Wprowadzenie Do Historii Cyfrowej

Marcin Wilkowski
Wprowadzenie do historii cyfrowej
Instytut Kultury Miejskiej Gdask
(c) Instytut Kultury Miejskiej

Tre publikacji dostpna jest na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa - Na Tych Samych Warunkach 3.0 Polska http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/
Gdask 2013
Wydanie pierwsze
Fot. na okadce: CC BY-SA Doug Waldron

Redakcja i korekta: Joanna Tyka (Filologos.pl) Przygotowanie publikacji elektronicznych: Inscripte
ISBN (ePUB): 978-83-936720-2-8 ISBN (MOBI): 978-83-936720-3-5 ISBN (PDF): 978-83-936720-1-1
Instytut Kultury Miejskiej ul. Dugi Targ 39/40 80-830 Gdask www.ikm.gda.pl
Informacja o zasadach rozpowszechniania podrcznika Niniejsza publikacja udostpniana jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Unported (CC BY-SA). Oznacza to, e jej tre moe by swobodnie kopiowana, rozpowszechniana i przetwarzana (take w celach komercyjnych) bez dodatkowych zezwole i umw, pod warunkiem udostpnienia informacji o autorze oraz zastosowania tej samej licencji w przypadku rozpowszechniania utworw zalenych. Wicej informacji na ten temat znale mona na stronie http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl, gdzie dostpne jest take przystpne podsumowanie niniejszych zasad. Tre skryptu jest otwarta, zachcam wic do jej uzupeniania i rozbudowywania Marcin Wilkowski (marcin@wilkowski.org) Dzikuj dr Emanuelowi Kulczyckiemu (UAM), dr Radosawowi Bombie (UMCS) i Marcinowi Werli (PCSS) za konsultacje przy redakcji merytorycznej rozdziaw powiconych podstawom wspczesnej naukometrii, wizualizacjom i bibliotekom cyfrowym.
Spis treci
1. Definiowanie cyfrowej historii 2. Wspczesny Internet z perspektywy historyka 3. Digitalizacja i cechy formatu cyfrowego 4. Wykorzystywanie repozytoriw cyfrowych 5. Archiwa spoeczne i oddolna digitalizacja 6. Wyszukiwanie penotekstowe w archiwum cyfrowym i text mining 7. Cyfrowe dziedzictwo 8. Instytucje pamici w kulturze cyfrowej 9. Domena publiczna i jej blokowanie 10. Historiografia poza drukiem 11. Wizualizacje historia poza tekstem 12. Nowoczesne czasopisma naukowe online i open access 13. Praca grupowa i nauka obywatelska 14. Nowe internetowe formy komunikacji naukowej 15. Otwarto w nauce i edukacji historycznej O autorze
1 7 10 14 20 26 35 44 50 54 59 62 67 73 78 80
1. Definiowanie cyfrowej historii
Zainteresowanie historykw komputerami nie jest niczym nowym. Ju pod koniec lat 40. zakonnik o. Roberto Busa SJ pracowa w firmie IBM nad konkordancj dzie w. Tomasza (tzw. Corpus Tomisticum), zwieczeniem czego byy wydane w latach 90. edycje cyfrowe na pytach CD-ROM (Prinke, 2000, s. 7). Od koca lat 50. rozwija si kierunek historii kwantytatywnej, w ramach ktrego historycy posugiwali si dostpnymi im wspczenie elektronicznymi narzdziami obliczeniowymi, aby zestawia ze sob dane historyczne, pozwalajce opisywa zoone i wielowtkowe procesy spoeczne z przeszoci (Grabski, 2006, s. 773 i nast.). Ich wiara w potencja bada ilociowych bya silna: 8 maja 1968 roku we francuskim tygodniku Le Nouvel Observateur Emmanuel Le Roy Ladurie, przedstawiciel trzeciej generacji szkoy Annales, stwierdzi nawet, e odtd albo historyk bdzie programist, albo nie bdzie go wcale. Nawet dzi, mimo wci zwikszajcej si wrd historykw popularnoci narzdzi cyfrowych, taka teza brzmi rewolucyjnie. Nic wic dziwnego, e jej krytyka miaa swoje rdo take w rodowisku samego Le Roy Ladurie'a. Fernand Braudel sprzeciwia si myleniu kategoriami narzdzi to, co wartociowe w posugiwaniu si komputerami, miao pojawi si na poziomie samej strategii badawczej: Obawiam si i bd si spiera z Emmanuelem Le Roy Ladurie o to, e istnieje jakie zudzenie albo wytumaczenie dla stwierdzenia, mwic z perspektywy historii statystycznej, e historyk w przyszoci bdzie musia by programist, albo nie bdzie historykiem. To, co mnie interesuje, to program programisty (ang. programmers program). Teraz powinien on dy do unifikacji wszystkich nauk spoecznych (za Dosse, 1994, s. 116). Co ciekawe, sam Le Roy Ladurie moe by przez polskiego czytelnika kojarzony gwnie za spraw swojej pracy, mikrohistorii pod tytuem Montaillou.Wioska heretykw 12941324, wydanej w 1975 roku (wyd. polskie z 1988 roku), w ktrej zastosowa on metod zdecydowanie odbiegajc od modelu badania ilociowego.
1
Rozwj historii cyfrowej nie byby moliwy bez ewolucji komputerw, ktre staway si z czasem coraz bardziej dostpne i uyteczne w codziennej pracy badawczej (np. edytory tekstu) czy dydaktycznej (pyty CD z multimedialnymi materiaami edukacyjnymi). Za wan cezur uzna mona rok 1976. Utworzono wwczas Oxford Text Archive (OTA), istniejce do dzi, najstarsze cyfrowe repozytorium dawnych tekstw literackich i korpusw wykorzystywanych w badaniach jzykowych. Powstanie i rozwj Internetu nie tylko uatwiy komunikacj midzy badaczami (np. za pomoc poczty elektronicznej), ale take pozwoliy na udostpnianie tekstw rdowych czy opracowa naukowych online (za pomoc stron WWW). W 1994 roku, kiedy swoj popularno zaczy zdobywa pierwsze przegldarki graficzne, takie jak Mosaic i Netscape Navigator, amerykaski historyk Roy Rosenzweig zaoy Center for History and New Media (CHNM). Obecnie jest to jedna z najwaniejszych instytucji badawczych zajmujcych si histori cyfrow. Warto w tym miejscu wspomnie jeszcze, e w tym samym czasie, czyli w roku 1995, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikoaja Kopernika opublikowao materiay z I Sympozjum Metod Komputerowych, organizowanego w Poznaniu w listopadzie 1994 roku przez, nieaktywny ju dzi, polski oddzia Association for History and Computing (AHC) i Komisj Metod Komputerowych Polskiego Towarzystwa Historycznego. W wydanym kilka lat pniej tomie dokumentujcym II Sympozjum z grudnia 1995 roku Jerzy Wisocki proponowa utworzenie polskiego Centrum Elektronicznych Tekstw Historycznych, a Rafa T. Prinke opisywa wyzwania dotyczce komunikacji pomidzy historykiem a informatykiem, w ramach wsplnej pracy nad projektami badawczymi (Ryszewski, 1997). Pojcie historii cyfrowej (ang. digital history) pojawio si po raz pierwszy w projektach dydaktycznych realizowanych w Virginia Center for Digital History w latach 19971998. Jeden z prowadzcych te zajcia, Edward L. Ayers, opublikowa w 1999 roku esej The Pasts and Futures of Digital History (Ayers, 1999). Pocztkw historii cyfrowej upatrywa on w hipertekstowych edukacyjnych projektach z lat 80., wykorzystujcych system HyperCard, oraz pierwszych edukacyjnych CD-ROM-ach z poowy lat 90., o czym pisze w podrczniku Who Built America? From the Centennial Celebration of 1876 to the Great War of 1914, wydanym w 1995 roku. Ayers, piszc o historii cyfrowej, nie koncentrowa si wycznie na edukacji pokazywa, e format cyfrowy pozwala na zbudowanie nowych interaktywnych modeli publikowania naukowego. Do tego wtku wrc w jednym z ostatnich rozdziaw. Od koca lat 90. wraz z ewolucj i upowszechnianiem si Internetu oraz technik cyfrowych ewoluoway najwaniejsze narzdzia i kierunki historii cyfrowej. W pierwszej dekadzie XXI wieku historycy przygldali si zarwno popularnoci Wikipedii, jak i samego modelu wiki (jako systemu pozwalajcego na kolektywne budowanie wiedzy), a take serwisom kojarzonym z ide Web 2.0, postpom projektw masowej digitalizacji, portalom spoecznociowym itp. Idee historii cyfrowej ksztatowane byy zawsze w relacji z rozwijajcym si bez
2
przerwy Internetem i technologiami cyfrowymi, i tak jest do dzi. W jaki sposb wobec tego naley skonstruowa definicj cyfrowej historii i czy w ogle jest sens wyodrbniania jej jako osobnej dziedziny? Czy da si znale jakie jej uniwersalne elementy, tak aby definicja utrzymaa swoj moc, mimo nieustannego rozwoju technologii? W opublikowanym w 2008 roku w The Journal of American History zapisie dyskusji, ktry opatrzono wiele mwicym tytuem The promise of Digital History, kilku amerykaskich historykw prbowao na wasny sposb j okreli. Zgodnie z ich propozycjami, historia cyfrowa miaa by prb badania i prezentacji przeszoci, wykorzystujc nowe technologie komunikacyjne i komputery, otwart przestrzeni wsppracy i komunikacji midzy historykami oraz zestawem narzdzi, poj i metod (ang. framework), pozwalajcym w nowy sposb prowadzi dyskusje o przeszoci. Innym wyrnikiem definicyjnym zaproponowanym przez uczestnikw dyskusji byo umoliwienie historykom badania obszernych zestaww rde i danych, powstajcych dziki programom masowej digitalizacji, oraz nowych rde istniejcych ju wycznie w formie cyfrowej. Zwrcono te uwag na elastyczno pojcia historia cyfrowa miaa by dziedzin ewoluujc od prostego wykorzystywania komputera i Internetu w pracy historyka (edytory tekstu, poczta elektroniczna), a po rekonstrukcje przestrzeni historycznych w rodowisku 3D i nowe metody edukacji historycznej o bardzo demokratycznym, konstruktywistycznym charakterze. W dyskusji pojawi si take wtek zmian w formule archiwum i w samej pracy na rdach oraz redukcji dystansu midzy histori akademick i popularn. Z grona kilku dyskutantw tylko jeden krytycznie odnis si do idei formuowania nowego kierunku w ramach dyscypliny historycznej i zwrci uwag na potencjalnie szybkie wyczerpanie si pojcia cyfrowej historii z racji powszechnego wykorzystywania przez historykw narzdzi i rde dostpnych w formie cyfrowej. Skoro bowiem wszyscy historycy korzystaj z komputerw piszc swoje teksty naukowe, wszyscy s historykami cyfrowymi (Cohen i in., 2008). List wyzwa stojcych przed naukami historycznymi w zaoeniu niepen i otwart proponuje Toni Weller w redagowanym przez siebie tomie History In the Digital Age (Weller, 2012, s. 67). S to problemy zwizane, m.in., z digitalizacj, zabezpieczaniem i zarzdzaniem zasobami historycznymi, nieposiadajcymi oryginalnie postaci cyfrowej (born digital), kwesti starych formatw i nonikw danych, autentycznoci rde cyfrowych i nowych metod ich badania, relacji midzy profesjonalnymi archiwami cyfrowymi a oddoln dziaalnoci archiwaln, zaangaowaniem osb spoza historycznego rodowiska akademickiego w dziaania o charakterze naukowym czy w kocu kwestii zwizanych z prawem autorskim. Jak podkrela Weller, cz z tych wyzwa dotyczy podstaw warsztatu badacza przeszoci i moe by wana dla wszystkich historykw, cz jednak dotyczy bdzie jedynie specjalistw. Obecnie ogromn popularno zdobywa pojcie cyfrowej humanistyki (ang. digital humanities), ktre okazao si bardziej pojemne i elastyczne, a zatem
3
take bardziej uyteczne, nie tylko w publicystyce naukowej, ale take w jzyku ofert grantowych czy nazwach instytucji badawczych. Podobnie jak w przypadku historii cyfrowej, mamy tu do czynienia z pojciem obejmujcym potencjalnie wiele zjawisk i bardzo trudnym do jednoznacznego zdefiniowania, ktre na dodatek stao si modne (ang. buzzword) i z pewnoci bywa naduywane. O cyfrowej humanistyce pisz dzi nie tylko branowe media, takie jak Chronicle of Higher Education, ale te popularne, jak choby New York Times. Google w swojej ofercie grantowej dla naukowcw posuguje si tym terminem. Pojawia si on take w ogoszeniach o prac, publikowanych przez uczelnie i instytuty badawcze, w nazwach instytucji oraz organizacji naukowych (Gttingen Centre for Digital Humanities, The Digital Humanities Centre The University of Nottingham, UCL Centre for Digital Humanities), w tytuach konferencji i wykadw oraz oczywicie w literaturze naukowej. Uznaje si, e wydarzeniem, ktre w istotny sposb przyczynio si do rozpowszechnienia pojcia digital humanities, bya odbywajca si w 2009 roku konferencja Modern Language Association of America (MLA). Krytycy, sceptycznie oceniajc popularno tego pojcia w midzynarodowym rodowisku akademickim, wskazuj na dominacj Amerykanw. Jak zauwaa Andrew Prescott z londyskiego Kings College, to gwnie oni s czonkami midzynarodowych organizacji digital humanities. Wedug niego amerykaskim problemom, nie tylko tym dotyczcym materii badawczej, ale i systemowym, zwizanym choby z modelem kariery akademickiej, niesprawiedliwie nadawane jest globalne znaczenie, co prowadzi do marginalizacji europejskich badaczy i ich bogatego, wieloletniego dowiadczenia w badaniach komputerowych nad kultur, jzykiem czy histori. W jego opinii cyfrowa humanistyka jako pewien nurt w nauce uznawany moe by za przejaw globalizacji (Prescott, 2013). Cyfrowa humanistyka definiowana jest tak samo niejednoznacznie, jak cyfrowa historia. Oczywicie nie ma sensu przytacza choby tych najwaniejszych wtkw w sporze na temat tego, czym jest, a czym nie jest ta nowa propozycja w naukach humanistycznych (i spoecznych). Chciabym jednak odwoa si do propozycji, ktra w tej dyskusji podoba mi si najbardziej i jest, wedug mnie, najatrakcyjniejsza. Jej autork jest Lisa Spiro, jedna z czoowych postaci rodowiska cyfrowej humanistyki, blogerka, dyrektor zarzdzajcy pracami badawczymi w National Institute for Technology in Liberal Education (NITLE). Wedug niej cyfrow humanistyk mona definiowa take przez takie atrybuty, jak: otwarto bada i komunikacji naukowej, wsppraca midzy badaczami i umiejtno wyjcia poza rodowisko akademickie, kolegialno, zrnicowanie kierunkw badawczych i samego rodowiska czy eksperymentowanie z nowymi metodami prowadzenia bada i przekazywania wiedzy, wykorzystujcymi technologie cyfrowe (Spiro, 2012, s. 2430). Spiro pisze te, e wartoci bdce podstaw digital humanities wynikaj wprost z ideaw tradycyjnej humanistyki. O tym, e koncepcja cyfrowej humanistyki jest w pewnym sensie powrotem do renesansowych, humanistycznych koncepcji badacza i pracy naukowej, prze4
konuje Piotr Celiski w artykule zamieszczonym w wydanym w maju 2013 roku zbiorczym tomie Zwrot cyfrowy w humanistyce. Wsplne mianowniki dwch tak odlegych czasowo kierunkw to m.in. matematyczne widzenie wiata (umiejtno opisywania rzeczywistoci spoecznej i kulturowej za pomoc liczb), interdyscyplinarno i czenie refleksji teoretycznej z praktycznym warsztatem (take z tworzeniem wasnych narzdzi), zaangaowanie badaczy w upowszechnianie wynikw wasnej pracy naukowej przez sprawne wykorzystywanie dostpnych mediw, przy jednoczesnym krytycznym rozpoznaniu ich kulturowego i komunikacyjnego znaczenia (Celiski, 2013). Na koniec chciabym zasygnalizowa pewne dylematy, jakie pojawiaj si przy pisaniu o cyfrowej historii. Pierwszym z nich jest problem aktualnoci treci tre podrcznika bdzie z koniecznoci szkicowym opisem pewnego etapu rozwoju tej dynamicznej dziedziny, ktry ju za jaki czas, przynajmniej w niektrych punktach, moe sta si nieaktualny. Kolejnym problemem jest sygnalizowany powyej niewielki zasig cyfrowej historii jako specyficznej niszy badawczej, w polskich realiach jeszcze pogbiony ograniczonym dostpem do najnowszej zagranicznej literatury, brakiem profilowanych grantw badawczych czy instytucji, ktra mogaby realizowa podobn misj jak Center for History and New Media. Istotnym wyzwaniem dla autora jest take jzyk, poniewa wiele poj przytaczanych w tym opracowaniu nie ma polskich odpowiednikw o ustalonym ju w literaturze brzmieniu, a nawet sam termin cyfrowa historia nie musi by jedyn propozycj tumaczenia digital history. Z uwagi na brak edycji polskojzycznych podjem si te samodzielnego tumaczenia zamieszczonych w tekcie cytatw z prac anglojzycznych. W niniejszym skrypcie prbuj opisa histori cyfrow nie tylko przez pytania badawcze, metody czy wykorzystywane do pracy naukowej narzdzia, ale take przez wartoci. Std nieodczne s odwoania do idei otwartoci bada, dostpnoci zasobw historycznych czy przekraczania granic dyscyplin, tradycyjnych instytucji pamici (archiwum, muzeum, biblioteka), jak i do modeli publikowania naukowego, dajcych wiksz wolno czytelnikom. Najwaniejszym odniesieniem jest Internet, jako przestrze komunikacji i infrastruktura dla narzdzi cyfrowych i zasobw, std niewiele miejsca powicam samemu wykorzystaniu komputerw w badaniach historycznych. To osobny wtek historii cyfrowej, ktry naleaoby opisa oddzielnie, obejmujcy takie zagadnienia, jak: tworzenie elektronicznych edycji tekstw rdowych czy historycznych (np. jzykowych), baz danych, metody automatycznej analizy treci (text mining), wizualizacje, narzdzia GIS (ang. Geographic Information System) itp. Jeli poruszam te tematy w swoim opracowaniu, to zawsze w perspektywie Internetu i bez zagbiania si w ich specyfik. Czytelnik zainteresowany tymi tematami bez problemu dotrze do odpowiedniej literatury, take w jzyku polskim. Wszystkie odnoniki do stron i dokumentw internetowych byy dostpne w dniu 6 czerwca 2013 roku.
Bibliografia: Ayers, E. L. (1999). The Pasts and Futures of Digital History. Pobrano z: http://www.vcdh.virginia.edu/PastsFutures.html. Celiski, P. (2013). Renesansowe korzenie cyfrowego zwrotu. W: Radomski, A., Bomba, R (red.), Zwrot cyfrowy w humanistyce. Internet / Nowe Media / Kultura 2.0 (s. 1336). Lublin: E-naukowiec. Pobrano z: http://e-naukowiec.eu/ wp-content/uploads/2013/05/Zwrot_cyfrowy_w_humanistyce.pdf Cohen, D. J., Frisch, M., Gallagher, P., Mintz, S., Sword, K., Taylor, A. M., & Turkel, W. J. (2008). Interchange: the promise of digital history. Journal of American History, 95(2), 452-491. Pobrano z: http://www.journalofamericanhistory.org/issues/952/interchange/index.html Dosse, F. (1994). New History in France: The Triumph of the Annales, University of Illinois. Grabski, A. (2006). Dzieje historiografii, Pozna: Wydawnictwo Poznaskie. Prinke, T. (2000). Fontes ex machina: komputerowa analiza rde historycznych, Pozna: Polska Akademia Nauk. Prescott, A. (2013). Small Worlds and Big Tents. W: Digital Riffs Andrew Prescott, Pobrano z: http://digitalriffs.blogspot.co.uk/2013/05/small-worlds-andbig-tents.html Ryszewski, B. (1997). Metody komputerowe w badaniach i nauczaniu historii: materiay II Sympozjum Polskiego Oddziau Association for History and Computing, Komisji Metod Komputerowych Polskiego Towarzystwa Hstorycznego, Pozna 1 i 2 grudnia 1995 r. (red), Toru, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikoaja Kopernika. Spiro, L. (2012). This Is Why We Fight: Dening the Values of the Digital Humanities. W: M.K. Gold (red.), Debates in the Digital Humanities (s.165). University of Minnesota Press. Pobrano z: http://dhdebates.gc.cuny.edu/debates/ text/13. Weller, T. (2012). Introduction: history in the digital age. W: T. Weller (red.), History in the digital age (s.120). London, New York: Routledge.
2. Wspczesny Internet z perspektywy historyka
Korzystanie z komputera i Internetu take w nauce i edukacji naley dzi do podstawowych kompetencji komunikacyjnych. Historycy powszechnie korzystaj z edytorw tekstu, komunikuj si za pomoc poczty elektronicznej czy przegldaj katalogi biblioteczne online. Nie zawsze jednak potrafi wyj poza ten schemat i dostrzec w Internecie uyteczne narzdzie, mogce wspiera ich badania czy prowadzon przez nich prac dydaktyczn. Na przeszkodzie czsto staj brak wiedzy i odpowiednich umiejtnoci. Rafa T. Prinke, wymieniajc, za prac D. I. Greensteinem z 1994 roku, cztery zasadnicze mity zwizane z kwesti upowszechnienia stosowania przez historykw metod komputerowych, mwi o pozornej potrzebie nieustannego doskonalenia wiedzy technicznej, co odciga ma badacza od podstawowej pracy naukowej (Prinke, 2000, s. 11). Argument ten jest nieaktualny, przynajmniej od czasu pojawienia si pierwszych arkuszy kalkulacyjnych uruchamianych na komputerach klasy PC, ktre pozwoliy na atwe zarzdzanie danymi i ich podstawowe wizualizowanie za pomoc prostych wykresw. Wiele dostpnych dzi narzdzi komputerowych i internetowych projektowanych jest w taki sposb, aby mona byo skorzysta z nich bez koniecznoci posiadania szczeglnych kompetencji informatycznych. Organizacja pracy grupowej nad tekstem naukowym, wsparcie online dla transkrypcji dokumentw historycznych czy gromadzenie bibliografii z baz online nie stanowi problemu, jeli mona skorzysta z oglnodostpnych i darmowych narzdzi (wiele z nich posiada nawet spolszczone interfejsy). Przygotowanie wasnych wyszukiwarek, katalogw czy repozytoriw online, prezentacji multimedialnych, jak i tematycznych stron WWW wymaga od historyka jedynie odpowiedniej otwartoci i chci uczenia si z oglnodostpnych zasobw edukacyjnych, dotyczcych programowania, edycji multimediw, budowania baz danych itp. Naturalnie, takie narzdzia nie musz powstawa przy kadym projekcie naukowym, zawsze te warto zachowa odpowiednie proporcje midzy czysto technicznym zaangaowaniem a prac merytoryczn. Dan Cohen w eseju History and the Second Decade of the Web (Cohen, 2004) wskazuje na rodzaje uprzedze, jakie mog mie historycy wobec Internetu. Jednym z nich jest przywizanie do tradycyjnej pracy z ksik i doku7
mentami (historyk powinien przecie przede wszystkim czyta). Fizyczno i stabilno papierowych nonikw informacji i uwiarygodnione setkami lat miejsce ksiki w modelu pracy naukowej konkuruj tu z pynnoci i niestabilnoci zasobw Internetu. Historyk chce posugiwa si tym, co stabilne, autentyczne, trwae i czytelne (ang. stable, authentic, persistent, legible), Internet natomiast zdaje si oferowa mu treci, co do autentycznoci ktrych nie zawsze moe by pewien i ktre, ze wzgldu na ilo, nie mog by w prosty sposb odczytywane. Dodajmy do tego jeszcze jedno wyzwanie dla naukowca: Internet to przestrze, w ktrej historyk funkcjonuje na rwnych prawach z osobami spoza wiata akademickiego, ktre nierzadko wypowiadaj si na bliskie mu naukowo tematy poza jakimkolwiek systemem ocen, recenzji czy uwiarygodniajcego wsparcia instytucji naukowej. Idealnym przykadem moe by tu Wikipedia, ale take artykuy publikowane na portalach, blogowe notki czy wpisy na forach dyskusyjnych. Prba wejcia w tak przestrze z profesjonaln wiedz historyczn wydaje si karkoomna i bezcelowa merytoryczne treci pozornie i tak zgin w morzu populizmu i bylejakoci, a publikowanie ich online dodatkowo naraa autora na to, e jego praca zostanie splagiatowana. Takie kategoryczne odrzucanie Internetu jest nieracjonalne, podobnie jak nieracjonalne byoby odrzucenie publikowania drukiem wycznie dlatego, e wiele ksiek dostpnych w ksigarniach cechuje niski poziom druk sam w sobie nie gwarantuje przecie jakoci pracy naukowej czy literackiej. By moe warto, zamiast koncentrowa si na obawach, pomyle o szansach, jakie daj Sie i proste do zrealizowania wyjcie z projektami naukowymi poza system akademickim (pisz o tym w ostatnich rozdziaach powiconych otwartemu dostpowi do publikacji naukowych, promocji nauki i nauce obywatelskiej). Internet moe stanowi take infrastruktur dla projektw naukowych wychodzcych poza standardowy model pracy historyka, polegajcy na tworzeniu krytycznych narracji o przeszoci. Efektami pracy naukowej mog by baza danych, wizualizacja danych historycznych czy nawet program komputerowy, np. przeliczajcy dawne jednostki miary, a nie tylko klasyczny artyku w recenzowanym czasopimie czy monografia. Prbujc pisa o potencjale Sieci wobec nauki i edukacji historycznej warto przyj postaw Daniela J. Cohena i Roy'a Rosenzweiga, ktrzy we wstpie swojego podrcznika do historii cyfrowej zachowuj dystans wobec bezkrytycznych entuzjastw Internetu, nie bojc si jednak wprost wiadczy o jego zaletach dla uprawianej przez siebie dziedziny. Kiedy cen za rnorodno rde internetowych czy bezporedni dostp do informacji i zasobw historycznych online staje si ich autentyczno i jako, historyk nie powinien dezerterowa i zamyka si we wzgldnie bezpiecznej przestrzeni akademickiej. Jak pisz, naukowcy musz skonfrontowa si z problemem jakoci, trwaoci, czytelnoci czy dostpnoci zasobw i wiedzy historycznej online, a nie pozostawia to wyzwanie korporacjom medialnym i firmom IT, ustawodawcom czy nawet instytucjom takim jak archiwa czy biblioteki. Dla jednych historykw odpowiedzi na to wyzwa8
2. Wspczesny Internet z perspektywy historyka
nie bdzie publikowanie swoich prac w otwartym dostpie, dla innych aktywny udzia w oddolnym projekcie nauki obywatelskiej. Kluczem jest tu jednak aktywna i otwarta postawa (Cohen i Rosenzweig, 2006, s. 13). Bibliografia: Cohen, D. J. (2004). History and the Second Decade of the Web, Rethinking History, (8)2, 293301. Cohen, D.J., Rosenzweig, R. (2006). Digital history: a guide to gathering, preserving, and presenting the past on the Web. University of Pennsylvania Press, Pobrano z: http://chnm.gmu.edu/digitalhistory/introduction/ Prinke, T. (2000). Fontes ex machina: komputerowa analiza rde historycznych, Pozna: Polska Akademia Nauk.
3. Digitalizacja i cechy formatu cyfrowego
Jednym z najwaniejszych dla historyka poj i procesw zwizanych ze wspczesnym Internetem jest digitalizacja (inaczej: cyfryzacja), czyli konwertowanie treci z nonikw analogowych do postaci cyfrowej. Chocia nie wszystkie zasoby rdowe s dostpne online, programy masowej digitalizacji realizowane przez biblioteki i archiwa w radykalny sposb uatwiaj korzystanie ze zbiorw historycznych, tradycyjnie czsto trudno dostpnych lub niedostpnych wcale. Przed prezentacj przykadowych repozytoriw i nowych moliwoci badawczych z nimi zwizanych warto zatrzyma si jeszcze na poziomie technicznych podstaw formatu cyfrowego. Pozwoli to zauway nie tylko pozytywny potencja wynikajcy z digitalizacji i korzystania w pracy naukowej ze rde w wersji cyfrowej, ale te pewne wyzwania z tym zwizane. Kluczem do charakterystyki postaci cyfrowej mog by wybrane pojcia z zestawu cech nowych mediw, zaproponowanego przez Lva Manovicha w ksice Jzyk nowych mediw (Manovich, 2006, s. 91118). Podstawow cech obiektw nowych mediw, wedug Manovicha, jest reprezentacja numeryczna. Skany dokumentw historycznych publikowane w Internecie s liczbami zapisanymi w postaci cyfrowej, ktre, aby mogy by zrozumiae dla czowieka, musz by odczytane za pomoc odpowiedniego oprogramowania. Dziki liczbowej postaci s one w nieograniczony sposb kopiowane bez utraty jakoci i w swobodny sposb rozpowszechniane za pomoc rnych internetowych kanaw komunikacji. Co wicej, mog by take automatycznie przetwarzane przykadowo, w obszernym zestawie fotografii historycznych w formie cyfrowej mona za pomoc odpowiedniego algorytmu poprawi kontrast czy nawet wyszuka ludzkie twarze. Takim rozwizaniem jest oprogramowanie Open Computer Vision, zbudowane przez Gado Images. Pozwala ono przeszukiwa zasoby zdigitalizowanych fotografii historycznych w poszukiwaniu twarzy podobnych do tej, jak ustawia si za wzr dla algorytmu. Przyspiesza to analizowanie zbiorw zdj, np. w ramach bada historii rodzinnej czy przy poszukiwaniu nieznanych wizerunkw znanych osb. Kolejn wan cech nowych mediw jest modularno. Manovich opisuje t cech, odwoujc si do konstrukcji zwykej strony WWW, ktra skada si z
10
