Listy od Piotra

Bezpieczniki
niedoceniane elementy elektroniczne
Pytania nadsyane do Skrzynki Porad wiadcz, e wielu entuzja stw elektroniki nie ma niezbd nych wiadomoci o bezpieczni kach. Cz elektronikw, zapa trzonych w najnowsze osigni cia techniki, cakowicie lekcewa y "prymitywne" elementy, za ja kie uchodz bezpieczniki. Tym czasem kady praktyk powinien mie przynajmniej podstawowe informacje o bezpiecznikach. Niniejszy trzyczciowy artyku rozpoczyna si od podania takich niezbdnych informacji, ktre trze ba zrozumie, a niektre zapami ta raz na zawsze. Druga cz za wiera wiadomoci przeznaczone dla dociekliwych i zaawansowa nych, dotyczce zabezpieczenia elementw pprzewodnikowych. Trzecia cz przyblia nowocze sne bezpieczniki wielokrotnego uytku, stosowane coraz po wszechniej w sprzcie elektronicz nym oraz bezpieczniki termiczne. Pocztkujcy elektronik uwaa, e bezpiecz nik to element, ktry ma chroni jaki obwd czy urzdzenie przed uszkodzeniem, nie do puszczajc do nadmiernego wzrostu prdu w przypadku przecienia czy zwarcia. Takie wyobraenie nie jest do koca prawdziwe. Owszem, w niektrych obwodach bezpiecz nik rzeczywicie ma peni tak rol. W za skakujco wielu przypadkach bezpiecznik ma zupenie inne zadanie. Przykadowo bez piecznik sieciowy obecny w wielu urzdze niach nie jest w stanie skutecznie ochroni przed uszkodzeniem, a jedynie ma nie dopu ci do dalszych uszkodze, przede wszyst kim do powstania poaru czy wybuchu. W powszechnym uyciu jest kilka rodza jw bezpiecznikw, w tym dwa rodzaje bez piecznikw samochodowych. Bezpieczniki przeznaczone do samochodw interesuj nas najmniej, midzy innymi ze wzgldu na bar dzo due prdy znamionowe (powyej 4A). W sprzcie elektronicznym najczciej stoso wane s bezpieczniki rurkowe, a cilej rur kowe wkadki topikowe, o dugoci 20mm i rednicy 5,2mm o prdach znamionowych w zakresie 32mA...10A wikszo na foto

cz 1 Niezbdnik
grafii tytuowej stanowi takie typowe wkadki. W katalogach i ofertach handlo wych oznaczane s WTA Wkadka Topiko wa Aparatowa. Na fotografii tytuowej znaj dziesz te kilka wikszych wkadek, o wy miarach 6,3x30mm, stosowanych czsto w sprzcie amerykaskim. We wszystkich elementem czynnym jest topik kawaek drucika, ktry przy zbyt duym prdzie ulega stopieniu i przerywa obwd. Wydawaoby si, e ten kawaek drucika to wyjtkowo prymitywny element, ktremu nie warto powica uwagi. Czy jednak potrafiby, Czy telniku, wyjani, czym tak napraw d rni si trzy wkadki topiko we z fotografii 1? Wszystkie trzy maj ten sam prd znamiono Fot. 1 wy, w tym wy padku 800mA, rni si nieco budow. Jed na wkadka zawiera w oznaczeniu literk T, druga literk G, trzecia ma w oznaczeniu tyl ko prd znamionowy; na wszystkich umie szczono te napis 250V. Te oglne okrelenia niewiele mwi. Na leaoby bliej zapozna si z ich parametrami. Zacznijmy od prdu znamionowego. Czy uwaasz, e przy prdzie znamionowym bez piecznik od razu si przepali? Nie! Znamiono wy prd bezpiecznika to maksymalny prd, nie powodujcy jeszcze zadziaania bezpiecznika. Przy jakim prdzie bezpiecznik zadziaa, czyli si przepali? Czy wystarczy zwikszy prd do 105% wartoci znamionowej? A mo e do 110%? Trzeba pamita, e zadziaanie bezpiecz nika oznacza rozgrzanie drucika topikowego do znacznej temperatury. Zapewne wic pe wien wpyw na parametry bdzie mie tem peratura otoczenia. Tak, ale nie tylko. Z kilku innych wzgldw trudno precyzyjnie przewi dzie zachowanie poszczeglnego bezpiecz nika. W katalogach i normach podane s je dynie wartoci graniczne. Poegnaj si jednak raz na zawsze z wyobra eniem, e bezpiecznik dziaa szybko po jakim kolwiek zwikszeniu prdu powyej prdu zna mionowego. Przy prdzie rwnym 110% zna mionowego zdecydowana wikszo bezpieczni kw w ogle nie zadziaa! Jedynie dla bezpiecz nikw T podaje si wymaganie, by przy prdzie 110% nominalnego i w temperaturze +70oC Oto przykady: dla dwch z trzech oma wianych wkadek (szybkich F oraz G) poda je si, e przy prdzie rwnym 210% znamio nowego zadziaaj one w czasie nie duszym ni 1800 sekund. Oznacza to, e po dwukrot nym przekroczeniu prdu nominalnego bez piecznik moe funkcjonowa jeszcze przez p godziny! Dla trzeciej wkadki (zwocznej T) maksymalny czas do zadziaania nie przekroczy 120s, czyli dwch minut. Normy i katalogi podaj te, e na przy kad przy prdzie rwnym 275% znamiono wego wkadka szybka F o nominale 2,5A po winna zadziaa w czasie 50ms...2s, wkadka szybka 2,5A FG w czasie 10ms...2 s, a wkad ka zwoczna 2,5A T w czasie 0,6...10s. Dla prdu 400% znamionowego wartoci te wynosz odpowiednio: F 10ms...0,3s,

