WYSZA SZKOA FINANSW I ZARZDZANIA W WARSZAWIE WYDZIA PSYCHOLOGII

Micha Zajc studia niestacjonarne nr albumu 10029

INTELIGENCJA DUCHOWA WRD OSB PRAKTYKUJCYCH ZAZEN

Praca magisterska zaakceptowana przez dr hab. Andrzeja Goba, prof. nadzw. WSFiZ

Warszawa 2013

2 Motto Psychologia bez duszy nie jest psychologi, ale psychologia z dusz nie jest nauk (dr Mieczysaw Cenin. www.prawia.org.Psychologia Prawii. Data ostatniej modyfikacji Wrzesie, 16, 2011)

Owiadczenie autora pracy Niniejsz prac zaczem przygotowywa we wsppracy z dr Dorot Zarbsk -Piotrowsk. Poniewa przestaa ona pracowa w WSFiZ, zgosiem si 18.05.2013 r. do dr. hab. Andrzeja Goba, ktry zgodzi si speni funkcj zastpczego promotora. Owiadczam, e niniejsz prac napisaem samodzielnie, nie posugujc si niedozwolonymi sposobami korzystania z cudzych opracowa. Pozycje wymienione w Bibliografii wykorzystywaem, majc do nich bezporedni dostp. Jeli korzystaem ze rde, z ktrymi nie miaem bezporedniego kontaktu, zaznaczaem to w tekcie pracy. Osoby uczestniczce w moich badaniach robiy to dobrowolnie, byy poinformowane o celu bada i przysugujcych im prawach. Zgadzam si na to, by z mojej pracy korzystay osoby upowanione przez dr Dorot Zarbsk-Piotrowsk lub dr. hab. Andrzeja Goba.

Warszawa, 27.09.2013

......................................... Micha Zajc

Dzikuj wszystkim osobom, ktre wspieray mnie w pracy i pilnoway, ebym j doprowadzi do koca.

4 Spis treci

Motto .......................................................................................................................................... 2 Owiadczenie autora pracy......................................................................................................... 2 Streszczenie ................................................................................................................................ 6 Sowa kluczowe.......................................................................................................................... 6 Wprowadzenie ............................................................................................................................ 7 Rozdzia 1. Pojcie duszy i teorie poznawcze na tle rozwoju myli psychologicznej ............... 8 1.1. 1.2. 1.3. 2.1. 2.2. Staroytne podejcie do psychiki czowieka .............................................................. 8 Teorie psychologiczne w redniowiecznej filozofii chrzecijaskiej ........................ 9 Nowoytne spojrzenie na nauk o duszy ................................................................. 11 Wyodrbnienie psychologii jako samodzielnej gazi nauki ................................... 14 Behawioryzm i psychoanaliza jako mechanistyczne koncepcje psychiki ludzkiej .. 15 Psychologia bez duszy ....................................................................................... 15 Psychologia gbi, czyli mechanizm ukryty ....................................................... 16 Pocztki bada nad inteligencj ......................................................................... 19 Struktura inteligencji .......................................................................................... 21 Iloraz inteligencji w praktyce ............................................................................. 22

Rozdzia 2. Spektrum inteligencji a cztery siy w psychologii ................................................ 14

2.2.1. 2.2.2. 2.3. 2.3.1. 2.3.2. 2.3.3.

Inteligencja racjonalna ............................................................................................. 19

2.4. Psychologia humanistyczna jako odpowied na ograniczenia behawioryzmu i psychoanalizy ....................................................................................................................... 24 2.5. Inteligencja uczu ..................................................................................................... 29 Inteligencja spoeczna ........................................................................................ 29 Inteligencja emocjonalna.................................................................................... 32 2.5.1. 2.5.2. 2.6. 2.7. 3.1. 3.2. 3.3.

Psychologia transpersonalna jako powrt do rde nauki o duszy ......................... 34 Inteligencja duchowa................................................................................................ 37 Religia, jako indywidualne dowiadczenie czowieka ............................................. 42 Psychologiczny charakter dowiadcze duchowych................................................ 44 Medytacja zen jako esencja praktyki mistycznej ..................................................... 46

Rozdzia 3. Od psychologii religii do praktyki duchowej na przykadzie medytacji zazen .... 42

Rozdzia 4. Podsumowanie teoretyczne ................................................................................... 49 Rozdzia 5. Cel, metoda i przebieg wasnych bada oraz ich wyniki ...................................... 51 5.1. 5.2. Cel badania ............................................................................................................... 51 Metoda i przebieg badania ....................................................................................... 51

5 5.3. Struktura i opis badanych zmiennych ...................................................................... 51 Stosunek do sfery duchowej ............................................................................... 51 Rodzaj uprawianej praktyki duchowej ............................................................... 52 Regularno praktyk duchowych ....................................................................... 52 Poziom inteligencji duchowej ............................................................................ 52 Pe i wiek .......................................................................................................... 53 Wiek ................................................................................................................... 53

5.3.1. 5.3.2. 5.3.3. 5.3.4. 5.3.5. 5.3.6. 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 6.1. 6.2. 6.3. 6.4.

Osoby badane ........................................................................................................... 53 Analiza rzetelnoci narzdzia kwestionariusz SISRI24 ........................................ 58 Opis statystyczny...................................................................................................... 58 Weryfikacja hipotez ................................................................................................. 59 Oglne wyniki badania............................................................................................. 68 Preferencje duchowe osb badanych ....................................................................... 68 Wpyw praktyk duchowych na poziom inteligencji duchowej ................................ 70 Wnioski oraz dalsze obszary bada ......................................................................... 71

Rozdzia 6. Refleksje na temat wynikw bada ...................................................................... 68

Literatura .................................................................................................................................. 73 Zacznik .................................................................................................................................. 77

Streszczenie
Celem badania przedstawionego w niniejszej pracy byo ustalenie zwizku midzy regularnym praktykowaniem medytacji zen, a poziomem inteligencji duchowej. Inteligencja duchowa jest koncepcj powsta okoo 15 lat temu i okrela zdolno jednostki do mylenia egzystencjalnego, dowiadczania wyszych stanw wiadomoci i nadawania sensu swojemu yciu. Buddyzm zen jest tradycj duchow Wschodu, ktra pozbawiona jest wszelkich dogmatw i opiera si prawie wycznie na praktyce medytacji. Do wyszczeglnienia grupy osb medytujcych posuono si ankiet badajc preferencje dotyczce sfery duchowej, rodzaju stosowanych praktyk oraz ich regularnoci. Poziom inteligencji duchowej okrelono wykorzystujc kwestionariusz SISRI24 stworzony przez Davida B. Kinga (2007). Badanie w postaci ankiety CAWI prowadzone byo cakowicie anonimowo poprzez Internet w okresie luty-kwiecie 2013r. W badaniu wzio udzia 639 osb, z czego 181 okrelio medytacj, jako najczciej uprawian praktyk duchow. Analiza statystyczna wynikw potwierdzia cakowicie lub czciowo wszystkie cztery hipotezy badawcze i daa odpowied na gwny problem badawczy, ktry okrela pytanie Czy regularne praktykowanie medytacji zwiksza poziom inteligencji duchowej?. Wyniki bada stwierdzaj, e osoby okrelajce si jako religijne lub wierzce, ale nie wyznajce adnej religii wykazuj si wyszym poziomem inteligencji duchowej ni osoby nie wierzce lub nie okrelajce swojego stosunku do duchowoci t(635)=4,37; p<0,001. Wrd praktykujcych duchowo, osoby medytujce wykazuj si istotnie wyszym poziomem inteligencji duchowej ni osoby uczestniczce w obrzdach religijnych lub oddajce si indywidualnej modlitwie i kontemplacji F(2; 441)=22,85; p<0,001. Osoby medytujce najczciej okrelaj si jako wierzce, ale nie wyznajce adnej religii, chocia nie wiele mniejsz grup z tych osb stanowi osoby okrelajce si jako religijne lub nie wierzce. Ponadto stwierdzono, e osoby medytujce codziennie lub prawie codziennie charakteryzuj si istotnie wyszym poziomem inteligencji duchowej ni osoby uprawiajce medytacj raz, dwa razy w miesicu lub rzadziej F(2; 176) = 3,75; p <0,05.

Sowa kluczowe Inteligencja, duchowo, religia, mistycyzm, medytacja

Wprowadzenie
Od samego pocztku myli ludzkiej czowiek stara si odpowiedzie na podstawowe pytania dotyczce wiata, w jakim yje oraz sensu swojego istnienia. Ch rozwizania problemw egzystencjalnych prowadzia go do rnych metod poznawania rzeczywistoci i w naturalny sposb stworzya dwa nurty kulturowe rnice si swoim podejciem do tych zagadnie. Kultura zachodnia, wywodzca si ze staroytnej Grecji, rozwina nauk empiryczn, jako narzdzie zapewniajce obiektywny i pewny osd odnonie rzeczywistoci materialnej. Kultura wschodnia, ktra wywodzi si gwnie z Indii i Chin, opracowaa natomiast szereg koncepcji i praktyk duchowych, ktre pozwalaj na rozwinicie wgldu w duchow natur rzeczywistoci. Dostrzegajc zbienoci midzy stanami szczytowymi opisywanymi w psychologii Zachodu oraz dowiadczeniami duchowymi, o ktrych mwi mistycy Wschodu, postanowiem zbada zaleno midzy zachodni koncepcj najwyszych zdolnoci czowieka, jak jest inteligencja duchowa, a najpowszechniejsz praktyk duchow myli wschodniej, czyli medytacj. W celu jak najlepszego przedstawienia tematu bada niniejszej pracy we wstpie teoretycznym opisaem zarwno histori podejcia do zagadnie duchowych w psychologii, podstawowe koncepcje inteligencji, jak rwnie pochodzenie i znaczenie praktyki duchowej jak jest medytacja. Jednoczenie staraem si zwile opisa kontekst spoeczny, gospodarczy i polityczny, ktry towarzyszy konkretnym koncepcjom psychologicznym. Dziki temu chciaem przedstawi zwizki przyczynowe, wiadczce moim zdaniem o holistycznym charakterze ewolucji spoecznej, ktry jest punktem wyjcia do dalszych rozwaa odnonie przedmiotu pracy i uzyskanych wynikw badania. Bdc wiadomym abstrakcyjnego charakteru badanych zagadnie celowo zrezygnowaem z prb naukowego (w obecnym paradygmacie) uwiarygodnienia przedstawianych koncepcji psychologicznych i powoywania si na odkrycia z zakresu neuropsychologii, ktre zostay zaprezentowane w pracach autorw wymienionych w bibliografii. Moim celem byo napisanie pracy, ktra bdzie zarwno ciekawym opracowaniem dla specjalistw jak rwnie dobrym wprowadzeniem w tematyk wspczesnej psychologii oraz duchowoci dla osb nie obeznanych z tymi zagadnieniami.

Rozdzia 1. Pojcie duszy i teorie poznawcze na tle rozwoju myli psychologicznej

1.1. Staroytne podejcie do psychiki czowieka Pocztkw myli psychologicznej naley szuka w kolebce kultury Zachodu, czyli wrd staroytnych Grekw. Oczywicie w innych krgach kulturowych, w Azji i Afryce, w tym samym okresie, rwnie zajmowano si zagadnieniami psychiki ludzkiej, jednak to myl zachodnia i jej tendencja do klasyfikacji i systematyzowania wiedzy przyczynia si do obecnego ksztatu nauki jak jest psychologia. (Tomaszewski, 1998). Nazwa Psychologia znaczy: nauka o duszy. (Brentano, 1999, s. 8). Mimo i pierwsi filozofowie, tragicy i poeci, od samego pocztku w swoich rozmylaniach i dzieach uywali sowa psyche, czyli dusza, jednak ich definicje nie mogy stworzy podwaliny pod psychologiczne rozumienie natury czowieka. Dopiero Sokrates, ktry okreli dusz jako nasz mylc i dziaajc wiadomo, nasz rozum i siedlisko naszej aktywnoci mylenia i dziaania etycznego, czyli krtko mwic nasze wiadome ja, nasz intelektualn i moraln osobowo, przyczyni si do tego, eby oderwa rozwaania o czowieku od fizjologii i postawi jego ycie wewntrzne w centrum zainteresowania filozofw (Reale, 2000, s. 316317). Myl Sokratesa inspirowaa w nastpnych latach Platona, ktry prezentujc nowopowsta orientacj humanistyczn odrzuca materializm, a w jego miejsce proponowa idealizm. W swoich dociekaniach skupia si na wiecie ducha i idei. Podwaajc poznanie zmysowe, a polegajc na racjonalnym, stosowa operacje mylowe nazywane spekulacjami. Na pocztku swoich rozwaa pojmowa on dusz jako pewnego rodzaju czynnik ycia, ktry poruszajc si samoistnie wprawia w ruch ciao. Jednoczenie nada on duszy funkcj poznawcz, dla ktrej zmysy s jedynie narzdziem poznawania rzeczywistoci, co stao w opozycji do wczeniejszych pogldw na ten temat. Rozwijajc swoj teori duszy, Platon przypisa jej rwnie niemiertelno i wyszo nad ciaem, ktre reprezentowao dla niego jedynie wiat materialny i nie tworzyo istoty czowieka. Pierwsza z tych teorii, oparta na rozwaaniach biologiczno-psychologicznych bya nastpnie rozwijana przez Arystotelesa, druga, czerpica z wierze religijnych zostaa rozwinita przez chrzecijastwo. Platon, analizujc przyrod, wysun take koncepcj duszy wszechwiata, czyli zasady ruchu i ycia, ktra nadaje wszystkiemu ksztat, sens i ad. Dziki tym rozwaaniom, pod koniec swojej pracy porzuci

9 dualizm, poczy ze sob obydwie teorie i uzna, e idee odwzorowuj rzeczy, a dusze stanowi skadnik materialnej przyrody (Matusewicz, 2006, Tatarkiewicz, 2002). Metody badawcze Platona mocno krytykowa Arystoteles, ktry prezentujc orientacj przyrodnicz, skupia si na poznaniu empirycznym, dokadnej obserwacji oraz analizie powstawania i funkcjonowania zjawisk psychicznych. W rozwaaniach nad dusz przyj on pogld, i jest ona nierozerwalnie poczona z ciaem i razem z nim tworzy jedno. Zaoy rwnie, e istniej trzy rodzaje duszy, waciwe dla funkcji jakie peni. Pierwsza, dusza rolinna, odpowiada jedynie za podstawowe funkcje dotyczce poywiania si oraz ronicia i nie jest zdolna do postrzegania. Druga, dusza zwierzca, posiada ju zdolno postrzegania, ale ograniczona jest do denia do przyjemnoci i ulegania popdom. Dopiero trzeci rodzaj duszy, ktry jest waciwy jedynie czowiekowi i posiada najwysz funkcj, czyli rozum, pozwala poznawa byt oraz dobro i kierowa si wol. Arystoteles rozdzieli nastpnie rozum na bierny i czynny. Ten pierwszy mia wedug niego charakter receptywny, i umiera razem z ciaem, drugi by natomiast motorem i przyczyn dziaa duszy (Matusewicz, 2006, Tatarkiewicz, 2002). Obydwaj filozofowie znacznie przyczynili si do rozwoju teorii funkcjonowania psychiki ludzkiej. Platon, ktrego prace maj charakter bardziej poetycki, porusza okrelone zagadnienia, ktre nastpnie byy rozwijane przez Arystotelesa, systematyzowane i ubierane w odpowiedni terminologi. Przez wielu badaczy, to wanie Arystoteles jest uznawany za ojca psychologii, poniewa napisa pierwsz ksik, traktujc wycznie o zjawiskach psychologicznych, ktr zatytuowa O duszy. (Matusewicz, 2006, Tatarkiewicz, 2002). Rozwaania Platona i Arystotelesa byy kontynuowane przez kolejnych wielkich filozofw okresu staroytnoci. Dotyczyy one rnic zarwno w postrzeganiu natury wiata, poruszajc si midzy idealizmem, a materializmem, jak rwnie metod jego obserwacji i badania, ktre okrela racjonalizm oraz empiryzm. Prace z tego okresu skupiay si jednak gwnie na etyce, logice oraz fizyce i nie przyczyniy si tak bardzo do dalszego rozwoju myli psychologicznej (Tatarkiewicz, 2002). 1.2. Teorie psychologiczne w redniowiecznej filozofii chrzecijaskiej Pod koniec staroytnoci nastpia dua zmiana w sposobie mylenia caego spoeczestwa. Ludzie z wielu wzgldw skierowali swoj uwag w kierunku spraw wiecznych i zaczli doszukiwa si sensu i celu ycia w religii. Panowao wwczas poczucie, e filozofia ze swoj rozumow metod badania rzeczywistoci nie jest w stanie odpowiedzie na problemy

10 egzystencjalne czowieka i szukano alternatywnej drogi poznania jak dostarczay dowiadczenia mistyczne (Tatarkiewicz, 2002). W zwizku z t zmian, przez kolejne stulecia gwn rol w dalszym rozwaaniu rzeczywistoci i zagadnie duszy, przeja filozofia chrzecijaska. Jej dwch czoowych przedstawicieli, w. Augustyn i w. Tomasz z Akwinu, opierao si na osigniciach Platona i Arystotelesa. Obydwaj rozwinli teorie swoich staroytnych poprzednikw, dodajc do nich elementy zaczerpnite z religii chrzecijaskiej (Matusewicz, 2006). w. Augustyn, yjcy w IV wieku n.e, w gwnej mierze bazowa na teoriach Platona i poznajc dusz wspiera si licznymi, wnikliwymi analizami wasnych dowiadcze, co dao pocztek metodzie introspekcji. Uwaa, e wiat duchowy jest bardziej rzeczywisty od materialnego, przez co w swoich rozmylaniach skupia si wycznie na poznawaniu Boga i duszy. Badanie przyrody uzna za ciekawe, ale prne zajcie, poniewa nie prowadzio do poznania prawdy, ktra bya warunkiem osignicia szczcia. Dusz, podobnie jak Platon, uwaa za form wysz od ciaa i niemierteln, ktra moe poznawa rzeczywisto prawdziwie tylko poprzez dowiadczenia mistyczne i dziki boej asce. Rozwijajc staroytn teori zwizku duszy ludzkiej z dusz wszechwiata, wysun koncepcj iluminacji, jako drogi do poznania najwaniejszych prawd. Jego teorie miay ogromny wpyw na ksztat filozofii chrzecijaskiej i myli psychologicznej przez kilka kolejnych wiekw i do czasu tomizmu nie byy radykalnie podwaane (Matusewicz, 2006, Tatarkiewicz, 2002, Heinzmann, 1999). w. Tomasz, ktry tworzy w wieku XIII, by pierwszym mylicielem, ktremu udao si opracowa alternatyw dla augustynizmu. W swoich dociekaniach opiera si na naukach Arystotelesa i tym samym wrci do obiektywnego, bazujcego na dowiadczeniu sposobie poznania. Przede wszystkim rozdzieli on wiedz od wiary i poczy ponownie dusz z ciaem, ktr okreli jako form istoty materialnej, poznajc rzeczywisto przy pomocy zmysw i rozumu. Odrzuca on tym samym moliwo poznania przez czowieka wiata prawzorw i idei, ktry wedug niego jest dany jedynie anioom. Twierdzi, e kade ludzkie poznanie ma podstawy empiryczne, a dopiero pniej jest ujmowane przez rozum. Dzieli on rozum, podobnie jak Arystoteles, na bierny i czynny. Ten pierwszy, w jego teorii mia wadz poznawcz, a drugi wydobywa z analizowanego przedmiotu jego istotno. Twierdzi, e zarwno poznanie zmysowe, jak i rozumowe ma charakter receptywny. Uzna rwnie, e poznanie moe dotyczy wycznie tego, co rzeczywiste i w zwizku z tym czowiek ni e moe pozna istoty duszy, a jedynie jej czynnoci. W pniejszym okresie, to wanie jego

11 koncepcje zostay uznane za oficjaln doktryn psychologiczn Kocioa Katolickiego (Matusewicz, 2006, Tatarkiewicz, 2002). Na przestrzeni pitnastu wiekw, poczynajc od schyku staroytnoci, a do koca redniowiecza, myl psychologiczna wytworzya duo mniej nowych teorii ni klasyczny okres staroytnoci. W gwnej mierze zajmowano si wtedy odkrywaniem od pocztku podjtych ju wczeniej zagadnie, a kade nowe podejcie mocno wizao si z myl chrzecijask. Podobnie jak za czasw Platona i Arystotelesa, na pojcie duszy i sposobw poznawania rzeczywistoci patrzono z dwch odmiennych stanowisk. Pierwsze, idealistyczne, stawiao dusz ponad wiatem materialnym i opierao swoj wiedz na poznaniu wewntrznym i intuicyjnym, czerpicym z wiary, kontemplacji i boej aski. Drugie, czc dusz z ciaem i dowodzc, i poznanie moe bazowa wycznie na dowiadczeniu, stanowio postaw empiryczn (Tatarkiewicz, 2002). 1.3. Nowoytne spojrzenie na nauk o duszy Kocowy okres redniowiecza by preludium do rewolucji naukowej, ktra miaa miejsce w erze nowoytnej. Jednymi z jej gwnych przyczyn byo zaoenie w Europie, w XIII wieku, pierwszych uniwersytetw i przetumaczenie na acin grecko-arabskich dzie naukowych. Wikszo tumacze dotyczya przede wszystkim nauk cisych i to wanie one stay si podstaw nauczania. Bardzo istotne byo rwnie powstanie nowej grupy badaczy, ktrzy w swoich pogldach czyli podejcie teologiczne i przyrodnicze. Dziki nim, pocztkowe spory filozofw przyrody z teologami przerodziy si w syntez obu dyscyplin, co uatwio dalszy rozwj nauki. Rwnolegle mocno zmieniaa si wiadomo Europejczykw pobudzana takimi wydarzeniami historycznymi, jak wielkie odkrycia geograficzne, reformacja, czy te konflikty wczesnych naukowcw z przedstawicielami Kocioa (Grant, 2005, Wjcik, 2006). Na pocztku ery nowoytnej kontynuowane byo denie do rozdzielenia wiedzy od wiary, ktre zapocztkowa w. Tomasz. Prace z tego okresu miay gwnie charakter krytyczny w stosunku do teorii i metodologii bada mylicieli redniowiecznych i nie wnosiy wielu nowych rozwiza. Dopiero Franciszek Bacon, ktry tworzy pod koniec odrodzenia, dokona swoistej syntezy i reformy wczesnej myli filozoficznej. Opracowa on now klasyfikacj nauk i ustali, e jej celem jest poznanie wiata przyrody, po to aby czowiek mg nad ni panowa. Ograniczy dzia powicony Bogu, uznajc, e wiat wiary, ley poza sfer filozofii, a nauk o duszy czowieka przyporzdkowa antropologii, w ktrej drug czci

12 bya nauka o ludzkim ciele. Jednoczenie pooy duy nacisk na empiryczne podstawy bada, by twrc metody indukcji i wprowadzi ide eksperymentu naukowego (Grobler, 2006, Sady 2000, Tatarkiewicz, 2002). Wspczesny Baconowi Kartezjusz, by kolejnym mylicielem, ktry w swoich pracach usiowa opracowa spjn koncepcj naukow, obejmujc wszystkie znane wczenie gazie wiedzy cznie z nauk o duszy. Kartezjusz, prowadzc badania poszukiwa metody, ktra zapewniaby jasno, wyrano i niezawodno wyciganych wnioskw. W zwizku z tym skania si do podejcia analitycznego i sceptycznego, a cao zjawisk rozwaa w sposb matematyczny i mechanistyczny. Jednym ze stwierdze Kartezjusza, ktre przeszo do historii, byo zdanie Myl, wic jestem, ktre stanowio podstaw jego rozwaa o wyszoci wiata duchowego nad materialnym oraz rdle wiedzy czowieka. Kartezjusz twierdzi, e ciao i dusza s dwiema rnymi substancjami, z ktrej kada ma inn waciwo, a jedynym miejscem w ktrym si cz jest czowiek. Przymiotem duszy w jego teorii staa si wiadomo. Tym samym Kartezjusz zerwa ze staroytn koncepcj duszy jako czynnikiem ycia i ograniczy jej postrzeganie wycznie do sfery myli. Przymiotem ciaa okreli natomiast rozcigo. Idce za tym rozwaania skoniy go do postrzegania ycia oraz przyrody jako procesw czysto mechanicznych i niezalenych od wiata duchowego. W procesach poznawczych Kartezjusz da wyszo rozumowi, twierdzc, e zmysy s wycznie wskazwk, ktra moe, ale nie musi by potrzebna do poznania prawdy. czc ze sob podejcie Arystotelesa, Platona oraz w. Augustyna wysun take teori trzech rodzajw idei; wrodzonych, nabytych i skonstruowanych przez nas samych, z ktrych te pierwsze pochodz od Boga. Prace Kartezjusza, mimo i byy w duej mierze bdne, przyczyniy si do ukierunkowania bada psychologicznych w stron fizjologii i procesw poznawczych (Matusewicz, 2006, Sady, 2000, Tatarkiewicz, 2002). W drugiej poowie ery nowoytnej odkrycia naukowe zaczy nabiera coraz wikszego znaczenia. Filozofowie nadawali swojej pracy cele praktyczne i dyli do upowszechnienia wiedzy, w celu wyzwolenia spoeczestwa z przesdw i ciemnoty. Rozum przesta stanowi rdo poznania, ktrego zaczto upatrywa jedynie w dowiadczeniu, sta si natomiast miar tego, ktre zjawiska spord tych trafiajcych do wiadomoci s prawdziwe. W ten sposb nauka zacza odrywa si od zagadnie metafizycznych i wpywu religii, ktra zacza by uwaana za rdo wiary w rzeczy nadprzyrodzone, nie dajce si pozna empirycznie. Sowo dusza zaczo by zastpowane przez termin wiadomo, a ycie ludzkie usiowano uksztatowa wbrew temu, ku czemu kieroway je potrzeby uczuciowe, czy wiara (Sady, 2000, Tatarkiewicz, 2002, Tomaszewski, 1998).