kilku elementw: tekstu (treci merytorycznej), znacznikw HTML (metatagw), odnonikw, linkw do plikw graficznych czy kaskadowych arkuszy stylw (ang. Cascading Style Sheets, CSS), definiujcych takie cechy dokumentu, jak rodzaj czcionki, kolor ta itp. Obiekty nowych mediw s modularne i skadaj si z wielu elementw mogcych funkcjonowa niezalenie od siebie. Dziki temu pojawia si chociaby moliwo stworzenia wizualizacji, zbudowanej za spraw naoenia na siebie w programie graficznym rnych zdigitalizowanych map czy planw tego samego terenu, tej samej skali, jednak powstaych w rnym czasie i ukazujcych zmiany, np. w przestrzeni urbanistycznej. Modularny charakter nowych mediw sprawia, e ich obiekty bardzo atwo trac oryginalny kontekst. W tradycyjnej drukowanej publikacji historycznej fotografia archiwalna przytaczana jest zawsze w czytelnym i staym kontekcie autor umieszcza j w odpowiedniej, merytorycznie uzasadnionej relacji do tekstu. W przypadku skanu kontekst publikacji moe radykalnie si zmienia, w konsekwencji czego pojawia si problem niemonoci odczytania jej oryginalnego znaczenia. czy si on z inn cech nowych mediw wariacyjnoci. Obiekt nowych mediw moe istnie w wielu rnych wersjach, w odrnieniu od obiektw analogowych, utrwalanych fizycznie w materiale z zachowan na stae struktur. Dobrym przykadem wariacyjnoci mog by rozmaite cyfrowe formy narracyjnych rde historycznych ten sam tekst kroniki moe by dostpny dla historyka w formie skanw rnej jakoci, transkrybowanego, przeszukiwalnego dokumentu tekstowego, dokumentu XML (Rozszerzalny Jzyk Znacznikw, ang. Extensible Markup Language) z odpowiedni struktur semantyczn, czyli tagami informujcymi o znaczeniu poszczeglnych fragmentw tekstu, czy te baz danych. Ta ostatnia zawiera odpowiednio uoone poszczeglne sowa, ktrych wzajemnymi interakcjami zarzdza mog rozmaite algorytmy i ktre wywietlane by mog za pomoc rnych interfejsw. Charakterystyk nowych mediw zakoczy mona na cesze, jak jest transkodowanie. Wedug Manovicha nowe media skadaj si z dwch rnych warstw: komputerowej i kulturowej. Historyk, korzystajcy z cyfrowych edycji rde redniowiecznych dostpnych online, rozpoznawa bdzie ich gatunki, analizowa charakterystyczne pojcia czy bada kompozycj jednak pod t warstw wiedzy kulturowej istnie bdzie porzdek komputerowych mechanizmw: algorytmw pozwalajcych na wywietlanie kolejnych stron, zarzdzajcych zapytaniami do bazy danych, kodu odpowiadajcego za wywietlanie treci czy te standardowych funkcji serwera, pozwalajcych na publikowanie treci w Internecie. Istotny jest tutaj problem wiadomoci naukowca co do istnienia tego poziomu organizacji danych, szczeglnie w przypadku zespow historykw i informatykw pracujcych nad cyfrowymi projektami naukowymi. Zaoenia merytoryczne projektowanej bazy danych czy interaktywnej wizualizacji musz by wwczas przetumaczone na jzyk techniczny. Rafa T. Prinke (1997, s. 50) podaje tutaj bardzo czytelny przykad:
11
[] zmienna typu data dla programisty skada si z trzech elementw: dnia, miesica i roku, podczas gdy dla historyka moe mie praktycznie nieograniczony zakres innych formatw, poczwszy od niepenych formatw standardowych (marzec 1523), poprzez rne okrelenia niepewnoci (zapewne okoo 1623), wieloczonowe zakresy (midzy 23 lipca a 6 sierpnia przed 1418), a po okrelenia cakowicie relatywne (pitek po Wielkanocy midzy 1312 a 1323). Autor zwraca uwag, e platform komunikacji midzy historykiem a programist jest umiejtno konstruowania algorytmw logicznych schematw dochodzenia do odpowiedzi na postawione pytanie badawcze. David Thomas i Valerie Johnson, doceniajc potencja digitalizacji dla rozwoju nauki historycznej, zwracaj jednak uwag na negatywne aspekty tego zjawiska (Thomas i Johnson, 2012, s. 180). Projekty masowej digitalizacji i udostpniania online zasobw archiww i bibliotek nie s zazwyczaj wzajemnie skoordynowane, a wybr konkretnych zasobw zaley w duej mierze od ich rodzaju czy statusu prawnoautorskiego. W rezultacie historyk otrzymuje eklektyczny zbir kolekcji cyfrowych i nie moe by pewien, czy oczekiwane przez niego zasoby zostan wkrtce udostpnione w Internecie. Autorzy zastanawiaj si te, czy brak dostpu do cyfrowych wersji rde i literatury moe wpyn negatywnie na poziom ich wykorzystania, poniewa to, co nie jest osigalne online, moe by w atwy sposb pomijane. Przy ocenie efektw digitalizacji warto rwnie zwrci uwag na problem wiernoci odwzorowania oryginau. O ile w przypadku dokumentw tekstowych mona przygotowa dobrej jakoci paski skan, o tyle przygotowanie dobrych skanw artefaktw, takich jak medale, pieczcie, rzeby itp., jest zdecydowanie trudniejsze. Dyskusja o naturze zbiorw cyfrowych z pozoru tylko wydaje si zajciem przeznaczonym gwnie dla wskiego grona teoretykw. Odpowiednie rozpoznanie potencjau, jak i ogranicze formatu cyfrowego staje si jednak kluczow spraw dla historykw, archiwistw, bibliotekarzy, ktrzy w swojej pracy coraz czciej polega bd na tego typu zasobach. Bibliografia: Manovich, L. (2006). Jzyk nowych mediw. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Prinke, T. (1997). Techniki, metody i standardy komputerowe w naukach humanistycznych. W: B. Ryszewski (red.), Metody komputerowe w badaniach i nauczaniu historii : materiay II Sympozjum Polskiego Oddziau Association for History and Computing, Komisji Metod Komputerowych Polskiego Towarzystwa Hstorycznego, Pozna 1 i 2 grudnia 1995 r. Toru: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikoaja Kopernika. Thomas, D., Johnson, V. (2012). New universes or black holes? Does digital
12
change anytching? W: T. Weller (red.), History in the Digital Age (s. 174-193). London, New York: Routledge.
13
4. Wykorzystywanie repozytoriw cyfrowych
Historia cyfrowa nie istnieje bez rde w formie cyfrowej. W poprzednim rozdziale, powoujc sie na zaprezentowany przez Lva Manovicha zestaw poj charakteryzujcych nowe media i cechy formatu cyfrowego, staraem si pokaza, jak dziki digitalizacji zmienia si posta informacji zapisywanych oryginalnie na analogowych nonikach i jak w zwizku z tym pojawiaj nowe moliwoci ich przetwarzania i wykorzystania. W lad za tymi zjawiskami id take zmiany w funkcjonowaniu instytucji, takich jak archiwum czy biblioteka, chocia nie mona twierdzi, e maj one charakter rewolucyjny i podwaaj tradycyjne formy pracy archiwalnej czy bibliotecznej. Instytucje te raczej staraj si pynnie dostosowywa si do nowych realiw cyfrowej kultury i ostronie wykorzystywa nowe moliwoci. Trudno zredukowa warto korzystania z zasobw rdowych udostpnianych w repozytoriach internetowych wycznie do kwestii atwiejszej i szybszej dostpnoci czy skuteczniejszego wyszukiwania. Archiwa i biblioteki cyfrowe udostpniaj bowiem czsto narzdzia umoliwiajce zupenie nowe podejcie do pracy badawczej (przynajmniej na poziomie gromadzenia bazy rdowej). Oczywicie znw jednak nie ma tu mowy o rewolucji, kwestionujcej podstawy warsztatu historyka. To, e samo choby przeszukiwanie zbiorw odbywa si moe bez bezporedniego wsparcia archiwisty czy bibliotekarza, stanowi ju jednak wyran zmian w stosunku do starego modelu pracy badawczej. Mona mwi tu o perspektywie kryzysu wadzy archiwum nad definiowaniem porzdku korzystania ze zbiorw czy nawet jako o przejawie koca pewnego etosu pracy w archiwum, opartego na dowiadczeniu bezporedniego kontaktu z historycznymi dokumentami, teraz dostpnymi online (Hitchcock, 2008, s. 8183). Zmienia si rodowisko pracy historyka: Jestemy w centrum procesu przeksztacania si samej natury manuskryptw i rde pierwotnych, na ktrych polegamy. Digitalizacja, nowe uatwienia w wyszukiwaniu, nowe sposoby prezentowania i czenia informacji fundamentalnie zmieniaj natur archiwum to, czym jest i jak jest wykorzystywane, i jak my, jako
14
historycy, je dowiadczamy (Hitchcock, 2008, s. 83). Skoro spoeczna legitymizacja pracy historykw opiera si na odwoaniu do archiwum i zawartych w nim rde, to wobec zmian wywoanych digitalizacj powinnimy zdaniem Tima Hitchcocka przemyle j na nowo. Oczywicie tego typu interpretacj mona krytykowa, z uwagi na fakt, e mimo postpw digitalizacji wci stosunkowo niewielka cz zbiorw archiwalnych dostpna jest w Internecie i trudno uzna, e tradycyjny model pracy w archiwum odchodzi ju do lamusa. Jednak nawet jeli nie zgodzimy si z twierdzeniami goszcymi fundamentalne przemiany instytucji archiwum, trudno zaprzeczy temu, e jego nowa cyfrowa forma pozwala historykowi na stosowanie nowych narzdzi w swojej pracy badawczej. Jednymi z najwaniejszych i najbardziej uytecznych s programy pozwalajce na sprawne zarzdzanie budowanym dla celw badawczych zbiorem rde i literatury. Warto wymieni tu Zotero program rozwijany przez Center for History and New Media (CHNM), ktry mona zainstalowa nawet bezporednio w przegldarce. Jego uytkownicy w trakcie przegldania repozytoriw archiwalnych czy bibliotecznych mog budowa wasn, robocz baz danych: bibliograficzn czy rdow. Program pobiera nie tylko adresy URL z odpowiednimi danymi bibliograficznymi (tytu zasobu, opis, sowa kluczowe itp.), ale take same pliki (dostpne online teksty naukowe czy pliki ze skanami). Gromadzone dane przechowywane by mog na dysku twardym komputera lub na serwerach udostpnianych przez CHNM. Archiwalne i biblioteczne repozytoria cyfrowe publikujce dane (skany) i metadane (opisy) mog komunikowa si midzy sob, dziki czemu moliwe jest tworzenie rozbudowanych niekiedy serwisw, agregujcych informacje z rnych rde. Serwisy te udostpniaj uytkownikom jeden interfejs sucy do przeszukiwania wrd wielu archiww czy bibliotek internetowych. Przykadem tego typu agregatorw jest katalog i wyszukiwarka Federacji Bibliotek Cyfrowych, gdzie w jednym oknie przeszukiwa moemy zasoby kilkudziesiciu dziaajcych niezalenie od siebie polskich repozytoriw. Podobnie tylko na poziomie europejskim funkcjonuje Europeana, europejska biblioteka cyfrowa, do ktrej trafiaj informacje o zasobach udostpnianych w bibliotekach i archiwach cyfrowych z europejskich krajw, w tym take z Polski. W kwietniu 2013 roku FBC agregowao ponad 1,2 mln obiektw, a Europeana ponad 26 mln. Warto wiedzie, e zawarte s tam informacje o obiektach, ktre nie zawsze s odpowiednio widoczne w popularnych wyszukiwarkach, takich jak Google. Do przesyania informacji pomidzy repozytoriami wykorzystywany jest protok OAI-PMH (ang. Protocol for Metadata Harvest), bdcy otwartym standardem komunikacji midzy bibliotekami i archiwami cyfrowymi. Opisy udostpnianych materiaw archiwalnych mog zatem podlega automatycznemu przetwarzaniu, w efekcie czego otwieraj si nowe moliwoci twrczego korzystania z zasobw bibliotek i archiww cyfrowych. Od 2011 roku
15
w caej Europie organizowane s warsztaty dla programistw, w ramach ktrych tworz oni aplikacje, korzystajce z metadanych i danych agregowanych przez European. Dziki publicznemu API, czyli w uproszczeniu systemowi eksportowania danych z serwisu internetowego, powstaj gry, wyszukiwarki i aplikacje mobilne na telefony komrkowe oraz inne urzdzenia przenone. Dobrym przykadem tego jest testowa polska aplikacja Art4Europe, ktra powstaa w ramach konkursu Hack4Europe, organizowanego przez Komisj Europejsk i European w 2011 roku. Aplikacja zainstalowana na telefonie komrkowym pozwala zidentyfikowa fotografowany w muzeum obraz, na podstawie zdjcia zrobionego przez uytkownika oraz informacji przechowywanych w Europeanie. Chocia narzdzia te zazwyczaj nie maj zastosowa cile naukowych, mog sta si inspiracj dla badaczy, ktrzy chcieliby wykorzystujc API w jaki sposb automatyzowa czy uatwi sobie prac nad analiz zbiorw udostpnianych przez archiwalne czy biblioteczne repozytoria. Obok technicznych kwestii zwizanych z publikowaniem metadanych do swobodnego przetwarzania i budowania aplikacji wany jest take ich status prawnoautorski najwiksze instytucje pamici promuj tu standard otwartych danych (open data), zakadajcy brak ogranicze w rozpowszechnianiu, przetwarzaniu i komercyjnym wykorzystywaniu udostpnianych przez nie informacji o zasobach cyfrowych. Problemem zwizanym z korzystaniem ze rde dostpnych online jest jednak nie tylko ich autentyczno czy poprawno opisw. W przypadku specjalistycznych repozytoriw, takich jak francuska Gallica czy dMGH (Monumenta Germaniae Historica), mona mie zreszt zaufanie co do jakoci informacji opisujcych zeskanowane zbiory. Wyzwaniem dla badacza natomiast jest zrnicowanie schematw metadanych. Wida to wyranie choby w kontekcie polskich repozytoriw: biblioteki regionalne, akademickie i biblioteki organizacji pozarzdowych publikuj metadane w schematach wywodzcych si ze schematu Dublin Core (DC), z ktrego korzystaj take Federacja Bibliotek Cyfrowych i Europeana. Ten oryginalnie biblioteczny standard wykorzystywany jest jednak take do opisu dokumentw archiwalnych. Czsto zdarza si nawet, e w ramach projektw jednej instytucji wykorzystywane s rne modele metadanych, zalene od charakteru udostpnianych treci. Przykadowo, archiwalia publikowane przez Narodowe Archiwum Cyfrowe w serwisie Szukajwarchiwach.pl opisywane s zupenie inaczej, ni zbiory w serwisie fotograficznym teje instytucji. Wybr systemu metadanych zalee te moe od charakteru repozytorium. Od 2008 roku archiwa i biblioteki biorce udzia w projekcie Flickr Commons publikuj swoje zdigitalizowane zbiory, liczce ponad 250 tys. fotografii, w popularnym serwisie fotograficznym Flickr.com, a informacje o nich udostpniaj za pomoc rozmaitych schematw. Co wicej, uytkownicy Flickr.com sami opisuj udostpniane zdjcia historyczne za pomoc wybranych przez siebie sw kluczowych. Popularyzatorski charakter tej inicjatywy oraz fakt, e jej infrastruktur stanowi popularny serwis fotograficzny, sprawiy, e nie zdecydowano si na
16
wykorzystanie adnego uywanego w profesjonalnych archiwach standardu metadanych. Gwnym wymogiem dla instytucji uczestniczcych w projekcie (dzi jest ich 56) byo udostpnianie zbiorw, co do ktrych wygasy prawa autorskie lub co do ktrych zezwalaj na dowolne wykorzystanie bez adnych warunkw. Wanym czynnikiem, ktry wpywa na prac historyka z wykorzystaniem Internetu, jest take jako udostpnianych skanw i ich dostpno. Poniewa nie istnieje aden powszechnie stosowany standard, zwizany bd z rozdzielczoci, bd z formatem pliku, za pomoc ktrego publikuje si tre skanu, poszczeglne repozytoria definiuj sobie wasne strategie, zalene wprost od polityki udostpniania, poziomu otwartoci instytucji, moliwoci technicznych (wydajnoci serwerw i cz) czy wymogw instytucji finansujcych digitalizacj. W rezultacie historyk znale moe w Internecie doskonale przygotowane skany w wysokiej rozdzielczoci, pozwalajcej na wykorzystanie ich np. w druku, ale te pliki o sabej jakoci, o funkcji jedynie pogldowej. Wiele instytucji dodaje do skanw znaki wodne, ktre w niektrych przypadkach mog by przeszkod w odczytywaniu treci dokumentw czy te zasania wane szczegy fotografii. Warto w tym miejscu zada pytanie o naukowy potencja repozytoriw, takich jak Federacja Bibliotek Cyfrowych, Flickr Commons czy Europeana. Udostpniane tam materiay rdowe maj form skanu z odpowiednim zestawem metadanych. O ile w przypadku fotografii historycznych taki model udostpniania wydaje si optymalny, o tyle skorzystanie z dokumentw rdowych rozpowszechnianych w ten sposb moe by dla historyka duym problemem. Reprezentacja graficzna rda (czyli skan) nie pozwala na przeszukiwanie treci czy umieszczanie odpowiednich adnotacji do tekstu, informujcych o jego istotnych cechach i uatwiajcych jego analiz. W dyskusjach na temat historii cyfrowej problem ten podejmowany jest take w odniesieniu do samej natury pracy historyka i miejsca, jakie zajmuj w jego badaniach rda historyczne. Pojawiaj si opinie, e profesja ta nie polega na analizie rde, ale na wytwarzaniu krytycznej wiedzy na temat dawnych spoeczestw. Zgodnie z takim podejciem, rda take te udostpniane online peni jedynie pomocnicz rol, niektre repozytoria natomiast mog w istotny sposb przyda si w pracy badawczej, poniewa np. pozwalaj na skorzystanie z materiaw ikonograficznych przy opracowywaniu historii danej miejscowoci. Z drugiej strony, s jednak i tacy historycy, dla ktrych praca ze rdem jest podstaw procesu badawczego rzeczywisto pozardowa interesuje ich wycznie wtedy, jeli pozwala na odczytanie znaczenia dokumentu. Nie ma tu mowy o budowaniu oglnej narracji, jest za to praca nad poprawnym odczytaniem zawartego w rdle przekazu i ewentualnie odniesieniem go do wiedzy pozardowej (Prescott, 2008, s. 1213). Oferta cyfrowych repozytoriw zwiksza si, z roku na rok coraz bardziej. Warto jednak zapyta o to, czy historycy rzeczywicie chc, potrafi z niej korzysta i czy jest ona dla nich naprawd uyteczna. Jak pokazuj Valerie Harris
17
i Peter Hepburn, zwikszony dostp do zasobw ikonograficznych nie przekada si wprost na ich przytaczanie w historycznych artykuach naukowych (Harris i Hepburn, 2013). Autorzy po przeanalizowaniu 1366 artykuw z lat 20002009, pochodzcych z kilku gwnych anglojzycznych recenzowanych czasopism historycznych (wydawanych w tradycyjnym modelu), oraz kilku dostpnych wycznie online wykazali, e pomimo rozwoju bibliotek i archiww cyfrowych nie wzrs poziom wykorzystania materiaw wizualnych w artykuach naukowych. Okazuje si, e oferta projektw digitalizacyjnych nie zawsze musi odpowiada zapotrzebowaniom historykw, zainteresowanych wci gwnie rdami tekstowymi. Problemem moe by te brak wsparcia ze strony bibliotekarzy i archiwistw cyfrowych w zakresie wyszukiwania i wykorzystywania zasobw wizualnych w historycznych pracach naukowych. Wobec ogromnej liczby materiaw dostpnych dzi online kwestia ich odpowiedniej promocji i prezentacji skierowanej take do rodowiska naukowego staje si kluczowa. Edukowanie historykw w zakresie efektywnego korzystania z zasobw cyfrowych opiera si powinno na zrozumieniu sposobw, w jaki wyszukuj oni online potrzebne w swoich badaniach informacje i materiay. Prb przygotowania takiej diagnozy by Primarily History Project, w ramach ktrego w latach 20012002 badano kompetencje historykw w zakresie gromadzenia rde oraz dydaktyki akademickiej w tym zakresie (Tibbo, 2003). Odpowiednie ankiety rozesano m.in. do 700 amerykaskich historykw, uzyskujc odpowiedzi od nieco ponad jednej trzeciej adresatw. Badanie pokazao m.in. nieufno historykw do wyszukiwarek w repozytoriach i katalogach. Preferowali oni bardziej bezporedni kontakt z archiwistami w celu uzyskania potrzebnych informacji czy materiaw. Przy kwestii korzystania z zasobw internetowych ujawni si te podzia wiekowy, a take zaleno od specyfiki tematu badawczego. Trudno dzi okreli, jak sposoby wyszukiwania rde w badaniach historycznych zmieniy si przez 10 lat od publikacji wynikw Primarily History Project. Na pewno jednak przesanie tego badania, czyli konieczno edukacji historykw w zakresie korzystania z narzdzi internetowych czy dbania o uyteczno repozytoriw cyfrowych, jest wci aktualne. Bibliografia: Harris, V., Hepburn, P. (2013). Trends in Image Use by Historians and the Implications for Librarians and Archivists. College & Research Libraries, 74(3), 272287. Pobrano z: http://crl.acrl.org/content/74/3/272.short Hitchcock, T. (2008). Digital Searching and the Reformulation of Historical Knowledge. W: M. Greengrass, L. Hughes (red.), The Virtual Representation of the Past. Burlington: Ashgate Publishing. Prescott, A. (2008). The imaging of historical documents, W: M. Greengrass, L. Hughes (red.), The Virtual Representation of the Past. Burlington: Ashgate Publishing.
18
Tibbo, H. R. (2003). Primarily History in America: How U.S. Historians Search for Primary Materials at the Dawn of the Digital Age. American Archivist, 6(1), 950. Pobrano z: http://archivists.metapress.com/content/ b120370l1g718n74/
19
5. Archiwa spoeczne i oddolna digitalizacja
Historyk w swojej pracy badawczej korzysta moe nie tylko z repozytoriw powstajcych w ramach instytucji publicznych czy orodkw akademickich. Rwnie wiele organizacji pozarzdowych udostpnia w Internecie wasne zbiory. Jako tych zbiorw, merytoryczno opisu czy te czas istnienia tego typu inicjatyw s rne, jednak zwaszcza dla historykw badajcych lokaln przeszo mog to by potencjalnie cenne zasoby i rda informacji. Pojcie archiww spoecznych pojawio si w diagnozie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego okrelonej jako Strategia Rozwoju Kapitau Spoecznego. W wydanym przez Orodek KARTA podrczniku archiwistyki spoecznej zdefiniowano je w nastpujcy sposb: Archiwum spoeczne prowadzone jest przez: organizacj pozarzdow (w rozumieniu art. 3 ust. 2 Ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie) lub powstaje przy jednostce samorzdu terytorialnego, w efekcie celowej aktywnoci obywatelskiej. Archiwum gromadzi, przechowuje, opracowuje (w celu udostpniania) materiay dokumentowe, ikonograficzne lub audiowizualne. Dokumentacja ta tworzy niepastwowy zasb archiwalny (Zital, 2012, s. 9). Spoeczny, oddolny charakter tej misji podkrela w swojej analizie Tomasz Czarnota, zestawiajc j z nie zawsze skuteczn polityk archiww pastwowych wobec materiaw wytworzonych poza nadzorem pastwowej suby archiwalnej. Jego zdaniem [] archiwa spoeczne s nie tyle konkurencj dla AP [Archiww Pastwowych], ile alternatyw dla tych podmiotw prawnych i osb fizycznych, ktre nie s z mocy prawa zobowizane do przekazywania AP swojej dokumentacji o wartoci historycznej. Dla tych, ktre majc prawo wyboru, wol j powierza nie pastwowym, ale spoecznym orodkom. Z moliwoci tej nie omieszkao skorzysta ju cakiem niewskie grono. Z faktu tego powinien dla AP, nie rezygnujcych z misji
20
opiekowania si caym narodowym zasobem archiwalnym, powinien chyba wynika imperatyw nawizania z nimi staej partnerskiej (z naciskiem na w przymiotnik) wsppracy (Czarnota, 2011, s. 24). Chocia dyskusja na temat pojcia, jakim jest archiwum spoeczne, szczeglnie w odniesieniu do teorii i prawa archiwalnego, dopiero si w Polsce zaczyna, zbiory archiww powstaych przy organizacjach pozarzdowych i samorzdach ju teraz obecne s w Internecie i mona wykorzystywa je w badaniach. W ramach Federacji Bibliotek Cyfrowych archiwalia udostpniaj m.in. Orodek KARTA, Teatr NN Brama Grodzka, Biblioteka Cyfrowa Maopolskiego Towarzystwa Genealogicznego i cyfrowe archiwum KK NSZZ Solidarno. Orodek KARTA prowadzi take program Cyfrowe Archiwa Tradycji Lokalnej (CATL), w ktrym biblioteki gminne z niewielkich miejscowoci animuj proces gromadzenia, opisywania i udostpniania lokalnych zbiorw. Strona domowa projektu dostpna jest pod adresem archiwa.org. Na przeomie 2012 i 2013 roku odbyy si w Polsce dwie konferencje naukowe dotyczce tematyki archiww spoecznych. Pierwsza zostaa zorganizowana w grudniu 2012 roku na Uniwersytecie Marii Curie-Skodowskiej, a druga w marcu, w Warszawie, w siedzibie Naczelnej Dyrekcji Archiww Pastwowych. Historycy zainteresowani histori lokaln powinni ledzi rozwj dyskusji na temat oddolnie tworzonych archiww. Do interesujcym przykadem archiwum spoecznego jest katalog archiwum dworu Saari (http://saarenkartano.muuritutkimus.fi/), archiwum prowadzonego przez fisk organizacj pozarzdow Kone Foundation w miecie Hietamki. Specyfika internetowego repozytorium Saari Manor polega m.in. na wykorzystaniu modelu wiki, czyli specjalnego rodzaju serwisu internetowego, ktrego tre edytowa moe kady. Fiskie archiwum ma zatem charakter otwarty i partycypacyjny, a sama konstrukcja repozytorium cyfrowego konsultowana bya z badaczami, ktrzy realizowali swoje badania w Saari Manor. Badacze ci uzupeniaj take opisy dokumentw, ktre zostay udostpnione online przez Fundacj (Huvila, 2008). Pozostajc przy temacie archiww spoecznych, warto zwrci uwag na inicjatywy i formy aktywnoci, ujawniajce si ju poza instytucjami, potencjalnie mogce mie znaczenie dla badaczy. Przykadowo: forum Dawny Gdask (www.forum.dawnygdansk.pl) to jedna z najpopularniejszych przestrzeni dyskusji na temat historii Gdaska (take Trjmiasta i caego Pomorza) w Internecie. To take doskonay przykad oddolnej digitalizacji nieformalnego rozpowszechniania zasobw historycznych poza zasigiem instytucji pastwowych czy archiww spoecznych. Uytkownicy forum publikuj tam setki fotografii historycznych, ktre s nastpnie analizowane przez czonkw spoecznoci. rdem zdj s ich prywatne kolekcje, profesjonalne repozytoria a nawet aukcje internetowe, z ktrych kopiowane s reprodukcje. Nie mona mwi tutaj oczywicie o jakimkolwiek archiwum, zakadajcym w swojej istocie okrelony
21
porzdek i wadz katalogowania zamiast tego jednak historyk prowadzcy badania nad histori lokaln znajdzie tam wsparcie, pomocne w rozwizaniu problemw z interpretacj fotografii czy poszukiwaniach nowych materiaw, mogcych dokumentowa podejmowany przez niego temat. Materiay rdowe, zazwyczaj fotografie, publikowane w ramach tego typu dziaa niearchiwalnych ale o archiwalnym charakterze udostpniane s oczywicie z pominiciem jakichkolwiek standardw co do opisu, jakoci skanu czy kwestii praw autorskich. Do interesujc perspektyw oddolnej digitalizacji opisuje Melissa Terras. Jej zdaniem amatorskie skanowanie i udostpnianie materiaw historycznych przez uytkownikw Internetu nie powinno by ignorowane przez profesjonalne instytucje. Organizowane oddolnie archiwa mog by dla instytucji inspiracj do poprawy uytecznoci repozytoriw cyfrowych czy usprawnienia komunikacji z jej uytkownikami. Poza tym zbiory gromadzone oddolnie mog te uzupenia ofert profesjonalnych zbiorw: Entuzjastyczna amatorska digitalizacja, zjawisko dotd ignorowane przez profesjonalistw, tworzy bogate internetowe rdo zasobw dziedzictwa kulturowego, zawierajce nierzadko zbiory, ktrymi nie s zainteresowane tradycyjne instytucje. Faktycznie, efemerydy i zasoby kultury popularnej s czsto lepiej udostpniane przez amatorskie spoecznoci ni przez instytucje pamici. Energia i zapa amatorskich digitalizatorw jest warty dalszego zainteresowania, jako e amatorskie kolekcje czsto uzupeniaj istniejce ju zbiory, tworzc alternatywn przestrze dyskusji midzy entuzjastami. Spoeczno amatorw w integrowaniu uytkownikw przewysza instytucje pamici, a statystyki generowane przez uytkownikw takich zbiorw wskazuj, e czste aktualizacje i interakcje s kluczem do budowania grupy staych odbiorcw. W rezultacie instytucje pamici powinny by wiadome, e nie jest ju moliwe realizowanie polityki zeskanuj i porzu (scan and dump) wobec swoich digitalizowanych zbiorw i bierne oczekiwanie na ich wykorzystywanie (Terras, 2010, s. 436). W literaturze przedmiotu znale moemy wiele przykadw nieformalnych i oddolnych inicjatyw digitalizacyjnych i archiwalnych, ktre zyskay nawet pewn przewag nad archiwami profesjonalnymi i instytucjonalnymi. Alan McKnee z Queensland University of Technology w artykule YouTube versus the National Film and Sound Archive: Which Is the More Useful Resource for Historians of Australian Television? porwnuje potencja australijskiego profesjonalnego archiwum telewizyjnego National Film and Sound Archive (NFSA) z YouTube, najpopularniejszym dzi serwisem udostpniajacym video. Okazuje si, e dla historyka telewizji, zainteresowanego badaniem tego medium z perspektywy popkultury, serwis YouTube jest nie tylko zdecydowanie bardziej dostpny (ang. accessibility), ale take pozwala dotrze do nagra, ktre z rnych powodw nie
22
s zamieszczone w repozytorium NFSA (McKee, 2011). Podobn sytuacj obserwowa moemy w Polsce: instytucjonalny dostp do archiwalnych zbiorw telewizji publicznej jest bardzo utrudniony, jednak wiele nagra dostpnych jest niezalenie (i niestety nie zawsze zgodnie z zapisami prawa autorskiego) na YouTube. Dla polskiego historyka, zainteresowanego wykorzystywaniem materiaw telewizyjnych, YouTube z pewnoci nie bdzie wystarczajco dobr alternatyw, ale moe by wietnym uzupenieniem oferty archiwum TVP. Ju teraz w wielu pracach historycznych czy kulturoznawczych przypisy do archiwalnych audycji telewizyjnych kieruj nie do archiww instytucjonalnych, ale wanie do YouTube. Ostatnim zjawiskiem, ktre warto przedstawi w niniejszym rozdziale, s cyfrowe banki pamici (ang. digital memory banks). Pod nazw t kryj si internetowe archiwa budowane przez organizacje pozarzdowe czy instytucje akademickie, ktrych celem jest gromadzenie dokumentacji na temat wanych aktualnych wydarze czy problemw. Przykadem takiej inicjatywy jest stworzone, m.in. przez Center For History and New Media (CHNM), archiwum relacji, dokumentw i wspomnie zwizanych z tragicznym przejciem przez poudniowe stany USA huraganw Rita i Katrina w 2005 roku. Hurricane Digital Memory Bank (Hurricanearchive.org), podobnie jak inne projekty archiwalne tego typu, powsta w reakcji na wydarzenie o wyjtkowym znaczeniu. Jego celem jest zgromadzenie bazy rdowej dla przyszych bada (Brennan, Kelly, Mills, 2010). Inne archiwa tego typu to September 11 Digital Archive (gromadzce rda cyfrowe dotyczce zamachw z 11 wrzenia 2001) czy Canterbury Earthquake Digital Archive (powicone trzsieniom ziemi w nowozelandzkiej prowincji Canterbury). Projekty te maj charakter otwarty, a zatem kady moe doda do repozytorium swoj relacj czy posiadane przez siebie dokumenty i fotografie, i gromadz zbiory w aktywny sposb, przykadowo inspirujc do pisania relacji, jak i udostpniania fotografii. Cyfrowe banki pamici s zatem archiwami aktywnie poszukujcymi zbiorw. Zdaniem Paula Millara, jednego z twrcw wspomnianego wyej projektu z Canterbury: [] archiwici musz by znacznie bardziej zrczni i aktywni ni w przeszoci. To nie jest dla nich atwa rola, poniewa archiwa s czsto postrzegane jako bierne repozytoria, a nie aktywni twrcy wiedzy (za: Wilkowski, 2012). Dla badacza historii kada tego typu inicjatywa archiwalna moe by inspiracj do wypracowania nowych metod gromadzenia rde przez Internet (relacji, dokumentw). Jak przekonuj jednak Mills T. Kelly i Sheila A. Brennan, Internet moe suy tu jedynie wsparciem, bo na pewno nie moe by jedyn przestrzeni pracy. Zbieranie materiaw rdowych jedynie online ogranicza zasig projektu archiwistycznego, jego organizatorzy nie mog te ignorowa problemw zwizanych z kompetencjami potrzebnymi do udostpniania zasobw czy
