ANNA CZECH

JAK tWORzy I zWIKszA MOtyWACJ (empowerment) Osb z CUKRzyC DO PROzDROWOtNyCh zAChOWA I DzIAA?
hOW tO CREAtE AND INCREAsE thE thERAPEUtIC MOtIvAtION (empowerment) fOR PRO-hEAlth bEhAvIOR AND ACtIONs Of PERsONs WIth DIAbEtEs MEllItUs?
Katedra i Klinika Chorb Wewntrznych i Diabetologii. Warszawski Uniwersytet Medyczny

stREszCzENIE: Podstawowym warunkiem codziennej, skutecznej opieki medycznej dla osb z cukrzyc jest zbudowanie aktywnego, intelektualnego oraz emocjonalnego zaangaowania do realizacji zalece leczniczych. Powinno ono mie pozytywny, oparty na zaufaniu midzy lekarzem i pacjentem charakter. Caoksztat tego rodzaju intelektualnych (edukacja) i emocjonalnych (zaufanie) uwarunkowa okreli mona mianem motywacji terapeutycznej. Zapewniaj one korzystn postrzegalno realizacji leczenia. Do tego celu potrzebne s dziaania lekarzy pozytywnie ksztatujce osobowo pacjenta, jego zdolno do radzenia sobie ze stresem, do pozyskiwania wsparcia spoecznego. Zwiksza si w ten sposb odporno psychospoeczna pacjentw. Powstaj warunki do uzyskiwania lepszej jakoci wynikw leczenia i ycia chorych na cukrzyc. Sowa kluczowe: cukrzyca, stres chorowania, komunikacja lekarz-pacjent, motywacja lecznicza. sUMMARy: One of the very essential conditions of organizing the effective, optimal medical care for persons with diabetes mellitus in the real world environment is the constitution of the active, intellectual and emotional, also social and educational engagement of the patient in the every day realization of medical recommendations. It should have the positive, based on mutual confidence between physician and patient intellectual and emotional character. The whole spectrum at such intellectual, emotional, social, educational and economical adaptations could be named as therapeutic motivation. It assures the efficient compliance. For achieving such specific aims the physician should positively influence the patient personality, his ability of coping with stresses and organizing the social support. In this way the psychosocial resistance of the patients is increasing. The conditions for better quality of therapy outcomes and life are arising. Key words: diabetes mellitus, stress of diabetes mellitus therapy, communication between physicion and patient, therapeutic motivation.

WPROWADzENIE
Motywacj terapeutyczn sprzyjajc celom cukrzycy naleaoby okreli jako zbir cech i mechanizmw psychicznych, ktre warunkuj ukierunkowanie, kontrol i spjno ludzkiego postpowania. Ujmowano j dawniej jako zbir staych cech charakteru i innych wymiarw osobowoci, np. woli, uczu, temperamentu. Istnieje wiele wymiarw (lub czynnikw) motywacji, ktre mona uj dwubiegunowo: np. rwno-

waga emocjonalna - skonno do reakcji nerwicowych; dominacja - ulego; ekspansywno - brak ekspansywnoci; bojaliwo - pewno siebie, podejrzliwo - zaufanie itd. (tab. 1). Wymiary i cechy motywacji s okreleniami przydatnymi w diagnostyce klinicznej zaburze osobowoci u chorych na cukrzyc. Lekarz zawsze powinien dy do ustalenia wiodcych cech osobowoci swojego pacjenta w celu ich wykorzystania w praktyce leczniczej.

Medycyna Metaboliczna, 2013, tom XVII, nr 2

www.medycynametaboliczna.pl

15

Okrelenie wymiarw motywacji nie stracio praktycznego znaczenia we wspczesnej praktyce lekarskiej. Szukajc si do opanowania i ograniczenia cierpie, dolegliwoci, reakcji na chorob, pacjent zwraca si do wasnej osobowoci. Moe ona mu pomc - jeli jest wartociowa; odmwi ochrony - jeli saba i uboga. Motywacja terapeutyczna to jednak o wiele wicej anieli jej wymiary. Tworz j take przekonania, a wic osobiste, zabarwione emocjonalnie opinie, pogldy i postawy, trwaa predyspozycja do okrelonych zachowa. Ulegaj one przemianom. Motywacja jest wic struktur dynamiczn. Zmienia si w wyniku cigego scalania rnych poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych mechanizmw i dowiadcze, regulujcych stosunek jednostki do siebie, do choroby, do zdrowia i do otoczenia, oraz narzucajcych samokontrol wasnego dziaania. Tak utworzona motywacja umoliwia czowiekowi uoenie wartoci i celw ycia w pewnej hierarchii. Moe ona by z punktu widzenia zada lekarza korzystna lub niekorzystna. Korzystne dla sprawnoci leczenia s: wysoki stopie zaufania, wiara w powodzenie leczenia, umiejtno widzenia choroby we waciwych proporcjach, tendencja do wsppracy z lekarzem i rodzin, a take do praktycznej adaptacji oraz do allocentryzmu i altruizmu. Wielu przewlekle chorych ludzi reguluje swoj motywacj prospoecznie. Wywouje to pozytywne dla leczenia zachowanie, przy czym jego celem moe by zaspokojenie potrzeb innych ludzi. Wspomnie naley o szczeglnych nieprawidowych odmianach. Mona mie do czynienia na przykad z motywacj niedojrza lub infantyln. Chory jest wtedy emocjonalnie uzaleniony od osb drugich, np. rodzicw, rwienikw, idoli. Rodzi to pasywno, nieporadno, bezbronno, liczenie tylko na pomoc, roszczenia. Chorzy ci nie umiej samodzielnie i dugotrwale dziaa, aby osign bardziej odlegy cel, jakim czsto jest ich zdrowie. Tak wic motywacja chorego bardzo wpywa na realizacj procesu leczenia i na jego wyniki w realnych warunkach ycia pacjentw.

