji magnetycznej w pycie o gruboci 1cm jest nierwnomierny i dla czstotliwoci wikszych od 5 Hz materia pyty jest niewykorzystany. Wynik ten pokazuje, e tak grubych blach nie naley stosowa na rdzenie w magnetowodach, dlatego, szczeglnie w duych transformatorach energetycznych, stosuje si blachy o grubociach 0,23 mm, a nawet ciesze. Rozkad indukcji magnetycznej w takich blachach, praktycznie do czstotliwoci 500 Hz, mona przyj jako rwnomierny, co oznacza wykorzystanie penego przekroju blachy (rys. 11.8).

Rys. 11.7. Rozkad moduu indukcji magnetycznej w pycie o gruboci 10 mm

Dla czstotliwoci 5 kHz i wyszych naley zastosowa jeszcze ciesze blachy lub materiay o znacznie obnionej przewodnoci elektrycznej, do jakich nale materiay ferrytowe utworzone z mieszaniny dielektryka i niewielkich czstek ferromagnetyka. Wanym wnioskiem wynikajcym z rozkadu indukcji magnetycznej w blachach jest stwierdzenie, e jeeli rozkad indukcji w blachach rdzenia ferromagnetycznego jest rw-

162
nomierny, jak na rys. 11.8, to mona taki rdze oblicza metodami stosowanymi w magnetostatyce. Mona wic zastosowa reluktancje magnetyczne i obliczy rozkad indukcji w rdzeniu oraz takie wielkoci, jak wspczynniki indukcyjnoci wasnej i wzajemnej. Naley jedynie pamita o wykonywaniu oblicze, stosujc wielkoci maksymalne ze wzgldu na nieliniowo krzywej magnesowania i odpowiednie odczytanie wartoci z tej krzywej.

Rys. 11.8. Rozkad moduu indukcji magnetycznej w blasze o gruboci 0,23 mm

Ze zmiennym w czasie polem magnetycznym jest zwizany indukowany w przewodzcym materiale prd o gstoci okrelonej wzorem (11.64). Rysunki 11.9 i 11.10 pokazuj rozkad moduu bezwymiarowej gstoci prdu j zdefiniowanej wzorem: j ( f , z ) = sign ( ) 2 ( f ) sinh [(1 + i ) ( f ) ] cosh[(1 + i ) ( f )] (11.66)

gdzie dla otrzymania rzeczywistej gstoci prdu naley pomnoy gsto otrzyman z rwnania (11.66) przez czynnik 2Bm0H. Dla lepszego pokazania rozkadu rzeczywistej gstoci prdu w pycie pozostawiono znak minus ze wzoru (11.64) i wprowadzono funkcj: 1 dla < 0 sign ( ) = 0 dla = 0 1 dla > 0 w celu pokazania, e rozkad gstoci prdu w pycie jest funkcj nieparzyst, co oznacza, e jednej poowie pynie w kierunku osi x, a w drug w stron przeciwn. Mona powiedzie, e prd w pycie tworzy wir i std czsto stosowana nazwa prdy wirowe. Prdy indukowane przez pole magnetyczne w pycie s nazywane rwnie prdami Foucault od nazwiska ich odkrywcy.

163

Rys. 11.9. Rozkad gstoci prdu (11.66) w pycie o gruboci 10 mm

Rys. 11.10. Rozkad gstoci prdu (11.66) w blasze o gruboci 0,23 mm

Gsto prdw wirowych w pycie obliczano dla tych samych danych materiaowych pyty i jak pokazuje rys. 11.9 dla pyty o gruboci 10 mm ju dla czstotliwoci 50 Hz gsto prdu rozkada si w niewielkim obszarze przy brzegach pyty. Grubo tego obszaru oceniamy z zalenoci: 2 . (11.67) = Jak wynika z (11.67) i pokazuje to wykres rozkadu gstoci prdu na rys. 11.9 warstwa, w ktrej pynie dominujca cz prdu ze wzrostem czstotliwoci maleje. Warstw t czsto nazywa si warstw naskrkow, a jej grubo nazywamy gruboci warstwy naskrkowej. Wykres z rys. 11.9 pokazuje rwnie, e wraz ze wzrostem czstotliwoci ronie gsto prdu w pycie, osigajc znaczne wartoci. W przypadku cienkiej blachy H = 0,23 mm (rys. 11.10) gsto prdu jest znacznie mniejsza i prd nawet przy 5 kHz pynie praktycznie caym przekrojem blachy.

