4. Po demaskacjach: Cyniczny pmrok.

Szkice o autodementi owieceniowego etosu

Ihr seid noch immer da!.Nein, das ist unerhrt, Verschwindet doch, wir haben ja aufgeklrt! Das Teufelspack, es fragt nach keiner Regel. Wir sind so klug, und dennoch spukts in Tegel. J. W. Goethe, Faust I, Walpurgisnacht

Ich sehe zu, ist das nichts? Wem ist damit geholfen? Wem ist zu helfen? powiedzia Fabian. Erich Kstner, 1931

Albowiem wiedz, co czyni Ernst Ottwald, 1931

Tych osiem gwatownych i okupionych cik walk atakw refleksyjnego owiecenia stworzyo pewn histori, podobnie jak uczyniy to wielkie przewroty w naukach przyrodniczych i technice, z ktrymi owiecenie od dobrych dwustu lat jednoczy si w dokonywaniu permanentnej rewolucji przemysowej i kulturalnej. Podobnie jak zmieniy ycie spoeczestw: urbanizacja, motoryzacja, elektryfikacja i informatyzacja, tak praca refleksji i krytyki przeobrazia od podstaw wiadomo ludzi i narzucia jej now dynamiczn struktur. Nie istnieje ju nic trwaego. Praca refleksji i krytyki rozoraa intelektualnopsychiczne pole, na ktrym nie mog duej rosn stare odmiany tradycji, tosamoci i osobowoci. Jej rezultaty skadaj si na pewn cao nowoczesnoci, w ktrej ycie zdane jest na permanentny kryzys. I. Owiecona przeszkoda owiecenia

Z pewnoci owiecenie osigno znaczy sukces. W jego arsenaach znajduje si bowiem or krytyki; kto wziby pod uwag wycznie j, musiaby stwierdzi, e w walce na pogldy tak wyposaona strona niechybnie zwyciy. Jednak adna ze stron nie moe 118

wycznie dla siebie roci sobie pretensji do uywania tej broni. Krytyka nie ma jednego waciciela, ale jest udziaem wielu szk, frakcji, nurtw, awangard. Tak naprawd nie istnieje jednolity i jednoznaczny ruch owieceniowy. Do dialektyki owiecenia naley fakt, e nie stworzyo ono nigdy jakiego zwartego frontu; bardzo szybko przeszo na stron przeciwn tej, ktr reprezentowao wczeniej. Jak pokazuje druga uwaga wstpna, owiecenie zaamuje si w obliczu oporu przeciwstawnych mu si (wadzy hegemonicznej, tradycji, przesdu). Poniewa wiedza daje wadz, kada wadza hegemoniczna, ktrej jaka inna wiedza rzucia wyzwanie, musi prbowa zachowa wiedz, ktra daje jej wadz. Nie kada jednak wadza jest odpowiednim podmiotem dla kadej wiedzy. Wiedzy refleksyjnej na przykad nie sposb oddzieli od jej podmiotu, dlatego hegemonom pozostaje tylko jeden rodek: odseparowanie reprezentantw moliwej wadzy opozycyjnej od rodkw autorefeksji. To tu maj sw przyczyn prastare dzieje przemocy wobec idei; nie jest to ani przemoc wobec osb, ani wobec rzeczy w jakim trywialnym sensie; jest to przemoc wobec autorefleksji i sposobu wyraanie siebie osb, ktre s w niebezpieczestwie dowiedzenia si tego, czego nie powinny wiedzie. W powyszej formule mieci si historia cenzury, jako historia polityki skierowanej przeciwko refleksji. W chwili, kiedy ludzie dojrzewaj do prawdy o samych sobie i czcych ich stosunkach spoecznych, bdcy u wadzy od zawsze prbowali rozbi lustro, w ktrym ludzie ci mogliby rozpozna, kim s i co si z nimi dzieje. Owiecenie, niewane jak bardzo bezsilne wydaj si by same tyko rodki intelektualne, jest subtelnie urzekajce niczym wiato, w nawizaniu do ktrego w cakiem mistycznym stylu okrela si ono jako: les lumires, czyli iluminacj. wiato nie dochodzi jedynie tam, gdzie jakie przeszkody zaamuj jego promienie. Celem owieceniu jest zatem w pierwszym rzdzie wzniecenie wiata, a nastpnie usunicie z drogi przeszkd, ktre nie pozwalaj mu si rozprzestrzeni. wiato samo w sobie nie moe mie wrogw. O samym sobie myli jako o pokojowo rozjaniajcej energii. Jasno jest tam, gdzie owietlone powierzchnie wiato odbijaj. Pytaniem bdzie tu: czy owe odbijajce wiato powierzchnie s rzeczywicie ostatecznym celem iluminacji, czy te owe powierzchnie przesuwaj si na pozycj midzy rdami owiecenia a jego prawdziwymi adresatami? W jzyku osiemnastowiecznego wolnomularstwa przeszkody, ktre zakcay i blokoway wiato wiedzy miay trzy nazwy: zabobon, bd, niewiedza. Nazywano je take trzema potworami. Byy realnymi siami, z ktrymi wypadao si liczy i ktre owiecenie postanowio sprowokowa i przezwyciy. Dlatego pierwsi przedstawiciele owiecenia pod sztandarem niesienia wiata, peni naiwnego polotu, stawali na przeciw wadzy i dali dla siebie wolnej drogi. Nie dostrzegali jednak dostatecznie wyranie czwartego potwora, waciwego i zarazem najtrudniejszego przeciwnika. Atakowali monowadcw, ale nie ich wiedz. Wielokrotnie zaniedbywali to, by systematycznie przeanalizowa wiedz panw waciw dla wadzy hegemonicznej, ktra zawsze posiada struktur wiedzy podwjnej: wiedzy uywanej w sztuce sprawowania wadzy, i wiedzy zgodnej z normami wiadomoci powszechnej. wiadomo panujcych jest ow powierzchni odbijajc wiato, ktra decyduje o przebiegu i rozprzestrzenianiu si procesu owiecenia. Dlatego owiecenie przynosi dopiero tak naprawd sia, ktra jest niczym refleks, czyli odbiciem wiata.. Reflektuje ona w podwjnym sensie tego sowa jako spojrzenie na sam siebie i jako zaamanie si oraz odbicie wiata. Panujcy, jeli nie s tylko aroganccy, musz zaj pozycj midzy owieceniem a jego adresatami po to, by przeszkodzi szerzeniu si nowej wadzowiedzy i powstaniu nowego podmiotu wiedzowadzy. Pastwo musi zna prawd, zanim moe j ocenzurowa. Tragizm dawnej socjaldemokracji polega na tym, e z pord setek znacze twierdzenia, e wiedza jest potg rozpoznaa tylko nieliczne. Chronicznie zapoznawaa, jaka to wiedza,

