Listy od Piotra

Bezpieczniki
niedoceniane elementy elektroniczne
W pierwszej czci artykuu omwio ne byy podstawowe zagadnienia zwizane z bezpiecznikami. Drugi od cinek przeznaczony jest dla osb, ktre chc wiedzie nieco wicej na ten temat, zwaszcza na temat dobie rania bezpiecznika do ochrony ele mentw pprzewodnikowych (tria kw, tyrystorw, diod) pracujcych w obwodach sieci energetycznej.

Nie bdziemy si w to wgbia, bo temat jest trudny, a podane informacje wcale go nie wyczerpuj podawana w katalogach war to I2t zwykle dotyczy tylko czasu przedu kowego, czyli od chwili zwarcia do zaponu uku. Tymczasem w obliczeniach naleaoby wzi pod uwag rwnie warto I2t zwi zan z ukiem, a ta zaley od kilku czynni kw, midzy innymi od spodziewanego pr du zwarciowego oraz napicia pracy.

Caka Joulea
W pierwszej czci artykuu podane byy charakterystyki czasowoprdowe wkadek topikowych. Z charakterystyk wynika, e czym wikszy prd, tym czas przerywania obwodu jest krtszy. Obowizuje tu prosta zaleno matematyczna. Wynika ona z fak tu, e do zadziaania bezpiecznika potrzebna jest odpowiednia ilo energii cieplnej. Cie po to powstaje podczas przepywu prdu przez rezystancj bezpiecznika jest to tak zwane ciepo Joulea (czyt. dula). Powstaj c ilo ciepa okrela znany ze szkoy wzr: E = (I2R) * t Jeli przyjmiemy, e energia E potrzebna do stopienia drucika oraz rezystancja drucika s stae, moemy poda dla kadego bez piecznika charakterystyczn warto iloczynu I2t. Poniewa w rzeczywistych warunkach, zwaszcza podczas zwarcia, prd zmienia sw warto, prd naleaoby cakowa w czasie. Parametr I2t nazywany jest cak Joulea i po daje si w katalogach. Czym wiksza warto I2t, tym trudniej spali dany bezpiecznik. Znajc warto I2t oraz prd, mona obli czy czas zadziaania. Oblicze takich w prak tyce si nie wykonuje. Jednak, wbrew pozo rom, warto caki Joulea jest przydatna. Jak wspomniaem, jest to parametr okrela jcy atwo spalenia bezpiecznika. Co bar dzo istotne, parametr ten dotyczy take innych elementw, na przykad diody, triaka czy tyry stora. Co wicej, w katalogach diod, triakw i tyrystorw, zwaszcza tych przeznaczonych do pracy w obwodach sieci energetycznej, po daje si warto I2t tych elementw. I tu doszlimy do zagadnienia praktyczne go. Aby bezpiecznik uchroni przed uszko dzeniem element pprzewodnikowy, war to I2t bezpiecznika musi by mniejsza od wartoci I2t chronionego elementu pprze wodnikowego. Jest to pierwszy warunek do spenienia przy doborze bezpiecznika do ochrony elementu pprzewodnikowego.

Zwarcie
Potoczne wyobraenia roli i dziaania bez piecznika zupenie bezpodstawnie podpowia daj, e w chwili zwarcia bezpiecznik zadzia a bardzo szybko i ograniczy prd do warto ci bezpiecznej dla elementu pprzewodni kowego. Zazwyczaj tak nie jest, a poniewa w gr wchodz dodatkowe zjawiska, warto przyjrze si problemowi z bliska. Jak mwilimy przed miesicem, w kadym obwodzie, w tym w sieci energetycznej, moe my mwi o spodziewanym prdzie zwarcia. Zazwyczaj jest on bardzo duy, wynosi setki i tysice amperw. Taki prd, nawet pync przez krtki czas, niewtpliwie stanowi mier telne zagroenie dla elementw pprzewodni kowych. Rysunek 2 pokazuje przykad obwo du, gdzie moe wystpi tak grone zwarcie.
Rys. 2