13 Empiryczny charakter filozofii z tamtego okresu wpyn na ksztat wyaniajcej si pomau nowej gazi nauki, jak miaa si sta psychologia. Jednym z filozofw, ktrego teorie wywary duy wpyw na pionierw psychologii naukowej by John Locke. Stwierdzi on, e wiedza pochodzi wycznie z dowiadczenia, a umys czowieka jest czyst kart, ktra zapisuje si stopniowo w cigu caego ycia. Nastpnie rozrni dowiadczenia na zewntrzne, ktre poprzez postrzeenia pozwalaj czowiekowi poznawa wiat fizyczny oraz wewntrzne, ktre przy udziale refleksji daj mu wgld we wasne przeycia, doznania i myli. Kontynuujc rozwaania Kartezjusza, a odchodzc od definicji Platona, Locke okreli wszystkie postrzeenia, dowiadczenia, a take abstrakcyjne pojcia i wyobraenia powstajce w umyle mianem idei. W jego teorii byy one jedynym rdem wiedzy i odpowiaday dwm rnym wasnociom rzeczy. Pierwsza wasno, nazwana pierwotn lub inaczej obiektywn, stanowia o ksztacie, ruchu czy rozcigoci rzeczy. Druga, wtrna lub inaczej subiektywna dotyczya wpywu rzeczy na zmysy. Locke odnis si rwnie do pojcia substancji, stwierdzajc, e nie jestemy w stanie zbada ich natury, poniewa wykraczaj poza dowiadczenie, ale nie negujc jednoznacznie ich istnienia. Jego prace skieroway rozwaania nad psychik ludzk w kierunku badania wiadomoci jako wewntrznego wiata zjawisk oderwanego od przedmiotw zewntrznych. Metod badania tych zjawisk staa si subiektywna obserwacja wasnych przey, czyli introspekcja, ktr stosowa ju w redniowieczu w. Augustyn (Matusewicz, 2006, Tatarkiewicz, 2002, Tomaszewski 2000). Kierunek w ktrym poda Locke zosta rozwinity troch bardziej radykalnie przez Davida Hume. Filozof ten rwnie nie skupia si na badaniu rzeczy, tylko ich postrzeganiu, ktre podzieli na pierwotne wraenia i wtrne idee. Te pierwsze okreli jako pierwowzr i waciwy sposb poznania, a drugie jako kopie, ktre miay warto jedynie wtedy, kiedy dokadnie odwzorowyway wraenia. Hume stwierdzi, e substancje, zarwno materialna, jak i duchowa s tylko zudzeniem, poniewa nie ma adnych przesanek wynikajcych z rozumowania, ani faktw, ktre potwierdzayby ich istnienie. Tym samym zakwestionowa koncepcj trwaej duszy i podway podstawy metafizyki. Hume krytykowa rwnie aspiracje filozofii religijnej do bycia czci nauki i stwierdzi, e nie ma dowodw na istnienie Boga, wic religia jest kwesti wiary, a nie wiedzy. Zaoy jednak, e potrzeba religijna jest koniecznym wytworem ludzkiej psychiki, czym da pocztek historycznym i psychologicznym badaniom w tej materii. Krytyka Humea w duej mierze dotyczya rozumowej zdolnoci czowieka, natomiast pozostawiaa nienaruszon kwesti instynktu, o ktrym filozof twierdzi, e jest pewniejszym rdem poznania rzeczywistoci ni rozum.

14 Podejcie to zostao nastpnie rozwinite przez psychologw behawioralnych. Odrzucajc metafizyk i zawajc zakres wiedzy do obszarw, ktre s pewne i oparte na faktach, Hume sta si jednoczenie prekursorem pozytywizmu (Matusewicz, 2006, Tatarkiewicz, 2002). Era nowoytna, towarzyszca jej rewolucja naukowa i przemysowa oraz idce za tym zmiany spoeczne i ekonomiczne zmieniy sposb spojrzenia na czowieka. Dominujca rola kocioa oraz religii ustpowaa nauce, ktra w miar rozwoju metodologii bada wydawaa si w sposb pewny i jednoznaczny tumaczy zawioci zewntrznego wiata przyrody oraz wewntrznego wiata psychiki ludzkiej. Kocowe teorie nowoytnej filozofii przygotoway grunt do powstania psychologii empirycznej, czyli nauki o zjawiskach psychicznych, ktre mona zbada eksperymentalnie (Matusewicz, 2006, Skrzypek, 2009).

Rozdzia 2. Spektrum inteligencji a cztery siy w psychologii

2.1. Wyodrbnienie psychologii jako samodzielnej gazi nauki Dziki teoriom filozofw ery nowoytnej, pod koniec jej trwania krystalizowao si pojcie nauki oraz metod badawczych. W zakresie nauk przyrodniczych zastosowano matematyczn metodologi tumaczenia zjawisk, ktra bazujc na bezporednim dowiadczeniu pozwolia wyciga cise wnioski i zastpia spekulatywne sposoby dochodzenia prawd. Rozwaania metafizyczne dotyczce psychiki ludzkiej rwnie starano si zastpi opracowaniem metody, dziki ktrej bdzie mona zweryfikowa dotychczasowe teorie w tej kwestii. Dopatrujc si zwizkw midzy ciaem a zjawiskami psychicznymi, uznano fizjologi jako nauk, z ktrej powinna czerpa psychologia. Jednym z czoowych naukowcw czcych obie te dyscypliny by Wilhelm Wundt, ktry w 1879 roku na Uniwersytecie Lipskim zaoy pierwsze laboratorium psychologiczne, czym jednoczenie da pocztek psychologii eksperymentalnej (Matusewicz, 2006, Stachowski, 2000, Strelau, 2000, Zimbardo, 2006). Wundt z wyksztacenia by fizjologiem i mimo i, z czasem zmieni swoje zainteresowania, to jego wczeniejsza praca naukowa miaa wpyw na tworzone przez niego teorie psychologiczne. W swoich rozwaaniach odrzuca substancjonaln natur duszy i odcina si od polemiki midzy zwolennikami materializmu i spirytualizmu, ze wzgldu na brak empirycznych dowodw mogcych rozstrzygn ich spr. Podziela jednak pogld, dotyczcy tego, e wiadomoci dowiadczamy bezporednio, a wiata zewntrznego porednio poprzez zmysy. Jednoczenie, stwierdzajc indywidualny charakter dowiadczania wiadomoci uzna, e jedyn metod badawcz, ktr mona zastosowa w psychologii jest

15 introspekcja eksperymentalna, pozwalajca manipulowa warunkami powstawania zjawisk psychologicznych. Wundt, wykorzystujc pojcie atomu uywanego w chemii przyj, e psychika ludzka podobnie do materii skada si z mniejszych czci, ktre mona bada oddzielnie i std wnioskowa o bardziej zoonych zjawiskach. Mimo i nie ogranicza zasad dziaania psychiki ludzkiej wycznie do mechanistycznego czenia elementw, jego teorie zostay rozwinite w t stron przez Edwarda Titchenera, ktry przenis je na grunt amerykaski (Matusewicz, 2006, Stachowski, 2000, Strelau, 2000, Zimbardo, 2006).

2.2. Behawioryzm i psychoanaliza jako mechanistyczne koncepcje psychiki ludzkiej 2.2.1. Psychologia bez duszy Po sukcesie laboratorium Wundta i prowadzonych przez niego eksperymentw, psychologia zostaa uznana za odrbn dyscyplin naukow i pod koniec XIX wieku zacza dynamicznie si rozwija na uniwersytetach. Dua cz z powstajcych wczenie jednostek naukowych zostaa zaoona w Stanach Zjednoczonych, gdzie przeniosa si rwnie dyskusja nad waciwym przedmiotem i metodologi bada psychologii. Powstaemu na podstawie teorii Wundta strukturalizmowi przeciwstawiono takie kierunki, jak psychologia postaci, czy funkcjonalizm, ktre czyy w sobie caociowe podejcie do psychiki czowieka i nie rozpatryway wystpujcych w niej elementw oddzielnie (Matusewicz, 2006, Stachowski, 2000, Strelau, 2000, Zimbardo, 2006). Jednym z przedstawicieli funkcjonalizmu by William James, ktry uwaa, e wiadomo jest cigym strumieniem, pewn waciwoci psychiki, ktra jest w staej interakcji z otoczeniem. Twierdzi rwnie, e wszystkie procesy psychiczne maj swoje funkcje, ktre pozwalaj czowiekowi na przystosowanie si do rodowiska. Mimo i, James w swojej psychologii znalaz rwnie miejsce dla takich kwestii jak wola, uczucia, wartoci czy doznania mistyczne, jego teorie zostay rozwinite w stron biologii ewolucyjnej. Wysunito pogld, e metoda introspekcyjna nie jest w stanie dostarczy obiektywnych wnioskw dotyczcych zachowania czowieka oraz jego relacji z otoczeniem i e bardziej odpowiednie do tego celu s metody stosowane w obserwacji zwierzt. Zapocztkowao to dyskusje nad pojciem wiadomoci oraz waciwym sposobem jej badania. (Matusewicz, 2006, Stachowski, 2000, Strelau, 2000, Zimbardo, 2006). Odmienne koncepcje dotyczce przedmiotu oraz metodologii bada psychologicznych wzbudziy mocne spory w rodowisku psychologw i byy rdem pierwszego kryzysu tej modej gazi nauki. Uczonym zaleao na zachowaniu autonomii wzgldem biologii i

16 fizjologii przy jednoczesnym nadaniu nowopowstaej dyscyplinie obiektywnego, naukowego charakteru. Na denia wczesnych psychologw odpowiedzia w 1913 roku J ohn Watson, wygaszajc swj wykad zatytuowany Psychologia, jak widzi j behawiorysta, ktry przeszed do historii jako tzw. manifest behawiorystyczny. Watson stwierdzi, e aby psychologia bya nauk empiryczn musi zrezygnowa cakowicie z subiektywnego pojcia wiadomoci i skupi si wycznie na badaniu zachowania. W jego opinii naleao odstpi od introspekcji, jako podstawowej metody badawczej i zastosowa metody wykorzystywane od dawna w badaniu zwierzt. Watson, twierdzc, e zachowanie czowieka okrela przede wszystkim rodowisko uproci tym samym psychologi do prostego mechanizmu bodziecreakcja (Matusewicz, 2006, Stachowski, 2000, Strelau, 2000). Teorie Watsona po pewnym czasie zyskay due poparcie w krgach naukowych i zostay rozwinite przez innych psychologw. Jednym z nich by Burrhus Frederic Skinner, ktry jeszcze bardziej zradykalizowa koncepcj behawiorystyczn. W swoich pracach nie stosowa nie tylko pojcia wiadomoci, ale rwnie wszystkich okrele, ktre odnosiy si do abstrakcyjnych przedmiotw czy koncepcji. Ucili natomiast terminy dotyczce reakcji, wzmocnienia czy warunkowania i by twrc metod nauczania programowego. Swoim badaniom chcia nada cel praktyczny, wierzc, e odpowiednio warunkujc zachowanie ludzi mona stworzy sprawne spoeczestwo, ktre bdzie reagowa w odpowiednio zaprogramowany sposb. Pogldy te skieroway na niego podejrzenia o skonnoci faszystowskie (Matusewicz, 2006, Stachowski, 2000, Strelau, 2000). Ze wzgldu na ograniczenie przedmiotu bada i sprowadzenie dziaania psychiki ludzkiej do mechanizmu opartego na reakcjach, behawioryzm czsto nazywano psychologi bez duszy. Jej stosowanie wizao si take z trudnociami jakie niosa ze sob rezygnacj z terminw teoretycznych. W rozwizaniu tej kwestii pomg behawiorystom operacjonizm, ktry dopuszcza tworzenie odpowiednich poj teoretycznych, jeli tylko mona je byo odnie do odpowiedniej klasy zachowa. Praktyczne aspekty pracy behawiorystw pozwoliy jednak rozwin si temu kierunkowi, a nawet zdoby wiodc pozycj w psychologii na kolejne 50 lat (Matusewicz, 2006, Stachowski, 2000, Strelau, 2000). 2.2.2. Psychologia gbi, czyli mechanizm ukryty Drugim kierunkiem, w ktrym zacza si rozwija psychologia naukowa na samym pocztku swojej historii staa si psychoanaliza, ktrej twrc by neurolog Sigmund Freud. Podobnie jak wyksztacenie fizjologiczne wpyno na teorie Johna Watsona, tak samo studia

17 i praktyka medyczna miay duy wpyw na podejcie Freuda do psychologii, ktry swoje teorie tworzy na podstawie wnioskw wycignitych podczas pracy z pacjentami (Strelau, 2000). Pierwszym motywem jaki pokierowa Freuda w stron psychologii byo zaobserwowanie, e rdo wszelkich chorb nerwicowych jest zawsze przed pacjentami ukryte i nie s oni ich wiadomi. W oparciu o to spostrzeenie wysun koncepcj niewiadomego w psychice, czyli procesu zachodzcego poza nasz wiadomoci, o ktrym moemy wnioskowa jedynie z obserwacji skutkw, jakie powoduje. Freud stwierdzi, e psychika ludzka jest czym wicej ni tylko wiadomoci i o ile procesy psychiczne s cige, to wiadomo nie ma tej waciwoci. W zwizku z tym naley przyj, e procesy niewiadome wypywaj z psychiki, a nie z fizjologii czowieka. To co niewiadome Freud podzieli nastpnie na przedwiadomo, ktrej treci mona przywoa do wiadomoci, prbujc sobie co przypomnie oraz niewiadomo waciw, ktra zawiera treci wyparte, z trudem dajce si uwiadomi. Posugujc si logik zasady zachowania energii Freud interpretowa wszystkie procesy organiczne i psychiczne jako przeksztacanie jej form. Opracowujc teori przepywu i ujcia powstajcej energii, stworzy nastpnie koncepcj dotyczc aparatu psychicznego, ktry regulowa te mechanizmy. Zbudowany by on z id, ego i superego, z ktrych kady mia swoje indywidualne elementy i funkcje, a ich interakcje powodoway zachowaniem czowieka. Id byo systemem wrodzonym, skadajcym si z popdw i instynktw, dyo do doznawania przyjemnoci i unikania blu. Byo take niezalene od zewntrznej rzeczywistoci i nie ulegao jej wpywom. Ego reprezentowao rozum oraz zdrowy rozsdek i kontrolowao instynktowne potrzeby id, powstrzymujc je od przekraczania oglnie przyjtych granic i norm. Superego natomiast stanowio najwysz i najpniej ksztatujc si cz aparatu psychicznego, ktry by sum ideaw, zasad moralnych oraz spoecznych i stanowi o ludzkim sumieniu (Matusewicz, 2006, Strelau, 2000, Tavris, Wade, 1999). Bazujc na zbudowanym podziale Freud stworzy wiele poj wykorzystywanych do dzisiaj w psychologii i opisujcych niewiadome mechanizmy, kierujce naszym zachowaniem. Jednoczenie, opracowujc niniejsz koncepcj zmieni pocztkow orientacj psychoanalizy z opierajcej si na podou neurofizjologicznym na psychologi osobowoci o podejciu humanistycznym. Mimo i psychoanaliza miaa by kluczem do zrozumienia wiadomej duszy czowieka, staa si psychologi opisujc go wycznie jako zbir popdw i mechanizmw, ktrym podlega jego zachowanie. Tym samym stworzya model zbliony do

18 behawioralnego, ale wywodzcy si z innych zaoe i inaczej interpretujcy procesy psychiczne (Matusewicz, 2006, Strelau, 2000, Tavris, Wade, 1999). Teorie Freuda byy rozwijane przez jego pierwszych zwolennikw, Alfreda Adlera i Carla Gustava Junga, ktrzy jednak nie podzielali w peni jego koncepcji i stworzyli wasne modele psychologiczne. Adler opracowa psychologi indywidualn, opierajc si na teorii denia do mocy, czyli osignicia doskonaoci przez jednostk. Twierdzi, e kady czowiek moe ksztatowa swoj osobowo, czc ze sob dziedziczone cechy z dowiadczeniem i nadajc yciu indywidualny plan. Jung z kolei by twrc psychologii analitycznej i skupia si na treciach niewiadomych, dodajc im jednoczenie duchowego charakteru. Swoje teorie opiera na zaoeniu istnienia niewiadomoci zbiorowej, obejmujcej wszystkie dotychczasowe dowiadczenia ludzkoci, ktre byy przedstawiane w postaci archetypw obecnych w snach, marzeniach czy symbolach kulturowych. Zakada, e czowiek dy do samorealizacji, ktr nazywa indywiduacj i podczas tego procesu integruje ze sob sprzeczne procesy niewiadome (Matusewicz, 2006, Strelau, 2000, Tavris, Wade, 1999). Do koncepcji Freuda nawizywali pniej rwnie przedstawiciele tzw. neopsychoanalizy, ktr reprezentowali tacy psycholodzy jak Karen Horney, Harry S. Sullivan, Erich Fromm i Erik H. Erikson. Reformowali oni jednak w duej mierze teorie Freuda i przywizywali duo wiksze znaczenie do spoecznego wpywu na zachowanie ludzi, a ich prace naday psychoanalizie kierunku humanistycznego i spoecznego (Matusewicz 2006, Strelau 2000, Tavris, Wade 1999). Na przeomie XIX i XX wieku, gdy psychologia stawaa si oddzieln gazi nauki zachodziy rwnolegle ogromne zmiany spoeczne, kulturalne, polityczne i ekonomiczne. Czowiek zgodnie z ide Bacona zdoa za pomoc rozumu i nauki zapanowa nad przyrod i rozwin technologi oraz przemys. Zdobycze kolonialne wzbogaciy kraje zachodniej Europy i pobudziy gospodark, dziki czemu kapitalizm sta si gwnym systemem ekonomicznym. Rozpowszechniay si rwnie nowoczesne formy ustrojowe pastw, takie jak monarchia konstytucyjna, czy demokracja parlamentarna, co przyczynio si do rozwoju ugrupowa i partii politycznych. Nauki spoeczne, w tym psychologia wytworzyy natomiast teorie wedug ktrych czowiek i jego zachowanie byy zbiorem zalenoci oraz mechanizmw, ktre mona przewidzie i kontrolowa. Stworzone w ten sposb warunki spowodoway wycig ekonomiczny i technologiczny krajw, gdzie gwn ide sta si zysk i potga gospodarcza. Imperialistyczne denia wielkich mocarstw doprowadziy do wybuchu I wojny wiatowej, ktra pozwolia na wykorzystanie zdobyczy naukowych ery nowoytnej oraz dalszy, jeszcze szybszy rozwj techniczny (Fromm, 2007, Skrzypek, 2009).

19

2.3. Inteligencja racjonalna Niewtpliw zalet wyodrbnienia psychologii jako nauki empirycznej, by fakt, e zacza by ona postrzegana jako nauka praktyczna, a pierwszymi obszarami, w ktrych zaczto j stosowa bya owiata i wychowanie. Zgodnie z kierunkiem strukturalnym, rozrniajcym poszczeglne elementy psychiki i funkcjonalnym, szukajcym i ch zastosowania, jednym z najwaniejszych przedmiotw bada psychologw, staa si inteligencja. Rozwaania nad inteligencj rozpocz jeszcze w erze staroytnej Platon i na przestrzeni wiekw wielu filozofw tworzyo swoje koncepcje dotyczce tej waciwoci psychiki czowieka, ale dopiero psychologia naukowa pozwolia na rozwinicie konkretnych teorii i opracowanie odpowiednich metod badawczych. Mechanistyczne podejcie do psychiki czowieka, ktre panowao na pocztku XX wieku w teoriach psychologicznych sprawio, e naukowcy, definiujc inteligencj skupili si na procesach poznawczych, a mylenie interpretowali wycznie jako rozumowanie logiczne (King, 2008, Strelau, 2000). 2.3.1. Pocztki bada nad inteligencj Jednym z pionierw badania inteligencji by Francis Galton, ktry w 1869 roku opublikowa swoj prac dotyczc geniuszu i stworzy pierwsze testy mierzce t cech. Wedug jego teorii jednostki wysoce inteligentne odznaczay si zdolnoci do dugotrwaego wysiku i byy wyjtkowo wraliwe zmysowo. Bdc pod duym wpywem teorii ewolucjonistycznych, Galton wysun rwnie pogld, e zdolnoci intelektualne s dziedziczne, czym da pocztek dugim i nie rozstrzygnitym do dzisiaj sporom o roli dziedzicznoci i rodowiska w rozwoju czowieka. Ze wzgldu na psychofizyczny charakter jego koncepcji, nie zostay one podstaw pniejszego rozumienia inteligencji , day jednak pocztek badaniom empirycznym nad zdolnociami umysowymi czowieka (Ncka, 2003, Sternberg, 2001, Strelau, 1997). Kolejn wan postaci w dziedzinie bada nad inteligencj by Alfred Binet, ktry w 1904 roku zosta zaproszony przez francuskie ministerstwo owiaty do opracowania testw diagnozujcych dzieci opnione w rozwoju umysowym. W odpowiedzi na to zaproszenie, Binet razem ze swoim wsppracownikiem, Teodozjuszem Simonem opracowa bateri testw, ktre bazujc na zadaniach zwizanych z definiowaniem sw, czy rozpoznawania niedorzecznoci na obrazkach, mierzyy zdolnoci rozumowania i adaptacji do otoczenia.

