Mineralogia i petrografia

mgr in. Anna Chmurzyska

Kontakt
pok. 22, budynek A-0
tel. (12) 617- 41- 42
e-mail: aneczka3b@poczta.fm
Terminy zaj
Pi zaj wiczeniowych po 4 godziny
lekcyjne (3,5 godziny zegarowe)
pierwsze ...
drugie ...
trzecie ...
czwarte ...
pite ...
Krystalografia: elementy symetrii, klasy
symetrii, ukady krystalograficzne
Wasnoci fizyczne mineraw
Optyka - budowa i obsuga mikroskopu
polaryzacyjnego, preparaty, tok bada
mikroskopowych, pokaz cech
mikroskopowych
Zajcia 1
Kolokwium nr 1: tok bada
mikroskopowych, wasnoci fizyczne
mineraw
Rudy (Cu, Zn, Pb, Fe, Ni, Cr, As, Mn,
polimineralne)
Mineray skaotwrcze ska magmowych
Zajcia 2
Kolokwium nr 2: rudy, mineray
skaotwrcze
Skay magmowe
Mineray skaotwrcze ska osadowych
Zajcia 3
Kolokwium nr 4: skay magmowe,
mineray ska osadowych
Skay osadowe (okruchowe, chemiczne,
organogeniczne)
Zajcia 4
Kolokwium nr 5: skay osadowe
Mineray i skay metamorficzne
Zajcia 5
Warunki zaliczenia
obecno (dopuszczalna jedna nieobecno)
4 kolokwia (uzyskanie redniej z kolokwiw
przynajmniej 51%)
6 sprawozda z opisu makro i mikroskopowego
mineraw i ska:
- opis makroskopowy rud i mineraw rudnych
- opis mikroskopowy mineraw skaotwrczych ska
magmowych
- opis mikroskopowy ska magmowych
- opis mikroskopowy mineraw skaotwrczych ska
osadowych
- opis mikroskopowy ska osadowych
- opis mikroskopowy ska metamorficznych
Literatura
Przewodnik do petrografii praca zbiorowa pod red.
A. Maneckiego i M. Muszyskiego, Krakw 2008.
Mineralogia i petrografia E. Liber-Madziarz, B.
Teisseyre, Wrocaw 2002.
Mineralogia i petrografia dla grnikw
L. Chodyniecka, W.Gabzdyl, T. Kapuciski, Katowice
1993.
Mineralogia oglna - A. Bolewski, J. Kubisz, A.
Manecki, W. abiski, Warszawa 1990.
Petrografia - A. Bolewski, W. Parachoniak, Warszawa
1990.
ZAJCIA 1
Cechy mineraw
krystalografia
wasnoci fizyczne mineraw
budowa i obsuga mikroskopu
tok bada mikroskopowych
Podjcia podstawowe
MINERALOGIA- to nauka zajmujca si
badaniem mineraw. Gwnym zadaniem
mineralogii jest poznanie budowy wewntrznej
minerau, morfologii jego krysztaw, genez,
wystpowaniem, asocjacjami oraz chemizmem.
PETROGRAFIA - nauka o skaach, zajmuje si
skadem i waciwociami fizycznymi i chemicznymi
ska.
SKAA - to zesp mineraw (jeden, kilka), powstay
na skutek geologicznych lub kosmologicznych
procesw.
MINERA pierwiastek, zwizek lub jednorodna
mieszanina pierwiastkw lub zwizkw
chemicznych, w warunkach normalnych o staym
stanie skupienia, powstaa w wyniku procesw
geologicznych lub kosmologicznych.
KRYSZTA ciao o uporzdkowanej
budowie wewntrznej, w ktrym atomy
lub jony rozmieszczone s w wzach
tzw. sieci krystalicznej.