164
Ze zjawiskiem indukowania si prdw wirowych w przewodniku znajdujcym si w zmiennym polu magnetycznym nieuchronnie s zwizane straty powodujce nagrzewanie si przewodnika. Z jednej strony zjawisko jest wykorzystywane w grzejnikach indukcyjnych, takich jak piece indukcyjne w hutnictwie czy kuchnie indukcyjne w gospodarstwach domowych oraz w wielu innych zastosowaniach. Z drugiej strony, jest to zjawisko niekorzystne, gdy w magnetowodach urzdze elektrycznych, jak maszyny wirujce czy transformatory, powoduje dodatkowe straty osigajce znaczne wartoci. Dla oceny mocy wydzielanej w pycie przez prdy wirowe obliczymy t moc wydzielan na jednostk powierzchni pyty, korzystajc z zalenoci dla gstoci mocy p wyznaczonej w rozdziale 8: j2 p= . (11.68)

Amplituda zespolona gstoci prdu wyraa si zalenoci (11.64), a dla obliczenia mocy jest potrzebna rzeczywista gsto prdu, ktr zapiszemy, korzystajc z (11.51) w postaci:
j y ( z , t ) = j y ( z ) cos t + arg j y ( z )

]}

(11.69)

gdzie |jy(z)| jest moduem amplitudy zespolonej gstoci prdu (11.64), arg[jy(z)] jej argumentem. Podstawiajc (11.69) do wzoru (11.68) i uredniajc za okres T = 2, dla wyznaczenia redniej gstoci mocy czynnej otrzymujemy:
pav 1 = T
T

j y ( z)

2 2

cos t + arg j y ( z ) dt =

]}

j y ( z) 2

(11.70)

Moc czynna P wydzielona na jednostk powierzchni pyty jest okrelona zalenoci:

0 .5 H

P=

0 .5 H

j y ( z) 2

dz

(11.71)

Po podstawieniu gstoci prdu ze wzoru (11.64) i wykonaniu cakowania otrzymujemy:

Bm P= 2 0
2

2 sinh( 2 ) sin( 2 )

sinh 2 ( ) + cos 2 ( )

(11.72)

gdzie = 0,5H 2 . Wprowadzajc oznaczenie P0 = (1H)(Bm0)2, moemy zapisa moc wzgldn Pw w postaci wygodniejszej do przedstawienia w postaci graficznej, a mianowicie:
Pw = P sinh( 2 ) sin( 2 ) = P0 sinh 2 ( ) + cos 2 ( )

(11.73)

Wykres wzgldnej mocy Pw w funkcji = 0,5H 2 przedstawiono na rys. 11.11. Z wykresu tego wynika, e ze wzrostem wspczynnika , co moe by spowodowane wzrostem czstotliwoci = 2f lub wzrostem gruboci pyty, rosn straty mocy w pycie.

165

Rys. 11.11. Wzgldna moc wydzielana na jednostk powierzchni pyty

Dla uzyskania bardziej wyranych zalenoci od parametrw materiaowych i wymiarw geometrycznych rozwamy sytuacj << 1. Jeeli przyjmiemy to zaoenie, to korzystajc z rozwini funkcji hiperbolicznych i trygonometrycznych w szereg Taylora i pomijajc mae wyszych rzdw, moemy oblicza licznik i mianownik w (11.72) odpowiednio z zalenoci: (2 ) 3 (2 ) 3 8 3 sinh( 2 ) sin( 2 ) 2 + 2 = 3! 3! 3 sinh 2 ( ) + cos 2 ( ) 2 + 1 1. Biorc powysze zalenoci pod uwag, przeksztacamy (11.72) do postaci:

P=

2 3 8

2 2 3 w Fe f Bm H

(11.74)

gdzie wFe jest wzgldn przenikalnoci magnetyczn pyty. Na podstawie otrzymanego wyniku (11.74) moemy poda wytyczne doboru blach do budowy rdzeni ferromagnetycznych. W praktyce nie moemy obniy ani wzgldnej przenikalnoci magnetycznej wFe, ani maksymalnej indukcji Bm, gdy pogorszymy prowadzenie strumienia magnetycznego przez ferromagnetyk i obniymy jego efektywno. Jedynymi wielkociami, ktre moemy obniy, bo zaley nam na obnieniu strat, jest przewodno elektryczna ferromagnetyka i grubo blach H. W praktyce obnia si przewodno blach, stosujc domieszkowanie elaza krzemem i blachy anizotropowe. Istotnie na wielko strat wpywa grubo blach, gdy jest to zaleno od trzeciej potgi gruboci blachy. Wynika std denie do stosowania jak najcieszych blach. Obecnie stosuje si nawet blachy o gruboci 0,1 mm. Te najciesze stosuje si w urzdzeniach pracujcych przy podwyszonych czstotliwociach w stosunku do czstotliwoci 50 Hz. Warto w tym miejscu zwrci uwag, e nasze wnioski moemy rwnie rozszerzy na urzdzenia pracujce w warunkach przebiegw niesinusoidalnych czy impulsw. Wystarczy pamita, e praktycznie kady przebieg okresowy moemy przedstawi w postaci szeregu Fouriera i korzystajc z wyprowadzonych powyej zalenoci, przeanalizowa poszczeglne harmoniczne. Zaleno (11.74) pokazuje, dlaczego stosujemy rne zabiegi,

166
ktrych celem jest wyeliminowanie wyszych harmonicznych w sieciach energetycznych. Jeeli wymuszenie jest impulsowe, to moemy podobn analiz przeprowadzi, stosujc transformat Fouriera i badajc widmo sygnau w dziedzinie czstotliwoci. Wzr (11.74) zosta wyprowadzony przy zaoeniu << 1 i pozostaje nam tylko sprawdzi, dla jakich gruboci blach i jakich czstotliwoci mona byo skorzysta z tego zaoenia. Warunek, e pyta jest cienka moemy zapisa:
H << 2

(11.75)

W celu wykonania przyblionej analizy porwnamy krytyczne gruboci dla pyt ferromagnetycznych o przenikalnoci wzgldnej wFe = 103 i przewodnoci Fe = 3,2 MS z krytyczn gruboci pyty miedzianej o przenikalnoci magnetycznej 0 i przewodnoci Cu = 56 MS. Porwnanie przedstawia tab. 11.1. Krytyczne gruboci pyt obliczono na podstawie zalenoci (11.75) przyjmujc

H krCu =

1 0 Cu f

i H krFe =

1 wFe 0 Fe f

Tabela 11.1
f HkrCu HkrFe [Hz] [mm] [mm] 50 9,5 1,3 500 3 0,4 5000 0,95 0,13 5010 0,3 0,04
3

Z tabeli 11.1 wynika, e dla czstotliwoci rzdu 500 Hz mona z dobrym przyblieniem stosowa zaleno (11.74). Otrzymane krytyczne gruboci pyt maj znaczenie bardziej oglne nieli wynika z rozwizania rozkadu pola magnetycznego w pycie. Z rozwaa, ktre przeprowadzilimy w poprzednich rozdziaach wynika, e prd pyncy w przewodniku generuje pole magnetyczne zarwno wewntrz przewodnika jak i na zewntrz. Generowane wewntrz przewodnika pole magnetyczne powoduje indukowanie gstoci prdu w tym przewodniku. Ta indukowana gsto prdu powoduje powstanie pola magnetycznego, ktre zgodnie z regu Lentza przeciwdziaa polu magnetycznemu przewodnika, powodujc jego zmniejszenie i wypieranie pola magnetycznego oraz gstoci prdu z wntrza przewodnika na jego powierzchni. Praktycznie caa gsto prdu i pole magnetyczne w przewodniku skupia si w warstwie o gruboci danej wzorem (11.67). Wzr ten pozwala nam oceni wykorzystanie przewodu i jak wynika z tab. 11.1 dla wysokich czstotliwoci nie jest celowe stosowanie przewodw o promieniu wikszym od wartoci podanych w tablicy. Rozkad moduu gstoci prdu w dugim przewodzie miedzianym o przekroju koowym pokazano na rys. 11.12 i 11.13. rednica przewodu wynosi 1cm i 5 cm odpowiednio. Rozkad moduu gstoci prdu narysowano, przyjmujc na osi odcitych bezwymiarow odlego od osi przewodu = rR. Jak wynika z przytoczonych wykresw dla przewodu o rednicy 1 cm dla czstotliwoci do 500 Hz mona z dobrym przyblieniem oblicza natenie prdu w przewodzie podobnie jak dla prdu staego, a wic zakadajc sta, niezalen od promienia, gsto prdu w przewodniku. Sytuacja ulega istotnej zmianie w przypadku przewodnika o rednicy 5 cm. Jeeli dla 50 Hz mona z pewnym przyblie-