119

ktra rzeczywicie daje wadz, i jak wadz musi si mie oraz jak wadz musi si by, eby osign wiedz, ktra wadz powiksza. We francuskim konserwatyzmie i rojalizmie XIX i XX wieku cigle spekulowano z penym resentymentem o tym, jak mona byo unikn rewolucji 1789 roku. Takie reakcyjne rezonowanie ma bd co bd interesujcy wymiar; monarchistyczny konserwatyzm trafia w nerw cynicznie pojtnej polityki wielkomocarstwowej. Tok mylowy jest bardzo prosty: Wszystko by moe nie musiaoby si tak potoczy jeli monarchia w peni wyczerpaaby swoje zdolnoci do reform; gdyby nauczy si elastycznie obchodzi z rzeczywistoci buruazyjnego porzdku ekonomicznego; kiedy uczyniaby now ekonomi podstaw swojej polityki budetowej etc. Rojalici, gdyby byli inteligentni, jako pierwsi przyznaliby, e Ludwig XV i Ludwig XVI przyczynili si do upadku za spraw bdw i politycznej impotencji. Nie wyrzekaliby si przez to idei monarchii jako takiej, poniewa susznie licz si z moliwoci istnienia pojtnego despotyzmu. Polityczni gupcy we Francji XVIII wieku dopuszczali, e wadzowiedza stworzy sobie centrum poza monarchi. Jeli przyjrze si bliej, to acuch stricte rewolucyjnych wydarze zaczyna si wraz z ckliwym i przygnbiajcym spektaklem: wadza hegemoniczna w ostatniej chwili prbowaa uzupeni wiedz o problemach ludu, aby ponownie uchwyci w donie cugle, ktre jej si wylizgny. Taki jest sens owych sawnych zeszytw skarg, jakie w przeddzie rewolucji na rozkaz korony miay by wypeniane przez kad choby najodleglejsz wsplnot i miejsk spoeczno, dziki czemu do najwyszych warstw w kocu doszoby, jakie s rzeczywiste potrzeby i oczekiwania ludu. W akcie patriarchalnej pokory, w ktrym lud odgrywa swoj rol z ogromn nadziej i polityczno-erotycznym biciem serca, monarchia przyznawaa, e jest niedouczona. Dawaa dozrozumienia, e od teraz ona chce by podmiotem owej wiedzy i owych politycznych potrzeb, ktrych oddanie w rce rewolucyjne tolerowaa znosia zbyt dugo. Ale wanie tym wprowadzaa w ruch nien kul wydarze rewolucyjnych, ktrej pd nie zatrzyma aden wewntrzsystemowy hamulec. W wielkich monarchiach kontynentalnych XVIII wieku uznanie zyska innego rodzaju rzdzenia owiecenie patriarchalne. Elity monarchii Prus, Austrii i Rosji, ktre chciay si uczy. Mwi si przeto o owieceniu Piotrowym, Fryderycjaskim i Jzefiaskim, podczas gdy przy najlepszej woli nie sposb mwi o owieceniu Ludwicjaskim. W krajach owieconego absolutyzmu realizowa si semikonserwatywny plan postpu zaprojektowany od gry, z ktrego pochodzi pomys nowoczesnej idei planowania, usiujcej poczy maksimum socjalnej stabilnoci z maksimum ekspansji wadzy i produkcji. Nawet wspczesne systemy socjalistyczne postpuj cakiem w stylu owieconego absolutyzmu, ktry w midzyczasie okreli si mianem centralizmu demokratycznym czy te dyktatury proletariatu, co jest zwykym pustosowiem. Przykad niemiecki cieszy si tutaj mroczn sawa. Niemieckie owiecenie reprezentuj bowiem nie tylko Lessing i Kant, ale take Fryderyk II Pruski, ktrego trzeba zaliczy do wybitnych postaci epoki. Jako ksie by dzieckiem epoki owieceniowej, autorem Anty-Machiavellego, ktry dawnej sztuce rzdzenia pastwem zarzuca otwarty cynizm technik panowania. Jako monarcha musia sta si najbardziej refleksyjnym ucielenieniem zmodernizowanej wiedzy waciwej panowaniu. Jego filozofia polityczna szykuje nowe wcielenie wadzy, przemienia pok w laboratorium nieznanej dotd sztuki represji. Nowy cynizm Fryderyka by zakamuflowany przez melancholi, poniewa dy do osobistej integralnoci prbujc zastosowa do samego siebie prusko-ascetyczn polityk posuszestwa. W formalnym, a take po czci egzystencjalnym wymiarze, przenosi ide

Daremnym trudem jest ch owiecania ludzkoci. Na ile to moliwe trzeba zadowoli si tym, by samemu by mdrym, bdzenie za pozostawi posplstwu i dy tylko do powstrzymania go od zbrodni, ktre zakcaj porzdek spoeczny (Fryderyk II Pruski w licie do dAlamberta z 1770 roku).

120

suebnoci na koron, nazywajc krla pierwszym sug pastwa. To tutaj zaczyna si depersonalizacja wadzy, kulminujca w nowoczesnej biurokracji. Melancholia Fryderyka pokazuje, e w owieconym despotyzmie musi pojawi si pewien ton tragiczny, ktry zreszt wielu admiratorom Prus przydawa tajemniczen i sentymentalnej aury ich osobowoci; ywi si tym jeszcze dzisiejsza nostalgia za Prusami, owym wykwitem socjalno-liberalnego, urzdniczego romantyzmu. Niemieckie owiecenie, bardziej ni jakiekolwiek inne, odczuwa w sobie rys schizoidalny; wie o rzeczach, ktrym nie pozwala zaistnie; nosi wiedz, ktrej nie moe by rzeczywistym podmiotem. Zachowuje j dla siebie, by nie przedostaa si do ludzi, ktrzy niechybnie postpowayby wedle swojego uznania, gdyby tylko t wiedz posiaday. W tej schizofrenicznej melancholii zaczyna rozwija si czerwona ni nowszej niemieckiej historii demoralizacja mieszczaskiego owiecenia dokonana za spraw inteligentnej wadzy hegemonicznej. Otto von Bismarck by drug wielk cyniczn si niemieckiego modernizmu, postaci represyjn, w najwyszym stopniu zdoln do refleksji. Jako twrca narodu opnionego (1871) prbowa zarazem cofn jego wewntrzpolityczny zegar o dobre p wieku. Uprawia krytyk ewolucji na wielk skal. Dy do tego, aby zachowa standardy ubezwasnowolnienia, ktre w jego czasach nie odpowiaday ju rwnowadze wewntrznych podmiotw wadzy. Nie tylko tumi polityczn wol dawnego stanu czwartego (socjaldemokracji), ktra od dawna dawaa o sobie zna, ale take stanu trzeciego, mieszczaskiego liberalizmu. Bismarck nienawidzi otwarto jeszcze bardziej ni nienawidzi czerwon band socjaldemokracji. Nawet w politycznym katolicyzmie (centrum) dopatrywa si roszcze do politycznego ja, ktrych pojawienie si spowodowa jego wasny cynizm. Miejsce, gdzie wszystkie te formy tosamoci politycznej chciay wyraa sw wol, czyli parlament pruski a pniej parlament Rzeszy, nazywa dosadnie i lekcewaco gadajc bud, gdy rzeczywiste decyzje zapaday zawsze midzy nim a koron. W tym miejscu przebyskujca ni niemieckiego cynizmu panw zmienia si w mocny sznur. Gadajcie sobie ile chcecie, ale bdcie posuszni! tak zaczyna si proces, ktry poprzez Gadajc bud czasw Bismarcka, koczy si w ubezwasnowolnionym i chaotycznym parlamentaryzmem epoki Weimarskiej. Pozostaje do rozwaenia, czy w czasach socjaldemokratycznych dyfuzja tosamoci owiecenia nie nastpowaa jeszcze bardziej, bowiem dochodzi do rzdw owieconych, w podmiocie wadzy wzmaga si schizoidalne napicie; musi on rozdwoi swoj wasn owiecon wiedz i zda si na melancholijny realizm rzdzenia nauczy si sztuki drugiego z najwikszych wciele za. adna sama tylko moralna wiadomo, ani adne przywizanie do naczelnych zasad nie poradzi sobie ze skomplikowanym realizmem sprawowania wadzy. Nie bez przyczyny owiadczyem w przedmowie, e krytyka cynicznego rozumu jest pewn medytacj nad twierdzeniem, e wiedza jest potg, ktre byo hasem dawnej socjaldemokracji; ta krytyka prowadzi zatem w caoci do medytacyjnego uzasadnienia i zniesienia tego, co tworzy jdro socjaldemokracji: pragmatycznego rozumu politycznego. Jego pragmatyzm respektuje to, co jest, ale poniewa jest rozumem, ustawicznie obraca si przeciwko niemu. Pod znakiem krytyki cynicznego rozumu owiecenie moe odnowi swoje szanse i pozosta wierne swojemu najbardziej autentycznemu projektowi: zmiany bytu przez wiadomo. Kontynuowanie owiecenia oznacza przygotowanie si na to, e nieuchronny amoralizm rzeczywistego wiata zwyciy wszystko, co wystpuje w wiadomoci jako sama tylko moralno. Czy nie tego uczy dzi socjaldemokracja, kiedy, niemal na przekr swojej woli, opanowywana jest przez wielk dialektyk? Ten bl uczenia si jest jednym z trzech gwnych czynnikw w procesie autodemnti dzisiejszego owiecenia..

Mwic mniej wzniole, przez wielki chaos, przez ambiwalencj faktycznoci.