Definicja minerau i krysztau
Elementy symetrii krysztau
Proste elementy symetrii:
o symetrii - obrt
paszczyzna symetrii - odzwierciedlenie
rodek (centrum) symetrii inwersja
translacja
Zoone elementy symetrii:
o inwersji
o zwierciadlana
o rubowa
odzwierciedlenie polizgowe
jest to prosta przechodzce przez rodek krysztau,
wok ktrej nastpuje przy obrocie powtrzenie
identycznych pooe okrelonego motywu
powierzchni lub struktury krysztau
Krotno osi n okrela iloraz:
gdzie:
- minimalny kt o jaki naley obrci kryszta aby
otrzyma kryszta wyjciowy
n = 1, 2, 3, 4, 6
Symbol: L
1
, L
2
, L
3
, L
4
, L
6
O symetrii

360
= n
O dwukrotna L
2
obrt o 180
o
o symetrii
180
o
180
o
obrt o 120
o
o symetriii
120
o
120
o
120
o
O trzykrotna L
3
obrt o 90
o
90
o
90
o
90
o
90
o
o symetrii
O czterokrotna L
4
obrt o 60
o
60
o
60
o
60
o
60
o
60
o
60
o
o symetrii
O szeciokrotna L
6
Wyrnia si dodatkowe typy osi
symetrii:
O polarna (biegunowa) - o, ktra czy
odmienne elementy budowy krysztau (np.
krawd i cian).
O dwubiegunowa - czy ona te same
elementy budowy krysztau.
paszczyzna, ktra dzieli kryszta na dwie
rwne czci majce si do siebie jak
przedmiot i przedmiot odzwierciedlony
Symbol: P
Paszczyzna symetrii
jest to punkt pooony wewntrz krysztau,
majcy t wasno, e kada prosta
przechodzca przez ten punkt napotyka w
przeciwlegych kierunkach, w rwnych
odlegociach te same elementy krysztau.
Centrum symetrii w krysztale moe by tylko
jeden.
Symbol: C
rodek (centrum) symetrii
O inwersji
- jest to poczenie dziaania
osi symetrii i rodka symetrii
O zwierciadlana
- jest to poczenie dziaania
osi symetrii i paszczyzny
Zoone elementy symetrii
zbir klas krystalograficznych, ktrych
krysztay daje si odwzorowa w
identycznym systemie osi wsprzdnych
(a, b, c) lub (a
1
, a
2
, a
3
, c) wybranych z
naturalnych kierunkw istniejcych na
krysztaach, narzucajcych identyczne
ograniczenia na parametry ciany
jednostkowej.
Ukad krystalograficzny
Ukady krystalograficzne
Stosunki osiowe i ktowe Ukad
krystalograficzny
kty midzyosiowe parametry ciany
jednostkowej
trjskony 90 a b c
jednoskony = = 90 a b c
rombowy = = = 90 a b c
tetragonalny = = = 90 a = b c
trygonalny
1
=
2
=
3
= 90
= 120
a
1
= a
2
= a
3
c
heksagonalny
1
=
2
=
3
= 90
= 120
a
1
= a
2
= a
3
c
regularny = = = 90 a = b = c
Ukad trjskony
W ukadzie trjskonym
osie wsprzdnych xyz nie
tworz midzy sob ktw
prostych (, , 90) a
jednoczenie parametry
odcite na poszczeglnych
osiach krystalograficznych
s rne (a b c). W
ukadzie tym krystalizuj
m.in. plagioklazy.
Ukad jednoskony
W ukadzie jednoskonym
osie krystalograficzne xyz
tworz kty: = = 90 oraz
= 60, natomiast
parametry odcite na
poszczeglnych osiach nie
s sobie rwne (a b c).
W ukadzie krystalizuj m.in.
gips, zeolity.
Ukad rombowy
Ukad rombowy ma
trzy prostopade osie
krystalograficzne xyz:
= = = 90,
natomiast parametry
odcite na
poszczeglnych
osiach nie s sobie
rwne (a b c).
W ukadzie tym
krystalizuj m.in.
topaz, baryt, aragonit.
Ukad tetragonalny
Ukad tetragonalny ma trzy
osie krystalograficzne
ustawione do siebie
prostopadle, czyli = = =
90. Parametry odcite na
osiach poziomych xy s sobie
rwne, jednak rne od
parametry odcitego na osi z
(a = b c). W ukadzie tym
krystalizuje m.in. rutyl.
Ukad trygonalny
c
Okrelany rwnie jako
romboedryczny. Skada si on z
trzech osi krystalograficznych xyz,
ktre s nachylone wzgldem
siebie pod analogicznym ktem,
lecz rnym od kta prostego.