23
spamem (Brennan, Kelly, Mills, 2010). Opisane wyej trendy i projekty odnie mona do popularnego na Zachodzie pojcia historii publicznej (ang. public history). Nie jest ono jednoznacznie definiowane i bywa wykorzystywane w wielu kontekstach. Pojcie historii publicznej jest stosowane np. w analizach spoecznej recepcji filmw historycznych, opisach obecnoci w przestrzeni publicznej miejsc pamici (jak choby pomnikw), czy omawianiu wszelkich aktywnoci o charakterze wiedzotwrczym, odnoszcych si do historii, podejmowanych poza albo na granicach systemu akademickiego i profesjonalnych instytucji pamici (muzew, archiww). W tym przypadku idea historii publicznej akcentuje podmiotowo tych, ktrzy dotd byli raczej przedmiotem badania historycznego (de Groot, 2008, s. 60). Najbardziej rozpowszechnion form public history s wic badania genealogiczne i historia lokalna, uprawiana przez osoby nieposiadajce formalnego wyksztacenia historycznego, ale nierzadko bardzo skutecznie posugujce si metodami naukowymi. Szczeglnie w anglosaskim systemie edukacji historykw duy nacisk jest kadziony na tego typu wyjcie poza rodowisko akademickie czy mury instytucji, std wiele amerykaskich, a take brytyjskich uniwersytetw oferuje studentom historii specjalizacje w kierunku public history. Na gruncie tej dziedziny rozwijanych jest te wiele wtkw teoretycznych, zwizanych np. z wytyczaniem granicy midzy histori (historiografi) a przeszoci, definiowaniem dziedzictwa, etyk bada historycznych czy ich politycznymi aspektami, zwaszcza w perspektywie obiektw tych bada, np. wsplnot lokalnych, etnicznych itp. (zob. np. Ashton i Kean, 2009). Opis oddolnie tworzonych archiww byby niepeny, gdyby zabrako w nim odniesienia do cyfrowych archiww osobistych, ktre s ju obiektem zainteresowania teoretykw archiww. Cyfryzacja ycia codziennego polega na upowszechnieniu si narzdzi pozwalajcych na nieustann rejestracj (telefony komrkowe z aparatami, archiwa maili i dokumentw w komputerach, aplikacje rejestrujce pozycje geograficzne dziki GPS itp.), ktre sprawiaj, e ich uytkownicy gromadz coraz wicej danych, mogcych mie znaczenie dla historykw. Historyk piszcy np. biografi Jacka Kuronia dociera i analizuje dostpne na jego temat dokumenty oraz zasoby z jego prywatnego archiwum, czyli listy, notatki i zdjcia, podczas gdy pisanie biografii osoby wspczesnej dla historyka w przyszoci oznacza bdzie konieczno skorzystania ze rde cyfrowych, ktrych moe by zdecydowanie wicej, mog by one przy tym trudniej dostpne (o ile w ogle zostan zachowane). W 2006 roku Salman Rushdie, autor m.in. powieci Szataskie wersety, przekaza swoje archiwum osobiste bibliotece Uniwersytetu Emory. Oprcz archiwum papierowego biblioteka otrzymaa komputer osobisty, trzy laptopy, zewntrzny dysk twardy i smartfona. Znajdujce si na tych nonikach dokumenty, czyli maile, SMS-y, zdjcia itp., mog zosta wykorzystane w pracach naukowych dotyczcych biografii pisarza czy jego twrczoci literackiej. O problemie cyfrowego dziedzictwa pisz wicej w jednym z kolejnych rozdziaw.
24
Archiwizacja codziennoci wynika nie tylko z moliwoci technologicznych i lepszej dostpnoci narzdzi cyfrowych, ale take ze zmian kulturowych. Jak przekonuje Mateusz Halawa, archiwum jest narzdziem tosamociowym, bo pozwala na budowanie wasnego ja (Halawa, 2011). Staje si te elementem procesw komunikacyjnych, co doskonale wida na przykadzie facebookowego publikowania na bieco informacji o sobie (ang. lifestreaming). Ju dzi tego typu zasoby to z jednej strony, przedmiot zainteresowania badaczy spoecznych, z drugiej akcji edukacyjnych, promujcych wiedz o metodach zabezpieczania osobistych zbiorw cyfrowych (podejmuje je m.in. Biblioteka Kongresu). Bibliografia: Ashton P, Kean H. (2009). People and their Pasts: public history today, Basingstoke, New York: Palgrave Macmillan. Czarnota, P. (2011). Komu s potrzebne spoeczne archiwa? Archiwista Polski, 4(64),15-33. de Groot, J. (2008). Consuming history: Historians and heritage in contemporary popular culture, London ; New York : Routledge. Halawa, M. (2011), Nowe media i archiwizacja ycia codziennego, Kultura Wspczesna, 4(70), 2741. Huvila, I. (2008). Participatory archive: towards decentralised curation, radical user orientation, and broader contextualisation of records management, Archival Science, 8(1), 1536. Terras, M. (2010). Digital curiosities: resource creation via amateur digitization, Linguist Computing, 25(4), 425438. McKee, A. (2011). YouTube versus the National Film and Sound Archive: Which Is the More Useful Resource for Historians of Australian Television? Television New Media, 12(2), 154173. Brennan, S., Kelly A., Mills T. (2010). Why Collecting History Online is Web 1.5, Center for History and New Media, Case Study. Pobrano z: http://chnm.gmu.edu/essays-on-history-new-media/essays/?essayid=47. Wilkowski, M. (2012). Canterbury Earthquake Digital Archive: archiwum cyfrowe to archiwum aktywne. Pobrano z: http://historiaimedia.org/2012/07/09/ canterbury-earthquake-digital-archive-archiwum-cyfrowe-to-archiwum-aktywne/. Zital, K. (2012). Wstp. W: K. Zital (red.), Archiwistyka spoeczna (7-13). Warszawa: Orodek KARTA.
25
6. Wyszukiwanie penotekstowe w archiwum cyfrowym i text mining
Tradycyjne archiwum udostpniajce oryginalne dokumenty lub ich analogowe reprodukcje, np. w postaci mikrofilmw, przerzuca na badacza ca prac zwizan z analizowaniem ich treci. Archiwici przygotowuj co prawda podstawowy opis na poziomie zestawu metadanych, jednak odczytanie treci dokumentu w poszukiwaniu konkretnych informacji jest ju zadaniem osoby korzystajcej ze zbioru. Jak odbywa si to w sytuacji, kiedy archiwalia udostpniane s w Internecie w formie penotekstowej, tzn. pozwalajcej na automatyczne przeszukiwanie ich treci pod ktem wybranych sw? Przykadem takiego archiwum jest brytyjski projekt London Lives (http://www.londonlives.org/), udostpniajcy rda do historii kryminalnej dawnego Londynu. Kady dokument publikowany jest w dwch wersjach: standardowego skanu (pliku graficznego) i w formie tekstowej, opartej na odpowiednim schemacie XML. Nie jest to wic zwyka transkrypcja treci, polegajca na udostpnieniu jednego cigu tekstu, ale ustandaryzowany zestaw pl semantycznych. Kady element treci, np. podpis sdziego, zapis informacyjny o dacie rozpatrywania sprawy karnej, imi i nazwisko osoby sdzonej, skrelenie itp., opisany jest odpowiednim znacznikiem (tagiem), pozwalajcym systemowi rozpozna znaczenie treci przetwarzanych dokumentw:
<rs type="persName" id="OA16901024_n12-1">Peter Vallard</rs> <interp inst="OA16901024_n12-1" type="given" value="PETER"></interp> <interp inst="OA16901024_n12-1" type="surname" value="VALLARD"></interp> <interp inst="OA16901024_n12-1"type="gender"value="male"></interp> [] He was a working <rs type="occupation" id="OA16901024_occ2">Silver-Smith</rs>
Powyszy fragment pochodzi z wydanej drukiem w 1690 roku publikacji opracowanej przez wizienie w Newgate, w ktrej zamieszczano krtkie biografie osb skazanych na mier oraz przytaczano ich ostatnie sowa przed wykonaniem egzekucji. Informacja o Peterze Vallardzie, Francuzie skazanym za zdrad stanu,
26
zostaa uzupeniona wpisem o jego zawodzie (by zotnikiem, ang. silver-smith). Tre tego fragmentu opisana jest za pomoc odpowiednich tagw, pozwalajcych tworzy specjalistyczne indeksy czy przeszukiwa tre dokumentw udostpnianych w serwisie pod ktem pci, imion i nazwisk skazanych czy zawodw przez nich wykonywanych. XML okrela sposb, w jaki zapisywane s dane wraz z ich struktur, pozwalajc oprogramowaniu rozpoznawa znaczenie zgromadzonych informacji. Sprbujmy zanalizowa jeszcze jeden przykad, tym razem fikcyjnej bazy biogramw ofiar cywilnych powstania warszawskiego. Fragment przygotowanego przez historyka rekordu w postaci zwykego tekstu: 5 sierpnia 1944 Jan i jego matka zostali wraz z innymi mieszkacami Woli wypdzeni z domw w okolice torw kolejowych przy ulicy Grczewskiej. po uzupenieniu odpowiednio zaprojektowanymi znacznikami XML uzyska moe nastpujc posta:
<data>5 sierpnia 1944</data> <osoba id="Jan Adamczewski"><imie>Jan</imie></osoba> i jego <osoba id="Teresa Adamczew ska">matka</a> zostali wraz z innymi mieszkacami <miejsce typ="dzielnica">Woli</miejsce> wypdzeni z domw w okolice torw kolejowych przy ulicy <miejsce typ="ulica">Grczewskiej</miejsce>.
Dziki takiemu zapisowi uytkownik bazy biogramw mgby przeszukiwa j pod ktem imion i nazwisk wspomnianych w nich osb czy robi kwerend szukajc konkretnych nazw dzielnic lub ulic czy dat. W przypadku wyszukiwania penotekstowego w pozbawionej znacznikw XML treci, wyszukiwarka nie mogaby rozpozna, e wspomniany w relacji Jan to Jan Adamczewski. Praca polegajca na sematycznym opisaniu narracji pozwoli uytkownikowi skuteczniej bada udostpniane w bazie materiay. Przygotowanie takiej formy udostpniania treci historycznych jest bardzo pracochonne, poniewa poza standardow transkrypcj naley opisa tre dokumentu za pomoc semantycznych znacznikw i trzyma si przy tym przyjtego standardu opisu. Zdaniem Tima Hitchcocka, twrcy archiwum London Lives i kilku podobnych projektw, dostpno przeszukiwanych penotekstowo wersji dokumentw historycznych prowadzi do redukowania roli archiwum i znaczenia struktury, w ramach ktrej udostpniane s dokumenty (zespoy i jednostki archiwalne). Do informacji rdowych interesujcych badacza dotrze mona przecie bezporednio, po wpisaniu odpowiednich fraz w wyszukiwark, przeszukujc wszystkie treci ponad struktur zbiorw. Dziki digitalizacji uwalniamy si zatem w pewnym sensie spod wadzy organizacji archiwum (Hitchcock, 2008, s. 89). Efektem ubocznym penotekstowego przeszukiwania zdigitalizowanych zbiorw moe by jednak utrata kontekstu, nadajcego sens wyszukiwanym informacjom:
27
[...] przeszukiwanie po sowach kluczowych (keyword searching) tekstw drukowanych i podobnie kolekcji wizualnych dramatycznie wpyno na to, jak prowadzimy badania i czego szukamy. [...] Wybieramy fraz wyszukiwania lub zestaw takich fraz i przeszukujemy bezkrytycznie literatur, dowody zbrodni, elektroniczne katalogi i gazety. W tym procesie czsto zanika wymg (albo choby moliwo) zrozumienia kontekstu, w ramach ktrego ujawnia si nam wybrana informacja (Hitchcock 2008, s. 85). Hitchcock zwraca take uwag na to, e dziki digitalizacji i udostpnianiu miliardw sw z dawnych publikacji historycy coraz chtniej obudowuj przygotowywane przez siebie przekazy o faktach za pomoc rde narracyjnych. Pjdmy jednak krok dalej. Skoro archiwum cyfrowe moe udostpnia dokumenty historyczne w formie ustandaryzowanych plikw XML, z semantycznym opisem poszczeglnych fragmentw ich treci, do przeszukiwania tych dokumentw moe zosta wykorzystany odpowiedni, automatycznie dziaajcy algorytm. W archiwum cyfrowym Old Bailey Online (http://www.oldbaileyonline.org), podobnym do projektu London Lives, mona analizowa automatycznie 127 milionw sw, zapisanych w dokumentach ze ledztw i procesw z lat 16741913, z wykorzystaniem API. Dziki zastosowaniu odpowiednich skryptw, korzystajcych z danych udostpnianych przez Old Bailey Online, praca historyka ulega usprawnieniu, poniewa w krtkim czasie moe on zanalizowa nawet obszerne zbiory. Oczywicie w tym miejscu pojawia si pytanie o wartoci poznawcze takiego automatycznego badania, w odniesieniu do tradycyjnego, manualnego przegldania dokumentw, jeden po drugim. Przygotowanie algorytmu cigajcego odpowiednie informacje z bazy danych archiwum wymaga odpowiednich kompetencji programistycznych, co skania z kolei do postawienia pytania o edukacj informatyczn historykw. Ci ostatni mog przecie nie tylko korzysta z tego typu archiww, ale te je tworzy, np. udostpniajc za ich pomoc zbiory wykorzystywane do wasnych bada. Problem kompetencji wie si tutaj take z problemem wsppracy midzy historykiem, archiwist i informatykiem: czy studia historyczne przygotowuj do pracy grupowej, ucz zarzdzania projektami badawczymi, w ktrych bierze udzia nie jedna, a kilka czy nawet kilkanacie osb? Model kolektywnej pracy jest obecnie standardem w naukach cisych i biologicznych w humanistyce i naukach spoecznych to wci nowo. Due zestawy transkrybowanych rde wymagaj odpowiednich metod analizy. Tu z pomoc historykom przychodz metody text mining. W duym skrcie, text mining to koncepcje i metody automatycznej eksploracji (czyli analizy) tekstw, zazwyczaj duych korpusw dokumentw, pozwalajce na wydobycie z nich okrelonych, nieujawniajcych si na pierwszy rzut oka informacji i prawidowoci. Pojcie to warto odrni od pojcia data mining, ktre opisuje metody analizy zestaww danych, posiadajcych ju jednak w odrnieniu
28
od tekstw cile okrelon struktur. Ciekawym przykadem zastosowania w Polsce metod komputerowej analizy tekstw historycznych s badania nad tosamoci i pisarstwem Galla Anonima, prowadzone przez prof. Tomasza Jasiskiego (Biblioteka Krnicka PAN). Porwnywa on za pomoc odpowiednich statystycznych narzdzi komputerowych styl Kroniki Polskiej oraz utworw przypisywanych temu autorowi, m.in. Historii o translacji w. Mikoaja Wielkiego (Jasiski, 2011). Internet jest bogatym rdem korpusw tekstw i zestaww danych, ktre mona wykorzystywa w swoich badaniach czy projektach naukowych (bazach danych, wizualizacjach, mashupach, prezentacjach). Wiele instytucji, takich jak np. europejska biblioteka cyfrowa Europeana, udostpnia swoje dane online na zasadach pozwalajcych kademu eksplorowa je do wasnych celw mwimy tu o tzw. open data. Czasem dostp do korpusw tekstw bywa patny przykadem moe by angielski serwis Electronic Enlightenment, zawierajcy w peni transkrybowan i uzupenion hipertekstualnymi odnonikami korespondencj uczestnikw owieceniowej republiki uczonych i poetw okrelan jako Respublica literaria. Mediewici skorzysta mog z baz, takich jak choby Patrologia Latina Database, zestawu publikowanych przez firm ProQuest cyfrowych wyda tekstw Ojcw Kocioa, przygotowanego na podstawie pracy XIX-wiecznego wydawcy Jacques'a Paula Migne'a. Baza ta pozwala na przegldanie skanw, ale take przeszukiwanie penotekstowe (proste i zaawansowane), korzystanie z aparatu krytycznego (przypisy), dodawanie wasnych notatek itp. Wszystkie te moliwoci oparte s na w peni transkrybowanym tekcie, uzupenionym o odpowiednie semantyczne znaczniki. Jest to wymagajca mudnej pracy, ale z pewnoci bardziej efektywna forma publikowania tekstw historycznych online, ni udostpnianie jedynie skanw. Nie wszystkie historyczne bazy danych powstaj wycznie jako efekty pracy zespow specjalistw i w ramach duych budetw, czsto take komercyjnych podmiotw. Najwaniejszym celem takiej pracy nad baz danych jest przeksztacenie cigu narracyjnego, tj. tekstu, zda, akapitw, nieregularnych zestaww wyrazw, w katalog odpowiednio uszeregowanych danych, co pozwala pniej na ich szczegowe przeszukiwanie. W realizowanym przez amerykaskie archiwa narodowe The U.S. National Archives and Records Administration (NARA) projekcie pod nazw 1940 Census Community Indexing Project, kady uytkownik Internetu mg wczy si w prace nad przenoszeniem informacji ze skanw kart ze spisu ludnoci z 1940 roku, udostpnionych online, do bazy danych. Dziki pomocy ponad 150 tys. wolontariuszy udao si opracowa przeszukiwalny indeks liczcy 132 mln nazwisk. Dzi ta wypracowana oddolnie baza danych moe by swobodnie wykorzystywana przez historykw, genealogw i wszystkich zainteresowanych histori rodzinn. Wicej o tego typu inicjatywach pisz w jednym z ostatnich rozdziaw podrcznika. Korzystanie z internetowych historycznych baz danych niesie ze sob jednak wyzwania dla naukowca, zwizane z nowymi metodami pracy. Efektywne korzy29
stanie z bazy penotekstowej wymaga odpowiednich umiejtnoci, zwizanych z formuowaniem zapyta do jej wyszukiwarek i projektowaniem kwerend. Wtpliwoci wzbudza take kwestia poprawnego informowania o wykorzystanych bazach danych w przypisach do pracy naukowej: jak pisze Krzystof Narojczyk, poprawnie sformuowane odwoanie do tego typu rda to co wicej ni standardowe podanie adresu URL (jak w przypadku zwykych stron WWW). Wyniki wyszukiwania w bazie danych maj charakter dynamiczny, bo zale przecie od sformuowanych przez uytkownika zapyta (Narojczyk, 2005, s. 3839). Nowoczesne teorie wyda cyfrowych rde historycznych akcentuj konieczno wyjcia poza klasyczny, narracyjny model wykorzystywania tych rde, w ramach ktrego to badacz samodzielnie analizuje udostpniane treci. Jak pisze Dino Buzzetti (2012), mwic o edycjach cyfrowych wci mylimy o czowieku, chocia powinnimy myle raczej o tym, czy i jak komputer moe przetwarza do celw badawczych zawarte w nich informacje. Buzzetti zgadza si ze stwierdzeniem, e naczeln ide edycji cyfrowych powinno by przeniesienie kompetencji czytelnika badacza na oprogramowanie (Buzzetti, 2012, s. 45). Rosnce zainteresowanie historykw automatycznym przetwarzaniem i analizowaniem duych korpusw tekstw, obrazw czy zestaww danych wywoduje wiele opinii goszcych moment przejcia historii akademickiej w okres post-teoretyczny. Dyskusje teoretyczne zwizane z kolejnymi zwrotami w humanistyce przestaj by atrakcyjne, z uwagi na szerokie moliwoci badawcze, oferowane przez narzdzia cyfrowe i modele wsppracy online. Praktykowanie historii cyfrowej podobnie jak to byo w przypadku historykw dziaajcych pod koniec XIX-wieku to koncentracja na metodach, narzdziach, na organizacji i przetwarzaniu zbiorw informacji, gdzie zdecydowanie mniejsz uwag powica si ideologiom i wielkim narracjom (Scheinfeldt, 2012, s. 124). Konieczno wyjcia poza badawcze ideologie i popularne dyskursy opisujce przeszo akcentuje take Lev Manovich i Jeremy Douglas (Manovich, Douglas, 2010), nawoujc wprost do zejcia na najniszy poziom opisu: do danych (we have to turn culture into data). Jak pisze, interpretacje w badaniach zawsze motywowane s okrelonymi przekonaniami, ideologiami czy modami, w praktyce mamy jednak do czynienia zawsze z materialnymi i dzi dostpnymi w zdigitalizowanej formie obiektami kultury, przechowywanymi w muzeach, archiwach, galeriach i bibliotekach. Tworzc narracje o historii kultur i spoeczestw posugujemy si abstrakcyjnymi pojciami. Wedug wspomnianych autorw historie te mona opisywa rwnie dobrze za pomoc odpowiednich wizualizacji, opartych na analizowaniu ewolucji podstawowych cech obiektw kultury, tj. ksztatw, kolorw, struktury wizualnej obrazw, rzeb, okadek czasopism itp. Jedn z oponentek takiego programu jest Johanna Drucker. Jej zdaniem konieczny jest cigy krytyczny namys nad nowym, cyfrowym kierunkiem bada humanistycznych. Wizualizacje danych historycznych czy automatyczne analizy tekstu mog by przejawem pozytywistycznego, mechanistycznego, dosownego
30
i ahistorycznego traktowania zjawisk spoecznych i kulturowych. W tego typu badaniach faktycznie odrzuca si podstawowe zasady humanistycznej refleksji, ktre ka podejrzliwie patrze na kade pozornie oczywiste fakty i szuka determinujcych je czynnikw, takich jak: historia, polityka, kultura, procesy spoeczne, gospodarcze czy choby gatunkowo, retoryka itp. Johanna Drucker zwraca te uwag na niebezpieczestwo przenoszenia na metody bada humanistycznych ogranicze zwizanych z wykorzystywan w nich technologi. Jej zdaniem, o ile idea ksiki zostaa historycznie wyksztacona w rodowisku humanistw, ktrzy dostosowali to medium do charakteru wasnych bada, tak narzdzia cyfrowe, oprogramowanie czy interfejsy s ju produktem zupenie innej kultury wiedzy (Drucker, 2012, s. 8586). Wrmy jeszcze na chwil do potencjau automatycznej eksploracji tekstu w badaniach historycznych. Skoro mona automatycznie analizowa zasoby penotekstowych archiww, takich jak London Lives czy Old Bailey Online, dlaczego nie zastosowa takiego podejcia do zdecydowanie wikszych korpusw tekstw? W opublikowanym w 2011 roku w Science artykule Quantitative Analysis of Culture Using Millions of Digitized Books (Michel i in., 2011) autorzy zaproponowali interesujcy model ilociowych bada kultury, ktry okrelono pojciem kulturonomii (ang. culturomics). Przygotowane przez Google narzdzie Ngram Viewer pozwala na wizualizowanie na osi czasu czstoci wystpowania wybranych fraz w korpusach treci ksiek zdigitalizowanych i transkrybowanych w ramach programu Google Books. Szacuje si, e w ramach projektu Google Books zeskanowano do tej pory i sczytano za pomoc OCR okoo 12 proc. wszystkich ksiek, opublikowanych drukiem od poowy XV wieku (daje to w sumie okoo 15 milionw tytuw). Na ich bazie Google zbudowao korpus skadajcy si z ponad 500 miliardw wyrazw, w ktrym co nie powinno dziwi dominuje gwnie jzyk angielski (361 miliardw wyrazw). S w nim take sowa z jzykw: francuskiego (45 miliardw), hiszpaskiego (45 miliardw), niemieckiego (37 miliardw), chiskiego (13 miliardw), rosyjskiego (35 miliardw) i hebrajskiego (2 miliardy). Chocia w bazach Google Books mona znale ksiki w jzyku polskim, narzdzie Ngram Viewer nie pozwala na przeszukiwanie korpusu jzyka polskiego. Wszystkie dostpne tam korpusy maj zreszt ograniczon objto twrcy systemu z zasobw 15 milionw dostpnych ksiek wybrali tre 5 milionw. Kryterium wyboru bya m.in. jako OCR i metadanych. Wykluczono take co wane! czasopisma. Zasada dziaania Ngram Viewer jest do prosta system wizualizuje w czasie czsto wystpowania w okrelonych korpusach wybranych przez uytkownika sw lub fraz, w odniesieniu do oglnej liczby wyrazw zindeksowanych w zebranych publikacjach z danego roku. Przykadowo, mona dziki temu sprawdzi, jak w anglojzycznej literaturze funkcjonowao na skali popularnoci pojcie niewolnictwo (ang. slavery). Analiza wykresu pozwala zaznaczy wartoci maksymalne, pokrywajce si z wanymi wydarzeniami historycznymi i spoecznymi (np. dla abolicjonizmu s nimi zniesienie niewolnictwa w koloniach
31
Wielkiej Brytanii w 1833 roku czy amerykaska Wojna Domowa). Czy takie narzdzie moe by pomocne w badaniach historycznych? Ngram Viewer wizualizuje trendy kulturowe jedynie z perspektywy jzyka, dziki czemu mona przyglda si ewolucji popularnoci okrelonych poj czy porwnywa ze sob ich rozmaite zestawy. Twrcy systemu przekonuj, e odpowiednio przemylane uycie tego narzdzia pozwala np. bada histori cenzury, zwizan z wystpowaniem albo niewystpowaniem okrelonych poj (np. nieobecno frazy Marc Chagall w literaturze niemieckiej z lat 30. spowodowana bya uznaniem kubizmu za sztuk zdegenerowan). Umoliwia te badanie popularnoci okrelonych postaci historycznych, historii adaptacji wynalazkw, trendw kulturowych, ideologii, np. socjalizmu czy feminizmu. Brzmi to bardzo atrakcyjnie, jednak warto uwiadomi sobie ograniczenia tej metody. Po pierwsze, z perspektywy badaczy zajmujcych si histori Polski powanym mankamentem tego narzdzia jest brak moliwoci analizy korpusu ksiek w jzyku polskim. Co prawda, wykorzysta mona korpus ksiek rosyjskich czy niemieckich. Powaniejszy problem wie si z faktem, e korpusy analizowane przez Ngram Viewer zbudowane s na bazie jedynie czci publikowanych tytuw, z wykluczeniem czasopism czy drukw ulotnych. Wad systemu, bardzo czsto podkrelan przez jego krytykw, s podstawowe bdy w automatycznym rozpoznawaniu wyrazw ze skanw, mogce powanie zaburza jako wizualizacji (Hayes, 2011, s. 193). Interesujc krytyk kulturonomii jako metody bada nad kultur zaproponowa Tim Hitchcock, twrca wspomnianych ju cyfrowych projektw archiwalnych. W opublikowanej na swoim blogu naukowym notce odwouje si do popularnoci kliometrii, przypadajcej na lata 70. i 80. XX wieku. Zaproponowany przez twrcw Ngram Viewer model badania kultury w odrnieniu od tego stosowanego przez wczeniejszych praktykw historycznych bada kwantytatywnych dziaa bez odniesienia do historycznej wiedzy o dawnych spoeczestwach, ktre nadaj odpowiedni kontekst analizom danych liczbowych (Hitchcock, 2011). Nie da si kultury czy procesu historycznego zredukowa jedynie do cigu danych. Chocia uycie metod statystycznych w naukach historycznych ma dug tradycj, nie mog by one przecie uznawane za wystarczajce. Z drugiej strony dostpno danych dotyczcych kultury pozwala jednak stawia nowe pytania badawcze, budowa wizualizacje, infografiki, ksztatowa nowe wizualne formy mwienia o przeszoci. Wicej na ten temat znale mona w trzeciej czci opracowania. Wanym problemem, pojawiajcym si w kontekcie pracy badawczej, jest dostpno danych i ich otwarto. Ngram Viewer to narzdzie zbudowane przez Google, a korpus tekstw, z ktrego to narzdzie korzysta, jest take wasnoci Google, chocia firma ta nie ma praw do poszczeglnych treci wchodzcych w skad korpusu. Std te system wykorzystuje w swoim dziaaniu nie standardowe sowa kluczowe, ale n-elementowe zestawy wyrazw (ang. n-gram) ktrych bazy zreszt mona pobra ze strony projektu na jednej z licencji Creative Com32
mons a sam zestaw n-gramw dla korpusu jzyka angielskiego zajmuje w skompresowanej formie 340 gigabajtw. Warto zatem podkreli to, e pojcie open data zwizane jest z zagadnieniem statusu prawnoautorskiego danych (badawczych) i nakada na naukowca konieczno udostpniania ich na zasadach pozwalajcych wykorzystywa je swobodnie. Dobrym przykadem takiego podejcia jest Europeana, ktra agregujc metadane z bibliotek i archiww europejskich publikuje wasne API, pozwalajce na ich przeszukiwanie i wykorzystywanie (take do celw komercyjnych). Na podobnych zasadach udostpnia swoje zbiory i metadane take amerykaskie Walters Art Museum (http://www.thedigitalwalters.org). Bibliografia: Buzzetti, D. (2012). Digital editions and text processing. W: M. Deegan, K. Sutherland (red.),Text Editing Print and the Digital World (s. 45-61). Burlington: Ashgate Publishing. Drucker, J. (2012). Humanistic theory and digital scholarship. W: M. K. Gold (red.), Debates in the Digital Humanities (s.85-95). Minneapolis: University of Minnesota Press. Pobrano z: http://dhdebates.gc.cuny.edu/debates/text/34 Hayes, B. (2011). Bit Lit: With digitized text from five million books, one is never at a loss for words, American Scientist, 99(3), 190194. Pobrano z : http://www.americanscientist.org/libraries/documents/ 2011412130118486-2011-05CompSciHayes.pdf Hitchcock, T. (2008). Digital Searching and the Reformulation of Historical Knowledge. W: M. Greengrass, L. Hughes (red.), The Virtual Representation of the Past. Burlington: Ashgate Publishing. Hitchcock, T. (2011). Culturomics, Big Data, Code Breakers and the Casaubon Delusion, Historyonics. Pobrano z: http://historyonics.blogspot.com/2011/ 06/culturomics-big-data-code-breakers-and.html. Jasiski, T. (2011). Kronika Polska Galla Anonima w wietle unikatowej analizy komputerowej nowej generacji. Wykady Inauguracyjne Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza ; semestr letni 2010/2011, 6, Instytut Historii UAM: Pozna. Manovich, L., Douglass, J. (2010). Mapping Time: Visualization of Temporal Patterns in Media and Art. Pobrano z: http://softwarestudies.com/cultural_analytics/visualizing_temporal_patterns.pdf Michel, J. B., Shen, Y. K., Aiden, A. P., Veres, A., Gray, M. K., Pickett, J. P., Hoiberg, D., Aiden, E. L. (2011). Quantitative Analysis of Culture Using Millions of Digitized Books, Science, 331(6014), 176182. Narojczyk, K. (2005). Internetowe bazy danych w badaniach historycznych. W: K. Narojczyk, B. Ryszewski (red.), Metody komputerowe w badaniach i nauczaniu historii. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego. Scheinfeldf, T. (2012). Sunset for Ideology, Sunrise for Methodology? W:
33
Matthew K. Gold (red.), Debates in the Digital Humanities (s.124-126). Minneapolis: University of Minnesota Press. Pobrano z: http://dhdebates.gc.cuny.edu/ debates/text/39.
34
7. Cyfrowe dziedzictwo
W padzierniku 2003 roku Organizacja Narodw Zjednoczonych do Spraw Owiaty, Nauki i Kultury (UNESCO) wydaa konwencj Charter on the Preservation of Digital Heritage, w ktrej zdefiniowano cyfrowe dziedzictwo jako rda informacji i kreatywnej ekspresji wytwarzane, udostpniane i zarzdzane w formie cyfrowej. W zakres definicji UNESCO wczono zasoby cyfrowe powstae w ramach digitalizacji (posiadajce analogowe oryginay) i zasoby nieposiadajce oryginalnie formy fizycznej (born digital). W niniejszym rozdziale temat dziedzictwa cyfrowego podejmuj wic z perspektywy obu typw zasobw, ktre dla historyka mog by wartociowe. W socjologii dziedzictwo rozumiane jest z kolei przez pryzmat wartoci niematerialnych, np. tradycji czy jzyka. Tego wtku jednak nie bd podejmowa w swoim opracowaniu (o rnicach midzy historycznym a socjologicznym ujciem problemu tradycji zob: Szpociski, 2008, s. 2930). Coraz wicej rde historycznych jest digitalizowanych i udostpnianych online w bibliotekach i archiwach cyfrowych albo w ramach rozmaitych oddolnych i nieformalnych inicjatyw. Mimo e digitalizacja ma charakter masowy, wci nie obejmuje wikszoci zgromadzonych zbiorw. Wedug danych z 2012 roku udostpnianych przez ENUMERATE w raporcie Survey Report on Digitisation in European Cultural Heritage Institutions w europejskich instytucjach kultury zdigitalizowano dotd okoo 20 proc. zasobw przeznaczonych do digitalizacji, a w cigu najbliszych dwch lat ta wielko ma si podwoi. Wci jednak 57 proc. europejskich zbiorw czeka na cyfryzacj. Dane z 2007 roku dotyczce amerykaskich archiww National Archives and Records Administration (NARA) pokazyway jeszcze wiksz dysproporcj (Hafner, 2007). W przypadku dokumentw tekstowych zdigitalizowano i udostpniono 8 milionw spord liczby okoo 9 miliardw dokumentw archiwalnych (1:1800). W przypadku map byo jeszcze gorzej (1:20000). W polskiej Federacji Bibliotek Cyfrowych udostpniono do pory kwietnia 2013 ponad 1,2 mln publikacji, Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC) przechowuje 15 mln fotografii, 30 tys. nagra i 2 tys. filmw, co roku wykonujc okoo 10 mln skanw. Dzi na stronie Szukajwarchiwach.pl dostpne s online wersje cyfrowe 5 mln dokumentw ar35
chiwalnych. Spord przechowywanych przez NAC fotografii zdigitalizowanych i opublikowanych online jest jedynie nieco ponad 1 proc. Zakres i rozwj projektw digitalizacyjnych ograniczane s przez budety instytucji i przepisy prawa autorskiego, zwaszcza w przypadku utworw o niejasnym statusie (tzw. utworw osieroconych). Duym wyzwaniem dla badacza s te rne standardy udostpniania zbiorw i ich metadanych. Nie mona wic uzna, e korzystanie z archiww i bibliotek cyfrowych staje si popularn alternatyw wobec korzystania ze zbiorw na miejscu, tym bardziej e historycy korzystaj nie tylko z dokumentw rdowych, ale te literatury naukowej. Ta ostatnia z kolei jest sabo reprezentowana w bibliotekach cyfrowych, ze wzgldu na obowizujce wci autorskie prawa majtkowe, blokujce swobodne rozpowszechnianie ich treci. Sytuacj mogoby poprawi rozprzestrzenienie si modelu otwartego dostpu do literatury naukowej. Szerzej na ten temat pisz w osobnym rozdziale. Do zasobw dziedzictwa cyfrowego wczy naley take zbiory audiowizualne. O ich ogromnym znaczeniu kulturowym wiadczy chociaby sam fakt ustanowienia przez UNESCO Midzynarodowego Dnia Dziedzictwa Audiowizualnego (ang. World Day for Audio Visual Heritage), ktre przypada 27 padziernika. Zbiory fotografii, filmy, archiwa telewizyjne i radiowe czy amatorskie kolekcje nagra przechowywane na kasetach VHS stanowi mog podstaw historycznych analiz. Dostpno tego typu zasobw ograniczana bywa ju na etapie korzystania z tradycyjnego archiwum. Przykadowo, archiwa polskiej telewizji publicznej s le skatalogowane, a pozyskanie nagra, nawet do celw edukacyjnych, czy si z opatami licencyjnymi (Sosnowska, 2012). Historyk ponosi take koszty zwizane ze skopiowaniem wybranego materiau archiwalnego kopia taka oczywicie udostpniana jest bez prawa do rozpowszechniania. TVP Opole na swoich stronach informuje o kosztach takich usug: skopiowanie nagrania audiowizualnego o dugoci do 15 minut kosztuje 100 z, a cena ronie wraz z dugoci materiau. Nie s to warunki sprzyjajce efektywnemu gromadzeniu materiaw rdowych do pracy badawczej. Funkcjonowanie repozytorium EUscreen.eu, w ktrym znajduj si take nagrania TVP, nie rozwizuje tego problemu, ze wzgldu na niewielk liczb zasobw. Prace nad udostpnieniem archiww Telewizji Polskiej podj Narodowy Instytut Audiowizualny na razie jednak badacze zmuszeni s do osobistych wizyt w archiwum. Warto w tym miejscu zaznaczy, e ta sytuacja nie musi wynika bezporednio z winy TVP. Zarzdzanie archiwum telewizyjnym jest niezwykle trudnym wyzwaniem, choby ze wzgldu na to, e stan prawny duej czci zasobw nie jest jednoznacznie okrelony, a prawo autorskie skutecznie blokuje moliwo udostpniania zbiorw archiwum w Internecie i tym samym utrudnia prac historykom (pisz o tym w jednym z kolejnych rozdziaw). W dniu 8 grudnia 1941 roku, czyli dzie po japoskim ataku na baz marynarki wojennej USA, Alan Lomax, pracownik archiwum Biblioteki Kongresu, zacz wysya telegramy do zaprzyjanionych badaczy w caym kraju z prob
36
o zbieranie informacji na temat postaw wobec tego wydarzenia wrd zwykych Amerykanw. Wykorzystujc wczenie dostpne narzdzia do nagrywania gosu, udao mu si w trzy dni uzyska cznie prawie pi godzin wypowiedzi. Bya to pierwsza z caej serii podobnych inicjatyw archiwistycznych i badawczych. Sze dekad pniej, w samym tylko archiwum stworzonym w ramach projektu Biblioteki Kongresu, dokumentujcego wydarzenia z 11 wrzenia 2001 roku, znalazo si ponad 300 godzin wywiadw oraz 150 tys. dokumentw cyfrowych przekazanych przez zwykych Amerykanw do otwartego archiwum 911digitalarchive.org. Biblioteka Kongresu we wsppracy z organizacj Internet Archive zarchiwizowaa take 30 tys. stron internetowych, ktre na bieco opisyway zamachy na USA i dokumentoway reakcje spoeczne na to wydarzenie (Cohen, 2005, s. 67). Z tego wzgldu 11 wrzenia 2001 roku mona uzna za wydarzenie, ktre symbolicznie otwiera now perspektyw bada historycznych. Jak przekonuje Daniel Cohen, po 11 wrzenia wielu historykw, archiwistw, badaczy spoecznej musiao na nowo okreli, czym moe by rdo historyczne i w pewnym stopniu zmodyfikowa swoje tradycyjne metody badawcze przystosowane do rde analogowych. Strony WWW, dokumenty elektroniczne czy fotografie cyfrowe to dzi rda pozwalajce w peniejszy sposb opisa wydarzenie historyczne. Transfer od tradycyjnej do internetowej komunikacji sprawia, e do przeszoci odchodz dawne rodzaje rde historycznych, zastpowane obecnie przez nowe formy publikowania i dzielenia si informacj. Prba napisania analizy historycznej wydarze, takich jak zamachy na USA z 11 wrzenia 2001 roku czy arabska wiosna (od 2010 roku), pozostanie niepena bez nawet ograniczonego odwoania si do rde internetowych: wpisw na blogach i Twitterze, fotografii umieszczanych w mediach spoecznociowych, amatorskich nagra dostpnych na YouTube itp. Oczywicie tego typu zasoby zainteresuj wycznie historykw dziejw najnowszych, trudno te oczekiwa, e uda si je odpowiednio wykorzysta i interpretowa bez odniesienia do rde tradycyjnych i literatury naukowej. Na tworzone wspczenie zasoby Internetu warto spojrze z perspektywy bada historycznych, a przykadem takiego podejcia jest zaproponowany przez Jerzego Topolskiego model dynamicznego rozumienia rda historycznego. Upraszczajc, notka na blogu czy fotografia cyfrowa opublikowana online staj si rdami historycznymi, kiedy tylko historyk jest w stanie, poprzez stawianie przez siebie pyta, uzyska na ich podstawie odpowiednie informacje na temat badanej przeszej rzeczywistoci (zob. Topolski, 1983, s. 257). Korzystanie ze rde born digital niesie ze sob kilka wanych problemw zwizanych z dostpem, gromadzeniem, analizowaniem i przechowywaniem tych materiaw. Tylko w ograniczonym stopniu historyk moe korzysta przy tym z profesjonalnych archiww i repozytoriw zasobw tego typu jak zobaczymy w dalszej partii mojego tekstu, nie jest ich zbyt wiele, gromadz one te jedynie niewielki wycinek potencjalnie interesujcych treci, a system udostpniania czsto utrudnia korzystanie z nich w celach naukowych. Dlatego historyk
37
musi nauczy si w odpowiedni sposb gromadzi zasoby internetowe, tworzc na potrzeby badawcze wasne archiwum. Potrzebne s tu wiedza i umiejtnoci dotyczce przeszukiwania i pozyskiwania treci z sieci WWW, ich umiejtnego katalogowania, opisywania i analizowania take automatycznego (text mining). Przykadem badawczego archiwum Internetu jest Digital Archive for Chinese Studies (DACHS), budowane przez biblioteki instytutw sinologicznych z uniwersytetw w Heidelbergu i Lejdzie. Celem archiwum jest gromadzenie zasobw rdowych, m.in. do bada nad recepcj oficjalnej polityki wadz w chiskim spoeczestwie. Gromadzi ono takie zasoby, jak dokumenty cyfrowe, archiwa z chiskich forw dyskusyjnych, materiay video, internetowe czasopisma i newslettery oraz strony WWW. W 2005 roku byo to ponad 36GB danych, w 2006 ju ponad 60GB. Ze wzgldu na ograniczenia wynikajce z prawa autorskiego, dostp do archiwum moliwy jest wycznie w celach naukowych, po uzyskaniu odpowiedniej zgody i przedstawieniu projektu bada. Hanno E. Lecher w przygotowanym przez siebie studium przypadku opisujcym tworzenie DACHS wskazuje na problemy, na ktre rwnie napotka historyk dziejw najnowszych, chccy stworzy takie archiwum na wasny naukowy uytek (Lecher, 2006). Wspomniana wyej fundacja Internet Archive odpowiada za powstanie najbardziej znanej inicjatywy, zwizanej z archiwizowaniem zasobw WWW. Dziki niej mamy dostp do historycznych wersji take polskich stron internetowych, jednak zasig archiwizacji jest ograniczony, zarwno co do liczby zabezpieczonych stron, jak i gbokoci ich sczytania (strona gwna, podstrony dalszego rzdu, dalsze linki itp). Co istotne, Internet Archive publicznie udostpnia zgromadzone zasoby. Zasada ta nie zawsze jednak obowizuje w przypadku tego typu repozytoriw. Przykadowo, archiwum WWW domeny krajowej (.at), tworzone przez Austriack Bibliotek Narodow, ze wzgldu na ograniczenia prawnoautorskie, przeglda mona tylko na terminalach na miejscu i w wybranych bibliotekach krajowych. Archiwum Internetu tworzone przez polskie Narodowe Archiwum Cyfrowe dostpne jest publicznie online znajduj si w nim jednak wycznie strony internetowe z domeny rzdowej (gov.pl) i to w dawno ju nieaktualizowanych wersjach. Szczeglnym przypadkiem, z uwagi na problemy z udostpnianiem archiwum zasobw born digital, moe by archiwum Twittera. Twitter to amerykaski serwis pozwalajcy na komunikowanie si midzy uytkownikami za pomoc krtkich, 140-znakowych wpisw, ktre wysya i odczytywa mona nie tylko przez standardow przegldark na komputerze, ale take na telefonach komrkowych czy tabletach. Mobilno serwisu sprawia, e w cigu ostatnich lat sta si on wanym kanaem sucym do dokumentowania wydarze o znaczeniu historycznym jego rola w arabskiej wionie doczekaa si ju ujcia naukowego (zob. np. Khondker, 2011; Howard, Hussain, 2011; Howard, Parks, 2012). W kwietniu 2010 roku Biblioteka Kongresu ogosia rozpoczcie prac nad archiwizacj zasobw Twittera. W cigu jednego dnia na Twitterze publikowa38
nych jest okoo 140 milionw wiadomoci (i zwizanych z nimi metadanych) to pokazuje skal problemu, jaki stoi przed archiwistami i badaczami, chccymi wykorzysta zasoby Twittera w swoich analizach. Pomimo okoo 400 zgosze od badaczy, do dzi Biblioteka Kongresu nie pozwala na eksploracj ogromnej bazy 170 miliardw tweetw z lat 20062010. Samo przeszukanie archiwum za pomoc tylko jednego sowa kluczowego zajmuje 24 godziny (Update on the Twitter Archive At the Library of Congress 2013). Problemy z wykorzystaniem naukowym korpusu wiadomoci z Twittera maj nie tylko charakter techniczny. Mamy tu bowiem do czynienia z sytuacj, w ktrej prywatna firma staje si dyspozytariuszem jedynego w swoim rodzaju zasobu o duym znaczeniu spoecznym i moe dowolnie kreowa polityk jego udostpniania do celw naukowych. Badacze prbujcy obecnie analizowa treci Twittera zmuszeni s do korzystania wycznie z tych narzdzi, na jakie pozwala oficjalne API. Przykad archiwum Twittera daje dobry pogld na przysze wyzwania dla nauki historycznej. O ile coraz wiksza sfera komunikacji spoecznej zaporedniczona bdzie przez Internet w infrastrukturze zdominowanej przez komercyjne podmioty, o tyle problem regulacji dostpu do danych historycznych bdzie si potgowa. W pracy historyka bd musiay odgrywa du rol kompetencje zwizane z programowaniem i automatycznym analizowaniem duych zestaww danych. Z drugiej strony, dostp do tego typu zasobw by moe pozwoli spojrze na przeszo z perspektywy rde mniej oczywistych i mniej centralnych, za to bardziej oddolnych i zrnicowanych, oddajcych punkt widzenia marginalizowanych do tej pory rodowisk (Cohen, 2005, s. 10). Mona w tym miejscu zada take pytanie o to, czy pokolenia przyszych historykw bd w ogle mogy skorzysta z generowanych wspczenie rde cyfrowych. Dyrektorka Biblioteki Narodowej Nowej Zelandii Penny Carnaby, odpowiedzialna m.in. za program archiwizacji zasobw nowozelandzkiej domeny krajowej, w swoim wystpieniu podczas midzynarodowej konferencji bibliotecznej w 2009 roku wspominaa o straconej generacji (ang. delete generation), bezpowrotnie traccej cyfrow cz wasnej historii: Wszyscy jestemy czci generacji delete. W kadej sekundzie kadej minuty kadego dnia ludzie na caym wiecie wymazuj wasn histori, swoje myli i opinie, ktre w dzisiejszych czasach s zawsze prezentowane w rodowisku cyfrowym. Nasza wiedza na temat znaczenia tego rodzaju strat nie jest jeszcze dojrzaa. Caa generacja moe przemin, zanim uwiadomimy sobie, co to oznacza dla komunikacji wiedzy i idei. Czy rozumiemy, co tracimy i czy jest to dla nas wane? Jakie s ekonomiczne, spoeczne i kulturowe konsekwencje tej straty? (Carnaby, 2009, s. 2) By moe dzi nie uwiadamiamy sobie tego problemu, ale zetkn si z nim z pewnoci przysze pokolenia historykw. Zadanie zwizane z archiwizacj
39
zasobw WWW jest o tyle bardziej skomplikowane, e nie jest jedynie zagadnieniem technicznym, ale te problemem politycznym (Illien, 2011). Bardzo trudno jednoznacznie okreli granice odpowiedzialnoci poszczeglnych narodowych instytucji pracujcych nad zabezpieczaniem treci WWW dla przyszych pokole. Prb podjcia wsppracy w tym zakresie jest powstanie i dziaalno IIPC (International Internet Preservation Consortium, Midzynarodowe Konsorcjum Archiwizacji Internetu). Wan barier blokujc rozwj inicjatyw wieczystej archiwizacji dokumentw elektronicznych s koszty: przykadowo, stworzony przez amerykaskie archiwa narodowe (NARA) system Electronic Records Archive kosztowa 567 mln dolarw i obecnie gromadzi rocznie okoo 40 terabajtw danych. W przygotowaniu jest jednak m.in. import dokumentw ze spisu ludnoci USA z 2010 roku o objtoci okoo 500 terabajtw (Thomas i Johnson, 2012, s. 174). Problem ley jednak nie tylko w zachowaniu zasobw cyfrowego dziedzictwa. Zasoby te wymagaj przecie take narzdzi pozwalajcych je odczyta. Dokumenty zapisane w starych formatach nie zawsze mog by otwarte za pomoc dostpnych dzi programw. Odczytanie niektrych treci wymaga nie tylko odpowiedniego programu, ale take dostpu do starego komputera, obsugujcego nieuywane dzi noniki danych, np. dyskietki 8- czy 3,5-calowe. Wobec dynamicznego rozwoju oprogramowania i sprztu komputerowego coraz waniejsz w tym rwnie badawcz rol peni muzea komputerw i oprogramowania, ktre gromadz, zabezpieczaj i mog udostpnia historykom archiwalne wersje programw i sprztu. Warto doda, e pierwsza polska instytucja tego typu zostaa otwarta w grudniu 2012 roku. Muzeum Historii Komputerw i Informatyki mieci si dzi w tymczasowej siedzibie, udostpnionej w Wyszej Szkole Mechatroniki w Katowicach-Szopienicach. Wiedz na temat archiwalnych wersji oprogramowania i komputerw, take tych produkowanych w Polsce, uzyska mona w Stowarzyszeniu Mionikw Zabytkw Informatyki, prowadzcym m.in. Polski Rejestr Zabytkw Informatycznych, lub w Sekcji Historycznej Polskiego Towarzystwa Informatycznego. Wanym elementem cyfrowego dziedzictwa historycznego, ze wzgldu na swoj spoeczn rol i zasig oddziaywania, s gry komputerowe. Amerykaski historyk Jeremy K. Saucier przekonuje, e gry komputerowe podlega mog badaniom historycznym (Saucier, 2012), poniewa, podobnie jak filmy, powstaj w okrelonych warunkach spoeczno-politycznych, a w ich treci odbijaj si dominujce w spoeczestwie idee, stereotypy, mity, wspomnienia wydarze (np. II wojna wiatowa, katastrofa w Czarnobylu). Saucier zwraca uwag take na to, e gry czsto stanowi narzdzie oddziaywania rozmaitych instytucji zreszt sam opisuje to zjawisko na przykadzie internetowych gier strategicznych tworzonych przez armi amerykask. Wedug niego pytaniem nie jest tylko to, w jaki sposb historycy powinni bada takie teksty kultury, ale te to, czy bd mieli do nich dostp. To ostatnie jest szczeglnie wane w przypadku gier starych i produkowanych przez niewielkie, niszowe firmy o niewielkim zasigu. Czasem
40
jedynym rdem dostpu staj si nielegalne repozytoria internetowe tworzone z pominiciem ogranicze prawnoautorskich. Czy moemy mwi jak proponuje historyk gier komputerowych Benj Edwards o zabezpieczajcym efekcie piractwa gier komputerowych (dosownie piracys preserving effect)? Edwards przekonuje, e zabezpieczanie softwareowego dziedzictwa nie moe by domen jednej czy nawet kilku instytucji, ze wzgldu na dostpno i bezpieczestwo takich pojedynczych zbiorw. Nieautoryzowane kopiowanie neutralizuje te problemy. Oczywicie dzi oznacza to zamanie prawa, przynajmniej z punktu widzenia zamknitego, komercyjnego oprogramowania (Edwards, 2012). Gry jako narzdzie rozrywki, a take co pokazuje Saucier forma transmisji rozpowszechnionych w spoeczestwie idei, stereotypw czy postaw, nie s dzi przypisane jedynie do pojedynczych komputerw, na ktrych instaluj je gracze. Gra mona take przez Internet, co sprawia, e gra staje si przestrzeni bezporedniej komunikacji, w ramach ktrej obserwowa mona okrelone spoeczne zjawiska. Niektre gry, takie jak Sims Online czy World of Warcraft, doczekay si ju wielu naukowych opracowa. Czy tymi wirtualnymi wiatami rwnie powinni zainteresowa si historycy? Henry Lowood, historyk pracujcy w bibliotece Uniwersytetu Stanforda, w swoim artykule Memento Mundi: Are Virtual Worlds History? przekonuje, e mog by one przedmiotem bada historycznych przynajmniej z dwch wzgldw. Po pierwsze, s historyczne, poniewa wiele z nich dzi ju nie istnieje, przykadowo, w 2008 roku zamknito utrzymywany przez firm Electronic Arts wirtualny wiat The Sims Online. Mona wic bada je z perspektywy czasu pod ktem ich ewolucji technologicznej, profilu gatunkowego czy stopnia popularnoci wrd graczy (Lowood, 2009). Gry MMOG (ang. Massively Multiplayer Online Game) wyznaczaj z kolei przestrze interakcji midzy ich uytkownikami. Lowood zwraca uwag na to, e najwaniejsz rzecz jest tam wanie aktywno graczy, okrelona przez ich dziaania, postawy i wzajemne interakcje w rodowisku gry. Drugi argument za uwzgldnieniem tego zjawiska w perspektywie bada historycznych jest nastpujcy: przyszych historykw interesowa mog np. motywacje graczy organizujcych wsplnie protest wobec zmiany zasad funkcjonowania gry, jak to byo w przypadku protestw w Second Life w 2003 roku, czy reakcje na zamachy terrorystyczne na USA z 11 wrzenia 2001 roku, obserwowane w grach takich, jak Everquest czy Asheron's Call. Doda do tego mona perspektywy badania biografii tych osb, w przypadku ktrych spora cz aktywnoci realizowana jest wycznie w grach online. W 2000 roku na uniwersytecie Stanforda uruchomiono projekt The How They Got Game, ktrego celem byo rozpoczcie bada nad moliwoci analizy historycznej gier MMOG oraz wynikajcymi z tego problemami rejestrowania i archiwizowania obserwowanych w nich zjawisk spoecznych. Osiem lat pniej inicjatywa ta rozwina si, dziki wsparciu Biblioteki Kongresu, w midzyinstytucjonalny projekt badawczo-archiwalny Preserving Virtual Worlds. Cz
41
zbiorw projektu, wrd nich choby rejestracja ostatnich chwil istnienia rodowiska The Sims Online, udostpnianych jest w repozytorium Internet Archive. Na koniec chciabym zaproponowa jeszcze jedn perspektyw spojrzenia na dziedzictwo cyfrowe. Programy komputerowe, gry, strony WWW, protokoy Internetu podlega mog analizie nie tylko jako noniki treci, ale take jako konstrukcje informatyczne reprezentujce okrelone cechy, ktre mog mie istotne znaczenie spoeczne a to ju jest zagadnienie, ktre moe zainteresowa historyka: Fundament studiw nad oprogramowaniem stanowi zaoenie, e tradycyjne podejcie do badania mediw, obok waciwoci rodkw przekazu skoncentrowane na przekazywanych w nich tekstach i tym, co robi z tymi tekstami odbiorcy, nie wystarcza jest opisem efektw, a nie przyczyn. Pomija bowiem kod komputerowy, ukryt warstw warunkujc funkcjonowanie rodkw przekazu (Filiciak, 2008, s. 1516). Historyk analizujcy media w swoich badaniach moe zej poniej poziomu dostpnej z zewntrz treci, aby dostrzec i krytycznie oceni budujce je interfejsy i algorytmy. Bibliografia: Carnaby P. (2009). Citizen-created content, digital equity and the preservation of community memory, World Library and Information Congress: 75th IFLA. Pobrano z: http://conference.ifla.org/past/ifla75/146-carnaby-en.pdf. Cohen, D.J. (2005). The Future of Preserving the Past, CRM: The Journal of Heritage Stewardship, 2(2), 619. Edwards B. (2012). Why History Needs Software Piracy. How copy protection and app stores could deny future generations their cultural legacy, Technologizer. A smarter Take on Tech. Pobrano z: http://technologizer.com/2012/01/ 23/why-history-needs-software-piracy/ Filiciak, M. (2008). Zajrze pod powierzchni ekranu. Wprowadzenie do studiw nad oprogramowaniem, Kultura Popularna, 4(22), 1518. Hafner, K. (2007). History, Digitized (and Abridged), New York Times. Pobrano z: http://www.nytimes.com/2007/03/10/business/yourmoney/ 11archive.html Howard, P.N., Hussain, M.M. (2011). The Role of Digital Media, Journal of Democracy, 22(3), 3548. Howard, P.N., Parks, M.R. (2012). Social Media and Political Change: Capacity, Constraint, and Consequence, Journal of Communication, 62(2), 359362. Pobrano wersj zaktualizowan z 2013 roku: http://www.loc.gov/today/pr/ 2013/files/twitter_report_2013jan.pdf Illien, G. (2011). Une historie politique de larchivage du web: le Consortium
42
International pour la Preservation de lInternet, Bulletin des Bibliothques de France, 56(2), 6068. Khondker, H.H. (2011). Role of the New Media in the Arab Spring, Globalizations, 8(5), 675679. Lecher, H.E. (2006). Small Scale Academic Web Archiving: DACHS. W: J. Masans (red.), Web Archiving, (s. 213225). Berlin, Heidelberg, New York: Springer. Lowood, H. (2009). Memento Mundi: Are Virtual Worlds History?, iPres Sixth International Conference on Preservation of Digital Objects Joint Annual Meeting of the Society of American Archivists and the Council of State Archivists, San Francisco. Pobrano z: http://www.escholarship.org/uc/item/2gs3p6jx Saucier, J.K. (2012). Playing the Past: The Video Game Simulation as Recent American History. W: C.B. Potter i R.C. Romano (red.), Doing recent history: On privacy, copyright, video games, institutional review boards, activist scholarship, and history that talks back (s. 201224), Athens: University of Georgia Press. Sosnowska, A. (2012). Zamknite archiwa publiczne TVP. Relacja z researchu, Maa Kultura Wspczesna, 17.03.2012. Pobrano z: http://malakulturawspolczesna.org/2012/03/17/agnieszka-sosnowskazamkniete-archiwa-publiczne-tvp-relacja-z-researchu/ Szpociski, A. (2008). Nowe formy tradycji. W: S. Krzemie-Ojak (red.), Przyszo tradycji (s. 2936). Biaystok : Libra Wydawnictwo i Drukarnia. Topolski J. (1983). Teoria wiedzy historycznej, Pozna: Wydawnictwo Poznaskie. Thomas, D., Johnson, V. (2012). New universes or black holes? Does digital change anything? W: T. Weller (red.), History in the Digital Age (s. 174-193). London, New York: Routledge.
43
8. Instytucje pamici w kulturze cyfrowej
Galerie, biblioteki, archiwa i muzea okrela si czasami wsplnym terminem GLAM (ang. Galleries, Libraries, Archives, Museums) lub LAM (ang. Libraries, Archives, Museums). Pojcia te funkcjonuj dzi gwnie w odniesieniu do projektw wsppracy midzy Wikipedi a tymi instytucjami (GLAM-Wiki), jednak oczywicie mona ich uy poza tym kontekstem. Z punktu widzenia historyka wiedza o kondycji instytucji kultury zarzdzajcych materialnymi zasobami dziedzictwa historycznego czy udostpniajcych literatur naukow wydaje si niezwykle wana. W kulturze cyfrowej archiwa, muzea, galerie sztuki i biblioteki podlegaj ogromnym zmianom. Z instytucji zamknitych, niedostpnych, posiadajcych niemal sakralny status staj si przestrzeniami otwartymi, udostpniajcymi swoje zasoby, intensyfikujcymi komunikacj z odbiorcami i animujcymi ich aktywno. Wspomniane ju wyej inicjatywy GLAM-Wiki to projekty wsppracy midzy publicznymi instytucjami kultury a rodowiskiem Wikipedii. Dzi tak form wsplnych dziaa na rzecz zwikszenia dostpnoci i popularyzacji zbiorw podejmuje 45 archiww, bibliotek, muzew i galerii, take z krajw europejskich: Niemiec, Francji, Norwegii, Wielkiej Brytanii i Holandii. Wspdziaanie to przybiera np. form kilkumiesicznego zatrudnienia wikipedysty w instytucji w celu edukacji zespou i wsparcia udostpniania zbiorw w repozytorium Wikipedii oraz tworzenia nowych hase (wikipedian in residence). Wsppraca instytucji kultury z Wikipedi moliwa jest take w przypadku takich inicjatyw jak organizowanie wycieczek wikipedystw do muzew i galerii w celu fotografowania (czsto niedostpnych dla zwykych zwiedzajcych) zbiorw i udostpniania ich w Wikipedii (Wikipedia Loves Art) czy akcji wsplnego skanowania zbiorw (scan-a-thon organizowany wielokrotnie w waszyngtoskiej siedzibie amerykaskich archiww narodowych NARA). W ramach GLAM-Wiki w latach 2010-2011 pozyskano 194 tys. fotografii, ktrymi zilustrowano ponad 2 tys. artykuw. Chocia wci nie jest to trend powszechny, czoowe instytucje GLAM, takie jak: Biblioteka Kongresu, amerykaskie archiwa narodowe National Archives and Records Administration (NARA), British Library i brytyjskie archiwa narodowe The National Archives wypracowuj nowe standardy otwar44