w roli dobrego i sprawnego pacjenta, zapobiega reakcjom nerwicowym i negatywnym psychofizjologicznym wpywom na wyniki leczenia. Dochodzi w ten sposb do pozytywnej regulacji w strukturze i funkcji osobowoci pacjenta. Diagnostyka zaburze osobowoci Okreleniami przydatnymi w diagnostyce klinicznej zaburze osobowoci u chorych na cukrzyc s szczeglne, psychologiczne wymiary i cechy osobowoci. Lekarz zawsze powinien dy do ustalenia wiodcych cech osobowoci pacjenta w celu ich wykorzystania w praktyce leczniczej (ryc. 1A, ryc. 1B). Naley wic zawsze ustali: - do czego pacjent dy, - czy umie okreli swoje podstawowe cele yciowe i lecznicze, - czy umie zrezygnowa z doranych przyjemnoci, aby zrealizowa odlegy, ale gwny cel, - czy odczuwa motywy i zna sposoby osignicia celu, - jaka jest rzeczywista sprawno jego dziaania, - czy potrafi kontrolowa swoje zwizane z chorob pobudzenia emocjonalne, - jak zachowa si w sytuacjach dodatkowego stresu, - czy dy do podejmowania zada trudnych, czy te atwo si wycofuje, - czy skupia si na wykonywaniu istoty zadania czy tylko na zewntrznym obrazie (jak wypadnie) wykonywania zada, powstajcym w oczach innych ludzi, - czy ludzi, przedmioty i wydarzenia ocenia tylko z pozycji wasnych interesw i korzyci, czy te dostrzega potrzeby innych ludzi i angauje si w ich realizacj, - czy sprawnie przystosowuje si do zmian zachodzcych w jego bliszym i dalszym rodowisku spoecznym, - czy zachowanie przed chorob i obecnie w podobnych sytuacjach byoby zblione? U pacjenta, ktry z powodu choroby szuka ochrony, regulacja osobowoci nastawiona jest na utrzymanie stanu dotd posiadanego zdrowia. Swoist dla tej sytuacji emocj jest uczucie zagroenia, utraty sprawnoci yciowej, roli spoecznej, stanowiska, zaufania otoczenia i prestiu. Stan ten moe powodowa powstawanie agresywnych form obrony, np. w postaci nadmiernych reakcji emocjonalnych typu gniewu, draliwoci, podejrzliwoci, abnegacji. Powstaje wtedy w istocie zachowanie lkliwe, niemiae, wycofujce si, niepewne lub zoliwe, agresywne, nieufne, roszczeniowe. Wielu ludzi reguluje swoj osobowo inaczej - socjocentrycznie lub prospoecznie. Dziaania prospoeczne wynika mog take z odlegych celw osobistych. Tego typu osobowo polepsza adaptacj chorego do celw leczenia, poniewa rodzi dodatnie emocje i pozytywn motywacj.

zAbURzENIA OsObOWOCI A MOtyWACJA tERAPEUtyCzNA PACJENtW z CUKRzyC

Pacjent z cukrzyc aktualnie rozpoznan to z reguy czowiek gboko zaniepokojony o swoje ycie, o swoje plany, losy rodziny, zawodu, o przyszo. Dlatego pragnie widzie w swoim lekarzu osob, ktra nie tylko rozumie patofizjologi jego choroby, ale take jest w stanie rozwiza jego problemy emocjonalne i spoeczne, potrafi wiedz z tego zakresu praktycznie wykorzysta. Polepsza to adaptacj chorego do jego zada

16

Medycyna Metaboliczna, 2013, tom XVII, nr 2

www.medycynametaboliczna.pl

Ryc. 1A i 1b. Rnice w osobowoci pacjentw ksztatuj rny ich stosunek do dziaa leczniczych: od bardzo korzystnego do zdecydowanie negatywnego