167
niem przyj, e rozkad jest rwnomierny, to dla wyszych czstotliwoci naley uwzgldni nierwnomierno rozkadu gstoci prdu.

Rys. 11.12. Rozkad moduu gstoci prdu w przewodzie o przekroju koowym. rednica przewodu rwna jest 1 cm

Rys. 11.13. Rozkad moduu gstoci prdu w przewodzie o przekroju koowym. rednica przewodu rwna jest 5 cm

Zjawisko wypierania prdu w kierunku powierzchni przewodu nazywamy efektem naskrkowoci. Bardzo wyranie wida to dla czstotliwoci 5 kHz, dla ktrej w przyblieniu cay prd pynie obszarze 15% promienia, liczc od powierzchni przewodu. Zmiana rozkadu gstoci prdu w funkcji czstotliwoci powoduje, e zmianie ulega rezystancja przewodnika, ktra ronie wraz ze wzrostem czstotliwoci. Jest to zwizane z faktem, e prd pynie przez zmniejszony, na skutek zjawiska naskrkowoci, przekrj przewodu. Jak pokazano powyej, umieszczenie materiau przewodzcego w zmiennym w czasie polu magnetycznym powoduje indukowanie si prdw wirowych w tym przewodniku i moe by rdem rnych poytecznych zastosowa, jak rwnie moe prowadzi do niekorzystnych efektw. Nie naley zapomina, e dla pola elektromagnetycznego materia, z ktrej zbudowany jest czowiek jest materi przewodzc o co prawda niewielkiej przewodnoci elektrycznej, ale jednak ciao ludzkie stanowi materia przewodzcy i zmienne pole elektromagnetyczne, szczeglnie o wysokiej czstotliwoci, moe powodowa nisz-

168
czenie termiczne ywych organizmw na skutek indukowanych prdw wirowych. Mona powiedzie, e mamy pewn wiedz na temat oddziaywania pola elektromagnetycznego o bardzo wysokiej czstotliwoci, gdy wystarczy przypomnie sobie efekty przeduonego wystawiania si na promieniowanie soneczne, ktre jest niczym innym, jak fal pola elektromagnetycznego. Warto zwrci uwag na ostrzeenia lekarzy dotyczce raka skry, wywoywanego wedug wielu specjalistw przez promieniowanie soneczne. Jak na organizmy ywe dziaa pole elektromagnetyczne o niskich czstotliwociach, a w szczeglnoci o czstotliwoci przemysowej 50 Hz, posiadamy niewielk wiedz. W wielu laboratoriach na wiecie s prowadzone intensywne badania dotyczce wpywu pl elektromagnetycznych o niskiej czstotliwoci na organizmy ywe. Z pewnoci naley unika dugotrwaego przebywania w silnych polach elektromagnetycznych, nawet o czstotliwoci przemysowej.