toci i nowe modele dziaania, ktre kopiowane s przez mniejsze instytucje na caym wiecie. Profesjonalne instytucje GLAM nie dziaaj w prni otaczaj je niezliczone oddolne, amatorskie projekty i inicjatywy archiwalne, muzealne czy biblioteczne, rozwijane przez organizacje pozarzdowe, spoecznoci lokalne, nieformalne grupy inicjatywne czy indywidualne osoby, korzystajce z moliwoci, jakie daje Internet. Digitalizacja niesie ze sob spore wyzwania. Programy masowej digitalizacji zasobw dziedzictwa historii i kultury bardzo czsto pozbawione s elementw edukacyjnych, pozwalajcych przygotowa odbiorcw do penego, aktywnego i kreatywnego korzystania z udostpnianych online materiaw, co w tej sytuacji staje si wanym zadaniem dla szkolnej edukacji historycznej. Postpujca digitalizacja i popularno cyfrowych repozytoriw wywouj te zjawisko analogowego wykluczenia. Skoro wygodny dostp online staje si preferowany, to zasoby, do ktrych dotrze mona wci jedynie w tradycyjny sposb w bibliotekach czy archiwach, mog by niezauwaane i pomijane. Nic wic dziwnego, e pojawiaj si gosy mwice o potrzebie powrotu do fizycznych przestrzeni i fizycznych obiektw. W wydanym kilka lat temu raporcie American Association of Museums (AAM) i Center for the Future of Museums (CFM) przewiduje si, e wobec postpujcej cyfryzacji kultury muzea sta si powinny rezerwuarami autentycznoci (AAM i CFM 2008, s. 15), udostpniajcymi fizyczne obiekty i pozwalajcymi na bezporedni kontakt z nimi. Duym problemem staje si te niska aktywno uytkownikw GLAM-w, poniewa w wielu przypadkach uniemoliwia ona realizacj pewnych dziaa, takich jak wsplne opisywanie zasobw czy kreatywne korzystanie z danych udostpnianych przez instytucj (Werla, 2012). Koncepcja Web 2.0, tak popularna jeszcze kilka lat temu i wykorzystywana do projektowania nowej komunikacji midzy instytucjami GLAM a ich odbiorcami, dzi wydaje si by w odwrocie. Z punktu widzenia badacza historyka otwarto instytucji GLAM moe mie podstawowe znaczenie przy planowaniu i prowadzeniu bada. Jej pierwszym elementem jest na pewno dobrze przygotowana, czytelna, uyteczna i aktualna strona internetowa, pozwalajca szybko zorientowa si w zasadach korzystania z biblioteki czy archiwum i w charakterze zbiorw. Uzupenieniem oferty informacyjnej mog by blogi prowadzone przez indywidualnych pracownikw instytucji lub reprezentujce prac caych wydziaw, jak to odbywa si w przypadku Biblioteki Kongresu czy NARA. Narzdzia, takie jak newsletter czy kana RSS pozwalajcy w atwy sposb otrzymywa najnowsze informacje ze strony, to standardowe rozwizania usprawniajce komunikacj. Ale komunikacja ta nie musi odbywa si wycznie midzy uytkownikiem (badaczem) a instytucj. Our Archives (www.ourarchives.wikispaces.net) to platforma internetowa oparta o model wiki, pozwalajcy na atwe dodawanie i edytowanie treci stron WWW. Amerykaskie Archiwa Narodowe (NARA) przygotoway ten serwis z myl o komunikacji midzy badaczami korzystajcymi z udostpnianych przez nich zbiorw. Dziki temu osoby te wymienia si mog informacjami na temat
45
dostpu do okrelonych dokumentw, tworzy wasne katalogi czy wsppracowa z innymi prowadzcymi badania na podobny temat. Na nieco podobnej zasadzie funkcjonuje katalog archiwum Saari Manor, wspomniany ju w jednym z poprzednich rozdziaw, przy czym historycy korzystajcy z jego zbiorw sami zaprojektowali sposb ich katalogowania i uzupeniaj przygotowane przez pracownikw podstawowe informacje o poszczeglnych dokumentach. Oczywicie dla historyka najbardziej uyteczn form otwartoci instytucji GLAM bdzie swobodny dostp do rde, czyli np. dokumentw i obiektw muzealnych oraz literatury naukowej. Nie wszystko moe by jednak swobodnie publikowane online na drodze postpu digitalizacji i udostpniania zasobw stoj take kwestie finansowe czy zasady prywatnoci. Ze wzgldu na ograniczenia prawa autorskiego biblioteki umieszczaj w swoich internetowych repozytoriach najczciej ksiki z domeny publicznej, ktre nie zawsze s uyteczne z punktu widzenia wspczesnych bada. Korzystanie z trudno dostpnej ksiki czy czasopisma nadal wie si czsto z koniecznoci wyjazdu do innego miasta czy dugim czasem oczekiwania na dostp do publikacji. Na szczcie pojawiaj si takie usugi biblioteczne, jak serwis zdalnego zamawiania kopii z materiaw bibliotecznych, uruchomiony przez bibliotek Uniwersyteck w Poznaniu. W serwisie Libsmart Copy zamwi mona skan dowolnej publikacji z katalogu biblioteki. Usuga jest patna, ale pozwala bardzo szybko skorzysta z treci publikacji po uiszczeniu opaty skan mona cign ze strony biblioteki. Jest on zabezpieczony znakiem wodnym, zawierajcym imi i nazwisko oraz adres email zamawiajcego, i moe by wykorzystywany jedynie w ramach dozwolonego uytku. Podobne usugi dotyczy mog take archiwaliw. W podobnym modelu funkcjonuje program eBooks on Demand (EOD), prowadzony przez 30 europejskich bibliotek z 12 krajw. Usuga ta umoliwia zdalne zamawianie przygotowania i udostpnienia cyfrowej wersji dowolnej ksiki z domeny publicznej, o ile ta oczywicie znajduje si w katalogu wsppracujcych bibliotek. Wiele instytucji GLAM wsppracuje w celu udostpniania wsplnego interfejsu wyszukiwania w swoich zasobach. Przykadem takiego rozwizania jest wyszukiwarka polskiej Federacji Bibliotek Cyfrowych, agregujca ponad milion obiektw z ponad 100 bibliotek, archiww i repozytoriw. Dane z FBC eksportowane s do wyszukiwarki Europejskiej Biblioteki Cyfrowej Europeana, gdzie przeszukiwa mona zasoby instytucji z caego kontynentu. Uruchomiony przez Narodowe Archiwum Cyfrowe portal Szukajwarchiwach.pl umoliwia przegldanie czci zbiorw z 13 archiww, m.in. Archiwum Akt Nowych, archiww pastwowych w Lublinie i Poznaniu, Archiwum m. st. Warszawy, Archiwum Muzeum Zamoyskich w Kozwce czy Archiwum Hoovera. Swoje zbiory fotograficzne i dwikowe publikuje online Narodowe Archiwum Cyfrowe. Naturalnie oprcz zdigitalizowanych zbiorw archiwa i muzea udostpniaj take liczne katalogi internetowe, bazy danych itp. Otwierajc dostp do swoich zasobw instytucje GLAM podejmuj czasem
46
wspprac z Wikipedi, ktr, ze wzgldu na zasig tego serwisu, uzna mona za jedno z najwaniejszych repozytoriw zasobw o charakterze historycznym pomimo jego oczywistych wad zwizanych z poziomem opisw czy brakiem jednolitego standardu metadanych. Przykadem takiej wsppracy s archiwa niemieckie (Bundesarchiv), ktre w 2008 roku umieciy w repozytorium Wikimedia Commons prawie 100 tys. fotografii archiwalnych. S one teraz dostpne swobodnie na jednej z wolnych licencji Creative Commons, umoliwiajcej m.in. ich komercyjne wykorzystywanie. Opisy fotografii rwnie przejto bezporednio z Bundesarchiv, co gwarantuje ich merytoryczn jako. Poza Wikipedi zdjcia te dostpne s take w oficjalnym serwisie http://www.bild.bundesarchiv.de, gdzie pobra je mona w plikach bardzo dobrej jakoci. Poniewa Wikimedia Commons ju dzi gromadzi wybrane zbiory z wielu instytucji GLAM, stanowi ona rodzaj wsplnego globalnego repozytorium, ktre jednak co trzeba podkreli nie udostpnia jedynie zbiorw o charakterze historycznym. Jest to jednak na pewno dobre rdo materiaw historycznych, do wykorzystania choby w szkolnym nauczaniu historii. Otwarto instytucji GLAM polega moe nie tylko na udostpnianiu samych zbiorw w formie skanw, ale take innego rodzaju zasobw. Przykadowo, biblioteki zrzeszone w FBC pozwalaj skorzysta z gotowych zestaww metadanych, dostpnych za pomoc protokou OAI-PMH (Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting). Zestawy te wykorzystane mog by choby do skuteczniejszego przeszukiwania zbiorw lub przygotowywania wizualizacji. Instytucje mog publikowa take takie dane, jak: zestawienia ekonomiczne, geograficzne, statystyczne itp. (przykadowe rodzaje zestaww danych z holenderskich instytucji GLAM dostpne s na stronie http://www.opencultuurdata.nl/datasets/). Istotn cech danych eksportowanych z instytucji GLAM powinna by ich otwarto musz by one rozpowszechnione na takich zasadach prawnych, ktre pozwalaj na ich swobodne wykorzystywanie i republikowanie, take w projektach komercyjnych. Trudno na kilku stronach opisa problem ewolucji instytucji GLAM, gdy skada si na niego wiele wtkw technicznych, organizacyjnych, finansowych czy politycznych. Z pewnoci w ofercie studiw historycznych powinny pojawi si kursy pozwalajce studentom zdoby odpowiedni wiedz i umiejtnoci zwizane z korzystaniem z nowej internetowej oferty bibliotek, archiww i muzew. Oferta ta, jak pokazuje to wspomniany ju prof. Tomasz Jasiski z Biblioteki Krnickiej PAN, niekiedy w radykalny sposb usprawnia prowadzenie bada i pozwala zwikszy ich skuteczno, take przez to, e rda dostpne w formie cyfrowej mog by automatycznie przetwarzane i analizowane: Jeden z polskich mediewistw zapyta mnie, czy przytoczone zdanie z pewnej kroniki mona w taki a nie inny sposb przetumaczy. Kilka chwil poszukiwa po Internecie i dysponowaem tekstem cyfrowym tej kroniki; nastpnie zestawiem wszystkie zdania z tej kroniki, w ktrych
47
wystpowa dwuznaczny wyraz, ktry utrudnia zrozumienie przysanego mi zdania. W chwil pniej tekst zosta poprawnie przetumaczony. Nastpnie w wyszukiwarce znalazem sto siedemdziesit kilka pozycji napisanych przez uczonych polskich, niemieckich, francuskich, wgierskich, rosyjskich etc., ktrzy analizowali interesujce zdanie. Oczywicie, w kadej pozycji bibliograficznej podaem dokadn stron i wysaem odpowied mojemu koledze. Najbardziej zdumiaa go owa lista stu siedemdziesiciu pozycji bibliograficznych (Jasiski, 2010, s. 12). Przywoany tutaj przykad wskazuje rwnie na to, e historyk prowadzcy badania z uyciem Internetu nie powinien ogranicza si do korzystania wycznie ze znanych ju sobie repozytoriw i narzdzi, ale nieustannie si uczy i poznawa nowe. Jednak to nie wszystko: Internet wytworzy przecie take nowe formy komunikacji i wsppracy midzy badaczami pisz o tym w trzeciej czci podrcznika. Zmian, jaka zasza w formule pracy historyka, w zwizku z postpami digitalizacji i moliwoci skorzystania z narzdzi cyfrowych, w bardzo czytelny sposb przedstawiaj William J. Turkel, Kevin Kee i Spencer Roberts, podsumowujc swoje dowiadczenia z zaj dydaktycznych z metodologii historii od lat 80. XX w., a do dzi. Stary schemat bada streszczaj oni w nastpujcych punktach (Turkel i in., s. 61): 1. Przeprowad systematyczny przegld literatury przedmiotu; 2. Sformuuj pytania badawcze; 3. Przeprowad odpowiednie analizy w archiwum, przepytaj wiadkw historii itp., w zalenoci od specyfiki przedmiotu badania; 4. Opanuj dogbnie badane zagadnienie; 5. Opisz swoje wyniki w ramach publikacji pokonferencyjnej, artykuu w drukowanym czasopimie lub w monografii; 6. Zanalizuj najnowsz literatur przedmiotu w poszukiwaniu informacji istotnych dla wynikw twojego badania; 7. Opublikuj ostateczne wyniki pracy. Kiedy dostpne staj si rda i literatura przedmiotu w formie cyfrowej, wtedy mona skorzysta z wyszukiwarek, narzdzi do automatycznej analizy treci czy wizualizacji. Pojawia si te moliwo zdalnej wsppracy z innymi badaczami. W takim przypadku podstawy i warunki pracy historyka mona opisa nastpujco (zob. Turkel i in., 2012, s. 6465): 1. Zdigitalizuj wszystko; 2. Przechowuj swoje zasoby w chmurze (tj. online na serwerach, tak aby mie do nich dostp z kadego komputera); 3. Zarzdzaj gromadzonymi cytatami z literatury w ramach odpowiedniej bazy
48
danych (np. menadera bibliografii); 4. Pamitaj, e interesujce ci informacje wci mog do ciebie dociera (np. za pomoc subskrybowanych kanaw RSS czy newsletterw naukowych); 5. Pamitaj, e uwaga to najrzadszy zasb; 6. Wsppracuj z innymi; 7. Dziel si wynikami swojej pracy. Bibliografia: American Association of Museums, Center for the Future of Museums (2008). Museums & society 2034: Trends and potential futures, American Association of Museums, Washington. Pobrano z: http://www.aam-us.org/docs/ center-for-the-future-of-museums/museumssociety2034.pdf?sfvrsn=0 Jasiski, T. (2010). Biblioteka cyfrowa i informatyka w warsztacie mediewisty. W: C. Mazurek, M. Stroiski, J. Wglarz (red.), Polskie biblioteki cyfrowe 2010 (s. 115). Pozna: Orodek Wydawnictw Naukowych (IChB PAN). Pobrano z: http://lib.psnc.pl/dlibra/docmetadata?id=293&from=publication. Turkel, W.J., Kee, K., Roberts, S. (2012). A method for navigating the infinite archive. W: T. Weller (red.), History in the Digital Age (s. 61-75). London, New York: Routledge.
49
9. Domena publiczna i jej blokowanie
Wanym kontekstem dziaalnoci wspczesnych instytucji pamici jest prawo autorskie. Wielokrotnie w tym podrczniku przywouje t kwesti, akcentujc gwnie ograniczenia, jakie wynikaj z zapisw prawa autorskiego dla pracy naukowej czy udostpniania treci archiwalnych online. Nic w tym dziwnego, jeli uwiadomimy sobie, e gwnym celem tych przepisw jest ochrona praw twrcy, a nie odbiorcw jego dzie, nawet jeli on sam i jego spadkobiercy od lat ju nie yj. Ochrona ta trwa w Polsce z reguy 70 lat, w Meksyku nawet ju 150 lat. Dostrzec mona przy tym starania polityczne, ktrych celem jest wyduenie jeszcze tego okresu. Efektem tego jest sytuacja, w ktrej wiele, potencjalnie wartociowych badawczo zasobw, np. rkopisw, fotografii, filmw, nie moe by swobodnie udostpnianych online przez biblioteki czy archiwa. Problemem wpywu systemu praw autorskich na praktyk naukow historyka i wspczesn kultur zajmuje si m.in. amerykaska badaczka Gail Drakes. W jednym ze swoich artykuw opisuje ona przypadek spucizny Martina Luthera Kinga: jego spadkobiercy dziaajcy przez King Center w Atlancie restrykcyjnie kontroluj moliwo wykorzystywania jej w badaniach naukowych. W 1987 roku rodzina Kinga wytoczya proces Uniwersytetowi Bostoskiemu, ktremu King osobicie zapisa cz swojego archiwum osobistego. W 2009 roku na skutek porozumienia rodziny z koncernem EMI, jednym z czterech czoowych potentatw na rynku muzycznym, ograniczono moliwo nieautoryzowanego wykorzystywania archiwalnych nagra Kinga w Internecie. Umowa obejmowaa take kontrol nad przytaczaniem synnego zwrotu z 1963 roku (I had a dream), ktry formalnie w USA pozostaje pod ochron autorskich praw majtkowych do 2038 roku (Drakes, 2012, s. 101). Mamy wic do czynienia z sytuacj, w ktrej zasoby dokumentujce nawet przeomowe momenty czy procesy historyczne pozostaj pod kontrol osb prywatnych, instytucji publicznych czy nawet nastawionych na zysk firm dziaajcych na rynku komercyjnym. Na szczcie biblioteki i archiwa mog swobodnie rozpowszechnia w Internecie utwory z tzw. domeny publicznej. Pojcie to, pochodzce jeszcze z Anglii czasw nowoytnych, oznaczao ziemie pierwotnie nalece bezporednio do pastwa, dostpne wszystkim (ang. common law). W znaczeniu prawnym termin
50
ten pojawi si take w angielskim Statucie Anny z 1710 roku. Wedug niego twrcy tracili prawo do dysponowania wasnym utworem po upywie 14 lat, po czym stawa si on wasnoci publiczn. Domena publiczna (ang. public domain) to zbir tych utworw w sensie prawnym, do ktrych wygasy ju autorskie prawa majtkowe lub ktre nigdy nie byy nimi objte. Dziki jej istnieniu kultura nieustannie rozwija si i ewoluuje. Jak czytamy w Manifecie Domeny Publicznej, wydanym przez sie Communia: domena publiczna ley u podstaw naszej wiadomoci, wyraonej przez wsplnot wiedzy i kultury. Jest surowcem, dziki ktremu tworzymy now wiedz i dziea kultury () jest niezbdna dla zapewnienia spoecznego i ekonomicznego dobrobytu naszych spoeczestw (The Public Domain Manifesto, 2010). Historyk prowadzc badania korzysta aktywnie z zasobw domeny publicznej. Nawet jeli wykorzystuje rda, ktre wci s objte ochron prawno autorsk, np. nagrania telewizyjne w badaniach historii najnowszej, podstawy jego pracy w jakim stopniu oparte s na ideach, dzieach czy faktach naukowych wypracowanych duo wczeniej, ktre tak jak jzyk czy przestrze publiczna s wasnoci wszystkich i przez nikogo nie powinny by zawaszczane. Jednak nawet pobiena analiza zbiorw udostpnianych online przez najwaniejsze polskie i zagraniczne instytucje GLAM pokazuje, e dzieje si inaczej (Bednarek-Michalska, Werla, 2011). Powszechne na przykad jest oznaczanie znakami wodnymi pochodzcych sprzed wielu stuleci dokumentw, ksiek, obrazw. W wielu muzeach nie mona robi fotografii wystawianym tam obiektom, ogranicza si te moliwo wykorzystania udostpnianych w cyfrowych repozytoriach zbiorw z domeny publicznej. Niektre instytucje GLAM czy komercyjne podmioty, takie jak Google Books, skanuj wiele materiaw z domeny publicznej, po czym nie udostpniaj ich swobodnie online, powoujc si nieprawomocnie na wci aktywne autorskie prawa majtkowe do tych zasobw. W materiaach przygotowanych w ramach projektu badawczego Reclaiming New Zealands digitised heritage moemy znale informacje dotyczce tego, w jaki sposb Google czy instytucje zawaszczaj domen publiczn, nakadajc dodatkowe ograniczenia na wykorzystywanie dostpnych w niej zasobw. Takimi metodami blokowania wolnoci korzystania z domeny publicznej s dodatkowe licencje, opaty za dostp do pliku, nakadanie ogranicze co do komercyjnego wykorzystania utworw, umoliwianie dostpu jedynie w sieci akademickiej czy rnicowanie moliwoci penego korzystania z zasobw w zalenoci od kraju (Clark, 2012). Do domeny publicznej nale dziea klasykw literatury i sztuki, dawne traktaty naukowe, ale take niezliczona liczba dokumentw, rkopisw, fotografii i innych materiaw o niezwykle zrnicowanym przeznaczeniu i reprezentujcych rny poziom intelektualny, literacki czy artystyczny. Jednym z podstawo51
wych bdw w rozumieniu idei domeny publicznej jest wanie utosamianie jej zasobw z dzieami o wielkiej wartoci artystycznej. Tymczasem prawo pozwala nam korzysta swobodnie i rozpowszechnia w Internecie nie tylko cyfrowe reprodukcje dzie Kopernika czy Mickiewicza, ale take np. archiwalne amatorskie zdjcia historyczne, dokumentujce historie lokalne, ktre interesowa bd jedynie wybranych badaczy. Powinni oni mie wiadomo swojego prawa do wykorzystywania i rozpowszechniania tych zasobw take poza zakresem podstawowych prac badawczych (np. w publikacjach ksikowych). Lawrence Lessig zwraca uwag, e efektywna domena publiczna jest naturaln dla kultury przestrzeni zasobw i idei pozostajcych poza zasigiem wpywu prawnikw i korzystajc z efektywnoci ogranicze prawa autorskiego (Lessig, 2006, s. 59). Jego zdaniem mamy dzi do czynienia z ograniczaniem tej przestrzeni: mimo e, dziki masowej digitalizacji zbiorw bibliotek, archiww czy muzew, coraz wicej treci dostpnych jest online, ich status prawnoautorski nie zawsze jest odpowiednio czytelny. Nie istniej odpowiednie regulacje prawne w jasny i przejrzysty sposb pozwalajce sprawdzi, czy dany zasb jest wci objty autorskim prawem majtkowym, czy te mona go w dowolny sposb wykorzystywa bez zgody kogokolwiek. Lessig podkrela te, e w odrnieniu od korzystania z archiww i bibliotek na miejscu, obecno treci archiwalnych w Internecie generuje wiele wyzwa zwizanych z prawem autorskim. Podaje przykad usugi Google Books i porwnuje j z klasycznym katalogiem ksiek w bibliotece: odpowiednikiem bibliograficznej usugi w przestrzeni analogowej jest katalog kartkowy, ktry, podobnie jak Google Books, indeksuje dostpne ksiki; podobnie jego celem jest uatwienie korzystanie z tych prac. Trudno jednak sobie wyobrazi sytuacj, w ktrej wydawcy albo waciciele praw autorskich mog mie prawo do kontrolowania, w jaki sposb ten katalog jest przygotowywany. Dzieje si tak, poniewa przestrze analogowa, zdaniem Lessiga, nie wywouje tak wielu problemw z prawem autorskim (Lessig 2006, s. 6970) trudniej tu choby o byskawiczne i niekontrolowane kopiowanie czy masowe rozpowszechnianie treci, ktrych status nie jest jasny. Postp digitalizacji blokowany jest take przez tzw. utwory osierocone. To utwory, co do ktrych nie mona jednoznacznie okreli, czy znajduj si ju w domenie publicznej, czy nie, co wynika moe choby z braku informacji na temat autorw i daty ich mierci, kluczowej przy wyliczeniu okresu ochrony prawnoautorskiej. Nie wszystkie biblioteki czy archiwa skonne s umieszcza reprodukcje cyfrowe tego typu zbiorw we wasnych repozytoriach. Te, ktre si na to decyduj, przerzucaj konieczno zbadania statusu udostpnianego materiau na uytkownika osob lub instytucj. Historyk pracujcy z utworami w domenie publicznej powinien orientowa si take w zasadach prawa do pierwszego wydania niechronionego i nigdy niepublikowanego utworu (moe to by rkopis, list, szkic, fotografia itp.) oraz zasadach prawa chronicego wydania naukowe i krytyczne tych utworw prawa dotyczcego w znacznym stopniu praktyki badawczej historykw i ich re52
lacji z pracodawc (uczelni czy instytutem badawczym). Struktura niniejszego podrcznika nie pozwala jednak na rozwinicie tego wtku. Wiedz z zakresu prawa autorskiego i domeny publicznej w kontekcie pracy historykw zdoby mona czytajc odpowiednie podrczniki i opracowania prawnicze. Podstawowe informacje na temat prawa autorskiego, dozwolonego uytku edukacyjnego i naukowego czy domeny publicznej uzyska mona take w przewodniku opublikowanym w ramach prowadzonego przez Fundacj Nowoczesna Polska portalu Prawokultury.pl. Bibliografia: Bednarek-Michalska B., Werla M. (2011). Status prawny obiektw cyfrowych w polskich bibliotekach cyfrowych analiza techniczna stanu w roku 2011, Biuletyn EBIB, 7(125), 18. Pobrano z: http://www.nowyebib.info/images/ stories/numery/125/125_werla_michalska.pdf Clark, A. (2012). Privatising the Public Domain? Exploring access and usage regimes for public domain works in a digital environment [draft]. Pobrano z: http://www.kiwialex.com/uploads/1/1/8/5/11856774/ privatising_the_public_domain_-_mar_2013_draft.docx Drakes, G. (2012). Who Owns Your Archive? Historians and the Challenge of Intellectual Property Law. W: C.B. Potter i R.C. Romano (red.), Doing recent history: On privacy, copyright, video games, institutional review boards, activist scholarship, and history that talks back (s. 83111). Athens: University of Georgia Press. Lessig, L. (2006). Re-crafting a public domain, Yale Journal of Law & the Humanities, 18, 5683. The Public Domain Manifesto (2010). Pobrano z: http://www.publicdomainmanifesto.org/manifesto. Werla, M. (2012). Web 2.0 i (polskie) biblioteki cyfrowe, Biuletyn EBIB, 2(129). Pobrano z: http://ebib.info/biuletyn/plan-numerow/ 986-ebib-22012-1294.
53
10. Historiografia poza drukiem
Nauka historyczna poczwszy od XIX wieku posuguje si drukiem. Co wicej jest z tym medium zintegrowana. Tradycyjn narracj pisan uznaje si za najbardziej naukow form pisarstwa historycznego, poniewa, jak si powszechnie uwaa, pozwala ona na najbardziej bezporednie przekazanie prawdy o przeszoci. Teoretycy historiografii przynajmniej od lat 60. XX wieku podwaaj ten wyjtkowy status druku i linearnej narracji w historiografii, starajc si przekona co do potencjau innych jej form, dostosowanych do nowej wizualnej i cyfrowej kultury. Wyrazem tego s m.in. tezy Roberta Rosenstone'a czy Haydena White'a o filmie jako rwnorzdnym wobec tekstw pisanych noniku wiedzy historycznej. Krytyka druku wynika u nich z odpowiednio krytycznego podejcia epistemologicznego i jzykowego: Rosenstone i White pokazuj, e film jako medium historiograficzne ma tej samej natury wady i ograniczenia, co tradycyjnie pisana monografia, a jednym z argumentw jest to, e w podobny sposb nie pozwalaj one na pen rekonstrukcj przeszej rzeczywistoci (Rosenstone, 2008; White, 2008). Problemy filmu jako nonika naukowej wiedzy historycznej od lat zajmuj polskich teoretykw historiografii. W polskich bibliotekach dostpna jest te bogata literatura na ten temat (oryginalne prace w jzyku polskim oraz tumaczenia). Kiedy przedmiotem bada historycznych staj si spoeczestwa i jednostki funkcjonujce w kulturze cyfrowej, trzeba zastanowi si nad tym, czy druk wci pozostaje optymaln form historiografii i czy jako jednowymiarowe, statyczne medium pozwala na efektywne opisanie rzeczywistoci. Obok klasycznej krytyki teoretycznej w dyskusji tej pojawiaj si wtki bardzo praktyczne: nie da si w treci ksiki zamieci filmu z YouTube czy odda w pimie dynamiki dyskusji na Twitterze, co w przypadku tematw takich jak np. arabska wiosna staje si akurat bardzo istotne. Pod koniec lat 90. Robert Darnton, wczesny przewodniczcy Amerykaskiego Towarzystwa Historycznego, zaproponowa model wielopoziomowej, analogowo-cyfrowej monografii historycznej. W relacji Edwarda L. Ayersa skonstruowany mia by on nastpujco:
54
Najwysza warstwa powinna by zwizym podsumowaniem tematu, by moe dostpnym take w druku. Kolejna warstwa moe zawiera rozbudowane omwienia rnorakich aspektw wykadu, uoone nielinearnie w ramach narracji, ale dostpne jako samodzielne jednostki uzupeniajce gwn narracj. Trzecia warstwa mogaby zawiera dokumentacj rdow... Czwarta warstwa mogaby mie charakter historiograficzny... Pita warstwa mogaby peni rol dydaktyczn... Szsta warstwa zawiera mogaby komentarze od czytelnikw, korespondencj midzy autorem i wydawc oraz listy od czytelnikw... (Ayers, 1999). W modelu Darntona mamy do czynienia z monografi speniajc nie tylko swoj podstawow funkcj historiograficzn, ale take bdc rodzajem repozytorium rde, forum dyskusyjnym i broszur edukacyjn. Pena tre monografii dostpna jest w formie cyfrowej, niektre jej elementy mog by take publikowane w druku. W poszukiwaniu nowych form monografii historycy zwrcili si w stron eksperymentw z hipertekstem. Pojcie to, tak dobrze znane wszystkim uytkownikom Internetu, w teorii literatury ma znaczenie wychodzce poza kontekst sieci WWW przykadowo, wedug niektrych badaczy Ulisses Jamesa Joycea jest hipertekstem Odysei Homera (zob. Vandendorpe, 2008, s. 101). O hipertekstowej historiografii pisa wic mona take bez odniesie do systemw informatycznych robi tak np. Andrzej Radomski, opisujc wydan w latach 70. ksik A. Kerstena Na tropach Napierskiego (Radomski, 2002). Mona te szuka hipertekstowych struktur w filmie i utworach multimedialnych, traktowanych jako alternatywna forma pisanej narracji historycznej recepcja i badanie takich dzie niewiele ma wsplnego z tradycyjnym linearnym odczytywaniem nastpujcych po sobie fragmentw tekstu. Pojcie hipertekstu zaproponowa w poowie lat 60. amerykaski socjolog i filozof Ted Nelson, ktry wykorzysta je do zaprojektowania i udostpnienia w 1974 roku programu komputerowego Xanadu, pozwalajcego na tworzenie pocze midzy poszczeglnymi dokumentami poza struktur uporzdkowanej listy. Model uporzdkowania treci sprawia, e jej linearne odczytywanie stawao si niemoliwe i wymagao od czytelnika nawigowania przez wybrane poczenia. Na bazie teorii Nelsona, na pocztku lat 90., brytyjski naukowiec Tim Berners-Lee wypracowa system World Wide Web (WWW), ktry dzi jest najpopularniejsz usug internetow, czsto w ogle kojarzon bdnie z caym Internetem. Gdyby uprzytomni sobie, w jaki sposb korzystamy ze stron WWW, podstawowe cechy hipertekstu stan si dla nas czytelne. Mamy wic do czynienia z rozmaitymi dokumentami, pojedynczymi stronami o indywidualnych adresach URL, poczonymi ze sob hiperczami (linkami). O ile mona tworzy indeksy takich linkw, typu Google, trudno uszeregowa je w ramach jednej linearnej kolejnoci zupenie inaczej ni w tradycyjnej ksice, ktrej struktura zazwy55
czaj nakada na czytelnika obowizek podania w jednym kierunku, strona za stron, zgodnie z zamysem autora. Hipertekst daje uytkownikowi wicej wolnoci w wyborze wasnej drogi i eksploracji tekstu, co oczywicie nie oznacza, e wolnoci tej nie ma w ogle w przypadku klasycznego czytania drukowanego egzemplarza. Hipertekst pozwala na eksploracj treci na wielu poziomach. O ile w przypadku druku mamy do czynienia wycznie z jedn paszczyzn prezentacji, czyli zadrukowan powierzchni kartki, o tyle w systemach hipertekstowych czytelnik i/lub uytkownik moe porusza si w gb eksplorowanej treci. Podobnie jak w propozycji Darntona, pod poziomem klasycznej narracji naukowej zamieszczane mog by cyfrowe reprodukcje rde wykorzystanych do jej sformuowania, wizualizacje, grafiki itp. Ciekaw propozycj hipertekstowego systemu historiograficznego przedstawiaj Sara Roegiers i Frederik Truyen. Wedug nich hipertekst jest zdecydowanie lepiej przystosowan form historiografii, z uwagi na zoono materii historycznej, ni tradycyjny jednowymiarowy tekst pisany, i lepiej ni ten drugi pozwala na zaprezentowanie aparatu krytycznego w treci pracy historycznej. Autorzy ci proponuj trjwymiarowy model struktury reprezentacji przeszej rzeczywistoci, skadajcy si z takich elementw jak: czas, przestrze i kontekst spoeczny (ang. community). Hipertekstowa monografia historyczna ma umoliwia takie przedstawienie opisu przeszoci, ktrego elementy mona dynamicznie przeglda w perspektywie zdefiniowanego przez autora okresu czasu, zasigu geograficznego i spoecznego (Roegiers, Truyen, 2008, s. 71 i nast.) Sprbujmy wyobrazi sobie wdroenie takiego modelu w postaci przykadowej monografii powiconej powojennej odbudowie historycznej zabudowy centrum Gdaska: Po uruchomieniu programu lub wejciu na stron WWW czytelnik miaby do dyspozycji nie tylko klasyczny tekst z penym, naukowym przedstawieniem zagadnienia, ale take rozbudowane indeksy poszczeglnych budynkw, ulic czy nazwisk pojawiajcych si w publikacji. Wybrane sowa w narracji byyby aktywnymi linkami, umoliwiajcymi rezygnacj z linearnej lektury i przejcie do kolejnych wtkw lepiej pasujcych do potrzeb czytelnika. Dostpna w ramach publikacji baza danych z informacjami o budynkach prezentowaaby je w dynamicznie zmieniajcym si kontekcie, pokazujc np. postpy odbudowy w poszczeglnych latach czy zmiany w najbliszym otoczeniu. Kady cytat z literatury naukowej byby jednoczenie linkiem do podstrony prezentujcej cytowan publikacj wraz z odpowiednim komentarzem autora. Warto zwrci uwag na fakt, e tego typu prezentacja zachowywaaby naukowy charakter, poniewa wci dostpny byby cay aparat krytyczny (przypisy, bibliografia). Zmieniby si jednak model czytania z jednowymiarowej i jednokierunkowej narracji na wielowymiarowy, hipertekstowy system powizanych ze