Parametry

i charakterystyki

Fotografia przedstawia topikowe wkadki bezpiecznikowe WTA, WTAT oraz WTAG. Najpopularniejsze s wkadki oznaczone WTA oraz WTAT. Znacznie rzadziej uywa si wkadek WTAG. Wkadki oznaczone literk T (WTAT) to tak zwane wkadki zwoczne. Wkadki bez li terki (WTA) to tak zwane wkadki szybkie w katalogach i normach oznaczane s liter F. Liter F zwykle si pomija i traktuje wkadki szybkie jako standardowe. Wkad ki z literk G (WTAG) to wkadki szybkie o duej zdolnoci wyczania oznaczenie katalogowe zawiera litery F i G.

Elektronika dla Wszystkich

99

Listy od Piotra
FG 3ms...0,3s, T 0,15...3s. Dla prdu 1000% (dziesiciokrotne przecienie) czasy zadziaania dla wkadek F i FG nie powinny by dusze ni 20ms, a dla wkadek zwocznych T 20ms...0,3s. Przedstawione zalenoci dla wkadek T i F o nominaach 125mA...10A mona zo baczy na rysunku 1. Na osi poziomej zazna czony jest czas zadziaania na pionowej prd, a waciwie stosunek prdu rzeczywistego do prdu znamionowego. Kolorami zaznaczyem charakterystyki bezpiecznikw F oraz T. Tu jasno wida, e przy duych prdach wkadki T rzeczywicie s powolniejsze. dach 275% i wikszych, zgodnie ze sw na zw, rzeczywicie s powolniejsze. To nie przypadek! Wkadki zwoczne sto sowane s przede wszystkim w obwodach, gdzie mog wystpi chwilowe przecienia, na przykad przy rozruchu silnikw, transfor matorw, itd. Krtki impuls przecieniowy nie powoduje spalenia bezpiecznika, nato miast przy trwaym przecieniu bezpiecznik zwoczny T powinien zareagowa wczeniej od szybkiego F. Nawet jeli nie chcesz zag bia si w szczegy, zapamitaj, e w obwo dach sieciowych sprztu elektronicznego z reguy stosuje si bezpieczniki zwoczne, zawierajce w oznaczeniu literk T. Wsta wienie tam wkadki szybkiej (z liter F lub bez litery) jest bdem. Na przykad w chwi li doczania do sieci wzmacniacza z siecio wym transformatorem toroidalnym, zalenie od momentu wczenia, moe pojawi si potny, krtki impuls prdu. Wkadka zwoczna, na przykad 2,5A T moe wytrzy ma taki impuls, wkadka zwyka 2,5A niechybnie szybko si spali dopiero zwyka wkadka 5A lub 6,3A wytrzyma ta kie impulsy. Jednak ta zwyka, czyli szyb ka wkadka w przypadku jakiego trwaego przecienia, na przykad uszkodzenia i zwarcia w obwodzie wzmacniacza, nie przepali si jeszcze przy prdach rzdu 10A, co zwiksza ryzyko przegrzania i powstania poaru. Natomiast jak gwarantuje katalog, dla wkadki zwocznej 2,5A, przy przecie niu prdem 5,25A czas zadziaania nie prze kroczy 120 sekund. A gdzie stosowa zwyke, czyli szybkie bezpieczniki? Jeli ju jestemy przy wzmac niaczach, typowym miejscem pracy dla bez piecznika szybkiego jest wyjcie zasilacza sieciowego. Dobrze dobrany szybki bez piecznik moe uchroni przed zniszczeniem elementy pprzewodnikowe w razie przeci enia, zwarcia, itp. Jeliby nawet nie uchroni delikatnych pprzewodnikw, zapobiegnie dalszym uszkodzeniom, na przykad trans formatora czy diod zasilacza. Jak rozpozna R E K L A M A wkadki zwocz ne? Zawsze na bezpieczniku obok prdu nominalne go umieszczona jest literka T. Poza tym wiele wkadek zwocznych ma wewntrz szklanej rurki sprynk niestety, nie wszystkie. Jeli na wkadce topikowej nie ma li terki T (ani G), jest to wkadka szybka liter F z reguy si pomija. W sprzcie powszechnego uytku w obwodach sieciowych zwykle stosuje si wkadki zwoczne (T).

