NIEMCY OSTATNIE STO LAT Christian Graf von Krockow NIEMCY OSTATNIE STO LAT Przeoy Andrzej Kopacki

Biblioteka IHUW 1076002177 OFICYNA WYDAWNICZA VOLUMEN WYDAWNICTWO KRG WARSZAWA 1997 0060-74000 Tytu oryginau: Die Deutschen im ihrem Jahrhundert 1890-1990 Copyright 1990 by Rowohlt Verlag GmbH, Reinbek bei Hamburg Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Krg", Warszawa 1996 BIBLIOTEKA INSTYTUTU HISTORYCZNESO Warszawskiego Redakcja Wanda Lipnik Projekt okadki Jeny Grzegorkiewicz Skad i korekta Nowy Dziennik" Sp. zo.o. Ksika moga ukaza si dziki pomocy finansowej ze strony Inter Nationes Fundacji im. Konrada Adenauera ISBN 83-85199-42-X ISBN 83-86857-37-4 Wpisano do DziaVJM.Nr.^ inwentarza Wydawnictwo Krg", Sp. z o.o. 02-053 Warszawa, ul. Reja 9 tel./fax 25-39-77 Oficyna Wydawnicza VOLUMEN , .., Mirosawa tkowska & Adam Borowski 02-942 Warszawa, ul. Konstanciska 3a m. 59 SOWO WSTPNE Data 9 listopada roku 1989 wyznacza punkt zwrotny w historii Niemiec: koniec i pocztek zarazem. By moe kiedy stanie si niemieckim witem narodowym, ktre bdzie zawiadcza o nowej samowiadomoci i przypomina o rewolucji jedynej, jaka nam si powioda. Pokojowo i nieustpliwie ludzie torowali sobie drog do wolnoci, by odtd y jak obywatele, nie jak poddani. Potem nastpiy wybory 18 marca 1990 r. zdecydowano si na jedno. Ta chwila zapowiada koniec niemieckiego dramatu, ktry rozpocz si dokadnie sto lat wczeniej. Jeliby bowiem datowa jako jego pocztek, to naleaoby chyba wymieni dzie 18 marca 1890 r. Wtedy wanie Bismarck, twrca pastwa narodowego, napisa prob o zwolnienie z urzdu, a mody cesarz, niecierpliwie pragncy rzdzi samodzielnie, nie za wedle woli wielkiego starca, rzuci haso: Caa naprzd!" Odtd gwnym celem miaa by ksztatowana zgodnie z poczuciem wasnej siy przyszo, a nie pieczoowita obrona dawnych zdobyczy. Wilhelm II nie by outsiderem; raczej reprezentantem epoki, ktra zostaa nazwana jego imieniem. Pi lat po dymisji Bismarcka, w 1895 r., wielki uczony Max Weber zwile opisa ten stan rzeczy: Jako wchodzce w ycie pokolenie otrzymalimy od historii w prezencie urodzinowym upominek: nad nasz koysk zawiso najcisze z moliwych przeklestw twardy los politycznego epigonizmu [...] Rwnie o naszym rozwoju decyduje to, czy wielka polityka potrafi unaoczni nam znowu znaczenie wielkich politycznych kwestii mocarstwowych. Musimy poj, e zjednoczenie Niemiec byo modzieczym wybrykiem, ktrego nard dopuci si na stare lat a i jeliby miao ono by kocem, a nie punktem wyjcia niemieckiej polityki wielkomocarstwowej, to ze wzgldu na koszta lepiej by go byo zaniecha1. 1 Max Weber, Der Nationalstaat und die VolkswirtschaftspoUtik, wyd. poi. Pastwo narodowe a

narodowa polityka gospodarcza, tum. Micha Wander, w zbiorze Polityka jako zawd i powoanie. Biblioteka Kwartalnika Politycznego Krytyka", NOWA, wyd. II Warszawa 1989, s. 94,96. Sowo wstpne Przeklestwo" nad Niemcami wzywao, by przekreli je czynem i wywalczy rzekomo odmwione im miejsce pod socem"2 jest w tym co osobliwego, jakie zalepienie, rodzaj obdu; potomnym w kadym razie wydawa si musi, e Niemcy nigdy nie byy tak blisko owego mitycznego celu Ikara, jak wtedy, gdy nie ustaway w ubolewaniach, e znalazy si w cieniu. To, o czym mwi Weber, mona byo usysze i przeczyta wszdzie, w dowolnym wydaniu w kawiarnianych rozmowach, patriotycznych przemwieniach, w gazetach i ksikach, a nawet w utworach rymowanych, jak to poetyckie pozdrowienie pod adresem nadchodzcej epoki: Wielemy si gowili i badali wiele, muzyki najcudniejszej ukadali trele, wiat w pieniach tragicznie i bogo sawili, a wroga odwiecznego w sobie poskromili; nard oru wierny i jednoci mocen: my stworzylimy Rzesz na chway opoce. Dajcie nam tedy wreszcie ku wiatu si zwrci, maoci lad ostatni z serca precz wyrzuci; niechaj rozbynie nad ziemi niby promie w noc i pomknie: niemiecka myl, a z ni niemiecka moc, by bohaterska wola, ktr Bg w nas nieci, przepeni zdoaa dwudzieste stulecie3. Woli, wyobrae i czynw nie zabrako. W cigu stu lat, ktre nastpiy po roku 1890, Niemcy wprawiy Europ i wiat w niepokj i zdumienie; zaskakiway swymi osigniciami, czynami dobrymi i zymi, ofiarnoci i ofiarami; na koniec posiay trwog. I niezmiennie wydawao si, jak gdyby jedyn podstaw ich samowiadomoci mogo by panowanie, jak gdyby ich jedno konsolidowa wycznie wizerunek wroga. Wilhelmiskie preludium jest tego pierwsz zapowiedzi. Przyszo miaa by ufundowana na wodzie": budowa floty wojennej bya rkawic rzucon staremu imperium, przeciw ktremu potem, w czasie wojny, rozgorzaa nienawi: Perfidny Albion! Boe, ukarz Angli!" Tymczasem wanie gigantyczna zabawka cesarza i jego epoki zapocztkowaa drog ku klsce, ku rewolcie i brzemiennej dla losu Niemiec dacie 9 listopada 1918 r. 2 Staremu sformuowaniu o miejscu pod socem" wyrosy nowoniemieckie skrzyda, kiedy Bernhard von Billow, sekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i pniejszy kanclerz Rzeszy, powiedzia w Reichstagu 6 grudnia 1897 r.: Nie chcemy nikogo spycha w cie, ale sami te damy dla siebie miejsca pod socem". Rzecz dotyczya rywalizacji mocarstw o bazy w Azji Wschodniej. 3 Adolf Wilbrandt, Im neuen Jahrhundert, cyt. za: Der Barde. Die schonsten historischen Gedichte von den Anfangen deutscher Geschichte bis ur Gegenwart, Walther Eggert Windegg (red.), Miinchen bd., s. 366. (Przedmowa datowana jest: Boe Narodzenie roku wojny 1915 r."). Wilbrandt, 1837-1911, w latach 1859--1861 by szefem Siiddeutsche Zeitung", od 1881 do 1887 dyrektorem teatru Wiener Burgtheater, a take wszechstronnym i podnym autorem. Za swe patriotyczne zasugi otrzyma w 1884 r. tytu szlachecki. Sowo wstpne Niepowodzenie pierwszej wilhelmiskiej prby wybicia si na potg wiatow"4 przynioso Niemcom jeszcze jedn szans, moliwo zwrotu ku normalnoci przez uznanie tradycyjnie rozumianej racji stanu, europejskich miar mocarstwowoci oraz zachodniej formy demokracji. Ta szansa zostaa zmarnowana, przez wikszo wrcz nie zauwaona. Przewrt 1918 r. rycho uznano za zbrodni listopadow", za niszczcy cios wymierzony w nie-miecko, pokj za dyktat, ktrego warunki naleao bojkotowa, nie za wypenia; do weimarskiej konstytucji, adu parlamentarnego i partyjnego oraz zwizanej z nimi wolnoci odnoszono si z rezerw lub kwan obojtnoci, jeli nie z pogard i nienawici. I tak lata 1918-1933 utoroway drog do podjcia drugiej prby: umoliwiy signicie po wadz teraz dopiero zupenie bezgraniczn, ktra chcc panowa cakowicie, wymagaa te cakowitego zniewolenia. Hitler awansowa na Fuhrera, poniewa rozumia znaczenie symboli. Ju jego pucz monachijski zosta zaplanowany na 9 listopada; pniej co roku odbyway si mroczne i pompatyczne inscenizacje na pamitk tej niemieckiej kontrrewolucji, a wreszcie w 1938 r., w wigili owego dnia, zapony witynie. Lecz mimo to wszystko lub wanie dlatego pod tym najbardziej

ponurym znakiem skupiy si te wola czynu i ofiarno, tworzc energi, ktrej nieomal udao si nieprawdopodobiestwo zamieni w sukces. Europejskie przeciwsiy okazay si zdecydowanie zbyt sabe; potrzeba byo wysiku caego wiata, by przywie do upadku niemiecki ywio. Nawet upadek 1945 r. zdoa wyzwoli jeszcze nieoczekiwane siy; chciaoby si wrcz powiedzie, e zwycizcy II wojny wiatowej mieli ze zwycionymi taki sam ambaras jak ucze czarnoksinika Goethego z nadto gorliw miot: Cita zaiste dotkliwie! Patrzcie! Rozdarta na p! A ja znw nadziej ywi, Znw zaczerpn mog tchu! Biada! Biada! Czci obie Staj sobie W gotowoci Ju na baczno niby knechty! Ach, pomocy, wielkie nieba! Ach, litoci!5]! 4 Patrz Fritz Fischer, Der Griffnach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland W8,Diisseldorfl961. PJ W przekadzie Kazimierza Brodziskiego fragment ten brzmi nastpujco: Tgo! Wymienicie! / Ot z niego dwch! / Teraz czuj ycie, / Wstpi we mnie duch. / Boe drogi! / Co ja robi? / Czci obie / Sowo wstpne Kto skomentowa sarkastycznie t niezachwian skwapliwo: Marka i zote medale oto istota niemieckiej wiadomoci narodowej"6. Mimo przejaskrawienia co w tym jest. Republika Federalna Niemiec wysforowaa si na trzeci w wiecie po Stanach Zjednoczonych i Japonii potg gospodarcz i pierwsze mocarstwo eksportowe; Niemiecka Republika Demokratyczna staa si obok USA i ZSRR potg olimpijsk w obu wypadkach przy nieporwnanie skromniejszej ni u konkurentw bazie ludnociowej. Jednoczenie Niemcy chtnie, jak si zdaje, schroniyby si przed wiatrem historii; chtnie zostayby przy swojej szlafmycy, ogrodowych krasnalach czy barokowych aniokach: w kocu Gemutlichkeit naley do arsenau nieprzetumaczalnych poj okrelajcych ich wiat tak samo jak Kindergarten, Bil-dung, Weltanschauung, Blitzkrieg i Endlosung. Ale nie tylko wewntrzna potrzeba skwapliwego wypeniania obowizkw przemawiaa przeciw udaniu si na spoczynek, take strach. Nie dowierzano temu, co jest, co kadego dnia zdradzao sw niedoskonao, swoje sabe strony. Przecie ju jutro powtarzano sobie moe by po wszystkim, bo przyjdzie wojna, kataklizm, krach gospodarczy, cokolwiek. Tote tsknota za idyll, z jednej strony, a czekanie na zagad, z drugiej, tworzyy w duszy niemieckiej swoisty dwugos; z lku natomiast rodzia si wieloraka ruchliwo i ruchy nie wiadomo tylko ku czemu wiodce. Czy 9 listopada 1989 r. rwnie temu pooy kres i stanie si zaczynem nowej samowiadomoci, to zapewne pytanie, na ktre moe da odpowied dopiero przyszo. Wola czynu i ofiarno, zalepienie i samozniszczenie: niniejsza ksika ledzi losy Niemcw w ich fantastycznym, penym grozy stuleciu od 1890 r. po dzie dzisiejszy. Wszelako nie chciaaby jedynie dokumentowa tego, co myleli i robili; do niepoliczalnej mnogoci wszelkich relacji, tych krtkich i tych wielotomowych, nie naley dorzuca jeszcze jednej. Idzie o co innego: o objanienie. Niemcy bowiem, przydajc dowiadczeniu ludzkoci czego, co byo nowe lub moe tak stare, e nikt ju o tym nic nie wie sami o sobie postanowili, e nigdy nie odejd w zapomnienie. I zaprawd, osignli to. C jednak pchao ich ku tak niebotycznym celom ku temu, by raczej run w bezdenn czelu ni przysta na zwyczajno? Oto kwestia, ktr naley zbada i, o ile monoci, rozstrzygn. Objanienie wszelako, jak i historyczny opis, wyklucza osd jedynie suszny; jakkolwiek bowiem si zdarza, nie speniby swego zadania. Wielopasz-czyznowo naley tu do natury rzeczy, podobnie jak sprzeczno. Tote niezbdne s wnikliwe analizy, a take wielostronno w sposobie

podejcia Maj nogi / Co za wielkie, straszne gbury, / Rosn i rosn do gry" (Goethe, Dzida wybrane, Warszawa 1983, s. 47) przyp- tum. 6 Rudolf von Thadden, Beriihrung zwischen Vergangenheit und Zukunft, Politik und Kultur" 1978, z. 3, s. 63. Sowo wstpne do tematu; nie tylko warunki gospodarcze, siy spoeczne i instytucje polityczne odgrywaj okrelon rol, lecz take formacje ideowe, wiara bd obd. I tylko dugi marsz, nie za droga na skrty, przywie moe do celu. Opis i ocena s bezpodstawne i arbitralne bez uzasadniajcej je dokumentacji. By nie przecia tekstu, zostaa ona po czci umieszczona w przypisach, ktre zyskuj przez to osobne znaczenie. Objanienie notabene nie rozpoczyna si po omacku, lecz poda ladem pewnych wzorw. Dla autora od dawna wane byy gwnie dwie ksiki. Pierwsza z nich ukazaa si przed ponad ptora wiekiem, w 1835 r.; zostaa napisana w Paryu, a jej autor to Heinrich Heine. ur Geschichte der Religion und Philosophic in Deutschland: ta ksika precyzyjnie odmierza niemieckie wzloty i upadki, dziki swej profetycznej sile wybiega naprzd o cae stulecie, a do tego osiga wyyny niemieckiej sztuki sowa gdzie szuka takiej, ktra mogaby si z ni rwna? Drug ksik napisa Helmuth Plessner i od 1959 r. z odpowiednim opnieniem jest ona znana pod tytuem Die verspdtete Nation^. Powstaa w Holandii, a jej pierwsze wydanie w 1935 r. ukazao si w Zurychu. wiadomie, cho posugujc si zupenie innymi rodkami, nawizuje ona do Heinego. A zatem dwie ksiki, ktre zawdziczamy emigracji to z pewnoci nie przypadek. Tam, gdzie kocz si oczywistoci, przychodzi kolej na pytania; dopiero obczyzna pozwala nam spojrze na utracony kraj rodzinny innymi oczyma, nie bez dreszczu grozy, ale te z now, inn mioci. Temu wanie dowiadczeniu zawdzicza autor, e stay si mu bliskie te dwa jego wzory. Dowiadczenie wszelako, zwaszcza niemieckie, moe nastraja sceptycznie, a czasem gorzko: czy prba zrozumienia moe tu w ogle liczy na powodzenie? adne jednak prby objanie nie byyby moliwe bez choby grama nadziei: nadziei na to, by powtrzy za Kantem, e ludzie znajd w kocu drog wyjcia z zawinionej przez siebie samych niedojrzaoci i padajc nieraz, w kocu przecie naucz si chodzi. P] Die verspatete Nation. Uber die politische Verfiihrbarkeit burgerlichen Geistes, Stuttgart 1956. Wydanie pierwsze (Zurich-Leipzig 1935) nosio tytu Dos Schicksal deutschen Geistes im Ausgang seiner burgerlichen Epoche. Cz pierwsza WILHELMINSKIE PRELUDIUM 1890-1914 Rozdzia pierwszy O POSTPIE I POKOJU EKSPLOZJA LUDNOCIOWA yjemy w okresie przejciowym! Niemcy stopniowo wyrastaj z powijakw i wkraczaj w wiek modzieczy. Pora ju tedy najwysza, abymy wyzbyli si przypadoci naszych dziecicych. Czas przeywamy oszaamiajcy i ciekawy, czas, kiedy opinie wielkich mas ludzkich niestety bezstronnoci nie grzesz. Nadejd wszak dni spokojniejsze, o ile lud nasz stanowczo w gar si wemie, opamita si, a obcym podszeptom nie ulegajc, zaufa Bogu i zacnoci troskliwego trudu swego przyrodzonego wadcy. Pragn objani to stadium przejciowe, do pewnej historii si uciekajc, ktr oneg-daj zasyszaem. Ot synny admira angielski, sir Francis Drake, po znojnej, burzliwej wyprawie wyldowa by w Ameryce Centralnej; szuka wonczas innego wielkiego oceanu, ktrego istnienia by pewien, cho towarzysze onych bada we wtpili. Naczelnik plemienia, ktrego uderzya natarczywo pyta i docieka admiraa, rzek mu: Szukasz wielkiej wody; pjd za mn, poka ci j". I jli wspina si, mimo przestrg towarzyszy, na wielk gr. Skoro tylko utrudzeni okrutnie dotarli na szczyt, naczelnik wskaza wodn poa za nimi, a Drak ujrza dzikie bawany na morzu, ktre wanie by przemierzy. Po czym naczelnik odwrci si i powid admiraa za niewielki wystp skalny, gdzie nagle jego zachwyconemu spojrzeniu ukazao si opromienione zocistoci wschodzcego soca lustro wody. W dole rozpociera si peen majestatycznego dostojestwa

Ocean Spokojny. Tako niechaj bdzie i z nami! Niewzruszona wiadomo Waszej dzieu memu wiernie towarzyszcej sympatii stale nowych si Mi przydaje, bym w pracy swej wytrwa i dalej drog przez nieba naznaczon kroczy. Nadto przepenia Mi poczucie odpowiedzialnoci przed Panem naszym na wysokociach oraz przekonanie najgbsze, e sprzymierzeniec nasz von RoBbach und Dennewitz w potrzebie Mi nie opuci. Tak nieskoczenie wiele trudu zada sobie dla naszej starej Marchii i dla Domu Naszego panujcego, e niepodobna przypuci, iby czyni tak bez celu nijakiego. O nie, przeciwnie, Brandenburczycy, ktrzycie wielkoci przeznaczeni jeszcze powiod was dniom chwaty naprzeciw. S to wyjtki z mowy Jego Wysokoci, cesarza i krla Prus, Wilhelma II, wygoszonej podczas biesiady w Landtagu prowincji brandenburskiej 24 lute14 Wilhelmiste preludium 1890-1914 go 1892 r.1 Za blunierstwo mona poczyta sposb, w jaki zawaszcza si Boga, czynic z Niego wieczystego sojusznika, ktrego imi z uwagi na szlachetno mwicego naleaoby pisa raczej ma liter; wydaje si te mieszne, gdy chepi si prac kto, kto nigdy nie umia si zdoby na systematyczny wysiek2; co za do dni chway" szydzili z nich ju wiadkowie epoki. A jednak chwacki gadua3 podbija serca: czy mimo caej przesady jego sowa nie oddaway tego, co wanie miao miejsce? Gdy patrzymy wstecz, trudno nam, wiedzcym lepiej", o sprawiedliw ocen cesarza i jego epoki. Opinia nasza duo silniej i bardziej jednostronnie, ni gotowi jestemy to przyzna, zaley od dalszego biegu wydarze, a czsto te od przypadkw. Jak stwierdzi Hagen Schulze w biografii pruskiego premiera Otto Brauna: 1 Patrz Reden des Kaisers. Ansprachen, Predigten und Trinkspruche Wilhelms II, Ernst Johann (red.), Munchen 1966, s. 57 n. Dalsza dokumentacja mw cesarskich: Johannes Penzler (red.), Die Reden Kaiser Wilhelms II., 4 tomy, Leipzig 1897-1913; t. 4, red. Bogdan Krieger. We wstpie do tomu l Penzler pisze: Mowy cesarza wiernie oddaj jego osobowo. Uprzytomniwszy sobie, e niemal zawsze przemawia bez przygotowania, dostrzec trzeba bogactwo treci i czstokro prawdziwie artystyczn form jego przemwie, ktre nierzadko osigaj poziom najszlachetniejszej retoryki. S wiadectwem wysokiego mniemania o wasnym powoaniu do roli panujcego, waciwego Hohenzollernom poczucia obowizku, lojalnoci wobec sprzymierzonych ksit, mioci do narodu, wspczucia dla cierpicych ndz oraz witego gniewu przeciw wszelkiej nieprawoci, nieprawdzie, niewiernoci. Tedy cokolwiek by jeszcze napisano o osobie cesarza, nic nie ukae go nam prawdziwiej ni tych kilka jego mw". To ostatnie zdanie jest niewtpliwie prawdziwe przede wszystkim w sensie demaskatorskim; susznie pisaa matka cesarza do jego babki, krlowej Wiktorii: Gdybym miaa cho cie wpywu, bagaabym Wilhelma, by nie wygasza wicej mw publicznych, albowiem s okropne". (Virginia Cowles, Wilhelm der Kaiser, Frankfurt a. M. 1965, s. 148). Jako krytyczn analiz wiadka epoki warto wymieni Ludwiga Thomy Die Reden Kaiser Wilhelms II. und andere zeitkritische Stiicke, Munchen 1965. 2 Cesarz zawsze akcentowa wasny etos pracy, jak choby w przemwieniu 28 sierpnia 1903 r. w Kassel: Powane, ustawiczne przygotowania, jakie mogem podj w Mych studiach gimnazjalnych pod kierunkiem tajnego radcy Hinzpetera, uczyniy Mi zdolnym wzi na barki brzemi pracy, ktre z dnia na dzie ciszym si staje. A jako ju wtedy belfrowie Moi, przekonani o wielkoci zadania przed nimi postawionego, wszelkich stara dokadali, iby kad godzin i minut wykorzystujc do powoania Mego Mi przysposobi, tako mniemam, i przecie aden z nich jasno tego widzie nie mg, jak niesychane brzemi trudu i jak przygniatajca odpowiedzialno na tym ciy, kto za 58 milionw Niemcw odpowiada. Wszelako ani przez mgnienie nie auj czasu, ktry podwczas tak trudnym mi si zdawa, i zaprawd, rzec to mog, i praca i ycie w pracy przepdzone Moj drug natur si stary. (Die Reden Kaiser Wilhelms II., t. 3, s. 182 n).

