Nietak!t nr 5/1/2011 s.

34-37

Magdalena Zamorska Spektrum aktywnoci cielesnej taniec, teatr czy ruch po prostu?

I. [34]1 Pierwszego padziernika 2010 roku rozpocz dziaalno powoany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bogdana Zdrojewskiego Instytut Muzyki i Taca (docelowo zostanie wyodrbniony Instytut Taca). W kontekcie wieloletnich zaniedba nie budzi wtpliwoci potrzeba wyodrbnienie dziedziny TANIEC, wyraona dobitnie podczas Kongresu Kultury Polskiej 2009. Instytut ma zapewni zaplecze archiwizacyjno-badawcze oraz finansowe. W pokongresowej dyskusji najwaniejszy gos nalea do powoanego 24 stycznia 2010 roku Otwartego Forum rodowisk Sztuki Taca. Taniec zosta rozebrany na czci. W praktyce instytucjonalnej utosamia si sztuk taca z baletem (plus niewielki ukon w stron tacw narodowych), pomijajc taniec wspczesny jako rdo eksperymentu zarwno cielesnego/fizycznego, jak i koncepcyjnego. W praktyce akademickiej taniec modernistyczny i postmodernistyczny zostaj wpisane w krg awangardowych poszukiwa bdcych domen sztuk wizualnych (np. taniec postmodernistyczny umieszczany jest w kontekcie eksperymentw multimedialnych), gdzie czasami podkrela si rol taca w procesie wyodrbniania si sztuki performance. Zarazem autonomizacja taca jako odrbnej dziedziny sztuki (lub kultury w rozumieniu instytucjonalnym) moe sta si zarzewiem nowych dyskusji. Dlaczego? Bo taniec jest nie tylko praktyk sceniczn. Dokonaniom artystycznym towarzyszy zainteresowanie rnymi technikami edukacji somatycznej, pozaeuropejskimi technikami pracy z ciaem, gimnastyk artystyczn, rozwojem duchowym czy nawet rozwojowymi i terapeutyczno-integracyjnymi funkcjami ruchu. By moe Instytut swoj kuratel powinien obj szersze spektrum pracy z ciaem? A moe zamiast lub oprcz naleaoby powoa inn instytucj: Instytut Sztuk Performatywnych i Pracy z Ciaem. Taniec nie przez przypadek zosta wpisany w szerszy kontekst sztuk performatywnych (performing arts). By moe naleaoby wycign wnioski i konsekwencje z istnienia tej transdyscyplinarnej paszczyzny odniesienia, a rwnoczenie przywoa wypowied profesora Dariusza Kosiskiego z Kongresu Kultury Polskiej 2009, ktr mona streci nastpujco: dyskurs cielesnoci wymaga stworzenia nowych kategorii, to taniec moe by dyscyplin, w ramach ktrej te kategorie zostan wypracowane. Instytut
1

W kwadratowym nawiasie pocztki str on w druku.

Magdalena Zamorska

taki wspieraby sceniczne i pozasceniczne dziaania zwizane z szeroko pojt cielesnoci. Bo nie chodzi wbrew pozorom tylko o nomenklatur wszak nazwa zobowizuje.