WzbOGACONA OsObOWO

UPOlEDzONA OsObOWO

zbir wewntrznych, duchowych wartoci okrelajcych psychologiczne i spoeczne cechy jednostki moe by bogaty, samodzielny, skuteczny. KlINICzNE zNACzENIE EMOCJONAlNEJ POstAWy Osb z CUKRzyC
Mobilizacj si psychicznych do ograniczenia skutkw choroby, istniejcych w silnej i bogatej osobowoci, uatwiaj lub utrudniaj uczucia, emocje, nastroje, napdy. Istnieje kilkadziesit stanw emocjonalnych - strach, lk, przygnbienie, gniew, rado, rozpacz, wstyd, przeraenie, wdziczno, przyja, mio itd. Kartezjusz nazywa je namitnociami. Emocje s silnym czynnikiem motywacyjnym. Skaniaj do nasilenia aktywnoci lub j poraaj. Wynika to zazwyczaj z treci emocji oraz ich dodatniego lub ujemnego charakteru. Do dodatnich emocji nale na przykad te, ktre cz si z uczuciem przyjemnoci lub celowoci, a wic rado, satysfakcja ze zrozumienia sytuacji, uczucie wypenienia celu. Jednostka zazwyczaj dy do podtrzymania dopywu bodcw do tego rodzaju emocji. Do ujemnych emocji nale z kolei te, ktre wywouj przykro lub depresj; s to smutek lub lk. Osabiaj one aktywno. Zmiany motywacji i aktywnoci s psychologicznymi wykadnikami emocji. Silne emocje z reguy cz si ze zmianami w aktywnoci centralnego ukadu nerwowego, a szczeglnie autonomicznego. Mog wywoywa nawet zmiany w sprawnoci percepcji bodcw, w ruchliwoci, zmienia czynno serca i ttnic, pobudza katabolizm, np. sprzyja glikogenolizie. S to biologiczne wykadniki emocji.

Osobowo uboga, bez pozytywnych wartoci egzystencjalnych szuka sztucznego wsparcia, czsto jest antyzdrowotna

Z powodu choroby znacznemu pogorszeniu ulega sytuacja spoeczna chorego, pojawia si wiksze uzalenienie od innych, od rodowiskowych sytuacji, warunkw materialnych, sprawnoci systemu pomocy. Te nage zmiany wywouj silne emocje, zmieniaj zachowanie czowieka, ktry zachorowa. Powstaj reakcje osobowociowe i emocjonalne tworzce postawy czowieka wobec rozpoznania cukrzycy i koniecznoci cigego leczenia. Nale tutaj: 1. Fiksacja - powtarzanie cigle tych samych nieskutecznych zachowa. Rodzi to poczucie krzywdy, gniew i agresj. 2. Regresja - powrt do infantylnych form zachowania. Powstaj wtedy trudnoci w racjonalnym ujciu choroby. 3. Rezygnacja lub zaniechanie dziaa. Jest to znaczca dezorganizacja zachowania. 4. Przemieszczenie celw - zastpienie rzeczywistego celu innym. S to prby pozornego w istocie obejcia przeszkd. 5. Pseudoracjonalizacja zachowa - tworzenie pseudoargumentacji dla wyjanienia wasnych bdw. 6. Umieszczanie przyczyn zych zachowa na zewntrz, poza sob. Umoliwia to przenoszenie winy i odpowiedzialnoci na innych.

Medycyna Metaboliczna, 2013, tom XVII, nr 2

www.medycynametaboliczna.pl

17

7. Wyparcie si - niedostrzeganie zaburze i zaprzeczanie niepomylnym, chocia obiektywnym obserwacjom. 8. Tumienie zdolnoci do obserwacji. Powoduje to irracjonalne reakcje i motywy dziaania. 9. Identyfikowanie si z innymi ludmi - przenoszenie wasnych celw na dziaania innych, np. na dzieci, idoli, bohaterw. 10.Kompensacja i czsto nadkompensacja - wyrwnanie niepowodze w dziedzinie zdrowotnej osigniciami w innych sferach ycia. 11.Sublimacja - przeksztacenie niepowodze w literackie lub malarskie opisy przeciwstawnych im osigni. 12.Fantazjowanie - tworzenie zudnych wyobrae i opinii. W wyniku nieprawidowych postaw powsta mog trwalsze ju czynnociowe zaburzenia emocjonalne, a wic nerwice o rnym charakterze, czsto lkowe lub depresyjne. Do czynnikw nerwicorodnych u chorych zaliczy naley te przymus cigego kontaktu z placwkami suby zdrowia. Najjaskrawiej przejawia si on w tym, e pacjenci zaczynaj sdzi, bez rzeczywistych podstaw, e najlepszym rozwizaniem bdzie dla nich np. uzyskanie renty lub dugie i ponawiane pobyty w szpitalach lub sanatoriach. Czsto znajduje to przeciwstawny wyraz w poszukiwaniu rady u znachorw lub w zabobonie. Zamiast tendencji do jak najduszego prowadzenia penego ycia zawodowego i towarzyskiego pojawiaj si myli o koniecznoci wycofania si z dotychczasowych zaj i skupienia si jedynie na sprawach zdrowia. Chorzy, zamiast dy do przezwycienia lub obejcia pewnych ogranicze, wynikajcych ze stanu organizmu, sdz, e musz si im cakowicie podporzdkowa i nie zauwaaj, e wasne nastawienie skania ich do prowadzenia zbyt ograniczonego trybu ycia.

jemno, na sprawdzenie si wizi rodzinnych w dziaaniu (tab. 2).