W rzeczywistoci cesarz prawie cigle by w podry, jakby ucieka przed regularn prac; marszaek dworu, Zedlitz-Trutzschler, skary si: Dziewi miesicy podrowania, tylko zimowe miesice w domu! A i tu bezustanne ycie towarzyskie skd tedy bra czas na skupienie myli i powan prac?" (Robert graf Zedlitz-Trutzschler, ZwlfJahre am deutschen Kaiserhof. Aufzeichnungen, Stuttgart, Berlin, Leipzig 1923, s. 230). Wyjazdy i przemwienia, polowania wedle informacji przekazanej prasie 31 padziernika 1902 r., do owego momentu Wilhelm II ustrzeli 47 443 sztuki dziczyzny przyjcia dworskie i rozrywki towarzyskie wszelkiego rodzaju: Nie mam czasu na rzdzenie gosi celny berliski dowcip. 3 Tylko w cigu pierwszych dwunastu lat rzdw, do przeomu wiekw, naliczono 406 oficjalnych przemwie. Chwacko" chtnie podkrela sam cesarz: Moi nastpcy niechaj wiedz, em by chwat" powiedzia do kanclerza, ksicia Bulowa, kiedy ten usiowa zagodzi jedno z przemwie przed udostpnieniem go prasie (por. Alfred graf von Waldersee, Denkwiirdigkeiten, H. O. Meisner (red.), 1.1, Stuttgart 1922, s. 570). Gorzko te ubolewa po przemowie w Malborku: Moja mowa bya godna dawnych wielkich mistrzw [...] Ci tutaj jednak ka mi mwi, jakbym naucza historii w eskim liceum". O postpie i pokj u 15 Parafrazujc znany aforyzm Talleyranda nie tylko zdrada jest kwesti daty, take historyczna chwaa. Wielkie postaci epoki weimarskiej s dla potomnoci tymi, ktrzy umarli do wczenie, by nie ponosi wspodpowiedzialnoci za final4. Kiedy w 1913 r. Wilhelm II obchodzi jubileusz 25-lecia rzdw, wysawiano go jako cesarza pokoju", ktrego imi nosi wierwiecze cigego i pod wieloma wzgldami burzliwego postpu, wadcy, ktry by moe wycisn nawet na tym wierwieczu wasne pitno. Jak zatem ocenialibymy go, gdyby w rzeczonym roku pad ofiar zamachu, jak stao si to nieco pniej z austriackim nastpc tronu? Postp, ktrego ucielenieniem by cesarz, uwidacznia si w wielu wymiarach. Aeby je zrozumie, warto, a nawet trzeba rzuci okiem na rozwj ludnociowy. On to bowiem stanowi to narodowego poczucia siy oraz lkw, z ktrych przez cae dziesiciolecia rodziy si niemieckie zmory. Od pocztku XIX w. na obszarze caej Rzeszy Bismarckowskiej liczba ludnoci wzrosa z 24,8 min (1816) do 41 min w 1871 i 67 min w 1913 r. Dla porwnania: we Francji okoo 1800 r. yo ju 27,5 mm ludzi. Do 1870 r. liczba ta wzrosa do niespena 40 min i a do koca II wojny wiatowej waciwie si nie zmienia. A zatem tam, u odwiecznego wroga", duo wczeniej ni w Niemczech wdroono praktyk ograniczania urodzin, duo wczeniej zmienia si na zachd od Renu struktura wieku ze wszystkimi skutkami dla poczucia niszoci wzgldnie wyszoci: wyznaniem wiary wszelkich kawiarnianych strategw stao si przekonanie, e Francuzi s narodem starym, jeli nie wrcz wymierajcym, Niemcy natomiast modym i dynamicznym5. Wraz z liczb ludnoci rosa te, oczywicie, gsto zaludnienia: o ile w 1871 r. statystyka mwia o 76 mieszkacach na kilometr kwadratowy, o tyle w 1910 r. byo ich ju ponad 120. (Tymczasem na obszarze Republiki Federalnej liczba ta jeszcze si podwoia i wynosi 245 osb na km2) Jeli na dodatek syszao si wci, e produkcja rolnicza nie dotrzymuje kroku i trzeba sprowadza coraz wicej ywnoci, to rzecz jasna narastao te poczucie ciasnoty, 4 Hagen Schulze, Otto Braun oder Preuflens demokratische Sendung, Frankfurt a. M., Berlin, Wien 1977, s. 31. Schulze wymienia Eberta, Erzbergera, Rathenaua, Stresemanna i powiada: Co by byo, gdyby ktry z nich doy na odpowiedzialnym stanowisku lat upadku i pniejszego milczenia? Czy historia potoczyaby si inaczej, czy te ich nazwiska zostayby wykrelone z naszej pamici tak jak nazwisko Brauna? Albo odwrotnie: Co by byo, gdyby Braun umar wczeniej, na przykad przed wyborami 1932 r. w Prusach? Moemy to sobie wyobrazi: powstaaby legenda Brauna sugerujca na przykad, e Braun zapobiegby nieszczciu, e wsparby i obroni Republik, tak jak broni jej od pocztku epoki weimarskiej. Biografia Brauna okazaaby si niepotrzebna, byoby ich a nadto. Eksperymenty mylowe tego rodzaju s przydatne; pozwalaj uprzytomni sobie trudnoci, jakich nastrcza rozwaanie historycznych alternatyw, ale te niesprawiedliwoci i przypadkowoci, ktre wsptworz pomiertn saw wielkich postaci".

5 Prawo modych narodw" godzce w narody rzekomo stare czy wrcz wymierajce proklamowano gwnie w obliczu klski, w ramach walki o odrodzenie. Patrz Arthur Moeller van den Bruck, Das Recht der jungen Volker, Munchen 1919, oraz pod tym samym tytuem jego zbir artykuw politycznych, Berlin 1932 (red. Hans Schwarz). 16 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 ograniczenia swobody ruchw: czy Niemcom nie zaczynao nieuchronnie jak nieco pniej wyrazi to Hans Grimm w byskotliwym tytule powieci Volk ohne Raumb brakowa przestrzeni", tak e za wszelk cen w koloniach lub gdziekolwiek indziej musieli zdoby dla siebie now przestrze yciow? Zreszt proces cieniania si, gstnienia ludnoci przebiega bardzo nierwnomiernie: od 1875 do 1910 r. liczba mieszkacw w Prusach Wschodnich wzrosa / 1856 ty. tylko do 2064 ty., na Pomorzu z 1462 ty. do 1717 ty., w Nadrenii natomiast odnotowano skok z 3804 ty. do 7121 ty., w Westfalii z 1906 ty. do 4125 ty. Oznacza to, e obszary rolnicze zawsze pozostaway w tyle za regionami, w ktrych znakiem czasu bya industrializacja. W sposb szczeglny rozrastay si miasta, jak pokazuje ponisza tabela (liczba ludnoci w ty.): Rok: 1800 1850 1900 1910 Berlin 111 419 1889 3730 Lipsk 40 63 456 588 Frankfurt n. M. 48 65 289 415 Norymberga 30 54 299 389 Wrocaw 60 114 423 512 Diisseldorf 10 27 214 358 Essen 4 9 119 2915 Kilonia 7 15 108 211 W niektrych przypadkach co prawda liczby myl, poniewa miasta powikszay swj pierwotny obszar obejmujc okoliczne tereny; mimo to robi silne wraenie, mona powiedzie, e ukazuj obraz wrcz dramatyczny obraz wielkiej, w takiej formie i takim rozmiarze nie majcej nigdy dotd miejsca migracji ze wsi do miast i ze wschodu na zachd; na obszarze Ruhry przysowiowi stali si rodacy z mronych stron". Bez ich udziau ten centralny rejon przemysu cikiego w ogle nie mgby si w takim rozmiarze i takim tempie rozwin. Splot trzech okolicznoci sprawi, e owa migracja staa si moliwa, a nawet nieunikniona: na obszarach, gdzie wan rol odgrywaa wielka wasno ziemska, a wic zwaszcza w prowincjach wschodnich, zahamowaniu czy te ograniczeniu ulego zapotrzebowanie na si robocz, tu bowiem najwczeniej zawitay nowoczesne techniki rolnicze od puga parowego po mockarni. W skupiskach miejskich wraz z industrializacj powstay nowe miejsca pracy. Budowa kolei elazn ych tworzya szybkie, sprawne i coraz tasze rodki masowego transportu towarw i ludzi. 6 Powie Volk ohne Raum ukazaa si w dwch tomach w 1928 i 1930 r., akurat w odpowiednim czasie, by podrzuci haseko narastajcemu ruchowi narodowosocjalistycznemu. Grimm myla jednak o koloniach afrykaskich, nie za o przestrzeni yciowej" na europejskim wschodzie. O postpie i pokoju 17 Napd parowy i elazo: oto dwignie rozwoju nowej epoki, tak jak Bismar-ckowskie krew i elazo" [Blut undEisen] byy dwigniami tworzenia pastwa narodowego. Jednak hasami o charakterze spoecznym s umiastowienie i mobilizacja w takim znaczeniu, w jakim ju Karol Marks w Manifecie Komunistycznym wychwala osignicia spoeczestwa mieszczaskiego: Buruazja podporzdkowaa wie panowaniu miasta. Stworzya olbrzymie miasta, zwikszya w wysokim stopniu liczb ludnoci miejskiej w porwnaniu z wiejsk i wyrwaa w ten sposb znaczn cz ludnoci z idiotyzmu ycia wiejskiego. [...] Dopiero buruazja pokazaa, co moe sprawi ludzka dziaalno. Dokonaa ona cakiem innych cudw ni zbudowanie egipskich piramid, rzymskich wodocigw i gotyckich katedr, odbya pochody zgoa inne ni wdrwki ludw i wyprawy krzyowe7. Rozwaajc przyczyny eksplozji ludnociowej, znw naley wymieni gwnie trzy czynniki. Po

pierwsze zwizki maeskie zawierano teraz wczeniej i czciej ni w spoeczestwie przednowoczesnym, ktre praktykowao wasn form kontroli urodzin. Kiedy w stan maeski mg wstpi tylko ten, kto dziedziczy gospodarstwo lub zakad rzemielniczy, i to z reguy wtedy dopiero, gdy dawny waciciel umierajc lub odchodzc na doywocie ustpowa mu miejsca. Modsze rodzestwo przewanie pozostawao do koca ycia w stanie wolnym, wykonujc obowizki parobkw, czeladnikw lub sucych, chyba e nadarzya si okazja do przyenku. Jednoczenie surowe sankcje pocigao za sob urodzenie nielubnego dziecka8. Od pocztku wieku XIX paday te po kolei bariery prawne, na przykad wraz z wprowadzeniem swobody zarobkowania: w nowych miejscach pracy o charakterze przemysowym i tak nie wystpowa ju tradycyjny zwizek z wasnoci osobist, a ograniczenia moralne w aglomeracjach miejskich okazyway si coraz bardziej nieskuteczne, jakkolwiek alarmujco brzmiayby nawoywania stranikw cnoty. Po drugie coraz wiksze efekty przynosi postp w medycynie. Spadaa miertelno niemowlt i dzieci, coraz wicej ludzi osigao wiek dojrzaoci pciowej. Oczywicie, take w Niemczech pojawia si w kocu nowa forma 7 Manifest Komunistyczny, Warszawa 1976, s. 74,77. 8 M stanu i pisarz z Osnabriick, Justus Moser (1720-1794), pisze w swoich Patriotische Phantasien: Jako i to pewnym jest, e cechy i gildie niepomiernie na tym cierpiay, skoro po Rzeszy rozwizaniu wszystkie przez palatyna jakowego jako prawe uznane bkarty i wszelkie niemal stworzenia po dwie nogi majce a nie upierzone, do cechu przyjtymi by musz. Modnemu ostatnimi czasy umiowaniu bliniego, a moe to by i religii naszej, ktra naucza, e Bg midzy ludmi z ciaa matki zrodzonymi rnicy nijakiej nie czyni, zarzdzenie owo moe i zado czyni. Atoli prawem ustanowionej okolicznoci policyjnej czyni z tego niepodobna. [...] Zasada nowym prawodawcom przywiecajca, jakoby wszeteczestwo mniej haniebnym uczyni naleao, iby dzieciobjstwom kres pooy, faszywa jest i niewystarczajca. Stara zasada, wedle ktrej sromot najwiksz oboy je trzeba ku czci obronie, daleko trwalsz jest i z najsubtelniejszych pryncypiw filozofii swe rdo bierze" (cz. 2, Leipzig 1871, s. 50 n). By moe wydaje si to nam barbarzyskie, Moser jednak dostrzega jasno, e mona obroni i zachowa tradycyjny ad spoeczny jedynie wwczas, jeli liczb ludnoci utrzyma si na w miar stabilnym poziomie. 18 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 kontroli urodze. Po osigniciu punktu kulminacyjnego midzy 1871 i 1875 rokiem, kiedy na 1000 mieszkacw przypadao rocznie 39 urodze, w latach 1911-1913 relacja ta zmniejszya si do 28 na 1000. Jednoczenie jednak spada te miertelno z 28 do 16 zgonw na 1000 osb, a zatem w czasach Rzeszy nadwyka urodze pozostawaa praktycznie wielkoci sta. Po trzecie poprawio si wyywienie: wprawdzie nieznacznie, ale odczuwalnie. Nadto w drugiej poowie XIX w. zblado widmo okresowo powracajcych klsk godowych, ktre zwykle wystpoway czy to w pewnych regionach, czy to na przeomie pr roku, i od niepamitnych czasw naleay do najstraszliwszych kataklizmw. Tu znw zasadnicz rol odegra rozwj rodkw transportu, w pierwszym rzdzie kolei elaznej i parowcw: szybko i w duych ilociach mona byo teraz przewozi towary, na przykad zboe, z kraju do kraju, z kontynentu na kontynent. OD PASTWA ROLNICZEGO DO SPOECZESTWA PRZEMYSOWEGO Do wielkich ubiegowiecznych migracji europejskich naley wychodstwo za morze, zwaszcza do Ameryki. Dokadnych danych brak, ale przypuszcza si, e przed I wojn wiatow okoo 60 min Europejczykw wywdrowao z rodzinnych stron. Pokany udzia w tej liczbie maj Niemcy, ktrych tylko w latach 1871-1890 wyemigrowao prawie 2 min. Moment krytyczny przypad na lata 1881 i 1882, kiedy to wyjedao ponad 200 000 rocznie. Tak potny ruch budzi mieszane uczucia poeta Ferdinand Freiligrath daje im wyraz w pieni adresowanej do uchodcw: O, czemucie odeszli znad Neckaru wstgi, gdzie ronie wino, stoi siana stg? A w Schwarzwaldzie mrocznieje jode zastp tgi,

a w Spessarcie grzmi Alpejczyka rg. O, jake tskny od gr ojczystych, zielonych, tam, w obcej kniei, dobiegnie was zew: niemieckich pl pszenicy w cie przystrojonych i wzgrz, co je porasta winny krzew! Jak pysznie warn w marzeniach bogich prz si bdzie obraz minionych czasw, dawnych dni! Wszak on podobny cichej, pobonej legendzie tym jest, co si warn na dnie duszy tli9. 9 Freiligrath (1810-1876) ju w 1832 r. napisa wiersz Die Auswanderer, cae pokolenia uczniw uczyy si go na pami. Zaczyna si od strofki: Nie, nie potrafi od was odwrci spojrzenia; musz patrze, napatrze si do cna: jak w gorczce grzebiecie sobie po kieszeniach i wciskacie szyprowi co kto ma! O postpie i pokoju 19 By moe. Nietrudno jednak odpowiedzie na pytanie dlaczego?": Ot Niemcy nie mogy wyywi ludnoci, ktrej w szybkim tempie przybywao; nie potrafiy zapewni jej naleytych warunkw bytowych. Niekiedy pewn rol mogy te odgrywa motywy polityczne i religijne10, natomiast w absolutnej wikszoci przypadkw tym, co skaniao ludzi do wyjazdu, bya skrajna ndza. Jeli nie dochodzio do katastrofy spoecznej, do wielkiego wybuchu, ktrego wanie w Niemczech ufnie wypatrywali ze swego angielskiego wygnania ojcowie naukowego socjalizmu, w znacznej mierze naley to zawdzicza okolicznoci, e w krytycznej fazie rozwoju mg nieco zele napr ludnociowy11. Na takim tle tym bardziej zdumiewajcy wydaje si wilhelmiski postp. Oto poczwszy od 1893 r. drastycznie opadaa fala uchodcw; w 1895 r. ich liczba wynosia 37 498 i ju nie zostaa przekroczona, a od 1908 r. ustabilizowaa si na poziomie 20 000. Jeszcze wymowniejsze jest porwnanie: w roku 1912 Rzesza zanotowaa liczb 18 545 emigrantw, Wielka Brytania z Irlandi prawie p miliona, Wochy ponad 700 000. Dla Rosji brak dokadniejszych danych, ale same tylko porty niemieckie zarejestroway 127 747 osb, gwnie zreszt Polakw, opuszczajcych imperium carskie. Zestawienie z wczeniejszymi liczbami i z innymi krajami dowodzi waciwie tylko tego, i Rzeszy u schyku okresu wilhelmiskiego powodzio si jeli nie doskonale, to w kadym razie wcale niele. Krytyczna faza rozwoju zostaa Wiersz koczy si sowami: Bosman ju daje znaki! tedy z wami pokj! 11 Dziewki, mczyni, starcy strze was Krzy! !"-Niech w wasze serca rado zawita i spokj, i, a ry i kukurydza w dom i spichrz!" 10 Motywy polityczne wida po wzrocie liczby uchodcw po przegranej rewolucji 1848 r. oraz w zwizku z wraeniem, jakie wywoay Bismarckowskie przeladowania socjalistw u progu lat osiemdziesitych. Motywy religijne day o sobie zna m.in., kiedy krl Fryderyk Wilhelm III w 1817 r. zarzdzi w omiu staropruskich prowincjach zrzeszenie si ewangelikw reformowanych i luteranw oraz utworzenie Ewangelickiego Kocioa Unii Staropruskiej. Niezomni staroluteranie, ktrzy nie chcieli odstpi od swego tradycyjnego obrzdku wyznaniowego, usiowali unikn przymusowej unii; w pojedynczych przypadkach emigroway cae gminy ze swymi pastorami. 1' Wzajemna relacja midzy naporem ludnociowym a wzrostem gospodarczym nie zostaa jeszcze wystarczajco zbadana. Z jednej strony wydaje si, e pojawienie si nadwyki ludnoci wyrzuconej poza nawias tradycyjnych stosunkw ludnoci, ktrej mona narzuci cikie warunki pracy i niskie pace jest wrcz warunkiem rozwoju przemysowego. Przykadem pierwsza rewolucja przemysowa w Anglii; jej zapleczem jest uwolniony w nastpstwie bezwzgldnego rugowania" proletariat wiejski. Dalszym przykadem s Niemcy w XIX w. i w pewnym sensie raz jeszcze po 1945 r. gdzie miaa miejsce wielka migracja ze wschodu na

