SKAUT

H A RCER SKIE PI S M O H I S T O RY C Z N E TARNW, ROK V, NR 2 [22], CZERWIEC 2010 r.

I S S N 18 9 8 7 7 2 9

Okadka czasopisma Na Tropie redagowanego w Londynie przez Ignacego Ponk w latach 195691

egzemplarz bezpatny

Marian Miszczuk

IGNAC HARCMISTRZ IGNACY PONKA

(19042000) cz. I.

Dziki harcerstwu spotkaem wielu niezwykych ludzi, ktrzy wywarli wpyw na moja postaw yciow. Jednym znich by harcmistrz Ignacy Ponka, ktrego zwano popularnie Ignacem. By rzadkim typem niezomnego czowieka i nauczyciela cakowicie oddanego sprawom wychowania inauczania. By niezwykle pracowity, konsekwentny, uczciwy ibezinteresownie oddany modziey. Zsukcesw szkolnych swoich uczniw, apotem zawodowych swoich wychowankw czerpa wielk satysfakcj ienergi do pracy. Czsto powtarza: To co zalecasz innym, wykonuj sam dokadnie.
Marian Miszczuk

Brzozw Ignacy Ponka urodzi si 24 listopada 1904 roku wJasienicy Rosielnej, pow. Brzozw w rodzinie chopskiej. Jego rodzice: ojciec Wojciech, matka Karolina z domu

Leniak, mieli dziewicioro dzieci, zktrych Ignacy by najstarszy1. W Jasienicy ukoczy szkol powszechn i3wrzenia 1916 roku zda egzamin wstpny do Cesarsko-Krlewskiego Gimnazjum klasycznego w Brzozowie, ktre powstao w1909 roku. Wtedy wIklasie rozpoczo nauk 74 uczniw. Wroku szkolnym 1916/1917 do zakadu, jak wwczas pisano, uczszczao 192 uczniw. Panowaa oglna bieda, oczym wiadczy moe fakt, i uczniowie zwolnieni byli z obowizku noszenia przepisanego mundurka szkolnego , a a 24 uczniw zwolnionych byo z opat szkolnych2. Pierwsz klas Ignacy ukoczy jako chlubnie uzdolniony. Jego najbliszym koleg, z ktrym siedzia w jednej awce by Stanisaw Kapiszewski. Zrodzin Kapiszewskich poczyy modego Ignaca bliskie wizi. Przez jaki czas mieszka unich ijak pisa: przez ojca Henryka iStanisawa byem uwaany za trzeciego syna3. Przyja tak nazwa mona dozgonn. Skauting w Brzozowie zosta zawizany 31 stycznia 1912 roku przez skautw sanockich4. Rzeczywista praca rozpocza si dopiero we wrzeniu 1912 roku, gdy pierwszym druynowym zosta profesor gimnazjum Karol Kautski. Od stycznia 1913 roku wspierali IDruyn Skautw im. R. Traugutta skauci zSanoka, ktrzy raz na
1

Rodzice Ignacego Ponki n r 2 [2 2] S K AU T s t r. 2

Relacja ustna Wojciecha Ponki (syna Ignacego) zdnia 27 lutego 2009 r. 2 Sprawozdanie Dyrekcji C.K. Gimnazjum w Brzozowie za rok szkolny 1916/17, Miejsce Piastowe [1917], s. 34, 42 3 Archiwum Mariana Miszczuka (AMM). List I. Ponki do J. Rossmana, Londyn 24 kwietnia 1983 r. 4 Przegld ruchu. Brzozw, Skaut, Lww 1912, nr 10, s. 15

I Brzozowska Dryyna Harcerska w 1921 r. W rodku dyrektor Sebastian Flizak i ks. Roman Godowski. Z tyu za nimi druynowy I. Ponka

miesic pieszo pokonywali tras Sanok-Brzozw i prowadzili zajcia5. W sierpniu 1914 roku kilku starszych skautw wstpio do Legionw, acay sprzt przekazano przechodzcemu przez Brzozw oddziaowi strzelcw. W rezultacie na 17 miesicy praca skautowa zamara. Wlutym 1916 roku powrci zwojska austriackiego profesor Kautski iodrodzi prac skautow. Wkrtce druyna liczya 75 czonkw. Wczasie wojny wgimnazjum nie prowadzono zaj zwychowania fizycznego dla uczniw: jedynym polem dla rozwoju cielesnego bya organizacja skautowa6. Do tej wanie I Brzozowskiej Druyny Skautowej im. Romualda Traugutta, I. Ponka wstpi w listopadzie 1916 roku. Wlutym 1917 roku Henryk Kapiszewski, ucze klasy VII, skaut od listopada 1913 roku mianowany zosta druynowym izreorganizowa druyn: podjto prace wewntrzn poprzez pogadanki i egzaminy oraz zewntrzn poprzez wiczenia cielesne iwycieczki7.W kocu roku szkolnego 1916/17 druyna liczya 69czonkw podzielonych na 6 zastpw. W okresie suby H. Kapiszewskiego w armii austriackiej od maja 1917 do listopada 1918 roku druyn prowadzi Marian Wierzbiaski. Po powrocie z wojska Kapiszewski utworzy wpocztkach listopada 1918 roku hufiec brzozowski, ktry liczy 93 harcerzy w 2 druy5