20 Testy zostay przygotowane na podstawie teorii inteligencji, w ktrej Binet rozrnia trzy czynniki; ukierunkowanie, adaptacj i krytycyzm. Pierwszy z nich odpowiada za wiedz dotyczc zadania oraz sposobu jego rozwizania, drugi za przyjt strategi dziaania oraz ledzenie jej skutecznoci, a trzeci za krytyczne mylenie odnonie wasnych myli i podjtych krokw. Binet wprowadzi rwnie pojcie wieku umysowego, ktry wyznacza poziom inteligencji danego czowieka. Wyraa si on w wieku, w jakim wikszo ludzi wykonywaa zadania o takim samym stopniu trudnoci jak badany. Koncepcje Bineta oraz opracowane przez niego testy weszy do kanonu psychologii i po przeprowadzonej adaptacji funkcjonuj do dzi (Ncka, 2003, Sternberg, 2001, Strelau, 1997). Pojciem wieku umysowego stworzonym przez Bineta posuy si pniej niemiecki psycholog Wilhelm Stern, wprowadzajc pojcie ilorazu inteligencji, ktry wyraa stosunek wieku umysowego dziecka do jego wieku ycia, mnoony nastpnie przez sto. Obecnie jednak, do okrelenia poziomu inteligencji stosuje si tak zwany dewiacyjny iloraz inteligencji, oparty o rozkad normalny, gdzie redni dla danej populacji jest 100, a odchylenie standardowe ma warto 15. Koncepcje Sterna upowszechniy pogld, e inteligencja jest rwnie zdolnoci przystosowania do nowych zada, a s tworzony przez niego skrt, czyli IQ (od angielskiego intelligence quotient), przyj si bardzo silnie w kulturze i jest powszechnie kojarzony jako symbol inteligencji (Ncka, 2003, Sternberg, 2001, Strelau, 1997). Mimo duych osigni Galtona i Bineta, najwaniejsze odkrycia w pocztkowym etapie bada nad inteligencj przypisuje si Charlesowi Spearmanowi. Okreli on inteligencj jako rodzaj energii mentalnej, ktr przydziela si w rnym stopniu do odpowiednich czynnoci i zada, zalenie od skali ich zoonoci. Rnice indywidualne w poziomie inteligencji byy dla niego odpowiednikiem zasobw energii jak dysponuje dana jednostka. Spearman podzieli czynnoci poznawcze na trzy podstawowe procesy; nabywanie dowiadcze, wnioskowanie o relacjach i wnioskowanie o wspzalenociach. Pierwsza czynno odpowiadaa za postrzeganie oraz kategoryzowanie i kojarzenie wiedzy. Druga pozwalaa na tworzenie abstrakcyjnych zalenoci odnonie rnych obiektw i sytuacji. Trzecia z kolei umoliwiaa przewidywanie i wyciganie wnioskw z wczeniej okrelonych relacji. Ta koncepcja Spearmana zostaa nastpnie wykorzystana w wielu testach inteligencji, na przykad w Tecie Matryc Progresywnych Ravena, lub Tecie Rozumowania Abstrakcyjnego (Raven, Court, Raven, 1983, za Ncka, 2003, Embretson, 1995, za Ncka 2003). Pocztkowe teorie inteligencji rozbudziy dyskusje dotyczc jej struktury i funkcji, pobudzajc psychologw do tworzenia nowych koncepcji. Powszechny by pogld dotyczcy

21 genetycznego podoa inteligencji oraz jej adaptacyjnego charakteru, jednak w rodowisku psychologicznym funkcjonowao wiele odmiennych definicji. W 1921 roku, na amach czasopisma Journal Of Educational Psychology, 14 znanych psychologw przedstawio swoje pogldy dotyczce inteligencji, wrd ktrych mona byo wyodrbni dwie czci wsplne. Pierwsz z nich byo twierdzenie, e inteligencja pozwala uczy si na podstawie dowiadczenia, a drug, e inteligencja peni funkcj przystosowawcz do rodowiska. Badacze zadawali sobie jednak nadal pytania dotyczce wewntrznej struktury intel igencji, iloci czynnikw, ktre j tworz oraz ich wzajemnych relacji (Sternberg, 1999).

2.3.2. Struktura inteligencji Opracowanie testw inteligencji rozwino psychometryczne podejcie do psychologii. Naukowcy zaczli tworzy teorie inteligencji, opierajc si na statystycznej analizie wynikw. Jedn z najwaniejszych metod sucych do okrelania struktury inteligencji staa si analiza czynnikowa, wprowadzona do psychologii przez wspomnianego wczeniej Spearmana. Metoda ta, polegaa na wyszukiwaniu odpowiednich korelacji i czci wsplnych badanych cech, dziki czemu pozwalaa redukowa liczb opisywanych czynnikw. Spearman, prowadzc w 1904 roku badania w jednej ze szk w Szkocji, analizowa zalenoci midzy wynikami testw, a ocenami szkolnymi. Opierajc si na swoich spostrzeeniach opracowa dwuczynnikow teori inteligencji, ktr opublikowa ponad 20 lat pniej (Spearman, 1927, za Ncka, 2003). Zakadaa ona istnienie czynnika g, ktry by podstaw inteligencji i odpowiada za jej oglny poziom, oraz czynnikw s, ktre byy odpowiedzialne za specyficzne zdolnoci i peniy duo mniejsz rol. Teoria Spearmana daa pocztek hierarchicznym modelom inteligencji (Ncka, 2003, Sternberg, 2001, Strelau, 1997). Alternatywn koncepcj stworzy w 1938 roku Louis Thurstone, ktry za pomoc analizy czynnikowej wyodrbni siedem, rwnorzdnych i niezalenych od siebie czynnikw. Okreli je jako zdolnoci podstawowe i nada im nastpujce nazwy: rozumienie sw, pynno sowna, zdolnoci numeryczne, zdolnoci pamiciowe, zdolnoci przestrzenne, rozumowanie, pami i szybko postrzegania. Jego teoria wzbudzia due kontrowersje w rodowisku psychologw i rozpocza dyskusj dotyczc zasadnoci wprowadzania pojcia inteligencji oglnej. W pniejszych badaniach Thurstone wykaza, e wyodrbnione przez niego czynniki, po poddaniu ponownej analizie czy czynnik nadrzdny, ktry nazwa zdolnoci indukcji. Tym samym stworzy pojcie analogiczne do koncepcji czynnika g (Ncka, 2003, Sternberg, 2001, Strelau, 1997).

22 Podejcie Thurstonea do inteligencji, jako zbioru rwnorzdnych czynnikw, rozwin na pocztku drugiej poowy XX wieku Joy P. Guilford, ktry w odrnieniu od swoich poprzednikw rozpocz prac od stworzenia modelu teoretycznego. Punktem wyjcia w jego koncepcji byo zaoenie, e kad czynno umysow mona opisa w trzech rnych wymiarach: operacji, treci i wytworu. Ten podzia odwzorowywa wedug niego proces kadego dziaania inteligentnego, ktre poprzez operacje umysowe na danym materiale prowadz do okrelonego wytworu. Kady z trzech wymiarw by rwnoczenie podzielony na kategorie. Stworzony w ten sposb model, Guilford przedstawi w postaci szecianu ktry zoony by w rezultacie ze 120 czci elementarnych, a w pniejszych pracach zosta rozwinity a do 150. Koncepcja Guilforda zwrcia uwag psychologw na szerokie spektrum operacji umysowych jakie naley uwzgldni, oceniajc inteligencj (Ncka, 2003, Sternberg, 2001, Strelau, 1997). Model hierarchiczny zapocztkowany przez Spearmana by rozwijany w pniejszym okresie przez takich psychologw, jak Raymond Cattel, Philip Vernon, Jan Eric Gustafsson oraz John B. Carrol. Ostatni z tych naukowcw w 1993 roku dokona syntezy 460 zbiorw danych, pochodzcych z okresu 1927-1987. Analizujc wyniki ponad 130 000 osb, wysun koncepcj trzech hierarchicznie uoonych warstw inteligencji. Pierwsza warstwa miaa odpowiada za specyficzne zdolnoci, druga za zdolnoci oglne, takie jak procesy ucz enia si lub pamici, a trzecia miaa stanowi podstaw inteligencji, przypominajc koncepcj czynnika g. Praca Carrola nie wniosa przeomowych odkry, ale bya znakomitym podsumowaniem teorii czynnikowych inteligencji (Sternberg, 2001).

2.3.3. Iloraz inteligencji w praktyce Stworzenie pojcia ilorazu inteligencji oraz opracowanie testw do jego mierzenia byo w pierwszej poowie XX wieku traktowane jako jedno z najwikszych odkry psychologii. Wielu psychologw wierzyo, e udao si znale narzdzie naukowe, ktre posuy do badania poziomu oraz potencjau umysowego ludzi, dziki czemu mona je bdzie z powodzeniem zastosowa w wielu dziedzinach ycia. Testy inteligencji wprowadzone zostay do szerokiego uytku w Ameryce Pnocnej, gdzie przy ich pomocy przebadano kilka milionw osb. Wizao si to z szeregiem konsekwencji spoecznych, ktre w duej mierze przyniosy negatywne skutki (Ncka, 2003, Strelau, 1997). Badacze inteligencji o podejciu psychometrycznym, w tym najbardziej znani, jak Hans Eysenck, Arthur Jensen, czy Raymond Cattel wskazywali na zalety testw inteligencji.

23 Twierdzili, e ich zastosowanie pozwala okreli oglne zdolnoci umysowe czowieka, ktre s wzgldnie stae w czasie i w duej mierze zalene genetycznie. Zaznaczali rwnie, e wyniki bada pozwalaj z duym prawdopodobiestwem prognozowa wyniki osigane w nauce szkolnej (Ncka, 2003, Strelau, 1997). Inni psychologowie krytykowali jednak pojcie ilorazu inteligencji oraz zasadnoci stosowania testw sucych do jego badania. Brytyjczyk Philip Vernon stwierdzi, e testy mierz inteligencj psychometryczn, jak mona zastosowa przy rozwizywaniu zada testowych ale nie odzwierciedlaj inteligencji stosowanej na co dzie w yciu. Leon Kamin, autor ksiki The Science and Politics of IQ dokona natomiast krytyki konsekwencji spoecznych, jakie wizay si z masowym wykorzystaniem testw inteligencji w Stanach Zjednoczonych. Wrd podanych przez niego przykadw znalazy si midzy innymi badania Henryego Goddarda, ktry przeanalizowa wyniki testw imigrantw napywajcych do Stanw Zjednoczonych w drugiej dekadzie XX wieku, oraz badania pod kierunkiem Roberta Yerkesa, ktry po wybuchu I wojny wiatowej, zastosowa testy do zmierzenia inteligencji 12 tysicy rekrutw spoza Stanw Zjednoczonych. Wyniki obydwu bada, wskazujc na bardzo niski poziom intelektualny murzynw oraz imigrantw z krajw Europy wschodniej i poudniowej, byy jedn z podstaw do wprowadzenia dyskryminacyjnej Ustawy Imigracyjnej (Ncka, 2003, Strelau, 1997). Kontrowersyjn dyskusj wywoay w latach szedziesitych i siedemdziesitych publikacje dotyczce rasowych rnic w inteligencji. Arthur Jensen w swoim ponad 100stronicowym artykule, opublikowanym w 1969 roku dowodzi, e ze wzgldu na brak moliwoci podniesienia poziomu inteligencji murzynw amerykaskich powinni by oni kierowani wycznie do szk zawodowych. W podobnym tonie wypowiedzia si w swojej ksice IQ in the meritocracy, wydanej w 1973 roku Richard Herrnstein, ktry wywnioskowa, e pozycja spoeczna zaley gwnie od ilorazu inteligencji. Obydwa pogldy oraz szereg podobnych, spotkao si z szerokim protestem spoecznym i w rezultacie w wielu stanach Ameryki zaczto wprowadza zakaz stosowania testw inteligencji, jako narzdzi sucych do dyskryminacji (Ncka, 2003, Strelau, 1997). Testy inteligencji stosowane byy rwnie w szkolnictwie i wpyny na losy wielu uczniw, ktrzy zostali poddani badaniom. W Anglii, w latach czterdziestych dwudziestego wieku, psycholog Cyril Burt przyczyni si do wprowadzenia systemu edukacji, gdzie wyniki testw inteligencji, jakie przeprowadzono uczniom w wieku lat 11 decydoway o moliwoci pniejszego studiowania. Opracowany w ten sposb system selekcji stosowany by przez okoo 20 lat, powodujc, e osoby o niszych wynikach w testach miay ju na pocztku

24 zamknita drog dalszej edukacji. Z drugiej strony, badacze rnic indywidualnych, tacy jak Anne Anastasi i Leona E. Tyler, oceniajc historyczn warto stosowania testw inteligencji, wskazyway, e osiganie wysokich wynikw otwierao drog do edukacji uczniom z niszych warstw spoecznych (Ncka, 2003, Strelau, 1997). Obecnie wikszo testw mierzcych iloraz inteligencji jest wystandaryzowana na podstawie grup reprezentujcych ca populacj danego kraju. Normy odpowiadaj zatem rednim wynikom osb biednych i zamonych, niewyksztaconych i wyksztaconych oraz wszelkich wikszoci i mniejszoci narodowych. Zmieni si rwnie stosunek duej czci psychologw do stosowania testw inteligencji, ktrzy traktuj je teraz jako narzdzie pomocnicze, a nie wyznacznik poziomu intelektualnego czowieka (Ncka, 2003, Strelau, 1997). 2.4. Psychologia humanistyczna jako odpowied na ograniczenia behawioryzmu i psychoanalizy Od momentu w ktrym psychologia wyodrbnia si z filozofii, jako samodzielna nauka, nastpi jej ogromny rozwj. Z maego laboratorium w ktrym pracowa Wundt psychologia trafia do najwikszych uniwersytetw, a jej osignicia zaczy by masowo

wykorzystywane w takich sferach jak szkolnictwo, polityka, wojsko czy reklama. Silna potrzeba ugruntowania nowej gazi nauki na tle pozostaych, wpyna jednak na kierunek w jakim rozwijay si pierwsze teorie psychologiczne. Czowiek sta si obiektem bada i zacz by postrzegany jako mechanizm, ktrego zasady dziaania mona byo jasno okreli, jeli tylko przeprowadzi si odpowiednie eksperymenty. Behawioryzm i psychoanaliza, wywodzc si kolejno z fizjologii i medycyny, szukay odpowiedzi na pytania zwizane z budow tego mechanizmu oraz sposobw naprawiania jego usterek. Tym sposobem w psychologii pominito kwestie filozoficzne dotyczce sensu i celu ycia czowieka oraz sfery emocjonaln, uczuciow i duchow. Jednoczenie rozwj nauki pozwoli ludziom uwierzy, w to, e posiadaj wadz nad przyrod, kapitalizm przedstawi potrzeby ekonomiczne jako wyczny czynnik osignicia szczcia, a imperializm podzieli ludzko na wzajemnie konkurujce ze sob narody. Potrzeba sensu i poczucia odniesienia wzgldem rzeczywistoci bya zaspokajana przez spoeczno-ekonomiczne ideologie, ktre w swojej ekstremalnej postaci znalazy wyraz jako systemy totalitarne, stajc si gwn przyczyn wybuchu II wojny wiatowej. Najwikszy konflikt zbrojny w historii wiata przynis ze sob niespotykane dotd zniszczenie i okruciestwo, ukazujc do czego moe doprowadzi

25 przedmiotowe podejcie do czowieka, nie liczce si z jego potrzebami wyszymi (Backer, 1992, Davies, 2001, Skrzypek, 2009). W wiecie psychologii reakcj na ogrom za, jakiego dopucia si ludzko podczas drugiej wojny wiatowej byo powstanie nurtu humanistycznego. Jego przedstawiciele stawiali sobie na celu midzy innymi analiz przyczyn tkwicych w zachowaniu czowieka, ktre doprowadziy do wybuchu konfliktu oraz znalezienie sposobu na rozwinicie penego potencjau ludzkiego. Psychologia humanistyczna bya jednoczenie odpowiedzi na ograniczenia behawioryzmu i psychoanalizy, ktre nadajc naturze ludzkiej mechanistyczny charakter, pomijay tak wane kwestie jak mio, twrczo, tosamo, czy szczcie. Nowy kierunek w psychologii traktowa czowieka holistycznie, biorc pod uwag jego moliwoci do rozwoju, dokonywania wyborw, przekraczania siebie oraz granic kulturowych. Zakada rwnie, e natura ludzka jest dobra i w kadym czowieku istnieje potrzeba jej urzeczywistniania (Maslow, 2006, Matusewicz, 2006, Strelau, 2000). Jednym z najbardziej znanych przedstawicieli psychologii humanistycznej by Abraham Maslow, ktry jeszcze na pocztku swojej kariery naukowej by pod duym wpywem behawioryzmu i psychoanalizy. Przeom w jego koncepcjach nastpi podczas pracy z dwjk nauczycieli, a zarazem przyjaci, ktrymi byli dla niego Ruth Benedict oraz Max Wertheimer. Maslow, bdc pod wraeniem ich twrczoci i produktywnoci w pracy oraz dobroci i yczliwoci w yciu prywatnym, wysun koncepcj jednostek samorealizujcych si, ktrymi wedug niego byli ludzie potraficy dokonywa odpowiednich wyborw yciowych i posiadajcy zbir okrelonych cech. Samorealizacja w teorii Maslowa oznaczaa take zdolno do odnalezienia i jak najpeniejszego wykorzystania talentw i specyficznych umiejtnoci jakimi dysponuje dany czowiek. Prowadzc pniej badania na odpowiednio dobranej grupie, wymieni midzy innymi takie cechy ludzi samorealizujcych si jak: akceptacja, spontaniczno, koncentracja na problemie, poczucie wsplnoty z ludmi, pokora i szacunek, relacje interpersonalne, autonomia czy etyka. Maslow uwaa take ludzi samorealizujcych si za inteligentnych. wczesn definicj inteligencji opart na pojciu ilorazu inteligencji, traktowa jako znaczne ograniczenie, nie majce zwizku z mdroci, czy zdrowym rozsdkiem, ktrym nadawa wysze znaczenie ni umiejtnoci analitycznego mylenia. Jako jeden z przykadw, ktrymi kierowa si w swoich rozmylaniach poda posta Hermana Goeringa, ktry wykazujc si wysokim ilorazem inteligencji, w szerszym kontekcie by osob gupi i wystpn (Maslow, 2004, Maslow, 2006). Dziki swoim rozwaaniom odnonie motywacji ludzkiej i badaniom nad tym, co kieruje osobami samorealizujcymi si Maslow stworzy hierarchiczn koncepcj potrzeb czowieka,

26 ktra okrelaa motywy jego dziaania. Podzieli przy tym potrzeby na dwie gwne grupy, rnice si kierunkiem motywacyjnym. Pierwsz grup, ktr tworzyy potrzeby fizjologiczne, bezpieczestwa, szacunku i przynalenoci, nazwa potrzebami niedoboru, drug grup w skad ktrej wchodziy potrzeby samorealizacji, nazwa potrzebami wzrostu. Jego koncepcja wywara ogromny wpyw na teorie motywacji i ludzkiego zachowania oraz przedstawia obraz czowieka, ktry oprcz zaspokojenia podstawowych potrzeb odczuwa rwnie potrzeby wysze, ktrych spenienie jest warunkiem penego rozwoju i zdrowia psychicznego (Maslow, 2004, Maslow, 2006). Maslow w swoich pracach krytykowa ortodoksyjne podejcie do nauki, przyczyniajce si do odrzucania na wstpie wszelkich teorii, ktrych nie mona weryfikowa eksperymentalnie. Twierdzi, e nauka nie jest obiektywnym i autonomicznym aparatem poznania rzeczywistoci, a jedynie narzdziem, ktre zostao opracowane przez czowieka i ktre czowiek stale zmienia i rozwija. Tym samym uzna za rwnie wartociowe sdy dotyczce natury ludzkiej, pochodzce od osb nie zajmujcych si nauk, takich jak zwykli ludzie, czy artyci. Zaznacza przy tym, e jest zwolennikiem nauki, a przeciwstawia si jedynie zawaniu pola jej bada i sugerowa, e nauka powinna mie charakter humanistyczny i interesowa si wszelkimi zjawiskami dotyczcymi czowieka (Maslow, 2004, Maslow, 2006). Powstanie nowego kierunku w psychologii Maslow potraktowa jako rewolucj na miar odkry Freuda, Darwina, czy Einsteina, uznajc, e zmienia ona sposb postrzegania i mylenia o naturze ludzkiej, spoeczestwie, normach etycznych i drogach postpu. Uwaa jednoczenie, e jest to tylko forma przejciowa psychologii, ktra w kolejnych latach obejmie rwnie tematyk potrzeb ludzkich wykraczajcych poza czowieczestwo, tosamo czy samourzeczywistnienie i skieruje si w stron sfery transpersonalnej, tworzc tym samym now filozofi ycia (Maslow, 2004, Maslow, 2006). Innym wanym przedstawicielem nurtu humanistycznego by Carl Rogers, psycholog, ktry od pocztku swojej kariery naukowej zwizany by z psychoterapi. Przeciwstawiajc si przedmiotowemu traktowaniu pacjentw, ktre czsto prowadzio do odwrotnych skutkw ni ich leczenie, Rogers stworzy koncepcj terapii skoncentrowanej na kliencie, uznajcej indywidualno badanego i stawiajcej go w centrum uwagi terapeuty. W jego teorii ludzki organizm nie jest wycznie biologicznym mechanizmem, ale stanowi pewn cao dowiadczenia, ktre jest gromadzone na rnych poziomach wiadomoci i tworzy tzw. pole fenomenologiczne, bdce indywidualnym ukadem odniesienia. W efekcie kontaktw ze spoeczestwem i otoczeniem, czowiek wyodrbnia z organizmu ja, ktre odpowiedzialne

27 jest za postrzeganie wasnej osoby i nadawanie kierunku dziaania. Osoby samorealizujce si dziaaj w zgodzie z wasnym dowiadczeniem i samodzielnie podejmuj decyzje dotyczce wasnego rozwoju. Osoby u ktrych stosunek ja i organizmu jest zaburzony, yj dowiadczeniem innych ludzi, kieruj si wartociami, ktre nie s zgodne z ich wasnym wewntrznym systemem i nie realizuj swojego potencjau. Rogers zaoy jednak, e kady czowiek ma tendencj do rozwoju oraz posiada w sobie wrodzon zdolno do kierowania procesem doskonalenia. Rol terapeuty w jego teorii jest jedynie stworzenie odpowiednich warunkw w celu uatwienia badanemu samo uzdrowienia. Najwaniejsz umiejtnoci terapeuty jest zatem stworzenie autentycznej i szczerej relacji z klientem opartej na wzajemnym szacunku i zaufaniu (Gasiul, 2006, Matusewicz, 2006, Rogers, 2012). Rogers kad rwnie duy nacisk na kwestie edukacji, ktra w jego odczuciu przekazuje obecnie wycznie wiedz intelektualn i nie pozwala na peny rozwj potencjau ludzkiego. Przenoszc swoje dowiadczenia psychoterapeutyczne na relacje z grupami studentw, dowodzi, e nauczyciel rwnie powinien tworzy odpowiedni atmosfer i bra pod uwag cao dowiadczenia jakie towarzyszy procesowi uczenia si, wczajc w to emocje i uczucia. Rogers przedstawi take program ksztacenia nauczycieli w sferze interpersonalnej, ktry pozwalaby na humanizacj orodkw edukacyjnych i wsptworzenie przez uczniw zaangaowanego szkolnictwa (Gasiul, 2006, Matusewicz, 2006, Rogers, 2012). Pod koniec swojej twrczoci Rogers zafascynowa si obszarami bada psychologii transpersonalnej oraz zmianami, ktre zaczy zachodzi w sferze naukowej i spoecznej. Wysun nawet wasn koncepcj wiata oraz ludzi przyszoci, ktrzy mogliby y w nowej, zrewolucjonizowanej rzeczywistoci (Gasiul, 2006, Matusewicz, 2006, Rogers, 2012). Wan postaci w rozwoju psychologii humanistycznej by rwnie Viktor Frankl, psychiatra i psychoterapeuta, ktry podczas drugiej wojny wiatowej przebywa kilka lat jako wizie w obozach koncentracyjnych. Swoje dowiadczenia z tamtego okresu opublikowa w szeroko znanej ksice Czowiek w poszukiwaniu sensu, gdzie przedstawi rwnie gwne zaoenia logoterapii, czyli metody psychoterapii opartej na umoliwieniu klientowi poznania siebie oraz odnalezienia sensu swojego ycia. Frankl w odrnieniu od psychoanalitykw skupia si podczas terapii nie na przeszoci klienta, a na jego obecnej sytuacji yciowej i deniach, doszukujc si w nich przyczyn problemw egzystencjalnych. Wedug zaoe logoterapii czowiek, ktry utraci wol sensu ycia, dowiadcza frustracji egzystencjalnej i moe popa w tzw. nerwic noogenn, czyli nerwic o podou duchowym. Z drugiej strony dowiadczenie frustracji egzystencjalnej moe by cakowicie zdrowym objawem dalszych poszukiwa sensu, a napicie z nimi zwizane, motorem do podejmowania dziaa. Frankl

28 uwaa wrcz, e czowiek zdrowy psychicznie nigdy nie bdzie w stanie rwnowagi poniewa potrzebuje wewntrznej walki, eby realizowa zaoone cele. Znale sens moe natomiast na trzy sposoby; poprzez twrcze dziaanie, dowiadczanie czego lub kontakt z innym czowiekiem oraz poprzez znoszenie nieuniknionego cierpienia (Frankl, 2009, Frankl, 2010). Odnoszc si do koncepcji samorealizacji w ujciu Maslowa, Frankl zaznacza, e nie moe ona by celem istnienia, a jedynie skutkiem spenienia sensu, ktry ma charakter transcendentny. Im bardziej czowiek zapomina o sobie, wchodzc w relacj z innymi ludmi lub speniajc wane zadania, tym gbsze jest jego czowieczestwo i tym bardziej urzeczywistnia swj potencja. Samorealizacja, tak samo jak szczcie, bdc celem samym w sobie traci swoje uzasadnienie, wobec czego wane jest analizowanie kontekstu wystpowania danych stanw psychicznych, eby mc okreli, czy stanowi wyraz samotranscendencji (Frankl, 2009, Frankl, 2010). Frankl mocno wypowiada si rwnie odnonie redukcjonizmu w psychologii, nazywajc go pseudonauk lub subhumanizmem. Tumaczy, e sprowadzanie mioci wycznie do sublimacji popdu pciowego, a sumienia do skutku uwarunkowania spoecznego jest efektem wyspecjalizowania si psychologii w kwestiach teoretycznych, bdcych jednak w oderwaniu od zoonoci natury ludzkiej (Frankl, 2009, Frankl, 2010). Prace psychologw humanistycznych wywoay ogromne zainteresowanie nie tylko w wiecie nauki, ale rwnie w spoeczestwie i zaczy by szeroko wykorzystywane w rnych sferach ycia, poczwszy od psychoterapii przez edukacj do biznesu. Jednoczenie spotkay si z rwnie du krytyk, ktra dotyczya przede wszystkim braku spjnoci w teorii oraz cisoci naukowej. Moment powstania psychologii humanistycznej stanowi niejako rozdzia psychologii na dwa nurty. Z jednej strony wypracowany historycznie przez psychologi standard naukowoci doprowadzi do znacznego rozwoju metod badawczych, dziki czemu powstay takie specjalizacje w psychologii jak psychologia kliniczna, neuropsychologia czy kognitywistyka. Z drugiej strony ogromny wpyw teorii humanistycznych na wiele aspektw ycia przybliy zagadnienia psychologiczne szerszej grupie odbiorcw, poszerzy obszar zainteresowa psychologw i w rezultacie doprowadzi do rozwoju kolejnego kierunku jakim staa si psychologia transpersonalna. Warto zwrci uwag na fakt, e w wielu podrcznikach akademickich oraz programach nauczania na studiach, psychologia humanistyczna jest pomijana lub traktowana bardziej jako ciekawostka ni penowartociowa teoria naukowa.