Rwnolegocian elementarny ma
ksztat romboedru. Wszystkie
krawdzie s jednakowej dugoci,
czyli a = b = c, a kada ciana ma
ksztat rombu. W ukadzie tym
krystalizuje m.in. kwarc, hematyt,
kalcyt.
Ukad heksagonalny
Charakteryzuje si
obecnoci czterech osi
krystalograficznych x
1
, x
2
,
x
3
, le one na wsplnej
paszczynie poziomej i
przecinaj si pod ktem
120, natomiast o
pionowa jest prostopada
do paszczyzny
wyznaczonej przez osie x.
W ukadzie tym
krystalizuje m.in. grafit.
Ukad regularny
Ukad regularny ma trzy
osie krystalograficzne
xyz ustawione wzgldem
siebie prostopadle ( =
= = 90). Na osiach
tych s odcite rwne
odcinki a = b = c. W
ukadzie tym krystalizuje
wiele metali rodzimych,
siarczkw (piryt, galena),
granaty, halit.
Symetria ukadw krystalograficznych
Symetria Ukad krystalograficzny
minimum maksimum
trjskony L
1
lub C C
jednoskony L
2
lub P L
2
+ P + C
rombowy 3L
2
lub L
2
+ 2P 3L
2
+ 3P + C
tetragonalny L
4
L
4(
L
4
S
) + 4L
2
+5P+C
trygonalny L
3
L
6
S
(L
3
) + 3L
2
+ 4P + C
heksagonalny L
6
L
6
+ 6L
2
+ 7P + C
regularny 4L
3
3L
4
+ 4L
6
S
+ 6L
2
+ 9P +
C
Tok postpowania przy makroskopowym
rozpoznawaniu mineraw:
Cechy mechaniczne:
upliwo
przeam
twardo
Cechy optyczne:
barwa
rysa
przezroczysto
poysk
Inne cechy:
gsto rzeczywista
podatno magnetyczna
Cechy morfologiczne:
formy skupie
pokrj
Skupienia ziarniste ziarna o prawidowych
ksztatach bezadnie rozmieszczone w przestrzeni
Skupienia naciekowe, naloty i wykwity na
powierzchni innych mineraw lub ska (stalaktyty,
stalagmity, skupienia nerkowate)
Konkrecje powstajce wskutek skupiania si ziarn
mineraw wok pewnego orodka (kukieki
lessowe, sferosyderyty).
Formy skupienia
- wygld zbiorowisk osobnikw krystalicznych lub formwytworzonych
przez mieszaniny mineralne albo bezpostaciowe
Skupienia
ziarniste - oliwin
Skupienia nerkowate
- hematyt
Skupienia
dendrytyczne
- piroluzyt
Konkrecja - agat
Naloty
malachit i azuryt
Nacieki kalcyt, malachit
Pokrj krysztaw
izometryczny
(a b c)
ukad regularny
Przykad:
kwarc
piryt
fluoryt
- oglny ksztat krysztau charakterystyczny dla danego minerau
piryt
fluoryt
tabliczkowy
(a b c)
listewkowy
(a b c)
Pokrj krysztaw
Przykady:
skalenie
kalcyt
gips
ukad rombowy
kalcyt
gips
Pokrj krysztau
pytkowy (a b > c)
blaszkowy i useczkowy
(a b c)
ukad tetragonalny
Przykad:
miki muskowit, flogopit
muskowit
Pokrj krysztau
supkowy
(a b < c)
prcikowy (a b c)
igiekowy (a b c)
wknisty (a b c)
akwamaryn
ukad tetragonalny
Przykady:
kwarc
amfibole
akwamaryn
Barwa
mineray barwne
(idiochromatyczne)
mineray zabarwione
(allochromatyczne)
mineray bezbarwne
(achromatyczne)
kwarc
ametyst
piroksen
- uzaleniona od tego, jak cz widma wiata biaego absorbuje
badany minera
Rysa
mineray barwne barwna rysa
mineray zabarwione i bezbarwne rysa biaa
Przezroczysto
mineray przezroczyste (np. diament)
mineray przewiecajce (= pprzezroczyste, np.