nach istan na czele Obwodu Skautowego, ktry obejmowa druyny mskie i eskie z Brzozowa, Krosna, Sanoka iZagrza. Obwd podlega Okrgowej Komendzie Skautowej wKrakowie. Od jesieni 1918 roku I.Ponka prowadzi druyn w szkole powszechnej w Domaradziu. 3 maja 1919 roku Obwd liczcy 180 harcerek iharcerzy wzi udzia wwielkim obchodzie Konstytucji 3 Maja, w czasie ktrego odbyo si przyrzeczenie harcerskie i rozdano po raz pierwszy w Brzozowie krzye harcerskie8. Po wakacjach 1919 roku Obwd przesta istnie poniewa starsz modzie powoano do wojska. Pozostaa jedna druyna mska prowadzona przez H. Kapiszewskiego. Druyna wchodzia wwczas w skad Mskiej Chorgwi Lwowskiej ZHP. Wlipcu 1920 roku Kapiszewski zgosi si na ochotnika do wojska polskiego, przekazujc Ponce 1 BDH im. R. Traugutta, ktry prowadzi j od 1 sierpnia 1920 do 3 wrzenia 1924 roku. Jak pisa: Gdy zostaem samodzielnym druynowym, Pana Tadeusza, ojca Henryka, uwaaem za opiekuna druyny izkadym problemem zwierzaem si iprosiem oporad. Urzdza znami przedstawienia teatralne idziaa jak najlepszy opiekun-przyjaciel9. Wraz z druyn Ignacy bra udzia w trzydniowym Zlocie Harcerstwa
8

Zycia skautw. Brzozw, Skaut, Lww 1913, nr 13, s. 206 6 Sprawozdanie Dyrekcji C.K. Gimnazjum, op. cit., s. 35 7 Ibidem, s. 36

Brzozw, Skaut, Lww 1919, nr 1318, s. 40. Archiwum Mariana Miszczuka (AMM), Wykaz harcerskiej suby H. Kapiszewskiego, wycig zksieczki subowej, mps., s. 1 9 AMM. List I. Ponki do J. Rossmana, Londyn 24 kwietnia 1983 n r 2 [2 2] S K AU T s t r. 3

Lwowskiego, ktry odby si wdniach od 30 czerwca do 2 lipca 1921 roku. WZlocie wzio udzia 5000 harcerzy iharcerek zcaej Polski. Dla wszystkich uczestnikw niezapomnianym przeyciem by przemarsz przez centrum Lwowa. Wkrtce po Zlocie Ponka poprowadzi pierwszy w druynie kurs zastpowych, w ktrym wzio udzia 5chopcw. Zaraz po zlocie uczestniczy w miesicznym kursie instruktorskim Mskiej Chorgwi Lwowskiej ZHP wUluczu nad Sanem10, ktrego komendantem by jeden zpierwszych skautw lwowskich Franciszek Usarz, aobok niego wskad komendy wchodzili ks. Gerard Szmyd, Stanisaw Hibl, Kazimierz Stojanowski iStefan Engl. Okursie tym pisa w1934 roku kpt. F. Usarz: Pod wraeniem niedawno ukoczonej wojny kad moe zbyt wielki nacisk na stron wojskow. Nastrj beztroski, waciwy tylko modym ludziom, wiadomo dobrze spdzonego czasu i zyskanie znacznych ilociowo i jakociowo umiejtnoci, oto rezultaty tego kursu, ktrego lustrator Naczelnik Gwnej Kwatery Mskiej H. Glass nie mg si nachwali11. Wkursie wzio udzia: 26 uczestnikw z wybranych odpowiedni rodowisk, celem wytworzenia znich orodkw, ktre mogyby stanowi nastpnie oparcie dla przewidywanego wzrostu liczebnego rodowisk harcerskich w Ziemi Czerwieskiej. Absolwenci tych kursw przechodzc kolejno etapy przeszkolenia
10

od 1925 r. zaczynaj zasila kadry podharcmistrzw12. Planowanie na lata, oparcie pracy oideowo zwizanych zharcerstwem instruktorw, ktrzy harcerstwo przeyli i przeszli kolejne stopnie harcerskiego wtajemniczenia, to byy podstawy siy przedwojennego ZHP. WUluczu, obok Ponki, szlify instruktorskie zdobywali Jan Wsowicz (przodownik 1923, phm./hm. 1926), Franciszek Machalski (przod. 1923, hm. 1930), Zdzisaw Doga (przod. 1922[?], phm. 1925). Wlatach 1922 i1923 I. Ponka bra udzia wkursach Mskiej Chorgwi Lwowskiej ZHP wmiejscowoci Terszw Spa k. Starego Sambora nad Dniestrem. Pierwszy kurs odby si w dniach 610 sierpnia 1922 roku i liczy a 160 uczestnikw, zczego druynowych byo 26, aprzybocznych 23. Kurs podzielony by na instruktorski izastpowych. Wilhelm Saby (Adam Sawski) na amach wydawanego w Przemylu pisma Ku witom skrytykowa przygotowanie i organizacj kursu13. Opisujc braki, da konkretne wskazwki: Celem kursu jest wyrobienie pod wzgldem wychowawczym. Kurs ma da jeden zwielu sposobw przeprowadzenia danej pracy, nie ma dawa gotowych schematw, ktrych si trzeba cile trzyma. Nie moe te nosi cech szkoy, nie ma by wykadw14.
12

J. Opacki, Chorgiew Lwowska ZHP w cyfrach, Skaut, Lww 1923, nr 6, s. 8 11 F. Usarz, Gar wspomnie osobistych 19111931, Skaut, Lww 1934, nr 1, s. 7

Sprawozdanie za rok 1926. ZHP Oddzia Lwowski, Lww 1927, s.36; J. Opacki, op. cit., podaje, e uczestnikw byo 27 z9 rodowisk 13 W. SabY, Kurs instruktorw w Spasie. Refleksje, Ku witom, Przemyl 1922, nr 10, s. 46 14 Ibidem, nr 11, s. 6

I Brzozowska Dryyna Harcerska w 1923 r. W rodku dhna Salamakwna, po prawej od niej T. Kapiszewski, na lewo I. Ponka n r 2 [2 2] S K AU T s t r. 4