29 2.5. Inteligencja uczu Po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej, rozwj podejcia humanistycznego dao si zaobserwowa nie tylko w psychologii, ale rwnie w yciu spoecznym i polityce. Celem wikszoci krajw staa si odbudowa zniszcze, zapewnienie gwarancji pokoju i stworzenie warunkw do rozwoju gospodarczego. W ramach midzynarodowego porozumienia powstaa Organizacja Narodw Zjednoczonych, ktra stworzya Powszechn Deklaracj Praw Czowieka. Wiele krajw, wzorujc si na Stanach Zjednoczonych, ktre stay si jedn z dwch najwikszych potg na wiecie, wprowadzio ustrj demokratyczny co pozwolio na jeszcze dynamiczniejszy rozwj kapitalizmu. Szybka odbudowa ekonomiczna krajw europejskich zapewnia dostatek w wikszo produktw, dziki czemu ludzie mogli zaspokoi podstawowe potrzeby. Dziki przeomowym odkryciom w nauce rozpocza si trwajca do dzisiaj rewolucja naukowo-techniczna, ktra wpyna na zmiany w przemyle i strefach zatrudnienia, upowszechnia wiedz, rozwina komunikacj i kultur oraz pozwolia na tak spektakularne osignicia jak eksploracja przestrzeni kosmicznej. W duych miastach zaczo y coraz wicej ludzi, tworzcych skomplikowane systemy spoeczne, w ktrych jednostki musiay wykazywa si rnymi zdolnociami, eby zapewni sobie byt oraz poczucie szczcia i satysfakcji z ycia. Koncepcja inteligencji racjonalnej nie odpowiadaa na praktyczne potrzeby wspczesnego czowieka, skutkiem czego byo wypracowanie przez psychologw teorii inteligencji emocjonalnej i spoecznej (Goleman, 2007, Skrzypek, 2009). 2.5.1. Inteligencja spoeczna Badanie inteligentnych zachowa w kontaktach spoecznych zostao zapocztkowane jeszcze na pocztku XX wieku przez Edwarda Thorndikea. Wysun on pojcie inteligencji spoecznej, ktr definiowa jako umiejtno rozumienia innych ludzi i mdrego postpowania z nimi. Twierdzi, e tego typu inteligencji nie da si zmierzy testami ale jest ona wyranie zauwaalna w wielu sytuacjach spoecznych, a zwaszcza w tych wymagajcych umiejtnoci przewodzenia innym ludziom (Goleman, 2007, Ncka, 2003). Do pojcia stworzonego przez Thorndikea wrci w latach pidziesitych ubiegego wieku David Weschler, twrca jednych z bardziej znanych testw inteligencji. Uzna on jednak, e umiejtnoci spoeczne s jedynie skadnikiem inteligencji oglnej i polegaj na rozumieniu i analizowaniu rnych regu i sytuacji z ycia. Tym samym potraktowa on

30 skomplikowane relacje midzyludzkie jako zadania logiczne oderwane od penego kontekstu spoecznego (Goleman, 2007). Szersz koncepcj inteligencji spoecznej wprowadzi w swoim rozbudowanym modelu inteligencji Guilford, ktry jednoczenie zaj si badaniami nad t grup zdolnoci w swoim laboratorium. Efektem jego pracy byo stworzenie piciu kategorii zdolnoci spoecznych. Do dwch z nich stworzono specjalne testy i przeprowadzono szczegowe badania. Pierwsza, zwizana bya z poznawaniem uczu, motyww, intencji, czy myli, a druga z kreowaniem twrczych rozwiza w zakresie kontaktw spoecznych. Pozostae trzy kategorie, zwizane z pamici, wytwarzaniem konwergenycjnym i ocen nie doczekay si do tej pory szczegowych bada. Podobnie jak w przypadku inteligencji racjonalnej, prace Guilforda wskazay na szerokie spektrum zdolnoci zwizanych z zachowaniami spoecznymi, ale nie stworzyy jasnej i praktycznej koncepcji, ktra pozwalaaby przewidzie, jak ludzie bd sobie radzi w poszczeglnych sytuacjach (Goleman, 2007, Ncka, 2003). Kolejn teori dotyczc inteligencji spoecznej wysun Robert J. Sternberg, ktry jest rwnie twrc jednej z poznawczych koncepcji inteligencji. W swoim modelu przyj , e inteligencja spoeczna jest przede wszystkim zdolnoci dostrzegania subtelnych sygnaw, wskazujcych na konkretny sens i znaczenie danej sytuacji. Uzna, e osoby inteligentne spoecznie skutecznie wykorzystuj te sygnay, chocia wielu z nich mog nawet nie by wiadomi, a osoby wykazujce nisze zdolnoci w tej sferze s na nie lepe. W celu badania inteligencji spoecznej, Sternberg pokazywa osobom badanym zdjcia kobiety i mczyzny, zadajc pytania dotyczce relacji czcej dan par oraz zdjcia dwch osb tej samej pci, pytajc o hierarchi stanowisk w pracy. Wyniki pozwoliy pozna wskazwki jakimi kieruj si ludzie, okrelajc relacje spoeczne, ale nie day penego obrazu zdolnoci spoecznych czowieka (Goleman 2007, Ncka 2003). Howard Gardner, twrca koncepcji inteligencji wielorakich, ktra zyskaa duy rozgos na pocztku lat osiemdziesitych XX wieku uzna, e inteligencja spoeczna, ktr on nazwa interpersonaln, jest jedn z siedmiu gwnych zdolnoci umysowych czowieka. Wedug jego podziau ludzie o wysokiej inteligencji interpersonalnej potrafi dostrzega rnice w zachowaniach i nastrojach innych osb, nawet jeli ukrywaj one swoje emocje. W swojej pracy wskazywa take na niezaleno inteligencji interpersonalnej od inteligencji racjonalnej i jzykowej (Gardner 2009). Inn teori przedstawili Nancy Cantor oraz John Kihsltrom, ktrzy przyjli, e inteligencja spoeczna zaley od wzorcw pamici. Tworzc swoj koncepcj oparli si na rozrnieniu rodzajw pamici wedug Johna R. Andersona. W ich modelu spoeczna pami

31 deklaratywna odnosi si do abstrakcyjnych poj oraz konkretnych wspomnie ludzi, ich emocji i zachowa. Dzielc si na semantyczn i epizodyczn przechowuje oglne, niezalene od kontekstu informacje o wiecie spoecznym oraz indywidualne dowiadczenia danej osoby. Spoeczna wiedza proceduralna obejmuje natomiast reguy i strategie, ktre su do interpretacji konkretnych zdarze, kategoryzowania zachowa, czy te

wnioskowania o stanach psychicznych innych ludzi. Podobnie jak Sternberg, Cantor i Kihlstrom stwierdzili, e wikszo regu spoecznych, ktrymi posuguje si czowiek zachodzi bez udziau wiadomoci (Ncka, 2003, Sternberg, 2000). Odnonie inteligencji spoecznej wypowiada si rwnie Daniel Goleman, znany szerzej dziki teorii inteligencji emocjonalnej. Goleman w swoich pracach w duej mierze powouje si na odkrycia neurobiologii, wykazujc, e czowiek posuguje si dwoma oddzielnymi sposobami poznawania i rozumowania. Pierwszy z nich jest impulsywny i odpowiada za reakcje emocjonalne, a drugi jest odpowiedzialny za bardziej wiadome przetwarzanie informacji i jest podstaw dziaania racjonalnego. Inteligencj wedug Golemana jest umiejtne poczenie obydwu sposobw mylenia, aby odpowiednio zarzdza emocjami i relacjami z innymi ludmi. W swojej teorii inteligencji spoecznej Goleman wyrnia dwie grupy umiejtnoci; wiadomo spoeczn i sprawno spoeczn. Do pierwszej grupy zalicza takie umiejtnoci jak empatia, umiejtno dostrojenia si do drugiej osoby, zdolno do rozumienia myli i uczu oraz znajomo funkcjonowania ycia spoecznego. W drugiej grupie umieci takie zdolnoci jak niewerbalne dostosowanie zachowania, autoprezentacja, wywieranie wpywu, czy troska o innych (Goleman, 2007, Goleman, 2007). Jak wskazuj twrcy koncepcji inteligencji spoecznej, pozytywne relacje z innymi ludmi s podstaw poczucia szczcia w yciu. Zdolno do rozpoznawania cudzych emocji i umiejtno dostosowania swojego zachowania do danej sytuacji jest kluczowa w stosunkach spoecznych. eby jednak mc zarzdza yciem emocjonalnym w stosunku do innych ludzi potrzebna jest przede wszystkim umiejtno rozpoznawania i kierowania wasnymi emocjami. Koncepcj zdolnoci, ktra odpowiada za wewntrzne ycie emocjonalne opracowa w swoim modelu inteligencji Gardner, ktry okreli j jako inteligencj intrapersonaln. Bardziej rozwinite koncepcje tego rodzaju inteligencji powstay jednak kilka lat po publikacji jego prac (Gardner, 2009, Goleman, 2007).

32 2.5.2. Inteligencja emocjonalna Pojcie inteligencji emocjonalnej zostao po raz pierwszy uyte w 1990 roku przez Petera Salovaya i Johna Meyera. Od tego czasu powstao kilka koncepcji dotyczcej tej zdolnoci czowieka, z ktrych najpopularniejszy jest model zdolnociowy opracowany przez Salovaya i Meyera oraz model mieszany, ktrym posuguje si midzy innymi Daniel Goleman (mieja, Orzechowski, 2008). Model zdolnociowy jest najbardziej popularny w wiecie naukowym, poniewa opiera si na zaoeniu, ze inteligencja emocjonalna ma wycznie natur poznawcz. Pomimo i w swoich pierwszych opracowaniach Salovay i Meyer czyli ten rodzaj inteligencji z pewnymi cechami osobowoci, jednak w miar prowadzenia bada, analizy wynikw i polemiki z krytykami, zmienili swoje podejcie i skupili si wycznie na zdolnociach poznawczych. Obecnie posuguj si modelem, ktry obejmuje cztery gwne grupy umiejtnoci zwizanych z emocjami: percepcja, asymilacja, rozumienie i zarzdzanie. Pierwsza grupa odnosi si do zdolnoci dostrzegania i wyraania emocji, dziki ktrej osoby o wysokiej inteligencji emocjonalnej potrafi nie tylko rozpozna podstawowe emocje, ale rwnie zauway ich fasz lub dostrzec je w muzyce, a nawet przedmiotach. Druga grupa odpowiada za wczanie emocji w procesy mylenia i pozwala na ich wykorzystanie przy rozwizywaniu problemw lub podnoszeniu produktywnoci. Trzecia grupa odpowiedzialna jest za rozumienie i analizowanie emocji, co wyraa si w umiejtnoci nazywania oraz oceniania zoonych stanw emocjonalnych oraz przewidywania sposobw w jaki po sobie nastpuj. Ostatnia grupa odpowiada za wiadome regulowanie wasnych emocji, w celu osignicia podanego stanu emocjonalnego (Goleman, 2007, Ncka, 2003, Salovey, Sluyter, 1999, mieja, Orzechowski, 2008). Salovey i Mayer oprcz koncepcji teoretycznej opracowali rwnie bateri testw do mierzenia inteligencji emocjonalnej, zwan MEIS (Multifactor Emotional Intelligence Scale). Mocno pracuj take nad utrzymaniem naukowego charakteru swojej teorii, podkrelajc, e ich model inteligencji emocjonalnej jest zgodny z oglnie przyjtymi kryteriami inteligencji. (Goleman, 2007, Ncka, 2003, Salovey, Sluyter, 1999, mieja, Orzechowski, 2008). Do popularyzacji pojcia inteligencji emocjonalnej przyczyni si w najwikszym stopniu Goleman, ktry jest jednak w rodowisku akademickim uwaany bardziej za dziennikarza naukowego ni badacza inteligencji. Goleman w swojej bestsellerowej ksice pod tytuem Inteligencja emocjonalna, ktra w oryginale ukazaa si w 1997 roku opiera si w duej mierze na pocztkowej koncepcji Salovey i Mayer. Podstawowym aspektem inteligencji

33 emocjonalnej w jego modelu jest samowiadomo, ktr opisuje jako stan spokojnej obserwacji, umiejtno autorefleksji w momentach kiedy kieruj nami silne emocje, czy te strumie meta wiadomoci, ktry jest jakby ponad tym, czego dowiadczamy. Drugim aspektem w modelu Golemana, ktry wynika bezporednio z samowiadomoci jest samokontrola emocjonalna, czyli zdolno do kontrolowania swoich emocji i ukierunkowywania ich w celu osignicia odpowiedniego efektu. Goleman dowodzi, e osoby wysoce inteligentne emocjonalnie, dziki samokontroli utrzymuj pozytywn motywacj do ycia, nie ulegaj niepokojowi i potrafi wykorzysta swoje uczucia do twrczych dziaa. Szczytem inteligencji emocjonalnej dla Golemana jest osiganie stanw, ktre nazywa uskrzydleniem, a ktrych koncepcj dokadnie opracowa Mihaly Csikszentmihalyi, nazywajc je w swoich pracach przepywem. Osignicie stanu uskrzydlenia jest efektem cakowitego skupienia si na wykonywanym zadaniu, okieznania emocji i ukierunkowania ich w jeden strumie. Bardzo czsto osoby dowiadczajce tego stanu przekraczaj w nim granice swoich umiejtnoci w danej dziedzinie. Kolejnym aspektem opisywanym przez Golemana, ktry rozwin, omawiajc pniej inteligencj spoeczn, jest empatia i zarzdzanie emocjami w stosunku do innych osb. Goleman w swojej pracy powica duo miejsca na omwienie relacji, ktre maj duy wpyw na ksztatowanie schematw emocjonalnych w dziecistwie i zaznacza, e rozwijajc inteligencj emocjonaln mona zmienia niemal kad cech osobowoci czy temperamentu (Csikszentmihalyi, 2005, Goleman, 2007, Goleman, 2007). Prace Golemana maj charakter teoretyczny i nie opracowa on adnych narzdzi, ktre mogyby suy do mierzenia inteligencji emocjonalnej. Due grono psychologw zarzuca mu, e wczy do swojego modelu wiele aspektw psychologii osobowoci i nie mona go traktowa jako teorii naukowej. Ksiki Goleman przyczyniy si jednak do ogromnej popularyzacji pojcia inteligencji emocjonalnej, dziki czemu zacza ona by rozwijana w praktyce, gwnie w biznesie i edukacji (Csikszentmihalyi, 2005, Goleman, 2007, Goleman, 2007). Teorie inteligencji emocjonalnej s wci weryfikowane. Obecnie stosuje si sze testw, ktre mierz inteligencj emocjonaln, jednak prowadzone eksperymenty czsto daj sprzeczne wyniki. Nie potwierdzono jeszcze ewidentnie wpywu poziomu inteligencji emocjonalnej na sukces w pracy lub w szkole, ale wikszo bada potwierdza, e osoby o wysokiej inteligencji emocjonalnej tworz bardziej satysfakcjonujce relacje z innymi ludmi i s szczliwsze w zwizkach. Due nadzieje zwizane z potwierdzeniem hipotez wizane s

34 z rozwojem neuropsychologii, ktra daje moliwo obserwowania fizycznych zmian w mzgu zwizanych ze stanami emocjonalnymi (Goleman, 2007, mieja, Orzechowski, 2008). 2.6. Psychologia transpersonalna jako powrt do rde nauki o duszy Prace pierwszych psychologw o orientacji humanistycznej przywrciy psychologii ludzki charakter i zacza ona zajmowa si obszarami, ktre wykraczajc ponad empiryczne poznanie byy najwaniejszymi elementami ludzkiego dowiadczenia. Cz badaczy nie uznaa jednak nowego kierunku jako odpowiadajcego rygorom naukowym, w zwizku z czym psychologia zacza rozwija si jakby na dwch rwnolegych paszczyznach. Pierwsza zwizana bya z empirycznym sposobem patrzenia na rzeczywisto, skupiaa si na aspektach psychiki, ktre mona byo dokadnie zbada i rozwijaa si w orodkach naukowych. Druga zwizana bya z podejciem idealistycznym, dowiadczanie rzeczywistoci rozumiaa jako bezporedni wgld w procesy psychiczne i zacza si rozwija poza uniwersytetami, trafiajc do szerokiej grupy zwykych odbiorcw. Rozwj tej drugiej paszczyzny psychologii, wywodzcej si z kierunku humanistycznego, zwizany by w duej mierze z napywem idei duchowych kultury Wschodu oraz zainteresowaniem odmiennymi stanami wiadomoci, ktre wywoao m.in. odkrycie kwasu lizergowego (LSD). Pod koniec lat szedziesitych ubiegego wieku grupa psychologw do ktrej nalea Abraham Maslow, Viktor Frankl, Stanislav Grof i Anthony Suttich, stworzya koncepcj nowego kierunku psychologii, ktry mia na celu badanie transcendentnych aspektw dowiadcze czowieka. W ten sposb powstaa psychologia transpersonalna, ktra nazywana jest rwnie czwart si w psychologii, a za dat jej narodzin przyjto rok 1969, w ktrym ukaza si pierwszy numer czasopisma Journal Of Transpersonal Psychology (Dobroczyski, 2000, Maslow, 2006). Podwaliny pod now dyscyplin w psychologii day midzy innymi prace Williama Jamesa, ktry twierdzi, e wiara i pogldy religijne rwnie powinny by przedmiotem bada naukowych. W swoim najbardziej znanym dziele zatytuowanym Dowiadczenia religijne, James opisuje stany mistyczne, cechy osb witobliwych, typy religijnoci czy charakter nawrcenia. Postulujc istnienie sfery podwiadomej czy j z rzeczywistoci duchow i opisywa jako szersz oraz waniejsz ni sfera zwizana z normalnym stanem wiadomoci, ktry odbieramy za pomoc zmysw. James w swojej pracy oddziela duchowo i religi osobist od religii instytucjonalnej, ale podkrela jednoczenie znaczenie duchowych praktyk takich jak modlitwa, czy medytacja dla osignicia stanw mistycznych. Dowiadczenia mistyczne okrela natomiast jako niewyraalne, gbokie stany wiedzy, w

35 ktrych czowiek poznaje transcendentn natur rzeczywistoci. Prawdy, ktre s odkrywane w stanach mistycznych cechuje trwae poczucie pewnoci i ogromny wpyw na wewntrzne ycie czowieka. Osoby, ktre dziki dowiadczaniu stanw mistycznych odday si wikszej sprawie lub idei, James uwaa za najwyej rozwinite duchowo i posiadajce okrelone cechy, takie jak m.in. silna motywacja, konsekwencja etyczna, poczucie wewntrznej niezalenoci czy wraliwo emocjonalna (James, 2001, Wulff, 1999). Do koncepcji Jamesa nawizywa ponad p wieku pniej Maslow, ktry by jednym z gwnych twrcw psychologii transpersonalnej. Maslow ju w momencie kreowania koncepcji psychologii humanistycznej twierdzi, e jest to tylko forma przejciowa i e w niedalekiej przyszoci psychologia zajmie si transcendentnymi aspektami rzeczywistoci, odpowiadajc na najgbsze ludzkie potrzeby sensu. W swoich pracach koncentrowa si midzy innymi na dowiadczeniach mistycznych, ktre nazywa szczytowymi, eby oderwa je tym samym od kontekstu religijnego. Dowiadczenia szczytowe okrela j ako poczucie caoci, integracji i bezosobowego zjednoczenia ze wiatem, peni istnienia w biecej chwili, ktre pozwala na bardziej twrcze dziaanie. W swojej teorii Maslow wyrni take dwa typy poznania, ktre rniy si zasadniczo swoim charakterem. Zwyke poznanie, ktre nazwa poznaniem-D koncentruje si na potrzebach niedoboru i jest zwizane z praktycznymi celami w yciu, takimi jak uyteczno czy denie do uznania. Drugi rodzaj poznania oparty na potrzebach bytu, czyli poznanie-B jest charakterystyczne dla osb samorealizujcych si i stanw szczytowych. Ten rodzaj poznania cechuje tolerancyjno, obiektywno, holizm i takie wartoci jak pikno, dobro, prawda, doskonao, ywotno czy sprawiedliwo. Osoby samorealizujce si czciej dowiadczaj stanw szczytowych dziki czemu zmieniaj si ich cechy osobowoci. Jednoczenie ekstatyczne i chwilowe dowiadczenia szczytowe zostaj u nich zastpowane przez trwalsze zjawisko, ktre Maslow nazywa dowiadczeniem wysokiego plateu. Ten rodzaj dowiadczenia jest pewnym przedsmakiem ycia w stanie owiecenia i charakteryzuje si staym poczuciem iluminacji oraz dostrzeganiem cudownoci w zwykych rzeczach. Maslow twierdzi, e obydwa rodzaje dowiadcze byy od dawna czci tradycji religijnych, jednak te przez zbytni instytucjonalizacj i dogmatyzacj zawiody ludzi jako skuteczne rdo wartoci. Jednoczenie wyraa nadziej, e oddzielajc natur osobistego dowiadczenia mistycznego oraz zwizanych z nim wartoci od tradycji religijnej i doczajc je do nauk humanistycznych, uda si je rozwin i praktycznie zastosowa w edukacji oraz instytucjach spoecznych (Maslow, 2004, Maslow, 2006, Wulff, 1999).