tab. 2. Krgi wsparcia spoecznego dla chorego na cukrzyc. 1. Krg maestwa: wsplnota losu chorowanie i leczenie, opiekuczo, pomoc, wsplne planowanie rodziny, wychowywanie dzieci 2. Krg rodzinny: poza wspmaonkiem, dzieci, dalsi krewni udzielajcy naturalnej opieki ograniczajcej izolacj chorego 3. Krg przyjaci: kluby chorych na cukrzyc, zesp leczcy, pomoc stowarzyszenia pacjentw 4. Krg przyjaznego rodowiska pracy

zAChOWANIA RODzINNE JAKO REAKCJA NA POJAWIENIE sI CUKRzyCy

W kadym prawie przypadku zachorowania czowiek zwraca si myl i uczuciem do rodziny. Liczy na wzatab. 1. Metody radzenia sobie ze stresem chorowania na cukrzyc.

Choroba czonka rodziny stanowi moraln i etyczn, uczuciow i praktyczn prb dla tej szczeglnej grupy spoecznej. Jeli zawiedzie, powstaje sytuacja gorsza, anieli gdyby rodziny w oglne nie byo. Powstaje wtedy dodatkowy ujemny stres rozczarowania, zawodu, utraty zaufania. I odwrotnie, jeli rodzina egzamin zda, wnosi to do ycia chorego nie tylko pomoc o charakterze obiektywnym i materialnym, ale take nowe, pozytywne uczucie, satysfakcj, spenienie nadziei. Jest to bardzo potrzebne, jest naturalne. Ujawniaj si wtedy wyrazicie spoeczne funkcje rodziny, ktrej celem jest nie tylko prokreacja. Ta funkcja ma charakter podstawowy, ale trwa tylko w okresie modoci maonkw. Pniej, kiedy dzieci ju przyszyy na wiat, przemija. Nabieraj znaczenia inne - take bardzo istotne - zadania, cele i funkcje rodziny. S one wsparciem procesu leczenia i postpowania tak lekarza jak i pacjenta. Niekiedy warunkuj wrcz jego skuteczno. Zapewniaj czonkom rodziny stabilizacj, bezpieczestwo, moliwo wymiany emocjonalnej i warunkw dla rozwoju osobowoci. Rodzina peni rol psychohigieniczn, ksztatujc si psychiczn jej czonkw. Przyczynia si do ich dojrzaoci emocjonalnej, do psychicznej rwnowagi. Warunkiem jest tutaj harmonia ycia biologicznego, psychicznego i spoecznego. Rodzina

Odpowiadajce rzeczywistoci oparte na wiedzy i zrozumieniu rozpoznanie i praktyczna ocena wasnej, indywidualnej sytuacji yciowej Dokonywanie bilansu zagroe i strat oraz ustalanie planu ich eliminacji za pomoc optymalnych decyzji dotyczcych systemu leczenia, edukacji terapeutycznej, wznowienia racjonalnej postawy, wyboru moliwych zharmonizowanych celw leczenia i ycia oraz praktycznej, etapowej ich realizacji, odpowiadajcej planom yciowym i szansom pozyskania waciwych sojusznikw oraz wsparcia spoecznego w spenianiu szczeglnych praw pacjenta Partnerska, oparta na zaufaniu relacja do lekarza i zespou leczcego, uwiadomienie sobie wasnej roli w samokontroli, samo opiece oraz w sztuce bycia pacjentem Eliminacja bezradnoci, samotnoci, zaniedba, bdw w opiece nad sob samym.

18

Medycyna Metaboliczna, 2013, tom XVII, nr 2

www.medycynametaboliczna.pl

spenia te zadania usugowo-opiekucze, zapewniajc wszystkim sprawno w organizacji codziennych usug, jak wyywienie, czysto mieszkania, odziey itp. Stwarza opiek tym czonkom, ktrzy nie s samodzielni z powodu wieku, np. dzieci i starcy, chorzy i kaleki. Choroba czonka rodziny moe zaburzy lub umocni kad z tych funkcji rodziny. Zatrzymajmy si nieco nad zaburzeniami funkcji opiekuczej. Charakter sprawowanej przez rodzin opieki moe by nadmierny, niedostateczny lub racjonalny. Opieka nadmierna czy si z nadmiarem czuoci, a jednoczenie ze zbyt daleko posunit kontrol i ograniczaniem swobody. Opieka nadmierna moe prowadzi do deformacji osobowoci, do braku odpowiednich reakcji moralnych i innych niekorzystnych nastpstw w zakresie zdrowia psychicznego. Niekorzystna jest rwnie opieka niedostateczna. Wpywa ona ujemnie na adaptacj do choroby, ponia godno chorego, zwaszcza jeli nie zapewnia odpowiednich warunkw materialnych oraz nie zaspokaja potrzeby bezpieczestwa. Dotyczy to w szczeglny sposb maonkw, z ktrych jedno zachorowao. Zdolno przeksztacenia dotychczasowej rodzinnej interakcji w nowy typ wzajemnych zalenoci uwarunkowana jest cechami indywidualnymi partnerw oraz poziomem trudnoci zawartych w sytuacji choroby. Niektre maeskie ukady umacniaj si, funkcjonuj lepiej ni dotychczas, odkrywaj niewykorzystywane dotychczas sposoby wzajemnych relacji. Czciej jednak powstaj zmiany, naruszajce dotychczasow spjno. Partner
tab. 3. Osiganie lepszej jakoci ycia i wikszej siy yciowej.