Dowiadczenia zpierwszego kursu wSpasie naoyy si na narastajce w komendzie chorgwi przekonanie, e poziom pracy druyn zaley od poziomu przygotowania i wyksztacenia instruktorw. Dlatego kurs w 1923 roku by znacznie staranniej przygotowany iobsadzony przez 6 podharcmistrzw i 4 przewodnikw. Komendantem kursw instruktorskich by phm. Stanisaw Sielecki. Wkocu 1923 roku druyny wchorgwi lwowskiej prowadzio 3 uczestnikw kursu wUluczu i56 uczestnikw kursw spaskich, ajedynie 8 druyn prowadzonych byo przez harcerzy, ktrzy nie przeszli kursw instruktorskich15. Dowiadczenie wpracy wdruynie iodbycie odpowiednich kursw instruktorskich spowodowao, e 28 maja 1923 roku Ignacy Ponka zosta przez Naczelnictwo ZHP mianowany przodownikiem. W roku szkolnym 1923/1924 brzowska druyna liczya 60 czonkw idzielia si na 6 zastpw. Co tydzie odbyway si zbirki zastpw, araz wmiesicu zbirka druyny. Posiadaa ona: wietlic rzdzona wasnymi siami, czyli harcwk, wbudynku Sokoa I, a inwentarz druyny stanowiy urzdzenie wietlicy, biblioteka liczca 450 ksieczek, 2 stoy, 2 szafy, biurko, 1 warsztat stolarski z narzdziami i oprcz tego uywa druyna do pracy warsztatu stolarskiego gimnazjalnego. Z rzemios uprawiano wtym roku stolarstwo iintroligatorstwo16. Dochody zdziaalnoci tych warsztatw zasilay kas druyny, ktra nie otrzymywaa adnych dotacji. Opiekunem druyny by Jzef Szczudowski nauczyciel przyrody. Dziki wsparciu Tadeusza Kapiszewskiego, ojca Henryka iStanisawa, Ignac zorganizowa Koo Przyjaci Harcerstwa, ktre przez kilka nastpnych lat byo uwaane za jedno z lepiej dziaajcych. Wwczas spoeczestwo nie kwapio si do wspierania harcerstwa. W1926 oku zdziaajcych 83 druyn mskich i40 eskich tylko przy 23 dziaao KPH. W dniach 39 lipca 1924 roku Ignacy Ponka bra udzia wIZlocie Narodowym na Siekierkach pod Warszaw. Reprezentacja lwowska liczya 320 uczestnikw, w tym 15 instruktorw. Pomimo wysiku finansowego zwizanego z udziaem w Zlocie, komenda Chorgwi urzdzia take obz instruktorski koo Delatyna nad Prutem wdniach od 19 lipca do 22 sierpnia. Kurs prowadzi phm. St. Sielecki, aIgnacy by druynowym. Wobozie wzio udzia 60 uczestnikw z21 rodowisk. Lww Gimnazjum w Brzozowie byo typu klasycznego. Dlatego zdajc matur pisemn w dniach 2224 maja 1924 roku, Ignacy pisa tematy zj. polskiego, aciny igreki. Matur ustn zda 3 czerwca przed komisj, ktrej przewodniczy dr Ludwik Jaxa Bykowski, wwczas ju
15 16

Ignacy Ponka (w rodku) w 1923 r.

profesor Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie. Przed Ignacem stan wtedy wobec decyzji wyboru kierunku imiejsca studiw. Za namow phm. Stanisawa Hibla, wczesnego komendanta Mskiej Chorgwi Lwowskiej, podj studia we Lwowie. Od 1 padziernika 1924 studiowa polonistyk na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Zanotowa, e 30 czerwca 1929 roku: zdaem egzamin naukowy polonisty17. Od 1926 roku pracowa wbursie grunwaldzkiej Towarzystwa Szkoy Ludowej we Lwowie jako wychowawca izastpca dyrektora. Bursa miecia si wcentrum miasta we wspaniaej, specjalnie wtym celu zbudowanej kamienicy. TSL zakadao bursy wcelu pomocy wpodejmowaniu nauki niezamonej modziey: Koszt utrzymania na stancjach prywatnych by wysoki. Oddziaywanie gospodarzy na modzie tam mieszkajc byo czsto niewaciwe. Natomiast bursa TSL zapewniaa nie tylko lepsze warunki bytowe, ale rwnie odpowiednie wychowanie. Kierownictwo bursy utrzymywao cisy kontakt ze szko. Modzie bya przyzwyczajona do przestrzegania zasad dobrego wspycia, a zwaszcza tolerancji, poniewa w bursie spotykaa si modzie z rnych rodowisk wyznaniowych i spoecznych: inteligenckich, chop17

J. Opacki, op. cit. Sprawozdanie Dyrekcji Pastwowego Gimnazjum w Brzozowie za rok 192324, Brzozw 1924, s. 5

I. Ponka, 70 lat wsubie harcerskiej, Na Tropie. Miesicznik Modziey Harcerskiej, Londyn 1986, r. X, nr 7/8, s. 18 n r 2 [2 2] S K AU T s t r. 5

skich, zmiast iwsi18. Bursa zostaa zaoona w1910 roku w500 rocznic zwycistwa pod Grunwaldem iprzeznaczona bya dla 160 wychowankw19. Wychowawcami byli przewanie studenci lwowskich wyszych uczelni, ktrych zadaniem byo pomaganie kursantom wnauce, dbanie o czysto i porzdek. Ignacy wietnie si czu wtym miejscu, tym bardziej, e zna zpracy harcerskiej wiele elementw wychowawczych stosowanych wbursie. Do dyspozycji mia warsztaty: stolarski i introligatorski oraz izb harcersk. Biblioteka w bursie liczya ok. 2tysice ksiek. Uczniowie chtnie suchali te audycji radiowych20. Lww by kolebk polskiego skautingu ido wybuchu Iwojny wiatowej centrum dziaa organizacyjnych. Jednak wpoowie lat dwudziestych Oddzia Lwowski ZHP sta wobec powanych trudnoci. W Sprawozdaniu Zarzdu Oddziau za rok 1926 stwierdzano: Harcerstwo jest pozostawione sobie samemu! Podczas, gdy inne oddziay posiadaj swoje domy igniazda, gdy ich budet
18