36 Kontrowersyjne badania z zakresu psychologii transpersonalnej prowadzi Stanislav Grof, ktry wywoujc u pacjentw za pomoc LSD odmienne stany wiadomoci, przeprowadza z nimi sesje psychoanalityczne. W momencie kiedy LSD przestao by legalne, wypracowa natomiast niefarmakologiczn metod wywoywania odmiennych stanw wiadomoci, ktra polegaa na rytmicznym, gbokim oddychaniu i ktr nazwa oddychaniem holotropowym. Grof twierdzi, e prowadzc terapi z pacjentem przebywajcym w odmiennych stanach wiadomoci osiga w cigu kilku spotka efekty, na ktre musiaby czeka kilka lat, stosujc terapi konwencjonaln. Badania, ktre prowadzi przez ponad 30 lat skoniy go do opracowania szerokiej koncepcji, ktra oprcz nowej teorii psychologicznej czcej w sobie wymiar materialny z duchowym obejmowaa rwnie cay zakres rzeczywistoci. W swoich pracach odwouje si do historii nauki, wykazujc, e zmiany w naukowym postrzeganiu rzeczywistoci nie zachodz liniowo tylko rewolucyjnie i e paradygmat mechanistyczny, ktry powsta na bazie nauk Kartezjusza i Newtona, nie jest ju adekwatny do najnowszych odkry w zakresie wikszoci nauk. Jednoczenie zaznacza, e stosowany obecnie paradygmat kartezjasko-newtonowski wpywa na sposb oceniania nowych koncepcji, ktre wykraczajc poza jego ramy uznawane s za nienaukowe. Postul uje tym samym konieczno stworzenia nowego paradygmatu, ktry bdzie traktowa rzeczywisto holistycznie, jako cao powizanych ze sob wzajemnie zjawisk. Ukazujc analogi midzy fizyk kwantow, a dowiadczeniami mistycznymi Grof dowodzi jednoczenie, e sfery wiadomoci s konstruktem bardziej subtelnym i skomplikowanym, co sprawia, e w ich badaniu trzeba zastosowa inn metodologi. Przedstawiajc rne poziomy wiadomoci czowieka oraz powoujc si na swoje badania wykazuje, ze duchowo jest pewn wewntrzn wasnoci psychiki, ktra ujawnia si na odpowiedniej gbokoci samopoznania. Twierdzi rwnie, e osoby, ktre nie maj kontaktu ze sfer duchow i postrzegaj rzeczywisto wycznie materialistycznie, maj ograniczony wgld we wasn natur, co powoduje poczucie bezcelowoci ycia, wyobcowanie z uniwersalnego procesu oraz obsesj na punkcie ilociowych parametrw istnienia. Jednoczenie, podkrelajc terapeutyczn natur stanw mistycznych uwaa, e kada jednostka, ktra ich dowiadcza automatycznie rozwija nowy wiatopogld, niezalenie od swojego uprzedniego stosunku do sfery duchowej (Grof, 1999). Jednym z najbardziej znanych naukowcw, zaliczanych do przedstawicieli psychologii transpersonalnej jest Ken Wilber, ktry jednak odcina si od tego kierunku psychologii i proponuje podejcie integralne. W swojej pierwszej ksice, ktr napisa w wieku zaledwie 23 lat, Wilber przedstawia obszerny i uporzdkowany system, ktry czy ze sob zachodnie i wschodnie koncepcje wiadomoci. Stosujc analogi do zjawiska promieniowania w fizyce

37 opisuje spektrum wiadomoci, ktre przejawiajc si w rny sposb na wielu paszczyznach jest w zasadzie jednym i tym samym zjawiskiem. czy w ten sposb odmienne, pozornie kcce si ze sob koncepcje i dowodzi, e przedstawiajc wiadomo z rnych punktw widzenia wzajemnie si one uzupeniaj. Tworzc Wielki Gniazdowy Ukad Istnienia wymienia po kolei takie sfery jak ciao, umys, dusza i duch, z ktrych kada nisza zawiera si w wyszej, tworzc swoist hierarchi. Twierdzi rwnie, e rozwj wiadomoci polega na stopniowym przechodzeniu na kolejne poziomy, ktre cechuje inny rodzaj postrzegania wiata oraz wyznawanych wartoci. Wilber dowodzi take, e wspczesna nauka materialna, w tym psychologia, powstaa poprzez redukcj wielu wczeniej uznawanych prawd i jej obecny model nie opisuje wielkiego obszaru rzeczywistoci. Z drugiej strony stawia natomiast duchowe nauki Wschodu, ktre wedug niego opisuj obszary duszy i ducha, pomijajc wczeniejsze etapy rozwoju jednostki. czc obydwa nurty tworzy ciek rozwoju czowieka, ktrego kocowym etapem jest wiadomo transcendentalna. Jednoczenie mocno podkrela, e jedynym sposobem na rozwj tego rodzaju wiadomoci jest regularna praktyka duchowa (Wilber, 2002, Wilber, 2009a, Wilber, 2009b). Psychologia transpersonalna nie jest obecnie traktowana jako teoria naukowa na co wskazuje midzy innymi fakt, e ten termin nie jest nawet obecny w indeksie podrcznikw psychologii. Jednoczenie mona zauway rosnce zainteresowanie przedmiotem bada tej dziedziny wrd duej liczby osb, ktre szukaj obiektywnych i niezalenych od tradycji religijnych informacji na temat gbszych poziomw wiadomoci. Psychologowie zajmujcy si sfer duchow, prbujc odpowiedzie na te potrzeby, usiuj stworzy spjny system, ktry bdzie obejmowa cao dowiadczenia ludzkiego. Spotykaj si przy tym z trudnociami jakie stawiaj przed nimi kryteria wspczesnej nauki, przez co postuluj konieczno zmiany obecnie panujcego paradygmatu. Sam przedmiot bada psychologii transpersonalnej, przez swj nie materialny charakter, wymyka si empirycznym metodom poznania, co wywouje potrzeb opracowania odpowiednich metod badawczych.

2.7. Inteligencja duchowa

Ostatnie stulecie przynioso ze sob ogrom zmian jakie mona byo zaobserwowa w niemal kadym aspekcie ycia spoecznego. Nauka, ktra miaa dostarcz y niezawodnych i pewnych odpowiedzi na pytania dotyczce wiata i ludzkiej egzystencji, po rewolucyjnych odkryciach w dziedzinie fizyki, wydaje si zmienna i trudna do przewidzenia. Dodatkowo nie obejmuje

38 ogromnej czci dowiadcze czowieka, ktre z natury wymykaj si empirycznym sposobom poznania. Kapitalizm nie spenia swojej obietnicy zapewnienia powszechnego szczcia poprzez zaspokojenie wszystkich materialnych potrzeb, a demokracja okazuje si iluzj wolnoci, sprawiajc, e czowiek jest wycznie trybem w wielkiej machinie manipulowanej przez rzd i media. Postp w dziedzinie komunikacji stworzy jednak warunki do wymiany myli zachodniej ze wschodni, ktre okazay si bazowa na odmiennym podejciu do rzeczywistoci. Zachodnie spoeczestwo uzyskao dziki temu dostp do mistycznych tradycji i praktyk Wschodu, co pozwolio na rozwj wiadomoci duchowej . Skomplikowany obraz rzeczywistoci zalenej od coraz wikszej iloci czynnikw spoecznych i gospodarczych, ogromny wybr dostpnych religii, ideologii i wiatopogldw oraz powszechny kryzys sensu ycia wywoa wrd ludzi potrzeb rozwinicia okrelonego zespou zdolnoci. Oddzielajc sfer duchow czowieka od religii i czynic j przedmiotem swoich bada, psychologia transpersonalna stworzya koncepcj inteligencji duchowej, ktra odpowiada za umiejtno znajdywania oraz nadawania sensu ludzkiemu istnieniu (Capra, 2001, Fromm, 2007, Watts, 2003, Zohar, Marshall, 2001). Pierwszym psychologiem, ktry w swoim modelu inteligencji poruszy kwesti zdolnoci zwizanych z aspektem duchowym ycia czowieka by Gardner. Powicajc ponad rok na sprawdzenie wszelkich przesanek wiadczcych o istnieniu takiego typu inteligencji zdecydowa jednak, e nie ma dostatecznych podstaw, eby wczy j do swojego modelu. W jego rozumieniu inteligencja nie powinna si miesza z uczuciowymi reakcjami czowieka, a sama duchowo jest za bardzo zwizana z wiar religijn i wiar w Boga. Na miejsce inteligencji duchowej zaproponowa koncepcj inteligencji egzystencjalnej, ktra miaaby odpowiada za zdolnoci zwizane z kwestiami egzystencjalnymi, jednak uzna, e brakuje dowodw empirycznych w postaci odpowiedniej aktywnoci w mzgu, eby by pewnym jej istnienia (Gardner, 2009). Teorie dotyczce inteligencji duchowej zaczy by dynamicznie rozwijane dopiero na przeomie drugiego i trzeciego tysiclecia, czyli niecae 15 l at temu. Jednym z pierwszych psychologw, ktrzy stworzyli model inteligencji duchowej jest Robert Emmons. W swoich publikacjach na amach The International Journal for the Psychology of Religion przedstawi koncepcj inteligencji odpowiadajcej za duchowe aspekty ycia czowieka, ktr podzieli na pi szczegowych czynnikw: zdolno do transcendencji umiejtno wkraczania w wysze stany wiadomoci

39 zdolno do nadawania codziennym czynnociom, zdarzeniom i relacjom wymiaru sacrum umiejtno wykorzystania duchowoci przy rozwizywaniu yciowych problemw przejawianie wysoce etycznych postaw i zachowa

Rozwijajc pojcie transcendencji Emmons okrela j jako zdolno do przekraczania granic wasnej fizycznoci oraz gbsze poczucie istnienia. Wysze stany wiadomoci opisuje jako poczucie jednoci, a ich osiganie wie z modlitw kontemplacyjn. Nadawanie wymiaru sacrum definiuje jako uwicanie, czyli wczanie wyszych, boskich celw do caoci ycia lub uznanie Boga jako jego integralnej czci. Odnoszc si do praktycznego zastosowania duchowoci wskazuje na skuteczno praktyk duchowych i religijnych przy redukcji stresu i rozwizywaniu problemw. Przejawianie wysoce etycznych postaw Emmons potraktowa na pocztku jako zdolno umysow, ale pod wpywem krytyki ostatecznie usun j ze swojego modelu (King 2007). Koncepcja Emmonsa bya krytykowana ze wzgldu na zbytnie powizanie z religi oraz wczanie elementw, ktre tak naprawd mog by kwesti cech osobowoci lub temperamentu, a nie zdolnoci umysowych. Rozbudzia jednak zainteresowanie psychologw, ktrzy bazujc na niej lub przedstawiajc wasne teorie zajli si kwesti zachowa inteligentnych w odniesieniu do sfery duchowej czowieka (King 2007). Nowy model inteligencji duchowej przedstawili w swojej pracy Danah Zohar i Ian Marshall, ktrzy uznaj j za najwysz form inteligencji, stawiajc w hierarchii ponad inteligencj racjonaln i emocjonaln. Mylenie racjonalne przedstawiaj jako szeregowe, oparte na logice i przetwarzaniu informacji. Zaznaczaj, e ten rodzaj inteligencji jest niezwykle trafny i dokadny, ale pozwala dziaa jedynie w obrbie okrelonego zbioru danych i nie mona go zastosowa tworzc co nowego lub prbujc rozwiza niecodziennie zadania. Mylenie emocjonalne opisuj jako skojarzeniowe, ktre odpowiada za czenie w cao rnych dowiadcze powizanych ze sfer emocjonaln i cielesn. W ich teorii ten rodzaj inteligencji rozwija si metod prb i bdw, utrwalajc podane schematy zachowa i pozwalajc na ich zmian w czasie. Umoliwia rwnie intuicyjne rozwizywanie zada, w sytuacjach w ktrych brakuje odpowiedniego dowiadczenia. Mylenie duchowe nazywaj natomiast jednoczcym, ktre jest cech wiadomoci, czyli waciwoci wycznie ludzk. Odpowiada ono za czenie ze sob wszystkich dowiadcze w jeden kontekst i holistyczne pojmowanie rzeczywistoci. Jednoczenie daje moliwo wychodzenia poza dotychczasowe schematy i tworzenia nowych rozwiza.

40 Osoby wykazujce si wysok inteligencj duchow wedug Zohar i Marshall cechuje: elastyczno i spontaniczne adaptowanie si wysoki stopie samowiadomoci gotowo do znoszenia cierpienia i wykorzystywania zwizanych z nim dowiadcze umiejtno znoszenia blu i wznoszenia si ponad jego odczuwanie sprzeciw wobec zadawania niepotrzebnych cierpie podatno na inspirujce wizje i wartoci postrzeganie holistyczne niezaleno w dziaaniu potrzeba zadawania pyta o przyczyny i skutki oraz poszukiwania ostatecznych odpowiedzi Zohar i Marshall w swojej pracy wskazuj na kryzys wartoci zachodniej kultury i zwizany z nim kryzys znaczenia, ktry przejawia dua cz spoeczestwa, nie potrafic nada swojemu yciu odpowiedniego sensu. Na przyczyny takiego stanu rzeczy wskazuj wykluczenie przez nauk aspektu duchowego rzeczywistoci i przedstawienie wiata oraz psychiki ludzkiej jako zatomizowanego mechanizmu. Jednoczenie wskazuj na zalety duchowoci wschodniej, ktra pozwala na gbsz integracj ze wiatem i tym samym nadawanie istnieniu szerszego kontekstu. Powoujc si na odkrycia w dziedzinie neuropsychologii porwnuj stany mistyczne osigane w medytacji i zwizane z nimi oscylacje nerwowe do zachowa mzgu podczas aktywnoci umysowej dotyczcej sfery duchowej (Zohar, Marshall, 2001). Zestawienie teorii inteligencji duchowej przedstawi w swojej pracy David B. King. Na podstawie wczeniejszych koncepcji definiuje on inteligencj duchow jako zestaw zdolnoci psychicznych, ktre przyczyniaj si do wiadomego, integralnego i adaptacyjnego zastosowania niematerialnych i transcendentalnych aspektw egzystencji czowieka, prowadzc do gbokiej refleksji egzystencjalnej, zwikszenia poczucia sensu, rozpoznania transcendentalnej jani i opanowania stanw duchowych. King zakada humanistyczne i holistyczne podejcie do psychologii zgodnie z ktrym inteligencja duchowa uzupenia spektrum ludzkiej inteligencji. Dowodzi rwnie, e duchowo i religijno s odrbnymi konstruktami psychologicznymi, a osobista, wewntrzna natura duchowoci wyranie kontrastuje z bardziej spoecznym charakterem religijnoci. Popiera pogld, e ludzka inteligencja nie ogranicza si do IQ, umiejtnoci werbalnych, matematycznych lub przestrzennych i zaznacza, e mimo wielu kwestii spornych w dziedzinie psychologii, gwne

41 definicje inteligencji nie neguj moliwoci istnienia dodatkowych zestaww umiejtnoci o charakterze emocjonalnym, spoecznym lub duchowym. Wskazuje rwnie, e wczenie dalszych inteligencji umacnia te aspekty psychologii humanistycznej, socjologii oraz kultury, ktre s czsto marginalizowane przez zachodni nauk. Analizujc skadniki inteligencji duchowej poszczeglnych koncepcji King poczy je w cztery gwne czynniki: 1. Krytyczne Mylenie Egzystencjalne do krytycznego rozwaania zagadnie (np. znaczenia, istnienia, celu oraz innych mierci, rzeczywistoci, Zdolno

egzystencjalnych/metafizycznych

wszechwiata; dochodzenia do wasnych egzystencjalnych konkluzji lub filozofii; kontemplowania nie-egzystencjalnych zagadnie w odniesieniu do ycia czowieka). 2. Indywidualne Nadawanie Znaczenia Umiejtno odkrywania sensu i zamysu we wszystkich fizycznych i psychicznych dowiadczeniach, oraz zdolno do tworzenia i kierowania (tj. ycia w zgodzie z) planem ycia. 3. wiadomo Transcendentalna do rozpoznawania transcendentalnych wymiarw/wzorcw siebie (tj. Zdolno

transpersonalnej lub transcendentalnej jani), innych ludzi, oraz wiata (np. holizm zamiast materializmu) podczas normalnych stanw wiadomoci, ktrej towarzyszy zdolno do okrelania ich zwizkw z wasnym ja oraz wiatem fizycznym. 4. Ekspansja Stanw wiadomoci Umiejtno wchodzenia/wychodzenia w wysze stany duchowe (np. czysta wiadomo, wiadomo kosmiczna, jedno, niezmienno) wedug wasnego uznania (jak podczas gbokiej kontemplacji, refleksji, medytacji, modlitwy itp.). Efektem pracy Kinga byo stworzenie samoopisowego kwestionariusza do badania inteligencji duchowej, ktrym posuono si w niniejszej pracy (King 2007). Inteligencja duchowa jest koncepcj stosunkowo mod i budzi due kontrowersje wrd psychologw. Dziki rozwojowi metod badawczych w neuropsychologii coraz czciej podejmowane s prby znalezienia biologicznej podstawy zachowa zwizanych z duchowoci. Istnieje jednak ryzyko, e nie uda si zdoby jednoznacznych, empirycznych przesanek wiadczcych o jej istnieniu i koncepcja tego rodzaju inteligencji pozostanie w cieniu wspczesnej nauki. Biorc jednak pod uwag znaczenie zestawu zdolnoci, ktre odpowiadaj za tak wan kwesti w yciu czowieka, jak nadawanie sensu swojemu istnieniu, badania w tym zakresie powinny nadal si rozwija.

42

Rozdzia 3. Od psychologii religii do praktyki duchowej na przykadzie medytacji zazen

3.1. Religia, jako indywidualne dowiadczenie czowieka

Sfera duchowa czowieka wikszoci osb z kultury zachodniej kojarzy si z wyznawaniem konkretnej religii, czyli uznawaniem dogmatw danego wyznania, stosowaniem praktyk i obchodzeniem dni witych. Samo pochodzenie sowa religio wskazuje jednak, e u swojej genezy odnosio si ono do wyczuwania przez czowieka pewnych si i mocy, ktre uwaa za nadprzyrodzone oraz ktrym dawa si prowadzi, uznajc ich wyszo. Dotyczyo zatem bezporedniego dowiadczenia czowieka, ktry wychodzi w ten sposb poza poczucie wasnego ja i poznawa wymiar transcendentny rzeczywistoci. Pewne zachowania, systemy wartoci, czy pogldy osb dowiadczajcych wiata duchowego byy nastpnie rytualizowane i z biegiem lat przeobraay si w skomplikowane systemy religijne, czc si jednoczenie z tradycj danego regionu (James, 2001, Jung, 2009, Wulff, 1999). Historyczne powizania psychologii z religi sigaj samych pocztkw myli psychologicznej i s zwizane z zagadnieniami egzystencjalnymi, na ktre szukaj odpowiedzi obie dziedziny. Psychologiczne badania dotyczce religii rozpoczy si jednak dopiero pod koniec XIX wieku, kiedy sukces w dziedzinie nauk przyrodniczych oraz uznanie psychologii oddzieln gazi nauki pozwolio wczesnym badaczom uzna, e s w stanie naukowo bada sfer duchow czowieka. Pierwsze prace z zakresu psychologii, opisujce zachowania religijne stanowiy polemik midzy podejciem doszukujcym si przyczyn wszystkich zjawisk psychicznych w fizjologii, a stanowiskiem uznajcym przeycia religijne jako istotn cz dowiadcze czowieka, ktre maj odmienny charakter ni jego fizyczno. Najbardziej znanym przedstawicielem drugiego sposobu pojmowania dowiadcze religijnych jest James, ktry zwrci uwag na ich indywidualn natur i oddzieli j w swoich rozwaaniach od spoecznego wymiaru tradycji religijnych. Wychodzc ze swojej teorii strumienia wiadomoci, James zaoy, e kada myl czy uczucie s niepowtarzalne nawet dla tej samej jednostki. Zgodnie z tym zaoeniem odrzuci prawdziwo jakiejkolwiek doktryny religijnej i skupi si na osobistym dowiadczaniu sfery duchowej przez czowieka w celu znalezienia jej istoty. Analizujc liczne przykady dowiadcze duchowych u osb z rnych tradycji religijnych, James przedstawi koncepcj mistycznej drabiny, ktra opisuje poszczeglne, nastpujce po sobie poziomy

43 dowiadcze duchowych, od doznania gbszego sensu pewnych sw, przez poczucie dj vu i zanik dowiadcze zmysowych, a po totaln wiadomo mistyczn. Negujc zwyk pobono, ktr James uzna za nic wicej jak bezmylny nawyk, jednoczenie docenia on znaczenie dyscypliny w wiadomej praktyce duchowej, ktra moe z czasem przynie owoc w postaci wyszego i peniejszego dowiadczenia sfery mistycznej (James, 2001, Wulff, 1999). Prace behawiorystw oraz psychoanalitykw odnonie religii miay charakter krytyczny i sprowadzay wszelkie dowiadczenia z tej sfery do czynnikw biologicznych lub patologicznych. Dopiero z nadejciem orientacji humanistycznej w psychologii ponownie skupiono si na indywidualnym i wewntrznym charakterze przey religijnych. Carl Gustav Jung, ktry du cz swoich prac powici transcendentnym wymiarom wiadomoci czowieka, pocztkowo rozumia religi i jej symbole jako infantylne projekcje archetypw, ktre peniy jednak pozytywn funkcj, zapewniajc czowiekowi poczucie pewnoci i siy wzgldem rzeczywistoci. W trakcie dalszych rozwaa, bdc midzy innymi pod wpywem wstrzsajcych zmian jakie przyniosy ze sob dowiadczenia spowodowane I wojn wiatow, uwiadomi sobie istnienie duchowego problemu czowieka, ktry jest zwizany z kryzysem tradycyjnych form religijnoci i zdominowaniem cywilizacji przez postp techniczny i materializm. Stwierdzi, e wszyscy ludzie w pewnym momencie swojego ycia poszukuj systemu lub wiatopogldu zwizanego ze sfera duchow, ktry umoliwiby im znalezienie sensu i nadanie ksztatu swojemu istnieniu. Uwaa, e psychologia ze swoim obiektywnym i nie zwizanym z adnym wyznaniem religijnym podejciem powinna stanowi odpowied na te poszukiwania, jeli tylko otworzy si na badanie natury czowieka w caym jej spektrum. Podkrela, e indywidualne dowiadczenie duchowe czowieka jest rdem sensu, szczcia i pikna dla danej jednostki i jako takie nie podlega adnym kryteriom, ktre mogyby podway jego prawdziwo (Jung, 2009, Wulff, 1999). Kwesti ycia religijnego czowieka czsto podejmowa w swoich pracach Fromm, ktry osobicie porzuci wszelkie praktyki religijne jeszcze przed trzydziestym rokiem ycia. Podstaw jego rozwaa bya koncepcja dychotomii egzystencjalnych czowieka, ktry w skutek wyksztacenia wiadomoci, rozumu i wyobrani straci poczucie jednoci z przyrod i zacz dowiadcza problemw egzystencjalnych zwizanych z samowiadomoci istnienia, ogranicze i przemijalnoci ycia. W celu odsunicia od siebie niepokoju zwizanego z egzystencj i zwizanych z tym zagroe psychicznych, czowiek potrzebuje ukadu odniesienia i wartoci, ktre dadz mu poczucie stabilnoci i bezpieczestwa. Jedn z najpowszechniejszych reakcji jest podporzdkowanie si silnemu autorytetowi, takiemu jak

44 ksidz, krl czy Bg, ktry uosabia mdro, wiedz i przejawia intencje zrobienia tego, co jest najlepsze dla czowieka. Podejcie to jednak wymaga postawy poddaczej i blokuje autonomiczn zdolno jednostki do indywidualnego rozumienia, mioci i tworzenia. Fromm nazywa ten typ religijnoci autorytarnym i przeciwstawia mu typ humanistyczny, ktry ma na celu realizacj peni potencjau ludzkiego. W tym drugim podejciu, to czowiek dziki mocy swojego rozumu i dowiadczaniu rzeczywistoci jest odpowiedzialny za stworzenie systemu zasad i wartoci, ktre zapewni mu poczucie sensu i bezpieczestwa we wszechwiecie. Bg, czy te sia wysza jest tutaj uosabiana jako symbol peni potencjau i wartoci ludzkich, ktrych urzeczywistnienie jest moliwe dziki wysikowi woonemu w samorealizacj. Odnoszc si do tego podziau Fromm rozrnia pojcie wiary na irracjonaln, ktra polega na przyjmowaniu prawd bez ich wczeniejszej analizy i racjonaln, ktra jest wyrazem wasnych dowiadcze mylowych i czuciowych danego czowieka. Religie autorytarne oraz wiar irracjonaln czy z ustrukturalizowanymi systemami religijnymi lub wieckimi, ktre posuguj si pojciem sprawiedliwego wadcy, karzcego swj lud za nieposuszestwo, a jako przykady podaje pojcie Boga w pierwszych ksigach Starego Testamentu, teologi Kalwina, czy systemy totalitarne. Religie humanistyczne oraz wiar racjonaln odnosi do nurtw mistycznych w tradycjach religijnych oraz filozofii Wschodu, podajc za wzr nauki Jezusa, Sokratesa, a take taoizm i wczesny buddyzm (Fromm, 2000, Fromm, 2012, Wulff, 1999). 3.2. Psychologiczny charakter dowiadcze duchowych Wspczenie coraz czciej zamiast sw religia, czy religijny uywa si terminw duchowo i duchowy, ktre pochodz od aciskiego spiritus oddech. Osoby opisywane w aciskich przekadach Nowego Testamentu jako duchowe s jednostkami kierowanymi przez Ducha witego czy Ducha Boego. Na przestrzeni wiekw okrelenie to byo rwnie wykorzystywane w odniesieniu do wadz i wasnoci Kocioa, jak rwnie funkcji psychicznych czowieka, ktre byy przeciwstawne ucielenieniu i materialnoci. Obecnie kojarzone jest gwnie z ludzkim duchem, lub dusz, a take medytacj, refleksj, poczuciem bycia jednoci lub caoci oraz przejawami wiadomoci czowieka. Stosowane jest take w odniesieniu do naturalnego procesu wzrostu, ktry jest podobny do rozwoju fizycznego lub umysowego i wymaga wytrwaego, cierpliwego wysiku (Wulff, 1999). Jak wynika z wczeniejszych rozdziaw caa sfera duchowa czowieka jest niepodzielnie zwizana z myl psychologiczn, a prby jej wyczenia z obszaru zainteresowa