Napicie
Celowo w przypadku bezpiecznikw podaje si napicie maksymalne. Nie byoby to po trzebne, gdyby bezpieczniki przepalay si podczas powolnego wzrostu prdu czy te przy prdach co najwyej dziesiciokrotnie wikszych od znamionowego. A rysunek 1 pokazuje charakterystyki dla takich wanie warunkw. Cay problem w tym, e zdecy dowana wikszo bezpiecznikw traci y cie w warunkach zwarcia, czyli wtedy, gdy w obwodzie chce pyn i rzeczywicie przez krtki czas pynie bardzo duy prd zwarciowy. Ten duy prd powoduje, e drucik topikowy ogromnie si rozgrzewa i co gorsza w jego miejscu powstaje uk elektryczny, czyli mieszanina rozgrzanych, zjonizowanych czstek. By moe zaobser wowae kiedy bysk, powstajcy w chwili spalenia bezpiecznika jego rdem jest wanie uk elektryczny. Jak wiadomo, uk elektryczny, wystpujcy take podczas uderzenia pioruna czy podczas spawania, przewodzi prd elektryczny. Cho wic dru cik topikowy si stopi, prd bdzie pyn przez uk utrzymujcy si jeszcze przez ja ki czas. Problem powstawania uku elek trycznego wystpuje z ca ostroci w tech nice wysokich napi. Ale nie tylko uk powstaje take przy spawaniu, gdy napicie wynosi co najwyej kilkadziesit woltw. Najprociej biorc, czym wysze napicie w rozczanym obwodzie, tym lepsze wa runki do powstania i utrzymania si uku. Jak si okazuje, problem uku dotyczy rw nie bezpiecznikw. Jeliby drucik bez piecznika przepali si na maym odcinku, uk w pewnych warunkach mgby powsta i utrzymywa si take przy stosunkowo ni skich napiciach, zwaszcza przy prdzie staym. Ponadto zapalony uk mgby na trwae powsta midzy np. zaciskami obu dowy lub elementami gniazda bezpiecznika. Poytek z takiego bezpiecznika byby aden wprawdzie przy mniejszych przecie niach bezpiecznik bdzie dziaa wedug charakterystyk z rysunku 1, jednak przy zwarciu i duych prdach zwarciowych cza sy rozczenia obwodu okazayby si zastra szajco dugie. Aby do tego nie dopuci, wkadki przeznaczone do wyszych napi maj tak budow, ktra pomaga gasi po wstajcy uk. Moe tego nie wida na pierwszy rzut oka, ale tak jest. I tu wyjania si sprawa napicia na picie podane na wkadce to maksymalne napicie, przy ktrym nastpi niezawodne przerwanie uku (na rurkowych wkadkach jest to zwykle 250V). Nieco podobne