M. J. michrowska, Towarzystwo Szkoy Ludowej (1891 1939), Olsztyn 1992, s. 8990 19 Owiata, Bursa Grunwaldzka: Bursa grunwaldzka dla chopcw, fot., Tygodnik Ilustrowany, Warszawa 1912(II), nr 41, s. 857; Owiata, Bursa Grunwaldzka: Nauka we Lwowie, Tygodnik Ilustrowany, Warszawa 1910 (II), nr 39, 44, 45, s. 725, 889, 995; Owiata, Bursa Grunwaldzka: Tablica pamitkowa wdwudziest pit rocznic zaoenia B.G. we Lwowie, fot., Tygodnik Ilustrowany, Warszawa 1916, nr 38, s. 451 20 M. J. michrowska, Towarzystwo Szkoy Ludowej, op. cit., s.9193

roczny dochodzi do kilkudziesiciu tysicy, to Oddzia Lwowski nie posiada ano jednej wasnej izdebki, nie ma centralnej stanicy we Lwowie, gdzie mogaby si skupia praca trzech wojewdztw. Odzia nasz naley do najuboszych w Polsce. Modzie rekrutuje si w olbrzymiej wikszoci ze sfer funkcjonariuszy pastwowych idrobnego mieszczastwa, awic najgorzej dzisiaj sytuowanych21. Oddzia Lwowski ZHP dziaa na terenie a trzech wojewdztw: lwowskiego, stanisawowskiego, tarnopolskiego. W1926 przyczony zosta do lwowskiego oddziau, decyzj Naczelnictwa ZHP, powiat Nisko. I. Ponka wlatach 1925 i1926 prowadzi jako komendant obozy 1 BDH. Obz w1925 roku ulokowany we wsi Blizne, wgminie Jasienica Rosielna, uzyska od Naczelnictwa ZHP kat A, czyli najwysz 22. Wnastpnym roku by to 15 dniowy obz wdrowny dla omiu uczestnikw na trasie ze Starego Scza wTatry23. Rwnoczenie w tych latach bra udzia w kursach instruktorskich organizowanych przez msk Komed Chorgwi Lwowskiej ZHP. Wroku 1926 kurs instruktorski dla druynowych odby si wSmolnicy nad Strwiem, wczasie od 9 lipca do 20 sierpnia. Wkursach wzio udzia 68 uczestnikw wtym: 45 zchorgwi Lwowskiej, 15 zWoynia 3 zBiaegostoku, 5 ze lska Cieszyskiego.
21

Sprawozdanie za rok 1926. ZHP Oddzia Lwowski, Lww 1927, s.2122 22 Wiadomoci Urzdowe, Warszawa 1926, nr 78, s. 19 23 Skaut 1926, nr 6, s. 93

I. Ponka (pierwszy z prawej) z kolegami, po ukoczeniu Szkoy Podchorych Rezerwy n r 2 [2 2] S K AU T s t r. 6

Komenda Mskiej Chorgwi Lwowskiej ZHP w 1926 r.. Siedz od lewej: Stanisaw Hibl, Kazimierz Stojanowski, Stanisaw Sielecki. Stoj od lewej: NN, Zygmunt Kleszczyski, B. Ruszczycki, Jan Wsowicz, I. Ponka, B. Witrylak, K. Tworowski, Zdzisaw Doga

Wten sposb pomagano chorgwiom sabszym, ktrych nie sta byo na urzdzenie kursu. Wobu tych kursach powana rol odegrao przysposobienie wojskowe. Dziki temu, e komendant Siasio Stanisaw Sielecki by czynnym oficerem WP, szkolenie wojskowe zostao przeprowadzone bardzo sprawnie i 58 uczestnikw kursu uzyskao odpowiednie stopnie PW. Wbursie grunwaldzkiej Ponka prowadzi VI Lwowsk Druyn Harcersk im. H. Dbrowskiego, ktra staa si wwczas jedn znajlepszych druyn lwowskich24. Organizowa nocne wiczenia, co byo wwczas wielk nowoci25. Ponka wystawi zchopcami zdruyny sztuk Aleksandra Fredry, co te byo powanym osigniciem, skoro pisa otym wydarzeniu Skaut26. W latach 19261928 Ponka by kierownikiem wydziau organizacyjno-lustracyjnego w Komendzie Lwowskiej Chorgwi Harcerzy, apo odbyciu suby wojskowej wlatach 19301931 wsppracowa zWydziaem III Programowym27.
24 25

W uznaniu jego pracy harcerskiej, 13 marca 1927 roku, w czasie Walnego Zjazdu Oddziau Lwowskiego ZHP otrzyma odznak 15-tolecia pracy dla harcerstwa ijego rozwoju we Lwowie. Jak podawa Skaut: na podwrzu ratuszowem odbyo si uroczyste wrczenie odznak28. Wzi udzia wWalnym Zjedzie ZHP wWarszawie odbytym wdniach 2324 kwietnia 1927 roku, a20 czerwca 1927 roku zosta mianowany przez Naczelnictwo ZHP podharcmistrzem (stopie przemianowano na harcmistrza wgrudniu 1927 roku). Wlipcu tego roku prowadzi obz hufca mskiego Przeworsk wTryczy. Obz trwa 35 dni iwzio wnim udzia 28 uczestnikw29. Wsierpniu ukoczy kurs harcmistrzowski wkawie Harcerskiej (wojewdztwo lskie) prowadzony przez hm. Stanisawa Sedlaczka, co byo warunkiem otrzymania stopnia harcmistrza. By wwczas jednym z11 czynnych harcmistrzw Mskiej Chorgwi Lwowskiej ZHP. Na II Zlocie Narodowym wPoznaniu wdniach 924 lipca 1929 roku by zastpc komendanta Chorgwi zlotowej iobonym Chorgwi Lwowskiej. WZlocie wzio udzia
28 29