zachd. Analogiczn rol penia masowa imigracja w Stanach Zjednoczonych. Natomiast relatywne opnienie Francji w XIX w. moe mie zwizek z brakiem naporu ludnociowego. Take prby uwolnienia si od tego naporu przez kolonizacj zdaj si dziaa raczej hamujco. Z drugiej strony napr ten nie powinien prawdopodobnie przekroczy pewnego poziomu, poniewa wwczas uruchamia bdne koo chaosu, przemocy i ucieczki kapitau, jak obecnie w tak wielu krajach Trzeciego wiata, gdzie eksplozji ludnociowej nie zapobiegajak niegdy w Europie moliwo emigracji. 20 Wilhelmiskie preludium 189-1914 przekroczona, postp gospodarczy dogoni pzyrost ludnociowy; Niemcy w Niemczech nie musieli narzeka na brak piaf i chleba. Liczba zatrudnionych w latach 1890-1913 urosa w sumie z 22,4 do 31 min, przy czym udzia gospodarki rolnej i lenej Ta rybowstwa, ktre odnotoway wzrost z 9,6 do 10,7 min, by do skrmny, a usugi chaupnicze" ustabilizoway si na poziomie 1,5 min. Natomist przemys i rzemioso zaoferoway 3,5 min nowych miejsc pracy; innymi dedzinami, w ktrych nastpi wzrost, byo grnictwo, transport, handel, ba^owo i ubezpieczenia oraz inne usugi w przeciwiestwie do chaupnicta cakowicie nowoczesne. Niemcy gwatownie przeobraay si z krai rolniczego w przemysowy. Albo te, by posuy si wizj cesarza: opuszczno stare, dobrze znane brzegi i spogldano w dal, na ocean opromienioy zocistoci wschodzcego soca". Wizja ta wymagaaby wszelako jednej, o istotnej korekty: wody, na ktre zamierzano si wypuci, nie byy majesitycznie spokojne" w przeciwiestwie do pozostawionych za plecami dzLch bawanw"; wypywano na morze duo mniej przyjazne ni to, do ktregoi przywyko. O tym, jak szybko dokonywao si przeobra;nie spoeczestwa rolniczego w przemysowe, wiadczy udzia w wytwarzaniiproduktu narodowego. Przemys i rzemioso, ktre jeszcze w 1883 r. plasowfy si za rolnictwem i lenictwem, ju okoo przeomu wiekw osigny zaczn przewag, a w 1913 r. stosunek ten wynosi 19,9 do 11,3 mld marek, ry czym pozostaa cz produkcji globalnej o wartoci 48,5 mld przypada na takie nowoczesne dziay gospodarki, jak grnictwo, transport, hand<, bankowo, ubezpieczenia i inne usugi. A oto jeszcze kilka liczb obrazujcych witelmiski postp: kolejnictwo osigno w 1890 r. 11,3, a w 1913 r. 41,4 mld o>bokilometrw; w transporcie towarowym wyniki roczne opieway odpowiedio na 22,5 i 67,7 mld tonokilo-metrw. Tona niemieckiej floty handlowej > 1912 r. wzrs z 1,6 do 4,6 min ton rejestrowych brutto. Tym samym Rzes2 lokowaa si co prawda wci jeszcze daleko za Wielk Brytani z jej 19,9 mi ton, ale wyranie przed Stanami Zjednoczonymi (2,8 min ton). Ponadto jemiecka flota handlowa bya zdecydowanie nowoczeniejsza ni amerykasi: tylko 0,3 jej tonau przypadao jeszcze na statki aglowe, podczas gdy wtanach ponad jedna trzecia. W cigu zaledwie 16 lat, od 1896 do 1912 r.,/ydobycie wgla kamiennego zwikszyo si z 86 do 177 min ton, wgla brunaego odpowiednio z 27 do 82, a rudy elaza z 6,3 do 17,9 min ton. Ten rejestr sukcesw mona by cign jesze dugo. A wytrawny mwca, Wilhelm II, patrzc wstecz, miaby wszelkie poody, by w drugiej czci swego przemwienia z okazji jubileuszu rzdw w 191r. w tym janiejszych barwach odmalowywa przyszo. Dotychczas bowiemie tylko dokadano wszelkich stara, ale te dopisywao szczcie. Po krachtaoycielskim" z 1873 r., obfiO postpie i pokoju 21 tujcym w skandale i bolesne bankructwa, nastpi dugi, cigncy si do lat dziewidziesitych okres oglnie osabionej koniunktury, w ktrym wicej byo lat zastoju ni rozkwitu. Potem jednak rozpocza si faza pozytywna; 14 z 19 lat midzy 1895 a 1913 r. naley uzna za lata rozkwitu, a tylko 4 cechowaa stagnacja. Przyszo, szansa na utrzymanie si we wspzawodnictwie midzynarodowym i marsz do przodu zaleay teraz gwnie od zdolnoci dostarczania, po pierwsze, towarw dobrych jakociowo, po drugie nowych produktw. W obu aspektach widoki byy jak najlepsze. Wymuszone przez

Anglikw w 1887 r. oznaczanie kraju pochodzenia wyrobw eksportowych, Made in Germany, pierwotnie wymierzone w proceder sprzedawania towarw za bezcen, przyjo si jako znak jakoci. Niemcy zajy czoow pozycj w dziedzinie chemii i farmacji, optyki, mechaniki precyzyjnej i elektrotechniki, a wic w przyszociowych gaziach przemysu. Natomiast w klasycznych" dziaach, przemyle cikim i tekstylnym, wprawdzie nadrobiy dystans do Wielkiej Brytanii, ale pozostay na drugim miejscu12. AEG, Siemens & Halske, Robert Bosch, Carl Zeiss, Badeska Fabryka Sody i Aniliny, Bayer, Hoechst wczoraj jeszcze nazwy nie znane dzi stay si przedsibiorstwami zmierzajcymi do uzyskania renomy wiatowej. PRZYCZYNY SUKCESU Na pytanie o przyczyny sukcesu atwo znale odpowied pozornie jednoznaczn. W kadym razie w uroczystych przemwieniach niezawodnie przywoywane s pojcia z katalogu cnt: pilno i rzetelno, zmys porzdku, dyscyplina i oszczdno tak jakby chodzio o odwieczne cechy niemieckiego charakteru. W rzeczywistoci s one rezultatem dugiego procesu wychowawczego; zaszczepio je swoim poddanym pastwo paternalistyczne [Obgkeitsstaat], gwnie Prusy. Gdyby szuka osoby, ktra ten stan rzeczy symbolizuje, to na pierwszym miejscu naleaoby wymieni Fryderyka Wilhelma I, krla onierzy" (1713--1740). Gruje on nad wszystkimi jako wychowawca wdraajcy do pruskoci; europejskiemu modelowi roztaczania dworskiego przepychu, ktrego wzorem byo krlestwo Soca Ludwika XIV, przeciwstawi metod rewolucji odgrnej" swj wasny model: skromnoci, oszczdnoci, pracowitoci. I niestrudzenie go realizowa wbrew niezrozumieniu i niechci wok siebie. Na tym padole liczy si jeno znj i trud" napisa kiedy do przyjaciela, ksicia l2 W 1912 r. produkcja wgla w Wielkiej Brytanii wynosia 265 min ton. Niemcy, mimo szybko rosncej produkcji wasnej, sprowadzay coraz wicej wgla angielskiego: w 1896 r. 1,7, w 1911 r. 9,3 min t Stanowio to odpowiednio 3,4 i 6,7% zuycia krajowego. Jeli chodzi o przemys tekstylny, wymowne s liczby wrzecion; w 1912 r. statystyki podaj: W. Brytania ponad 55 min, Stany Zjednoczone prawie 30 min, Niemcy 10,6 min. 22 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 O postpie i pokoju 23 Leopolda von Anhalt-Dessau13. Zaiste, prawdziwie pruskie motto. Przez dugie lata wpajano je za porednictwem administraqi, wojska, szkoy kolejnym generacjom poddanych, a z dum uznali je za swoje. Jeli przyjrze si dokadniej, to mona te dostrzec korzenie sigajce gboko a w sfer religii. W Brandenburgii-Prusach powstaje po 1613 r. swoista konstelacja kalwinizmu odgrnego", reformowanej dynastii panujcej nad luteraskimi w znacznej wikszoci poddanymi. W osobie bogobojnego krla onierzy ten odziedziczony kalwinizm zostaje dodatkowo oywiony przez siln domieszk pietyzmu. W ten sposb tworzy si wanie odgrnie" to, co gdzie indziej, w Niderlandach i na znacznych poaciach Konfederacji Szwajcarskiej, w anglosaskim purytanizmie i nonkonformizmie, dziaa raczej oddolnie": typ etyki protestanckiej, w ktrym centralne miejsce zajmuj skromno i skrztno jako doczesne znamiona wiary i ktry tym samym dostarcza wanych bodcw dla postpu gospodarczego14. Ale take w Niemczech, przynajmniej w niektrych regionach, ruch wyznaniowy rozwin si oddolnie: nad Neckarem, w Dolnej Nadrenii i nad Wupperem pietyzm odegra rol jako znaczca praktyczna sia napdowa. W wilhelmiskim marszu ku wysokiej jakoci i nowoczesnoci produkcji przemysowej coraz wikszego znaczenia nabieray jeszcze dwa inne czynniki. Pierwszy ma charakter raczej konserwatywny: chodzi o uporczywe trwanie przy modelu wyksztacenia, ktry wywodzi si z tradycji rzemielniczych i przewiduje kilkuletni praktyk po ukoczeniu szkoy powszechnej. W ten sposb rozwina si i potwierdzia sw przydatno w wikszoci dziedzin produkcji wanie tych przyszociowych warstwa robotnikw wykwalifikowanych, ktrych samowiadomo opieraa si na umiejtnociach i woli wytwarzania produktw wysokiej jakoci15.

Druga okoliczno ma charakter raczej rewolucyjny. Wie si z tym, e w takich dziedzinach jak przemys elektrotechniczny, a zwaszcza chemia, 13 Bardziej szczegowe ujcie tematu patrz Christian graf von Krockow, Friedrich II. der Grofie ein Lebensbild, Bergisch-Gladbach 1987, s. 10 n. W dramatycznym konflikcie ojca z synem, Fryderyka Wilhelma I i Fryderyka II, odbija si niczym w zwierciadle bj o wdroenie pruskiego modelu. Fakt, e Fryderyk II w rezultacie nosi w sercu i bezprzykadnie ucielenia idea obowizkowoci oraz suby pastwu, oznacza triumf pruskiego wychowania, ktre potem, co warto zauway, wysawiano jako wyraz prusko-niemiec-kiego charakteru. Jeszcze bardziej godna uwagi jest okoliczno, e gorzka cena ofiara ze szczcia osobistego jest z reguy albo pomijana milczeniem, albo te triumfalistycznie wpisywana w kontekst prus-ko-niemieckiego losu. 14 Na temat tej zalenoci midzy nastawieniem religijnym a rozwojem gospodarczym p atrz klasyczne ju studium Maxa Webera, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Lublin 1994 (wyd. I 1905). Z pniejszych prac zwaszcza Richard H. Tawney, Religion and the Rise of Capitalism, 1926. 15 Tradycja rzemiosa nastawionego na jako nie sprzyja oczywicie moliwie najtaszej, standardowej produkcji masowej, a co za tym idzie deniu do rozczonkowania pracy na najprostsze czynnoci, ktre niemal bez adnego przygotowania mog wykonywa take niewykwalifikowani". Ten rodzaj produkcji duo wczeniej i atwiej ni w Niemczech mg zosta wprowadzony w Stanach Zjednoczonych, poniewa analogiczne tradycje rzemielnicze waciwie nie odgryway tam adnej roli. postp wymaga nowych podstaw. Nie jest ju uzaleniony od ludzi z praktyk, zotych rczek" i wynalazcw o genialnych pomysach, lecz od systematycznoci bada naukowych. Wanie do tego Niemcy byy przygotowane jak aden chyba inny kraj. Ju na pocztku XIX w. uniwersytecka reforma Hum-boldta sprawia, e w miejsce mniej lub bardziej szkolarskiego nauczania i uczenia si priorytetem staa si uczono i badania naukowe. Naturalnie: nigdzie rzeczywisto nie dogonia ideaw; zawsze byli wieczni studenci i karierowicze wrd profesorw. A jednak zaoenie uniwersytetu w Berlinie w 1810 r. okazao si niezwykle owocne i suyo jako wzr do naladowania; przez ponad sto lat stanowio o randze niemieckiego szkolnictwa wyszego, o ktrym mona powiedzie, e nie miao sobie rwnych16. Z dalekich stron do Niemiec zjedali modzi naukowcy, aby tu si uczy i rozpoczyna karier akademick; niemiecki sta si ich jzykiem. Powiadano wtedy z podziwem, e kady uczony ma dwie ojczyzny: swoj wasn oraz Niemcy. Poza tym take pruskie Ministerstwo Owiecenia starao si zapobiega grobie samozadowolenia i skostnienia. W okresie wilhelmiskim centraln postaci by w nim Friedrich Althoff: od 1882 r. radca-referendarz, do 1907 r. kierowa wydziaem szkolnictwa wyszego, a od 1897 jako dyrektor ministerialny take wydziaem owiaty gimnazjalnej. Nad wyraz autorytarnie, ale z reguy ze wietnym skutkiem ingerowa w polityk personaln na wydziaach akademickich i wbrew lamentom starych instytucji, biadajcych nad tyraskim systemem Althoffa", energicznie forsowa nowe rozwizania, ktre miay znaczenie na przyszo choby uznanie gimnazjw realnych i wyszych szk technicznych17. Ponadto Althoff posiada niezwyke w przypadku urzdnika jego rangi prawo do bezporedniego zdawania sprawy przed majestatem Jego Wysokoci Z punktu widzenia nadrabiania w tej mierze dystansu do Stanw Zjednoczonych due znaczenie miay w Niemczech obie wojny wiatowe. Wobec nasilajcych si stale potrzeb zbrojeniowych wymuszay one bowiem, z jednej strony, standardow produkcje masow, z drugiej zastpowanie mskich si fachowych niewykwalifikowanymi lub ledwie przyuczonymi kobietami w stopniu porwnywalnym tylko z dawnym przemysem wkienniczym. 16 Pewien wielki uczony obrazowo opisa ten stan rzeczy z perspektywy Wiednia: Austria potrafia zrozumie, e aby dorwna Niemcom nie moe poprzesta na przemyle, szkoach, prasie, armii, wielkiej historii; take jej uniwersytety musz dorwna niemieckim, a opnienie w tej dziedzinie spowoduje opnienia we wszystkich innych. To sprawio, e Austria z caym zapaem przeja niemiecki system uniwersytecki; a w niemiecki porzdek w naszych

uniwersytetach doprawdy nie by ostatni kart w wielkiej ksidze, ktra z czoobitnoci i trwog, z zazdroci i umiowaniem opowiada o historii Austrii i Niemiec! Albowiem tak wielka bya moc tego osignicia, e nie min dziesitek lat, a uniwersytety w Austrii w peni wiadome swej potgi stany na rwni z niemieckimi, z ktrych nard niemiecki by tak dumny, jako e przyczyniay chluby jego wietnoci w Europie" (Lorenz von Stein, Lehrfreiheit, Wissenschaft und Collegiengeld, Wienl875,s. 15). 17 Patrz Reinhard Liidicke, Die preuflischen Kultusminister und ihre Beamten im ersten Jahrhundert des Ministeriums, 1817-1917, Stuttgart, Berlin 1918; Arnold Sachse, Friedrich Althoff und sein Werk, Berlin 1928. Autokratyzm polityki mianowa obrazuje historia opowiadana przez Ernsta von Hippela: Nasz okres rostocki skoczy si tym, e ojciec zosta wezwany do Althoffa, wszechmocnego niemal podwczas kierw24 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 tu w charakterze krla Prus i znajdowa w monarsze partnera o bliskich mu pogldach. Wilhelm II usilnie wspiera postp naukowy nawet wbrew oporom konserwatystw18. W odpowiedzi na adres dzikczynny wyszych szk technicznych za przyznanie prawa do nadawania tytuw doktorskich cesarz powiedzia w przemwieniu 9 stycznia 1900 r.: Wielcem kontent, e oto mog wysze szkoty techniczne uhonorowa. [...] Pragnem , przyda tym szkoom znaczenia, albowiem wielkie s zadania przed nimi stojce. [...] Niemiecka technika wielkim ju respektem si cieszy. Rody najpierwsze, ktre dotychczas zdaway si w cieniu raczej trzyma, teraz synw swoich ku technice nakaniaj i ywi nadziej, e zjawisko to jeszcze si nasili. Tako za granic w powaaniu wielkim Was maj. Cudzoziemcy w zachwycie najwikszym prawi o wyksztaceniu, jakie w szkole Waszej otrzymali. Bardzo to dobrze, e i cudzoziemcw do siebie wabicie jedna to szacunek dla dziea naszego. Tako w Anglii wszdzie z uznaniem najwikszym dla niemieckiej techniki si spotykaem. Tegom ostatnio znw dowiadczy, jak ceni si tam niemieckie wyksztacenie techniczne i zdobycze niemieckiej techniki. Przeto ze wszystkich si wielkim wyzwaniom gospodarczym i spoecznym czoa stawiajcie19. Zaoonemu w 1911 r. Towarzystwu Wspierania Nauk im. Cesarza Wilhelma (Kaiser-WilhelmGesellschaft ur Frderung der Wissenschaften) znanemu dzi jako Towarzystwo Maxa Plancka ktre wykraczajc poza tradycyjne ramy uczelniane otworzyo nowe moliwoci badawcze, cesarz uyczy nie tylko swego imienia20. Z radoci wita kad nowo jak w sowach skierowanych do hrabiego Zeppelina 10 listopada 1908 r.: W imieniu wasnym i caego naszego niemieckiego narodu ciesz si, e mog z caego serca powinszowa Panu, Wasza Ekscelencjo, tego wspaniaego dziea, ktre dzi tak piknie Mi Pan zademonstrowa. Ojczyzna nasza moe by dumna z takiego syna, najwikszego Niemca XX stulecia, ktry wynalazkiem swoim wprowadzi nas na nowy poziom rozwoju rodzaju ludzkiego. Zaiste, nie powie zbyt wiele, kto przyzna, e przeylimy dzi jeden z najwikszych momentw w historii kultury ludzkiej. Pospou ze wszystkimi Niemcami nika wydziau szkolnictwa wyszego w pruskim Ministerstwie Owiecenia w Berlinie. Wedle relacji ojca, rozmowa przebiegaa mniej wicej tak: Wolna jest katedra w A. chwila wyczekujcego milczenia i uda si tam B. Wolna jest te katedra w C. znw milczenie i tam pojedzie D. I wreszcie wolna jest katedra w Getyndze dusze milczenie i tam pan pojedziesz. Mie zaskoczenie ojca mego byo tym wiksze, i w ogle o Getyndze nie pomyla, wiedzc przecie, e w innych orodkach w rachub by brany" (Meine Kindheit im Kaiserlichen Deutschland, Meisenheim/Glan 1975, s. 14). 18 Sam cesarz opisa pewien epizod walki z siami konserwatywnymi: Pod wraeniem dokona wyszych szk technicznych i takich osb jak Saby, Intze i inni postanowiem przyzna wyszym szkoom takie samo prawo do reprezentacji w domu panujcym, jakie posiaday uniwersytety. Atoli uniwersytety energiczny sprzeciw do ministra owiecenia zaniosy, po czym ostra walka przeciw uczonej pysze klasykw nauki rozgorzaa, a reskryptem wol moj przeprowadziem" (Wilhelm II, Ereignisse und Gestahen aus den Jah-ren 1878-1918, Leipzig, Berlin 1922, s. 164).