II. Krzysztof Jerzak tworzy i dziaa na pograniczu dyscyplin. Jego yciorys artystyczny obejmuje taniec, performans artystyczny, terapi zajciow poprzez teatr integracyjny, sztuki walki (aikido) oraz wschodnie style gimnastyki ( aikitaiso oraz Noguchi taiso). Dziaania te uzupeniaj si, tworzc spjn i wietnie funkcjonujc cao, w ktrej swoboda i indywidualizm kreacji artystycznej s rwnowaone poprzez prac z grup oraz dyscyplin cielesn. Jerzak zacz trenowa aikido w 1987 roku, obecnie jest nauczycielem Krakowskiej Akademii Aikido Kobayashi. Aikido to tradycyjna japoska sztuka walki, ktrej zrby zawdziczamy Ueshibie Moriheiowi: podstaw treningu i baz nauczania s zasady rwnowagi energii i szacunku do partnera. Co czy prac z ciaem w ramach sztu k walki z praktyk warsztatow tancerza? Aikido to studiowanie naturalnego ruchu ciaa, praca nad pynnoci technik, ktre pozwalaj lepiej kreowa i kontrolowa energi, nie starcie, nie wspzawodnictwo, lecz poszukiwanie siebie w relacji z drugim czowiekiem, moliwo zmierzenia si z przeciwnikiem bez pokonywania go oraz sposoby odkrywania swojej indywidualnoci bez przeciwstawiania si komukolwiek 2. Natomiast improwizacja w kontakcie, technika stricte taneczna, stworzona w latach siedemdziesitych, bada moliwoci cia [35] poruszajcych si razem w poczeniu kinestetycznym. Czasami dzika i atletyczna, innym razem cicha i medytacyjna () forma, w ktrej punkt kontaktu z innym jest take punktem wyjciowym dla eksploracji ruchu, a () to, co najwaniejsze, odbywa si gdzie pomidzy dzieleniem wagi midzy siebie, zawieszeniem, upadkiem, byciem aktywnym lub pasywnym, przekazywaniem energii i byciem wiadomym procesu, w jakim uczestniczymy3. Rwnoczenie z aikido Jerzak zgbia tajniki aikitaiso praktyki cielesnej harmonizujcej energi ciaa (ai harmonia, ki energia, tai ciao, so praktyka).
Praktykujcy aikitaiso ju po kilku miesicach wicze moe zaobserwowa u siebie istotne zmiany w swoim ciele, ktre wzmocnione, bardziej mikkie, naenergetyzowane i uwraliwione staje si narzdziem komunikacji z samym sob, jak i z innymi, oraz z otoczeniem materialnym, jakim jest rodowisko czowieka.
2 3

Wszystkie cyt. za Krakowska Akademia Aikido Kobayashi, homepage http://www.aikido-kaak.pl/ Ugasi pragnienie kontakt improwizacji, b/d, za: http://www.contactimprovisation.eu/

Spektrum aktywnoci cielesnej taniec, teatr czy ruch po prostu? Aikitaiso jest przydatne dla tych, ktrzy zamierzaj rozpocz lub kontynuowa wiczenia fizyczne, jak i dla artystw, tancerzy, aktorw, poniewa pozwala im zoptymalizowa ich zdolnoci twrcze, przedstawi, wyrazi sztuk w jej wymiarze duchowym.

Te same sowa mogyby si odnosi do gimnastyki Noguchiego (Noguchi taiso), systemu wicze cielesnych stworzonego w drugiej poowie XX wieku w Japonii. Jerzak poznawa t technik na warsztatach Imre Thormanna, tancerza , ucznia mistrza but Kazuo no. Podstaw tej techniki s rozlunienie i komfort cielesny, dlatego stosujc t technik , wizualizuje si ciao jako poddajcy si sile grawitacji wypeniony wod worek. Najwaniejszy jest przepyw energii, umoliwiajcy naturaln prac z ciaem, dziki czemu doprowadza si je do stanu cakowitego rozlunienia i optymalnej elastycznoci. Noguchi rozwija metod w Tokio w tym samym okresie, co Hijikata twrca taca but. Obecnie system wicze Noguchi taiso jest wykorzystywany przez wielu tancerzy jako forma rozgrzewki. I tu pojawia si pierwsze pytanie: Jaka aktywno somatyczna jest technik taneczn, a tym samym moe by badana i wspierana finansowo (!) przez Instytut Taca? Czy wspomniane praktyki cielesne (aikido, aikitaiso, Noguchi taiso), jak rwnie inne metody pracy z ciaem i ruchem, takie jak BMC, metoda Feldenkraisa czy improwizacja w kontakcie, maj szans na pomoc instytucjonaln? Czy te maj istnie zepchnite w szczelin pomidzy sztuk, sportem a fizjoterapi? Taniec but (klasyfikowany jako teatr taca, taniec wspczesny lub taniec ponowoczesny) pojawia si w Polsce na festiwalach zarwno taca, jak i sztuki performance. Krzysztof Jerzak taczy but i prowadzi warsztaty tej formy. N auk but rozpocz w 1999 roku podczas warsztatu z Daisuke Yoshimoto, potem uczestniczy w warsztatach Itto Mority, Atsushiego Takenouchi, Imre Thormanna, Kana Katsury, Yoko Muronoi, Minako Seki. W 2002 roku po raz pierwszy zaprezentowa cigle ewoluujcy projekt Szczery? W ramach Butoh Barteru 2005 zaprezentowa solo zatytuowane Poza wariata. Ta prezentacja transformowaa w spektakl solowy Poza, ktry od 2005 roku by wielokrotnie prezentowany. Najbardziej intrygujc prb eksploracji granic taca jest Aite Do-Teatru (2008) choreografowane przez Jerzaka. W tym spektaklu czy tradycyjn sztuk walki aikido oraz wspczesny taniec but. Techniki pracy z ciaem staj si materi spektaklu. By moe wanie poczenie w jednym spektaklu rnych sposobw pracy z ciaem pozwala odzwierciedli toczc si pomidzy nimi gr wspzalenoci. Aikido bazujce na seriach 3