chory cierpi wskutek niezaspokojenia wielu potrzeb, partner zdrowy - wskutek zmienionej sytuacji take traci moliwo ich realizowania. Lekarz powinien dziaa w tej sytuacji na rzecz wytworzenia nowego ukadu w maestwie. Jego podstaw sta si moe rozwijanie potrzeby opieki i postawy prospoecznej i opiekuczej. Jake szkodliwe s, a jednak czste, przypadki emocjonalnego odrzucenia chorego partnera, wzajemnej dezaprobaty, a nawet wrogoci. S to sprawy, znane kademu lekarzowi klinicycie, ktry w swej pracy zawodowej obserwuje przemiany w ukadach partnerskich swoich pacjentw. Widzi on, jak wiele w tych sytuacjach zaley od sfery osobowoci i kultury, od wartoci reakcji emocjonalnej. Dla penej jasnoci naley zaznaczy, e nawet w maestwach, w ktrych obydwaj partnerzy s zdrowi, okoo 30% zwizkw wykazuje zaburzenia i osabienie wizi emocjonalnej. Liczba par konfliktowych gwatownie ronie w przypadku maestw, w ktrych jeden z partnerw staje si chory. Pojawia si tu trudne zadanie dla lekarza, jeszcze trudniejsze dla pacjenta. W postpowaniu lekarskim od samego pocztku musi istnie prewencja tych zmian (tab. 3). Niski poziom edukacyjny chorego, niski stopie inteligencji, zniedoenie umysowe i fizyczne - w takich przypadkach konieczne jest klarowne organizowanie celw leczenia, ich liberalizacja, nastawienie leczenia na zapobieganie ostrym metabolicznym powikaniom cukrzycy, przekazywanie tylko prostych ale zasadniczych informacji, schematyczny i pogldowy sposb edukacji.

Osoby z cukrzyc przez stosowanie indywidualnych programw prewencji i leczenia obejmujcych cao wpyww cukrzycy na niepowtarzalne cele i plany yciowe jednostki - pacjenta, na jej indywidualne mierniki zdrowia biologicznego i psychospoecznego, na jej funkcjonowanie spoeczne W zwikszeniu siy yciowej osb z cukrzyc konieczne jest wykorzystanie osigni wszystkich stref dziaa medycznych i opiekuczych, a take innych nauk wsppracujcych z opiek medyczn - psychologii, socjologii, pedagogiki specjalnej, nauki o organizacji, prawa, ekonomii Lekarze i pacjenci ujmujcy proces leczenia i wszystkie aspekty realnego ycia jednostki, jej aspiracje i potencja osobisty jako cao, d do zharmonizowania celw i metod klinicznych z potrzeb ulepszania poziomu jakoci ycia, uzyskania samorealizacji i osobistego szczcia, do emancypacji spoecznej - bardziej skutecznie zwikszaj si yciow pacjentw Redukcjonizm zmniejsza skuteczno opieki diabetologicznej, ujcie caociowe (holizm) j zwiksza Potrzebne jest: przeciwdziaanie lkowi, znueniu, depresji, frustracji, zagubieniu sensu ycia przez wyksztacenie twrczego podejcia do problemw zwizanych z cukrzyc, zwikszenie psychicznej odpornoci pacjenta przez uwiadomienie mu mechanizmw zjawisk zwizanych z chorob, przysposobieniem do roli pacjenta, wyzwolenie kreatywnoci w stosunku do swojej osoby, zbudowanie i wzmocnienie kontaktu chorego z sob samym i z otoczeniem, nastawienia altruistycznego zamiast egoistycznego, umoliwienie podejmowania zada wanych z punktu widzenia spoecznej roli pacjenta, osigania poczucia dobrej jakoci ycia, godnoci i autonomii, eliminacja dyskryminacji spoecznej i autodyskryminacji. Medycyna Metaboliczna, 2013, tom XVII, nr 2
www.medycynametaboliczna.pl

19

Bardzo celowe jest wczenie rodziny, ssiadw lub pielgniarki rodowiskowej do kontroli chorego w domu.

EfEKty PROzDROWOtNEGO KsztAtOWANIA OsObOWOCI, EMOCJI I zAChOWA PACJENtW z CUKRzyC

W personalistycznie ujmowanym planie leczenia cukrzycy dy si do przeobrae osobowoci i emocjonalnoci korzystnych dla osigania celw leczenia (tab. 3). Tworzy si w ten sposb skuteczniejsz terapeutycznie postaw yciow wobec cukrzycy. Wdraa si postaw, ktr mona okreli nastpujco - Nie lkaj si, - Umiejtnie rad sobie ze stresem spowodowanym cukrzyc, - Moesz cukrzyc skutecznie opanowa, zniwelowa jej szkodliwy wpyw, osign cele leczenia, jeli bdziesz inwestowa w swoje zdrowie, w zapobieganie i leczenie przez edukacj terapeutyczn i prowadzenie samokontroli, przez staranno, wytrwao i cierpliwo i lojalno wobec siebie, Twojego zespou leczcego, rodziny oraz przyjaci, Stan emocjonalny, nastrj i psychiczne nastawienie do trudnoci terapeutycznych mona oceni za pomoc rnych ankiet i standardw i odpowiednio korygowa zgodnie z celami leczenia. Tworzy si w ten sposb motywacj.