19 Reden des Kaisers..,, s. 84 n. 20 Patrz: Lothar Burchardt, Wissenschaftspolitik im Wilhelminischen Deutschland. Vorgeschichte, GnindungundAufbau der Kaiser Wilhelm-Gesellschaft ur Frderung der Wissenschaften, Gottingen 1975. O postpie i pokoju 25 dzikuj Bogu, e obdarzy nasz nard tej miary honorem, bymy mogli mieni Pana jednym z nas [...]. Na znak Mego podziwu i uznania, ktre zapewne podzielaj wszyscy zgromadzeni tu gocie i cay nasz nard niemiecki, nadaj oto Panu Mj wysoki Order Czarnego Ora [...]. Jego Ekscelencja hrabia Zeppelin, pogromca przestworzy hurra!21 Egzaltacja, jak zwykle zapewne. I co najmniej przedwczesne byo, jak si wydaje, obwoywanie kogokolwiek najwikszym Niemcem XX stulecia" ju w 1908 r. A jednak nie ulega wtpliwoci: Wilhelm II by czowiekiem wil-helmiskiego postpu. POSTP SPOECZNY I DOBRZE POJTY INTERES Ju widz, jak mno si sprzeciwy, na usta cisn si pytania, komu waciwie wyszed na dobre w wilhelmiski postp. Czy nie wystpoway obok siebie a raczej: czy nie cieray si bezpardonowo nowe bogactwo i prastara bieda, jedno z drugim nie do pogodzenia? Czy moe Niemcy nie byy spoeczestwem klasowym? Jak si rzeczy miay w miastach na pi minut przed wybuchem, opodal mieszczaskich fasad, w zbiorowych kwaterach, pospiesznie kleconych przez spekulujcych gruntami i nieruchomociami kombinatorw, w zakamarkach studziennych podwrek? Czy wiele toczcych si w dusznych klitkach rodzin robotniczych nie musiao dodatkowo przyjmowa nocnych sublokatorw, by w ogle mc opaci czynsz? I czy w takich okolicznociach grulica nie musiaa sta si i na dugo pozosta narodow zaraz dla wikszoci chorych bez jakiejkolwiek moliwoci powrotu do zdrowia na jakiej czarodziejskiej grze" uprzywilejowania? Kto w ogle mg sobie pozwoli na kuracj zdrojow czy letnisko? I dla kogo w istocie byy dostpne gimnazja, wysze szkoy techniczne, uniwersytety czy moe dla dzieci robotnikw? Kade z tych pyta, ktrych list z atwoci mona jeszcze wyduy, odnosi si do przejaww niesprawiedliwoci spoecznej. Nie sposb ich kwestionowa; zarazem trzeba jednak stwierdzi, e nie ma innej drogi wiodcej od spoeczestwa rolniczego do przemysowego ni usana kamieniami stromizna. Dotyczy to zarwno pierwszej rewolucji przemysowej w Anglii, jak te wszystkich pniejszych modeli nadrabiania zapnie przez industrializacj czy to w Japonii, czy Zwizku Radzieckim, czy te obecnie w takich krajach, 21 Reden des Kaisers..., s. 122 n. Marszaek dworu, Robert hrabia Zedlitz-Triitzschler tak opisuje zachwyt cesarza kad nowoci: Nadziwi si niepodobna, jak niezwyke zainteresowanie ywi cesarz dla licznych wyzwa nowoczesnoci i postpu. Dzi jest to promieniowanie radu, jutro wykopaliska w Babilonii, potem znw swobodne, adnymi warunkami wstpnymi nie oboone badania naukowe, a wreszcie osobliwie rozkwit techniki maszynowej. Najwnikliwiej zajmuje si przejciem od maszyny tokowej do turbiny i ewentualnie automobilu. ledzi najstaranniej w literaturze, a o ile to moliwe take w praktyce, wszelki postp, jaki si w tych dziedzinach dokonywa, a osoby, ktre z tyme do czynienia maj, s wszelkimi sposobami do osobistych wyjanie i zawarcia znajomoci zapraszane" (ZwlfJahre..., s. 60 n.). 26 Wilhdmiskie preludium 1890-1914 O postpie i pokoju 27 Kffl jak Korea Poudniowa albo Tajwan. Olbrzymie inwestycje s niezbdne, ale poziom produkcji jest pocztkowo niski, brakuje kapitau. Wszdzie tedy postp gospodarczy ywi si potem i zami, mozoem i wyrzeczeniami mas, wydueniem czasu pracy przy minimalnych pacach. Za tym wszystkim stoi zreszt dotkliwa ndza; wszak ludzie cign ze wsi do miast nie dla swawoli, lecz w nadziei, e znajd tam swoj yciow szans, a kiedy moe, jeli nie oni, to przynajmniej ich dzieci czy wnuki, mie bd lepsze ycie.

W porwnaniu z innymi krajami cesarskie Niemcy bynajmniej nie wypadaj le. Standard ycia podnosi si wprawdzie powoli, lecz nieustannie. I tak przecitny dochd roczny w przemyle, handlu i transporcie wzrs z 493 marek w 1871 r. do 65O marek w 1890 i 1083 marek w 1913 r. Dochd realny liczony wedug cen z 1895 r. take wykazywa wzrost: z 466 do 636 i nastpnie 834 marek. Po garnkach i tekstyliach do gospodarstw robotniczych trafiy take pierwsze wyroby przemysowe wyszej kategorii, na przykad maszyna do szycia. Do przeszoci nalea ju rwnie nadmiernie wyduony czas pracy 12-14 godzin dziennie w pierwszym okresie industrializacji tak samo jak zatrudnianie dzieci, przynajmniej w fabrykach. Pod koniec epoki wilhelmiskiej regu byo 56 do 60 godzin w szeciodniowym tygodniu pracy, ale danie 48godzinnego tygodnia pracy stopniowo przesuwao si ze sfery utopii w sfer spraw moliwych do zrealizowania. Do tego dochodzio jeszcze co bardzo wanego: ot niemieckie pastwo paternalistyczne nie tylko stanowio narzdzie suce dawieniu de wolnociowych, ale te wzgldnie wczenie zaczo wprowadza zabezpieczenia socjalne. Ju w Ig39 r. Prusy wprowadziy rozporzdzenie o ochronie dzieci i modocianych robotnikw; podobne akty prawne uchwalono w 1840 r. w Bawarii i Badenii, a w 1861 r. w Wirtembergii i Saksonii. W 1869 r. Zwizek Pnocnoniemiecki, a w 1871 r. Rzesza zaostrzyy przepisy dotyczce ochrony pracy, od 1878 r. za nasilono inspekcje fabryczne. W 1883 r. Bismarck wprowadzi ubezpieczenia zdrowotne dla robotnikw, w 1884 ubezpieczenie na okoliczno nieszczliwych wypadkw, w 1889 ubezpieczenie inwalidzkie i emerytalne. W 1890 r., wraz z ustanowieniem sdw przemysowych, zaczo si ksztatowanie prawa pracy. W 1891 r. uchwalono ustaw o ochronie pracy, ktra w 1903 r. zostaa znowelizowana, m.in. zwikszono zakres ochrony dzieci i matek. System ubezpiecze pastwowych z 1911 r. i wprowadzone w tym samym roku ubezpieczenie urzdnikw, ktre weszo w ycie w 1913 r., stanowiy kolejne kamienie milowe. Liczcy si przedsibiorcy, tacy jak Ernst Abbe w Jenie, Krupp w Essen czy Stumm nad Saar, wspierali ten proces rnymi rodkami, np. budujc osiedla robotnicze. Zapewne bya to opieka na wskro patriarchalna, co w rodzaju paskiej aski; nie chodzio bynajmniej o to, by podopieczni stanli na wasnych nogach. Analogicznie o polityce spoecznej pastwa powiedzie trzet>a' e me powodowaa si wycznie chrzecijaskim nakazem sumienia czy innoci bliniego; bya te pochodn bardzo doczesnych i mocno konser-waty\vnych interesw. Ju pruska regulacja z 1839 r. wzia si z przekonania, e fabryczne dzieci" ze wzgldu na przedwczenie zrujnowane zdrowie nie nadaj^ si? na rekrutw, a od czasw Bismarcka za wszelk polityk spoeczn krya si? walka ze zorganizowanym ruchem robotniczym postpowe prawodawstwo miao niejako przekupi robotnikw. To jednak okazao si iluzj. Jakkolwiek by ocenia motywy, wane byy skutki, a te przyniosy wiele dobreg- Fachowiec od gospodarki narodowej, ktremu powierzylibymy wygoszenie uroczystej mowy z okazji jubileuszu rzdw cesarza pokoju w 1913 r. _ moe byby to czonek zarzdu Deutsche Bank, Karl Helfferich22, a moe dyrektor generalny HAPAGu i zausznik Wilhelma II, Albert Ballin mgby zatem poegna suchaczy optymistycznym oby tak dalej, Niemcy!" z nadziej na kontynuacj postpu i dalszy pokj. Albowiem, jako si rzeko: wilhelmiski postp dogoni wzrost ludnociowy. Ju choby dlatego nie trzeba byo duej akn przestrzeni yciowej"23, ju choby dlatego nie byo wane, czy rozporzdza si imperium kolonialnym, ktre daoby si porwna z brytyjskim lub francuskim, niderlandzkim lub belgijskim. Kolonie zreszt nie speniy roli, jak im przypisywano, ani jako rda surowcw, ani jako tereny osadnictwa24; w gruncie rzeczy odwodziy tylko uwag od tego, co istotne, a mianowicie od faktu, e dla pastwa przemysowego wane s przede wszystkim inne pastwa przemysowe, tylko one bowiem dysponuj si nabywcz i chonnymi rynkami25. Jeli ponadto niektrzy mwili o uwarunkowanym ekonomicznie imperializmie" i przepowiadali wymuszony przez walk konkurencyjn konflikt gwnych potg gospodarczych, nie wiadczyo to najlepiej o znajomoci rzeczy- Jakkolwiek zaarte mogo by wspzawodnictwo w poszczeglnych dziedzinach nie bya to gra o sumie zerowej, w ktrej jeden zawsze przegrywa tyle, ile wygrywa drugi. Generalnie wszyscy, grajc ze sob, wygrywali: Niemcy

22 Karl Helfferich (1872-1924) by od 1908 r. w zarzdzie Deutsche Bank, podczas wojny peni wyso-y Panstwowe-a P woJnie sta si rzecznikiem opozycji prawicowej przeciw polityce wypeniania" ta traktatu wersalskiego A. K.] reprezentowanej przez Erzbergera i Rathenaua. W 1913 r. fr'6 Pu'"''{wa co w rodzaju uroczystej mowy, jubileuszow ksik, w ktrej z dum i ufnoci opisa wiara '^y sPJrzeme wstecz, na drog, ktr przeby nasz nard, przyczynio si do tego, e niemiecka Rpri- Siebie dorowna niemieckiej mocy narodowej" (Deutschlands Volkswohlstand 18881913, wyd. VI, "'^ 915, s. 124). w 1871 PJ?cie -Przestrzeni yciowej" [Lebensraum] i zwizane z nim dania od chwili utworzenia Rzeszy M * coraz energiczniej dochodz do gosu w niemieckiej publicystyce, towa w W 1912 r- w koloniach Rzeszy yje w sumie 22 386 niemieckich osb cywilnych, z tego ponad po25 Poudniowo-zachodniej Afryce. S2e mie. Wanym odbiorc niemieckich towarw eksportowych w 1912 r. jest Wielka Brytania: 13,0%. Dal-cl-803 ^J"1^: Austro-Wgry 11,6%, Stany Zjednoczone 7,8%, Francja 7,7%, Rosja 7,6%, M|a 6,8%, Szwajcaria 5,8%, Belgia 5,5%, Wochy 4,5%, Dania 2,8%. 28 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 zwikszay swj eksport do Wielkiej Brytanii, ale te Wielka Brytania wicej eksportowaa do Niemiec26. Raz jeszcze niech przemwi suche liczby. Udzia w wiatowym handlu zagranicznym w 1913 r. ksztatowa si nastpujco: Wielka Brytania 15%, Niemcy 13%, Stany Zjednoczone 11%, Francja 8%. Jednoczenie Wielka Brytania zanotowaa nadwyk importu w wysokoci 0,6 mld dolarw, Francja 0,3 mld dol., Niemcy 0,2 mld dol., gdy tymczasem Stany Zjednoczone osigny saldo dodatnie z nadwyk 0,6 mld dol. Zarazem Wielka Brytania rozporzdzaa lokatami zagranicznymi wartoci 18 mld dol., Franq'a 9 mld dol., Niemcy 5,8 mld dol., podczas gdy Stany Zjednoczone naleay jeszcze do krajw zaduonych. W rezultacie zmian w oprocentowaniu bilanse w znacznym stopniu zostay zrwnowaone. W nowszej historii gospodarki wiatowej rzadko zdarzaa si taka rwnowaga jak w przededniu I wojny wiatowej. Jednym sowem: postp wilhelmiski urzeczywistni si w warunkach pokoju. Chodna kalkulacja, rozsdek wynikajcy z dobrze pojtego interesu wszystkich zainteresowanych mogy, bezwzgldnie powinny byy podpowiedzie, e ten postp wymaga pokoju take po to, by trwa. 26 O tym, e napicia polityczne wynikay nie z faktw gospodarczych, lecz cakiem innych, wiadczy szybki awans Stanw Zjednoczonych na pozycj czoowej potgi przemysowej i handlowej. W stosunkach z Wielk Brytani nigdy nie dochodzio z tego powodu do takich napi, jakie coraz bardziej obciay stosunki angielsko-niemieckie. Nie handel wszake budzi, jak mwio si w Niemczech zazdro o handel" Brytyjczykw, lecz potne zbrojenia morskie, o ktrych powiadano, e s niezbdne dla ochrony handlu. Michael Stiirmer twierdzi na ten temat: Niemiecka polityka midzynarodowa od dawna chciaa osign wicej ni tylko parytet z Brytyjczykami. Ten mona byo mie: do 1902 r. floty niemieckiej nie trzeba byo jeszcze bra zbyt powanie, w handlu oba kraje naleay wzajemnie do swych najlepszych klientw, nie istniay sporne terytoria kolonialne. Zwizki kapitaowe midzy firmami obu krajw przybieray na sile, niemieccy i angielscy eksporterzy czsto woleli tworzy kartele ni konkurowa ze sob. Zapewnienie bezpieczestwa handlu, jak czsto powtarza armator Ballin, nie wymaga floty wojennej. Ta stanowia raczej zagroenie rosncych interesw zagranicznych" (Das ruhelose Reich. Deutschland 1866-1918, wyd. II, Berlin 1983, s. 326). Rozdzia drugi SPOECZESTWO BEZ SAMOWIADOMOCI OBYWATEL W MUNDURZE Berlin, 28 grudnia 1918 r. Przed niadaniem z Breitscheidem zwiedzanie zamku [...]. W rodku spustoszenia z powodu ostrzau s zaskakujco niewielkie [...]. Natomiast w prywatnych komnatach cesarza i cesarzowej pldrowano wrcz niemiosiernie [...]. Alici te prywatne pokoje, meble,

przedmioty uytkowe, ocalae pamitki i wytwory sztuki nalece do cesarzowej i cesarza s tak filistersko mde i pozbawione smaku, e niepodobna zanadto oburza si na grabiecw; dziwi si tylko wypada, e biedne, zalknione istoty bez fantazji, ktre sobie te graty ulubily, w kosztownym gmachu zamkowym pord lokajw i tuzinkowych pochlebcw jaowy ywot wiodc, na histori wiata wpyw wywiera mogy. W tym otoczeniu wyklua si wojna wiatowa albo to, co obcia cesarza win za wojn wiatow, w tym kiczowatym, maostkowym wiecie pozorw, mamicym siebie i innych wycznie faszywymi wartociami: jego sdy, plany, kombinacje i decyzje. Chory gust, patologiczne podniecenie sterujce a nadto dobrze naoliwion machin pastwa! Teraz ta duchowa marno ley tu w rozsypce jako bezsensowne rupiecie. Nie ma we mnie wspczucia, moe tylko, gdy si nad tym zastanawiam, zgroza i poczucie wspwiny za to, e ten wiat nie zosta dawno zniszczony, a przeciwnie: w nieco innej formie wszdzie jeszcze trwa. Zapis w dzienniku hrabiego Harry Kesslera1: czy mona uzna go za sprawiedliwy? W kadym razie jako krytyczna retrospekcja rodzi pytania: Czy mona mwi o wilhelmiskim stylu albo zgoa o epoce pozbawionej stylu? A przede wszystkim: Jakie konkluzje dadz si sformuowa w kwestii relacji czy braku relacji midzy stylem a spoeczestwem? Zacznijmy od osoby reprezentujcej cesarstwo. Wilhelm II yje w okresie, gay z powodzeniem toruje sobie drog fotografia; do dzi zachoway si liczne aJ?cia, a take kilka dokumentw filmowych. Gdy sieje przeglda, trudno nie J^iy^prawie zupenie brak zdj Wilhelma po cywilnemu. Wci munHarry graf Kessler.^it den Tagebtichem 191&-1937, Munchen 1965, s. 34. 30 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 dury, raz takie, raz inne, jakby przez cay rok trwa jaki marsowy karnawa. Generalnie kostiumy cesarza dziel si na trzy rodzaje: po pierwsze, mniej lub bardziej tradycyjne umundurowanie gwardyjskie, zdobne w najwietniejsze ordery: Garde du Corps, huzarzy gwardii przybocznej, Pierwszy Gwardyjski Regiment Piechoty itd. Pojawiaj si te mundury austriackie, rosyjskie i angielskie, poniewa cesarz piastuje godno honorowego dowdcy w rzeczonych pukach2. Po drugie, cesarz uwielbia kostiumy historyczne, w szczeglnoci fryderycjaskie3. Po trzecie, wielk rol odgrywa mundur marynarski. Nierzadko mania przebierania si przybiera znamiona groteski: na rutynowej audiencji ambasadora angielskiego Jego Wysoko wystpuje w stroju brytyjskiego admiraa, a w operze na spektaklu Latajcego Holendra pokazuje si jako admira niemiecki4. Dopiero podczas wojny ta zmienno barw ustpuje jednostajnej polowej szaroci. Trzeba przyzna: noszenie munduru odpowiada pruskim tradycjom zainicjowanym przez wielkich krlw XVIII w. Ale Fryderyk Wilhelm I i Fryderyk Wielki prezentowali si zawsze w pruskim bkicie prostego, niemal zupenie pozbawionego ozdb surduta oficerskiego, ktry na Fryder yku wyglda w kocu niemal jak strzp. I trudno wyobrazi sobie ostrzejsze przeciwiestwo ni to midzy wnukiem a dziadem. Wilhelm I bowiem, wbrew mianu, jakim przypochlebnie obdarowa go wnuk, z pewnoci nie by Wielki"; cechowaa go raczej skromno onierza i kawalera starej szkoy", ktra w poczeniu z serdeczn uprzejmoci i niezawodnym poczuciem taktu stanowia o jego wiadomej siebie godnoci. W tym wzgldzie wraz z Wilhelmem II pojawia si co na wskro niepruskiego, co nowego, by nie powiedzie: nowobogackiego, 2 Jak donosi marszaek dworu, Wilhelm II traktowa godno honorowego dowdcy zagranicznych pukw duo powaniej, ni zamylali ci, ktrzy go ni obdarowywali: Zapragn na przykad dnia pewnego cakiem bez przygotowania, nikogo o tym nie informujc, jecha do Rosji, zupenie niespodziewanie rosyjski puk na nogi postawi i tym sposobem inspekcji dokona. Wiele trudu trzeba byo woy, aby od zamierzenia tego odstpi. Ze swym regimentem angielskim stosunki takie utrzymywa, e a dla Anglikw niewygodnymi si stay i regiment w, ktry dotychczas zawsze, poza przypadkiem wojny, mia przywilej sta garnizonem w Zjednoczonym Krlestwie, do Indii odesali. Cesarz odczu to wielce bolenie, po wielekro mawia, i odbiera to wrcz jako obraz osobist. Jednakowo myl, e sta si wesp z owym regimentem dla Anglikw niewygodny, w ogle w nim nie postaa bd te za tak nieuprawnion poczytuje, i pogodzi si z ni nigdy nie zechce" (Robert graf Zedlitz-Trutzschler, ZwlfJahre am deutschen Kaiserhof.