26 27

Chorgiew Lwowska, Skaut, Lww 1930, nr 4/5, s. 78 Skaut, Lww 1927, nr 5/6, s. 16 Skaut, Lww 1927 nr 3/4, s. 16, Sprawozdanie za rok 1919301931. ZHP Oddzia Lwowski, Lww 1931, s. 23

Skaut, Lww 1927, nr 34, s. 4 VII Sprawozdanie za rok 1926. ZHP Oddzia Lwowski, Lww 1928, s. 36 n r 2 [2 2] S K AU T s t r. 7

710 uczestnikw30. Od 1 wrzenia 1929 roku otrzyma urlop subowy przed odbyciem suby wojskowej31. Przemyl iTarnobrzeg W latach 19291930 Ignacy Ponka przeszed szkolenie w Szkole Podchorych Piechoty Rezerwy w Rawie Ruskiej, anastpnie praktyk w45 Puku Piechoty Strzelcw Kresowych stacjonujcym wRwnem. Latem 1937 roku zosta powoany na wiczenia wojskowe. Od 16 wrzenia 1930 do 30 sierpnia 1931 roku pracowa jako nauczyciel kontraktowy w I Pastwowym Gimnazjum im. J. Sowackiego wPrzemylu. Uczy jzyka polskiego wwymiarze 20 godz. tygodniowo. By take opiekunem (wychowawc) klasy Ib32. Wtym czasie zaoy rodzin. W 1930 roku oeni si z Zofi z domu Birkman, a 12 maja 1932 roku urodzi si ich jedyny syn Wojciech. Jak donosi lwowski Skaut zosta wwczas mianowany hufcowym Hufca Harcerzy w Przemylu i Zaraz na pocztku poleci druynowym mianowa w druynach referentw prasowych, ktrych zadaniem jest co miesic przesya krtkie sprawozdania zpracy druyny do Skauta33. Redakcja opatrzya ten krok hufcowego dopiskiem Bardzo piknie!. Na wiosn 1931 roku hufcowy zorganizowa kurs dla zastpowych irozpocz przygotowania do wysania reprezentacji hufca na Zlot Skautw Sowiaskich do Pragi34. Wkwietniu 1931 roku wszed wskad zarzdu Harcerskiego Klubu Sportowego Czuwaj wPrzemylu35. By take czonkiem podkomisji prb na stopnie podharcmistrza iharcmistrza Mskiej Chorgwi Lwowskiej36. Wlipcu 1931 roku prowadzi 22-dniowy obz Hufca Harcerzy w Skolem dla 30 uczestnikw. W sierpniu w Suchodole w Gorganach 37-dniowy kurs instruktorski Mskiej Chorgwi Lwowskiej: instruktorski dla 20 uczestnikw i druynowych dla 40 uczestnikw37. Rozkazem komendy Hufca Harcerzy we Lwowie L. 7/32 zdnia 2 maja 1932 roku otrzyma Odznak 20-lecia Harcerstwa Lwowskiego38. Kiedy przechodzi do Chorgwi Krakowskiej by jednym z 18 harcmistrzw Chorgwi Lwowskiej.
30

ona i syn Wacaw, fot z koca lat 30. XX w.

Sprawozdanie za rok 1929. ZHP Oddzia Lwowski, Lww 1930, s. 20 31 Wiadomoci Urzdowe, Lww 1929, nr 3, s. 13 32 Sprawozdanie Dyrekcji Pastwowego Gimnazjum I im. Juliusza Sowackiego w Przemylu za rok szkolny 1930/1931, Przemyl 1931, s. 9 33 Po kosie. ZZHP. Przemyl, Skaut, Lww 1931, t. XVII, nr 2, s. 33 34 Po kosie. Przemyl, Skaut, Lww 1931, t. XVII, 3, s. 53 35 Po kosie. Przemyl, Skaut, Lww 1931, t. XVII, nr 6, s. 103 36 Wiadomoci Urzdowe, Warszawa 1931, nr 9/10, s. 55 37 Sprawozdanie za rok 1919301931. ZHP Oddzia Lwowski, Lww 1931, s. 1819 38 A. F. Baran, Zdziejw harcerstwa tarnobrzeskiego 19121949, Tarnobrzeg 1995, s. 75 n r 2 [2 2] S K AU T s t r. 8

Przez 9 lat uczy jako polonista wPastwowym Gimnazjum im. Hetmana Jana Tarnowskiego wTarnobrzegu (od 3 wrzenia 1931 do 3 wrzenia 1939 roku). Prowadzi tam take hufiec Przysposobienia Wojskowego. By pocztkowo opiekunem, a nastpnie druynowym I Druyny Harcerzy im. H. Dbrowskiego (w latach 193133 stan druyny wzrs z 32 do 90 harcerzy). By rwnoczenie czonkiem sekretarzem tarnobrzeskiego Koa Przyjaci Harcerstwa. Od stycznia 1933 roku by hufcowym Hufca Harcerzy w Tarnobrzegu prowadzc jednoczenie I DH39. O tym okresie napisa: Nauczam i harcuj40. W czasie Jubileuszowego Zlotu Harcerstwa wSpale w1935 roku prowadzi Hufiec Rzeszw obejmujcy druyny z miejscowoci: Dbica, Mielec, Rzeszw iTarnobrzeg. Wroku szkolnym 1935/36 dziaay 3 druyny harcerskie: Tarnobrzescy harcerze wykazali si du prnoci w organizowaniu i tworzeniu gromad zuchowych parzy szkoach powszechnych wTarnobrzegu, Chmielowie, Mokrzyszowie iSobowie oraz wdo odlegym Sielcu41. Latem 1935 roku obz odby si wWoli Jasienickiej: Wpamici uczestnikw zapisa si wspania atmosfer, pikn pogod iwspomnieniami zwycieczek do Odrzykonia, Iwonicza i na Przecz Dukielsk. Przynis
39