- wyuczyli si prostych zabiegw w sucych leczeniu - testowanie i monitorowanie wynikw w domu, sporzdzanie diety, stosowanie lekw itd.; uniezalenienia to czciowo chorych od suby zdrowia; - stosowali racjonalne i praktyczne ograniczenia yciowe narzucone przez wymogi lecznicze; - wiedzieli, ktre sfery ycia osobistego nie s dotknite chorob; - wytworzyli w sobie pozytywn postaw akceptacji koniecznoci nowych potrzeb i celw; - wytrenowali reim leczniczy, speniali rol lecznicz, asymilowali prozdrowotne zachowania; - wytworzyli korzystny, partnerski stosunek zaufania i bliskiej wsppracy pomidzy nimi a fachowymi, medycznymi opiekunami. Zesp leczcy chorego na cukrzyc musi wic dysponowa umiejtnoci interwencji w styl ycia, w formowanie zachowa prozdrowotnych chorego (2). Ustalajc plan nowego stylu ycia, naley oczywicie uwzgldni zrnicowanie osobowoci. W tym zakresie wane zadanie do spenienia ma pielgniarka lub instruktorka zaznajomiona z problematyk cukrzycy.

EDUKACJA tERAPEUtyCzNA JAKO MEtODA PRzEbUDOWy I WzbOGACENIA OsObOWOCI tERAPEUtyCzNEJ

Jak ju wspomniano, emocje zmieniaj motywacj do dziaania na rzecz zaspokojenia potrzeb bdcych ich przyczyn, np. biologicznych (popdy) lub potrzeb wyszych, np. zdrowotnych, poznawczych lub kulturowych (napdy). Nie zaspokojona potrzeba jest motywem, ktry wywouje rozpoczcie lub kontynuowanie dziaa majcych na celu jej spenienie. Drog do spenienia celw motywacji jest edukacja terapeutyczna. Obejmuje ona take tworzenie zmian w osobowoci pacjenta sprzyjajcych realizacji potrzeb leczniczych. Edukacyjna regulacja osobowoci umoliwia psychospoeczne przystosowanie jednostki, jej ja do swoich biologicznych i metodycznych warunkw i potrzeb, a take do otoczenia, do rodowiska wewntrznego i zewntrznego. Jak wiadomo, to przystosowanie moe mie charakter regulacji egocentrycznej, a wic takiej, ktra wycznie zmierza do ochrony lub wzrostu wasnego ja. U jednostki, ktra z powodu np. choroby szuka ochrony, regulacja osobowoci nastawiona jest na utrzymanie stanu dotd posiadanego zdrowia. Swoist dla tej sytuacji emocj jest uczucie zagroenia, utraty sprawnoci yciowej, roli spoecznej, stanowiska, zaufania otoczenia i prestiu. Stan ten moe powodowa powstawanie agresywnych form obrony, np. w postaci nadmiernych reakcji emocjonalnych typu gniewu, draliwoci, podejrzliwoci, abnegacji. Egocentryczna osobowo zdolna jest poznawa i widzie wiat

KsztAtOWANIE POzytyWNEJ MOtyWACJI

Jak to wynika z przegldu socjologicznych problemw, jakie rodz si z faktu chorowania na cukrzyc, zawsze istnieje konieczno zwikszania yciowej sprawnoci pacjentw i skutecznoci ich dziaania. Mona by w tym zakresie wymieni nastpujce sposoby praktycznego oddziaywania: 1. Przekazanie chorym konstruktywnych schematw poznawczych, umiejtnoci motywacji do dziaa na rzecz celw leczniczych. S to programy edukacji zdrowotnej, samokontroli, rehabilitacyjne, samopomocowe i inne. Mog one podsuwa choremu nowe wartoci yciowe. 2. Wytworzenie w myleniu chorych idei dominujcych, zwizanych z gwnymi celami yciowymi i leczniczymi. 3. Skierowanie osobowoci w stron prospoeczn, wytworzenie gotowoci do dodawania odwagi innym. 4. Nastawienie zadaniowe motywacji. W zakresie dziaa edukacyjnych naley dy do tego, by chory i jego rodzina: - zrozumieli istot choroby, jej objawy i cele leczenia;

20

Medycyna Metaboliczna, 2013, tom XVII, nr 2

www.medycynametaboliczna.pl

tylko z punktu widzenia indywidualnego interesu jednostki. Rzutuje to na treci mylenia - czowiek jest wcignity tylko w swoj aktualn sytuacj i plany na blisk przyszo w szukaniu skutecznych, ale tylko doranych sposobw dziaania. Z punktu widzenia celw leczenia cukrzycy egocentryczna regulacja osobowoci jest niekorzystna.