45 psychologw skutkoway jedynie stworzeniem zawonego, zredukowanego obrazu natury ludzkiej. W okresie dominacji mechanistycznego podejcia do psychologii dowiadczenia religijne byy czsto interpretowane jako przejawy patologii funkcji poznawczych. Stworzenie nurtu psychologii humanistycznej przywrcio zainteresowanie dowiadczeniami duchowymi jako wan czci wiadomoci czowieka, ktra jest poczona z jego zdolnoci do znajdowania poczucia szczcia i sensu w yciu. Maslow, ktry bada osoby samorealizujce si wysun koncepcj dowiadcze szczytowych, starajc si nada im charakter nie zwizany z adn form tradycji religijnej. W swojej koncepcji opisuje dowiadczenia tego typu jako przeycia o charakterze holistycznym i receptywnym, w ktrych czowiek jest silnie skoncentrowany, przekracza poczucie wasnego ego, dowiadcza wgldu we wasn wiadomo, zatraca poczucie czasu i przestrzeni, czy pojcia abstrakcyjne z konkretnymi, rozwizuje wewntrzne konflikty i polaryzacje, traci poczucie strachu i niepokoju, identyfikuje si z takimi wartociami jak mio i wspczucie oraz dowiadcza stanu boskoci. Zgadzajc si z Jamesem, Maslow twierdzi, e wszelkie zinstytucjonalizowane formy religii s skutkiem prb przekazania dowiadcze mistycznych danego proroka szerszej grupie spoeczestwa, ktre jednak wypaczaj ich indywidualny sens i gbi, stajc si pustym rytuaem. Oddzielajc dowiadczenia szczytowe od poj religijnych i czc je z konkretnymi wartociami wsplnymi dla caej ludzkoci, Maslow uwaa, e w takiej formie mog one by akceptowane zarwno przez teistw jak i ateistw. Stwierdza rwnie, e dowiadczenia szczytowe nie s zjawiskiem rzadkim i kady w swoim yciu ich dowiadcza, a ich czsto jest uzaleniona od tego czy dana osoba si samorealizuje. Jednoczenie dowodzi, e dowiadczenia szczytowe maj gboki wpyw na poczucie sensu i celu ycia czowieka oraz rozwijaj takie zalety jak inteligencja, umiejtnoci organizacyjne, czy pewno siebie (Maslow, 2004, Maslow, 2006, Wulff, 1999). Na problemy dotyczce poszukiwania szczcia i celu w yciu odpowiedzia rwnie Csikszentmihalyi, tworzc swoj teori przepywu. Wychodzc od pojcia chaosu przedstawia sytuacj czowieka, jako zalen od nieprzewidywalnych wydarze zachodzcych we wszechwiecie, ktre czowiek stara si bezskutecznie kontrolowa. Twierdzi, e rozwizaniem tego problemu jest umiejtno kontrolowania ycia wewntrznego od ktrego zaley interpretacja dowiadcze yciowych. Utrzymuje, e religia ktra na przestrzeni wiekw suya do rozwizywania problemw egzystencjalnych, przy obecnym postpie naukowym i wiedzy dotyczcej otaczajcego nas wiata nie daje wiarygodnych odpowiedzi i jest odrzucana przez coraz wiksz cz spoeczestwa. Postuluje potrzeb wypracowania zdolnoci, ktra pozwoli czowiekowi na autonomi

46 wzgldem warunkw zewntrznych i wpyww spoecznych, podnoszc jako jego ycia i zapewniajc mu poczucie szczcia. Przedstawiajc przykady praktyk sucych kontrolowaniu wiadomoci, takich jak joga, czy medytacja zen zaznacza, e s one zalene od kontekstu kulturowego i istnieje ryzyko ich wypaczenia poprzez zbytni formalizacj. Analizujc istot wiadomoci zwraca uwag na jej ograniczone moliwoci przetwarzania informacji, podkrela rol koncentracji, jako gwnego narzdzia do poprawy jakoci dowiadcze oraz jani, ktra okrela hierarchi indywidualnych celw czowieka. Dowiadczenie przepywu, ktre nazywa rwnie dowiadczeniem optymalnym jest w jego koncepcji stanem, w ktrym informacje docierajce do wiadomoci s zgodne z wyznaczonymi celami i umoliwiaj prawidowe ukierunkowanie energii psychicznej. Csikszentmihalyi twierdzi, e podniesienie jakoci ycia i poczucia szczcia wie si przede wszystkim z doznawaniem satysfakcji, ktra jest wynikiem wyzwa podejmowanych przez czowieka. Wycigajc wnioski ze swoich bada stwierdza istnienie kilku skadnikw dowiadczenia optymalnego. Przede wszystkim dowiadczenie tego typu wystpuje, gdy dana osoba podejmuje trudne, ale dajce moliwoci ich ukoczenia zadania, koncentruje si na ich wykonaniu, ma jasno okrelone cele i natychmiast otrzymuje informacj zwrotn, jest zaangaowana w ich wykonanie i nie rozpraszaj jej codzienne problemy, ma poczucie kontrolowania swoich dziaa, nie odczuwa niepokoju, jest pewna siebie oraz wewntrznie spjna, a take zatraca poczucie czasu. Jednoczenie dowiadczenie przepywu ma charakter autoteliczny, co sprawia, e zadania, ktre wykonuje w tym stanie nie potrzebuj dodatkowej motywacji. Csikszentmihalyi uwaa, e umiejtno osigania stanu przepywu podobnie jak inteligencja wymaga zaangaowania uczu i woli, a jej opanowanie pozwala na optymalne dowiadczanie kadej dziedziny ycia, od zwizkw z innymi ludmi poprzez codzienn prac, wychowywanie dzieci, a do rozrywki (Csikszentmihalyi, 2005).

3.3. Medytacja zen jako esencja praktyki mistycznej Dowiadczenia religijne, czy te duchowe nazywane s rwnie mistycznymi. Termin mistyka pochodzi od greckiego sowa mystikos i oznacza co tajemniczego, ukrytego przed zwykym poznaniem. Sposobem kontaktu z t niedostpn rzeczywistoci s praktyki duchowe, takie jak gboka modlitwa czy medytacja, ktre istniej w zblionej formie we wszystkich wielkich religiach wiata. Wikszo z nich zakada moliwo dostpu do stanw mistycznych dziki aktywnoci czowieka i jedynie w chrzecijastwie opisywane s one jako efekt Boej aski. Jednoczenie aspiracje filozofii chrzecijaskiej do bycia czci wiata

47 nauki i stworzenie w zwizku z tym teologii wpyno na czciowy zanik praktyk mistycznych, ktre jeszcze w redniowieczu byy w duym stopniu obecne w tej religii. Mistycy w wielu tradycjach opisywani s jako jednostki indywidualne, ktre przekadaj wasne dowiadczenia duchowe ponad dogmaty religijne. Charakter ich przey nie pozwala im jednak w peni przekaza gbi poznania, ktrego dowiadczaj, wic ich wiedza pozostaje ukryta (Grnicki, 2003, Jager, 2000, Underhill, 1915, Underhill, 1920, Wulff, 1999). O ile w tradycyjnych religiach Zachodu, takich jak judaizm, chrzecijastwo, czy islam istniej odamy mistycyzmu, ktrymi s kolejno kabaa, hezychazm i sufizm, to nie s one znane wikszoci wyznawcw i stanowi jakby nurty poboczne gwnego trzonu tych religii. Odmienna sytuacja istnieje w tradycjach duchowych Wschodu, w ktrych praktyki suce osiganiu stanw mistycznych stanowi gwny element hinduizmu, buddyzmu, czy taoizmu. Zasadnicz rnic midzy obydwoma nurtami religijnymi okrela rozrnienie na religie teocentryczne, czyli religie Zachodu, u ktrych podstaw jest koncepcja osobowego Boga, ktry wychodzi do czowieka poprzez prorokw oraz kosmocentryczne, czyli religie Wschodu, gdzie Bg nie jest rozumiany osobowo i to czowiek podejmuje wysiek, eby zespoli si z Absolutem. Skutkiem tych fundamentalnych rnic jest forma praktyk uprawianych przez osoby wyznajce dan religi lub utosamiajce si z okrelon tradycj duchow. W religiach Zachodu podstaw jest uczestnictwo w obrzdach religijnych odprawianych w wityniach oraz towarzyszca im modlitwa, podczas gdy w tradycjach duchowych Wschodu gwn praktyk jest medytacja, ktra moe przybiera rne formy i by uprawiana zarwno w samotnoci, jak i w wikszej grupie. Podstaw medytacji moe by koncentracja na okrelonej czci ciaa, oddechu lub intonowaniu mantry. Mona j uprawia w pozycji siedzcej, podczas spaceru, jak rwnie w trudnych do opanowania pozach, czy przy wykonywaniu codziennych czynnoci. Praktykowa mona przez 15-20 minut lub powici na to kilka godzin, a nawet dni i tygodni. Wszystkie formy medytacji su jednak osigniciu skupienia i odsuniciu od siebie wszelkich czynnikw zakcajcych czysty stan wiadomoci, ktry w trakcie praktyk pozwala na dowiadczenie coraz gbszych jej poziomw, a do wiadomoci transcendentalnej i osignicia przebudzenia. Poznanie jakiego dowiadcza medytujcy jest uznawane za prawdziw rzeczywisto, podczas gdy wiat materialny, poczucie ego oraz przywizanie do przedmiotw s traktowane jako iluzja, ktra zakrywa prawd dotyczc tosamoci czowieka i natury rzeczy. W miar regularnego praktykowania stany osigane podczas medytacji utrzymuj si podczas stanw czuwania, nienia i snu, wpywajc na sposb w jaki czowiek dowiadcza siebie oraz rzeczywistoci. (Goleman, 1998, Wulff, 1999).

48 Hinduizm oraz buddyzm maj bardzo dug histori i na przestrzeni wiekw wypracoway skomplikowane systemy poj okrelajcych duchow natur rzeczywistoci, stany wiadomoci, czy ycie poza fizyczne. Posiadaj take zbiory okrelonych nauk i praktyk oraz dziel si na liczne odamy, co sprawia, e zewntrznie przypominaj ustrukturalizowane religie Zachodu. Inn kategori tradycji duchowych Wschodu jest taoizm i buddyzm zen, ktre nie posiadaj skomplikowanej formy religijnej i stanowi bardziej drog wyzwolenia ni okrelone koncepcje duchowe. W obydwu tradycjach wiedza zdobywana za pomoc zmysw i rozumu, ktrej owocem jest kultura i nauka stanowi jedynie wiedz konwencjonaln, ustalon przez czowieka przy pomocy abstrakcyjnych kategorii. Podstaw taoizmu, z ktrego wywodzi si czciowo buddyzm zen jest porzucenie tych konwencji poprzez wiadomo niemonoci okrelenia pojciowego natury rzeczywistoci. Inn wan kwesti jest nie-dziaanie, czyli inaczej dziaanie bez wysiku, ktre mona rozumie jako naturalne posugiwanie si zmysami i umysem bez potrzeby nadmiernego wytania ich w celu racjonalnego pochwycenia przedmiotu wiadomoci. Inaczej mwic polega ono na zaufaniu naturalnym funkcjom organizmu i korzystaniu ze spontanicznej, niewiadomej inteligencji, ktra w efekcie wyzwala twrcz si bdc gbokim potencjaem ludzkim . Wszystkie opisowe prby okrelenia tych stanw, czy te procesw s jednak z zasady skazane na niepowodzenie (Suzuki, 2004, Watts, 2003). Nazwa zen oznacza medytacj, wskazujc jednoczenie istot tej drogi, ktr jest praktyka. Mimo i w innych tradycjach duchowych Wschodu medytacja nie jest wcale mniej wana, to w zen ma nieco inny charakter. Przede wszystkim zen nie wymaga konkretnej formy medytacji, a przebudzenie, do ktrego prowadzi jest naturalne, oczywiste i dostpne w kadej chwili. Nauczanie w zen jest bardzo bezporednie i nie posuguje si adn skomplikowan symbolik, jednoczenie wypowiedzi mistrzw zen s dla osb z zewntrz czsto paradoksalne i mieszne. Dzieje si tak dlatego, e prawdy przekazywane w zen wymykaj si logicznemu opisowi i na przykad zdanie trawa nie jest zielona, ktre moe by przykadem dowiadczania rzeczywistoci w duchu zen, jest logicznie sprzeczne w ujciu racjonalnym. Najwaniejsz rzecz w zen jest osobiste dowiadczenie bez ktrego niemoliwe jest uchwycenie prawdziwej natury rzeczywistoci, a sposobem do jego osignicia jest zazen, czyli w dosownym tumaczeniu siedzenie, medytujc. Sprawia to, e dyscyplina i regularno w praktyce s podstaw zen, co ma ogromny wpyw na ksztatowanie wiadomoci jego adeptw. Sama medytacja w zen jest rwnie specyficzna poniewa polega na przyjmowaniu rzeczy jakimi s, pozbywaniu si wszelkich poj, czy kategorii cznie z pojciem medytacji i docieraniu do samej podstawy wiadomoci . Celem

49 praktyki w zen jest osignicie satori, czyli nowego punktu widzenia, ktry jest intuicyjnym wejrzeniem w natur rzeczy, stojcym w opozycji do poznania intelektualnego i logicznego. Zen objawia si w kadym fragmencie ycia i jest po prostu spontanicznym dowiadczaniem rzeczywistoci, takiej jak ona si przejawia, bez zbdnej konceptualizacji. Wypracowanie postawy zen w yciu codziennym pozwala na spontaniczne, spokojne, pene wiary w siebie i ufnoci istnienie, co sprawia, e zen jest bardzo praktyczny (Suzuki, 2004, Watts, 2003).

Rozdzia 4. Podsumowanie teoretyczne

Analizujc histori myli psychologicznej oraz psychologii wspczesnej naley stwierdzi, e jednym z gwnych przedmiotw jej zainteresowa jest sfera duchowa czowieka. Spory dotyczce tego, czy ze wzgldu na jej abstrakcyjny charakter nie powinna ona by usunita z obszaru bada trwaj do dzi i nie s w dalszym cigu rozstrzygnite. Jednoczenie towarzyszy im polemika dotyczca tego czym jest rzeczywisto i jak naley j poznawa. Analiza bogactwa dowiadcze czowieka oraz zoonoci wiata w ktrym yjemy w poczeniu z dorobkiem umysowym i kulturowym caej ludzkoci uprawdopodabnia tez wg ktrej rzeczywisto jest zoona z kilku rnicych si midzy sob warstw, przenikajcych si wzajemnie, jak np. w modelu integralnym. Determinuje to pytanie, czy w takim razie kada z tych warstw nie wymaga innego rodzaju poznania i czy wspczesna nauka nie ogranicza naszego sposobu patrzenia na rzeczywisto. Badania psychologw humanistycznych i transpersonalnych oraz mnogo systemw filozoficznych i religijnych ujawniaj istnienie fundamentalnego problemu egzystencjalnego czowieka, ktry polega na odnalezieniu czy te stworzeniu odpowiedniego systemu zasad i wartoci, ktry pozwoli na szczliwe i wypenione sensem ycie. Obecne systemy ideologiczne, czy te teorie naukowe nie daj pewnego punktu odniesienia, starajc si zbudowa koncepcj rzeczywistoci opart na pojmowaniu racjonalnym i pozbawion aspektu duchowego. Tradycyjne religie Zachodu posuguj si natomiast symbolik, ktra nie jest adekwatna do obecnego stanu wiadomoci czowieka. Z drugiej strony psychologia humanistyczna i transpersonalna oraz tradycje duchowe Wschodu proponuj oparcie swojego poczucia rzeczywistoci na dowiadczeniach mistycznych, ktre dla wielu osb wydaj si zbyt abstrakcyjne. Stawia to wspczesnego czowieka w sytuacji, ktra wymaga od niego posugiwania si typem zdolnoci, odpowiadajcych za inteligentne poruszanie si w sferze

50 duchowej. Koncepcja inteligencji duchowej wydaje si w zwizku z tym teori majc bardzo mocne podstawy, dla ktrych moe nie by obecnie moliwoci empirycznego potwierdzenia. Inteligencja duchowa zakada aktywne posugiwanie si umysem w rozwizywaniu zada zwizanych ze sfer duchow. W zwizku z tym istniej przesanki, wedug ktrych osoby indywidualnie kontemplujce rzeczywisto duchow bd przejawia wyszy poziom zdolnoci w tej dziedzinie ni osoby przyjmujce pewne prawdy bez ich wczeniejszej analizy. Jednoczenie osoby prowadzce aktywno duchow w jakikolwiek sposb powinny wykazywa si wyszym poziomem inteligencji duchowej ni osoby, ktre neguj istnienie tej sfery dowiadcze. Sama natura duchowoci moe wymaga jednak sposobu poznania, ktry nie jest cile zwizany z powszechnie rozumianym myleniem. Dowiadczenia szczytowe, czy te optymalne, ktre opisuj zachodni psycholodzy polegaj na koncentracji, kontrolowaniu wiadomoci i ukierunkowaniu jej na wykonywanie okrelonych zada. Ludzie, ktrzy ich dowiadczaj wykazuj si wikszym poczuciem szczcia oraz potrafi okreli swoj rol i cel w yciu. Jednoczenie dowiadczenia te zwizane s z pojciem samorealizacji, ktra polega na urzeczywistnianiu swojego potencjau zgodnie z indywidualnymi predyspozycjami danego czowieka. Wysiek woony w samorealizacj przekada si na czsto wystpowania dowiadcze szczytowych, ktre w pewnym momencie staj si perspektyw patrzenia na rzeczywisto. Praktyka medytacyjna religii Wschodu rwnie polega na koncentracji i kontrolowaniu wiadomoci, a osigane dziki niej stany s tosame z dowiadczeniami szczytowymi. Jednoczenie regularno praktyk ma wpyw na zmian sposobu postrzegania rzeczywistoci. Oba rodzaje dowiadcze pozwalaj na rozwj duchowy czowieka i daj efekty opisywane w koncepcji inteligencji duchowej jako jej przejawy. W zwizku z tym istnieje due prawdopodobiestwo, e regularne praktykowanie medytacji bdzie wpywa na czsto przeywania dowiadcze szczytowych i tym samym wzrost inteligencji duchowej. Uniwersalno przey duchowych pozwala stwierdzi, e mog one by niezalene od jakiegokolwiek systemu religijnego czy kulturowego. Potrzebny jest jednak pewien rodzaj wiatopogldu zwizany z postrzeganiem rzeczywistoci w taki sposb, aby uznawa sfer duchow jako realn. Idealn grup do prowadzenia bada na temat wpywu medytacji na inteligencj duchow powinna w takim razie stanowi grupa osb praktykujcych buddyzm zen, ktry jest pozbawiony systemu doktryn i dogmatw.

51

Rozdzia 5. Cel, metoda i przebieg wasnych bada oraz ich wyniki

5.1. Cel badania Celem badania byo okrelenie poziomu inteligencji duchowej wrd osb o rnym podejciu do sfery duchowej i odmiennym charakterze praktyk duchowych. Osobom badanym zostaa przedstawiona informacja, e badanie dotyczy duchowoci. W instrukcji nie uyto sowa inteligencja, eby nie zasugerowa, e badanie bdzie mierzy zdolnoci, ktre w popularnym rozumieniu hierarchizuj poszczeglne osoby na tle caej grupy.

5.2. Metoda i przebieg badania Do badania uyto samodzielnie przygotowanej ankiety badajcej preferencje dotyczce duchowoci oraz kwestionariusza SISRI24 do zmierzenia poziomu inteligencji duchowej wg koncepcji Kinga (2007). Zaproszenia do badania w postaci ankiety CAWI byy rozsyane przez Internet za porednictwem kontaktw rnych orodkw buddyzmu zen, forw tematycznych, serwisu Facebook oraz metod niegowej kuli. Osoby badane nie miay bezporedniego kontaktu z badaczem, a wszelkie pytania dotyczce treci testu byy zadawane po przeprowadzeniu badania. Wszyscy uczestnicy zostali poinformowani, e wyniki badania po ich opracowaniu zostan opublikowane razem z czci teoretyczn,

5.3. Struktura i opis badanych zmiennych Gwnymi zmiennymi w badaniu byy preferencje dotyczce duchowoci, rodzaj stosowanych praktyk oraz ich regularno. Okrelone za pomoc tych zmiennych grupy zbadano kwestionariuszem SISRI24 mierzcym inteligencj duchow, w ktrym wyszczeglniono wskanik sumaryczny oraz cztery wskaniki szczegowe.

5.3.1. Stosunek do sfery duchowej Wskanikiem tej zmiennej bya odpowied na stwierdzenie W odniesieniu do sfery duchowej zazwyczaj okrelam siebie jako. Badani mieli do wyboru cztery moliwe

52 odpowiedzi: a) Osob religijn; b) Osob wierzc, ale nie wyznajc adnej religii; c) Osob nie wierzc; d) Nie mam okrelonego stanowiska. Do kadej pozycji bya przypisana kolejno warto od 0 do 3, gdzie 0 oznaczao odpowied a).

5.3.2. Rodzaj uprawianej praktyki duchowej Wskanikiem tej zmiennej bya odpowied na stwierdzenie Praktyk duchow, ktr uprawiam regularnie jest. Badani mieli do wyboru cztery moliwe odpowiedzi: a) Uczestnictwo w obrzdach religijnych; b) Indywidualna modlitwa i kontemplacja; c) Medytacja; d) Nie dotyczy mnie. Wartoci byy przypisane do odpowiedniej pozycji analogicznie jak w poprzedniej zmiennej. 5.3.3. Regularno praktyk duchowych Wskanikiem tej zmiennej bya odpowied na stwierdzenie Zazwyczaj praktykuj. Badani mieli do wyboru cztery moliwe odpowiedzi: a) Raz, dwa razy w miesicu lub rzadziej; b) Raz, lub dwa razy w tygodniu; c) Codziennie lub prawie codziennie; d) Nie dotyczy mnie. Wartoci byy przypisane analogicznie jak w poprzednich zmiennych.

5.3.4. Poziom inteligencji duchowej Do pomiaru tej zmiennej suy kwestionariusz SISRI24, ktry skada si z 24 stwierdze badajcych cztery czynniki szczegowe tj: Krytyczne Mylenie Egzystencjalne (CET), Indywidualne Nadawanie Znaczenia (PMP), wiadomo Transcendentalna (TA) i Ekspansja Stanw wiadomoci (CSE). Dodatkowo na potrzeby badania postanowiono obliczy sumaryczny wskanik Inteligencji Duchowej (SI). Do kadego wyraenia badany mg si ustosunkowa zaznaczajc jedn z piciu moliwych odpowiedzi; 0 W ogle nie odnosi si do mnie, 1 Nie bardzo odnosi si do mnie, 2 Troch odnosi si do mnie, 3 Bardzo odnosi si do mnie, 4 Cakowicie odnosi si do mnie. Warto wskanika stanowia liczba przyporzdkowana do danej odpowiedzi. W ten sposb 0 oznaczao cakowity brak odniesienia wzgldem osoby badanej, a 4 cakowit zgodno.