121

Owiecenie przeywa swoje gwne zaamanie w obliczu politycznego cynizmu wadz hegemonicznych. Poniewa wiedza jest potg, a potga, ktra zmuszona jest do walki, prowadzi do rozdwojenia wiedzy na wiedz dajc moliwo przeycia i wiedz takiej moliwoci nie dajc. Tylko z pozoru wyglda to na przeciwiestwo realizmu i idealizmu. W istocie naprzeciw siebie staj tu realizm schizoidalny i nieschizoidalny. Pierwszy wydaje si by powany, drugi bezczelny. Pierwszy przyjmuje odpowiedzialno za to, co nieodpowiedzialne, drugi broni nieodpowiedzialnie tego, co odpowiedzialne. Pierwszy pragnie, jak twierdzi, zapewni przeycie; drugi chciaby broni godnoci ycia przed ekscesami realizmu wadzy. II. Poraki owiecenia Obok naczelnego zaamania si owiecenia w obliczu antyrefleksyjnej polityki wadz hegemonicznych, ktre wiadomie dyy do konserwowania naiwnoci innych, obserwujemy dalsze zaamania i nierwnomiernoci rozwoju, ktrym ulega owiecenie a do granicy swojego autodementi.

1. Poraka w czasie Owiecenie jest procesem zachodzcym w czasie, pewn form ewolucji. Wypenia czas ycia jednostek i czas funkcjonowania instytucji. Nic w nim nie dokonuje si w cigu nocy, chocia nieobce s mu skoki i nage przebudzenia. Jego rytm jest trudny do przewidzenia i zmienia si nieskoczenie, odpowiednio do wewntrznych i zewntrznych uwarunkowa i przeciwnoci. Niczym w pomieniu jego energia najwiksza jest w centrum, gasnc na peryferiach. Jego impuls, wychodzcy od pionierw i mistrzw refleksyjnego mylenia w filozofii oraz sztukach, zaamuje si w pierwszym rzdzie w rodowisku inteligencji, w ktrym dominuje inercja, nastpnie w wiecie spoecznej pracy i polityki, dalej w niezliczonych obszarach prywatnoci, odseparowanych od tego, co powszechne i w kocu odbija si od surowej, nie dajcej si ju owieci ndzy. Genetycznie rzecz ujmujc owiecenie zna wiele etapw i stopni, ktre wczeniej w uderzajcy sposb pojawiay si w ruchach ezoterycznych; na przykad w dawnym wolnomularstwie inscenizowano hierarchi stopni wtajemniczenia, przedstawiajc kolejno dojrzewania, refleksji, wiczenia i owiecenia. Ten konieczny, ewolucyjno-genetyczny system stopni w procesie owiecenia rozumianym jako inicjacja zosta cakowicie skorumpowany w nowoczesnej pedagogice; przetrwa jeszcze tylko w zewntrznej formie stopniowo zorganizowanego systemu ksztacenia oraz kolejnoci klas i semestrw. Plany nauczania nowoczesnych szk s parodi idei rozwoju. W dawnym Humboldiaskim uniwersytecie, z jego autorytarnymi stosunkami midzy uczcymi i uczonymi oraz z jego studenckimi swobodami, yo jeszcze poczucie owej ewolucyjnej prawidowoci i szansy na osobiste wtajemniczenie w arkana wiedzy. We wspczesnych systemach ksztacenia upada idea poznania upodmiotowionego, zarwno wrd uczcych, jak i wrd studentw. Profesorowie nie s dzi autentycznymi i wyznawcami goszonych prawd, lecz kim, kto prowadzi trening na kursach nabywania wiedzy, yciowo nieprzydatnej. Uniwersytety i

* Obok omawiam historyczn kompromitacj alternatywy marksowskiej (s. 184) i proces zmcenia caej spoeczno-psychologicznej atmosfery (s. 245).

122

szkoy ucz schizoidalnej gry rozpisanej na role, w ktrej pozbawiona motywacji i perspektyw inteligentna modzie uczy si podania za oglnymi standardami owieconego bezsensu. W czasowej refrakcji owiecenia wyrniamy wymiar biograficzny i socjologiczny. Kade nowe pokolenie potrzebuje czasu, by we waciwym sobie rytmie odrobi swe zadanie. Ale poniewa schizoidalna kultura dy do depersonalizacji owiecenia, do owiecenia bez podmiotu, z nowoczesnych szk wydobywa si jedno gbokie westchnienie. Modzi ludzie zwalczaj owieceniowy aparat z pozycji przeciwnika. Gdyby nie nauczyciele, ktrzy pomimo zaj lekcyjnych desperacko staraj si podtrzyma proces owiecenia i na przekr panujcym stosunkom inwestuj swoj energi yciow w dziaania edukacyjne, mao ktry ucze wiedziaby, dlaczego powinien chodzi do szkoy. Im bardziej systematycznie planuje si wychowanie, tym bardziej zaley ono od przypadku albo szczcia, jeli w ogle wychowanie jest jeszcze w ogle wtajemniczaniem w wiadome ycie. Rozpatrujc socjologiczny aspekt czasowej refrakcji owiecenia mamy oto prowincj w sensie konkretnym i metaforycznym stawiajca opr impulsowi owiecenia swoj inercj. Prowincja oznacza dopasowanie si do represji i niesprawiedliwoci, ktrych waciwie ju nie ma. W istocie funkcjonuj jedynie na jaowym biegu przyzwyczaje i samoogranicze pozbawione koniecznoci. W epoce ekspansywnego owiecenia daje si przede wszystkim odczu, jak zabjcza jest ndza pozbawiona racji bytu, jak aosne jest bezpodstawne nieszczcie. Prowincja wsptworzya proces modernizacji, nie biorc udziau w procesie liberalizacji; sza razem, mimo to pozostajc w tyle. Dzi obraz ten z pewnoci si zmienia. Obserwuje si wzgldne odwrcenie tendencji w relacji wiadomo centralna wiadomo lokalna; pewne znaki jasno wiadcz o tym, e uparte pozostawanie w tyle nie jest tym samym, co wiadomie niechcie-dalej-i-razem. Nowa prowincjonalna wiadomo podkrela, e owiecenie nie moe na zawsze rezerwowa dla siebie cisego przymierza z kompleksem przyrodoznawczotechinczo-przemysowym, chocia od stuleci by on dla niego nieodcznym towarzyszem. Spoeczna elita owiecenia zmierza dzi do relatywizacji owego owiecenia technicznego, wraz z ktrego rozptaniem rozpocza si gorca faza naszej historii. Odkryto w niej lady mityczne, marzenia racjonalno-magicznego opanowania przyrody, fantazje na temat wszechmocy inynierii politycznej. W technokulturze urzeczywistniaj si miejskie formy imperializmu. Mno si gosy o duym znaczeniu teoretycznym - od Toynbeeego do Wittfogla ktre snuj przypuszczenia, e przyszo cywilizacji opartej na pastwie i cywilizacji przemysowej moe oznacza prowincj. 2. Poraka partyjna Ten kto pyta o polityczny podmiot owiecenia wpada w gszcz problemw. Zasadniczo motywy owieceniowe rozdwajaj si midzy liberalizmem i socjalizmem, ktry z kolei dzieli si na autorytarno-komunistyczny, socjaldemokratyczny i anarchistyczny. Kade z tych stronnictw gono rocio sobie pretensje do posiadania szczeglnej relacji, a nawet cakowitej tosamoci z owieceniem i nauk. Ju w samej swej nazwie liberalizm umieszcza nie tylko wolno ekonomiczn, lecz take wolno obywatelsk i wolno myli; socjaldemokracja przedstawia siebie od dawna jako parti racjonalnego sterowania rozwojem spoecznym; a komunizm gra swoj gr, prezentujc si jako prd mylowy, w ktrym partyjno i poznanie prawdy stay si jednym. Komu wierzy? Kto jest jeszcze wystarczajco niezaleny, by postawi to pytanie, temu nie

Por. Peter Jiraks, Zukunft als Provinz, Frankfurter Hefte, 33 Jg., Heft 4. April 1978.