zWIKszANIE ODPORNOCI PsyChOsPOECzNEJ

Przeobraenia w spoecznej i ekonomicznej sytuacji pacjenta, niepewno rokowania i egzystencjalny lk s przyczyn potnych, chocia czsto mao uwiadamianych zaburze. Konieczne jest odpowiednie, wczesne rozpoznanie, prewencja i leczenie. Potrzebne do tego celu jest pene uwiadomienie sobie przez pacjentw i ich lekarzy 5 gwnych zasad ograniczania lub eliminacji tych zaburze. Oto one: 1. W przewaajcej mierze opieka diabetologiczna polega na samoopiece i samokontroli oraz decyzjach samego pacjenta z cukrzyc opartych na terapeutycznej edukacji, indywidualnym stylu jego ycia i wspycia z innymi, z rodzin, lekarzem i zespoem medycznym. Zale one take od zdolnoci pacjenta do radzenia sobie z tysicami stresw, od inteligencji poznawczej i emocjonalnej, od potrzeb i moliwoci ekonomiczno-spoecznych. 2. Socjologicznie skuteczna opieka diabetologiczna wymaga 2 rodzajw umiejtnoci: a) racjonalnego radzenia sobie ze szczeglnymi sytuacjami za pomoc metod samoopieki oraz b) umiejtnoci realizacji rozwizywania problemw i stresw w wywoujcym rne napicia, zoonym trybie ycia codziennego. 3. Wybory i decyzje lecznicze pacjentw zale take od celw i potrzeb rodzinnych oraz spoeczno-kulturowych zalenoci te naley uwzgldni w procesie samoopieki i leczenia. 4. Zaburzenia w emocjach bardzo silnie mog podkopa aktywno w samoopiece. Ich leczenie i usuwanie poprawia wyniki kontroli metabolicznej istnieje ciga potrzeba psychospoecznego wsparcia i konsultacji. 5. W ksztatowaniu kompleksowego metabolicznego i psychospoecznego ujcia pomocy medycznej powinni angaowa si wszyscy czonkowie zespow leczniczych lekarze, inny personel medyczny, edukatorzy i pacjenci. Przynosi to popraw kontroli cukrzycy i osiganie lepszej jakoci ycia.

zAAMANIA PsyChOEMOCJONAlNE zEsP WyPAlENIA OsObOWOCI

Co to jest zesp wypalenia osobowoci? Pojcie wypalenia powstao pierwotnie dla okrelenia sytuacji

dotyczcej zawodowej pracy i kariery yciowej pracoholikw. S to takie sytuacje, kiedy bardzo zaangaowany w proces kariery i pracy czowiek samotnie podejmuje coraz wicej zada, pracuje coraz wicej ponad siy. Z tego powodu popenia bdy, traci koncentracj, staje si wyczerpany, nie odczuwa zadowolenia z pracy i ze swojej yciowej sytuacji. Reaguje zobojtnieniem - albo gorzej - depresj wzgldem otoczenia. Stan taki wpdza go niekiedy w uzalenienia (np. od alkoholu). Przestaje te odczuwa rado, nadziej, zadowolenie z ycia i pracy, traci kontakt z przyjacimi. Nie umie jednak przeorganizowa swojego planu yciowego, popada w psychoemocjonalne i intelektualne, yciowe odrtwienie, depresj - w zesp wypalenia osobowoci. Wedug wasnych analiz zesp wypalenia osobowoci pojawia si do czsto - moe dotyczy (okresowo) 10-30% osb z cukrzyc. Maj oni z reguy znacznie podwyszony poziom glikowanej hemoglobiny (HbA1C). Czsto s to modzi ludzie, ale zesp wypalenia moe dotyczy osb w kadym wieku. Niekiedy przyjmuje on posta psychicznej reakcji konwersyjnej - pacjent ucieka od problemw leczenia cukrzycy zajmujc si rnymi zastpczymi sprawami, metodami medycyny nieracjonalnej, pojawi si moe anoreksja (jadowstrt) lub bulimia (napadowa aroczno). Powstaniu zespou wypalenia terapeutycznego mog sprzyja take rne przyczyny zewntrzne, jak np. utrudnienie w dostpie do sprawnej i budzcej zaufanie opieki lekarskiej. Sytuacje te sprzyjaj powstawaniu powika cukrzycy. Mona sdzi, e zesp wypalenia osobowoci jest jednym z wanych powodw niedostatecznych jakociowo wynikw opieki diabetologicznej i upoledzeniu jakoci ycia. Musi by wic leczony. W tym zakresie mona przedstawi 6 kierunkw dziaa: 1. Konieczne jest wczesne rozpoznanie zespou wypalenia osobowoci - uwiadomienie pacjentowi, e jest on przyczyn wielu trudnoci w leczeniu. 2. Ustalenie na nowo silnego, partnerskiego i przyjacielskiego zwizku z lekarzem i zespoem medycznym, odcienie od stresw, odpoczynek i rekreacja. 3. Wynegocjowanie midzy lekarzem a pacjentem nowych, realistycznych, indywidualnych celw leczenia (np. wysokoci glikemii, HbA1C itd.). 4. Przeanalizowanie przyczyn powstawania wrogoci w stosunku do kontroli cukrzycy i opieki diabetologicznej - w celu ich usuwania. 5. Optymalizacja wsparcia spoecznego - uzyskanie lepszego zrozumienia i pomocy ze strony rodziny, przyjaci, innych chorych na cukrzyc, ssiadw, spoecze-