Rys. 1

Czy nie umkno Twojej uwadze, e wkadki zwoczne (T) przy stosunkowo ma ych prdach przecieniowych, np. przy prdzie 210% nominalnego, maj gwaranto wany czas zadziaania krtszy (!) od wka dek szybkich (F i FG)? Natomiast przy pr
R E K L A M A R E K L A M A

100

Elektronika dla Wszystkich

Listy od Piotra
wkadki samochodowe maj zupenie inn budow i nie powinny by stosowane w ob wodach, gdzie wystpuj napicia wysze ni 35V. Przy napiciach wyszych ni 250V powinny pracowa inne wkadki, o wikszych wymiarach (8,5x31,5mm oraz 10x38,1mm). tycznej bezpieczniki te nie s w stanie sku tecznie i szybko przerwa prdu pyncego przez powstay uk. Co z tego? Oznacza to na przykad, e popularne bezpieczniki ty pw T i F absolutnie nie s w stanie ochro ni przed zwarciem elementw pprzewo dnikowych konkretnie triakw, tyrysto rw, diod, pracujcych w obwodach sieci. I tu dochodzimy do bezpiecznikw ozna czanych liter G, a waciwie FG. S to spe cjalne szybkie bezpieczniki o duej zdolno ci wyczania. Od zwykych bezpieczni kw F rni si nie tyle charakterystykami wedug rysunku 1, co zdolnoci gaszenia uku i skracania cakowitego czasu przepy wu prdu zwarcia. Bezpieczniki G o typo wych wymiarach 5x20mm maj zdolno wyczania rwn 1500A. Teoretycznie, od powiednio dobrane bezpieczniki typu G s w stanie ochroni przed uszkodzeniem p przewodniki (np. triaki). Teoretycznie, po niewa w sieciach o jeszcze wikszych pr dach zwarciowych rwnie one nie s sku tecznym zabezpieczeniem. Poza tym oprcz czasu trwania i prdu zwarcia, w gr wcho dz jeszcze inne czynniki. Precyzyjne do branie bezpiecznika, a waciwie obwodu zabezpieczajcego elementy pprzewodni kowe jest bardzo trudne i wymaga wiedzy znacznie szerszej, ni podana w artykule. Obecnie ceny pprzewodnikw s porw nywalne z cen bezpiecznikw, dlatego w wielu wypadkach rezygnujemy z prby dobrania bezpiecznika typu G, stosujemy zwyky, liczc si z tym, e w przypadku zwarcia obcienia triak, tyrystor, MO SFET czy diody pracujce w obwodach sie ci ulegn uszkodzeniu i trzeba je bdzie wy mieni. 18 , przy przepywie przez ni prdu 100mA, spadek napicia wyniesie a 1,8V. Pomyl do jej szybkiego spalenia potrzeb ny jest prd nie mniejszy ni 300mA, a w ta kich warunkach na bezpieczniku musi wy stpi napicie... 5,4V. Ju to pokazuje, dla czego nie stosujemy bezpiecznika topiko wego na wyjciu stabilizatora rezystancja bezpiecznika ogromnie pogorszyaby para metry stabilizatora, ktrego rezystancja we wntrzna jest rzdu uamkw oma. Rezystancja wie si ze spadkiem napi cia. Normy przewiduj maksymalny spadek napicia na bezpieczniku. Tabela 2 pokazu je kilka przykadw wybranych z normy. Tabela 2 Wkadka Maksymalny spadek napicia T32mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5V F32mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10V G32mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15V T50mA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3,5V F50mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7V G50mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10V T100mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2,5V F100mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3,5V G100mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7V T315mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1,1V F315mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1,3V G315mA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2,5V T1A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150mV F1A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200mV G1A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1000mV T3,15A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100mV F3,15A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150mV G3,15A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350mV T10A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100mV T10A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120mV T10A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200mV