Aufzeich-nungen. Stuttgart, Berlin, Leipzig 1923, s. 89). 3 Fryderycjaski kostium historyczny przejawia si rwnie w skonnoci do opatrywania akt glosami wzorem Fryderyka. Bismarck tak skomentowa t cesarsk mani: Zwyczaj Fryderyka Wielkiego, iby wtrca si w kompetencje wasnych ministrw i urzdnikw, niekiedy jawi si J.W. jako wzr. Skonno do uwag na marginesie, o charakterze dyspozycji lub krytyk, tak si w okresie mego urzdowania nasilia, e subowa uciliwo z tego powstaa, jako e drastyczna tre i sposb wyrazu zmuszay do oboenia rzeczonych akt cisym sekretem. Zaalenie, ktre z tej przyczyny do J.W. zaniosem, nie spotkao si z askawym przyjciem, miao wszelako ten skutek, e marginalia nie byy odtd wypisywane na obrzeach niezbdnych dokumentw, lecz do nich doklejane" (Bismarck, Die gesammelten Werke, Berlin 1924 n, 1.15, Gedanken und Erinnerungen, Gerhard Ritter i Rudolf Stadelmann [red.], s. 544 n). 4 Zedlitz-Trutzschler, ZwlfJahre..., s. 89. Spoeczestwo bez samowiadomoci 31 jakie parweniuszostwo, ktre zarwno w postawie wymuszonej zadzierzysto-ci, w kostiumie czy stylu przemawiania, jak te w notorycznym braku taktu5 zdradza skrywan, ale gbok niepewno. Ale w gruncie rzeczy nie chodzi o osoby i charaktery z ca przypadkowoci ich predyspozycji. Wilhelm I by w istocie ostatnim Prusakiem na tronie Hohenzollernw i przeczuwa to. Dlatego z tak moc wzbrania si przed rang tytularnego majora"6 jak lekcewaco okrela awans" na cesarza. Myla nawet o abdykacji: Niech Fryc to zrobi. Odda si sprawie ca dusz. Ale ja mam to w nosie. Ja zostaj po stronie Prus". W kocu, w przededniu proklamacji cesarstwa w Wersalu, ze zami w oczach wyzna swemu kanclerzowi: Jutro to najnieszczliwszy dzie mego ycia. Jutro kadziemy do grobu krlestwo pruskie". Nie byy to tylko, jak chtnie mniemano, kaprysy, sentymenty czy wrcz starcza zgrzybiao. Bya to prawda7. Wnuk, ktry zaledwie 99 dni pniej obj tron po dziadku, sam siebie w ten sposb kreowa i przez wspczesnych postrzegany by wanie ju nie jako krl Prus, lecz po prostu cesarz". I jak ywic zachwyt dla postpu technicznego okazywa si czowiekiem swojej epoki, tak te zasugiwa na to miano jako najdoskonalszy reprezentant spoeczestwa, ktre nigdy nie odnalazo wasnego stylu, odpowiedniej dla siebie wyrazistej formy. Rdze spoeczestwa wilhelmiskiego stanowio mieszczastwo: przedsibiorcy, kupcy, rzemielnicy, urzdnicy i pracownicy umysowi, profesorowie i nauczyciele, lekarze i adwokaci, dziennikarze i pisarze, artyci i krytycy, inynierowie i architekci. Dawny i nowy stan" redni czy si tworzc warstw bynajmniej nie zanikajc, lecz przeciwnie: szybko rosnc. I po raz pierwszy jej udziaem stawao si ju nie tylko marzenie, lecz faktyczny, na og wprawdzie do skromny, ale pewny dobrobyt, ktry na szczytach drabiny niebawem zamienia si w bogactwo. Aczkolwiek oszczdno nadal naleaa do cnt dziedzicznych, to jednak wielu mogo sobie teraz pozwoli na to, czego musieli odmawia sobie ich rodzice, a tym bardziej 5 Drastyczne przykady braku taktu patrz John C. G. Rhl, Kaiser, Hofund Staat. Wilhelm II. und die deutsche Politik, Munchen 1987, s. 17 n. O zmianie stylu w okresie od Wilhelma I do Wilhelma II wyczerpujco informuje Das Tagebuch der Baranin Spitzemberg gb. Freiin von Vambuler. Aufzeichnungen aus der Hofgesellschaft des Hohenzollemreiches, Rudolf Vierhaus (red.), wyd. IV, Gttingen 1976. 6 Awans na tytularnego majora" dostawa na poegnanie oficer, ktry karier zawodow koczy w randze kapitana. Opis wydarze przed proklamacj cesarstwa w Wersalu patrz Bismarck, Gedanken und Erinnerungen, rozdz. 23, akapit 4. Twrca Rzeszy w jednym z listw do ony opowiada z elegancj i dosadnoci wiadczc o prawdziwym kunszcie epistolarnym: Narodziny cesarstwa nie byy atwe. Krlowie miewaj przy takich okazjach najdziwaczniejsze zachcianki, niczym kobiety, zanim wydadz na wiat to, czego i tak nie mog zatrzyma dla siebie. Jako akuszer czsto pragnem z caej duszy by bomb i wybuchn tak, iby cay ten gmach leg w gruzach" (List datowany 21.01.1871 r., w: Bismarck, Die gesammelten Werke..., t. 13, s. 1389).

7 Gdy nawiedzi go poczucie wielkoci, prorokuje" powiedzia Bismarck o swoim cesarzu przy innej okazji i bya w tym nie tylko ironia (cyt. za Elard von Oldenburg-Januschau, Erinnerungen, Leipzig 1936, s. 50). 32 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 Spoeczestwo bez samowiadomoci 33 dziadkowie: od papierw wartociowych po wyjazdy letniskowe. Na jedno wszake owo mieszczaskie spoeczestwo najwidoczniej zdoby si nie mogo, poniewa to co byo nie do kupienia mianowicie na mieszczask samowiadomo. Kluczowym wyznacznikiem wszelkich orientaqi pozostawaa niezmiennie owa wszechpotna ojcowska figura, ktr tak realistycznie i z tak trafnoci przedstawi mody Tomasz Mann: genera dr von Staat [Staat znaczy pastwo" A. K.]. Ten budzcy najgbszy respekt pan nci orderami i tytuami, a take mundurem. Mundur bowiem uchodzi za dowd przynalenoci do wiodcej, pastwowotwrczej" warstwy, do dobrego" towarzystwa. Dlatego kanclerz Rzeszy wkada go czsto i chtnie, udajc si do Reichstagu i podkrelajc w ten sposb dystans wobec cywilnych deputowanych. Jeden z nich, libera Ludwig Bamberger, tak opisa marsowe wraenie: Niemiecki parlament jest jedynym parlamentem na wiecie, w ktrym ministrowie i ich przedstawiciele wystpuj z szabl u boku, a przemwienia wygaszaj z doni na rkojeci. A kiedy temperatura debaty nieco si podnosi, bywa, e owo oparcie doni na rkojeci staje si mimo woli gestem wielce znaczcym. Rwnie ta osobliwo stosunecz-kw w naszej reprezentacji parlamentarnej nie jest pozbawiona gbszego sensu8. Wszdzie wygldao to podobnie. Profesor gimnazjalny przy okazji patriotycznej rocznicy wkracza do auli szkolnej w od dawna zbyt ciasnym mundurze lejtnanta rezerwy w stanie spoczynku; zawiadowca stacji kolejowej powczy cakiem zbdn szabl, okazujc wszem i wobec, jakim si cieszy honorem, podobnie jak policjant w pikielhaubie. A dzieci, i dziewczynki, i chopcy, musiay wciska si w tyle dekoracyjne, ile niepraktyczne marynarskie bluzy i komplety w wersji biaej, gdy trafia si dzie soneczny albo wito. Duch czasw przebyskuje w tym, co o swych czwartych urodzinach opowiada syn rabina Josef Tal: Matka zawoaa mnie do okna w gabinecie ojca, ktre wychodzio na ulic. Na dole, przy Leipziger StraBe, sta wielki wz dostawczy domu towarowego Wertheim"; przyjecha nim podarek od rodzicw. By to mundurek oficerski zoony z dwch czci, piersi i plecw, obu z twardej tektury, ktre zwizywao si czarnymi wstkami. Na rabatach z przodu widniay wspaniae zote guziki, z prawej i lewej strony dwa byszczce ordery. Do tego by czarny lakierowany pas ze sztucznej skry, na ktrym wisiaa prawdziwa" szabla; mona j byo bezpiecznie wycign z pochwy, albowiem bya tpa. Na koniec obwiedziona srebrnym i zotym paskiem pikielhauba. Oczy wyszy mi z orbit. Niebawem zwycisko staczaem w tym mundurze cikie bitwy, podczas gdy rodzice ucinali sobie w sypialni dobrze zasuon poobiedni drzemk. Ale urodziny skoczyy si niemal tragicznie. Kiedy wieczorem musiaem i do ka, za adne skarby nie chciaem zdj munduru. Podnios8 Ludwig Bamberger, Gesammelte Schriften, t. 5, Berlin 1897, s. 333. em wielki wrzask, a matka zmobilizowaa ca sw energi, by przemoc zzu uniform z modego oficera. Alici ponne to byy rachuby. Mj optaczy jazgot kaza ojcu pospieszy na ratunek i wyda salomonowy wyrok: A daje mu spa w mundurze. Jeli go bdzie uwiera, sam wszystko zdejmie". I tak si stao: zasnem bogo w tekturowym umundurowaniu, z pikielhauba na gowie, i niem prawdopodobnie o wielkich Wiktoriach9. Ach, ta rodzicielska tsknota za przynalenoci, marzenia ydowskiego dziecka w wilhelmiskich Niemczech! A oto opis dotyczcy nieco pniejszego okresu: Moja siostra uczszczaa do Liceum Ksinej Bismarck, ja rozpoczem ten nowy, rozstrzygajcy okres swego ycia w Gimnazjum Realnym Cesarza Fryderyka, gdzie by take oddzia

humanistyczny. Oboje tedy czulimy si bezpiecznie na onie Hohenzollernw, jak tego pragn kady niemiecki yd tamtego czasu10. Przynaleno, pod presj podwiadomej wtpliwoci, czy na pewno zostaa osignita, marzenie o bezpieczestwie nad czeluci zapewne cechowao to nie tylko ydw, lecz cae spoeczestwo mieszczaskie11. Jeli chce si zrozumie i sprawiedliwie oceni ten stan rzeczy, to trzeba spojrze wstecz na histori. T bowiem okrela i to w sposb zasadniczy fakt, e w rezultacie wojny trzydziestoletniej niemieckie mieszczastwo zostao doszcztnie i na dugo zrujnowane12. Inaczej ni we Francji i Anglii, w Szwajcarii czy Holandii, inaczej te ni zalecaj podrcznikowe reguy Johna Locke'a i Adama Smitha bd Karola Marksa, mieszczastwo w wikszoci nie stao si wic motorem nowoytnego 9 Josef Ta\, Der Sohn des Rabbiners. Etn Weg von Berlin nach Jerusalem, Berlin 1985, s. 16 n. 10 Tame, s. 17. 1' Marzenie o przynalenoci, zmora bycia wykluczonym i przypisywanie winy za jedno i za drugie: nikt nie opisa tego wyraziciej ni Franz Kafka w swych gwnych utworach Zamku i Procesie. Jako inne kluczowe dzieo epoki, cho pozostao w kadubowym ksztacie, naleaoby wymieni Czowieka bez waciwoci Roberta Musila, nie pomijajc Walthera Rathenaua, jednej z kluczowych figur. wiat pewnoci i bezpieczestwa" taki tytu nosi wprowadzajcy rozdzia w wiecie wczorajszym Stefana Zweiga. To poczucie pewnoci i bezpieczestwa stanowio najbardziej godny podania skarb dla milionw ludzi, stanowio wsplny idea yciowy. Tylko przy takim poczuciu bezpieczestwa ycie miao warto i coraz szersze krgi spoeczne domagay si swojej czstki tego cennego dobra" (wiat wczorajszy, tum. Maria Wisowska, Warszawa 1958, s. 13). Czy jednak taki idea yciowy da si pomyle bez choby podwiadomie obecnych, przemonych lkw przed runiciem w przepa, bez otchani niepewnoci? 12 Michael Sriirmer susznie nazywa wojn trzydziestoletni egzystencjaln katastrof nowoytnych Niemiec, ktr trzeba poj, eby caa pniejsza historia nabraa jakiego sensu" (Das ruhelose Reich. Deutschland 1866-1918, Berlin 1983, s. 407). Duchowe konsekwencje ruiny mieszczastwa niemieckiego, przegapienie" epoki o centralnym znaczeniu dla formowania si mieszczaskiej samowiadomoci w Europie Zachodniej wyczerpujco przedstawi Helmuth Plessner w Die verspdtete Nation (Stuttgart 1956, patrz zwaszcza rozdz. 3, 4 i 5). Stan rzeczy najwyraniej jawi si poprzez kontrast; godna lektury jest czerpica z Plessnera i oparta na porwnaniu z Niemcami ksika Ernesta Zahna Das unbekannte Holland. Ratsherren, Rebellen undReformatoren, Berlin 1984. 34 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 rozwoju gospodarczego i spoecznego. Jego rol przejo absolutystyczne pastwo paternalistyczne nie tylko w Brandenburgii-Prusach, ale za ich przykadem. Pozycje przywdcze zaja w tym pastwie uformowana w sprawn i skwapliw klas suebn szlachta. Dla mieszczanina, ktry chcia i w gr i osign jakie takie bezpieczestwo i presti, przez dugi czas nie byo waciwie innej moliwoci ni wstpienie do suby pastwowej, a wic kariera urzdnicza, gdzie wysze stanowiska byy dostpne dla ludzi legitymujcych si odpowiednim wyksztaceniem. Std, z jednej strony, wyjtkowe znaczenie wyksztacenia" w nowszej historii niemieckiej, porwnywalne moe z tym tylko, jakie w staroytnych Chinach miao wyksztacenie mandarynw. I std te, z drugiej strony, osignita w kocu pozycja urzdnikw pruskich, ale take na przykad po wzorowanych na Francji reformach Montgelasa bawarskich. Pastwo mogo werbowa najdzielniejszych synw mieszczaskich, poniewa waciwie nie mieli oni innej alternatywy. Jeszcze na pocztku wieku XIX, nikomu nie uwaczajc, a jedynie wyraajc niemieck prawd, Hegel powiada: Czonkowie rzdu i urzdnicy pastwowi stanowi gwn cz stanu redniego, ktry skupia w sobie wyksztacon inteligenqe oraz wiadomo prawn mas danego narodu"13. Mieszczanin-obywatel w drodze ku pastwu, ktre jednak nie jest jego: obok szans na karier i roli wyksztacenia kryje si w tym take ewentualno samowyobcowania, faszywej samowiadomoci. Jeli wic obywatel pastwa" [Staatsburger] naley do specyficznych poj

niemieckich, to wraz z nim naley do nich te wyobcowanie" i faszywa wiadomo". Z kolei skadnikiem historii i wielkoci niemieckiego ducha jest autodemaskacja, ktr poczwszy od krytyki poznania i ideologii, a skoczywszy na interpretacji snw znamionuj takie nazwiska, jak Immanuel Kant, Karol Marks, Zygmunt Freud. Jak gboko i trwale zostao zniszczone mieszczastwo, wida na przykadzie. Reforma miast barona von Steina, wysawiana pniej jako zaczyn obywatelskiej samorzdnoci, a zatem i poczucia godnoci wasnej, w opisie Gerharda Rittera wyglda nastpujco: Prawo miejskie z 1808 r. powstao wycznie z inicjatywy wyszych urzdnikw, a jego wprowadzenie wszdzie w kraju wywoywao zdziwienie, wtpliwoci i ubolewania najrniejszego rodzaju prawie nigdzie natomiast nie spotkao si z radosnym poparciem. Mieszczaska samowiadomo poza warstw urzdnicz istniaa jedynie w literaturze, nauce, poezji, dziennikarstwie [...]. Niewtpliwie reformy Steina stay si w yciu caego pastwa niemieckiego potnym impulsem oywiajcym samorzd miejski. miao owego dziea uwidacznia si w caej peni dopiero wtedy, gdy uwiadomimy sobie, z jak wielkim zaskoczeniem i bezradnoci mieszczastwo w maych orodkach po wschodniej stronie 13 Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Zasady filozofii pmwa, tum. Adam Landman, Warszawa 1969, 297. Spoeczestwo bez samowiadomoci 35 aby, ale take w nielicznych stolicach ksicych i miastach handlowych, przyjo t wolno, ktr wanie dostao w podarunku, bo przecie jej nie wywalczyo ani nawet nie wy-bagao14. Zasadniczego znaczenia, decydujcego o dalszym losie Niemiec, nabieraj dwa istotne wydarzenia XIX wieku: niepowodzenie rewolucji mieszczaskiej 1848 r. i osignicie za spraw starego pastwa paternalistycznego jednoci narodowej. W efekcie ukierunkowany pierwotnie i na jedno, i wolno zarazem dynamizm mieszczastwa redukuje si do nacjonalizmu, ktry w pastwie Bismarckowskim osiga swj cel. Od chwili utworzenia Rzeszy mieszczastwo wpasowuje si w to pastwo i coraz bardziej traci styl. Wznosi si ratusze niczym gotyckie katedry i przepyszne wille nowych bogaczy przypominajce kasztele rycerzy rozbjnikw. A we wntrzach: mrok i duchota, sztuczno i blichtr. Pseudofeudalne symbole-statusu instytucja oficera rezerwy i czonkostwo w korporacji studenckiej uznajcej pojedynki nabieraj rangi napuszonych ideaw stanowych"15. A wpywowe wczesne czasopismo rodzinne Gartenlaube" idzie z duchem czasu: zanim zatriumfowa patriotyzm, rozgrywao takie atuty znamiona owieconego spoeczestwa jak postpowo, humanizm i wiadomo narodowa w konfrontacji z feu-dalnoci, unionoci dworakw, reakcyjnoci, sobiepastwem i uwielbieniem dla munduru. Pniej wszystko to zaczyna wysawia: ycie dworskie, szlacht, wojsko. Mona tedy zasadnie mwi o ujunkrowieniu buruazji"16; i jest rzecz zrozumia cho dzi ju tylko dla nielicznych gdy Theodor Mommsen ubolewa z gorzk rezygnacj, e nie moe wrd Niemcw by obywatelem w dawnym, zacnym sensie tego sowa. Jest to niemoliwe w naszym narodzie, w ktrym jednostka, choby najlepsza, nie wykracza poza sub w szeregu, poza ramy politycznego fetyszyzmu"17. 14 Gerhard Ritter, Stein einepolitische Biographic, wyd. III, Stuttgart 1958, s. 125 i 267. 15 Patrz na ten temat Hartmut John, Das Reserveoffizierkorps im Deutschen Kaiserreich 18901914. Ein sozialgeschichtlicher Beitrag ur Untersuchung der gesellschaftlichen Militarisierung im Wilhelminischen Deutschland, Frankfurt a. M., 1981. 16 Heinrich August Winkler, Biirgerliche Emanzipation und nationale Einigung, w: Probleme der Reichsgriindungszeit 1848-1879, Helmut Bohme (red.), Koln, Berlin 1968, s. 226 n, tu 237. 17 Mommsen napisa swj Politisches Testament majc 82 lata w 1899 r.; patrz Dolf Sternberger, Ich wunschte, ein Burger zu sein". Neun Versuche fiber den Staat, Frankfurt a. M. 1967, s. 10 n. Pierwsze wydanie tekstu Mommsena w: Die Wandlung", 1948, nr l, s. 69 n. O szczeglnym przesuniciu miar, nawet w onie wielkiego mieszczastwa, pisa publicysta Bernhard Guttmann: W porwnaniu z bogactwem i realn si przemysowcw nadreskowestfalskich szlachta w Brandenburgii i na Pomorzu wygldaa doprawdy mizernie. Ale obowizujce dla wgla i stali miary szlachetnoci i politycznej poprawnoci wyznaczao yto i