Rozdzia 12

FALE ELEKTROMAGNETYCZNE

Dziki swemu geniuszowi Maxwell teoretycznie przewidzia istnienie fal elektromagnetycznych. Eksperymentalne potwierdzenie istnienia tych fal przez Hertza zapocztkowao ich wykorzystanie w zastosowaniach praktycznych. Powstay nowe dziedziny techniki, ktrych dynamiczny rozwj obserwujemy, a pole elektromagnetyczne znajduje coraz to nowe zastosowania w rnych dziedzinach dziaalnoci czowieka. Zakres widma czstotliwoci pola elektromagnetycznego wystpujcy w otaczajcym nas wiecie jest olbrzymi. Zakres przedstawia tabela 12.1.
Tabela 12.1
Dugo fali w prni [m] 310 3 0,03 10
7 6 6

Czstotliwo [Hz] 0100 10 10

8

Obszar zastosowa energetyka radio, telewizja, telefonia komrkowa promieniowanie podczerwone

Uproszczony model matematyczny teoria obwodw teoria obwodw, obwody o parametrach rozoonych mikrofale, rwnania Maxwella rwnania Maxwella rwnania Maxwella rwnania Maxwella rwnania Maxwella rwnania Maxwella

10

310
7 14

14

7,610 410 10 10 10
8

3,910 7,510 10
16

14

wiato widzialne nadfiolet promieniowanie rentgenowskie promieniowanie

12

10 10

20

13

22

W ostatniej kolumnie tabeli 12.1 podano najczciej stosowane modele matematyczne w podanych zakresach czstotliwoci. Nie oznacza to, e rwnania Maxwella nie opisuj zjawisk zachodzcych w tym zakresie widma fal elektromagnetycznych. Jedynym celem byo pokazanie, e w podanych zakresach udao si zbudowa proste modele pozwalajce z zadowalajc dokadnoci dokona opisu zjawisk zachodzcych w urzdzeniach elektrycznych. W poprzednim rozdziale omawiano model quasi stacjonarny pola elektromagnetycznego, ktry w pewnych, praktycznie wanych przypadkach, naley zastosowa w postaci rwna czstkowych, dla uzyskania opisu pola elektromagnetycznego nawet dla bardzo niskich czstotliwoci. Podobna sytuacja wystpuje w przypadku oblicze pola elektromagnetycznego. W celu zapoznania si z elementarnymi zjawiskami zwizanymi z propagacj fal elektromagnetycznych rozwaymy rozwizanie rwna Maxwella w prni, przy zaoeniu nie

170
wystpowania rde, co oznacza przyjcie = 0 i j = 0 i ukad rwna Maxwella przyjmuje posta: B rot E = t

rot B =

1 E c 2 t

(12.1)

divE = 0 divB = 0 gdzie

c= 1 (12.2)

0 0

jest prdkoci wiata w prni. Rozpatrzymy propagacj fal w ukadzie wsprzdnych prostoktnych, przyjmujc, e skadowe pola elektromagnetycznego s jedynie funkcjami czasu t i zmiennej przestrzennej z, a wic natenie pola elektrycznego E(z,t) ma skadowe Ex(z,t), Ey(z,t), Ez(z,t) i wektor indukcji magnetycznej B(z,t) ma skadowe Bx(z,t), By(z,t), Bz(z,t). Z rwna zawierajcych dywergencj otrzymujemy:
E z =0 z B z = 0. z

(12.3)

Jedynym moliwym rozwizaniem ukadu rwna (12.3) jest niezaleno skadowych Ez wektora natenia pola elektrycznego i Bz wektora indukcji magnetycznej od zmiennej z. Ten wynik oznacza, e w caej przestrzeni skadowa na o z pola elektromagnetycznego jest staa niezalena od z. Mona powiedzie, e nie jest to interesujce nas rozwizanie i przyjmujemy Ez = 0, Bz = 0. Pole elektromagnetyczne ma tylko skadowe w paszczynie x, y. Takie pole nazywamy polem paskim. Po przyjciu zerowania si skadowych na o z pola elektromagnetycznego moemy przesta zajmowa si rwnaniami zwierajcymi dywergencj, gdy s one przy przyjtych zaoeniach spenione. Dalsze wnioski otrzymamy z pierwszych dwch rwna Maxwella (12.1). Po ich rozpisaniu na poszczeglne osie ukadu wsprzdnych, przy uwzgldnieniu zerowania si skadowych na o z, mamy:

E y z

B x t

B y E x = z t 1 E x = 2 z c t Bx 1 E y = 2 . z c t B y

(12.4)

171
Rniczkujc pierwsze z rwna ukadu (12.4) wzgldem z, a czwarte wzgldem t, moemy wyeliminowa indukcj magnetyczn. Podobnie moemy wyeliminowa indukcj magnetyczn z trzeciego i drugiego rwnania, otrzymujc:

2 Ex z 2 2Ey z 2

= =

2 1 Ex

c 2 t 2
2 1 Ey

(12.5)

c 2 t 2

Dokonujc eliminacji natenia pola elektrycznego, w podobny sposb, otrzymujemy identyczne rwnania dotyczce skadowych indukcji magnetycznej:

2 Bx z 2 2 By z 2

= =

2 1 Bx

c 2 t 2
2 1 By

(12.6)

c 2 t 2

Otrzymane przez nas rwnania s nazywane rwnaniami falowymi. Korzystajc z podstawowej wasnoci rwna rniczkowych stwierdzajcej, e to samo rwnanie ma to samo rozwizanie, niezalenie jak nazywa si zmienna niezalena, wystarczy znale rozwizanie jednego z rwna (12.5), (12.6). Dla oszczdnoci zapisu napiszemy ogln posta jednowymiarowego rwnania falowego w postaci:
2 f z 2 =

1 2 f c 2 t 2

(12.7)

gdzie funkcja f(z,t) jest jedn ze skadowych wystpujcych w rwnaniach (12.5), (12.6). W celu znalezienia oglnego rozwizania rwnania (12.7) dokonamy zamiany zmiennych podstawiajc: = z ct
= z + ct

Obliczajc pochodne w nowych zmiennych mamy:

f f f f f = + = + , bo =1 i z z z z 2 f z 2 = f f f + = z z
z + f f +

= 1; z

2 f 2 f 2 f + + = 2 ; z 2 2

f f f f f = + = c +c , bo = c i t t t t
2 f t 2 =

=c; t

2 2 2 f f f z f f z 2 f 2 f 2 f . + c = c c + c 2 =c t t 2 2

172
Podstawiajc pochodne obliczone w nowych zmiennych do rwnania (12.7) po wykonaniu redukcji, otrzymujemy: 2 f 4 =0 (12.8) Oglne rozwizania rwnania (12.8) ma posta: f(,) = h() + g() (12.9) gdzie h() i g() dowolne dwukrotnie rniczkowalne funkcje odpowiednio zmiennej i . Posta funkcji h i g wyznacza si na podstawie odpowiednich warunkw brzegowych i pocztkowych. Dla przedyskutowania oglnych wasnoci rozwizania rwnania falowego nie musimy zna konkretnej postaci funkcji h i g, dlatego nie bdziemy rozpatrywa tych warunkw. Wracajc do zmiennych z, t, otrzymujemy rozwizanie rwnania falowego w postaci: f(z,t) = h(z ct) + g(z + ct) (12.10) Przeprowadzimy analiz obu skadnikw rozwizania rozpatrujc funkcj r(x) zdefiniowan wzorem:

cos x dla r ( x) = 2 0 dla

x [1,1] x [1,1]

(12.11)

ktry przedstawia impuls w postaci poowy cosinusoidy w przedziale [1,1]. Analizujc pierwszy skadnik dla h(z ct) = r(z ct), uzyskuje si wykres funkcji h(z ct) dla rnych chwil czasowych przedstawiony na rys. 12.1. Z przedstawionego obrazu funkcji h(z ct) wynika, e impuls, ktry w chwili t = 0 znajdowa si na odcinku [1,1] w nastpnych chwilach czasowych ulega przemieszczeniu w kierunku rosncych z. Prdko przemieszczania si obrazu moemy wyznaczy, obliczajc pochodn po czasie ze staej wartoci argumentu, czyli: d ( z ct ) = const dt i po zrniczkowaniu obu stron rwnoci znajdujemy, e impuls przemieszcza si z prdkoci: dz (12.12) =c dt w kierunku wzrostu wsprzdnej z. Pierwszy skadnik rozwizania (12.10) rwnania falowego opisuje fal wdrujc w kierunku rosncych z z prdkoci c. Bdziemy t fal oznaczali indeksem + i nazywali fal wspbien lub padajc. Drugi skadnik po przyjciu g(z + ct) = r(z + ct) dla rnych chwil czasowych przedstawiono na rysunku 12.2.