Magdalena Zamorska

wyuczonych ruchw, ktre dziaaj dopiero po wielokrotnym powtrzeniu, mona kojarzy z tym, co wiadome, umysowe, zwizane ze wzorem, natomiast but siga do indywidualnych, niewiadomych skryptw oraz archetypw, z ktrymi wiadomo nie chce si spotka. Jak twierdzi Jerzak: Aikido to energia zaklta w formach, ktra zostaje nastpnie przetransformowana z uyciem but4. W ten sposb rodzi si nowy taniec! Powstaje wic kolejne pytanie: Jak wiele potrzeba taca w performansie, aby mie pewno, e spektakl jest spektaklem tanecznym? Chyba nie sposb tego okreli? Wspczenie mamy zwykle do czynienia z twrczoci transgeniczn zatem stworzenie jzyka sucego badaniom inter- i transdyscyplinarnym jest jedyn sensown odpowiedzi na wymogi stawiane przez przedmiot bada. By moe takie wanie powinno by pierwsze zadanie nowo powoywanego Instytutu. Krzysztof Jerzak by przez lata zwizany ze szczeciskim Teatrem Kana. Bra dwukrotnie udzia w projekcie asztownia. Nawiza te wspprac z Januszem Turkowskim, twrc szczeciskiego teatr u alternatywnego The Stettiners Theater, z ktrym wielokrotnie wystpowa w spektaklu (raczej work in progress) Samotni Wdrowcy z Labor w reyserii Stefana Zboe. W roku 2008 Jerzak wystpowa z aktorami Wrocawskiego Teatru Pantomimy w spektaklu Galapagos. [36] W 2006 roku wraz z aktorami Teatru Chorea i tancerzami Teatru Limen uczestniczy w spektaklu Taniec lasu. By to wsplny projekt Kana Katsury, choreografa but, oraz Tadeusza Rodowicza, kierownika Teatru Chorea. W zaproszeniu na spektakl czytamy: Punktem wyjcia dziaa grupy jest rekonstrukcja muzyki antycznej Grecji prezentowanej w integralnym poczeniu z tacem i gestem, czyli aktu alizacja antycznej idei Chorei trjjedynej i szukania poprzez ni nowych form dla teatru wspczesnego. I tu znowu pojawiaj si wtpliwoci: Czy rekonstrukcja antycznej chorei naley do dziedziny teatru czy dziedziny taca? A pantomima? Niektrzy polscy tancerze, na przykad Leszek Bzdyl czy Sylwia Hanff, to dyplomowani mimowie, a ich droga artystyczna rozpocza si wanie od tej formy scenicznej. Wic moe w rzeczywistoci nie sposb odci si od teatru? W roku 2004 Jerzak prowadzi w Polskim Zwizku Guchych caoroczny projekt zatytuowany Integracja w terapii tacem, tworzc integracyjn grup teatraln, w skad

Wywiad z Krzysztofem Jerzakiem przeprowadzony przez autork, Wrocaw, 22.11.2009.