123

pozostaje nic innego jak wysiek samodzielnego mylenia, w skutek czego potencjalnie moe powsta nowa partia owieceniowa, partia wasnych pogldw. Kto byby wystarczajco wolny, by to uczyni, byby zapewne take wystarczajco wolny, by uzna za suszny antypartyjny impuls anarchizmu, ktry atakuje wszystkie partie jako surogaty pastwa i suponuje im bycie mechanizmami ogupiania i aparatami zawaszczania gosujcych baranw. Tak oto pikne dialektyczne powiedzenie o prawdzie i partyjnoci pozostaje mydlan bak do czasu a odkryje si jak pozapartyjn parti, ktra suy oglnemu interesowi ycia, blokujcc w lepe tryby samozniszczenia. 3. Poraka frakcyjna Zwaszcza gboka krytyka owiecenia ujawniajca fikcj jednoznacznej wiadomoci, natury i tosamoci, jeszcze dzi ma przeciw sobie wielkie siy spoeczne, ktre posuguj si na takimi fikcjami. Mona to atwo pokaza na przykadzie owiecenia zorientowanego na psychologi gbi i walczcego na dwa fronty z innymi frakcjami owieceniowymi, ktre dokonyway na nim formalnego kontrociwcenia. Z jednej strony scjentyzm i medycyna naukowa permanentnie odrzucay psychologi niewiadomoci i oskaray j o mitologi; z drugiej strony oficjalny marksizm denuncjowa j jako symptom buruazyjnej i irracjonalistycznej dekadencji. Owiecenie psychologiczne i owiecenie politycznie s de facto przeciwnikami o tyle, o ile konkuruj nie tylko o woln energi jednostek, lecz take cieraj si ze sob, co do istoty rzeczy. Skoro partyjno tworzy tosamo tak, e jednostki nie tylko sytuuj si po czyjej stronie, ale staj si okrelon parti, refleksja psychologiczna z koniecznoci ingeruje w tak sztuczn niewinno jednostek w sposb destrukcyjny. Przyjmuje tym samym rol owiecenia niechcianego. I na odwrt, jeli psychologiczne owiecenie zaczyna stawa si wiatopogldem, szko, ideologi, a nawet sekt, wwczas prezentuje si w niekorzystnym wietle. Wida to zarwno na przykadzie wielu aosnych ktni i dogmatycznych zapdw nowej psychologicznej ortodoksji, jak i w fiksacjach oraz ograniczeniach psychologizujcej subkultury. Cakowitym skandalem jest, gdy psychologowie jak C. G. Jung mieszajc ambicje i naiwnoci chcieli by usuni politycznym nurtom takim jak faszyzm. Zamiast tworzy psychologi autorytetu i przewietli w ten sposb polityczny masochizm, czoowi przedstawiciele szk i kierunkw psychologicznych dyli do tego, by samemu skosztowa sodyczy autorytetu a mechanizmy masochistyczne wykorzysta na swoj korzy. 4. Poraka inteligencji Wskazywaem wyej, e przymierze owiecenia z procesem tworzenia si cywilizacji naukowo-technicznej nie jest jednoznaczne. Filozofia owiecenia cigle waha si, czy nie przerwa tego wymuszonego zwizeku i nie poszuka nowego stosunku do nauki. Nie moe osigni nauk pozostawi po prostu na buku, jeli nie chce sama siebie unicestwi, poniewa zbyt silne jest nowoytne utosamienie rozumu i nauki. A jednak znaki czasu przemawiaj za zmierzchem boyszcza scjentyzmu. Od czasu europejskiego romantyzmu tak zwane nurty irracjonalistyczne cigle staway na drodze procesowi nowoytnego racjonalizmu; take wspczesno przeywa podobn fal antyracjonalizmu, w ktrej mieszaj si ze sob motywy zwizane z tym, co inne wobec rozumu motywy logiki uczu i mistyki, medytacji i wewntrznego wgldu, mitu i wiatoobrazu magicznego.

124

Ch oddzielenia ziarna od plewu byoby tu z pewnoci trudem daremnym. Ktry z tych impulsw przeyje mod irracjonalizmu, to dopiero si okae. Kiedy nastanie u nas czas amerykaskiego synkretyzmu i przyganie pierwsza ekstaza hasa anything goes, by moe z powrotem szanowane bd powaby jasnoci. Mtne zbitki nie s na duszy czas mie; tam, gdzie wszystko ujdzie, wszystko stajetak samo wae, ale wwczas bdziemy musieli wszystko to znosi. Poza oscylowaniem midzy fascynacj a przesytem owiecenie ma za zadanie wskazanie naukom odpowiedniego miejsca w kulturze. Warunkiem tego byoby sprecyzowanie relacji midzy rodzajami inteligencji szczeglnie midzy rozmaitymi odmianami wiedzy, ktre wystpuj wobec siebie w opozycji, takimi jak nauka i mdro, uczono i intuicja. Od dawna daje si zauway rozproszenie typw inteligencji, ktre w nowoczesnym rozumie tylko pozornie tworz jedno racjonalnoci,. To, co na przykad Geogr Lukcs w Zniszczeniu rozumu atakowa jako irracjonalizm nowoczesnego mylenia buruazyjnego jest w podstawowej intencji cakiem prawomocnym ruchem wyzwalania si pewnego innego rodzaju inteligencji spod hegemonii przyrodoznawczoracjonalistycznej. Niedobre jest w tym jedynie to, e irracjonalizm od Bergsona do Klagesa sam siebie bra zbyt powanie. Narzuca si ze swymi powanymi daniami i intonowa ponury kaznodziejski ton tam, gdzie na miejscu byaby raczej wielka filozoficzna bazenada. W typowo iracjonalistycznej literaturze znajdujemy czsto mieszanin teoretycznej melancholii i pyszakowatoci. Przynajmniej Bergson pisa jeszcze o miechu. Mieszczaski przymus powagi zniszczy satyryczne, poetyckie i ironiczne moliwoci irracjonalizm. Kto widzi to, co inne, mwi rwnie inaczej. Ale ten, kto sens uchwycony po tamtej stronie cisego racjonalizmu, wykada z roszczeniem do wanoci waciwym powanemu poznaniu, degraduje zarwno to, co irracjonalne jak i to, co racjonalne. Gottfried Benn rozpozna istot wieszczego irracjonalizmu mwic, e w Niemczech jest w zwyczaju nazywanie prorokiem myliciela, ktry nie jest w stanie jzykowo wyrazi swojego obrazu wiata. Prawdziwy konserwatyzm od dawna wiedzia to bardzo dobrze. Pod czsto demagogicznym lamentem z powodu postpu zmierzajcego w zym kierunku przemyca pogld, e nowoytny rodzaj wiedzy ma niewiele wsplnego z owym stanem ludzkiej dojrzaoci, ktrego tradycja wszystkich wielkich mistrzw nazywaa mdroci. Mdro nie jest zalena od poziomu technicznego opanowania wiata; odwrotnie, musi go poprzedza w przypadku, gdy proces nauki i techniki kieruje si ku stanom paranoicznym jak to obserwujemy dzi. Z pomoc myli buddyjskiej, taoistycznej, prachrzecijaskiej, indyjskiej i indiaskiej nie mona zbudowa tamocigw produkcyjnych i satelit. We wspczesnej wiedzy usycha jednakowo owa yciowa aktywno, z ktrej czerpay inspiracj dawne teorie mdroci, aby rozprawia o yciu i mierci, mioci i nienawici, mskoci i kobiecoci. Do najwaniejszych motyww literatury opiewajcej mdro naley przestrzeganie przed mdroci faszyw, przed abstrakcyjn wiedz i uczonoci, przed myleniem waciwym wadzy i aroganckim intelektualizmem. III. Wywarzanie na wp otwartych drzwi Pomimo wszystkich oporw, zaama i zwtpienia w siebie owiecenie w trakcie swojego rozwoju wyzwolio potny potencja refleksji. Nie mona o tym zapomina nawet w dzisiejszej fazie demoralizacji. Unaukowienie, psychologizowanie i