burak cukrowy. Wielcy przedstawiciele mieszczastwa nie byli skonni gwoli idei wolnociowych stan po stronie tendencji, ktre ich synom mogyby zamkn drog do korpusu oficerw rezerwy, a crkom odebra okazj do plsw z lejtnantami" (Schatten-rift einer Generation, 1888-1919, Stuttgart 1950, s. 41 n). 36 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 Ten fetyszyzm albo, mwic delikatniej, polityczna symbolika, w ktrej przeglda si i po ktrej moe zosta rozpoznane spoeczestwo wilhelmiskie, wyraa si nie tylko uwielbieniem dla munduru. Jeden z symboli opisa Sebastian Haffner: Rwno przez poow stulecia Dzie Sedanu by prawdziwym niemieckim witem narodowym: z paradami, sztandarami, akademiami szkolnymi, patriotycznymi przemwieniami i powszechn wzniosoci uczu. By gwoli prawdy trzeba to z niejakim zawstydzeniem przyzna jedynym rzeczywicie obchodzonym witem narodowym, jakie Niemcy kiedykolwiek mieli. Wszystko, co pniej miao wypeni miejsce po nim, 11 sierpnia rocznica konstytucji republiki weimarskiej, l maja nazistw, 17 czerwca w Republice Federalnej, to ju nie byo to: ot, po prostu dzie wolny od pracy, par godzin uroczystoci, jakie przemwienia, ktre nikogo specjalnie nie interesoway. Natomiast 2 wrzenia, Dzie Sedanu mj Boe, wtedy przynajmniej co si dziao! Bya to atmosfera, jakby nie znajduj innego porwnania z dzisiejszymi czasami niemiecka druyna narodowa zdobywaa mistrzostwo wiata w pice nonej, i to co roku na nowo18. Jednak problemem s tu nie tyle wzniose uczucia, ile fakt, e wituje si nic innego jak tylko triumf nad odwiecznym wrogiem"; e wiwatuje si na cze pastwa paternalistycznego w blasku zwyciskiego ora. Nie sycha okrzykw Wolno i Rwno!", nie gosi si praw czowieka i obywatela, nie celebruje si, jak we Francji ku upamitnieniu szturmu na Bastyli ideaw dobrego i sprawiedliwego spoeczestwa, a jedynie wadz19. Znajduje to kolejne potwierdzenie w sferze symbolicznej: w kulcie Bis-marcka, ktry od chwili zdymisjonowania, a zwaszcza po mierci, rozkwita w kamieniu i spiu, w architekturze i rzebie, sawic posta ot, po prostu: nieDuo ostrzejszy, zaprawiony gorycz czowieka wyrzuconego poza nawias, by osd Walthera Rathe-naua: Haniebna bya postawa wielkiego mieszczastwa, ktre aszczc si na stosunki i przywileje szukao dla siebie korzyci warstw panujc przymilnie nagabujc i stan istniejcy wysawiajc. Duchowa zdradziecko wielkiego mieszczastwa, ktre swych korzeni i odpowiedzialnoci si wyparo, ktre dla tytuu lejt-nanta rezerwy, czonkostwa w korporacji studenckiej, asesury, dyplomu szlacheckiego, fotela w izbie wyszej, radcostwa handlowego nie tylko zatkao, lecz i zatruo zdrj demokracji, ktre sprzedajnie, tchrzliwie, bogactwem brzuchy pasc i narzdzia swego, partii narodowoliberalnej uywajc, o losie Niemiec ku poytkom reakcji zdecydowao ta zdradziecko zniszczya Niemcy, zniszczya monarchi, a nas na pomiewisko narodw wystawia" (Der Kaiser. Eine Betrachtung, Berlin 1919, s. 11). 18 Sebastian Haffner, Sedantag, w: Im Schatten der Geschichte. Historisch-politische Variationen aus zwanzigJahren, Stuttgart 1985, s. 65. W dalszej czci wywodu czytamy: Rokrocznie raz jeszcze staczano w wyobrani zwycisk bitw, znowu natarcie francuskiej kawalerii zaamywao si pod ogniem niemieckich muszkietw, znowu francuski cesarz jako czowiek zamany, ktremu nie byo dane polec na czele swych wojsk, oddawa szpad krlowi Prus. Kady nosi w gowie obrazy triumfu, ktrych setki tysicy zdobiy podwczas salony Niemiec: krl Wilhelm, bohaterski starzec pord swych paladynw na szczycie Frnois; Moltke podczas rozmw o kapitulacji wierzchem doni niedbale dotykajcy mapy sztabowej, w ktr francuscy negocjatorzy wpatruj si jak w wyrok mierci; olbrzym Bismarck obok brzydkiego kara Napoleona na ndznej aweczce przed chaupk tkacza w Domchrie smakowanie wszystkich tych scen triumfu kadego roku na nowo byo prawdziwym witem. Dzi mao kto potrafi wyobrazi sobie, jak wzniose uczucia patriotycznego samozachwytu towarzyszyy tej celebrze. 19 Poeta i badeski rewolucjonista 1848 r. Georg Herwegh napisa w 1871 r. ju jako skrajny outsider godny uwagi wiersz Epilog wojny: Spoeczestwo bez samowiadomoci

37 mieckiego herosa, nadczowieka z krwi i elaza". Spjrzmy dla przykadu na olbrzyma z Hamburga. Waciwie jest to Roland"Pl; w przeciwiestwie jednak do tego, ktry stan przed ratuszem w Bremie, nie wygraa on jako symbol wolnych i samowiadomych obywateli w stron katedry, a wiec arcybiskupowi niegdysiejszemu feudalnemu wadcy miasta, lecz zwraca si w kierunku portu i rzeki, jakby ju by patronem wilhelmiskiej floty wojennej, ktry podnosi miecz przeciw budzcej zawi, znienawidzonej Brytanii. W takim sensie krytyczny obserwator Ernst Troeltsch mwi o roli Bismar-cka w wychowaniu politycznym: Sprowadzao si ono do tego, e istot pastwa jest wadza, jego mocnym kocem bitna armia, moe ono stawi czoo stale grocym niebezpieczestwom zewntrznym oraz wewntrznym jedynie przez tyle roztropne, ile pardonu nie znajce uycie swej potgi, Patrz, Germanio, oto triumf twj! opoc flagi i dzwony dwicz, Ju Lotaryngia, Alzacja klcz; Rzeczesz: niech cegy ostatnie zwiecz Wielkiej budowy tej trud i znj". Z wzrokiem ku niebu, wsparta o miecz, Sawisz w depeszach swych bogobojnych Pana, co panem jest wadcw zbrojnych, A ze zniszczenia, ognia i wojny Pnie si w przestworze dzikczynny znicz. Dwudziestu czterech potyczek plon: Wrg leg bez ycia, okryty klsk; Cho miasto zbawcy wyglda tskno, Ty kruszysz mury tobie zwycistwo! We krwi i blu skpany tron! Czer, biel i czerwie! Proporce w tle: Gdzie Pnoc staje z Poudniem zgodnie; Ty, ktra w chwa obleka zbrodnie, W zbrodni przewodzisz wiatu ochotnie: Germanio, trwog zdejmujesz mnie! Trwog zdejmujesz i myl a. e zym szalestwa spowita cieniem Chepi si pragniesz mocy zudzeniem, e ty, tak ufna w ask boych tchnienie, Prawo czowieka za nic ju masz. Cesarz przy udzie wie ci trok. Baczy surowo, by szyk by zwarty; W psaterzach wicz si bardw harfy Na redniowiecze, co wstaje z martwych, I snem ju tylko Bastylii rok. Snem tylko! Wszak cesarz Francj zgnit; Widziaa wyrok i kaz ohydn, W teatrze grozy pokut widn Niemcy niech yj, rosn, kwitn; Niech je oczyci tej dramy chd! [20] .Roland" jest okreleniem posgu nadnaturalnej wielkoci przyp. tum. 38 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 Spoeczestwo bez samowiadomoci

a nic bardziej temu nie szkodzi nili pryncypia i teorie [...]. Jest to idea, ktry nie zna przesdw ni uprzedze, a wszystko podporzdkowuje jednej tylko, gwnej idei politycznej: trwaej, nad kadym przeciwnikiem grujcej wadzy. I po latach politycznej mizerii, idealistycznych teorii pastwa, patetycznych rezolucji tudzie jaowych nawoywa prasowej opinii publicznej tene idea objawi si nam jako niesychany postp, dziki ktremu '.'"' potrafilimy wreszcie uzmysowi sobie, czym s podstawowe warunki yciowe pastwa. -ii \y ten to sposb brak pryncypiw sam sta si nasz teori, ktr wszak przyprawiamy nieco Nietzscheask moralnoci panw lub Darwinowsk walk o byt, a ktra nazbyt atwo czy si z ideaami junackiej nieprzystpnoci i biurokratycznego majestatu urzdu, houbionymi przez modych przedstawicieli klas rzdzcych21. RENEGACI I NICPONIE BEZ OJCZYZNY Kade podporzdkowanie czy si z jakimi lkami; wpisanie si mieszczastwa w porzdek pastwa paternalistycznego byoby raczej nie do pomylenia, gdyby nie trwoga i ucieczka przed ruchem robotniczym. Jego triumfalny pochd ilustruj wyniki wyborcze: w 1871 r., uzyskawszy w wyborach 3,2% gosw, robotnicy mieli w Reichstagu dwch przedstawicieli; w 1890 r. socjaldemokraci zdobyli 19,9% gosw i 35 spord oglnej liczby 397 mandatw; w 1912 r., w ostatnich wyborach przed wojn, 34,8% i 110 mandatw. Tylko mocno ugruntowana samowiadomo pozwoliaby odpowiedzie na to wyzwanie z zimn krwi: ofert sojuszu i reform sucych dalszej demokratyzacji adu politycznego. Skd jednak miao czerpa t samowiadomo mieszczastwo, ktre nie potrafio wasnymi siami wywalczy jakiegokolwiek postpu ani ku wolnoci, ani ku narodowej jednoci? Czy istotnie nie prociej byo umkn pod skrzyda pastwa, ktrego przemon wadz wci 21 Ernst Troeltsch, Politische Ethik und Christentum, Gttingen 1904, s. 6. Troeltsch wskazuje na zmian wyobrae i na innego wielce wpywowego wychowawc, mwic: Wyobraenia o pastwie i spoeczestwie znamionuje dzi realizm. Etyczne i kulturalne cele pastwa, jakie czcia jeszcze generacja wychowana przez Kanta, Fichtego i Hegla, uchodz za doktrynerskie pody uczonych albo dogmatyczne abstrakcje [...]. Sekrety polityki to sekrety sztuki tworzenia, umacniania, poszerzania wadzy, obrony teje przed grocymi zmianami, nie za sekrety teorii pastwa czy etyki politycznej [...] Jake mocno nam, modym studentom, biy serca w onym czasie, kiedy Heinrich v. Treitschke tak wanie, posugujc si pomienn retoryk, opisywa pastwo, a etycznych i prawnych doktrynerw teorii pastwa obrzuca niezbyt wyszukanymi szyderstwami. Ze szczegln rozkosz wyrzekalimy si tych tak przecie bliskich modzieczej wraliwoci teoretycznych i etycznych ideaw, a ywic nie mniej modziecz potrzeb pogardy, ktra niczego nie szczdzi, dokadalimy w naszych rozmowach stara, by jego szyderstwa jeszcze zdystansowa" (tame, s. 5). Jeszcze surowsz opini wypowiada pod wraeniem berliskiego okresu swoich studiw (1887) mody Max Weber: I gdyby moi rwienicy nie ulegali, zgodnie z duchem czasu, uwielbieniu dla wojskowej i wszelkiej innej bezwzgldnoci, kulturze tak zwanego realizmu, prostackiemu lekcewaeniu wszelkich de, ktre pragn osign cel nie odwoujc si do mrocznych waciwoci czowieka, zwaszcza do brutalnoci, to owe nieprzeliczone, czstokro jaskrawe uproszczenia, pasja walki z innymi pogldami i zrodzone pod wraeniem sukcesu upodobanie dla tego, co nazywa si dzi realpolityk, nie byyby wszystkim, co wynosz oni z kolegiw Treitschkego" (cyt. za Goo Mann, Max Weber als Politiker, w: ZwolfVersuche, Frankfurt a. M. 1973, s. 33). To znany proces: istniejce ju przesdy umacniaj si jeszcze w nastpstwie selektywnego postrzegania. Ale te Treitschke zaiste nie utrudnia swym suchaczom i czytelnikom utwierdzania si w przesdach. 39 si odczuwao, znosio, a w kocu uznawao, nawet w sensie duchowym? I tak te si dziao nawet tam, gdzie mona byo z dum podchodzi do wasnych osigni, na przykad w dziedzinie wyksztacenia i uczonoci w yciu uniwersyteckim. Ju w jubileuszowym roku 1871 synny fizjolog Du Bois-Rey-mond jako rektor ogosi uniwersytet w Berlinie duchow gwardi przyboczn Hohenzollernw"; od tego momentu weszo w zwyczaj, e zamiast o republice

uczonych" mwiono o arystokracji ducha". Dochodzio do tego co jeszcze, co by moe rozstrzygajcego: linia startu politycznych da socjaldemokracji znajdowaa si w istocie tam, gdzie ponis klsk mieszczaski ruch 1848 r. i skd wraz z utworzeniem Rzeszy zrejterowa by nie powiedzie: zdezerterowa. W efekcie dao o sobie zna co, co mona by okreli jako cech renegata: bya to lepa nienawi do wszystkich nazywajcych po imieniu to, co niegdy samemu si wyznawao, a potem wyrzucio z pamici. Nikt bodaj nie dorwnywa w tym Heinrichowi von Treitschkemu i chyba te nikt inny jako uczony demagog i wychowawca nie wycisn takiego pitna na caym wilhelmiskim pokoleniu22 co dowodzi z kolei, jak powszechne byo owo renegactwo. Pniejsze prby wyjanienia faszystowskiego nieszczcia bd operowa okreleniem osobowo autorytarna"23. Ta wszelako wywodzi si z renegac-twa. Albo raczej, mwic cilej: tylko tam, gdzie z takiego wanie korzenia wyrasta, okazuje si niebezpieczna dla zbiorowoci. Ten bowiem, kto podporzdkowuje si autorytetowi, wobec ktrego niegdy zajmowa stanowisko krytyczne, musi wykaza si szczeglnym zacietrzewieniem i nadgorliwoci zwaszcza w obrzucaniu kalumniami i przeladowaniu tych, ktrzy nadal lub znowu mog by podejrzewani o nastawienie krytyczne. Treitschke z godn uznania jasnoci mwi: Kade spoeczestwo z natury tworzy arystokracj. Socjaldemokracja ju w swojej nazwie wskazuje na cay bezsens wasnych usiowa. Tak jak pastwo stanowi o nieusuwalnej rnicy midzy zwierzchnoci a poddanym, tak te z istoty spoeczestwa raz na zawsze wynika odmienno pooenia yciowego i warunkw yciowych jego czonkw [...]. Jeli si przyjrze dokadniej, to w samej naturze ludzkiej tkwi konieczno, iby znakomita wikszo si rodzaju naszego przeznaczana bya ku zaspokojeniu najordynarniejszych potrzeb yciowych. Utrzymanie si przy yciu oto tre gwna bytu barbarzycy. A tak uomny, tak potrzebujcy jest rodzaj nasz z natury swojej, e na wyszych pitrach kultury ogromna wikszo ludzi stale i przede wszystkim ycie swoje trosce o byt, pracy material22 Mechanizm renegactwa mona przeledzi nawet w biografii Treitschkego. Pochodzi z saksoskiej, tradycyjnie antypruskiej rodziny oficerskiej; w 1866 r. opowiedzia si wszake za aneksj Saksonii przez Prusy, co doprowadzio do zerwania z domem rodzicielskim. Na temat oddziaywania Treitschkego patrz wiadectwa Troeltscha i Webera, a take wspomnienia Heinricha ClaBa w dalszej czci wywodu. 23 Theodor W. Adorno, Else Frenkel-Brunswik, Daniel J. Levinson, R. Nevitt Sanford, The Authoritarian Personality, New York 1950. 40 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 Spoeczestwo bez samowiadomoci 41 nej powica musi albo, wyraajc si trywialnie: masy zawsze masami pozostaj. Nie ma kultury bez lokajw. Zaiste, rozumie si samo przez si, e gdyby nie stao ludzi nisze prace wykonujcych, to i wysza kultura kwitn by nie moga. Dochodzimy tedy do przekonania, e miliony musz rol uprawia, elazo ku, drzewo struga, aby nieliczne tysice bada, malowa, rymowa mogy. Surowa to prawda, ale prawda i po wsze czasy prawd zostanie. Lamenty i skargi nic tu nie pomog. Bo te i lament nie z mioci bliniego si bierze, lecz z materializmu i przemdrzalstwa naszej epoki24. Jednak masy powiada dalej autor ktre daj si zwodzi faszywym prorokom, wci wzniecaj bunty, ba, domagaj si politycznego prawa gosu, rzdw parlamentarnych, demokracji. Ale s to jedynie formy, w jakich wyraa si zalepienie lub naiwne samolubstwo. Naprzeciw tego naiwnego samolubstwa rzdzonych staje polityczny w swej istocie pogld rzdzcych na pastwo nie z perspektywy jakich interesw grupowych, lecz z punktu widzenia ogu. Ci myl w pierwszym rzdzie o potdze i zjednoczeniu caoci; a jako e dwigaj brzemi odpowiedzialnoci za los milionw, za wymg pierwszorzdny poczytuj bezwzgldne posuszestwo25.