53

5.3.5. Pe i wiek Wskanikiem tej zmiennej bya pe zaznaczona w ankiecie przez osob badan.

5.3.6. Wiek Wskanikiem tej zmiennej by wpisany do kwestionariusza wiek osoby badanej.

5.4. Osoby badane W badaniu wzio udzia 639 internautw, w tym 231 mczyzn (36%) i 408 kobiet (64%). W badaniu uczestniczyy osoby w wieku od 15 do 74 lat. rednia wieku uczestnikw to 29,60 lat przy odchyleniu standardowym rwnym 8,97 lat. Poowa badanych bya modsza ni 27 lat, a najczciej spotykany wiek uczestnikw to 25 lat. Warto podkreli, e zdecydowana wikszo uczestnikw (okoo 70%) to osoby w wieku od 20 do 30 roku ycia. Uczestnicy badania w wieku powyej 30 lat stanowili 28% prby badawczej, a modsze ni 20 lat to 2% ogu badanych.

Wykres 1. Rozkad wieku uczestnikw badania

54

Ponad 1/3 badanych (34%) okrelia si jako osoby religijne. 3 na 10 uczestnikw badania uznao, e jest osob wierzc, ale nie wyznajc adnej religii. Ponad 1/5 respondentw (21%) to osoby niewierzce. Pozostae 16% respondentw nie okrelio swojego stanowiska wobec sfery duchowej.
Tabela 1. Sposoby okrelania si respondentw w odniesieniu do sfery duchowej.

Osoby religijne Wierzcy, ale nie wyznajcy adnej religii Osoby niewierzce Nie majcy okrelonego stanowiska Ogem
Nie majcy okrelonego stanowiska 16% Osoby niewierzce 21% Wierzcy, ale nie wyznajcy adnej religii 30% Wykres 2. Sposoby okrelania si respondentw w odniesieniu do sfery duchowej

Czsto 217 190 131 101 639

Procent 34% 30% 21% 16% 100%

Osoby religijne 34%

69% wszystkich uczestnikw badania zadeklarowao, e regularnie uprawia jak praktyk religijn w tym 14% uczestniczyo w obrzdach religijnych, 27% praktykowao indywidualn modlitw i kontemplacj, a 28% korzystao z medytacji. cznie 444 z 639 osb badanych mona uzna za zaangaowanych w jakiekolwiek praktyki duchowe.
Tabela 2. Praktyki duchowe uprawiane regularnie przez uczestnikw badania

Uczestnictwo w obrzdach religijnych Indywidualna modlitwa i kontemplacja Medytacja Nie dotyczy mnie Ogem

Czsto 92 171 181 195 639

Procent 14% 27% 28% 31% 100%

55

Nie korzystajcy z adnych praktyk duchowych 31% Medytacja 28% Indywidualna modlitwa i kontemplacja 27% Wykres 3. Praktyki duchowe uprawiane regularnie przez uczestnikw badania

Uczestniczcy w obrzdach religijnych 14%

Wrd tych, ktrzy zadeklarowali korzystanie z praktyk religijnych, ponad 2/3 robi to regularnie. cznie 67% zaangaowanych w jakiekolwiek praktyki religijne uprawia je co najmniej raz w tygodniu. Praktykowanie codziennie lub prawie codziennie zadeklarowao 37% badanych.
Tabela 3. Czsto uczestniczenia w praktykach duchowych wrd osb deklarujcych regularne korzystanie z nich

Raz, dwa razy w miesicu lub rzadziej Raz, lub dwa razy w tygodniu Codziennie lub prawie codziennie Nie dotyczy mnie Ogem

Czsto 140 134 162 8 444

Procent 32% 30% 37% 2% 100%

Codziennie lub prawie codziennie 37%

Nie dotyczy mnie 2%

Raz, lub dwa razy w tygodniu 30%

Raz, dwa razy w miesicu lub rzadziej 32%

Wykres 4. Czsto uczestniczenia w praktykach duchowych wrd osb deklarujcych regularne korzystanie z nich

56 Pord uczestnikw badania okrelajcych si jako osoby religijne 37% badanych uczestniczy w obrzdach religijnych, a 36% praktykuje indywidualn modlitw i kontemplacj. cznie te dwie grupy stanowi 73% osb religijnych. Mona wic uzna, e najczstsze praktyki duchowe stosowane wrd osb religijnych to uczestnictwo w obrzdach religijnych oraz indywidualna modlitwa i kontemplacja. Kolejne 23% grupy osb religijnych stanowi praktycy medytacji. Zaledwie 8 osb okrelajcych si jako religijne przyznay, e nie dotycz ich adne praktyki duchowe. Wrd osb badanych okrelajcych si jako wierzcy, ale nie wyznajcy adnej religii, najpopularniejsz form praktyk religijnych jest indywidualna modlitwa i kontemplacja (37%) oraz medytacja (30%). Znaczc grup stanowi osoby nie uprawiajce adnych praktyk religijnych (32%). Okrelajcy si jako wierzcy, ale nie wyznajcy adnej religii najrzadziej uczestnicz w obrzdach religijnych (2%). W grupie osb niewierzcych zdecydowana wikszo uczestnikw (64%) zadeklarowaa, e nie dotycz ich adne praktyki duchowe. Zaledwie 1 na 100 niewierzcych zdarza si praktykowa indywidualn modlitw i kontemplacj, a 1 na 50 uczestniczy w obrzdach religijnych. Warto jednak zauway, e wrd niewierzcych stosunkowo popularn praktyk duchow jest medytacja, stosowana przez 34% tej podgrupy. Ostatni podgrup s osoby nieokrelone duchowo. Wrd nich 43% nie stosuje adnych praktyk duchowych, blisko 1/3 medytuje (31%), ponad 1/5 modli si lub kontempluje indywidualnie, a 6% uczestniczy w obrzdach religijnych. Analizujc dane z perspektywy praktyk duchowych okazuje si, e wrd osb uczestniczcych w obrzdach religijnych a 88% badanych okrelio si jako osoby religijne, a 8% nie potrafio okreli swojej duchowoci. Wrd praktykujcych medytacj 31% badanych okrelio si jako osoby wierzce, ale nie wyznajce adnej religii. Ponad medytujcych (28%) zaklasyfikoway siebie do grupy osb religijnych. Niespena praktykujcych medytacj natomiast okrelia si jako osoby niewierzce. Pozostae 17% tej grupy to osoby nie majce okrelonego stanowiska wobec wasnej duchowoci. W grupie osb praktykujcych gwnie indywidualn modlitw i kontemplacj wikszo okrelia si jako osoby religijne (46%) lub wierzce, ale nie wyznajce adnej religii (42%). Tylko 1% w tej grupie stanowiy osoby niewierzce.

57
Tabela 4. Praktyki duchowe w zalenoci od sposobu okrelania swojej duchowoci
Rodzaj uprawianych praktyk duchowych Praktykujcy Uczestniczcy indywidualn w obrzdach modlitw i religijnych kontemplacj 81 78 37% 36% 88% 46% 3 71 2% 37% 3% 42% 2 1 2% 1% 2% 1% 6 21 6% 21% 7% 12% 92 171 14% 27% Medytujcy 50 23% 28% 56 30% 31% 44 34% 24% 31 31% 17% 181 28% Nie dotyczy 8 4% 4% 60 32% 31% 84 64% 43% 43 43% 22% 195 31% Ogem 217 100% 34% 190 100% 30% 131 100% 21% 101 100% 16% 639 100%

Sposb okrelania swojej duchowoci

Osoby religijne Osoby wierzce, ale nie wyznajce adnej religii Osoby niewierzce Osoby nie majce okrelonego stanowiska Ogem

N % w wierszu % w kolumnie N % w wierszu % w kolumnie N % w wierszu % w kolumnie N % w wierszu % w kolumnie N % w wierszu

Osoby uczestniczce w obrzdach religijnych najczciej praktykuj raz lub dwa razy w tygodniu, a zaledwie 10% tej grupy korzysta z praktyk duchowych codziennie lub prawie codziennie. Zupenie inaczej sytuacja przedstawia si w przypadku osb medytujcych. W tej grupie a 55% badanych deklarowao, e praktykuje aktywnoci duchowe codziennie lub prawie codziennie. Osoby praktykujce medytacj stanowi take najwiksz cz badanych, ktrzy praktykuj codziennie lub prawie codziennie jakie aktywnoci zwizane z duchowoci.
Tabela 5. Czsto stosowania rnych praktyk duchowych wrd osb uprawiajcych rne ich rodzaje
Rodzaj uprawianych praktyk duchowych Praktykujcy Uczestniczcy w indywidualn obrzdach Medytujcy modlitw i religijnych kontemplacj 38 71 31 27% 51% 22% 42% 43% 17% 44 41 49 33% 31% 37% 48% 25% 27% 9 54 99 6% 33% 61% 10% 33% 55% 91 166 179 21% 38% 41%

Ogem 140 100% 32% 134 100% 31% 162 100% 37% 436 100%

Czstotliwo praktyk duchowych

Raz, dwa razy w miesicu lub rzadziej Raz, lub dwa razy w tygodniu Codziennie lub prawie codziennie Ogem

N % w wierszu % w kolumnie N % w wierszu % w kolumnie N % w wierszu % w kolumnie N % w wierszu

58 5.5. Analiza rzetelnoci narzdzia kwestionariusz SISRI24 W celu okrelenia wasnoci psychometrycznych kwestionariusza SISRI24 wykonano analiz rzetelnoci narzdzia metod Alfa Cronbacha. W analizie wzito pod uwag odpowiedzi wszystkich 639 uczestnikw badania. Przed przystpieniem do analiz odwrcono wartoci odpowiedzi w pytaniu 6, ktre wedug materiaw rdowych w badaniach nad stworzeniem ostatecznej wersji narzdzia SISRI (King, 2008) okazao si ujemnie korelowa z oglnym wskanikiem inteligencji duchowej i pozostaymi pytaniami w kwestionariuszu. W pierwszej kolejnoci obliczono wskanik rzetelnoci Alfa dla wszystkich 24 pyta cznie. Narzdzie SISRI24 okazao si bardzo rzetelne, charakteryzujc si wskanikiem Alfa na poziomie 0,93. Nastpnie obliczono wskaniki dla 4 wyodrbnionych wskanikw. W przypadku skali Krytycznego Mylenia Egzystencjalnego (CET), skadajcej si z 7 pyta, poziom wskanika rzetelnoci wynis 0,837. Dla skali Indywidualnego Nadawania Znaczenia (PMP), obejmujcej 5 pyta, analiza wykazaa poziom wskanika rzetelnoci 0,785. W przypadku skali wiadomoci Transcendentalnej (TA), skadajcej si z 7 pyta, Alfa Cronbacha osigna poziom 0,867. Ostatnia skala, na ktr skadao si 5 pyta, odnoszca si do Ekspansji Stanw wiadomoci (CSE) uzyskaa najwyszy poziom wskanika rzetelnoci 0,923.

5.6. Opis statystyczny Poniszy podrozdzia stanowi podsumowanie opisu statystycznego wskanikw inteligencji duchowej, mierzonych kwestionariuszem SISRI24. W standardowej procedurze tworzenia wskanikw na podstawie klucza do SISRI24 oblicza si 4 wskaniki (CET, PMP, TA, CSE) poprzez zsumowanie odpowiedzi na wybrane pytania. W opisanej analizie dodatkowo stworzono oglny, sumaryczny wskanik Inteligencji Duchowej (SI), stworzony ze wszystkich pyta kwestionariusza. Analiza miar tendencji centralnej, zrnicowania wynikw oraz ksztatu rozkadu wykazaa, e rozkad wszystkich badanych zmiennych nie rni si znaczco od normalnego.

59
Tabela 6. Statystyki opisowe wskanikw kwestionariusza SISRI24

CET N rednia Odchylenie standardowe Median Minimum Maksimum Skono Kurtoza 639 15,49 6,18 16 0 28 -0,18 -0,56

PMP 639 12,38 3,81 13 0 20 -0,31 -0,01

TA 639 17,92 5,95 19 1 28 -0,52 -0,21

CSE 639 6,76 5,23 6 0 20 0,45 -0,73

SI 639 50,56 16,83 50 0 92 -0,10 -0,28

5.7. Weryfikacja hipotez Na podstawie pracy teoretycznej sformuowano gwny problem badawczy oraz cztery problemy szczegowe, z ktrych nastpnie wysunito hipotezy. Gwny problem badawczy: Czy regularne praktykowanie medytacji podnosi poziom inteligencji duchowej?

Problemy szczegowe i analiza hipotez: Czy osoby okrelajce si jako religijne lub wierzce, ale nie wyznajce adnej religii wykazuj wyszy poziom inteligencji duchowej ni osoby nie wierzce lub nie okrelajce swojego stosunku do duchowoci? H1. Osoby okrelajce si jako religijne lub wierzce, ale nie wyznajce adnej religii wykazuj wyszy poziom inteligencji duchowej ni osoby nie wierzce lub nie okrelajce swojego stosunku do duchowoci. Aby zweryfikowa t hipotez przeprowadzono analiz kontrastw opart o test t dla prb niezalenych. W kontracie z jednej strony poczono osoby religijne i wierzce, ale nie wyznajce adnej religii, a z drugiej osoby nie wierzce i nie okrelajce swojego stosunku do

60 duchowoci. Nastpnie porwnano tak stworzone podgrupy pod wzgldem poziomu inteligencji duchowej w aspekcie oglnym oraz wskanikw szczegowych. Analiza potwierdzia stawian hipotez. W przypadku oglnego wskanika Inteligencji Duchowej t(635)=4,37; p<0,001 badane grupy rniy si istotnie. redni poziom Inteligencji Duchowej u osb religijnych lub wierzcych, ale nie wyznajcych adnej religii okaza si istotnie wyszy ni wrd osb niewierzcych lub nie okrelajcych swojego stosunku wobec duchowoci.
60 51,88a redni poziom wskanika inteligencji duchowej 50 40 30 20 10 0 osoby religijne lub wierzce, ale nie wyznajce adnej religii osoby niewierzce lub nie okrelajce swojej duchowoci 47,73b

stosunek wobec duchowoci Wykres 5. redni poziom sumarycznego wskanika inteligencji duchowej w grupach osb deklarujcych rny stosunek wobec duchowoci

Do takiego samego wniosku doprowadziy porwnania dwch stworzonych podgrup w odniesieniu do Krytycznego Mylenia Egzystencjalnego (CET) t(635)=3,546; p<0,001. Osoby religijne lub wierzce, ale nie wyznajce adnej religii osigay istotnie wyszy poziom wskanika CET ni niewierzcy lub nie okrelajcy swojej duchowoci. Taki wynik jest zgodny z zakadan hipotez. Badani, ktrzy zadeklarowali bycie osobami religijnymi lub wierzcymi charakteryzoway si take istotnie wyszym poziomem wskanika Nadawanie Znaczenia (PMP) t(635)=3,571; p<0,001 ni pozostae grupy (niewierzcy i nie okrelajcy swojej duchowoci). Zatem ponownie naley uzna, e hipoteza zostaa potwierdzona. W przypadku wskanika wiadomoci Transcendentalnej (TA) rwnie zaobserwowano wyszy poziom wskanika t(635)=4,216; p<0,001 wrd osb wierzcych i religijnych ni w

61 grupie osb niewierzcych lub nie okrelajcych swojej duchowoci. Wynik analizy kontrastu potwierdzi zakadan hipotez. Analogicznie zaobserwowano istotnie wyszy poziom wskanika Ekspansji Stanw wiadomoci (CSE) t(635)=3,190; p<0,01 wrd uczestnikw badania, ktrzy zadeklarowali si jako osoby religijne lub wierzce, ni w grupie osb niewierzcych i tych, ktre nie okreliy swojej duchowoci. Analiza kontrastw potwierdzia zakadan hipotez.
Krytyczne Mylenie Egzystencjalne (CET) wiadomo Transcendentalna (TA) 25 20 15 10 5 0 osoby religijne lub wierzce, ale nie wyznajce adnej religii osoby niewierzce lub nie okrelajce swojej religijnoci 18,68a 16,64b 16,18a 14,39b 12,76a 11,65b Nadawanie Znaczenia (PMP) Ekspansja Stanw wiadomoci (CSE)

redni poziom wskanika

7,27a

5,90b

rodzaj stosowanych praktyk Wykres 6. redni poziom wskanikw inteligencji duchowej w grupach osb deklarujcych rn postaw wobec duchowoci

Czy osoby medytujce wykazuj wyszy poziom inteligencji duchowej ni osoby biorce udzia w obrzdach religijnych lub praktykujce indywidualn modlitw i kontemplacj? H2. Osoby medytujce wykazuj wyszy poziom inteligencji duchowej ni osoby biorce udzia w obrzdach religijnych oraz praktykujce indywidualn modlitw i kontemplacj. W celu weryfikacji tej hipotezy wykonano analiz wariancji w schemacie

midzygrupowym, w ktrej wzito pod uwag wycznie wyniki osb, ktre zadeklaroway udzia w jakichkolwiek praktykach religijnych, czyli cznie 444 osoby. Z analiz wykluczono osoby, ktre uznay, e pytanie dotyczce praktyk religijnych ich nie dotyczy.

62 Analiza wykazaa istotny wpyw rodzaju praktyk religijnych na poziom inteligencji duchowej. W przypadku wskanika oglnego Inteligencji Duchowej zaobserwowano istotn statystycznie rnic midzy osobami stosujcymi rne praktyki duchowe F(2; 441)=22,85; p<0,001. Okazao si, e poziom Inteligencji Duchowej wrd osb praktykujcych medytacj by istotnie wyszy ni w przypadku osb uczestniczcych w obrzdach religijnych i praktykujcych indywidualn modlitw i kontemplacj. A zatem hipoteza zostaa potwierdzona.
redni poziom wskanika inteligencji duchowej 70 60 51,88b 50 40 30 20 10 0 uczestnictwo w obrzdach religijnych indywidualna modlitwa i kontemplacja rodzaj stosowanych praktyk Wykres 5. redni poziom sumarycznego wskanika inteligencji duchowej w grupach osb deklarujcych stosowanie rnych praktyk religijnych medytacja 47,73a 59,81c

Analiz porwnawcz metod ANOVA wykonano take w odniesieniu do wskanikw poszczeglnych konstruktw skadajcych si na inteligencj duchow. Okazao si, e rodzaj stosowanych praktyk duchowych rnicuje poziom Krytyczne Mylenia Egzystencjalnego (CET) F(2; 441)=18,69; p<0,001. Najwyszy poziom tego wskanika zaobserwowano u osb medytujcych, a najniszy u osb uczestniczcych w obrzdach religijnych. Taki ukad wynikw jest zgodny z badan hipotez. W przypadku wskanika Nadawanie Znaczenia (PMP) take zaobserwowano istotne statystycznie rnice midzy osobami stosujcymi rne praktyki duchowe F(2; 441)=7,75; p<0,001. W tym wypadku osoby medytujce osigay wyszy poziom wskanika inteligencji duchowej ni pozostae grupy, ktre nie rniy si istotnie. Wyniki potwierdzaj postawion hipotez.

63 W kontekcie wiadomoci Transcendentalnej (TA) take zaobserwowano istotne rnice pomidzy osobami stosujcymi rne praktyki duchowe F(2; 441)=19,29; p<0,001. W wypadku tego wskanika najwyszy poziom wiadomoci osigay osoby medytujce, a najniszy osoby uczestniczce w obrzdach religijnych. Mona zatem uzna, e w aspekcie wskanika wiadomoci Transcendentalnej hipoteza zostaa potwierdzona. Podobnie zaobserwowano istotne rnice w poziomie wskanika Ekspansji Stanw wiadomoci (CSE) w zalenoci od rodzaju stosowanych praktyk duchowych F(2; 441)=16,92; p<0,001. Analiza post hoc wykazaa, e osoby medytujce odznaczaj si istotnie wyszym poziomem wskanika CSE ni pozostae grupy. A zatem hipoteza zostaa ponownie potwierdzona. Poniszy wykres X przedstawia podsumowanie porwnania rednich wynikw dla poszczeglnych wskanikw inteligencji duchowej wrd osb stosujcych rne praktyki duchowe.
Krytyczne Mylenie Egzystencjalne (CET) wiadomo Transcendentalna (TA) 25 20,97c redni poziom wskanika 20 15 10 5 0 uczestnictwo w obrzdach religijnych indywidualna modlitwa i kontemplacja rodzaj stosowanych praktyk medytacja 17,27a 13,97a 12,27a 6,81a 18,53b 18,27c 13,80b 9,32b 6,74a Indywidualne Nadawanie Znaczenia (PMP) Ekspansja Stanw wiadomoci (CSE)

16,20b 12,49a

Wykres 6. redni poziom sumarycznego wskanikw podskal inteligencji duchowej w grupach osb deklarujcych stosowanie rnych praktyk religijnych

Czy osoby medytujce okrelaj si najczciej jako wierzce, ale nie wyznajce adnej religii? H3. Osoby medytujce okrelaj si czciej jako wierzce, ale nie wyznajce adnej religii ni religijne.

64 W celu weryfikacji tej hipotezy wyodrbniono do analizy wycznie osoby, ktre zadeklaroway praktykowanie medytacji. Okazao si, e osoby medytujce najczciej okrelay si jako wierzcy, ale nie wyznajcy adnej religii w ten sposb okrelio swoj duchowo 31% medytujcych. To najwyszy odsetek spord moliwych odpowiedzi, co mona uzna za potwierdzenie stawianej hipotezy. Warto jednak zauway, e niewiele mniej, bo 28% osb uprawiajcych medytacj, uznao, e s osobami religijnymi, a 24% okrelio si jako osoby niewierzce.

Nie majcy okrelonego stanowiska 17% Osoby niewierzce 24%

Osoby religijne 28%

Wierzcy, ale nie wyznajcy adnej religii 31%

Wykres 7. Sposoby okrelania si medytujcych respondentw w odniesieniu do sfery duchowej

Czy osoby, ktre czciej praktykuj medytacj wykazuj si wyszym poziomem inteligencji duchowej? H4. Osoby, ktre czciej praktykuj medytacj wykazuj si wyszym poziomem inteligencji duchowej. W celu weryfikacji tej hipotezy wyselekcjonowano osoby uprawiajce medytacj. Nastpnie porwnano przy pomocy metody ANOVA osoby deklarujce rn czsto praktykowania medytacji pod wzgldem poziomu inteligencji duchowej. Analiza wariancji wykazaa, e czsto praktykowania medytacji rnicuje badanych pod wzgldem inteligencji duchowej F(2; 176) = 3,75; p <0,05. Okazao si, e osoby medytujce codziennie lub prawie codziennie charakteryzuj si istotnie wyszym poziomem inteligencji duchowej ni osoby uprawiajce medytacj raz, dwa razy w miesicu lub rzadziej.

65
65 redni poziom wskanika inteligencji duchowej 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Raz, dwa razy w miesicu lub Raz, lub dwa razy w tygodniu rzadziej czsto praktykowania medytacji Wykres 8. redni poziom sumarycznego wskanika inteligencji duchowej w grupach osb deklarujcych rn czstotliwo medytacji Codziennie lub prawie codziennie 51,88ab 47,73a 59,81b

Hipotez

weryfikowano

take

odniesieniu

do

poszczeglnych

wskanikw

szczegowych Inteligencji Duchowej. Okazao si, e czsto medytacji nie rnicowaa poziomu wskanika Krytycznego Mylenia Egzystencjalnego (CET) F(2; 176) = 1,013; p = 0,365 (n.i.). Nie zaobserwowano take, aby osoby medytujce z rn czstotliwoci rniy si pod wzgldem Ekspansji Stanw wiadomoci (CSE) F(2; 176) = 0,458; p = 0,633 (n.i.). Istotne rnice zalene od czstoci medytacji wystpiy w kontekcie wskanika Indywidualnego Nadawania Znaczenia (PMP) - F(2; 176) = 11,047; p < 0,001. Uczestnicy badania medytujcy codziennie charakteryzowali si wyszym poziomem tego wskanika ni pozostali badani. Taki ukad wynikw sugeruje, e hipoteza 4 potwierdzia si przynajmniej czciowo. W przypadku wiadomoci Transcendentalnej (TA) rwnie wystpiy istotne rnice zalene od czstoci medytacji F(2; 176) = 11,047; p < 0,001. Osoby medytujce codziennie lub prawie codziennie osigay wyszy poziom wiadomoci Transcendentalnej ni osoby praktykujce medytacj najrzadziej raz, dwa razy w miesicu lub rzadziej. Taki wynik

66 wiadczy o czciowym potwierdzeniu hipotezy. Poniszy wykres przedstawia

podsumowanie rednich.
Krytyczne Mylenie Egzystencjalne (CET) wiadomo Transcendentalna (TA) 25 22,00b 20,47ab 20 redni poziom wskanika 18,74a 18,02a 18,78a 14,93b 10 12,29a 8,48a 5 12,59a 9,49a 9,51a Indywidualne Nadawanie Znaczenia (PMP) Ekspansja Stanw wiadomoci (CSE)

15

17,16a

0 Raz, dwa razy w miesicu lub Raz, lub dwa razy w tygodniu rzadziej czsto praktykowania medytacji Wykres 9. redni poziom wskanikw inteligencji duchowej wrd osb deklarujcych rn czstotliwo medytacji Codziennie lub prawie codziennie

Analiza korelacji liniowych R Pearsona, wykonana na podgrupie osb praktykujcych medytacj, wykazaa, e istnieje pozytywna zaleno pomidzy czstoci praktykowania medytacji a poziomem wskanikw Inteligencji Duchowej. Okazao si, e im czciej badani medytowali, tym wyszy by poziom ich oglnego wskanika Inteligencji Duchowej, Indywidualnego Nadawania Znaczenia oraz wiadomoci Transcendentalnej. W przypadku Krytycznego Mylenia Egzystencjalnego oraz Ekspansji Stanw wiadomoci nie zaobserwowano zwizku liniowego.