Prd zwarciowy
Wiemy ju z grubsza, dlaczego na bezpiecz nikach podaje si napicie maksymalne. Ale to jeszcze nie wszystko. Przed chwil w tek cie pojawio si zupenie nieprecyzyjne okrelenie bardzo duy prd zwarciowy. To kolejna istotna, nie wszystkim znana sprawa. Jeszcze raz podkrelam, e wik szo bezpiecznikw koczy ywot w wa runkach zwarcia. Jaki prd wtedy pynie? To oczywicie zaley od tego, gdzie dany bezpiecznik pracuje. W wiejskim gospodar stwie, znacznie oddalonym od transformato ra, napicie w sieci energetycznej zawsze jest nisze od nominalnego, a w przypadku zwarcia popynie prd rzdu, powiedzmy, kilkuset amperw. Z kolei w zakadowej sieci, gdzie duy transformator jest na miej scu, spodziewane prdy zwarciowe bd wynosi tysice amperw. Czy z rysunku 1 wynika, e przy tak du ych prdach czas zadziaania bezpiecznika skrci si do pojedynczych milisekund lub nawet mikrosekund? Niestety nie! Rysunek 1 informuje o tak zwanych czasach przedu kowych, czyli czasach do zapalenia uku, a nic nie mwi o zjawiskach podczas zwar cia, gdy pyn ekstremalnie due prdy. A zachodz wtedy dziwne zjawiska. Bd one szerzej omwione za miesic. W upro szczeniu mona powiedzie, e nie tylko wysokie napicie sprzyja powstaniu i utrzy maniu uku. Drugim bardzo wanym czyn nikiem sprzyjajcym jest wydajno prdo wa obwodu, gdzie umieszczony jest bez piecznik. Czym wikszy prd zwarciowy moe popyn (i popynie), tym trudniej zgasi uk. Informacje z rysunku 1 s bezu yteczne w warunkach zwarcia. Jeli prd zwarciowy jest bardzo duy, uk utrzymuje si, mwic najprociej, stosunkowo dugo. Aby scharakteryzowa bezpieczniki pod tym wzgldem, mwi si o zdolnoci wy czania. Zdolno wyczania to po prostu spodziewana warto prdu zwarciowego, przy ktrym bezpiecznik skutecznie prze rwie obwd. Teraz pytanie: jak zdolno wyczania maj popularne i najczciej stosowane bezpieczniki zwoczne (T) i szybkie (F)? Oto przykra niespodzianka jedne i dru gie maj aonie ma zdolno wycza nia: 35A przy prdzie przemiennym i 20A przy prdzie staym. Tymczasem w obwodach sieci energetycznej spodziewa ne prdy zwarciowe s znacznie wiksze. Wynika std, e w obwodach sieci energe

Rezystancja i moc
Masz teraz oglne pojcie o trzech podsta wowych rodzajach bezpiecznikw. W ra mach niezbdnika omwimy jeszcze jeden wany szczeg. Czy wiesz, jak rezystancj maj popular ne wkadki topikowe? Ma? A jaki spadek napicia wystpuje na nich podczas normal nej pracy? Zajrzyj do tabeli 1 przedstawiajcej zmie rzone przeze mnie omomierzem rezystancje rnych wkadek. Tabela 1 T 63mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 T 125mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 F 125mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 T 315mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1,5 F 315mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0,5 T 800mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0,15 F 800mA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0,15 Czy rezystancja wkadek o niszych no minaach nie jest zaskakujco dua? Jeli przykadowo wkadka szybka 125mA ma Przypuszczam, e i to jest zaskoczeniem kilka czy nawet kilkanacie woltw napicia na bezpieczniku podczas jego normalnej pracy? W zasadzie nie ma si czemu dziwi. Wszyscy wiemy, e drucik topikowy musi si stopi, a do tego trzeba znacznej iloci ciepa. W normach i katalogach podaje si, e pod czas normalnej pracy przy prdzie bliskim nominalnemu we wkadce topikowej moe si wydziela moc od 1,6W (mniejsze nomi nay) do 4W (nominay powyej 3,5A). Jeli wstawiasz bezpiecznik zwoczny w obwd sieciowy, nie musisz si tym przej mowa. Jeli jednak bezpiecznik miaby pra cowa w jakim nietypowym ukadzie pracy, trzeba uwzgldni jego rezystancj, spadek napicia i wynikajce z tego konsekwencje. Szczeglnie dotyczy to bezpiecznikw o niszych prdachznamionowych. Piotr Grecki

Cig dalszy za miesic

Elektronika dla Wszystkich

101