Przy okazji drobne wyjanienie. Na zagra nicznych schematach bezpiecznik czsto ozna czany jest liter F, jak na rysunku 2. Nie znaczy to, e ma to by szybki bezpiecznik typu F. Li tera F na schematach pochodzi od angielskiego Fuse i po prostu oznacza bezpiecznik. Nie ma adnego zwizku z rodzajem tego bezpiecznika. W ukadzie z rysunku 2 zastosowany bez piecznik powinien ograniczy maksymalny prd do wartoci, ktra nie uszkodzi elementu pprzewodnikowego, w tym wypadku triaka. Nie jest to jednak takie proste, midzy in nymi ze wzgldu na duy spodziewany prd

zwarciowy sieci oraz ze wzgldu na przepi cia. Przepicia to mao znane zagroenie po jawiajce si w chwili zwarcia i zadziaania bezpiecznika. Skd bior si te przepicia? Przede wszystkim trzeba pamita, e sie energetyczna, a take kady obwd zasilajcy maj jak indukcyjno. Jeli wystpuje in dukcyjno, przepicia bd si pojawia przy kadej gwatownej zmianie prdu, zarwno przy prdzie staym, jak i zmiennym. Rysu nek 3 pokazuje w uproszczeniu sytuacj przy przerywaniu obwodu prdu staego, gdzie wy cznik F reprezentuje przepalajcy si bez piecznik, przerywajcy przepyw prdu. W chwili przerwania prdu na cewce pojawia si potny impuls napicia samoindukcji. Cho przy prdzie zmiennym sytuacja jest nieco inna, trzeba si spodziewa, e w chwili zadziaania bezpiecznika, czyli w chwili prze rwania prdu zwarcia, te pojawi si przepicie. Blisze zapoznanie si z tym tematem przy nosi kilka zaskakujcych szczegw i wskazu je, e sytuacja daleko odbiega od tej z upro szczonego modelu z rysunku 3. Rysunek 4 po kazuje przebiegi napicia i prdu w warunkach zwarcia szybkiego bezpiecznika, ktry jest w stanie rozczy obwd w czasie poniej 10ms, czyli krtszym ni jeden pokres napi cia sieci energetycznej. Przerywana linia niebie ska pokazuje przebieg napicia sieci 220V. Czerwona linia pokazuje przebieg napicia na przepalajcym si bezpieczniku. Przed wyst pieniem zwarcia napicie na bezpieczniku jest pomijalnie mae. Zamy, e zwarcie wystpi 1 milisekund po przejciu napicia sieci przez zero. Na rysunku 4 jest to chwila t0. Tu po zwarciu, w czasie t0...t1 w obwodzie zaczyna gwatownie rosn prd. Ronie on wedug za znaczonego fioletow lini spodziewanego pr du zwarcia. Tak duy prd powoduje stosunko wo duy spadek napicia na druciku topikowym bezpiecznika. Szybko narastania prdu zaley od indukcyjnoci sieci oraz od jej wydajnoci. Spodziewane prdy zwarciowe w sieci energe tycznej mog wynosi ponad 1000A. W krtkim czasie (na rysunku 3 okoo 1,5ms) prd ten spowoduje rozgrzanie do bar dzo wysokiej temperatury i stopienie drucika. Niestety, obwd wcale nie zostanie przerwany. Zapali si bowiem uk elektryczny. Oporno tego uku jest znacznie wiksza ni wczeniej istniejcego drucika, co odpowiada wczeniu w obwd znacznej rezystancji. Przy znacznie wikszej rezystancji obwodu prd powinien