173

Rys. 12.1 Obraz impulsu h(z ct) dla rnych chwil czasowych

Rys. 12.2. Obraz impulsu g(z + ct) dla rnych chwil czasowych

Rozwizanie reprezentowane przez skadnik zaleny od argumentu z + ct reprezentuje fal poruszajc si w kierunku malejcych z. Prdko przemieszczania si znajdujemy, rniczkujc po czasie rwnanie: z + ct = const. std
dz = c. dt

(12.13)

Fal o argumencie z + ct bdziemy oznaczali indeksem i nazywali fal przeciwbien bd odbit. Korzystajc z otrzymanego rozwizania rwnania falowego (12.10), zapiszemy rozwizanie rwnania (12.5) dla pola elektrycznego w postaci:
E x ( z , t ) = E x + ( z ct ) + E x ( z + ct ) E y ( z , t ) = E y + ( z ct ) + E y ( z + ct ) i podobnie rozwizania rwna (12.6) dla indukcji magnetycznej: B x ( z , t ) = B x + ( z ct ) + B x ( z + ct ) B y ( z , t ) = B y + ( z ct ) + B y ( z + ct ) (12.15) (12.14)

174
Jednak funkcje Ex+, Ey+, Ex i Ey oraz funkcje Bx+, By+, Bx i By nie mog by wybrane cakowicie niezalenie od siebie, gdy musz spenia rwnania Maxwella (12.4). Dla okrelenia warunkw, jakie musz spenia funkcje opisujce pole elektryczne i magnetyczne, najwygodniej jest zapisa poszczeglne funkcje w zalenoci od argumentw , , co uatwia obliczenie pochodnych. Z pierwszego z rwna (12.4) wynikaj zwizki:

E y z

Bx t

E ( ) + E y ( ) E ( ) + E y ( ) + = y + z y + z = [B ( ) + Bx ( )] + [Bx + ( ) + Bx ( )] x + t t dE y + ( ) d + dE y ( ) d = c dBx + ( ) dE ( ) + c x d d

Porwnujc ze sob wielkoci dla tych samych argumentw, po wykonaniu cakowania, otrzymujemy zwizki, jakie musz spenia skadowe pola elektromagnetycznego:

E y + = cBx + E y = cBx
Podobnie na mocy drugiego z rwna (12.4) otrzymujemy:

(12.16)

E x + = cB y + E x = cB y

(12.17)

Warto zwrci uwag, e czsto zamiast wektora indukcji magnetycznej stosuje si opis za pomoc wektora natenia pola magnetycznego. Biorc pod uwag, e dla prni zachodzi

B = 0H
rwnania (12.16) i (12.17), zapisujemy w postaci:
E y+ = z f H x+ E y = z f H x E x+ = z f H y+ E x = z f H y

(12.18)

(12.19)

gdzie

zf =

0 377 0

(11.20)

jest nazywana impedancj falow prni. Na podstawie rwna (12.14)(12.17) moemy sobie wyobrazi, jak propaguje si paska fala elektromagnetyczna. Fala przemieszcza si w kierunku osi z, a pole elektroma-

175
gnetyczne ma skadowe w paszczynie x, y prostopadej do kierunku propagacji. W czasie procesu propagacji nastpuje wymiana energii midzy polem elektrycznym i prostopadym do niego polem magnetycznym. W orodku bezstratnym, jakim jest prnia lub niezjonizowane gazy, fale elektromagnetyczne nie ulegaj odksztaceniu (rys. 12.1), (12.2). Tak fal, w ktrej skadowe pola elektromagnetycznego s prostopade do kierunku propagacji, nazywamy fal poprzeczn i czsto oznaczamy skrtem TEM (ang. Transverse ElectroMagnetic). Moe si wydawa, e przyjty przez nas model jest modelem czysto teoretycznym nieistniejcym w realnym wiecie. Nie jest to jednak cakowicie prawdziwe, gdy w dostatecznie duej odlegoci od rda pola praktycznie wszystkie obserwowane przez nas fale s falami paskimi dobrze opisywanymi przez przedstawiony model, w szczeglnoci tak fal jest wiato soneczne czy sygna telekomunikacyjny z oddalonej anteny.