125

scholaryzacja szerokich przestrzeni obszarw ycia spoecznego wniosy znaczny element refleksji przede wszystkim do gw warstw inteligencji i miejskiej klasy redniej. Dyfuzja wadzy we wspczesnym pastwie spowodowaa niezwyke rozplenienie si wadzowiedzy, ktra swj cynizm, jak to wyej naszkicowano, to znaczy negacj moralnoci i odrzucenie pogldw nieyciowych, awansowaa do rangi powszechnej mentalnoci kolektywnej. Dochodzimy tu do naszej wyjciowej tezy: cierpienie majce rdo w kulturze objawia si dzi jako uniwersalny a zarazem rozproszony cynizm. Wraz z rozprzestrzenieniem si cynizmu, ktry sta si kolektywn mentalnoci inteligencji, w polu grawitacyjnym pastwa i wodzowiedzy gin dawne moralne podstawy krytyki ideologii. Ju od duszego czasu krytycy, jak to skonstatowa Walter Benjamin w aforyzmie z 1928 roku (patrz Przedmowa) stopili si z tym, co krytykowane, a kady dystans, jaki chciaaby wytworzy moralno zanika w powszechnym i powolnym procesie staczania si w amoralno albo w moralno poowiczn czy te moralno mniejszego za. Dzisiejsi ludzie wyksztaceni i dobrze poinformowani bez wstrzsu przyjli do wiadomoci esencjalny wzr krytyki i metody demaskacji. Istnienie takiego wzoru odczuwa si obecnie raczej jako przyczynek do smutnego skomplikowania si stosunkw w wiecie, a nie jako impuls do egzystencjalnego samopoznania. Kt dzi jest jeszcze zwolennikiem owiecenia? Pytanie nieco zbyt bezporednie, dlatego nie na miejscu. Jednym sowem, jest nie tylko kryzys owiecenia, nie tylko kryzys jego zwolennikw, istnieje wrcz kryzys owieceniowej praktyki, owieceniowego engagement. Sowo zaangaowany wypowiada si dzi z pewn mieszanin uznania i wyrozumiaoci jak gdyby byo kruchym zogiem wczeniejszych warstw psychologicznych, ktre mona dotkn tylko z najwiksz ostronoci. Jest niemal tak, jakby nasze sympatie byy w mniejszym stopniu po stronie tego, w co kto si angauje, a bardziej po stronie zaangaowania samego z jego rzadkoci i kruch naiwnoci. Kt nie zna tego na podstawie swoich odczu wobec stosunku do tak zwanych ruchw alternatywnych? Wida to take we Francji, gdzie modsze pokolenie inteligencji, aprs Sartre, dowiadcza rozpadu starych fundamentw politycznego moralizmu, jakie konstytuoway lewicow tosamo. Zaangaowanie? Ma miejsce w wiey z koci soniowej. Zaangaowani siedz tam aktywnie(Ludwig Marcse). Kiedy rozpadaj si moralne podstawy owiecenia z uwagi na fakt, e nowoczesne pastwo amie i czyni urzdnikami ludzi owieconych, rozmywaj si perspektywy wczeniejszego zaangaowania. Jeli kto zaczyna mnie agitowa owieceniowo, pierwsze co faktycznie przychodzi mi do gowy, to cynizm: niech si troszczy o wasne gwno. To ley w naturze rzeczy. Wprawdzie nie naley bez powodu podwaa dobrej woli; ale mogaby ona by troszk mdrzejsza i zaoszczdzi mi przykroci powiedzenia: to ju wiem. Nie lubi by po prostu pytany: Dlaczego niczego nie robisz? Od tego czasu dzieje si tak, e zaangaowany owieceniowiec wywarza drzwi, ktre wprawdzie nie s zupenie otwarte, ale take nie musz by ju zatrzanite. Moe bowiem si zdarzy, e cynik wie wicej o kondycji moralnej ni kto zaangaowany. Od czasu Ericha Kstnera ton nowoczesnej satyry owieceniowej zosta zabarwiony refleksyjnie i oddziauje na publiczno melancholijnie kokieteryjnym effet, jeli w ogle chce oddziaywa. Dzisiejsi satyrycy s wszystkim, tylko nie ludmi zaangaowanymi, i potrafi czerpa profity ze wzrostu ceny rozmieszania na tyle, na ile gupoty ducha czasu lepiej trafiaj do ludzi, ni dobra stara zoliwa satyra; ostatni namiestnicy krytyki ideologii s natchnionymi guptasami jak Otto, u ktrego mao wiedzy socjologicznej, ale duo intelektualnego refleksu. Obok zaangaowania odkrywamy w naszej pamici, przez to zaangaowanie popltanej, inn, wczeniejsz warstw troch tylko przyblade dowiadczenie ruchu

126

studenckiego, z jego wirowaniem wzlotw i depresji. Ten najstarszy w historii politycznej witalnoci pokad przysania dodatkowo od dawna ywione odczucie, e z tym wiatem naleaoby co pocz. Upadek ruchu studenckiego powinien nas zainteresowa dlatego, poniewa przedstawia caociow przemian nadziei w realizm, rewolty w roztropn melancholi, wielkiego politycznego Nie w tysickrotne, mae subpolityczne Tak, przemian politycznego radykalizmu w przecitno rozsdnej egzystencji. Nie wierz w koniec owiecenia z tego tylko powodu, e jego spektakl si skoczy. Jeli tak wielu rozczarowanych zwolennikw owiecenia jest dzi strapionych, to oznacza, e do spluwaczki opinii publicznej wypluwaj w zoci i alu wszystko, co przeszkadza im dalej kontynuowa proces owiecenia. Jedynie odwani wiedz, kiedy brak im odwagi; tylko zwolennicy owiecenia zauwaaj, kiedy stao si ciemno; tylko moralici mog zosta zdemoralizowani. Jednym sowem: jeszcze istniejemy. Leonard Cohen napisa liryczn strof, ktra mogaby by pieni bojow przyblakego owiecenia: Well, never mind: we are ugly, but we hale the music. (Chelsea Hotel nr 2). Nie pierwszy raz niemiecka inteligencja z pod znaku owiecenia znajduje si w takim czasie zmierzchu, w ktrym drzwi s przymknite, tajemnice wyjawione, maski zrzucone a mimo to niezadowolenie nie chce ustpi. W gwnym rozdziale historycznym chciabym opisa symptom Weimarski jako najblisze nam czasowo lustro epoki, w ktrym moemy si przeglda. Ju w Republice Weimarskiej postpowa inteligencja osigna stadium refleksji, gdzie krytyka ideologii stawaa si spoeczn gr, gdzie kady kademu mg ciga maski z twarzy. To z tego okresu wywodzi si dowiadczenie totalnej podejrzliwoci o ideologi, o czym tak czsto mwiono po drugiej wojnie wiatowej, gdy bardzo chciano unikn uczestniczenia w powaniej grze tej krytyki. Jeli przywdzieje si na chwil czarny trykot sdziego, pojawiaj si wyranie podzielone pole gry i znani gracze, ustalone reguy i typowe faule. Kada strona rozwina stae, jakby z gry ukartowane reguy krytyki. Ludzie religijni krytykuj areligijnych i na odwrt, przez co kada strona w swoim repertuarze ma pewn metakrytyk krytyki ideologii uprawianej przez przeciwnika; reguy dialogu midzy marksistami i liberaami s w duej mierze ustalone, tak samo jak midzy marksistami a anarchistami oraz midzy anarchistami a liberaami; w tym dialogu zna si przybliony wymiar kary za przewinienia i odpowiedni rodzaj depresji, w jak wpadaj marksici oraz liberaowie po ogoszeniu dugoci wyroku; dobrze wiadomo, co maj sobie do zarzucenia przedstawiciele nauk przyrodniczych i humanistycznych; nawet krytyka ideologii uprawiana wobec siebie nawzajem przez militarystw i pacyfistw grozi stagnacj, przynajmniej jeli chodzi o jej kreatywny aspekt. Dla krytyki ideologii trafnym wydaje si Sartrowski tytu filmu majcego ju prawie p wieku: Gra si skoczya. IV. Elegia marksistowska: Althusser i zerwanie u Marksa Owiecenie jest i pozostanie jednak z siebie niezadowolone. Drugim wanym czynnikiem jego niezadowolenia z siebie jest rozczarowanie spowodowane przez marksizm. Dua cz dzisiejszego cynicznego pmroku ma swe rdo w dowiadczeniu tego, co stao si z ruchami ortodoksyjnie marksistowskimi, w leninizmie, stalinizmie, wietkongu, na Kubie, w ruchu czerwonych Khmerw. Na przykadzie marksizmu przeywamy upadek czego, co miao by rozumnym innym. Rozwj marksizmu wbi klin midzy owiecenie i zasad lewicowoci, ktrego nie mona ju usun. Wynaturzenie marksizmu czynice z niego ideologiczn legitymacj maskujc systemy nacjonalistyczne, otwarcie hegemonistyczne oraz despotyczne, zrujnowao wielokrotnie