Spektrum aktywnoci cielesnej taniec, teatr czy ruch po prostu?

ktrej wchodziy osoby sabosyszce. Dla grupy warsztatowej, ktra przyja nazw Poza , opracowa i wyreyserowa spektakl zatytuowany Kwiaty na chodniku. Spektakl zainspirowany tacem but by w opinii widzw krtki, ale wstrzsajcy. But doskonale sprawdza si jako forma terapii tacem i ruchem. Najwaniejszym aspektem taca but jest zblienie si do siebie i do innych ludzi, rozwijanie si, wzbogacanie 5 mwi Krzysztof Jerzak, a jedna z uczestniczek projektu rozwija t myl: Taniec but nauczy mnie uzewntrzniania ukrytych uczu, pokazywania emocji. But to nie tylko trening ciaa, ale i rozumienia wasnej duszy6. I znowu: Czy efekt terapeutycznej pracy zespoowej, spektakl grupy, ktra wyonia si z rocznych warsztatw integracyjnych, podleg a kurateli Instytutu Taca? Czy te moe takie spektakle naley uzna za element projektu spoecznego, a uznawszy je za takie , pozbawi moliwoci dokumentowania czy finansowania przez Instytut Taca?

III. W kontekcie instytucjonalnej obojtnoci wobec dziedziny kultury, jak jest taniec, stworzenie Instytutu Taca w rezultacie postulatw Otwartego Forum rodowisk Sztuki Taca (krytycy i tancerze) jest jak najbardziej zrozumiae. Rwnoczenie naley pamita, e dla sprawnego funkcjonowania tej instytucji niezbdne jest uprzednie zdefiniowanie pola semantycznego kategorii taniec. W tym celu konieczna jest otwarta, publiczna dyskusja na ten temat. Potencjalnie sporne rejony na obrzeach pola zagarnianego przez t kategori to: 1. status technik wspomagajcych (edukacja somatyczna, terapia ruchowa, sztuki walki i inne metody pracy z ciaem, ktre mog wsptworzy wypowied sceniczn), 2. status spektakli tanecznych przygotowywanych w ramach projektw integracyjnych, spoecznych, 3. inne kwestie nieporuszone w tekcie, np. edukacja i wyksztacenie zawodowe aktoratancerza, podzia na taniec artystyczny i uytkowy, etc. Dobrze by byo, gdyby prelegenci i uczestnicy paneli dyskusyjnych Kongresu Taca, ktry odbdzie si w dniach 2729 kwietnia 2011 w Warszawie, poruszyli rwnie te zagadnienia. Bo czytajc zapowied, mona odnie wraenie, e problem definicji sztuki taca w dyskusji waciwie si nie pojawi:
5 6

Ibidem. Ibidem.

Magdalena Zamorska

Celem Kongresu, poza prezentacj potencjau i dorobku artystycznego, bdzie diagnoza zmian, jakie dokonay si w czasie transformacji ustrojowej w obszarze twrczoci artystycznej zwizanej z tacem. Poruszone zostan istotne z tego punktu widzenia tematy, jak dostosowanie infrastruktury, polityki kulturalnej oraz wprowadzenie rozwiza systemowych. Kongres suy take integracji rodowiska, rozproszonego w orodkach i teatrach na terenie caego kraju i za granic, oraz pogbionej analizie sytuacji zarwno artystw, jak i odbiorcw tej sztuki. Najistotniejszym zadaniem Kongresu jest diagnoza obecnego stanu oraz potr zeb rodowiska tanecznego w Polsce. Uzyskana dziki temu wiedza stanie si podstaw opracowania strategii rozwoju taca w Polsce, ktrej realizacji suy bdzie m.in. Instytut Muzyki i Taca 7.

By moe oprcz Instytutu Taca powinna powsta instytucja, ktra swoj kuratel objaby szersze spektrum aktywnoci cielesnej (Instytut Performatyki, Instytut Pracy z Ciaem, Instytut Sztuki Cielesnej etc.)? Szersza formua mogaby przysuy si dialogowi sztuk performatywnych ze sztukami wizualnymi i innymi wspczesnymi formami wypowiedzi twrczej, dziki czemu rozwinyby si badania transdyscyplinarne i, co si z tym wie, powstaby jzyk sucy badaniu artystycznych dziaa transgenicznych i hybrydowych.

http://www.kongrestanca.pl/