56
sob elementw. Jak pisze Piotr Witek: Historyk majcy do dyspozycji nowe audiowizualne technologie nie musi, cho moe, pisa historii. Badacz przeszoci moe nie by pisarzem, moe te nie naladowa konwencji literackich. Historyk nie musi myle o przeszoci w kategoriach dobrze skonstruowanej opowieci. Refleksja historyczna nie musi opiera si na linearnych schematach przyczynowo-skutkowych. Oznacza to, e w dobie symulacji elektronicznej badacz przeszoci nie musi dokonywa wizania faktw i zdarze w spjne opowieci z pocztkiem, rozwiniciem i zakoczeniem (Witek, 2005, s. 411). Oczywicie hipertekst i hipertekstowe formy maj swoje wady: czy rzeczywicie czytelnik potrzebuje a takiej swobody w recepcji przekazu naukowego? Czy tak wielka moliwo wyboru wasnej cieki lektury nie prowadzi do chaosu, w ktrym trudno zorientowa si, jakie elementy treci s najwaniejsze, a jakie poboczne? Z punktu widzenia autora historyka problemem s take kompetencje informatyczne, pozwalajce na przygotowanie tak zoonej prezentacji oraz umiejtno odpowiedniego zaplanowania bada. Nie bez znaczenia pozostaje take problem kosztu produkcji i uytecznoci takich multimedialnych, historycznych projektw: czy mona z nich korzysta bez odpowiedniego oprogramowania? Czy tak jak w przypadku ksiki czytelne s zasady korzystania z jej treci, dotyczce kopiowania i kwestii praw autorskich do poszczeglnych elementw? Hipertekstowe, multimedialne historyczne publikacje naukowe pozostan pewnie jedynie niszow, awangardow form historiografii. Z drugiej strony, potencja hipertekstu pozwala myle w nowy sposb o naukowej monografii historycznej. Bibliografia: Ayers, Edard L. (1999). The Pasts and Futures of Digital History. Pobrano z: http://www.vcdh.virginia.edu/PastsFutures.html. Radomski, A. (2002). Historiografia jako hipertekst, Kultura i Historia, 3/2002. Pobrano z: http://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/wp-content/uploads/2008/01/Kultura-i-Historia-nr-3.pdf. Roegiers S., Truyen F. (2008). History is 3D: Presenting a framework for meaningful historical representations in digital media. W: Y. E. Kalay, T. Kvan, J. Affleck (red.), New Heritage, New media and cultural heritage (s. 6777). London, New York: Routledge. Rosenstone, R. (2008). Historia w obrazach/historia w sowach: rozwaania nad moliwoci przedstawienia historii na tamie filmowej. W: I. Kurz (red.), Film i historia. Antologia (s. 93116). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
57
Witek, P. (2005). Multimedia jako jeden z wariantw kulturowej gry w histori. Metodologiczne problemy przedstawiania przeszoci w epoce ekranw. W: A. Dytman-Stasieko, J. Stasieko (red.), Jzyk a multimedia (s. 367390). Wrocaw: Wydawnictwo Naukowe Dolnolskiej Szkoy Wyszej Edukacji TWP. White, H. (2008). Historiografia i historiofotia. W: I. Kurz (red.) Film i historia. Antologia (s. 117130). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Vandendorpe, Ch. (2008). Od papirusu do hipertekstu. Esej o przemianach tekstu i lektury, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
58
11. Wizualizacje historia poza tekstem
Wspomniane wyej propozycje odejcia od tradycyjnej pisanej narracji historycznej maj charakter awangardowy, a multimedialna forma publikacji nie musi by wcale bardziej uyteczna i wygodna w odbiorze od standardowej, drukowanej ksiki czy artykuu. Dodajmy do tego konieczne kompetencje techniczne i koszty przygotowania tego typu prezentacji. Z drugiej strony sama idea wyjcia poza tekst i szukania nowych form naukowego przekazu historycznego, zwaszcza w odniesieniu do wadliwej pisanej narracji, jest bardzo atrakcyjna. Z tego te powodu warto zainteresowa si wizualizacjami i infografikami, czyli poredni form prezentacji informacji i danych historycznych, midzy tekstem a obrazem. Wizualizacje i infografiki wykorzystywane s w publikacjach historycznych od dawna jako uzupenienie (ilustracja) tekstu pisanego. S to rozmaite tabele, wykazy, wykresy, zestawienia i schematy. W odrnieniu od skomplikowanych multimedialnych prezentacji, ich przygotowanie nie jest trudne, a forma czsto intuicyjna, np. o czasu lub wykres liniowy. Niektrzy teoretycy historiografii zwracaj jednak uwag na moliwo budowania wizualizacji bdcych czym wicej ni jedynie dodatkiem do gwnego tekstu, prezentujcych w skrtowej formie zawarte w nim najwaniejsze informacje. David J. Staley w swojej ksice Computers, Visualization and History wskazuje na dominacj mylenia tekstem nad myleniem obrazem w szkolnej i akademickiej edukacji historycznej. Studentw uczy si gwnie analizy tekstw pisanych, ale nie wizualnych, ktre dzi kulturowo dominuj i co pokazuje telewizja czy Internet s rwnorzdn form komunikacji, posiadajc wasn gramatyk i rozpoznawalne cechy gatunkowe (memy, teledyski hiphopowe itp). Teksty wizualne kojarzone s wci z gorsz, trywialn form prezentacji informacji i wiedzy, z telewizj albo grami komputerowymi, ktrym odmawia si jakiegokolwiek edukacyjnego znaczenia. Zakada si take bdnie, e analiza tekstw wizualnych jest raczej form subiektywnego dowiadczenia, porwnywalnego z tym, wywoywanym kontaktem z dzieami sztuki, i z tego powodu nie ma wikszego poznawczego i obiektywnego potencjau (Staley, 2003, s. 39). Dla Staleya wizualizacja czy infografika to co wicej ni zwyka ilustracja tekstu: to sposb organizacji znaczcej (ang. meaningful) informacji w formie
59
przestrzennej, przeznaczony do dalszej systematycznej analizy (Staley, 2003, s. 42). Wizualizacja nie peni wic roli dekoracji czy prostej ilustracji uatrakcyjniajcej tekst, a jest osobnym przekazem, ktry oczywicie moe a nawet powinien posiada odpowiednie cechy estetyczne. Te ostatnie nie s jednak najwaniejsze. Jak zreszt podkrela Staley, tak jak krytykowa mona styl tekstu pisanego, tak krytykowa mona estetyk wizualizacji. W obu jednak przypadkach mamy do czynienia z pewnymi elementami badania, ktre w swojej istocie koncentrowa powinno si gwnie na warstwie merytorycznej przekazu. Jeli przypomnimy sobie ogldane w zwykych naukowych ksikach historycznych elementy graficzne wczone w tekst, atwo zauwaymy, e wizualizacje mog mie dwojak natur. Niektre maj charakter reprezentacji, tak jak fragmenty map, reprodukcje budynkw, szkice posgw itp. Wizualizacja korzysta tutaj z informacji, ktre i tak oryginalnie dostpne s jedynie w wizualnej formie. Innym i wedug Staleya bardziej interesujcym rodzajem wizualizacji s te oparte o obiekty abstrakcyjne, czyli rozmaite diagramy, osie czasu, schematy, w ktrych oryginalnie niewizualna informacja uzyskuje wizualn form. Prosta o czasu jest tutaj doskonaym przykadem: chronologiczny zestaw dat zostaje uporzdkowany wzdu jednej linii, co pozwala pokaza niewidoczne na pierwszy rzut oka relacje midzy poszczeglnymi datami. Jak zacz prac nad wizualizacj? Staley proponuje przyj kilka podstawowych zasad, bazujc na tradycyjnych zaleceniach dla autorw tekstw pisanych: * Unikaj baaganu: zadbaj o to, aby wizualizacja bya odpowiednio prosta i czytelna, ale na tyle zoona, aby przekaza twoj ide; * Wizualna prezentacja informacji musi bezporednio zakomunikowa ide sam w sobie, inaczej staje si zwyk ilustracj; * We pod uwag odbiorcw swojej wizualizacji; * Nigdy nie wykorzystuj wizualizacji tylko jako formy dekoracji czy zapeniacz miejsca; * Pamitaj o tym, e wizualizacja znieksztaca dane, co jest nieuniknione (tak samo zreszt jak w przypadku tekstu pisanego); * Uywaj koloru wycznie, kiedy jest to niezbdne; nie wykorzystuj kolorw, ktre mog rozprasza uwag lub by sabo rozrnialne. (na podstawie: Staley, 2003, s. 41) Oczywicie analiza wizualizacji wymaga innych narzdzi poznawczych ni w przypadku tekstu pisanego, a przede wszystkim zrozumienia fundamentalnych rnic midzy pisan a wizualn historiografi: po pierwsze, tekst pisany porzdkuje logika, wizualizacj analogia; po drugie, badanie tekstu opiera si na krytycznej analizie jego elementw, podczas gdy badanie wizualizacji musi by z koniecznoci syntez caoci; po trzecie, poszczeglne elementy narracji cz si w liniowe cigi (zdanie po zdaniu), a w przypadku wizualizacji mamy do czynienia raczej z sieci (ang. network); po czwarte, w przypadku narracji pisanej liczy si przede wszystkim fakt, a w wizualizacjach najwaniejsza jest struktura
60
11. Wizualizacje historia poza tekstem
(Staley, 2003, s. 55). wiadomo tych fundamentalnych rnic jest konieczna do krytycznej analizy wizualizacji. Narzdzia cyfrowe pozwalaj w prosty sposb tworzy wizualizacje historyczne. Nie mniej istotna ni kompetencje techniczne jest wyobrania, ktra pozwala myle o niewizualnych danych w formie wizualnej prezentacji. Bibliografia: Staley, D. J. (2003). Computers, visualization, and history: how new technology will transform our understanding of the past, Armonk, New York: M.E. Sharpe.
61
12. Nowoczesne czasopisma naukowe online i open access
Oferta dostpu online do czasopism naukowych jest coraz bogatsza, wci jednak przynajmniej w przypadku czasopism historycznych nie jest standardem. Barier dla publikowania online mog by przepisy prawa autorskiego i nieczytelny status prawnoautorski artykuw: bardzo czsto ich autorzy nie podpisuj z wydawc czasopisma adnych umw; bywa te tak, e, nawet jeli istnieje jaka umowa, nie obejmuje ona moliwoci rozpowszechniania tekstu w Internecie. Nie zawsze te wydawca ma moliwoci organizacyjne i techniczne pozwalajce na uruchomienie internetowej wersji czasopisma z drugiej strony bez problemu znale mona wsparcie w tym zakresie, a koszty uruchomienia funkcjonalnej strony internetowej czasopisma, nawet w peni wspierajcej proces gromadzenia tekstw, ich recenzji i publikacji, nie s wysokie. Skorzysta tu mona na przykad z gotowego rozwizania: darmowego, otwartego oprogramowania Open Journal Systems, posiadajcego rwnie polsk wersj jzykow. Zalety internetowej, publicznej dostpnoci tekstw naukowych s oczywiste. Dostpno ta wpywa pozytywnie na zasig i poziom cytowania pracy naukowej, a dokumenty w formie cyfrowej pozwalaj na byskawiczne przeszukiwanie treci, mog by przy tym atwo rozpowszechniane i kopiowane. Wci jednak nie wszyscy naukowcy pozytywnie oceniaj te moliwoci, widzc w tym niebezpieczestwo nieautoryzowanego rozpowszechniania, plagiatowania czy wykorzystania komercyjnego swoich artykuw. Podejcie takie wynika moe z uprzedze wobec Internetu i nieracjonalnej nostalgii za tradycyjnym modelem obiegu naukowego opartego na druku: w perspektywie moliwoci Internetu wydawanie czasopism naukowych jedynie w kilkuset trudnodostpnych egzemplarzach wydaje si czym zdecydowanie nieracjonalnym i nieefektywnym. Tezy o niebezpieczestwie komercyjnego wykorzystania tekstw atwo zbi, przypominajc, e ochrona prawnoautorska tekstw naukowych jest aktywna bez wzgldu na medium, za pomoc ktrego s one rozpowszechniane. Zazwyczaj take niszowy, specjalistyczny charakter ich treci faktycznie nie pozwala myle o jakimkolwiek komercyjnym uyciu. Obawa o nieautoryzowane rozpowszechnianie wydaje si nieracjonalna, skoro, w dobie powszechnego dostpu do skanerw czy ksero, nie mona tego zjawiska zablokowa nawet w
62
przypadku tradycyjnych papierowych wyda. Czasopisma i prace naukowe finansowane ze rodkw publicznych z reguy powinny by swobodnie dostpne online. W tym kontekcie wybr tradycyjnej papierowej dystrybucji zamiast dystrybucji online uznany by moe za form ograniczania spoecznego dostpu do wiedzy wytwarzanej przez naukowcw. Oczywicie trudno oczekiwa, e publikowane online specjalistyczne teksty naukowe uzyskaj du popularno: specyfika materii historycznej pozwala jednak sdzi, e moliwo swobodnego z nich skorzystania moe by wartociowa take dla osb czy instytucji funkcjonujcych poza systemem akademickim: historykw obywatelskich prowadzcych lokalne badania, organizacji pozarzdowych, jak i szk. Warto te zapyta, czy blokowanie publikowania zawartoci czasopism nie jest czasem prb ukrycia niewysokiej jakoci artykuw naukowych. Jeli chodzi o wsparcie organizacyjne, prawne i techniczne w zakresie przenoszenia zawartoci czasopism naukowych do Internetu bd organizowania ich od pocztku w modelu mieszanym (druk-Internet) lub wycznie w formie internetowej, mona je uzyska w Polsce ze strony szeregu instytucji i organizacji. Centrum Cyfrowe: Projekt Polska prowadzi projekt Biblioteka Otwartej Nauki (BON), ktry koncentruje si gwnie na pozyskiwaniu i udostpnianiu online monografii z nauk humanistycznych i spoecznych. Do projektu zgosi si mog indywidualni autorzy i wydawnictwa naukowe. W ramach BON autorzy i wydawcy mog bezpatnie zdigitalizowa swoje publikacje oraz uzyska wsparcie w zakresie ustalenia ich statusu prawnoautorskiego. Pomoc uzyska mona take od ekspertw Koalicji Otwartej Edukacji (KOED). Na pocztku 2013 roku trwaa dyskusja o nowych inicjatywach legislacyjnych zmierzajcych do wprowadzenia oglnej zasady penej dostpnoci publikacji naukowych w Internecie: zainteresowa si tym problemem powinni nie tylko wydawcy i redakcje czasopism naukowych, ale take autorzy, poniewa wkrtce okaza si moe, e publikowanie online stanie si obligatoryjne. Wolny, powszechny, trway i natychmiastowy dostp do cyfrowych wersji tekstw naukowych okrela si mianem otwartego dostpu (open access). Publikowanie w tym modelu daje uytkownikowi pewien podstawowy zasb praw, pozwalajcy przynajmniej na zapoznanie si z treci, skopiowanie czy wydrukowanie tekstu z czasopisma. Niektrzy wydawcy wychodz jednak poza to minimum, publikujc swoje tytuy na zasadach penej otwartoci (z wykorzystaniem wolnych licencji, umoliwiajcych nawet komercyjne ich wykorzystanie i neutralizujcych wikszo ogranicze zwizanych z rozpowszechnianiem). W modelu tym podobnie jak w kadej innej formie open access nie dochodzi do rezygnacji z praw autorskich (zrzeczenia si autorskich praw majtkowych). Oprcz rozmaitych poziomw otwartoci otwartego dostpu mamy do czynienia te z dwiema strategiami publikowania w tym modelu. Tzw. zota droga oznacza publikowanie artykuw naukowych wycznie w recenzowanych czasopismach naukowych, ktrych tre czasem po okresie embarga dostpna
63
jest swobodnie w Internecie. Poniewa czasopisma te nie mog sprzedawa patnej subskrypcji (opaty za dostp), koszty procesu recenzenckiego przerzucane mog by (ale nie musz) na autora. Istnieje take tzw. zielona droga open access strategia ta polega z kolei na publikowaniu tekstw naukowych w zamknitych czasopismach i po okresie embarga umieszczaniu ich w oglnodostpnych uczelnianych repozytoriach (oczywicie po uzyskaniu zgody wydawcy). Przykadowo, na pocztku stycznia 2013 roku rektor Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu wyda zarzdzenie, zgodnie z ktrym UMK powouje cyfrow Platform Czasopism UMK, na ktrej obligatoryjnie umieszczane bd artykuy z czasopism wydawanych przez uczelni. Teksty te dostpne bd na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa-Bez Utworw Zalenych (CC BY-ND 3.0), pozwalajc na swobodne ich rozpowszechnianie (take na zasadach komercyjnych), jednak bez prawa do tworzenia adaptacji (np. tumacze) i ingerowania w oryginaln tre. Dobr okazj do zdobycia wiedzy na temat licznych aspektw idei otwartego dostpu jest obchodzony co roku w padzierniku Tydzie Open Access, w ramach ktrego organizuje si take w Polsce wiele spotka, konferencji, wykadw czy warsztatw. Fachow pomoc dla wydawcw jest take publikacja dra Krzysztofa Siewicza Otwarty dostp do publikacji naukowych. Kwestie prawne, dostpna online i wydana przez Centrum Otwartej Nauki (CEON) dziaajce w ramach Interdyscyplinarnego Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego. Midzynarodowy katalog czasopism naukowych, ktre czyta mona w formule otwartego dostpu, rozwijany jest w ramach projektu DOAJ (ang. Directory of Open Access Journals). Warto te spojrze na problem open access w Polsce przez pryzmat pewnych faktw. Ot ju dzi studenci i wykadowcy rozpowszechniaj w nieautoryzowany przez autorw i wydawnictwa sposb publikacje naukowe, umieszczajc je w popularnych repozytoriach plikw (takich jak np. Chomikuj.pl). Nieformalny, oddolny dostp jest wic faktem. Wprowadzenie obligatoryjnej dla wszystkich badaczy polityki otwartego dostpu pozwolioby udostpnia zasoby czasopism i prace naukowe w bardziej efektywny i uyteczny sposb. Internet wpywa nie tylko na dostpno literatury naukowej, ale take uatwia jej gromadzenie w ramach prowadzonych bada. Dobrym przykadem takiego usprawnienia jest system DOI (ang. Digital Object Identifier) i nowoczesne narzdzia do zarzdzania bibliografi, takie jak Zotero czy Mendeley. DOI to nic innego jak cyfrowy identyfikator dokumentu elektronicznego, przypisany bezporednio do pliku i zawierajcy podstawowe informacje o jego cechach. Jeli artykuy lub monografie naukowe publikowane s profesjonalnie w formie cyfrowej, zawieraj identyfikator DOI z takimi informacjami, jak tytu, imi i nazwisko autora, data wydania itp. Takie rozwizanie pozwala uniezaleni informacje o dokumencie od miejsca jego przechowywania - nawet jeeli kopie dokumentu rozpowszechniane s niezalenie na wielu stronach internetowych, to zapisane w pliku metadane jednoznacznie go identyfikuj. Takie rozwizanie nie
64
byoby specjalnie atrakcyjne dla badaczy o tyle, o ile metadane zapisane w certyfikacie DOI nie byyby rozpoznawane przez menadery bibliografii. Zotero czy Mendaley to bowiem programy pozwalajce stworzy na wasnym komputerze bibliograficzn baz danych. Posiadaj one odpowiednie funkcje dotyczce gromadzenia, kategoryzowania i zarzdzania informacjami o publikacjach naukowych, ktre wykorzystujemy w badaniu. Oprcz danych bibliograficznych pozwalaj katalogowa take pliki publikacji, wywietla je, dodawa notatki i komentarze czy generowa przypisy w okrelonym stylu cytowania. Oba programy dostpne s za darmo i posiadaj rozszerzenia internetowe, dziki czemu ich uytkownicy mog wymienia si online informacjami o literaturze naukowej oraz tworzy kopie bezpieczestwa zbudowanych na komputerach bibliograficznych baz danych. Rozbudowywanie bazy bibliograficznej nawet z wykorzystaniem menadera bibliografii moe by zajciem do czasochonnym, gdy kad pojedyncz pozycj (artyku w czasopimie, artyku w zbiorze, monografi itp.) naley osobno opisa, podajc przynajmniej podstawowe dane, pomocne potem przy wygenerowaniu odpowiedniego przypisu. Dziki zapisanemu w plikach publikacji identyfikatorowi DOI meneder bibliografii byskawicznie sczyta metadane i skopiuje je do bazy. Zotero czy Mendeley to oczywicie jedynie dwa przykadowe menadery bibliografii. Programw tego typu jest zdecydowanie wicej, brakuje tu jednak miejsca, aby nawet skrtowo opisa te najwaniejsze. Koczc ten wtek chciabym poleci szczeglnie Zotero, ktre mona zainstalowa bezporednio w przegldarce Firefox (co uatwia prowadzenie badania internetowego) i ktre posiada interfejs i dokumentacj w jzyku polskim. Jest te wolnym i otwartym oprogramowaniem. Temat dostpnoci w Internecie publikacji naukowych przedstawi mona take z perspektywy modeli oceny pracy naukowej. Ocenia si j dzi za pomoc rnorakich wskanikw, czyli, mwic w bardzo uproszczony sposb, zestawie pokazujcych liczb nawiza do prac wybranego autora w innych publikacjach. Przykadem takiego rozwizania jest h-indeks (tzw. indeks Hirscha), przeznaczony take dla nauk spoecznych i humanistycznych. Nie wchodzc w szczegy, mona powiedzie, e im wyszy h-indeks, tym lepsza ocena znaczenia okrelonych publikacji naukowych oraz caego dorobku autora. Jaki to ma jednak zwizek z Internetem? Okazuje si, e rozpowszechnianie publikacji naukowych online w trybie otwartego dostpu wpywa pozytywnie na poziom cytowa (Eysenbach, 2006), a, co za tym idzie, moe przyczyni si do polepszenia oceny autora umieszczonej online pracy. Ma to znaczenie choby we wnioskach o granty naukowe, gdzie poziom cytowa jest wanym parametrem podlegajcym ocenie. Oczywicie atwy dostp do publikacji naukowej jest tylko jednym z czynnikw wpywajcych na jej popularno i liczb odniesie w tekstach innych autorw (Craig i in., 2007). Liczba cytowa wpywa take na ocen jakoci czasopism naukowych.
65
Uznaje si, e im wyszy jest poziom cytowa dla konkretnego periodyku, tym wiksze jest jego znaczenie naukowe. Na bazie poziomu cytowa czasopisma ustala si te poziom punktw, ktre naukowiec otrzymuje publikujc w nim swoje artykuy. Punkty zgromadzone przez naukowcw sumuje si w ramach wybranej jednostki naukowej i na tej podstawie ocenia jej aktywno, co ma istotne znaczenie np. przy rozdziale funduszy publicznych i aplikowaniu o zespoowe granty badawcze. Na koniec warto doda jeszcze, e dobr praktyk zwaszcza w przypadku modych autorw, zaczynajcych dopiero swoj dziaalno naukow jest udostpnianie w Internecie wczesnych wersji swoich publikacji jeszcze przed ich umieszczeniem w drukowanych, recenzowanych czasopismach. Biorc pod uwag, e proces recenzyjny w redakcji czasopisma moe trwa bardzo dugo, pozwala to na przyspieszenie recepcji pracy wrd innych badaczy zainteresowanych tematem. Co wicej, taki krok umoliwia zebranie dodatkowych ocen i sugestii, ktre mog pomc w wypracowaniu finalnej wersji publikacji przeznaczonej ju do druku. Bibliografia: Craig, I. D., Plume, A. M., Mcveigh, M. E., Pringle, J., Amin, M. (2007). Do Open Access Articles Have Greater Citation Impact?, Journal of Informetrics, 1(3), 239248. Pobrano z: http://www.publishingresearch.net/Citations-SummaryPaper3_000.pdf.pdf. Eysenbach, G. (2006), Citation advantage of open access articles, PLoS biology, 4(5). Pobrano z: http://www.plosbiology.org/article/info:doi/10.1371/journal.pbio.0040157.
66
13. Praca grupowa i nauka obywatelska
Internet moe by dla historyka nie tylko rdem literatury naukowej, zasobw rdowych czy informacji o konferencjach lub grantach, ale take przestrzeni wsppracy. Przykadowo, wspomniane w poprzednim rozdziale programy do zarzdzania bibliografi, takie jak Zotero czy Mendeley, uatwiaj wymian danych bibliograficznych i informacji o zasobach internetowych i publikacjach, przydatnych z punktu widzenia badania. Uytkownicy w ramach kont rejestrowanych w serwisach Zotero.org czy Mendeley.com tworz wasne, tematyczne katalogi bibliograficzne, do ktrych uzupeniania mog zaprosi innych. Oczywicie wymiana informacji o literaturze naukowej to tylko jedna z moliwoci wspdziaania online. W polskim systemie edukacji akademickiej, przynajmniej na kierunkach humanistycznych, bardzo rzadko zwraca si uwag na moliwo kolektywnej pracy badawczej efektem tego jest np. niewielka popularno wieloautorskich artykuw w czasopismach historycznych czy oglna niech do dzielenia si wynikami wasnej pracy naukowej w publicznym Internecie, z reguy z obawy przed komercyjnym ich wykorzystaniem (na co, szczerze mwic, z reguy nie ma nawet szans). Nie chodzi o to, aby kolektywny model publikowania sta si dominujcy tak jak np. w naukach biologicznych ale aby nie odrzuca od razu jego potencjau i wykorzystywa go, kiedy wydaje si najbardziej optymalny. W jaki jednak sposb dwoje czy kilku nawet autorw moe wsplnie sprawnie pracowa nad jednym tekstem? Mona do tego celu wykorzysta narzdzia udostpniane bezpatnie przez Google w ramach usugi Google Dysk (Google Drive). Po zarejestrowaniu konta mamy do dyspozycji w peni funkcjonalny pakiet biurowy z edytorem tekstu (Google Docs), pozwalajcym na grupow prac nad dokumentami. Dziki opcjom udostpniania treci innym uytkownikom, archiwizacji wersji, komentarzom czy wsparciu dla komunikacji midzy piszcymi, Google Docs moe zosta wykorzystane np. do wsplnego redagowania sprawozda z konferencji naukowych, wsppracy midzy studentem a promotorem czy wsplnego gromadzenia danych i notatek w ramach grupowej pracy badawczej. Uyteczny interfejs i moliwo pracy na dokumentach bez wzgldu na komputer, z ktrego si korzysta to cechy, ktre do rozwiza Google przeko67
na mog take naukowcw pracujcych samodzielnie. Wykorzystujc Google Drive w swojej pracy naukowej warto jednak mie wiadomo kontrowersyjnych zasad polityki Google wobec treci tworzonych w ramach swoich usug: wszystkie te materiay Google ma prawo niezalenie wykorzystywa, modyfikowa i publikowa. Nie oznacza to oczywicie, e pisane w ramach naszego konta Google treci bd udostpniane publicznie, jednak przez taki, a nie inny regulamin Google ich status prawnoautorski wydaje si niejasny. W takiej sytuacji warto pomyle o alternatywnych rozwizaniach. O tym, e dziki Internetowi w pracy grupowej nad publikacj mona wyj poza ograniczenia edytora tekstu, wiadczy projekt Writing History in the Digital Age (http://writinghistory.trincoll.edu/). Ksika, kolektywnie napisana i zredagowana na przeomie 2011 i 2012 roku, zostaa udostpniona na jednej z licencji Creative Commons w serii Digital Culture Books (2012), prowadzonej przez wydawnictwo Uniwersytetu Michigan i czeka na swoj ebookow wersj. Do przygotowania publikacji wykorzystano narzdzie Comment Press, wtyczk do popularnego systemu zarzdzania treci, Wordpressa, ktre pozwala w prosty sposb komentowa poszczeglne paragrafy publikowanych treci. Do wsppracy przy ksice zaproszono wszystkich chtnych, kady mg zgosi propozycj rozdziau, zaakceptowane rozdziay byy take publicznie recenzowane (zebrano ponad 900 komentarzy), a nad caoci publikacji czuwali oczywicie redaktorzy. W projekcie wzio udzia 73 autorw. Writing History in the Digital Age jest poniekd eksperymentem na swj wasny temat traktujc o nowych formach pisania o przeszoci proponuje tak sam form. Opisany wyej projekt jest nowatorski przynajmniej z trzech powodw: po pierwsze, pozwala on na uruchomienie otwartego procesu konsultacyjnego i recenzenckiego ju na samym pocztku planowania publikacji (wybr tematw rozdziaw) i proces ten waciwie nigdy si nie koczy, poniewa nawet po publikacji finalnej wersji ksiki mona dodawa publiczne komentarze do poszczeglnych akapitw jej treci. Po drugie, kady zainteresowany i posiadajcy odpowiedni wiedz moe mie swj udzia w tworzeniu treci, co daje szanse na nowe interesujce spojrzenie na poruszany problem. Po trzecie wreszcie, ksika jak dotd nie posiada swojej drukowanej wersji, bo w kocu liczy si nie forma dystrybucji, ale jako treci. Zreszt wykorzystanie licencji Creative Commons pozwala na wydrukowanie ksiki i jej niezalen redystrybucj bez koniecznoci uzyskania osobnej zgody wydawcy. W 2006 roku Roy Rosenzweig opublikowa esej Can History be Open Source? Wikipedia and the Future of the Past. Opisa w nim zasady funkcjonowania Wikipedii i charakter publikowanych w niej hase historycznych, przy czym zwrci uwag na to, e dla historykw moe by ona przykadem nie tylko skutecznoci otwartego modelu rozpowszechniania wiedzy, ale te skutecznoci demokratycznego modelu jej produkcji (Rosenzweig, 2006). Idc tym torem rozumowania, mona wyobrazi sobie tak organizacj pracy badawczej zespou historykw, w ktrej dziaaj oni online, wykorzystujc system wiki
68