127

wychwalan zasad nadziei i zniszczyo i tak trudny historyczny optymizm. Nawet lewica dowodzi, e nie mona ju duej mwi o komunizmie, tak jakby nie istnia i jakby mona byo bez uprzedze zacz od nowa. Swoist dwoisto struktury wiedzy u Marksa naszkicowaem w czwartej demaskacji: Jest ona kompozycj zoon z teorii emancypujcej i urzeczawiajcej. Urzeczowienie waciwe jest kadej wiedzy, ktra dy do panowania nad rzeczami. W tym sensie wiedza marksistowska bya od pocztku wiedz panowania. Na dugo zanim marksizm stan u wadzy, czy to teoretycznie, czy to w praktyce, uprawia taktyk w stylu wybornie realpolitycznym, niczym hegemon tu przed objciem wadzy. Zawsze zbyt dokadnie dyktowa suszn lini, i zawsze zdoa z zapaem unicestwi kad praktyczn alternatyw. Stale przemawia do wiadomoci mas: ja jestem twoim panem i wyzwolicielem, nie powiniene mie adnego innego wyzwoliciela poza mn! Kada wolno, ktr zapewnisz sobie gdzie indziej bdzie drobnomieszczask aberracj. W stosunku do innych tendencji owiecenia marksizm rwnie przyjmowa pozycj, ktra odpowiada pozycji odbijajcej paszczyzny. Intelektualne kadry marksistowskie zachowyway si niczym wydziay cenzury w buruazyjnych ministerstwach spraw wewntrznych i policji, ktre wprawdzie studioway kad rzecz, jak tworzyli niemarksistowscy owieceniowy i cenzurowali wszystko, co choby tylko podejrzewali o nonkonformizm. Luis Althusser, wczeniej teoretyczny mzg francuskiej partii komunistycznej, wywoa przed ponad dziesicioma laty niepokj utrzymujc, e w dzieach Marksa daje si zauway teoretyczne zerwanie, przejcie od ideologii humanistycznej do antyhumanistycznego strukturalizmu, ktre dokonao si midzy dzieem lat modzieczych a dzieem dojrzaym. Zerwanie wytropione teoretycznie przez Althussera jednego z najlepszych wspczesnych znawcw Marksa ulego, jak si wydaje reinkarnacji w jego yciu osobistym. W pewnej mierze Althusser zachorowa na to, co sam zobaczy. Owo zerwanie miao swj wymiar naukowy, polityczny i egzystencjalny. Poniewa Althusser rozumia Marksa sympatetycznie, zerwanie w marksowskiej teorii oraz biografii odciskao si niemal z symboliczn gbi w jego wasnej nauce i yciu. Mona zaryzykowa twierdzenie, e w konflikt spowodowa zaamanie si Althussera. Od lat jego prac teoretyczn oraz jego yciem targaa sprzeczno midzy filozoficzn kompetencj a lojalnoci wobec Partii Komunistycznej. Konflikt midzy ortodoksj a poznaniem, wiernoci a wolnoci przeladowa go nawet w yciu prywatnym, jako e jego on bya profesor o orientacji bolszewickiej. Althusser doszed do przekonania, e Marks w pewnym wzgldzie sam nie by ju Marksem i e przez jego dzieo przebiega pknicie, pewna dwuznaczno, ktra czyni problematyczn wano teoretyczn i praktyczn tego dziea. W swym przywizaniu do prawdy i Partii Komunistycznej take Althusser nie by w stanie pozosta duej Althussererm. I tak 16 listopada 1980 wiatowej sawy filozof marksistowski, jak mawiano, w psychotycznym napadzie obdu zamordowa swoj on Hlne. By moe by to jeden z owych stanw rozpaczy, w ktrych nie wiadomo ju, gdzie zaczyna si inny a koczy ja gdzie rozmywaj si granice midzy samozachowaniem a lepym zniszczeniem. Kto jest morderc? Czy jest nim Althusser, filozof, ktry porednio, zabijaja swoj on dogmatyczk, zabi sam siebie, aby skoczy ze stanem rozdwojenia, ktry nie pozwala filozofowi y naprawd? Czy jest to oswabadzajcy mord winia, zabijajcego w obronie koniecznej to, co zabija jego? Czy jest to mord na Althusserze, kim znanym, ktry mg zniszczy sw faszyw tosamo, swoj faszyw saw, swj faszywy wizerunek tylko poprzez zanurzenie si w cyniczna otcha przestpstwa? Jeli z psychologii zajmujcej si samobjcami wiadomo, e s oni w istocie mordercami kogo

128

innego, to take istniej mordercy, ktrzy s w istocie samobjcami, unicestwiajc siebie w innych. Sprbuj zinterpretowa Althusserowskie zerwanie inaczej ni on sam rozrobi; bd poda za jego przykadem i jzykiem jego desperackiego aktu. Chciabym wznie tutaj filozofowi pomnik, rekonstruujc jego poznawczy rezultat pracy nad Marksem rzeczywiste zerwanie obecne w teorii Marksowskiej. Bdzie to pomnik mordercy, ktry z obkacz przemoc uczyni widzialnym owo zerwanie, niepowstrzymane adn wola zoporedniczenia, adn lojalnoci, adnym lkiem przed podziaem. W dziele Marksa nie ma zerwania midzy faz ideologiczn a naukow, lecz zerwanie dokonujce si midzy dwiema odmianami refleksji refleksj kyniocznoofensywn, humanistyczn i emancypacyjn oraz refleksj i obiektywistyczn, cyniczn refleksj panw, ktra naigrywa si z de wolnociowych innych ludzi w stylu funkcjonalistycznej krytyki ideologii. Marks ma w sobie z jednej strony co z buntownika, z drugiej co z monarchy; w swojej lewej poowie podobny jest do Dantona, prawa przypomina Bismarcka. Tak jak Hegel, ktry nosi w sobie podobn podwjn natur rewolucjonisty i ma stanu, jest jednym z najwikszych mylicieli dialektycznych, gdy w jego wntrzu rozgrywaa si twrcza polemika midzy przynajmniej dwiema wyniszczajcymi si nawzajem duszami. Teoretyczna i egzystencjalna tragedia Althussera ma swj pocztek w jego opowiedzeniu si za waciwym Marksem, ktrego odkrywa w pismach po tak zwanym coupure pistmologique; jest to Marks realpolityczny, ktremu Althusser przypisuje stworzenie absolutnie naukowej, realnej teorii kapitau, oczyszczonej z wszelkich humanistycznych sentymentalizmw; taki jest sens jego strukturalistycznej lektury. Dzieo modego Marksa tkwi korzeniami we wraeniach wywoanych lektur Logiki Hegla, z ktrej pomoc walczy przeciwko Heglowskiemu idealizmowi. Praca i praktyka s tu kluczowymi pojciami pozwalajcymi drog heglowsk opuci gmach systemu. Obiecuj naukow perspektyw nowego typu, czyli empiryzm omijajcy abstrakcyjne wyyny filozoficznej refleksji. Wraz z pojciami pracy i praktyki, ktre cz si w patetycznym pojciu polityki, pokolenie lewicy heglowskiej przekracza stanowisko swojego mistrza. Z ducha tych poj wyrasta ostra, agresywna krytyka spoeczna, ktra pojmuje siebie jako realny humanizm, jako zwrot rzeczywistego stron czowieka rzeczywistego. Marks nie zadowoli si jednak, i w tym tkwia jego genialno, odwrotem od systemu Heglowskiego Heglowskiego przejciem do postheglowskiej humanistycznej krytyki. Jego najgwatowniejsza polemika kierowaa si bowiem przede wszystkim przeciw najwikszej pokusie dzielonej z pokoleniem inteligencji, do ktrej nalea: pokusie trwania przy samej tylko krytycznej krytyce. Odnalaz w sobie i zracjonalizowa przeczucie mwice, e mocna teoria krytyczna sama musi podbi wiat przedmiotowy i rzeczywisto w celu ich mylowego uchwycenia, zarwno pozytywnego, jak i krytycznego. Motyw ten tumaczy midzy innymi jego zwrot do ekonomii, ktr przedstawia w naiwno buruazyjnej postaci po to, by nastpnie j przezwyciy z pomoc teorii refleksyjnej. Na okrelenie tego Marksowskiego dramatu twrczej refleksji nie wystarcza blade sowo proces uczenia si. Mylenie Marksa zmierzao drog wiodc od systemu Heglowskiego do krytyki ekonomii politycznej, od kontemplatywnego pojcia teorii do pojmowania teorii jako podstawy przemian wiatowych, od sfery idei do odkrycia pracy, od antropologii abstrakcyjnej do konkretnej, od pozoru naturalnoci do historii tworzonej przez sam ludzko. Jako teoria spoecznej emancypacji nauka Marksa moga zyska znaczenie tylko, jeli jednoczenie wskazaaby na kolektywne ja, ktre rozpoznaoby w lustrze jego teorii moliwo wolnoci dla siebie. I tak si stao. Marks uczyni si siebie historycznym i systematycznym nauczycielem i