102

Elektronika dla Wszystkich

Listy od Piotra
gwatownie zmniejszy sw warto. Nie po zwala na to indukcyjno sieci. Jak wiadomo, indukcyjno nie znosi zmian prdu przy prbie zmiany wartoci prdu powstaje prze picie (napicie samoindukcji), ktre prbuje utrzyma wczeniejsz warto prdu. Ponie wa prd zdy narosn do wartoci kilkuset amperw, a rezystancja uku jest znacznie wiksza od rezystancji drucika, szczytowa warto przepicia, prbujcego podtrzyma przepyw tak duego prdu, moe wynosi na wet kilka kilowoltw. Powstae przepicie podtrzymuje uk, niemniej prd maleje do szybko. W chwili t2 napicie i prd s na tyle mae, e uk ganie. Tym razem prd gwatow nie maleje do zera. Powoduje to powstanie drugiego przepicia, ktrego szczytowa war to jest zdecydowanie mniejsza ni pierwsze go, a to ze wzgldu na mniejsz warto prdu. W przypadku tego bezpiecznika rozcze nie nastpio szybko, w czasie poniej 10ms. Inny bezpiecznik w innych warunkach pracy (inna indukcyjno, inny prd zwarcia) roz czyby obwd po duo duszym czasie, a w skrajnych warunkach nie rozczyby wca le, bo uk mgby si utrzymywa na stae. tudzie ponad dwch kilowoltw. Przepicie to pojawi si na elementach obwodu i z pew noci uszkodzi umieszczony w obwodzie element pprzewodnikowy (triak). To kolejna przykra niespodzianka przy czyn uszkodzenia pprzewodnika wcale nie musi by prd, moe ni by przepicie powstajce w chwili zadziaania bezpieczni ka. Mao tego, powstajce przepicie moe uszkodzi inne, podobne elementy umie szczone w tej gazi sieci. Wanie dlatego do ochrony elementw p przewodnikowych, zwaszcza przy wikszych mocach, stosuje si dodatkowe rodki zaradcze oraz bezpieczniki specjalnej konstrukcji, tak zwane bezpieczniki pprzewodnikowe. Nie znaczy to, e zawieraj pprzewodniki su one do ochrony pprzewodnikw. Rysunek 5 pokazuje przebiegi napicia i prdu w przypadku zastosowania specjalnego bezpiecznika pprzewodnikowego. Dziki spe cjalnej konstrukcji (m.in. przeweniom druci ka, a waciwie paska topikowego) uk zapala si jeszcze szybciej, ale nie od razu na caej du goci drucika. Zwikszajca si stopniowo rezy stancja uku powoduje przepicie o wartoci znacznie mniejszej ni poprzednio. Ostatecznie proces wyczenia jest jeszcze szybszy, a po wstajce przepicia znacznie mniejsze. Podane wanie informacje nadal nie wy czerpuj tematu. Wicej materiau zawieraj artykuy w EP 4/95, 7/95, 8/95 i 9/95 z cyklu Notatnik Praktyka. Zainteresowani powinni szuka dodatkowych szczegw w literatu rze specjalistycznej i katalogach firmowych. Pozostali mog przygotowa si na ewentu aln wymian elementw i pozosta przy podanych wczeniej wnioskach, e skuteczne zabezpieczenie elementw pprzewodniko wych przed zwarciem jest w warunkach ama torskich niemal niemoliwe. rednio szybkie, T opnione, TT zwocz ne. Charakterystyki czaso woprdowe pokazane s w uproszczeniu na rysun ku 6. Poszczeglne kraje i organizacje wprowadziy jeszcze inny sposb podziau. Charakterystyki jak na rysunku 1 (w poprzednim numerze EdW) niewiele mwi o zdolnoci wyczania prdw zwar ciowych i przydatnoci do poszczeglnych zastosowa. Profesjonalni konstruktorzy pro jektujcy zabezpieczenia musz wic sign do szczegowych firmowych katalogw. Wiele cennych danych mona znale take w zbiorczych katalogach firm handlo wych, na przykad w bardzo przydatnym ka talogu firmy ELFA, gdzie podane s podsta wowe dane wielu bezpiecznikw. Fotografie na tej stronie pokazuj kilka typw bezpiecz nikw z oferty tej firmy. Piotr Grecki
Cig dalszy za miesic

Rys. 3 Rys. 4

Rys. 5 Rys. 6

Obecna sytuacja
W kraju od lat produkowano (krakowska Elektrotechniczna Spdzielnia Pracy SPEL) wkadki topikowe oznaczane WTA (Wkadka Topikowa Aparatowa) zwoczne i szybkie WTAT oraz WTA. W nielicznych urzdze niach zawierajcych triaki i tyrystory stoso wano bezpieczniki WTAG (cilej WTA FG), ktre mona byo pozna po gasiwie piasku znajdujcym si wewntrz rurki. Oprcz tych wkadek o standardowych wy miarach 5x20mm, w kraju produkowane by y inne bezpieczniki, midzy innymi dla tele komunikacji czy do ochrony pprzewodni kw (rodzina Btp). Obecnie w ofercie rynko wej mona spotka wiele bezpiecznikw za granicznych o rnych parametrach. Wedug standardu IEC rozrnia si nie dwa rodzaje wkadek (T zwoczne i F szybkie), tylko pi: FF bardzo szybkie, F szybkie, M

Przepicia
Czerwona linia na rysunku 4, pokazujca przebieg napicia na bezpieczniku udowadnia, e nie ma si z czego cieszy. Wprawdzie bezpiecznik nie po zwoli, by prd wzrs do pene go spodziewanego prdu zwarcia, jednak prd i tak zdy narosn do zatrwaajcej wartoci kilkuset amperw, a co gorsza, po wstao przy tym ogromne przepicie o ampli

Elektronika dla Wszystkich

103