do przygotowania publikacji albo raportu z bada, co daje atw kontrol nad kolejnymi wersjami tworzonych wsplnie tekstw i zarazem umoliwia atwe przeszukiwanie treci czy tworzenie indeksw. Ostateczny efekt ich pracy zostaje udostpniony w Internecie na wolnej licencji a przynajmniej w trybie otwartego dostpu i moe by wykorzystywany w innych projektach badawczych czy w edukacji. Pojawia si take tutaj sygnalizowana take w eseju Rosenzweiga moliwo udziau w pracach badawczych osb spoza systemu akademickiego, w ramach nauki obywatelskiej (ang. citizen science). Dobrym przykadem realizacji idei pracy grupowej i nauki obywatelskiej w rodowisku historykw jest istniejcy w ramach portalu Monasterium.net projekt Monasterium Collaborative Archive. Monasterium.net to bogate repozytorium zawierajce cyfrowe wersje (skany) ponad 250 tys. redniowiecznych i wczesnonowoytnych dokumentw udostpnianych przez prawie 60 archiww i bibliotek 8 europejskich krajw. Skany te opisywane i transkrybowane s przez uytkownikw serwisu, a nad jakoci edycji czuwa 14 moderatorw, ekspertw w dziedzinie dyplomacji. Zatwierdzone edycje s dostpne dla wszystkich uytkownikw. Na stronie internetowej projektu moemy przeczyta, e nad skanami pracuje okoo 150 osb: profesjonalnych badaczy, ale take studentw i wolontariuszy niezwizanych ze rodowiskiem akademickim. Projekty nauki obywatelskiej tym gwnie rni si od wielu rozmaitych okoonaukowych inicjatyw popularyzatorskich i edukacyjnych realizowanych w Internecie, e ich zakadanym efektem i celem jest uzyskanie konkretnego, merytorycznego wsparcia w realizacji jakiego zadania o charakterze badawczym (taki jest choby efekt spoecznociowej transkrypcji we wspomnianym wyej portalu Monasterium.net). Oczywicie nie oznacza to, e nie mona mwi o edukacyjnym czy popularyzatorskim potencjale takich dziaa nie jest on jednak najwaniejszy. Udzia w projektach nauki obywatelskiej bior osoby nieposiadajce odpowiedniej wiedzy naukowej, ale chcce si zaangaowa, np. w analizowanie duych zestaww danych czy transkrypcj dokumentw. Przykadowo, w organizowanym przez archiwa amerykaskie 1940 Census Community Indexing Project wolontariusze za pomoc specjalnie przygotowanego serwisu internetowego transkrybowali zapisy z ponad 3 milionw skanw kart statystycznych, za pomoc ktrych gromadzono dane o amerykaskich obywatelach podczas spisu ludnoci w 1940 roku. Dziki pracy tysicy osb udao si stworzy przeszukiwany indeks nazwisk, tak pomocny w badaniach genealogicznych. Na podobnej zasadzie zorganizowano brytyjski projekt Old Weather, polegajcy na transkrybowaniu kart pogodowych z archiww marynarki wojennej w celu zgromadzenia danych dotyczcych zmian klimatu. To, e uczestnicy takich naukowych projektw nie musz mie wiedzy na temat przedmiotu bada, ktre wspieraj swoj prac, pokazuje dobrze projekt AncientLives podobnie jak Old Weather organizowany w ramach brytyjskiego programu Zooniverse, prowadzonego przez Citizen Science Alliance (CSA). W AncientLives wolontariusze otrzymuj do
69
zanalizowania fragmenty spisanego na papirusie greckiego rkopisu Nowego Testamentu, datowanego na pocztek III wieku (papirus Oxyrhynchus). Przygotowany dla nich system pozwala na transkrybowanie poszczeglnych fragmentw rkopisu nawet bez znajomoci greckiego alfabetu. W projekcie tym Citizen Science Alliance wsppracuje bezporednio z badaczami z uniwersytetu oksfordzkiego. Nieco inny model partycypacji nie-naukowcw w dziaaniach o charakterze naukowym zastosowano w ramach projektu Children of the Lodz Ghetto (http://online.ushmm.org/lodzchildren/), prowadzonego przez United States Holocaust Memorial Museum. Tutaj, w oparciu o przygotowan wczeniej alfabetyczn list nazwisk i udostpniane przez muzeum bazy danych, wolontariusze tworz profile biograficzne dzieci z dzkiego getta. Praca uczestnikw projektu polega wic nie tyle na transkrypcji, co na uzupenianiu informacji o konkretnej osobie, w oparciu o dostpne w systemie indeksy, bazy danych, repozytoria fotografii, historii mwionej itp. Jest to wic zadanie, ktremu, ze wzgldu choby na zrnicowanie formatw danych, nie podoa aden automatycznie dziaajcy program komputerowy. Podczas jednej z edycji midzynarodowej konferencji Museums and the Web, w 2011 roku, zaprezentowano studium przypadku wspomnianego przeze mnie wyej projektu Old Weather (Romeo, Blaser, 2011). W opublikowanym na stronie konferencji artykule znalazy si bardzo ciekawe dane, dotyczce m.in. motywacji osb uczestniczcych w dziaaniach w ramach nauki obywatelskiej. Okazao si, e oprcz zainteresowania konkretnym tematem du rol przy podjciu decyzji o wsparciu bada peni te zabawa i wzajemna, pozytywna rywalizacja uczestnikw. W przypadku Old Weather zorganizowano nawet gr, w ramach ktrej wolontariusze, w zalenoci od postpw w transkrybowaniu kart pogodowych z konkretnego statku, uzyskiwali wirtualny tytu kapitana. Postpy w zbieraniu danych wizualizowane byy za pomoc mapy, po ktrej poruszay si statki, uczestnicy natomiast starali si jak najszybciej dociera do docelowych portw oczywicie jedynym na to sposobem bya intensywniejsza praca. Warto wspomnie, e rwnie w Polsce podejmowane s prby uruchomienia podobnych inicjatyw. Fundacja Centrum Cyfrowe: Projekt Polska prowadzi projekt Otwarte zabytki (Otwartezabytki.pl), w ramach ktrego siami wolontariuszy rozbudowywany jest katalog polskich zabytkw, oparty o podstawowe dane zebrane z krajowego Rejestru Zabytkw, publikowanego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Prosty indeks obiektw ma zosta przeksztacony w obszern baz danych udostpniajc wiele informacji i zasobw zwizanych z konkretnym budynkiem (np. fotografie, dane geolokalizacyjne czy informacje o wydarzeniach historycznych z nim zwizanych). Polscy badacze, ktrzy chcieliby przetestowa potencja nauki obywatelskiej, mog skorzysta z gotowego narzdzia, jakim jest Wirtualne Laboratorium Transkrypcji (http://wlt.synat.pcss.pl/ ), przygotowane przez Poznaskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe (PCSS). Serwis ten pozwala na publikowanie
70
skanw dokumentw historycznych i ich spoecznociow transkrypcj, z zachowaniem odpowiedniej kontroli nad wprowadzanymi przez uytkownikw zmianami. W prosty sposb mona te transkrybowa publikacje dostpne w Federacji Bibliotek Cyfrowych dziki funkcji ich automatycznego importu do systemu. Problemem przy budowaniu spoecznociowego wsparcia dla projektw badawczych w ramach koncepcji nauki obywatelskiej s wysokie koszty organizacyjne: opisane wyej inicjatywy wykorzystuj specjalnie przygotowane narzdzia internetowe, a angaujcy si w dziaania wolontariusze otrzymuj pomoc i s nieustannie zachcani do dalszej pracy. Z pewnoci duym wyzwaniem jeszcze na poziomie planowania jest odpowiednie okrelenie ich zadania: nie moe by ono zbyt skomplikowane czy zbyt nudne i wymagajce specjalistycznej wiedzy, i musi przynosi konkretne efekty. Mimo tego warto zastanowi si, czy nie jest to dobry model na realizacj przynajmniej tych specyficznych celw badawczych, ktre ze wzgldu na swoj skal mog by bardzo czasochonne dla jednego czy niewielkiej grupy badaczy. W razie potrzeby odpowiedniego wsparcia technicznego szuka mona we wspomnianym ju wyej Citizen Science Alliance, ktre udostpni moe zestaw narzdzi internetowych, np. dla projektu transkrypcyjnego. Przedstawione na poprzednich stronach rozmaite przykady wspdziaania online od prostej wymiany informacji bibliograficznych w Zotero czy Mendeley, po alternatywne formy redagowania publikacji, a po nauk obywatelsk s przejawami tego samego zjawiska: otwierania si systemu naukowego. Wydaje mi si, e wobec tak wielkiego komunikacyjnego potencjau Internetu historyk pracujcy na wasn rk i nieinformujcy na zewntrz o swoich dziaaniach, choby przez publikowanie w modelu open access, dziaa nieracjonalnie oraz wbrew interesowi spoeczestwa, ktre ma prawo do wiedzy o rezultatach finansowanych z publicznych rde bada. Wielu naukowcw obawia si tej otwartoci, uznajc Internet za przestrze, w ktrej oferowana przez nich wiedza zostanie niebezpiecznie zaguszona przez wszechobecn ignorancj. Krytycy Wikipedii podkrelaj na przykad, e w jej strukturach promowane s nieprofesjonalna wiedza i niesprawdzone informacje, na skal uniemoliwiajc jakiekolwiek naukowe zaangaowanie w ten projekt. Roy Rosenzweig w cytowanym wyej eseju odnosi si do tego problemu i nie stara si bynajmniej wybiela wad Wikipedii: rzeczywicie, choby ze wzgldu na zasad NOR (no original research zakaz opierania si na twrczoci wasnej) aktywny udzia naukowcw w redagowaniu hase na tematy, ktrymi profesjonalnie si zajmuj, jest mocno utrudniony. Z drugiej jednak strony, proponuje pozytywny program: zamiast biernie krytykowa jako wiedzy dostpnej online, lepiej aktywnie wzbogaci zasoby Internetu o dobre, merytoryczne treci naukowe. Mona to zrobi otwierajc system naukowy: publikujc w trybie otwartego dostpu czy wzmacniajc obecno naukowcw w Sieci i spoeczn rozpoznawalno ich pracy. Skoro nauka tak sabo obecna jest w tradycyjnych,
71
tabloidyzujcych si mediach, powinna by jak najsilniej reprezentowana w Internecie. Tutaj nie istnieje problem prime time czy oczekiwa reklamodawcw, sprawiajcych, e oferta telewizyjna czy prasowa staje si coraz bardziej infantylna i nauka funkcjonuje tam wycznie w kategorii ciekawostek. O tym, jak historycy mog sta si aktywnie obecni w Internecie, pisz w kolejnym, ostatnim rozdziale tego podrcznika. Bibliografia: Romeo, F., Blaser L. (2011). Bringing Citizen Scientists and Historians Together. W: J. Trant, D. Bearman (red.), Museums and the Web 2011: Proceedings, Archives & Museum Informatics, Toronto. Pobrano z: http://conference.archimuse.com/mw2011/papers/bringing_citizen_scientists_historians_together. Rosenzweig, R. (2006). Can History Be Open Source? Wikipedia and the Future of the Past, Journal of American History, 93(1), 117146.
72
14. Nowe internetowe formy komunikacji naukowej
Recenzowane publikacje naukowe to podstawowa forma dystrybucji wiedzy, jednak z pewnoci nie jedyna. Dlatego mwic o otwieraniu si systemu naukowego, nie wystarczy wspomnie o otwartym dostpie do tekstw naukowych. Internet pozwoli na wyksztacenie si innych form komunikacji w ramach i poza systemem naukowym. Jedn z najbardziej interesujcych i majcych chyba najwikszy potencja s blogi. Blogi obok Wikipedii to jeden z najczstszych argumentw wysuwanych przez krytykw otwierania si systemu nauki na Internet. W ich opinii symbolizuj one najwiksze wady tego medium: niskiej jakoci treci, brak poszanowania dla praw autorskich czy chamstwo wypeniajce komentarze. Takie podejcie uniemoliwia jakkolwiek refleksj nad moliwociami wykorzystania blogw w nauce i jest powanym bdem. Uznanie, e blog jest form internetowego pamitnika i z tego powodu jego prowadzenie nie przystoi naukowcowi, to nieporozumienie: nie mona traktowa tej formy e-pisarstwa jako gatunku medialnego, gdy jest to jedynie forma organizacji treci, oparta o schemat chronologicznie dodawanych wpisw (notek). Jedyne gatunkowe cechy bloga, o ktrych mona mwi, zwizane s z cechami wykorzystywanego w nim jzyka: z reguy nawet w profesjonalnych blogach naukowych nie jest on tak skostniay i formalny jak w literaturze naukowej. W formie bloga mieci si moe wiele rozmaitych gatunkw pisarskich, w tym recenzje artykuw naukowych, czego wietnym przykadem jest serwis Researchblogging.org, agregujcy wanie notki blogowe o takiej treci. W anglosaskiej kulturze naukowej posiadanie bloga nie jest moe standardem, ale na pewno nie jest te ewenementem. Do powiedzie, e Amerykaskie Towarzystwo Historyczne ju od 2005 roku patronuje dorocznej nagrodzie dla najlepszych historycznych blogw naukowych (Cliopatria Awards), w 2013 roku ufundowao te nagrod dla najlepszego artykuu historycznego publikowanego w Internecie poza systemem czasopism naukowych. Notki z blogw bywaj publikowane take w profesjonalnych wydawnictwach naukowych, jak choby we wspomnianej na pierwszych stronach tego podrcznika ksice Debates In the Digital Humanities. W czasopismach naukowych, np. Journal of American Hi73
story, publikowane s zasady cytowania blogw. Rne s teorie dotyczce pochodzenia blogw naukowych. Niektrzy zwracaj uwag na to, e s one naturaln kontynuacj istnienia stron domowych naukowcw, ktrzy tworzyli niezalene od macierzystej uczelni strony WWW, informujc na nich o swoich zainteresowaniach badawczych i publikujc zestawy bibliograficzne wasnych prac. Mona te zastanawia si nad rol usenetowych list dyskusyjnych wczeniejszych internetowych form komunikacji midzy naukowcami i osobami zainteresowanymi nauk. Inna Kouper wylicza cztery cele blogw naukowych w swoim artykule, powiconym ich roli w promocji nauki: informowanie o aktualnociach naukowych (ang. scientific news), wyjanianie skomplikowanych zagadnie naukowych za pomoc odpowiednio dostosowanego jzyka, recenzowanie prac naukowych publikowanych przez innych badaczy oraz formuowanie z perspektywy naukowej stanowisk wobec wanych spoecznie kwestii (Kouper, 2010, s 2). Warto zauway, e taki profil treci moe by atrakcyjny nie tylko dla osb spoza rodowiska naukowego, zainteresowanych nauk (o czym wanie pisze Kouper), ale take dla osb w tym rodowisku funkcjonujcych. Blogowanie moe wspiera komunikacj naukow: uatwia rozpowszechnianie informacji o konferencjach naukowych, nowych publikacjach, dostpnych grantach badawczych itp. Prby opisu stanu polskiej blogosfery naukowej podj Emanuel Kulczycki w swoim artykule przygotowanym w ramach odbywajcej si w dniach 1314 kwietnia 2012 w Toruniu III Midzynarodowej Konferencji Open Access pt. Otwarta nauka i edukacja (Kulczycki, 2012a). Na podstawie przeprowadzonych wywiadw z polskimi blogerami naukowcami zwraca on uwag m.in. na to, e podjcie decyzji o blogowaniu moe by take wyrazem niezgody na przestarzay i niesprawny model komunikacji naukowej, jak i prb znalezienia efektywniejszego sposobu nie tylko informowania o wasnych badaniach, ale take promocji zainteresowania nauk wrd osb spoza systemu akademickiego. Przykadem polskiego historycznego bloga naukowego jest Herstoria.blox.pl. Jest on prowadzony przez Ann Nowakowsk-Wierzcho, doktorantk Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk, pracujcej na stanowisku starszej archiwistyki w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. W wywiadzie przeprowadzonym przez Emanuela Kulczyckiego wspomina ona o wyzwaniach i problemach zwizanych z tak form dziaalnoci (okoo)naukowej, jakimi s m.in. obawy o reakcj przeoonych na prowadzenie bloga pod wasnym imieniem i nazwiskiem: pisanie na stronach internetowych, a tym bardziej blogw, nadal nie jest traktowane powanie, a ju pisanie blogw naukowych odbierane jest przez rodowisko naukowe jako strata czasu. Bo nikt za to nie paci, udostpnia si powszechnie swj dorobek i odkrycia (Kulczycki, 2012b).
74
Blogi s jedynie poszczeglnym elementem bardzo zrnicowanego systemu komunikacji internetowej, w ktrym dominujc rol odgrywaj media spoecznociowe (ang. social media), czyli serwisy takie jak Facebook, Twitter czy Google+. To rwnie alternatywne kanay dystrybucji informacji naukowych i promocji nauki, w tym take nauki historycznej, archiwalnej czy muzealnictwa. Przykadowo, w serwisie Twitter, umoliwiajcym komunikacj midzy uytkownikami za pomoc wpisw o objtoci jedynie 140 znakw, istnieje wiele grup integrujcych badaczy i pracownikw instytucji, takich jak archiwa czy muzea z caego wiata. Wpisy na Twitterze opisywane s odpowiednimi sowami kluczowymi hashtagami (ang. hashtags). Jednym z najpopularniejszych i uywanych przez historykw obecnych na Twitterze jest #twitterstorians, stworzony przez niemieck badaczk Katrin Gulliver. We wpisach oznaczonych tym tagiem historycy znale mog informacje o planowanych konferencjach, nowych publikacjach, call for papers czy moliwociach grantowych. Z perspektywy polskich badaczy najbardziej uyteczne bd oczywicie informacje o nowych, wydawanych za granic ksikach z interesujcych ich dziedzin w tym sensie jest to zdecydowanie efektywniejsze rdo informacji ni recenzje w polskich czasopismach historycznych czy strony polskich bibliotek akademickich. W artykule Twitter in der Wissenschaft: Ein Leitfaden fr Historiker/innen Mareike Knig (Knig, 2012) opisuje inne tagi, ktre warto obserwowa w ramach zarejestrowanego na Twitterze konta. Zwraca te uwag na fakt, e, oprcz historykw, na Twitterze komunikuje si take wiele instytucji badawczych czy bibliotek, co moe by rwnie uyteczne. Dziki temu narzdziu badacze z Polski w prosty sposb wczy si mog w globalny system komunikacji naukowej jedyn barier korzystania z niego jest znajomo jzyka. Piszc o znaczeniu mediw spoecznociowych we wspczesnej komunikacji naukowej nie mona nie wspomnie o Facebooku, ktry take w Polsce zdoby ogromn popularno. Serwis ten oferuje wiele narzdzi komunikacyjnych czat, system wiadomoci wysyanych bezporednio midzy uytkownikami czy formu strony fanowskiej (fanpage), w ramach ktrej funkcjonuje ju wiele polskich akademickich instytucji historycznych czy promowane s konferencje naukowe. Facebook sta si take infrastruktur suc komunikacji w ramach projektw naukowych dobrym przykadem jest tutaj forum Memory at War. Jest to facebookowa grupa dyskusyjna powicona problematyce historycznej pamici zbiorowej spoeczestw Polski, Ukrainy i Rosji (w szerszej perspektywie oczywicie take innych krajw Europy rodkowej i Wschodniej). Grupa zostaa zaoona przez uczestnikw midzynarodowej inicjatywy badawczej, eksplorujcej temat konfliktw pamici w tym regionie, zainicjowanej przez uniwersytet Cambridge i prowadzonej we wsppracy z uczelniami z Holandii, Estonii, Finlandii i Norwegii. Jeli zdecydujemy si na zorganizowanie internetowej infrastruktury projektu naukowego czy stworzenie profilu czasopisma lub konferencji akurat na Facebooku, warto pamita o tym, e administratorzy tego serwisu czsto do swobodnie interpretuj zapisy obowizujcego wszystkich
75
uytkownikw regulaminu, dlatego te twrcy, w przypadku zablokowania lub usunicia strony, nie maj zbyt wielu moliwoci dochodzenia wasnych praw. Z drugiej jednak strony Facebook umoliwia potencjalnie atwe dotarcie do wielu odbiorcw oraz pozytywnie wpywa na komunikacj midzy instytucj (uczelni, archiwum, muzeum) a ich odbiorcami. To take uyteczna przestrze promocji nauki, o czym wiadcz liczne, prowadzone tam profile blogw naukowych czy profile samych naukowcw. Serwisem spoecznociowym ju o wyranie naukowym charakterze jest, zdobywajca uytkownikw take wrd polskich badaczy, Academia.edu. Po zaoeniu konta mona zbudowa tam swj publiczny profil naukowy, w ramach ktrego udostpniane s: lista publikacji (mona zezwoli na ich pobieranie), informacje o zainteresowaniach naukowych, afiliacji, podstawowe dane skadajce si na akademickie CV itp. Posiadanie konta umoliwia atwe kontaktowanie si z innymi badaczami oraz dotarcie do publikowanych przez nich materiaw. Pokazane wyej formy obecnoci naukowca w Internecie rni si poziomem otwartoci i zaangaowania. Nie mona zapomina, e obecno ta jest jedynie dodatkiem do pracy naukowej i, cho moe j wspiera, np. dziki umoliwieniu szybkiej komunikacji z innymi badaczami, nie powinna by rozwijana kosztem czasu i si przeznaczonych na prace merytoryczne, tym bardziej e w obowizujcym dzi systemie ewaluacji aktywnoci naukowej polscy badacze nie otrzymuj adnych punktw za prowadzenie bloga naukowego czy inne formy promocji nauki. Z drugiej jednak strony, aktywna obecno w Internecie jest dzi standardem. Ju sama dbao o aktualizowanie bibliografii wasnych prac na witrynie uczelnianej przynosi pozytywny efekt, nie mwic ju o publikowaniu wasnych prac w otwartym dostpie, np. w uczelnianym repozytorium. W dobie medialnych dyskusji kwestionujcych zasadno finansowania nauk humanistycznych i spoecznych powinno nam zalee na jak najlepszej widocznoci nauk historycznych w Internecie, poniewa jest to jedyne medium, ktre pozwala komunikowa treci naukowe w obiegu spoecznym, w sposb nieograniczony wol reklamodawcw czy objtoci szpalt czasopism drukowanych. Promocja nauki nie musi odbywa si wycznie w Internecie. Mona wspomnie tu choby o piknikach naukowych organizowanych take w Polsce czy innych publicznych wydarzeniach tego typu. Inicjatywy te skierowane s jednak raczej do odbiorcy masowego, std ich poziom merytoryczny jest ograniczony. Form promocji nauki i projektw naukowych oraz intensyfikowania obiegu koncepcji badawczych, skierowan raczej do samego rodowiska naukowego, wci jednak otwart na uczestnikw spoza niego, s niekonferencje (unconference). Koncepcja niekonferencji pochodzi wprost ze rodowiska informatycznego i oznacza otwarte, nieformalne, ale merytoryczne spotkania, podczas ktrych wymienia si wiedz i umiejtnoci oraz nawizuje kontakty. W odrnieniu od konferencji naukowych, nie prezentuje si tam klasycznych wystpie i nie publikuje artykuw pokonferencyjnych dominuj krtkie prezentacje multimedialne, rejestrowane te zazwyczaj na video i udostpniane pniej w
76
Internecie. Otwarty model niekonferencji oznacza, e kady moe zgosi ch aktywnego uczestnictwa. Z tego powodu czsto nawet nie przygotowuje si wstpnych list wystpie i dopiero tu przed rozpoczciem prezentacji zamyka si list wystpujcych osb. Spotkania maj charakter nieformalny rezygnuje si z akademickiej tytuomanii, skupiajc uwag na potencjale bezporedniej rozmowy i swobodnej wymiany wiedzy, czsto midzy przedstawicielami rnych dziedzin. Przykadem humanistycznej niekonferencji jest organizowany od 2008 roku THATCamp (ang. The Humanities And Technology Camp), gromadzcy m.in. historykw, bibliotekarzy, pracownikw muzew i archiww oraz informatykw. Organizatorem pierwszego THATCampu i koordynatorem organizowanych na caym wiecie kolejnych jego odson jest wspomniane ju w tym podrczniku amerykaskie Center For History and New Media (CHNM). Pierwsza polska edycja THATCampu zostaa zorganizowana w Lublinie w padzierniku 2012 roku, kolejne odbyway si w pierwszej poowie 2013 roku w Poznaniu i Lublinie, ten ostatni przy okazji XXI Zjazdu Historykw Studentw. Wicej informacji o THATCampie znale mona na stronach Thatcamp.org i Thatcamp.pl. Bibliografia: Kouper, I. (2010). Science blogs and public engagement with science: Practices, challenges, and opportunities, Journal of Science Communication (JCOM), 9 (March), 110. Knig M. (2012). Twitter in der Wissenschaft: Ein Leitfaden fr Historiker/ innen. Digital Humanities am DHIP, 21.08.2012. Pobrano z: http://dhdhi.hypotheses.org/1072 Kulczycki, E. (2012a). Blogi i serwisy naukowe. Komunikacja naukowa w kulturze konwergencji. W: I. Sjkowska (red.), Materiay konferencyjne EBIB nr 22 (s. 1-24), Toru: Stowarzyszenie EBIB. Kulczycki, E. (2012b). Sylwetka blogerki naukowej: Anna NowakowskaWierzcho, Warsztat badacza. Pobrano z: http://ekulczycki.pl/teoria_komunikacji/sylwetka-blogerki-naukowej-anna-nowakowska-wierzchos/.
77
15. Otwarto w nauce i edukacji historycznej
Teoretycy historii czy socjologowie badajcy spoeczne odniesienia do przeszoci zwracaj dzi uwag na wystpowanie oznak pewnego wyranego kryzysu. Jak pisze o tym Jan Pomorski, akademicka historiografia utracia swj spoeczny monopol na okrelanie tego, co naley do historii, i potwierdzanie prawdy o faktach z przeszoci (Pomorski, 2011, s. 7677). Utrata tej dominujcej pozycji nie musi by oceniana wycznie negatywnie: do gosu dochodz przecie historie alternatywne, lokalne, mniejszociowe, eksperymentalne, na ktre do tej pory brakowao miejsca w przestrzeni akademickiej. Co wicej, pojawiaj si nowe media, za pomoc ktrych relacjonowane i dokumentowane s aktualne wydarzenia, mogce by w przyszoci przedmiotem bada historykw: serwisy spoecznociowe, blogi, Wikipedia itp. Z drugiej jednak strony, obserwowa mona postpujc inflacj powszechnej wiedzy historycznej, wiadczc o wyranym kryzysie efektywnoci tradycyjnej szkolnej edukacji w tym zakresie oraz cakowite zdominowanie przez media spoecznej refleksji nad histori. Nonikami wiedzy historycznej a moe bardziej pamici historycznej, atwiejszej do przyjcia ze wzgldu na jej naturalny, niekrytyczny charakter s dzi filmy, komiksy, ksiki, pokazy organizowane przez grupy odtwrstwa historycznego, a take Internet: Wikipedia, fora dyskusyjne, a nawet memy. Oczywicie treci te mieszaj si ze sob, co opisa Henry Jenkins, mwic o zjawisku konwergencji mediw i wskazujc na nowe kompetencje kulturowe, wyksztacane przez uytkownikw Internetu (Jenkins, 2007). Wspczesna kultura historyczna, jak pokazuje z kolei Andrzej Szpociski, jest wizualna i afektywna: spoeczne odwoania do przeszoci formatowane s przez potrzeby uczestnictwa: rekonstrukcje historyczne, koncerty patriotyczne czy rowerowe masy krytyczne z okazji rocznic wybuchu powstania, gry komputerowe. Do tego dochodz potrzeby wypywajce z emocji i poczucia estetyki (filmy, plakaty, piosenki itp.): Kultura historyczna wieku XX bya kultur intelektualn zamknit w przekazach, ktre naleao interpretowa, poddawa krytycznym rozbiorom. Dominacja przekazw pozawerbalnych obrazw, happenin78
15. Otwarto w nauce i edukacji historycznej
gw, performansw sprawia, e ta forma obcowania z przeszoci zanika. W kulturze wizualnej to nie intelekt, lecz zmysy odgrywaj pierwszoplanow rol w dowiadczaniu przeszoci (Szpociski, 2010, s. 16). Rozpowszechnianie krytycznej wiedzy historycznej jest w takich warunkach trudne, tym bardziej, e media nie s neutralnym przekanikiem informacji, jako e programuj j w celu zwikszenia swojego zasigu i zyskw (tabloidyzacja). Symbolicznym przykadem tego procesu mog by wypowiedzi historykw przytaczane w telewizyjnych programach informacyjnych kilkudziesiciosekundowe, zdawkowe, nigdy nie przedstawiane w szerszym kontekcie. Mona doda do tego kwesti fatalnego poziomu czytelnictwa, bo, wedug najnowszych bada Biblioteki Narodowej z 2013 roku, adnej ksiki w cigu roku nie przeczytaa nawet jedna trzecia osb z wyszym wyksztaceniem. Czy w tak scharakteryzowanej spoeczno-medialnej przestrzeni krytyczna wiedza historyczna moe by efektywnie komunikowana za pomoc wydawanych w niskich nakadach czasopism i publikacji? Czy szkolna edukacja historyczna daje kompetencje do krytycznego odbioru narracji o przeszoci, ktrych rdem jest popkultura, media i rynek? Cecha otwartoci w zawodzie historyka wyraa si moe poprzez wol uczenia si nowych umiejtnoci i zdobywania wiedzy, dotyczcej materii czasem w radykalny sposb odbiegajcej od tradycyjnego przedmiotu zainteresowa badaczy przeszoci. Historycy, ktrzy chcieliby bada dzieje najnowsze i wykorzystywa do tego rda internetowe (take te born digital), musz zdoby nowe kompetencje w zakresie programowania, projektowania baz danych czy gromadzenia, archiwizacji i zarzdzania obszernymi zestawami informacji. Nawet jeli w ramach prac badawczych wsppracowa bd z informatykami, musz opanowa umiejtno planowania komputerowych i internetowych narzdzi i metod badawczych, jak i zna podstawowe pojcia techniczne z nimi zwizane. Z drugiej strony, istnieje problem zbyt optymistycznego podejcia do moliwoci komputerw i Internetu, co utrudnia zauwaenie oczywistych wad metod cyfrowych. Bez odpowiedniego, krytycznego dystansu historyk przyjmowa moe dla swoich celw badawczych tylko i wycznie popularne za spraw mediw koncepcje i pojcia. Bibliografia: Jenkins, H. (2007). Kultura konwergencji: Zderzenie starych i nowych mediow. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Pomorski J. (2011). Wybieram czerwon piguk - czyli historia i Matrix. W: P. Witek, M. Mazur, E. Solska (red.), Historia w kulturze wspczesnej. Niekonwencjonalne podejcia do przeszoci (s. 7285), Lublin: Edytor.org. Szpociski A. (2010). Wspczesna kultura historyczna, Kultura Wspczesna, 1(63), 917.
79
O autorze
Marcin Wilkowski (marcin@wilkowski.org), absolwent Instytutu Historii UG, uczestnik programu doktorskiego Katedry Socjologii Collegium Civitas w Warszawie, twrca portalu Historia i Media (historiaimedia.org). Pracuje w Fundacji Nowoczesna Polska, koordynujc dziaania Koalicji Otwartej Edukacji (KOED), wsppracowa z Orodkiem Karta w ramach projektw archiwistyki spoecznej. Jest inicjatorem spotka i warsztatw w ramach polskich edycji THATCamp (The Humanities And Technology Camp). Strona domowa: wilkowski.org
80