chalcedon)
mineray nieprzezroczyste (np. piryt, galena)
- to zdolno minerau do przepuszczania wiata
- to barwa sproszkowanego minerau
Poysk
szklisty
(np. skalenie, oliwin)
metaliczny
(np. galena, magnetyt)
tusty
(np. kwarc na przeamie)
perowy
(np. muskowit, gips)
jedwabisty
(np. azbest)
diamentowy
(np. diament)
matowy
(np. jaspis)
poysk perowy
w muskowicie
poysk szklisty
w oliwinie
poysk matowy
w jaspisie
- zdolno minerau do odbijania wiata
upliwo
- zdolno mineraw do pkania pod wpywem uderzenia bd nacisku
na czci ograniczone powierzchniami paskimi
halit piryt apatyt rutyl
upliwo
Mineray mog wykazywa upliwo w jednym lub
kilku kierunkach, np.
upliwo jednokierunkowa miki, gips
upliwo dwukierunkowa amfibole, pirokseny
upliwo trjkierunkowa kalcyt, dolomit, halit
Niektre mineray nie wykazuj upliwoci np. kwarc.
Przeam
rwny
nierwny
muszlowy
ziemisty
zadziorowaty
wknisty
- powstaje wtedy gdy minera pka pod wpywem uderzenia wzdu
nierwnych powierzchni
Twardo
- to opr, jaki stawia on rysujcemu go ostrzu, najczciej okrela si twardo
wzgldn minerau w oparciu o skale Mohsa
Twardo Minera wzorcowy
1. Talk
2. Gips
3. Kalcyt
4. Fluoryt
5. Apatyt
6. Ortoklaz
7. Kwarc
8. Topaz
9. Korund
10 Diament
SKALA MOHSA
czyste aluminium, paznokie
- twardo ok. 2,5
szko, stal
twardo 5 - 6
mineray o twardoci
powyej 7 rysuj szko
czysta mied -
twardo 3
gwd elazny -
twardo 4 - 5
Gsto rzeczywista
Najwiksza gsto - metale rodzime (10 20 g/cm
3
)
ok. 10 g/cm
3
srebro rodzime
ok. 20 g/cm
3
zoto rodzime
Najmniejsza gsto substancje pochodzenia
organicznego
ok. 1 g/cm
3
bursztyn
Wikszo mineraw skaotwrczych ma jednak
gsto rzdu 2 - 4 g/cm
3
.
- to stosunek masy minerau do jego objtoci (bez porw)
Podatno magnetyczna
Mineray mona podzieli na 4 grupy:
silnie magnetyczne (np. magnetyt, maghemit,
pirotyn),
rednio magnetyczne (np. syderyt,hematyt,
granaty, ksenotym)
sabo magnetyczne (np. limonit, monacyt, piryt)
niemagnetyczne (np. kwarc, kalcyt, skalenie, gips).
- niektre mineray, ze wzgldu na zawarto w ich strukturze
pierwiastkw o silnych wasnociach magnetycznych tj. elazo, nikiel,
kobalt wykazuj podatno magnetyczn
Optyka - budowa i obsuga
mikroskopu polaryzacyjnego,
preparaty, tok bada
mikroskopowych, pokaz cech
mikroskopowych
Budowa mikroskopu polaryzacyjnego
Rodzaje preparatw mikroskopowych
Do bada w wietle przechodzcym
wykorzystuje si preparaty wykonane jako
pytki cienkie, preparaty proszkowe lub
preparaty orientowane.
Pytki cienkie wykonuje si z wybranych,
moliwie litych okruchw mineraw
przeroczystych lub ska o wielkoci 15x15
mm lub wikszej. Oszlifowany preparat ma
grubo 0,02 mm. Moe by przechowywany
przez wiele lat
Preparaty mikroskopowe pytki cienkie
Tok bada mikroskopowych:
1) Obserwacja preparatu przy jednym nikolu:
- Okrelenie przezroczystoci lub jej braku w
mineraach
- Okrelenie ksztatu ziaren
- Okrelenie barwy minerau oraz
pleochroizmu
Okrelenie upliwoci
Oszacowanie wspczynnika zaamania wiata
Okrelenie przeroczystoci lub jej braku
w mineraach
Mineray dzielimy na:
nieprzezroczyste np.
