Barbarzyca. Pismo antropologiczne nr 3-4 (16-17) 2009 s.

84-90

Magdalena Zamorska Neozakorzenianie. But jako ponowoczesna strategia

Motto:
W but porusza si i taczy co, a nie kto (). Ludzie czsto nazywaj ten peen obietnic moment harmoni, ekstaz, prawd, mioci i tacem. Cho technik t okrela si sowami takimi, jak bycie niczym, w rzeczywistoci stan, w jakim znajduje si wykonawca, lepiej oddawayby sowa bycie penym1. Nakajima Natsu, japoska tancerka but

Poniszy artyku jest wstpnym szkicem, zawierajcym gar refleksji, jakie mog si nasun, gdy spojrzymy na but, jako na ponowoczesn strategi. W podsumowaniu artykuu diagnozujcego sytuacj czowieka w wiecie ponowoczesnym Zygmunt Bauman pisze: Marzy si wiat prostszy, bardziej jednoznaczny, dajcy si ogarn jednym spojrzeniem i wymierzy jedn miark (). Mona powiedzie, e symplifikacja jest najbardziej dotkliw psychoz czasw ponowoczesnych, przyrodzon i nagminn dolegliwoci ponowoczesnego trybu ycia 2. Czowiek ponowoczesny dy wic do stworzenia formu wszechobowizujcych i wytrychw uniwersalnych 3. Tosamo pielgrzymia Czowiek nowoczesny mwi o prawdzie, gbi, istocie zjawisk. Filozofie nowoytne odwoyway si do takich poj jak wraenie i prawda, powierzchnia i gbia. Natomiast filozofia ponowoczesna kadzie nacisk na konieczno wypracowywania wielu rwnolegych strategii bycia w wiecie. Wspomniane podziay trac racj bytu, gdy prawda okazuje si kategori proceduraln to jest prawdziwe, co w danej sytuacji okazao si skuteczne, gbi za nie sposb si doszuka, bo gdy wszystko chce znaczy, nie znaczy nic, a wewntrz czai si prnia znaczeniowa4. To nowoczesno postawia przed czowiekiem nowe wyzwanie: dotarcia do wasnej tosamoci. Rozwijajce si miasta zaludni anonimowy, ruchliwy tum, w ktrym trudno jest

1 2

N. Nakajima, Butoh pomidzy teatrem a tacem; Opcje, 3 (22) 1998, s. 49. Z. Bauman, Ponowoczesne wzory osobowe, Studia socjologiczne, 2 (129) 1993, s. 31. 3 Ibid., s. 31. 4 Por. Z. Bauman, op. cit., s. 16.

Magdalena Zamorska

znale wasne miejsce, nie sposb si zakorzeni. Ale rwnoczenie czowiek zyska anonimowo, moliwo zwielokrotniania wasnego ja. Czowiek jawi si drugim ludziom tylko fragmentem wasnej osoby, tylko fragmenty owych drugich znajc z ogldu; co gorsza od zdarzenia do zdarzenia jedni drudzy zastpowali innych drugich 5. Pojawi si wspomniany postulat: odkry/skonstruowa tosamo. Bowiem tosamo bya w czasach nowoytnych analizowana dwojako: albo jako ukryta jako, ktr naley odkry (Kartezjusz, Kant, francuska filozofia owieceniowa), albo jako istota czowieka, ktr naley w ramach projektu yciowego stworzy od zera (Nietzsche, Heidegger, Sartre)6. Zgoda dotyczya tego, e tosamo nie jest czowiekowi dana z gry, trzeba jej szuka i proces yciowy jest wanie pasmem owych poszukiwa, procesem, w toku ktrego do tosamoci si w ten lub inny sposb dochodzi (albo i nie)7. Tym samym tosamo staje si celem, do ktrego dy czowiek w swojej pielgrzymce przez ycie. Czyni to, by nie dopuci do patologicznej radykalizacji normalnej tosamociowej niepewnoci 8, ktrej wyrazem moe by schizofrenia. Tosamo niedomagajca Wedug baumanowskiej diagnozy strategia pielgrzyma nie moe by skuteczna w czasach ponowoczesnych. Metaforyczny pielgrzym yje w wiecie uporzdkowanym, opiera si na znajomoci regu rzdzcych rzeczywistoci o wyranych konturach, ksztatem jego ycia zawiaduje poczucie celowoci. Jego ycie jest spjnym projektem, a tosamo postulatem, ktrego realizacja znajduje si w zasigu rki. wiat ponowocze sny jest natomiast wiatem nieuporzdkowanych, symultanicznie przydarzajcych si epizodw. Reguy s adekwatne jedynie chwilowo i zmieniaj si w zalenoci od kontekstu. W wyniku tego granice rzeczywistoci rozmywaj si, cele s dorane, a nowoytna idea prawdy traci racj bytu. Podobnie tosamo rozmywa si w wielorakoci i braku spjnoci zada yciowych, w pankontekstualizmie, w doranoci, ktra jest jej podstawowym wymiarem, i w kocu w niemonoci ustanowienia jakichkolwiek dugofalowych celw; natomiast w kontekcie relacji midzyludzkich, w koniecznoci tworzenia z kadym razem nowej persony 9 adekwatnej do danej sytuacji. Kontekst ponowoytny forytuje wic, rzec mona, brak cile
5 6