List mianowania nr 126. Wiadomoci Urzdowe, Warszawa 1933, s. 17. Przydzia do Krakowskiej Chorgwi harcerzy, Rozkaz Naczelnika Harcerzy L.1/33 zdnia 14 II 1933 r., Wiadomoci Urzdowe, Warszawa 1933, nr 3, s. 6 40 I. Ponka, 70 lat wsubie harcerskiej, op. cit., s. 18 41 A. F. Baran, op. cit., s. 33

on trwae wyniki wzakresie wychowania harcerskiego, bowiem 11 druhw zoyo na obozie przyrzeczenie harcerskie, 8 zdobyo modzika, 10 wywiadowc, 5 wika, aAdam Przybylski stopie Harcerza Orlego. Wczasie trwania obozu (od 14 lipca do 18 sierpnia) harcerze zdobyli 66 sprawnoci42. Latem 1939 roku I. Ponka prowadzi 33-dniowy obz stay wWoli Jasienickiej. Te lata: 19311939 b. ywy okres pracy, Zwyczajem hufca byo 35 chopcw i35 dni, czyli 35 chopcw wyjeda na 35 dniowy obz. Prbowa te swych si wkonkursach na reportae ogaszane wSkaucie43. Drugim przybocznym w druynie do spraw opieki nad kronikami i izbami pamici, by pniejszy cichociemny Hieronim Dekutowski. 28 sierpnia 1939 roku przeprowadzono alarmow zbirk hufca. Hufcowy mianowa nowych druynowych 1 i2 druyny harcerzy oraz utworzy trzy oddziay gocw pieszych, kolarzy ioddzia pomocniczy. Wojna, Wgry Wojna dotara do Tarnobrzegu bardzo szybko. Ju 2 wrzenia Niemcy zbombardowali dworzec kolejowy. 3 wrzenia 1939 roku ppor. rezerwy Ignacy Ponka zosta zmobilizowany do wojska. W nocy opuci Tarno42 A. F. Baran, op. cit., s. 36 43 Konkurs reportau artystycznego, Skaut, Lww 1934, t. XXI, nr 19/20, s. 302; Wyniki konkursu reportau harcerskiego, Skaut, Lww 1934, t. XXIII: 1935, nr 5, s. 58

brzeg, przekazujc obowizki kierowania hufcem Janowi Fecko. Otrzyma kart mobilizacyjn zprzydziaem na funkcj adiutanta dowdcy batalionu 5 Puku Strzelcw Podhalaskich. Prawdopodobnie nie doczy jednak do swego oddziau, ktry toczy ju wtedy intensywne walki. 18 wrzenia Puk zosta rozwizany, appor. I. Ponka przeszed 21 wrzenia 1939 roku na Wgry, bo jak wspomina: Tam spodziewalimy si zreorganizowa armi polsk przy pomocy aliantw i uderzy z powrotem wnapastnikw44. Co czuli uchodcy, ukazuj wspomnienia wiceprzewodniczcego ZHP, gen. brygady Jzefa Zajca: Dzisiaj pierwszy dzie tuaczki. Jakie przykre uczucie porzuca ziemi ojczyst, tym bardziej przykre, e tyle si dla Niej pracowao, e opuszcza si przy tym to, co si ma najdroszego, awic rodzin, ukochanych: on, synaonierza, pozostawionego na posterunku wWarszawie, icrk. Tylko zmczenie fizyczne iumysowe iwywoane nim otpienie hamuje wybuch rozpaczy, cho i tak zy cisn si do oczu45. Po przekroczeniu granicy Ponka spotka na rynku w Korosmezo Naczelnika Harcerzy hm. Zbigniewa Trylskiego, ktry z Powiatow Komend Uzupenie Krzemieniec ewakuowa si na Wgry: W krtkiej rozmowie zgodzilimy si, e musimy si zaopiekowa
44 45

I. Ponka, Sziksz, Na Tropie, Londyn 1969, r. XXII, nr 5, s. 8 J. Zajc, Dwie wojny, [t. 1] Mj udzia wwojnie oniepodlego iwobronie powietrznej Polski, Londyn 1964, s. 215

Aktorzy teatralni przybyli ze spektaklem do Sziksz, wiosna 1940 r. Drugi od lewej I. Ponka n r 2 [2 2] S K AU T s t r. 9

Fragment wiadectwa Dojrzaoci z podpisami czonkw Pastwowej Komisji Egzaminacyjnej: Wadysaw Dzigiel przewodniczacy, Mieczysaw Konieczny, Ignacy Ponka, Zbigniew Trylski, Marian Kogut, Kazimierz Gurgul, ks. Wadysaw Chowaniec

modymi ludmi, aszczeglnie samotnymi harcerkami iharcerzami46. Naley tu wyjani, e Polska w1939 roku graniczya z zaprzyjanionymi Wgrami. Dlatego tam skierowaa si najwiksza masa uchodcw wojennych. Wedug niepenych danych do poowy padziernika granic przekroczyo ok. 55 tys. uchodcw (wojskowych i cywili). Dla wikszoci wojskowych, Wgry byy tylko etapem, w drodze do tworzonego we Francji Wojska Polskiego. Rejestracja wpoowie padziernika wykazaa, e na Wgrzech przebywao ok. 500 osb wwieku szkolnym, w tym 300 harcerzy. Opiek nad uchodcami objo wgierskie Ministerstwo Spraw Wewntrznych, apersonalnie kierowa ni dr Jzsef Antall (18961974). Dziki pomocy skautingu wgierskiego i yczliwoci wielu przedstawicieli wadz wgierskich uruchomiono dla tej modziey nauk szkoln. Z pomoc Wgiersko-Polskiego Koa Opieki nad Uchodcami oraz WgierskoPolskiego Koa Skautw, a take wadz skautingu wgierskiego, 15 padziernika 1939 roku w Somlszllsz k. Veszprm uruchomiono orodek harcerski nazwany Polskim Obozem Harcerskim. Jego komendantem zosta Z. Trylski (do 2 wrzenia 1939 roku Naczelnik Harcerzy). Wstarym, opuszczonym dworze znalaza si grupa ok. 100 harcerzy. Przygotowali oni pomieszczenia iprzeprowadzili niezbdne prace adaptacyjne. Wlistopadzie zacza si nauka. Wgimnazjum iliceum uczyo si 60 dziewczt i chopcw. Dla modziey mskiej w wieku 1517 lat, ktrzy nie chcieli koczy liceum lub gimnazjum, uruchomiono Uniwersytet Ludowy
46