W rzeczy samej. Tak samo jednak jak ubolewania nad materializmem i przemdrzalstwem nale do metod typu apaj zodzieja!" stosowanych przez ludzi, ktrzy broni swej pretensji do monopolu na wysze wynagrodzenia i wysze wyksztacenie, tak te mniemanie, jakoby rzdzcy bezinteresownie myleli o caoci", a nie o sobie, jest yciowym kamstwem pastwa paternalistycznego. Swoj drog do osobliwe wydaj si enuncjaqe historyka wanie, ktry zdradza swj zawd i niezmiennoci natury uroczycie przypisuje akurat to, co podlega przeobraeniom. Zasad nierwnoci dawno ju zastpiono zasad rwnoci nie tylko przecie w deklaraq'ach; realizuje si j take w praktyce, ktr Tocqueville na przykadzie amerykaskim podda wszechstronnej analizie jako przyszo Europy26. A do wielkich obietnic epoki przemysowej, ktre nawet speniay si krok po kroku na przestrzeni stulecia, naley i to, e wolne od pracy chwile przestan by przywilejem nielicznych i swoboda dysponowania wolnym czasem dana bdzie wielu a nastpi radykalna zmiana hierarchii wartoci. (Tymczasem udziaem elit s dzi nie wolne chwile, lecz nadmiar pracy, podczas gdy nadmiar czasu wolnego jako przeklestwo bycia poza nawiasem godzi w bezrobotnych lub krzepkich jeszcze, przedwczesnych rencistw, ktrzy nikomu nie s ju potrzebni.) 24 Politik-Vorlesungen, Max Cornicelius (red.), 1.1-2, Leipzig 1897-1898, tu: 1.1, s. 50-51. 25 Tame, s. 143. 26 Alexis de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, tum. Marcin Krl, Warszawa 1976; patrz te wstp Theodora Eschenburga do wyd. niem. dziea: Tocquevilles Wirkungin Deutschland, w: Oberdie Demokratie In Nordamerika, 1.1, Leipzig 1836. Wszelako jednego zarzutu brakuje w tekcie Treitschkego, zarzutu najbardziej jadowitego: twierdzenia, e ruch proletariacki jest bezojczynia-ny". Takie twierdzenie pojawio si ju wczeniej27, a w 1870 r. gorzko odpowiada na Johann Jacoby w pracy Das Ziel der Arbeiterbewegung (Cel ruchu robotniczego): Wasza ojczyzna to dla nas jeno siedlisko ndzy, wizienie, rewir owny, w ktrym jestemy jako zaszczuta zwierzyna, a niejeden z nas nawet miejsca takiego nie ma, gdzie mgby gow przytuli. Mienicie nas, aja, bezojczynianymi", a samicie nas ojczyzny pozbawili28. Mwienie o nicponiach bez ojczyzny" byo w epoce hurrapatriotyzmu niemieckich triumfalistw ogromnie kuszce, oznaczao bowiem deklaracj otwartej wrogoci, stawianie poza nawiasem narodowej wsplnoty. Tymczasem ruch robotniczy by z gruntu patriotyczny; nikt nie uosabia go tak przekonujco jak August Bebel (1840-1913), syn podoficera z kazamatw w Deutz koo Kolonii. W okresie wilhelmiskim wybi si na bezspornego patrona socjaldemokracji, na antycesarza", jak go czasami nazywano29. Wszelako od nacjonalizmu, ktry wielbi mocarstwowe pastwo z krwi i elaza" i tym samym powoany jest, by ywi odwieczn wrogo", w lewicowy patriotyzm dzielia przepa. Ten szuka bowiem midzynarodowego porozumienia, gwarancji pokoju; pragn zakoczenia wycigu zbroje i zastpienia staej armii miliq'a, ktrej jedynym zadaniem byoby czuwanie nad bezpieczestwem. W swych najlepszych przejawach owa postawa bliska bya tego, co mona by okreli jako patriotyzm zorientowany na obywatels two w wiecie, kosmopolityczny. Co takiego budzio nienawi nacjonalistw, wcieko wszelkich kawiarnianych strategw. Podwadny", ktrego sportretowa Henryk Mann30, 27 O proletariuszach bez ojczyzny mwi ju Wilhelm Heinrich Riehl, wpywowy publicysta i prekursor bada nad kultur ludowa, w swojej ksice Die burgerliche Gesellschafi, Stuttgart 1851. 28 Cyt. za: Wolfgang Kaschuba, ArbeiterbewegungHelmut Identitdt, Tiibinger Korrespondenz-blatt", 1979, nr 20, s. 14 n. Johann Jacoby, 1805-1877, lewicowiec" czynny w 1848 r., w chwili wybuchu wojny 1870 r. aresztowany jako rzecznik internacjonalistycznej opozycji. Encyklopedia Brockhausa przedstawia go: syn yda, kupiec, fanatyk de demokratycznych" (t. 9,1970). 29 Wrd najnowszych biografii warto wymieni: Werner Jung, August Bebel deutscher Patriot und mtemationaler Sozialist, wyd. II, Pfaffenweiler 1988; Brigitte Seebacher-Brandt, BebeL Kinder und Kamer mKatsemich, Bonn 1988. Autorstwa samego Bebla: ,Aus meinem Leben ", W. G. Oschilewski (red.), Bonn

M Oeri/tertan,pomylanyjakopierwszaczpowieciL)jAjjenBtc/j,ukazasiewl918r.,potym jak w 1914 r. przerwano publikacj z powodu wybuchu wojny; wyd. ro. ukazao si ju w 1915 r. (wyd. poi rodaany, tum. Maria Woczacka i Janina Marecka, Warszawa 1975). O tym, jak wielkie zgorszenie wywoywaa postawa zmierzajcych do midzynarodowego porozumienia socjaldemokratw, zawiadcza list modego Bertranda Russella z Berlina (1895): Osobliwe, e nawet najkulturalniejsi i najinteligentniejsi przeciwnicy socjaldemokratw uwaaj ich internacjonalizm za wielce niegodziwy" (Ronald W. Clark, The Life of Bertrand Russell, London 1975, s. 65). 42 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 grzmia wzorem swego najwyszego zwierzchnika, ktry w 1899 r. powiada: Dopki onierze nie wywlok z Reichstagu i nie rozstrzelaj socjaldemokratycznych przywdcw, niepodobna liczy na popraw"31. Rok pniej cesarz telegrafuje w zwizku ze strajkiem tramwajarzy berliskich: Oczekuj, i po wkroczeniu wojska przynajmniej 500 ludzi legnie pokotem32.1 tak w kko: Zgraja osobnikw, niegodnych miana Niemcw, way si ly nard niemiecki, way si uwacza wielbionej przez nas osobie powszechnie czczonego witej pamici cesarza. Niechaj nard caty znajdzie w sobie si, by powstrzyma te niesychane ataki! A jeli tak si nie stanie, wtenczas przywoam Was, abycie tuszczy zdrad stanu skalanej odpr dali, abycie w bj ruszyli, ktry oswobodzi nas od takowych elementw33. Po upadku Bismarcka i jego ustawy wyjtkowej, godzcej w zagraajce ogowi denia" socjaldemokracji, nie zaprzestano nie tylko obrzucania kalumniami, lecz take przeladowania nicponiw bez ojczyzny".34 Rezultaty 31 Philipp Eulenburgs Politische Korrespondenz, John C. G. Rhl (red.) t. 1-3, Boppard am Rhein 1976-1983, tu: t. 3, nr 1399 (Eulenburg do Biilowa, 21 lipca 1899 r.). 32 Zedlitz-Triitzschler, ZwlfJahre..., s. 75. 33 Przemwienie z okazji rocznicy bitwy pod Sedanem 2 wrzenia 1895 r.; patrz: Reden des Kaisers..., Ernst Johann (red.), Miinchen 1966, s. 67. Cesarz wznis toast na cze swej gwardii, do ktrej adresowa te owo wezwanie do boju. Ju podczas zaprzysienia rekrutw pukw gwardyjskich w Poczdamie 23 listopada 1891 r. cesarz mwi: Pamitajcie, e armia niemiecka musi by gotowa stawi czoo wrogowi zewntrznemu i wewntrznemu. mielej ni kiedykolwiek podnosi si w ojczynie hydra niewiary i niezadowolenia, a moe przyj i na to, e trzeba wam bdzie ka ogniem i ci szabl waszych braci i powinowatych. Natenczas piecztujcie wierno ofiar krwi waszych serc". Istniej rne wersje tego przemwienia; wedug nieco innej brzmiao ono tak: lubowalicie Mi wierno, a to oznacza, synowie gwardii Mojej, ecie teraz Moi onierze, Mnie ciaem i dusz oddani; jednego tylko macie wroga i jest to Mj wrg. Wobec teraniejszych knowa socjalistycznych moe przyj i na to, e z rozkazu Mojego trzeba wam bdzie czego niech Bg broni ka ogniem wasnych powinowatych, braci, nawet rodzicw. Ale i wtedy wasza rzecz rozkazy Moje bez szemrania spenia" (Obie wersje w: Reden des Kaisers..., s. 56). 34 Dla ilustracji dwa przykady, ktre mona by dowolnie mnoy: 25 listopada 1895 r. caa policja polityczna Berlina tudzie oddziay pomocnicze, od wczesnego svitu na nogach, aby rewizje po domach przeprowadza, wszdzie gdzie tylko spodziewano si materiay znale o karalnych zwizkach w onie socjaldemokracji wiadczce. Szukano w biurze zarzdu partii, w redakcji Vorwarts, w prywatnych domach deputowanych Bebla i Singera, tako u wszystkich niemal towarzyszy, ktrzy poufne funkcje w berliskim ruchu partyjnym penili, u czonkw zarzdw komitetw wyborcz>ch, u czonkw komisji lokalowej, komisji prasowej, komisji agitacyjnej i naturalnie u osb przez parti zaufaniem darzonych. Kto pyta o powd przeszukania, temu odpowiedzi udzielano, e chodzi o dowody na :o, i paragrafy 8 i 14 ustawy o stowarzyszeniach z 11 marca 1850 r. naruszone zostay, a cokolwiek tylko wygldem swoim wskazywa mogo, i dowodw takich dostarczy, jako to ksigi kasowe komitetw wyborczych, tabele rozrachunkowe zbirek na cele rozmaite, listy zbiorcze, notatniki, kwity, tudzie, w wielu wypadkach prywatna

korespondencja konfiskacie ulegao. Odzie przeszukanie nie do gruntownym si zdao, tam kilka dni pniej dodatkow rewizj przeprowadzano (Eduard Bernstein, Die Geschichte der Berliner Arbeiterbewegung. Ein Kapitel ur Geschichte derdeutschen Sozialdemokratie, CL. 3, Berlin 1910, s. 80 n. Czonkiem socjaldemokracji by prywatny docent fizyki Leo Arons (1860-1919). Mianowanie go na profesora nie doszo do skutku z powodu sprzeciwu Ministerstwa Owiecenia, ktre w 1899 r. zadao od wadz wydziau owiadczenia, e Arons sw dziaalnoci politycznuchybi etyce zawodowej. Kiedy wydzia odmwi, Landtag pruski uchwali ustaw o ochronie (!) docentw prywatnych, nazwan Lex Arons, na Spoeczestwo bez samowiadomoci 43 byy jednoznaczne: po pierwsze, ruch robotniczy poczu si izolowany, zepchnity do swego rodzaju getta; po drugie, bynajmniej nie uleg osabieniu, lecz wzmocni si. Ju okoo 1888 r. pisarz robotniczy i drukarz Ernst Preczang pisa: Czysto polityczna czy gospodarcza ocena ruchu robotniczego nie wystarczy, by wyjani jego znaczenie. Dla dziesitkw tysicy sta si on now duchow przystani, przywracajc rado ycia w zwykym ludzkim sensie treci ich bytu. Czstokro si tego nie dostrzega"35. Istotnie: szo o znacznie wicej ni tylko zwizkow i polityczn reprezentacj interesw; szo o yciowy ad, na ktry skaday si stowarzyszenia i kasa pogrzebowa, pieni i denie do zdobycia wyksztacenia, szo o zadomowienie w nowym rodowisku, ktre budowao now i wasn specyfik. Wszelako u rde tego zadomowienia leaa nadzieja nie: raczej niezachwiana wiara w przysze zwycistwo: Z nami nadchodzi nowy czas... Ta wiara w znacznej mierze wrd ewangelikw duo silniej ni wrd katolikw wypieraa tradycyjn wi z Kocioem; dialektyka marksistowska zastpia chrzecijask: ostatni bd pierwszymi. I tak jak pierwsi chrzecijanie wypatrywali w rzymskich katakumbach sdu ostatecznego, tak w proletariackim getcie oczekiwano w penej dyscyplinie, w gotowoci do ofiar, z ufnoci wielkiego upadku" dawno ju wykltego wiata. Nie moga tej wiary uszczupli najwiksza nawet ndza, najwiksze przeladowania co najwyej pokusa zakosztowania dobrobytu i wadzy. Natomiast przeladowania wanie pozwoliy zatriumfowa marksizmowi jako sposobowi stanowienia sensu. Tak opisa to Schumpeter: Daremne byoby samo goszenie celu; analiza procesu spoecznego zainteresowaaby moe jedynie par setek specjalistw. Ale wygaszanie kazania przybierajcego posta analizy i analizowanie w sposb, ktry trafia w potrzeb serca... tak, to byo wanie to, co zdobyo marksizmowi namitnych wyznawcw, obdarzajc ich dobrodziejstwem przekonania, e to, czym s i o co walcz, nigdy nie zostanie pokonane, i e ostatecznie zwycistwo jest po ich stronie36. Tymczasem daa o sobie zna dialektyka w dialektyce, pewna sabo, by moe nawet przeklestwo siy. Oto bowiem wiara w prawdziw nauk, zamiast zachca do aktywnoci na rzecz reform, zawizywania koalicji i zawierania kompromisw z innymi siami spoecznymi, skaniaa do wyczekiwania i samomocy ktrej pozbawiono Aronsa prawa nauczania (patrz o Aronsie: Franz Osterroth, Biographisches Le-xikon des Sozialismus, 1.1, Hannover 1960). 35 Cyt. za Wolfgang Emmerich (red.), Proletarische Lebenslaufe. Autobiographische Dokumente ur Entstehung der Zweiten Kultur in Deutschland, 1.1, Reinbek 1974, s. 288 n. 36 Joseph A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, tum. Micha Rusiski, Warszawa 1995, s. 7. 44 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 Spoeczestwo bez samowiadomoci 45 izolacji. Trafn wykadni dwoistej dogmatyki wyczekiwania przedstawi nauczyciel i ojciec marksistowskiej ortodoksji, Karl Kautsky (1854-1938): Socjal-demokraq'a jest parti rewolucyjn, ale nie parti czynic rewolucj. Wiemy, e nasze cele mog zosta osignite tylko w drodze

rewolucji, wszelako wiemy te, e zrobienie teje nie ley w naszej mocy, jako i w mocy naszych przeciwnikw nie ley zapobieenie jej"37. Jednak ruch robotniczy by przecie nie tylko parti, lecz take, a moe przede wszystkim organizaq'a zwizkow. Ju choby z tego powodu musia zaj si reformami, stopniow popraw istniejcej sytuaq'i; musia wda si w uporczyw walk o pace, warunki i czas pracy, o pastwowe regulacje socjalne. Kiedy jednak Eduard Bernstein (1850-1932) nazwa praktyk po imieniu i zada zrewidowania teorii38, wywoa wprawdzie zaart debat, ale na wszystkich zjazdach partyjnych bezapelacyjnie przegrywa w gosowaniach. Zamierzy si bowiem na houbion w sercach wito: wiar w przyszo, w ktrej cudownie wypeni si miaa obietnica zwycistwa. Jak pisa w licie do Bernsteina Ignaz Auer, wieloletni sekretarz partii: Zwaszcza po stronie miarodajnych krgw partyjnych takie dziaanie, jakiego dasz, oznaczaoby po prostu rozbicie partii, roztrwonienie pracy dziesitkw lat. Drogi Ede, czego takiego jak to, czego dasz, nie uchwala s i , czego takiego nie mwi si, co takiego si czyni. Caa dziaalno nasza nawet i pod dziaaniem haniebnej ustawy bya dziaalnoci socjaldemokratycznej partii reform. Partia, ktra liczy si z masami, zgoa inn by nie moe39. Trudno dosadniej okreli t wewntrzn sprzeczno. Bez wzgldu na to, jak wygldaa codzienno, retoryka pozostaa sztywna, skrpowana rewolucyjnym albo-albo i schematem przyjaciel-wrg. I miaa te swoj cen: znw dopomagaa przeciwnikowi w rozniecaniu lkw i agresji; sprzyjaa podziaowi spoeczestwa wilhelmiskiego na dwa wojujce obozy i utrwalaa go. Mody czowiek z dobrego angielskiego domu, Bertrand Russell, w 1895 r. rozglda si po Niemczech i rok pniej napisa swoj pierwsz ksik, powicon niemieckiej socjaldemokracji. W kocowym rozdziale zdoby si na sceptyczny rzut oka w przyszo: 37 Patrz: Thomas Meyer, Bemsteins konstruktiver Sozialismus. Eduard Bemsteins Beitrag zur Theorie des Sozialismus, Berlin und Bonn Bad Godesberg 1977, s. 83. 38 Gwne dzieo Bernsteina, ktre wywoao gwatown fal oburzenia, ukazao si w 1899 r.: Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie (nowe wyd. Reinbek 1969. Patrz te: Bernstein, Texte zum Revisionisms, Bonn-Bad Godesberg 1977). Bernstein dugo y na uchodstwie w Anglii, gdzie uleg wpywom pragmatycznego socjalizmu fabian; patrz: Helmut Hirsch, Der Fabier" Eduard Bernstein. Zur Entwicklungsgeschichte des evolutiondren Sozialismus, Berlin und Bonn-Bad Godesberg 1977. 39 Cyt. zaHelgaGrebing,L>er/tevis?/tiOTius. Von Bernstein bis zum PragerFruhling", Munchen 1977, s. 36. Gdyby socjaldemokraci potrafili porzuci sw bezkompromisow postaw, nie tracc na sile; gdyby inne partie dostrzegszy te zmiany uderzyy w bardziej pojednawczy ton; gdyby wreszcie pojawi si cesarz lub kanclerz nie a tak bezkompromisowo wrogi wszelkiemu postpowi w dziedzinie cywilizacji czy wolnoci jak Bismarck lub Wilhelm II gdyby wszystkie te szczliwe okolicznoci zaistniay, by moe wwczas Niemcy tak jak Anglia drog pokoju ku wolnej i cywilizowanej demokracji pod. Jeli jednak nie, jeli rzd i inne partie swe obecne bigoteryjne przeladowania dalej prowadzi bd, wtenczas, jak si zdaje, nie masz takiej siy, ktra wzrost socjaldemokracji zatrzyma albo jej bezkompromisow opozycj zagodzi by moga [...]. Dla tych wszystkich, ktrzy pragnliby pomniejszenia na pokojowej drodze dzisiejszej napitej wrogoci midzy bogatymi a biednymi w Niemczech, istnie moe jedna jedyna tylko nadzieja: e klasy panujce na koniec szczliwie oka pewn doz politycznej rozwagi, miaoci i wspaniaomylnoci. W czasach minionych nic takiego nie okazay, a i obecnie okazuj niewiele; atoli trwoga moe roztropnoci im przyda lub te nowi mowie lepszego ducha dojrzej. Zaprzestanie przeladowa, cakowita i nie ograniczana demokracja, absolutna wolno tworzenia koalicji, sowa i prasy one jedynie Niemcy uratowa mog i ywimy arliw nadziej, e niemieccy wadcy swobd takich udziel, nim bdzie za pno. Jeli tego nie uczyni, wwczas nieuniknionym losem niemieckiego cesarstwa stanie si wojna i ycie narodowe zganie40. ROMANTYCZNY ZRYW Z nami nadchodzi nowy czas" pieway to nie tylko bataliony proletariackie. Przy akompaniamencie gitar do chru przyczaj si modzi ludzie z mieszczaskich domw, w

pierwszym rzdzie gimnazjalici i studenci. W 1896 r. z berliskiej dzielnicy Steglitz wyruszya grupka wdrownych pta-kw"t41l, byle dalej od miasta, bliej natury. Rycho z Hamburga, zewszd nadcigaj podobne zastpy. Inne znw odczaj si. Z mnogoci grup, zbiorowoci, zwizkw wykluwa si co swoistego i nowego: ruch modzieowy42. 40 Bertrand Russell, Die deutsche Sozialdemokratie, Achim von Borries (red.), Berlin-Bonn 1978, s. 178-179. I4'] Ptaki wdrowne Wandervogel ruch modzieowy; przeciwstawia si cywilizacji wielkomiejskiej, szuka powrotu do rde" kultywujc wi z natur i ludowymi pierwiastkami kultury przyp. red. 42 Literatura na temat ruchu modzieowego jest bardzo obfita; oto niektre tytuy: Hans Bliiher, Wandervogel, Geschichte einer Jugendbewegung, t. 1-2, wyd. II, Prien 1919; Howard Becker, Vom Barette schwankt die Feder. Geschichte der deutschen Jugendbewegung, Wiesbaden 1949; Die deutsche Jugendbewegung. Quellenschriften, Werner Kindt (red.), 1.1-3, Dusseldorf-Kln 19631974; Jakob Muller, Die Jugendbewegung als deutsche Hauptrichtung neukonservativer Reform, Zurich 1971; Werner Klose, Lebensformen deutscher Jugend. Vom Wandervogel zur Popgeneration, Munchen-Wien 1970; Mit uns zieht die neue Zeit, Thomas Koebner, Rolf-Peter Janz, Frank Trommler (red.), Frankfurt a. M. 1985; Walter Laquer, Die deutsche Jugendbewegung. Eine historische Studie, Koln 1978; Otto Neuloh, Wilhelm Zilius: Die Wandervogel. Eine empirischsoziohgische Untersuchung derfruhen deutschen Jugendbewegung, Gttingen 1982; Julius GroB, BUder aus dem Wandervogel-Leben. Die burgerliche Jugendbewegung in Fotos von Julius Graft, Win-fried Mogge (red.), Koln 1986 (Edition Archiv der deutschen Jugendbewegung, t. I); Joachim H. Knoll, Jugendbewegung. Phdnomene, Eindriicke, Pragungen, Opladen 1988; Der Zupfgeigenhansl, redakcja Hansa Breuera przy wspudziale wielu ptakw wdrownych", Munchen 1988 (wczeniej w 1908 r., klasyczny" piewnik ruchu modzieowego). 46 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 Spoeczestwo bez samowiadomoci 47 Nie chodzio o przewrt, nigdzie nie formuowano hase politycznych; nie maszerowano asfaltowym traktem z czerwonymi sztandarami rewolucji, lecz borem, lasem z niebieskim kwiatem symbolem romantyzmu. Ale jednak by to protest, w dodatku o dugotrwaych skutkach bunt mieszczaskich dzieci przeciw sposobowi ycia, jaki im wpajano. Zaczynao si to, co, powracajc okresowo jako ruchy spod bardzo rnych szyldw, miao cechowa niemieckie stulecie: co w rodzaju samopotpienia, paradoksalno antymieszcza-skiej mieszczaskoci. A wic take tutaj pewien rodzaj renegactwa, demaskacja ojcw jako mieszczan, ktrzy wyparli si wasnej tosamoci, demaskacja w imi idealistycznych hase walki o autentyczno i naturalno. O podou tych zjawisk bdzie mowa jeszcze niejednokrotnie. Co si za tyczy samego zjawiska, to rebeli modzieow mona rozpozna ju po jej przejawach zewntrznych, po znamionach stylu. Kto patrzy na poke zdjcia grupowe klas maturalnych sprzed przeomu wiekw, tego odpycha wrcz widok przedwczesnego postarzenia; modzi ludzie ukrywaj swj wiek w ciemnych garniturach ze sztywn stjk u koszuli, kamizelk i acuszkiem od zegarka. Mona o tym przeczyta u Stefana Zweiga: wiat dokoa nas czy te nad nami, kierujcy wszystkie myli wycznie na fetysza bezpieczestwa, nie lubi modziey, a raczej odnosi si do niej z nieufnoci. Spoeczestwo buruazyjne, dumne ze swego ustroju i systematycznie rosncego postpu", gosio umiarkowanie i stateczno we wszystkich formach ycia jako jedynie skuteczne cnoty ludzkie [...]. Modzie, ktra instynktownie pragnie zawsze zmian szybkich i gwatownych, bya uwaana za element niepewny; dlatego te naleao trzyma j w karbach i nie dopuszcza do aktywnoci, jak dugo si da. [...] Ta nieufno, przekonanie, e czowiek mody nie jest cakiem odpowiedzialny", przenikay we wszystkie warstwy spoeczne. Ojciec nie przyjby nigdy do swej firmy kogo niepowanego", a ten, kto mia nieszczcie wyglda szczeglnie modo, musia wszdzie przezwycia uprzedzenia. Dzi wydaje si to niepojte, ale tak byo: mody wiek utrudnia karier, starszy wiek