Wprowadzenie Do Historii Cyfrowej

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wprowadzenie Do Historii Cyfrowej

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Marcin Wilkowski

Wprowadzenie do historii cyfrowej

Instytut Kultury Miejskiej Gdask

(c) Instytut Kultury Miejskiej

Fot. na okadce: CC BY-SA Doug Waldron

ISBN (ePUB): 978-83-936720-2-8 ISBN (MOBI): 978-83-936720-3-5 ISBN (PDF): 978-83-936720-1-1

1. Definiowanie cyfrowej historii

Wprowadzenie do historii cyfrowej

1. Definiowanie cyfrowej historii

Wprowadzenie do historii cyfrowej

1. Definiowanie cyfrowej historii

Wprowadzenie do historii cyfrowej

2. Wspczesny Internet z perspektywy historyka

Wprowadzenie do historii cyfrowej

2. Wspczesny Internet z perspektywy historyka

3. Digitalizacja i cechy formatu cyfrowego

3. Digitalizacja i cechy formatu cyfrowego

Wprowadzenie do historii cyfrowej

3. Digitalizacja i cechy formatu cyfrowego

4. Wykorzystywanie repozytoriw cyfrowych

4. Wykorzystywanie repozytoriw cyfrowych

Wprowadzenie do historii cyfrowej

4. Wykorzystywanie repozytoriw cyfrowych

Wprowadzenie do historii cyfrowej

4. Wykorzystywanie repozytoriw cyfrowych

5. Archiwa spoeczne i oddolna digitalizacja

5. Archiwa spoeczne i oddolna digitalizacja

Wprowadzenie do historii cyfrowej

5. Archiwa spoeczne i oddolna digitalizacja

Wprowadzenie do historii cyfrowej

5. Archiwa spoeczne i oddolna digitalizacja

6. Wyszukiwanie penotekstowe w archiwum cyfrowym i text mining

6. Wyszukiwanie penotekstowe w archiwum cyfrowym i text mining

Wprowadzenie do historii cyfrowej

6. Wyszukiwanie penotekstowe w archiwum cyfrowym i text mining

Wprowadzenie do historii cyfrowej

6. Wyszukiwanie penotekstowe w archiwum cyfrowym i text mining

Wprowadzenie do historii cyfrowej

6. Wyszukiwanie penotekstowe w archiwum cyfrowym i text mining

Wprowadzenie do historii cyfrowej

Wprowadzenie do historii cyfrowej

Wprowadzenie do historii cyfrowej

Wprowadzenie do historii cyfrowej

Wprowadzenie do historii cyfrowej

8. Instytucje pamici w kulturze cyfrowej

8. Instytucje pamici w kulturze cyfrowej

Wprowadzenie do historii cyfrowej

8. Instytucje pamici w kulturze cyfrowej

Wprowadzenie do historii cyfrowej

8. Instytucje pamici w kulturze cyfrowej

9. Domena publiczna i jej blokowanie

9. Domena publiczna i jej blokowanie

Wprowadzenie do historii cyfrowej

9. Domena publiczna i jej blokowanie

10. Historiografia poza drukiem

10. Historiografia poza drukiem

Wprowadzenie do historii cyfrowej

10. Historiografia poza drukiem

Wprowadzenie do historii cyfrowej

11. Wizualizacje historia poza tekstem

Wprowadzenie do historii cyfrowej

11. Wizualizacje historia poza tekstem

12. Nowoczesne czasopisma naukowe online i open access

12. Nowoczesne czasopisma naukowe online i open access