67
Tabela 7. Zwizki liniowe (korelacje R Pearsona) pomidzy czstoci praktykowania medytacji a poziomem wskanikw Inteligencji Duchowej

CET Czsto praktykowania medytacji 0,097

PMP

TA

CSE

Inteligencja Duchowa

0,285**

0,234**

0,058

0,183**

** korelacja istotna na poziomie p<0,001

68

Rozdzia 6. Refleksje na temat wynikw bada

6.1. Oglne wyniki badania Przeprowadzone badanie potwierdzio czciowo lub cakowicie wszystkie cztery hipotezy badawcze i odpowiedziao na gwny problem badawczy okrelony w pracy. Liczebno grupy biorcej udzia w badaniu pozwala stwierdzi, e wyniki s miarodajne i wskazuje na dalsze obszary bada, ktre mona prowadzi na ich podstawie. Jednoczenie cz wynikw daje ciekawe wnioski dotyczce preferencji duchowych osb badanych oraz poszczeglnych czynnikw inteligencji duchowej. W niniejszym rozdziale przedstawi swoj interpretacje wynikw i propozycj dalszych bada w zakresie inteligencji duchowej. 6.2. Preferencje duchowe osb badanych W swojej pracy postanowiem sklasyfikowa poszczeglne osoby na podstawie kilku czynnikw dotyczcych ich preferencji duchowych. Opierajc si na podziale Fromma na religie autorytarne i humanistyczne oraz bazujc na tym, e wikszo osb badanych wywodzi si z krgu religii katolickiej, postanowiem da badanym moliwo dopasowania si do czterech grup; osb religijnych, osb wierzcych ale nie wyznajcych adnej religii, osb nie wierzcych i osb nieokrelonych duchowo. Zaoyem, e osoby o typie religii autorytarnej okrela si bd jako religijne, przynalec do wyznania katolickiego. W drugiej grupie celowo uyem sformuowania negujcego jakiekolwiek powizania z religi, eby oddzieli osoby utosamiajce si z duchowoci, ale odcinajce si od wszelkich form zinstytucjonalizowanych, czyli typ humanistyczny. W trzeciej grupie chciaem sklasyfikowa osoby, ktre nie czuj adnego zwizku z duchowoci, a w czwartej osoby niepewne swojej orientacji w tym zakresie. Kolejnym podziaem by rodzaj uprawianej praktyki duchowej, gdzie wyszczeglniem uczestnictwo w obrzdach religijnych, indywidualn modlitw i kontemplacj oraz medytacj. Kada z tych grup rni si poziomem zaangaowania w sfer duchow. Udzia w obrzdach ma form najbardziej pasywn, indywidualna modlitwa i kontemplacja ma charakter aktywnoci umysowej, a medytacja jest rodzajem wgldu w rzeczywisto duchow bez udziau logicznego mylenia. Ostatnim kryterium bya regularno praktyk duchowych.

69 Analizujc dane ciekawym faktem wyda mi si stosunek osb, ktre okrelaj si jako religijne do rodzaju uprawianych praktyk. Okazao si, e jedynie 37% z tych osb wybrao uczestnictwo w obrzdach religijnych jako najczciej stosowan praktyk. Niewiele mniej bo a 36% osb zaznaczyo indywidualna modlitw i a 23% okrelio si jako medytujce. Taki rozkad danych moe wiadczy o zanikajcym znaczeniu tradycyjnych obrzd w religijnych i otwieraniu si wielu osb na bardziej indywidualne praktyki. Osoby, ktre okreliy si jako wierzce, ale nie wyznajce adnej religii wybieray najczciej indywidualn modlitw i kontemplacj oraz prawie tak samo czsto medytacj i brak jakichkolwiek praktyk. Potwierdza to w moim odczuciu fakt, e dua cz osb oddziela kwestie duchowe od religii i uczestnictwa w obrzdach religijnych, pozostajc jednak aktywna w tej sferze. Grupa osb niewierzcych, a w 2/3 okrelia si jako nie uprawiajca adnej praktyki. Jednoczenie 1/3 z tej grupy wybraa medytacj, jako najczciej uprawian praktyk duchow. Potwierdza to moim zdaniem zaoenia Maslowa, ktry twierdzi, e pewien charakter dowiadcze duchowych moe by dostpny nawet dla osb okrelajcych si jako ateici. Patrzc z perspektywy uprawianych praktyk, a 88% osb uczestniczcych w obrzdach religijnych okrela si jako religijne, co potwierdza wag rytuaw w ustrukturalizowanych tradycjach religijnych. W grupie praktykujcych indywidualn modlitw i kontemplacj poowa osb okrelia si jako religijne, a poowa jako wierzce, ale nie wyznajce adnej religii. wiadczy to o niezalenoci sfery duchowej od religii. Ciekawie wyglda rozkad w grupie medytujcej, gdzie osb religijnych i wierzcych ale nie wyznajcych adnej religii byo po okoo 30%, a osb niewierzcych lub nie okrelajcych wasnej duchowoci po okoo 20%. Daje to obraz grupy bardzo podzielonej jeli chodzi o wasne okrelanie duchowoci i jednoczenie wiadczy o uniwersalnym charakterze medytacji. Regularno praktyk w grupie osb uczestniczcych w obrzdach religijnych najczciej odbywa si raz lub dwa razy w tygodniu lub raz, dwa razy w miesicu. Wrd osb praktykujcych indywidualn modlitw i kontemplacj 1/3 praktykuje codziennie lub prawie codziennie a w grupie osb medytujcych z tak regularnoci praktykuje ju a 55% osb. Pokazuje to odwitny charakter obrzdw religijnych i zdyscyplinowany styl zwizany praktyk medytacji.

70 Podsumowujc mona stwierdzi, e wrd osb religijnych coraz czciej pojawia si indywidualny charakter praktyk duchowych, a same obrzdy religijne w maym stopniu motywuj do aktywnoci duchowej. Najbardziej aktywn duchowo grup stanowi osoby medytujce, ktre nie s powizane z jednym sposobem pojmowania duchowoci i czsto wrcz odcinaj si od takiego przedstawiania swoich praktyk. 6.3. Wpyw praktyk duchowych na poziom inteligencji duchowej Pierwsza hipoteza zakadaa, e osoby religijne lub wierzce, ale nie wyznajce adnej r eligii bd wykazyway si wyszym poziomem inteligencji duchowej. Hipoteza zostaa cakowicie potwierdzona zarwno dla sumarycznego wskanika inteligencji duchowej, jak rwnie dla czynnikw poszczeglnych. Potwierdza to moje przekonanie, e osoby, ktre w jakikolwiek sposb utosamiaj si ze sfer duchow przejawiaj wyszy poziom zdolnoci zwizanych z rozwizywaniem problemw egzystencjalnych. Druga hipoteza zakadaa, e osoby medytujce bd wykazywa si wyszym poziomem inteligencji duchowej ni osoby uczestniczce w obrzdach religijnych lub uprawiajce indywidualn modlitw i kontemplacj. Hipoteza zostaa cakowicie potwierdzona zarwno dla sumarycznego wskanika inteligencji duchowej, jak rwnie dla czynnikw poszczeglnych. Interesujce okazay si natomiast rnice pomidzy wszystkimi trzema grupami branymi pod uwag w analizie tej hipotezy. Okazao si, e osoby praktykujce indywidualn modlitw i kontemplacj wykazuj istotnie wyszy poziom inteligencji duchowej ni osoby uczestniczce w obrzdach religijnych. Ponadto w dwch z czterech czynnikw szczegowych rwnie mona zauway istotne rnice na korzy osb oddajcych si indywidualnej modlitwie i kontemplacji, a s to Krytyczne Mylenie Egzystencjalne i wiadomo Transcendentalna. Taki rozkad wynikw wiadczy o tym, e aktywno w sferze duchowej przekada si na lepsze zdolnoci w zadaniach zwizanych z duchowoci, przy czym bezporedni wgld osigany za pomoc medytacji daje najlepsze efekty. Jednoczenie indywidualna kontemplacja spraw duchowych pozwala na rozwijanie zdolnoci do rozwaania poj egzystencjalnych oraz bardziej holistycznego pojmowania wiata oraz swojego zwizku z nim i innymi ludmi. Jednak dopiero medytacja pozwala na szersze odkrywanie sensu i znaczenia ycia oraz nadawania mu okrelonego kierunku i kontrolowania stanw wiadomoci. Trzecia hipoteza zakadaa, e osoby medytujce najczciej bd si okrela jako wierzce, ale nie wyznajce adnej religii. Hipoteza zostaa potwierdzona, jednak w

71 niewielkim stopniu, poniewa nie wiele mniej osb medytujcych klasyfikuje si jako religijne lub niewierzce, a dua cz w ogle nie okrela swojej duchowoci. Zaoenie suce do sformuowania hipotezy oparte byo o przewiadczenie, e osoby medytujce odnosz si w pewien sposb do duchowoci, ale nie koniecznie wi z danym wyznaniem. Wyniki potwierdzaj ten tok mylenia, jednak daj rwnie informacj, e medytacja wcale nie musi si wiza z pojciem duchowoci. Czwarta hipoteza zakadaa, e osoby, ktre czciej medytuj bd wykazywa si wyszym poziomem inteligencji duchowej ni osoby praktykujce rzadziej. Hipoteza zostaa potwierdzona dla sumarycznego wskanika inteligencji duchowej oraz dla dwch czynnikw szczegowych. Okazao si, e istotn statystycznie rnic w poziomie inteligencji duchowej daje praktykowanie codzienne lub prawie codzienne w stosunku do praktykowania raz lub dwa razy w miesicu. Czynnikami szczegowymi, ktre w tych grupach rwnie rni si istotnie stanowi Indywidualne Nadawanie Znaczenia oraz wiadomo Transcendentalna. Taki rozkad wynikw wiadczy o tym, e czste praktykowanie medytacji podnosi zdolno do bardziej holistycznego pojmowania wiata oraz swojego zwizku z nim i innymi ludmi, a take odkrywania sensu i znaczenia ycia oraz nadawania mu okrelonego kierunku. Czsto praktyk medytacyjnych nie wpywa jednak istotnie na zdolnoci do lepszego rozwaania poj egzystencjalnych i kontrolowania stanw wiadomoci. 6.4. Wnioski oraz dalsze obszary bada Wyniki analizy hipotez odpowiedziay na gwny problem badawczy, wykazujc, e regularne medytowanie podnosi poziom inteligencji duchowej. Biorc pod uwag, e inteligencja duchowa odpowiada za tak wan kwesti dla czowieka jak zdolno do nadawania sensu istnieniu, naley uzna, e wyniki s bardzo istotne i mog mie due zastosowanie w yciu spoecznym. Sam charakter praktyk medytacyjnych, ktre nie s powizane z konkretn tradycj religijn pozwala wykorzysta je w rnych kulturach, jak rwnie u osb, ktre nie utosamiaj si z adn form duchowoci. Wizja szerokiego stosowania uniwersalnych technik majcych na celu podniesienie zdolnoci do holistycznego pojmowania ycia, odnajdywania w nim sensu oraz znaczenia daje nadziej na lepsze funkcjonowanie caego spoeczestwa i moe by odpowiedzi na problemy egzystencjalne, na ktre zwrcili uwag psycholodzy o orientacji humanistycznej i transpersonalnej. Sama teoria inteligencji duchowej moe wymaga ponownej analizy i dopracowania, co pozwoli na stworzenie dokadniejszego narzdzia do mierzenia tego typu zdolnoci.

72 Naleaoby wtedy powtrzy badania na wikszej grupie osb, stosujc jednoczenie model poduny, eby stwierdzi czy regularna medytacja podnosi poziom inteligencji duchowej na przestrzeni kilku miesicy lub lat. W przypadku ponownego potwierdzenia wynikw badania istniayby powane przesanki do tego, aby stworzy system zaj rozwijajcych inteligencj duchow, ktre mona byoby wdroy do systemu edukacji lub na zasadzie zaj dla dorosych. Wane byoby wtedy przestudiowanie dotychczasowych bada nad medytacj, przebadanie osb uprawiajcych rne jej rodzaje i wyszczeglnienie elementw wsplnych. Obecnie istnieje duo grup wyznaniowych lub kulturowych, ktre propaguj techniki medytacyjne. Na gruncie zachodnim rozwija si na przykad tzw. trening uwanoci, ktry jest tosamy z medytacj, ale posuguje si inn terminologi, eby nie by czony z religi lub duchowoci. Biorc pod uwag dotychczasowy kierunek rozwoju wspczesnej psychologii uwaam, e istniej bardzo realne szanse na spenienie wizji Maslowa, w ktrej psychologia stanie si odpowiedzi na najgbsze potrzeby czowieka i przyczyni si do dalszego, peniejszego rozwoju ludzkoci. Mam nadziej, e badanie przeprowadzone w ramach mojej pracy bdzie stanowi chocia may wkad w tym procesie.

73

Literatura
Backer, R. (1992). Totalitaryzm. Geneza. Istota. Upadek. Toru: Index Books Borawski, G. (2005). Genealogia i ideologia Sztucznej Inteligencji. http://www.kognitywistyka.net/artykuly/gb-gsi.pdf (uzyskano 28.07.2013). Brentano, F. (1999). Psychologia z empirycznego punktu widzenia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Csikszentmihalyi, M. (2005). Przepyw. Taszw: Biblioteka Moderatora Davies, N. (2001). Europa. Rozprawa historyka z histori. Krakw: ZNAK De Bono, E. (2007). Mylenie lateralne: idee na przekr schematom. Gliwice: Wydawnictwo Helion Dobroczyski, B. (1994). Homo psychologicus versus homo religiosus. Znak, 2, 4-21 Dobroczyski, B. (2000). Transpersonalna koncepcja tosamoci. W: A. Gadowa (red.), Tosamo czowieka (s. 149-164). Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego Frankl, V. E. (2009). Czowiek w poszukiwaniu sensu. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca Frankl, V. E. (2010). Wola sensu. Zaoenia i zastosowanie logoterapii. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca Freud, S. (2006). Wstp do psychoanalizy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Fromm, E. (2000a). Kryzys psychoanalizy. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis Fromm, E. (2000b). Psychoanaliza a religia. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis Fromm, E., Suzuki, D.T., De Martino, R. (2006). Buddyzm zen i psychoanaliza. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis Fromm, E. (2007). Ucieczka od wolnoci. Warszawa: Spdzielnia Wydawnicza Czytelnik Fromm, E. (2012). O sztuce mioci. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis. Gardner, H. (1983). Frames Of Mind. New York: Basic Books Gardner, H. (2009). Inteligencje wielorakie. Nowe horyzonty w teorii i praktyce. Warszawa: Laurum Gasiul, H. (2006). Psychologia osobowoci. Nurty, teorie, koncepcje. Warszawa: Difin Gerrig, R.J., Zimbardo, P.G. (2006). Psychologia i ycie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Goleman, D. (1998). Medytujcy umys. Bydgoszcz: Limbus Goleman, D. (2007a). Inteligencja emocjonalna. Pozna: Media Rodzina

74 Goleman, D. (2007b). Inteligencja spoeczna. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis Grnicki, M. (2003). Mistycyzm. M. Chmielewski (red.). W: Leksykon duchowoci katolickiej. Lublin-Krakw: Wydawnictwo M Grant, E. (2005). redniowieczne podstawy nauki nowoytnej. Warszawa: Prszyski i S-ka Grobler, A. (2006). Metodologia nauk. Krakw: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo Znak Grof, S. (1999). Poza mzg: narodziny, mier i transcendencja w psychoterapii. Krakw: Wydawnictwo A Heinzmann, R. (1999). Filozofia redniowiecza. Kty: Wydawnictwo Antyk Herrstein, R.J., Murray, Ch. (1994). The Bell Curve: Intelligence and Class Structure in American Life. New York: Free Press Jager, W. (2000). Fala jest morzem. Rozmowy o duchowoci. Warszawa: Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza James, W. (2001). Dowiadczenia religijne. Krakw: Zakad Wydawniczy NOMOS Jung, C.G. (2009). Psychologia a religia zachodu i wschodu. Warszawa: Wydawnictwo KR King, D. B. (2008). Rethinking claims of spiritual intelligence: A definition, model, & measure. Unpublished master's thesis, Trent University, Peterborough, Ontario, Canada Kozielecki J. (1997). Koncepcje psychologiczne czowieka. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ak Maslow, A. (2004). W stron psychologii istnienia. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis Maslow, A. (2006). Motywacja i osobowo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Matusewicz, C. (2006). Wprowadzenie do psychologii. Warszawa: Vizja Press&IT Mietzel, G. (2000). Wprowadzenie do psychologii. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne Ncka, E. (2003). Inteligencja. Geneza. Struktura. Funkcje. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne Paszkiewicz, E. (1983). Struktura teorii psychologicznych. Behawioryzm, psychoanaliza, psychologia humanistyczna. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe Reale, G. (2000). Historia filozofii staroytnej. Tomy 1-5, Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Rogers, C. (2012). Sposb bycia. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis Sady, W. (2008). Spr o racjonalno naukow. Od Poincargo do Laudana. Wrocaw: Monografie Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej Funna Salovay, P., Sluyter D.J. (1999). Rozwj emocjonalny a inteligencja emocjonalna. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis

75 Skrzypek, A. (2009). Historia spoeczna Europy XIX i XX wieku. Pozna: Wydawnictwo Poznaskie Sternberg, R.J. (1999). Wprowadzenie do psychologii. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spka Akcyjna Sternberg, R.J. (2000). Hanbook of Intelligence. New York: Cambridge University Press Sternberg, R.J. (2001). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spka Akcyjna Strelau, J. (1997). Inteligencja czowieka. Warszawa: Wydawnictwo ak Strelau, J. (red.). (2000). Psychologia. Tomy 1-3, Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne Suzuki, D.T. (2004). Wprowadzenie do buddyzmu zen. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis mieja, M., Orzechowski, J. (2008). Inteligencja emocjonalna Fakty, mity, kontrowersje. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Tatarkiewicz, W. (2002). Historia Filozofii. Tomy 1-3, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Tavris, C., Wade, C. (1999). Psychologia. Podejcia oraz koncepcje. Pozna: Zysk i S-ka Wydawnictwo Tomaszewski, T. (1998). Gwne idee wspczesnej psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ak Underhill, E. (1915). Practical Mysticism. A Little Book for Normal People

http://www.holybooks.com/wp-content/uploads/Evelyn-Underhill-Practical-Mysticism.pdf (uzyskano 11.09.2013r.). Underhill, E. (1920). The Essentials of Mysticism and other essays.

http://pl.scribd.com/doc/87731930/The-Essentials-of-Mysticism (uzyskano 11.09.2013r.). Watts, A.W. (2003). Droga zen. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis Wilber, K. (2002). Psychologia integralna. wiadomo, duch, psychologia, terapia. Warszawa: Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza Wilber, K. (2009a). Spektrum wiadomoci. Warszawa: Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza Wilber, K. (2009b). Maestwo rozumu z dusz. Warszawa: Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza Wjcik, Z. (2006). Historia Powszechna. Wiek XVI-XVII. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Wulff, D.M. (1999). Psychologia religii. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

76 Zaborowski, Z. (2001). Problemy psychologii ycia. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ak Zohar, D., Marshall, I. (2001). Inteligencja duchowa. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis

77

Zacznik Kwestionariusze uyte w badaniach

ANKIETA

Informacje podstawowe: Pe: Wiek:

Preferencje: 1. W odniesieniu do sfery duchowej zazwyczaj okrelam siebie jako: a) b) c) d) Osob religijn Osob wierzc, ale nie wyznajc adnej religii Osob nie wierzc Nie mam okrelonego stanowiska

2.

Praktyk duchow, ktr uprawiam regularnie jest: a) b) c) d) Uczestnictwo w obrzdach religijnych Indywidualna modlitwa i kontemplacja Medytacja Nie dotyczy mnie

3.

Zazwyczaj praktykuj: a) b) c) d) Raz, dwa razy w miesicu lub rzadziej Raz, lub dwa razy w tygodniu Codziennie lub prawie codziennie Nie dotyczy mnie

78 SISRI24 Ponisze wyraenia przeznaczone s do opisuje si by pomiaru rnych Twoj osob zachowa, procesw zakrelajc odpowiedni odpowiednia. Prosz

mylowych i cech psychicznych. Przeczytaj starannie kade wyraenie i wybierz, ktra z piciu moliwych wybierz odpowied, nie, jaki chciaby by. Pi moliwych odpowiedzi to: 0 W ogle nie odnosi si do mnie 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie Czsto kwestionuj lub rozwaam natur rzeczywistoci 0 W ogle nie odnosi si do mnie 2. 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie odpowiedzi najlepiej ktra wydaje numer. Jeli nie jeste pewien/na, lub, jeeli wyraenie nie wydaje si odnosi do Ciebie, najbardziej odpowiada uczciwie i uzupeni odpowiedzi w zalenoci od tego, jaki aktualnie jeste, a

1.

Rozpoznaj aspekty mojej osoby, ktre s gbsze ni moja fizyczno 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 3.

Powicam czas na kontemplacj przyczyny lub celu mojej egzystencji 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie

79 4. Potrafi wkroczy w wysze stany wiadomoci 0 W ogle nie odnosi si do mnie 5. 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

Jestem w stanie gboko rozmyla nad tym, co si dzieje po mierci 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 6.

Trudno mi odczuwa co wicej ni to, co jest cielesne i materialne 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 7.

Moja umiejtno znajdywania znaczenia i przyczyny w yciu pomaga mi przystosowywa si do stresujcych sytuacji 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 8.

Potrafi panowa nad tym, kiedy wkraczam w wysze stany wiadomoci 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 9.

Wyksztaciem wasne teorie odnonie takich kwestii jak ycie, mier, rzeczywisto i egzystencja 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie

80 10. Jestem wiadomy gbszego zwizku midzy mn, a innymi ludmi 0 W ogle nie odnosi si do mnie 11. 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

Jestem w stanie zdefiniowa powd lub cel swojego ycia 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 12.

Mog si swobodnie porusza pomidzy rnymi poziomami wiadomoci 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 13.

Czsto zastanawiam si nad znaczeniem wydarze w swoim yciu 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 14.

Okrelam siebie na podstawie swojej gbszego, niefizycznego ja 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 15.

Kiedy dowiadczam poraki jestem w stanie znale jej sens 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 16.

Czsto widz problemy i moliwoci bardziej wyranie przebywajc w wyszych stanach wiadomoci

81 0 W ogle nie odnosi si do mnie 17. 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

Czsto rozwaam zwizek ludzkoci z reszt wszechwiata 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 18.

Jestem gboko wiadomy niematerialnych aspektw ycia 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 19.

Potrafi podejmowa decyzje zgodnie z moim celem w yciu 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 20.

Rozpoznaj w ludziach cechy, ktre s bardziej znaczce ni ich fizyczno, osobowo lub emocje 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 21.

Gboko rozmylam nad tym czy istnieje jaka potniejsza sia sprawcza (np. bg, bogini, duchowy byt, wysza energia, itp.) 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 22.

Rozpoznawanie niematerialnych aspektw ycia pozwala mi czu si spjnie

82 0 W ogle nie odnosi si do mnie 23. 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

Umiem odszukiwa cel i znaczenie w moich codziennych dowiadczeniach 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie 24.

Wypracowaem wasne techniki wkraczania w wysze stany wiadomoci 0 1 Nie bardzo odnosi si do mnie 2 Troch odnosi si do mnie 3 Bardzo odnosi si do mnie 4 Cakowicie odnosi si do mnie

W ogle nie odnosi si do mnie