Z. Bauman, op.cit., s. 8. Por. ibid., s. 9. 7 Ibid., s. 9. 8 Ibid., s. 9. 9 Dudek, Z. W., Podstawy psychologii Junga, Eneteia, Warszawa 2006, s. 275.

Neozakorzenianie. But jako ponowoczesna strategia

okrelonej tosamoci; im mniej dokadnie tosamo jest zde finiowana, tym lepiej dla jej posiadacza (). Osobowo icie ponowoczesna wyrnia si brakiem tosamoci 10. Nieco inaczej postrzega kwesti tosamoci Gianni Vattimo, wprowadzajc pojcie sabego podmiotu, czyli podmiotu nie do koca uksztatowanego, pknitego, odpowiadajcego na potrzeby spluralizowanej rzeczywistoci11. Podobnie postpuje Richard Rorty, czynic podmiot tkank przygodnych relacji, sieci, ktra rozciga si w obie strony poprzez przeszo i przyszo 12. Tosamo staje si zatem albo wiadomoci wasnej niekoherencji, wewntrznej wielorodnoci albo wiadomoci niesubstancjalnoci, zdolnoci do postrzegania siebie jako ywej tkanki, ktrej sposobem bycia jest cigy przepyw. Z kolei Wolfgang Welsch mwi o tosamoci jak o zdolnoci do czenia rnych cech, do wizania rnych rodzajw tosamoci, o rysach zarwno wsplnych, jak i odmiennych, ale tak, aby adna z tych tosamoci nie obejmowaa pozostaych 13. Wedug niego ja ewoluuje w procesach kontyngentnych, podczas rozmaitych interakcji, w rnych kontekstach i zawsze pozostaje otwarta na modyfikacje, ktre przynajmniej czciowo pochodz z zewntrz i s przygodne14. Jak wynika z powyszych stwierdze, tosamo w czasach ponowoytnych zostaa pozbawiona twardego rdzenia. W w yniku zamazania si ram spoecznych i kulturowych budowanie tosamoci stao si strategi doran. Zmiana kontekstu pociga za sob upynnienie si przygodnie uksztatowanej i tymczasowo zdefiniowanej tosamoci. Z zastrzeeniem, e w razie koniecznoci zawsze mona do tych doranych konstruktw powrci Bauman nazywa t cech ponowoczesnej rzeczywistoci nieostatecznoci przemijania15. Czowieka ponowoczesnego najtrafniej mona opisa jako nomad cech charakterystyczn jego stylu bycia jest ruchliwo. Ale jest to ruchliwo wielokierunkowa, trudno mu zaplanowa trajektori wasnych porusze. Neonomada jest przez Baumana opisywany z pomoc czterech metafor: spacerowicza, wczgi, turysty oraz gracza 16.