mineray kruszcowe
przezroczyste
np. mineray
skaotwrcze ska
magmowych
hornblenda
granat
Okrelenie ksztatu ziaren
Podzia krysztaw ze wzgldu na stopie osignicia wasnej
postaci
krysztay automorficzne (idiomatyczne, euhedralne,
wasnoksztatne) wyksztacone prawidowo. Ich ksztat (pokrj)
odpowiada waciwej im postaci krystalograficznej.
krysztay hipautomorficzne (hipidiomorficzne, subhedralne, na
wp wasnoksztatne) maj ksztat czciowo prawidowy,
waciwy swej postaci krystalograficznej; podczas gdy inne
czci tych samych krysztaw maj zarys nieprawidowy.
krysztay ksenomorficzne (allotriomorficzne, anhedralne,
obcoksztatne) ich ksztat nie odpowiada ich postaci
krystalograficznej.
Krysztay automorficzne
hornblenda
Px - piroksen
ortopiroksen
Krysztay hipautomorficzne
muskowit
tytanit
Krysztay ksenomorficzne
granat
augit
Okrelenie barwy minerau oraz
pleochroizmu
Barwa minerau - selektywna absorpcja wiata
widzialnego, zwizana z przejciem midzy rnymi
stanami energetycznymi elektronw
(chromofory jony metali przejciowych lub ziem rzadkich
w sieci krystalicznej minerau np. Cr3+ - zielony,Ti
3+ - fioletowy, Mn3+ - brunatny, Mn2+ - rowy)
Wikszo mineraw przezroczystych optycznie,
przy 1N - w pytce cienkiej jest bezbarwna
np. zielony chloryt
ty-brunatny biotyt
rowy granat
niebieski -korund
Pleochroizm
Pleochroizm (wielobarwno) jest wynikiem
zdolnoci niektrych krysztaw optycznie
anizotropowych do odmiennego
absorbowania wiata o rnej dugoci fali w
zalenoci od kierunku rozchodzenia si i od
kierunku jego drga.
Wasno t obserwujemy podczas obrotu
stolika mikroskopowego.
Pleochroizm obserwujemy WYCZNIE w
mineraach barwnych!
Pleochroizm
wasnoksztatne krysztay hornblendy wykazuj pleochroizm podczas obrotu stolikiem
mikroskopu o 90*
Pleochroizm
pleochroizm w biotycie
Pleochroizm
pwasnoksztatne krysztay chlorytu - pleochroizm
upliwo
upliwo mineraw w pytkach cienkich
przyjmuje posta szczelinek lub spka,
rwnolegych do siebie.
Mineray mog wykazywa upliwo:
jednokierunkow
dwukierunkow
Mineray mog nie wykazywa upliwoci.
upliwo dwukierunkowa
amfibol (hornblenda)
diopsyd (piroksen)
upliwo jednokierunkowa
biotyt
Brak upliwoci
oliwin
granat
Ocena wielkoci wspczynnika zaamania
wiata
- Przygotowane szlify, s zatopione w balsamie
kanadyjskim (n=1,54). W zalenoci od
wspczynnika zaamania wiata badanych ziarn
mineralnych, mona zauway pozorne
nierwnoci, ktre s wynikiem rnicy
wspczynnikw (minera - balsam kanadyjski).
- Jeli minera ma wspczynnik zaamania wiata
znacznie wikszy od balsamu, to powierzchnia
ziarna sprawia wraenie wypukej (relief dodatni),
jest chropowata, a zarysy ziarna wyranie widoczne.
Ocena wielkoci wspczynnika zaamania
wiata
- W przypadku wspczynnikw zaamania wiata
zblionych do balsamu powierzchnia minerau traci
sw wypuko (relief niewyrany lub zerowy), staje
si gadka, a zarysy ziarna s sabo zaznaczone lub
niewidoczne.
- Przy wspczynniku zaamania znacznie mniejszym
od balsamu powierzchnia ziarna wydaje si wklsa
(relief ujemny), jaszczurowata, a zarysy ponownie
wyranie widoczne.