Medycyna Metaboliczna, 2013, tom XVII, nr 2

www.medycynametaboliczna.pl

21

stwa itd., niekiedy zmobilizowanie si do altruistycznej pomocy innym. 6. Zaangaowanie na nowo pacjenta w aktywne rozwizywanie swoich problemw - dlaczego wyniki s niezadawalajce, czy powstay nowe okolicznoci yciowe i medyczne, czy pacjent potrzebuje obserwacji w specjalistycznym orodku, czy styl ycia powoduje trudnoci w leczeniu, czy na leczenie wpywa sytuacja materialna, trudnoci w pracy, dodatkowa choroba? Waciwe podejcie i zastosowanie powyej opisanych sposobw dziaania z reguy usuwa zesp wypalenia osobowoci - daje odrodzenie w leczeniu i w yciu.

PODsUMOWANIE
Diabetologia potrzebuje pozytywnej psychologii Kady lekarz musi by psychologiem, potrzebuj tego osoby z cukrzyc lekarz i pacjent potrzebuje psychologii pozytywnej 2 rodzaje psychologii Psychologia negatywna Zagroenia militarne ubstwo, niedostatek bezrobocie wrzenie spoeczne autorytaryzm przestpczo, przemoc dyskryminacja, agresja rozwody molestowanie dzieci dezorganizacja pesymizm depresja ostatnie 20 lat 46 000 artykuw, o radoci tylko 400 (Myers, 2000) wiktymologia przesadna Psychologia pozytywna Psychologia wartoci yciowe pozytywna samoocena - jestem wyjtkowy szczcie, jako ycia budowanie silnych stron ludzi, cnoty yciowe dobrostan fizyczny i psychiczny

holistyczna opieka terapia Osoby Przewlekle Chorej Cukrzyca

5. Chapman A. H.: Leczenie zaburze emocjonalnych. PZWL, Warszawa, 1973. 6. Cohen T., Lazarus R. S.: Coping with the stress of illnes. (W:) Health Psychology - A handbook of theories, applications and challenge of psychological approach to the health care system. G. G. Stone, i inni (red.), C. A. Jossey - Bass, San Francisco, 1979. 7. Craig A. R., Franklin J. A., Andrews G.: A scale to measure locus of control of behaviour, Br. J. Med. Psychol., 1984,57, 173. 8. Guilbert J. J.: Zarys pedagogiki medycznej. (Tum. z francuskiego), PZWL, Warszawa, 1983. 9. Hessen-Klemens L.: Poznawcze uwarunkowania zachowania si wobec wasnej choroby, Ossoliineum, Wrocaw, 1979. 10. Jarosz M.: Psychologia Lekarska, PZWL, Warszawa, 1983. 11. Johnson G. T., Goldfinger E. S. (red.): Harvard Medical School Health Letters Book, Harvard, University Press, Cambridge, Mass London, 1981. 12. Kozakiewicz M. (red.): Wybrane zagadnienia poradnictwa maeskiego i rodzinnego, PZWL, Warszawa, 1985. 13. Reykowski J.: Z zagadnie psychologii motywacji, PZWSz, Warszawa, 1970. 14. Reykowski J.: Osobowo jako centralny system regulacji w integracji czynnoci czowieka. (W:) T. Tomaszewski (red.): Psychologia, PWN, Warszawa, 1975. 15. Sanocki W.: Kwestionariusz osobowoci w psychologii, PWN, Warszawa, 1978. 16. Szczepaski J.: Sprawy ludzkie, Czytelnik, Warszawa, 1980. 17. Tato J., Trippenbach T.: Nauczanie chorych na cukrzyc jako metoda leczenia, Pol. Tyg. Lek., 1982, 37, 1599. 18. Vaillant G. E.: Adaptation to life, Little, Brown Co., Boston, 1977. 19. Wohl M. G. (red.): Longterm illness, W. B. Saunders Co., Philadelphia-London 1959. Ziemska M. (red.): Rodzina i dziecko, Wyd. III PWN, Warszawa, 1986.

PIMIENNICtWO
1. Adamski F.: Socjologia maestwa i rodziny. PWN, Warszawa, 1984. 2. Assal J. Ph., Berger M., Gay N., Canivet J. (red.): Diabetes Education - how to improve patient education, Excerpta Medica, Amsterdam, Oxford, Princeton, 1983. 3. Begemann H. (red.): Patient und Krankenhaus, Urban und Schwarzenberg, Munchen, 1976. 4. Bizo Z.: Spoeczno lecznicza. (W:) Terapia grupowa w psychiatrii H. Wardaszko-yskowska (red.), PZWL, Warszawa, 1979.

22

Medycyna Metaboliczna, 2013, tom XVII, nr 2

www.medycynametaboliczna.pl