129

patronem proletariatu, utosamiajc go z powoanym przez przeznaczenie uczniem swojej teorii. Chcia by dla proletariatu wielkim wybawc, wczajc si, jako nauczyciel ruchu robotniczego, w bieg europejskiej historii. Jednake przynajmniej dwa razy Marks zachowa si w pewien sposb bezwzgldnie, budzajc wtpienie co do swego racjonalizmu i pretensji bycia nauczycielem. Najwikszymi przeciwnikami Marksa s dla mnie: Max Stirner i Bakunin, gdy byli oni teoretykami, ktrych nie mg on tak po prostu pokona, ale ktrych musia w celu ich wyeliminowania poprzez swoj krytyk formalnie unicestwi. Obaj reprezentowali logiczn i rzeczow alternatyw dla rozwiza Marksowskich, Stirner, jeli chodzi o problem, czy i jak mona przezwyciy wyobcowanie prywatnie, Bakunin w pytaniu, czy i jak zanle si w przyszym wolnym od wyobcowania spoeczestwie. Obaj radykalnie skrytykowali Marksa z niemal wiwisekcyjn nienawici. Znana Ideologia niemiecka, wydana pomiertnie i skierowana w wikszej czci przeciwko Stirnerowi, zawiera najbardziej intensywn z pojedynczych dyskusji, jak Marks i Engels toczyli kiedykolwiek i z jakimkolwiek mylicielem; unicestwienie Bakunina z kolei byo dla Marksa spraw cignc si przez wiele lat. W nienawici Marska skierowanej wobec obu tych mylicieli, w jego szyderstwie i bezdennej pogardzie ujawniaa si energia, ktra bynajmniej nie daje si wyjani temperamentem i obaw przed konkurencj. Zarwno Stirner jak i Bakunin wskazywali mu systematyczne granice jego wasnego punktu widzenia dowiadczenia, ktrych ani nie by w stanie uwzgldni, ani po prostu zlekceway. W gr wchodziy tu elementarne i nie dajce si pomin rozwaania, dla ktrych nie byo i nie miao by miejsca w Marksowskim projekcie. Co wicej, u Stirnera, tak jak i u innych przedstawicieli krytycznej krytyki oraz witej rodziny, rozpozna Marks co, co byo obecne take i u niego, czemu jednak musia odmwi prawa do istnienia, aby sta si tym Marksem. Swoj praw poow, swoj stron realistyczn, ukazujc ma stanu, realpolityczn i superteoretyczn represjonowa stron lew, rewolucyjn, witaln, po prostu krytyczn, zwalczajc j u innych jako stanowisko samo dla siebie. W krytycznym procesie unicestwiania Stirnera i Bakunina szed Marks w pewnej mierze po wasnym trupie, konkretnej, egzystencjalnej, a nawet kobiecej czci swej inteligencji. Wczeniej pokaza t wanie stron dokonujc realistycznokonkretnej krytyki Hegla; ale teraz, jako myliciel panw, wystpuje przeciwko tej samej stronie w jej jednostronnoci. Stirner, tak jak Marks, naley do owego modoniemieckiego pokolenia, ktre w klimacie filozofii Heglowskiej z jej subwersywnym wiczeniem si w refleksji rozwino nadzwyczajny zmys dla wszystkiego, co w dzieje si w gowie (Ludwig Feuerbach, Bruno Bauer, Arnold Ruge, Moses Hess, Karl Grn, Heinrich Heine i inni). Logika Hegla zdominowaa obszar, ktry nie jest ani samym tylko bytem, ani jedynie wiadomoci, ale ma w sobie co z obu; oznacza to figur mylow zaporedniczonej bezporednioci. Zaporedniczenie jest czarodziejskim sowem nowej logiki. Moemy przetumaczy go jako medium. Midzy bytem i wiadomoci istnieje czon poredni, ktry jest i bytem i wiadomoci i w ktrym znika pozorna antyteza ducha i materii; Marks zrealizowa t wizj w swojej teorii kapitau. Powiedzmy to wyranie: W gowach ludzi dziaaj historycznie uoone programy zwane myleniem i postrzeganiem, ktre zaporedniczaj wszystko, co biegnie z zewntrz do wewntrz i z wewntrz na zewntrz. Aparat poznawczy czowieka jest w pewnej mierze wewntrznym przekanikiem, stacj sterownicz, transformatorem, gdzie zaprogramowane s schematy postrzeeniowe, formy sdw i struktury logiczne. Konkretna wiadomo nigdy nie jest czym bezporednim, lecz zaporedniczonym przez struktury wewntrzne.

130

Refleksja moe zasadniczo w trojaki sposb zachowa si wobec tych odziedziczonych struktur wewntrznych: moe prbowa im si wymkn, rozprogramowujc si; porusza si wrd tych struktur tak czujnie, jak to tylko moliwe; i moe, jako refleksja, powici sam siebie, przyjmujc tez, e te struktury s wszystkim. Zajmijmy si bliej tymi trzema zachowaniami. Ide Stirnera byo po prostu wyrzucenie ze swej gowy wszelkich obcych programw. Po totalnym samooczyszczeniu umysu pozosta powinien goy, w pewnej mierze, pusty refleksyjny egoizm. Jeli naprawd jest tak, e w mojej gowie spoeczestwo zaszczepio bzika, to moja emancypacja, popiesznie pomylana, musiaaby polega na tym, e wykasuj z siebie wszystkie obce programy. Autentyczna rdze samowiedzy pragnie si natychmiast uwolni od tego, co w niej obce. Stirner mia tu przed oczyma wewntrzne uwolnienie si od wyobcowania. Obco zagnieda si we mnie; zatem samego siebie odzyskam wwczas, kiedy j usun. Na setkach stron mona przeczyta, jak Marks i Engels oburzali si z powodu tej w zasadzie prostej myli. Neoegoistyczne stanowisko Stirnera krytykuj w sposb niszczcy, ale nie pod wzgldem moralnym, lecz epistemologicznie: jako now form samooszukiwania si. Udowadniali, e ja Stirnera, w Jedyny, ktry swoje wntrze uczyni nicoci i siebie potraktowa jako sw jedyn wasno, przybiera now form naiwnoci, zdradzajc wyranie drobnomieszczaskie chepliwe stanowisko Ja, ktre jest pocztkiem i kocem wszystkiego. W filozofii Stirenra po raz pierwszy osiga szczyt teoretyczny anarchizm XIX wieku. Stirner przeprowadzi egzystencjalistyczn redukcj do czystego ja jednake cakiem naiwnie zaoy przy tym, e owo ja jest czym, co istnieje. Jeli, jak sdzi Stirner, w pierwszym rzdzie z wyrzuc siebie obco, czyli spoeczestwo, wwczas pozostanie moje pikne wasne ja, ktre dobrowolnie uczyni si wasnoci samego siebie. Z jaskraw naiwnoci mwi Stirner o wasnoci, ktr Jedyny posiada w postaci samego siebie. Posiada mona jednak tylko co, co istnieje realnie. Oddzielone tylko o wos stoj tutaj obok siebie: obiektywne dowiadczenie refleksji i baamutna naiwno. Egzystencjalna refleksja nad wasn wiadomoci jest tak samo realistyczna, jak faszywe jest przejcie do wyobraenia o wasnoci w postaci samego siebie. Autorefleksja nie pozostawia po sobie niczego rzeczywistego, co mona by posiada. Marks i Engels rozebrali t konstrukcj a do najdrobniejszego szczegu. Uskrzydleni pogard oddali si uczcie satyrycznej refleksji, ktra porusza si w wewntrznej strukturze wiadomoci tak czujnie jak to tylko moliwe. Niszczc Stirnerowskie iluzje niszcz jednak kogo wicej ni przeciwnika niszcz samych siebie w min. I jak to robi: linijka po linijce, z konsekwentn logik, starann filozoficzn analiz i okrutn przyjemnoci niszczenia. To jest co wicej ni krytyka; to jest zaklinanie przeciwnika, negacja innej moliwoci. W istocie marksizm nigdy nie potrafi pozby si anarchistycznego i egzystencjalistycznego cienia, ktry pada na Stirnera. Dopiero w zainspirowanym marksizmem myleniu Sartrea i Marcusego cie ten odzyska ponownie sw intensywno. Marks naley do typu owych naiwnych geniuszy, ktrzy, tak jak Schelling, zdobywali wyksztacenie na oczach publicznoci. Ideologia niemiecka jest tekstem o charakterze prywatnej polemiki, ktry nie by publikowany przed rokiem 1932. Po jego ukazaniu si marksowska filologia ogosia go tekstem witym. W ruchu studenckim sta si on antysubiektywistyczn broni w walce cisych marksistw przeciwko marksistom ywioowym i akademickim dzieciom-kwiatom. W istocie jednak dyskrecja Marka i Engelsa wobec ich dziea, najbardziej gwatownego w ideologicznej krytyce, miaa istotn przyczyn. Ideologia niemiecka zdradza pewn tajemnic. Z tekstu tego mona si dowiedzie, e Marks i Stirner w kwestii subiektywnoci postpowali rwnie faszywie.