Relief wysoki (+)
tytanit
granat
Relief redni (+)
hornblenda
Relief niski (+)
kwarc i skalenie
Relief (-)
apatyt
Tok bada przy skrzyowanych nikolach
- Izotropia i anizotropia krysztaw
- Barwy interferencyjne
- Wygaszanie wiata
- Zbliniaczenia
- Budowa zonalna
Krysztay izotropowe
- Krysztay optycznie izotropowe, to krysztay
w ktrych prdko rozchodzenia si wiata
jest staa i nie zaley od kierunku jego
rozchodzenia si (krysztay ukadu
regularnego oraz ciaa amorficzne).
- W trakcie obracania stolikiem mikroskopu
przy dwch polaryzatorach skrzyowanych
mineray izotropowe cay czas pozostaj
czarne (nie wykazuj barw interferencyjnych).
Krysztay anizotropowe
Krysztay optycznie anizotropowe to krysztay w
ktrych prdko rozchodzenia si wiata zaley od
kierunku
Podzia krysztaw optycznie anizotropowych:
- Jednoosiowe (krysztay ukadw trygonalnego,
tetragonalnego i heksagonalnego) posiadaj dwa
skrajne wspczynniki zaamania wiata
- Dwuosiowe - (krysztay ukadw rombowego,
jednoskonego i trjskonego) charakteryzuje si
je za pomoc trzech wspczynnikw zaamania
wiata
Krysztay anizotropowe
kwarc
plagioklaz
mikroklin
Barwy interferencyjne
Barwy interferencyjne s to barwy ziarna
mineralnego obserwowane przy nikolach
skrzyowanych powstajce w analizatorze.
Jest to efekt interferencji promieni
nadzwyczajnych wychodzcych z minerau
dwjomnego rnicych si faz drga
(przebyt drog optyczn), ktrych drgania
analizator sprowadza do jednej paszczyzny
umoliwiajc tym samym zjawisko ich
interferencji.
Barwy interferencyjne
Barwy interferencyjne I rzdu
szare barwy interferencyjne I rzdu w kwarcu
sanidyn (skale)
Barwy interferencyjne II rzdu
enstatyt (piroksen)
oliwin
Barwy interferencyjne III rzdu
wglany
tytanit
kalcyt
Wygaszanie wiata
Zjawisko ciemnienia wiata nastpuje w
mineraach anizotropowych wtedy, gdy
kierunki optyczne badanego minerau s
zgodne z paszczyznami drga wiata
spolaryzowanego w nikolach. Mineray
anizotropowe, badane pod mikroskopem przy
NX, czterokrotnie ciemniej wiato i
czterokrotnie rozjaniaj wiato podczas
obrotu o 360*.
Wygaszanie wiata
Mineray mog wygasza wiato:
- prosto (w pooeniach zgodnych z nitkami
krzya)
- skonie (w pooeniach przektnych do nitek
krzya)
- symetrycznie (wzgldem nitek krzya)
- faliste (najczciej spotykane w kwarcu nie
cay przekrj ziarna zaciemnia si
jednoczenie, podczas obrotu stolikiem
mona zauway jak przez ziarno przesuwa
si ciemna fala)
Wygaszanie faliste
kwarc
Zbliniaczenia
Wyrniamy zbliniaczenia pojedyncze i
wielokrotne (polisyntetyczne)
zbliniaczenia pojedyncze
zbliniaczenia wielokrotne
w jednym kierunku
zbliniaczenia wielokrotne w
dwch kierunkach
Budowa zonalna i klepsydrowa
Budowa zonalna jest nastpstwem zmiany skadu
chemicznego krysztau podczas narastania. Jest to
moliwe tylko u tych grup mineraw izomorficznych,
ktre mimo zmiany skadu chemicznego w miar
krystalizacji nie zmieniaj zasadniczo struktury a
zmianom skadu chemicznego odpowiada tylko
zmiana orientacji optycznej kta ciemniania,
pooenia osi optycznych.
Niektre mineray np. augit wykazuj swoiste
wyksztacenie przypominajce klepsydry.
Budowa zonalna w plagioklazach
Budowa klepsydrowa
klinopiroksen