10 11

Z. Bauman, op. cit., s. 14. Por. M. Bakke, Podmiot i noc, [w:] Anna Zeidler-Janiszewska (red.), Problemy ponowoczesnej pluralizacji kultury. Wok koncepcji Wolfganga Welscha. Cz I ., Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 1998, s. 45. 12 R. Rorty, Przygodno, ironia, solidarno, tum. W. Popowski, Spacja, Warszawa 1996, s. 69. 13 W. Welsch, Tosamo w epoce globalizacji perspektywa trans kulturowa, [w:] Krystyna Wilkoszewska (red.), Estetyka transkulturowa, Krakw 2004, s. 23. 14 Ibid., s. 21. 15 Z. Bauman, op. cit., s. 15. 16 Por. Z. Bauman, Ponowoczesne wzory osobowe, op. cit.; tene, Ponowoczesno jako rdo cierpie, Sic!, Warszawa 2000, s. 133155; tene, Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, PIW, Warszawa 2000, s. 92121.

Magdalena Zamorska

Przedstawiaj one sposb funkcjonowania czowieka w rzeczywistoci, jego stosunek do niej, a take sposb wykorzystywania jej i ogrywania. aden z tych typw nie oddaje wszystkich cech niespjnego ponowoczesnego bytu. Zamiast jednego, trzeba nastawi si w przypadku ponowoczesnoci na kilka wzorw nie jednak w tym celu, by odda rozmaito sposobw ycia obieranych odpowiednio do preferencji osobistych czy grupowych, ale po to, aby ukaza niespjno wewntrzn sposobu, jaki jest w warunkach ponowoczesnych udziaem wszystkich ludzi i kadego czowieka z osobna17. Kady z tych wzorw mona scharakteryzowa wskazujc na cel, ktrym kieruje si czowiek uwikany w okrelon procedur obrabiania danych pochodzcych z rzeczywistoci. Spacerowicz, bdc urodzonym obserwatorem, pragnie kolekcjonujc wraenia i czerpic zadowolenie z wystawianych na pokaz obrazw nasyci si estetycznie. Wczga z kolei, bdc zawsze niezadowolony z wasnej sytuacji, nigdzie nie czuje si jak u siebie w domu i bezustannie poszukuje odmiany. Turysta, znajc swoj warto, dystansuje si od innych i stale stawiajc im nowe warunki, prbuje za wszelk cen wzbogaci swj skarbiec wrae. Natomiast gracz wie, jak przechytrzy innych, by wygra i zdoby to, co jest mu w danej chwili potrzebne. Oczywicie ju w czasach nowoytnych wszystkie te strategie pojawiay si byy jednake w kontekcie nowoczesnego pielgrzymowania czym marginalnym, a wybr mniej popularnego modelu wiza si przewanie z koniecznoci (albo moliwoci) wynikajc ze stratyfikacji spoecznej. Ponowoczesno wprowadzia pewnego rodzaju egalitaryzm kady jest uwikany w sie wspistniejcych wzorw, czsto nie zdajc sobie sprawy z tego, e stale prbuje rwnoczenie speni wymogi kilku niekompatybilnych modeli. Wspom niane wzory nie s na tyle wyrane, by mona byo wiadomie midzy nimi wybiera, a epizody, ktre przygodnie napotykamy w kadej chwili mog wpyn na zmian strategii yciowej. Rozpad projektu yciowego na kalejdoskop samoistnych epizodw, niepowiza nych ani przyczynowo ani logicznie, rezonuje z rwnie kalejdoskopow ponowoczesn kultur nieustajcego karnawau, ktra zastpuje kanon kulturowy korowodem krtkotrwaych md18. Brak obowizujcego kanonu, sprzeczne sygnay, niewspbiene wymagania i wzajemnie wykluczajce si reguy doprowadzaj do tego, e pomimo pozornego poczucia wolnoci czowiek epoki ponowoytnej czuje si zdezorientowany i wewntrznie rozdarty. Szuka wic lekarstwa na t chroniczn przypado.