w pobliskiej miejscowoci Oroszi. Pod koniec grudnia wPolskim obozie harcerskim przebywao ju ok. 200 harcerzy Spowodowao to konieczno znalezienia nowej lokalizacji orodka. W lutym 1940 roku polsk modzie przeniesiono do Sziksz koo Miszkolca, gdzie oddano do dyspozycji obozu 20 domkw 3 i 4 pokojowych. W ten sposb uzyskano wygodne pomieszczenia mieszkalne, a take sale do nauki, pracownie, warsztaty, harcwk, anie oraz kuchni istowk. Kazimierz Stasierski, autor monografii oszkolnictwie polskim na Wgrzech, ktry by tam przez 6 lat napisa, i zapewniono modziey dobre odywianie i odzie47. W obozie w Sziksz mieszkao i uczyo si 140 chopcw, z ktrych jedynie 9 nie byo harcerzami. Take wikszo kadry stanowili instruktorzy harcerscy, a wrd nich by Stanisaw Kapiszewski. Powstaa te konieczno zwikszenia obsady nauczycielskiej. Skorzystano wic zoficerw-nauczycieli-harcerzy, ktrzy przebywali w obozach internowanych. Jednym znich by I. Ponka, ktry po przekroczeniu granicy zosta internowany wobozie oficerskim wWyszehradzie, ale 10 stycznia 1940 roku otrzyma przydzia do liceum Sziksz. Tak opisywa t nietypow szkol: Klasa bya rwnoczenie druyn. Kada druyna miaa swj domek idruynowego instruktora, ktry mieszka razem zmodzie. Wszystkie prace internatowe wykonywaa sama modzie i eby nie traci nauki robia to przed lekcjami. Nie mielimy pocztkowo podrcznikw, wic nauczyciele powielali swe wykady. Rwnoczenie nie47

I. Ponka, Sziksz, op. cit., s. 8

K. Stasierski, Szkolnictwo polskie na Wgrzech wczasie drugiej wojny wiatowej, Pozna 1969, s. 115126

n r 2 [2 2] S K AU T s t r. 10

oceniony Doro Gabor pomg nam zdoby podrczniki. Np. dla jzyka polskiego otrzymaem wcigu 34 tygodni wszystkie podrczniki dla jzyka, literatury ilektury, ktre zapotrzebowaem. Ksigarz wgierski sprowadzi je od ksigarza Niemca, ktry je podwdzi wodzi. Poziom modziey by rnorodny, wic realizowalimy program starszej szkoy powszechnej, maego gimnazjum, liceum itzw. Uniwersytetu Ludowego. Zobcych jzykw uczylimy si zawzicie francuskiego i angielskiego, atake iwgierskiego. Program ognisk mia rwnie charakter doksztacajcy, a stopnie i sprawnoci day okazj rozwinicia zaj praktycznych warsztatowych. Sekcja dziennika suchaa komunikatw radiowych ikolportowaa je jako ywy dziennik albo powielany. Wychowanie fizyczne, przysposobienie wojskowe, nauka jazdy, wycieczki igry harcerskie wypeniay wolne chwile od nauki. Problemy szkoy rozwizywaa Rada Pedagogiczna, a wszystkie sprawy ycia internatowego druyna instruktorska48. Podstawowym problemem byo przerobienie materiau 2 lat liceum w zaledwie kilka miesicy. Jasne byo bowiem, e Niemcy nie bd dugo tolerowali takiego stanu rzeczy. Prof. Ponka by gospodarzem drugiej licealnej iuwaa t klas za najlepsz jak prowadzi, a Poziom nauki dorwnywa przedwojennej polskiej szkole, bo niedomagania techniczne nadrabialimy zapaem modziey igrona49. Jak pisa K. Stasierski: Midzy modszymi istarszymi harcerzami, uczniami inauczycielami istniaa gboka wi, wynikajca ze skautowego braterstwa. We wzajemnych stosunkach posugiwano si harcerskim zwrotem druhu. Mio przyrody, silnie akcentowana wprogramie wychowania harcerskiego, znalaza umodziey wSziksz wiksze odzwierciedleni ni winnych
48 49