131

Obaj wiedzieli, e wiadomo ludzi, tak jak si j postrzega przy pierwszym spojrzeniu, jest wyobcowana i musi by przywracana sobie w cierpliwej refleksji. Obaj myl w kategoriach dialektyki tego, co wasne i tego, co obce; nie znajduj jednak czonu redniego, lecz zajmuj czony wykluczajcej si alternatywy. Stirner wybra jej praw stron, Marks lew. Stirner zamierza znie wyobcowanie w indywidualistycznym akcie samooczyszczenia. Jedyny w wieku mskim zdobywa wiedz, jak pozby si obcych mu programw wewntrznych, tak e jednoczenie ma je i ich nie ma, a zatem zachowuje je jako ich wolny pan i waciciel. Kiedy wyrzeka si wasnych myli i rzeczy, trac one nad nim wadz. U Stirnera mieszaj si wzajemnie: realistyczna refleksja nad samym sob i ideologiczny kult ja. To, co mogo by uytecznym dowiadczeniem wewntrznego dystansowania si wobec praktyk tresowania, w teorii Stirenra dogmatycznie skostniao stajc si now form mylenia krtkowzrocznego. Marksowska analiza wiadomoci klasowej jest w punkcie wyjcia tak samo realistyczna jak koncepcja Stirnera. wiadomo klasow, obrazy wiata i ideologie mona w istocie pojmowa jako pewne programy; s porednikami, uformowanymi i formujcymi schematami wiadomoci, rezultatami powszechnodziejowego procesu samoksztacenia si kadej poszczeglnej inteligencji. Powyszy sposb podejcia wytycza drog wiodc ku analizie wytworw wiadomoci, ktra moe by wolna od przeklestwa idealizmu. Jednak Marks i Engels wraz ze swych w ostatniej instancji dogmatycznym materializmem wykraczaj poza takie ujcie. Znosz subiektywno w procesie historycznym. Ujawnia si to w ostroci i pogardzie, z jakimi Marks traktuje swego egzystencjalnego przeciwnika. Do brutalnoci krytyki wkrada si ju inna, waciwa dla panw, forma refleksji. Tam, gdzie Stirner wprowadza na aren publiczn swoje bojowo nastawione ja, tam marksizm powoywa do ycia rewolucjonist, ktry z poczuciem najwyszej przebiegoci i wyrafinowanego realizmu sam siebie wykorzystuje jako rodek procesu historycznego. W zwarciu z faszywym jedynym Stirnera w marksowskiej teorii tworzy si perspektywa faszywego nikogo, owego rewolucjonisty, ktry bdzie tylko bezlitosnym instrumentem fetysza rewolucji. Oto jest zerwanie, ktre Althusser wyczyta z dziea Marksa powstaego po Ideologii niemieckiej. Ju wczeniej, najpniej od czasu polemiki ze Stirnerem, rodzi si w marksowskim myleniu tendencja, by samemu, quasi w postawie rewolucyjnych jezuitw, przyczy si do procesu historycznego, w zamiarze zarwno jego rozpoznania, jak i ujarzmienia. Ujmujc podmiocie teorii jako funkcj rozwoju historycznego teoria marksowska ma nadziej na panowanie. Zamierza mc opanowa histori poprzez urzeczowienie samej siebie. Czynic si rodkiem prowadzcym do domniemanej przyszoci, myli, e moe uczyni przyszo swym wasnym wytworem. Ta schizoidalna i cynicznopaska logika jest pod wzgldem historycznym bezprzykadna. Tylko ekstremalnie rozwinita wiadomo moe tak oszukiwa sam siebie. Jedynym mylicielem, u jakiego autorefleksja osigna podobne wyyny wyrafinowanej autodestrukcji, by Fryderyk Nietzsche, ktrego oddziaywanie w historii jest znane. Filozoficznie znaczcy szczyt tego wyrafinowanego samourzeczowienia osignli owi dzielni starzy komunici, ktrzy na moskiewskich procesach, w obliczu niechybnej mierci, faszywie przyznawali si do konspirowania przeciwko rewolucji. Przyznanie nie byo po prostu wymuszone, lecz posiadao pewien aspekt wolnoci o tyle, o ile oskareni swoim przyznaniem si pragnli zapobiec wikszym szkodom grocym rewolucji, ni te, ktre przez ich oskarenie i stracenie by jej wyrzdzono. Za pomoc tradycyjnej koncepcji tragizmu nie mona uchwyci subtelnoci tego podwojenia sdowego mordu za spraw tak naprawd samobjstwa. S to morderstwa, w ktrych tylko w sensie biologicznym jasne jest, kto kogo w istocie zabija. Morderstwa i

132

samobjstwa wewntrz schizofrenicznej struktury, gdzie nie daje si ju wyranie odrni ja, ktre zabija od ja, ktre jest zabijane. Pewne jest tylko jedno, e na ziemi le ciaa ludzi inteligentnych, uduszonych, rozstrzelanych, pobitych na mier. Przypadek Althussera jest z pewnoci rwnie suplementem do psychopatologii marksizmu. Rozgrywa si na poziomie inteligencji waciwej morderczej przemocy, na ktry wkracza rewolucja, gdy poera swoje najmdrzejsze dzieci nie mwic o milionach, ktre zginy, nie wiedzc, co waciwie miay z ni wsplnego, by moe poza tym, e to, co ich zabija, nie moe by prawd. Logiczne rdo tych perwersji wskaza mody Marks ju w roku 1848 w bardzo przytomnej konstatacji, jeszcze z czasw zanim usztywni swe stanowisko, w ktrej mona ju jednak przeczu tendencj cyniczn: ()Komunizm nieprzypadkowo traktuje powstanie innych teorii socjalistycznych jako skierowanych przeciw niemu, poniewa sam jest jedynie szczegln, jednostronn realizacj idei socjalistycznej. W sowie jednostronn pobrzmiewa daleko posunita ironia marksizmu. Kto mwi jednostronn, wie, e istniej i istnie musz przynajmniej dwie strony, a wic si z jedn oszukuje sam siebie i innych. Tylko wiedza, ktra przepojona jest ogromn wol wadzy, moe chcie podawa za prawd wiadom jednostronno. Tym samym dementuje gboko swj wasny patos poznania. Komunizm jest wanie ow wiedz wadzy, ktra zdradza si z tym, zanim stanie u steru. To i tylko to tworzy, na poziomie filozoficznym, jego wsplno z faszyzmem.

MEW 1, s. 344.

133