17 18

Z. Bauman, Ponowoczesne wzory osobowe, op. cit., s. 18. Ibid., s. 15.

Neozakorzenianie. But jako ponowoczesna strategia

Uzdrawianie ponowoczesne Niemono zdefiniowania wasnej tosamoci, a nawet rozpoznanie jej zbdnoci, moe lec u podoa wiadomie stosowanej strategii, ktra pozwoli czowiekowi upora si (cho by moe pozornie) z typowym dla epoki ponowoczesnej wewntrznym poczuciem braku gwnego ogniwa, gbinowej struktury czy wzoru dominujcego, spajajcego rne aspekty rzeczywistoci. Tak strategi chciaabym nazwa neozakorzenianiem (pisz bez mylnika, zaznaczajc w ten sposb powinowactwo z baumanowskim terminem neonomadyzm). Term in neozakorzenianie obejmowaby zatem wiadomie podejmowane dziaania, majce na celu wyzbycie si tosamoci: odegnywanie si zarwno od definiowania samego siebie jako caoci spjnej i zachowujcej wewntrzn cigo, jak rwnie konstytuowania siebi e w relacji do innych jako caoci odrbnej. Jak zatem miaoby si postulowane ponowoczesne neozakorzenianie do stanu zakorzenienia i zwizanej z nim kwestii tosamoci spoecznej? Termin zakorzenienie jest osadzony w filozofii nowoytnej, ktra opisuje rzeczywisto bazujc na binarnoci, bdcej skadow jej ukrytego dyskursu. Gdy mwimy o zakorzenieniu, automatycznie pojawia si obraz wykorzenienia czy braku korzeni. Ponowoytne spoeczestwo opisywane przez Baumana jest natomiast spoeczestwem w ruchu: wypuszcza korzenie jedynie doranie, bardziej przypomina ruchom rzs wodn ni gboko ukorzeniony las. Metaforycznie zakorzenienie jest zwizane z zadomowieniem. Silne i gbokie korzenie pozwalaj przetrwa w najbardziej niesprzyjajcych warunkach; podobnie dom bdcy metafor bezpieczestwa, wizi i bliskoci, daje schronienie wtedy, gdy rzeczywisto dezorientuje nas i wypenia lkiem. Zakorzenienie to stan pewnoci, e istnieje jakie spajajce ogniwo, to wiadomo istnienia punktu orientacyjnego. Zakorzenienie wie si z posiadaniem czego metaforyczne korzenie lub dom si ma. Zadomowienie, zakorzenienie czy te wykorzenienie lub wygnanie to pewne stany, do ktrych si dy lub ktrych si unika. Natomiast neozakorzenianie byoby procesem, stale powtarzanym aktem performatywnym. Byoby procesem odnajdywania gwnego ogniwa skrojonym na miar swoich czasw tym ogniwem byby jego brak. Cechami ponowoczesnoci s rozproszenie, brak dominujcego wzoru, wzajemnie sprzeczne reguy trudno w tej sytuacji odkrywa czy konstruowa wasn tosamo. Jak ju wspominaam, w wiecie ponowoytnym preferuje si saby podmiot (Vattimo), ja otwart na wszelkie modyfikacje 5

Magdalena Zamorska

(Welsch), podmiot rozumiany jako tkanka przygodnych relacji (Rorty) czy wrcz brak okrelonej tosamoci (Bauman). Std zapotrzebowanie na gwne ogniwa mianowniki, do jakich daoby si sprowadzi wszystkie uamkowe cierpienia i strachy; na jasne, nie pozostawiajce wtpliwoci drogowskazy, przejrzyste mapy i jednoznaczne wskazwki (). S wic nastroje sekciarskie, plemienne, manichejskie tak samo cech nieodczn wiata ponowoczesnego jak wolno wyboru i autonomia osobowa, jak ten wiat oferuje 19. Jak twierdzi Bauman, tosamo bdc podpor i falochronem lepi si wci na nowo . Neozakorzenianie byoby wrastaniem w rzeczywisto, ktre nie wymaga wypuszczania korzeni. Strategi, ktrej rdzeniem jest proces pozbywania si tosamoci. Pozbywa si, oprnia zamiast czerpa, nabiera i dookrela oto jej podstawowy postulat. Sta si pustym. Hijikata Tatsumi i no Kazuo stworzyli w kocu lat pidziesitych taniec but ( ), ktry Midzynarodowa encyklopedia taca definiuje jako wspczesn form, ktra wywodzi si zarwno z tradycji zachodnich, jak i rodzimych 20. Taniec but jest dzieckiem burzliwych czasw powsta w Japonii wstrzsanej fal demonstracji skierowanych przeciwko amerykaskiej dominacji. W cigu pwiecza rozprzestrzeni si na cay wiat, bezustannie zmieniajc swoje oblicze i tworzc nowe hybrydyczne formy. Podstawow technik tej formy jest wanie bycie niczym czy inaczej stan pustki. Tancerz pozwala, by jego ciao byo poruszane, pozbywa si swojej spoecznej tosamoci i koncentruje na ciele jako takim. () Technika jest niewidoczna. Cho moe to brzmie prosto, w rzeczywistoci technika ta jest bardzo trudna 21. Z zewntrz przypomina to tradycyjny japoski sposb rytualno -scenicznego poruszania si charakterystyczny dla teatru rytualnego n, na ktry skadaj si krok zwany suriashi (ruch posuwisty bez odrywania stp od podoa) oraz pozycja kamae (z obnionym rodkiem cikoci i w lekkim pochyleniu caego ciaa wprzd)22. W but rezygnuje si z wszelkich kodw formalnych, na ktrych moe bazowa ruch sceniczny. Wany jest sam akt transformacji: tancerz cakowicie staje si tym, co (z punktu widzenia obserwatora) przedstawia. Pustka pojawiajca si w wyniku odrzucenia wasnej tosamoci zostaje wypeniona konkretnymi wyobraeniami. Mona