I. Ponka, Sziksz, op. cit., s. 9 Ibidem, s. 9

orodkach modzieowych. Szczeglnie ten obz urzdza liczne wycieczki, by pozna pikno ziemi wgierskiej, winnice wTokaju, groty wgrach, okrgi przemysowe miasta Miszkolc, miejsca mwice ohistorycznej przyjani polsko-wgierskiej. Wpywowi opiekunowie orodka uawiali poznawanie pikna ziemi wgierskiej. Wobozie troszczono si te bardziej ozdrowie wychowankw ni w innych polskich orodkach szkolnych. Du wag przywizywano do wychowania fizycznego, n ktre skaday si: wiczenia cielesne objte planem nauki, poranna gimnastyka, du troska ohigien osobist, uprawianie rnego rodzaju rozgrywek midzy druynowych i liczne zajcia na wolnym powietrzu. Kadziono duy nacisk na prac samorzdow modziey, realizowan w ramach harcerskiego sytemu wychowawczego50. Wykorzystujc fakt, i Wgry byy jeszcze wtedy krajem neutralnym, korespondowa z harcerzami zTarnobrzega. Wgry byy przystankiem wdrodze do Wojska Polskiego we Francji. Po przypieszonej maturze, wiosn 1940 roku harcerze z Sziksz, w kilkudziesicioosobowych grupach wysani zostali na Bliski Wschd do Brygady Strzelcw Karpackich. Ostatnia wyruszya klasa druga licealna, ktr dowodzi ppor. hm. I. Ponka. Po uroczystym ognisku 3 czerwca 1940 roku, o godz. 2 w nocy, wyjechali do Budapesztu. Zwiedziwszy stolic Wgier, zameldowali si w polskim biurze werbunkowym i zostali skierowani do Zagrzebia, gdzie przybyli 7 czerwca. Wmyl rozkazw wadz wojskowych Ponka mia jecha do Wojska Polskiego tworzonego we Francji, a maturzyci do Brygady Strzelcw Karpackich, ktra stacjonowaa wwczas wSyrii. Ponka zosta skierowany do Splitu, dokd dojecha 9 czerwca 1940 roku. Jednak 10 czerwca 1940 roku Wochy przystpiy do wojny po stronie Hitlera, wic transporty do Francji wstrzymano iprzeorganizowano na wschd. Ponka pisa: WSplicie przeylimy agoni Francji, ktra poddaa si Hitlerowi. Z hm Karolem Mrzkiem zwiedzaem okoliczne gry Splitu, uczyem si angielskiego i szykowalimy si do dalszej wycieczki. Przeniesiono nas w poowie sierpnia do Zagrzebia. Sytuacja w Europie poudniowej bya na tyle skomplikowana, e dopiero 23 sierpnia Ponka dojecha do Leskovac wSerbii, skd 9 wrzenia 1940 roku ruszy przez Bugari do Istambuu, apotem do Mersyny51. *** Kolejnym etapem wojennej wdrwki by Bliski Wschd.
M. Miszczuk

Mapa okolic obozu w Sziksz

50 51

K. Stasierski, op. cit., 123124 I. Ponka, [bez tytuu] Na Tropie, Londyn 1984, nr 6/7, s. 8 n r 2 [2 2] S K AU T s t r. 11

Marek Popiel

MAM SZCZER WOL O KSICE BOGUSAWA LIWERSKIEGIO

Kady instruktor, ktry chcc zrozumie i doceni swoiste cechy iwielorakie funkcje harcerskiego przyrzeczenia, powinien najpierw sign do jego historii. Tym zdaniem rozpocz Bogusaw liwerski wstp do swej ksiki Przyrzeczenie harcerskie. Historia. Metodyka. Manipulacje1 iwkadym kolejnym zdaniu konsekwentnie prowadzi czytelnika wgb tytuowej problematyki. Czyni to przystpnym jzykiem odwoujc si do wielu dokumentw, przykadw zycia harcerskiego, wasnych dowiadcze instruktora harcerskiego oraz pedagoganaukowca. Pierwsze wydanie ksiki ukazao si w 1994 roku take wOficynie Wydawniczej Impuls2. Jej obecna edycja, wjake innej, bogatszej szacie graficznej, tak samo gboko porusza czytelnikw tematyk najpikniejszego obrzdu w harcerskim yciu Przyrzeczenia. Rozwijajc to pojcie, pokazuje jego aspekty wychowawcze idaje szereg wskazwek metodycznych druynowym oraz instruktorom harcerskim do codziennej pracy wzastpach idruynach. Trzy sowa podtytuu: historia, metodyka, manipulacje nie ukazuj caej sfery poruszonych w ksice zagadnie. Raczej sygnalizuj optyk patrzenia autora na spraw przyrzeczenia, co zostao rozwinite w piciu rozdziaach: Angielskie pierwowzory przyrzecze; Geneza i ewolucja przyrzeczenia polskich skautw w latach 19091918; Istota harcerskich przyrzecze wlatach 19181939; Geneza i istota harcerskich przyrzecze wlatach 19391945; Ewolucja iistota harcerskich przyrzecze wlatach 19441981. Istotnym uzupenieniem pracy jest obszerny aneks zawierajcy: Zestawienie rot przyrzeczenia harcerskiego; Tumaczenia wersji przyrzeczenia angielskich skautw;
1 B. liwerski, Przyrzeczenie harcerskie. Historia. Metodyka. Manipulacje, Krakw 2009, s. 244, ISBN: 978-83-7308-965-5 2 B. liwerski, Przyrzeczenie harcerskie, Krakw 1994, s. 208

Okadka ksiki B. liwerskiego

Roty przyrzecze funkcjonujce wpolskim ruchu skautowym, harcerskim. Czytelnik moe wic samodzielnie dokona porwnania poszczeglnych redakcji przyrzecze isam je oceni pod kadym wzgldem. Naley zachci, szczeglnie druynowych iinstruktorw harcerskich, do poznania treci ksiki. Praca zmodzie moe okaza si atwiejsz iznacznie gbsz. Ksika uzyskaa znaczce wyrnienie wczasie 13. Targw Ksiki w Krakowie w konkursie na najlepsz ksik historyczn.
M. Popiel

S K A U T

H A R C E R S K I E

P I S M O

H I S T O R Y C Z N E

REDAKCJA: Lesaw Dall Zakopane, Wiesaw Kukla Pozna, Marian Miszczuk Warszawa, Marek Karpiski (grafika) Tarnw, Marek Popiel (red. naczelny, odpowiedzialny i wydawca) 33100 Tarnw, ul. Krakowska 42/9 tel. +48 14 656 01 34 email: czasopismo.skaut@gmail.com www.skaut.okay.pl SKAUT jest bezpatnym harcerskim pismem niezalenym Wszelkie prawa zastrzeone 19962010 Przedsiwzicie o charakterze non profit n r 2 [2 2] S K AU T s t r. 1 2