19 20

Ibid., s. 31. S. J. Cohen (red.), International Encyclopedia of Dance, Oxford University Press, Oxford 2004; za: http://butohdance.blogspot.com/2008/04/but-in-international-encyclopedia-of.html, 06.04.2008. 21 N. Nakajima, op. cit., s. 49. 22 Informacja dotyczca warsztatw: Teatr n tradycja i dialog, maj 2006, http://soto.waw.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=39, 16.11.2009

Neozakorzenianie. But jako ponowoczesna strategia

powiedzie, e wiat zewntrzny zostaje za pomoc obrazw wprowadzony do wntrza oprnionego ciaa. Wyobraenie lub emocje zostaj w tacu dosownie ucielenione. Tancerz but zwraca si ku wasnemu ciau, poniewa to ciao jest naszym ostatnim jednolitym centrum. Kiedy si traci jedno, mona j odzyska wewntrz ciaa23. W ponowoytnym wiecie stale zmieniajcych si regu procedury pozbywania si spoecznej tosamoci pozwalaj zwrci si w kierunku cielesnoci przeroczystej ciao jest tu wszake pustym naczyniem, wypenianym przez rozmaite treci. Jest przytukiem, a nie domem. Neozakorzenianie to nigdy si nie koczcy proces, ktrego rdem s impulsy zewntrzne. To strategia leczenia pokawakowanego ja, niemogcego stworzy ani odnale spjnej tosamoci. Ale jest to uzdrawianie ponowoczesne: dorane i skuteczne jedynie przy okrelonej konstelacji wpyww zewntrznych. Pozbywajc si tosamoci mona organoleptycznie pozna rzeczywisto strumie epizodw przestaje by czym wobec nas zewntrznym, przepywa przez nasze ciaa. I to on wanie jest glin, z ktrej wci jestemy lepieni na nowo.

Magdalena Zamorska Neoenrooting. Butoh as The Postmodern Strategy

Abstract A modern man used to look for his identity, which he understood as the truth about himself. Now, in the postmodern world that idea had become devalued. To know your own identity means to be conscious of your inner hybridization, to be able to see yourself as a living tissue whos nature is continuous flow. Postmodern man most properly should be described as a neonomad mobility is a distinctive feature of his lifestyle. I suggest to use the neologism neoenrooting (neozakorzenianie) for the postmodern strategy, which helps to deal with the lack of the frames of reference. This term includes all conscious efforts to get rid of all the hints of identity. To empty myself and to let the world in are the main demands of the strategy. To attain inner emptiness is the essential technique in the butoh dance. Emptiness which rise from the act of abandoning the identity is filled with the images, and the all-changing world is brought into the emptyfied interior of the body. Keywords: butoh, neonomad, neoenrooting, empty body

23

N. Nakajima, op.cit., s. 51.