natomiast ja uatwia. Obecnie, w naszych gruntownie odmienionych czasach, ludzie czterdziestoletni robi wszystko, eby wyglda jak trzydziestoletni, a szedziesicioletni jak czterdziestoletni. Dzi modo, energia, ruchliwo, pewno siebie budz zaufanie; dawniej, w owych czasach pewnoci i bezpieczestwa, kady, kto chcia awansowa, musia prbowa wszelkiej maskarady, aeby wyglda na starszego ni by. [...] Ubrani w dugie tuurki, starali si w miar monoci przybiera na tuszy, aeby uosabia tak upragnion stateczno"43. Na tym tle mona sobie uzmysowi, jaki to oznaczao przewrt w hierarchii wartoci, gdy ruch wanie sw modo wysun na plan pierwszy, manifestujc j na wiele sposobw: od piosenek po strj wagantw" wiatrwki, rozpite konierze czy sigajce kolan lune szarawary. Kiedy w padzierniku 43 Zweig, wiat wczorajszy, s. 48-50. 1913 r. rzesza modych ludzi cigna na pewn gr koo Kassel, by zaprzy-sic sobie wsplnot nowej postawy yciowej, uroczycie proklamowana rota meissnerowska" brzmiaa: Wolna Modzie Niemiecka pragnie ksztatowa swe ycie wedle wasnej woli, na wasn odpowiedzialno, w prawdzie wewntrznej. Tej wewntrznej wolnoci broni bdzie jak jeden m w kadych okolicznociach. Gwoli wzajemnego porozumienia odbywa si bd Dni Wolnej Modziey Niemieckiej. Podczas tych dni obowizuje zasada: wszelkie wsplne uroczystoci Wolnej Modziey Niemieckiej s bezalkoholowe i beznikotynowe. Prawda i wolno wewntrzna w poczeniu z abstynencj brzmi to raczej do komicznie. Ale harmonizuje z powag protestu; zlot na Hoher MeiBner by wiadomie stylizowany jako kontrakcja odpowied na obchody stulecia bitwy narodw pod Lipskiem, haaliwie patriotyczne, spowite oparami piwa; jako przeciwiestwo obrazu narybku akademickiego prezentujcego si wrd narodowych sztandarw, w galowych strojach korporantw i pod broni, w otoczeniu stowarzysze kombatanckich. Trzon Wolnej Modziey Niemieckiej tworzyli studenci, ktrzy w pokorze wobec natury odegnywali si od staro- czy nowoniemieckich rytuaw inicjacyjnych, opilstwa i politykiers-rwa, jakie szerzyy si w organizacjach burszowskich i studenckich44. Jeli spojrze szerzej, to ruch modzieowy okae si jednym z nurtw szerokiego prdu epoki. Styl secesyjny [niem.Jugendstil dos. styl modzieowy A. K.] upowszechnia ozdobne ornamentacje rolinne; Przebudzenie wiosny nazywa si modzieczy dramat Franka Wedekinda z 1891 r., a od 1896 r. ukazywao si pismo kulturalne Jugend" (Modzie), ktrego tytu hasowo streszcza program. Nadzieja bya sposobem ycia; reforma odzieowa miaa 44 Do prostoduszny obserwator, Theobald Ziegler, pisa w swej poczytnej ksice Student niemiecki: Student niemiecki a okoliczno ta wie si z ogln waciwoci uniwersytetw niemieckich, ktre pozostaj najbardziej konserwatywn instytucj w caej Rzeszy Niemieckiej a zatem student niemiecki, mimo swojej modoci i caego poczucia wolnoci, jest po wielokro zacofany i reakcyjny, a przez to niezdolny sprosta wymogom i zadaniom nowych czasw" (Derdeutsche Student, wyd. XI i XII, Berlin 1912, s. 139). Wszelako studenci z ruchu modzieowego, ktrzy w 1907 r. wystpujc pod nazw Niemieccy Ochotnicy Akademiccy zaoyli zwizek bojowy na rzecz reformy ycia studenckiego", myleli o nowych czasach. Harry ProB mwi o tych studentach: Oni take byli ekskluzywni, take zuchwali i aroganccy, ale jak okiem sign najrozsdniejsi pord wytworw wieloletniego ycia towarzyskiego studenterii niemieckiej" (Stu-denten, Verbindungen, Politik, w: Vor und nach Hitler. ur deutschen Sozialpathologie, Olten, Freiburg i. Br. 1962, s. 63). Jeden z gwnych mwcw na grze Hoher MeiBner, Gustav Wyneken, powiedzia w uroczystym zagajeniu: Ratujcie Niemcy, bo wiat Niemiec potrzebuje; uratujcie je jako najjaniej lnic i najostrzejsz bro Ducha wiata". Wyneken zadeklarowa si jako wyznawca Nietzschego, ordownik ywota heroicznego", ostrzeg jednak przed pobrzkiwaniem szabelk" i nawoywa do moralnej pryncy-pialnoci. Potrzebna jest modzie, ktra ponad partyjnym baaganem, poprzez kurzaw biecych star, twardo spoglda bdzie ku sprawom najwyszym". Przemwienie koczyo si okrzykiem: Wolno! Niemiecko! Modo!" Patrz Die deutsche Jugendbewegung..., t. 2, s. 491 n. Por. take: Hoher Meiftner 1913. Der Erste Freideutsche Jugendtag in Dokumenten, Deutungen und Bildem, Winfried

Mogge, Jiirgen Reulecke (red.), Koln 1988. 48 Wilhelmis/de preludium 1890-1914 wyzwoli ciaa z gorsetw, reforma ywnociowa zapewni im lepsz diet, reforma pedagogiczna wskaza drog od szkolnego drylu ku swobodzie45. Zakadano komuny wiejskie, a w 1893 r. koo Oranienburga niedaleko Berlina powstaa wegetariaska kolonia sadownicza Eden"46. Byle dalej od sztywnoci i sztucznoci, niech yje nowa naturalno! Z Wiednia nadchodziy rewelacje o siach duchowych i popdach czowieka; filozofia ycia propagowaa teori czy te afekt, jaki pobrzmiewa u Maxa Schelera: Przebudowa wiatopogldu, ktrej chcemy dokona, bdzie pierwszym krokiem wieloletniego winia z mrocznej celi do kwitncego ogrodu. Cela to nasze ludzkie rodowisko i jego cywilizacja", ograniczone przez rozum, ktry wycznie na to, co mechaniczne i co mona mechanizowa, jest ukierunkowany [...]. A wizie to czowiek Europy wczorajszej i dzisiejszej, ktry dyszc i jczc kroczy z brzemieniem wasnych mechanizmw na karku, widzi tylko ziemi pod stopami i czuje tylko bl w czonkach, o swoim Bogu i swoim wiecie zapomnia47. A zatem secesja: ucieczka od istniejcego adu ku temu, co nieznane, wrcz niesychane, naturalizm, impresjonizm, a potemprzede wszystkim ekspresjonizm, nowa architektura Petera Behrensa, Waltera Gropiusa, Hansa Poelziga, rozwj teatru od Otto Brahma do Maxa Reinhardta, literatura od Gerharta Hauptmanna po Stefana Georgego, malarstwo od Maxa Lieber-manna do grupy Most" (Brucke") z Kirchnerem, Heckelem, Schmidtem--Rottluffem czy Bkitnego Jedca" (Blauer Reiter") z Kandinskim, Kubi-nem, Klee'em, z takimi nazwiskami jak Marc, Mack, Gabriele Munter; a nadto i krytyka, i satyra z impertynenckiego samozadowolenia, z dominacji bekotliwych krzykaczy48, i Simplicissimus", i kabaretowi kaci" Niemcy jawiy si jako kraj awangardy, poligon przyszoci49. 45 Podobnie jak wiele innych przemian na przykad rozwj teatru rwnie reforma pedagogiki przynosi prawdziwe owoce dopiero w latach dwudziestych. Jednak niemal wszystkie jej zalki i idee pochodz jeszcze z czasw przedwojennych. Inicjatorami reformy byli m.in.: Paul Geheeb, Ludwig Gurlitt, Georg Kerschensteiner, Alfred Lichtwark, Hermann Lietz, Berthold Otto, Rudolf Steiner. Wane impulsy przyszy z zagranicy, np. od Johna Deweya, Marii Montessori, Ellen Key. 46 Patrz Zuriick, o Mensch, ur Mutter Erde. Landkomunnen in DeutsMand 1890-1933, Ulrich Linse (red.), Miinchen 1983. 47 Versuche einer Philosophic des Lebens, w: Vom Umstun der Werte. Der Abhandlungen undAufsatze zweite durchgesehene Auflage, Leipzig 1919, t. 2, s. 189. Teksty te pochodz z lat 1912-1914. Naturalnie chodzi tu o stanowisko Schelera; filozofia ycia" obejmuje oczywicie nurty bardzo rnorodne, o czym wiadcz takie nazwiska jak Nietzsche, Bergson, Dilthey. 48 Karykatury przedstawiajce zbrojnego w monokl aroganta w mundurze pochodz wszystkie z okresu wilhelmiskiego, podobnie jak wikszo dowcipw o wojskowych, tzw. Zitzewitze w rodzaju: Panie kapitanie, to by pikny wieczr, grano Beethovena. No i kto wygra?" Gwoli pewnej rehabilitacji wypada doda, e podobnie jak dowcipy ydowskie pochodziy od ydw, tak te Zitzewitze s wyrazem autoironii, np. jak w dowcipie o kim, kogo kamraci nazwali molem ksikowym", poniewa zamwi prbny numer czasopisma owieckiego. 49 Patrz relacje i dokumenty: Corona Hepp, Avantgarde. Modern Kimst, Kulturkritik undRefonnbe-wegungen nach der Jahrhundertwende, Miinchen 1987. Spoeczestwo bez samowiadomoci 49 Atakowani nie bawili si najlepiej. Przystpili do obrony, cesarz jako pierwszy. Wytacza proces za procesem, setki rocznie; zapaday surowe wyroki za obraz majestatu. A wykorzystujc okazj, jak stwarzaa ceremonia otwarcia w 1901 r. Alei Zwycistwa albo, jak wkrtce zaczli mawia Berliczycy, Alei Lalek" z posgami brandenbursko-pruskich wadcw Wilhelm II orzek: Sztuka, ktra si wynosi ponad granice i prawa przeze Mnie ustanowione, sztuk by przestaje". Albowiem:

Jeli sztuka, jak to si po wielokro ostatnimi czasy dzieje, niczego nie czyni poza ukazywaniem biedy jako okrutniejszej jeszcze nili ta, ktra ju jest, to narodowi niemieckiemu niegodziwo wyrzdza. Praca dla kultury najwiksza to pielgnowanie ideaw i jeli chcemy w tej mierze by i pozosta wzorem dla innych nacji, to cay nard musi w dziele tym uczestniczy, a jeli kultura zadanie swoje w peni ma wykona, to trzeba, iby do najniszych warstw narodu przenikna. Uczyni to moe wtedy jedynie, gdy sztuka do pomocn jej poda, gdy uwznioleniu posuy, miast do rynsztoka si znia50. Okrelenie sztuka rynsztokowa" szybko weszo do obiegu, wywoujc fal oburzenia.51 Pojawia si mianowicie jaka przygniatajca perspektywa, despotycznie narzucony punkt widzenia owego zdrowego odczucia narodowe O rozwoju kabaretu w epoce wilhelmiskiej: Donnerwetter tadellos, Kabaret! ur Kaiserzeit 1900--1918, Volker Kiihne (red.), Weinheim, Berlin 1987; oraz pod jego redakcj dalsze prace: Hoppla, wir bben. Kabarett einer gewissen Republik 1918-1933, Weinheim 1988; Deutschlands Erwachen. Kabarett unterdem Hakenkreuz, Weinheim 1989. 50 Reden des Kaisers. Ansprachen, Predigten und Trinkspriiche Wilhelms U., Ernst Johann (red.), Munchen 1966, s. 102. Wrd cytowanych fragmentw znajdujemy i taki: Z naduywanym sowem wol-no na ustach, pod jego sztandarem, popada si w jak bezgraniczno, nieokieznanie, zarozumiao. Kto wszelako wyrzeka si zasady pikna, zmysu estetyki i harmonii, ktre przepeniaj serce kadego, choby i wyrazi ich nie potrafi, kto tako cel gwny myli swoich w osobliwej tendencji upatruje, w okrelonym rozwizaniu technicznej zgoa natury, ten prardom sztuki si sprzeniewierza. Alici nie tylko to: sztuka ma te pomoc suy w narodu wychowaniu, ma te najniszym stanom moliwo stwarza, iby po trudach i znojach ideaami si pokrzepiay. Dla nas, dla narodu niemieckiego wielkie ideay stay si dobrami niezbywalnymi, podczas gdy inne narody mniej lub bardziej je utraciy. Tylko nard niemiecki na pierwszym miejscu ku temu jest powoany, aby tych wielkich ideaw strzec, aby je mie na pieczy i rozwija. A naley do nich i to take, abymy pracujcym w trudzie klasom dali moliwo wyniesienia przez pikno, wydobycia si z odmtw innych myli i wasnego uwzniolenia". 51 Do takiego pojmowania sztuki, jakiemu da wyraz cesarz w Alei Zwycistwa, ustosunkowa si w do konserwatywnym pimie Der Kunstwart" (pierwszy zeszyt listopadowy 1901 r.) jego redaktor Ferdinand Avenarius: Gosy wyraajce sprzeciw, gosy wskazujce na artystyczn sabo caego urzdzenia, nie zostay wysuchane. Tak oto Aleja Zwycistwa nie bya aktem sztuki jako ordowniczki ycia, lecz dekoracj i pseudosztuk dla celu politycznego, dla uwietnienia dynastii, i to hurtem wszystkich jej czonkw, bez baczenia na to, czy ten lub w wart jest wyniesienia w oczach narodu czy raczej zapomnienia godzien". Nieco pniej pisa hrabia Ernst zu Reventlow: Aleja Zwycistwa na koniec wysawia artystyczny bizantynizm oraz rwnie dobitnie wyobraenie cesarza o ksiciu i jego wicie. Jest doskonaym wyrazem bizantynizmu nie tylko dlatego, e podkrela znaczenie szeregu ksit, nielicznych pomijajc, w sposb, ktry zaprzecza historii nie, rzecz gwn jest tu uniformizacja pojmowania i ksztatu, ktry je wyraa, niewolnicza ulego wobec sposobu pojmowania cesarza. W pojedynczym pomniku nie jest to a tak uderzajce, wszelako takie ich nagromadzenie budzi owo uczucie, ktre o wraeniu oglnym stanowi" (Kaiser Wilhelm II. und die Byzantiner, Munchen 1906, s. 166 n). 50 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 go", ktre potpia jako zwyrodniae", okada zakazami i rzuca na pastw ognia wszystko, co mu nie odpowiada. Tak czy owak: Rzesza pozostawaa pastwem prawa, w ktrym co prawda naleao wystrzega si obrazy majestatu52, poza tym jednak mona byo gosi, co si chciao. Tote duo waniejsza bya tymczasem konserwatywna krytyka kultury wymierzona w zwyrodnienie" i rozkad", w modern w ogle; wieszcze nawoywania do cofnicia si, ktre wynoszc na piedesta Dobro, Prawd i Pikno chciay przywrci to, co rzekomo byo przedtem. Jako przykad niechaj padnie nazwisko Juliusa Langbehna, autora ksiki Rembrandt als Erzieher (Rembrandt jako

wychowawca). Rembrandtowy Niemiec", jak wkrtce powszechnie nazywano Langbehna (1851-1907), waciwie by outslderem, by nie powiedzie: bankrutem yciowym i psychopat53. To, co pisa, byo, trzewo oceniajc, w najwyszym stopniu mtne. Ale uderzajc w ton apokaliptycznego proroka i antymodernistycznego wieszcza utrafia w nerw swojego czasu; ksika opublikowana dokadnie na przeomie epok, w 1890 r., osigna bezprzykadny sukces i w cigu zaledwie dwu lat doczekaa si 39 wyda. Jej autor: Wracajc do przemwienia cesarza Adolf Behne powiada: O ile dotychczas artyci bogostanu cesarza nie mcili, manifestacjom jego osobistych gustw uwagi szczeglnej nie powicajc, to teraz czuli si dotknici, umylnie obraeni przez ksicia, ktry najwidoczniej nigdy z okazji nie skorzysta, iby rzeczywicie u rde jzyka zasign, najniesprawiedliwiej szyderstwem ugodzeni. Na najblisz wystaw secesja berliska przygotowaa plakat, na ktrym blada, chorowita dziewczyna re z rynsztoka wybiera, podczas gdy z gry panna wystrojona i piknie wyfiokowana z wazonem zeschego kwiecia w doniach pogardliwie na jej prac popatruje" (Der Kaiser und die Kunst, Die Tat", 1913, nr 6). 52 Niektre gazety opozycyjne, zwaszcza socjaldemokratyczne, zatrudniay tak zwanego sitzredakto-ra, angaowanego nie do pisania, lecz do odsiadywania kar, ktry podpisywa numer jako odpowiedzialny". Frank Wedekind, od 1896 r. wsppracownik Simplicissimusa", ktry odsiadywa kar twierdzy w latach 1899-1900, by autorem hymnu wykpiwajcego palestysk podr cesarza. Ostatnie dwie strofki brzmiay: Ach, witaje nam, witaj znowu midzy swemi I pokon nasz najgbszy przyj chciej! Ty, ktry wreszcie hab zdj z tej witej Ziemi, e dotd nie dotkna stopy Twej. Ty przepenie dum miliony chrzecijan, A jako si Golgota napuszy ze szczcia: Ostatnie sowo wszak syszaa z krzya wprost, A dzisiaj sowo pierwsze z Twoich ust. Ludzkoci czynw dz mona zaspokoi, Lecz jej potrzebny te zachwytw zdrj. Ty oba te pragnienia potrafisz ukoi, Choby przywdziawszy tropikalny strj. Czy w kostiumie rokoko, w eglarskim mundurze, W sztywnej szacie z jedwabiu, czy zgoa w purpurze Choby woy myliwski bd sportowy paszcz: Ach, witaj w Ziemi witej, ksi nasz! (Simplicissimus" 3, padziernik 1898; patrz faksymile, Berlin 1972, s. 54 n). 53 Patrz Hans Burger-Prinz i Annemarie Segelke, Julius Langbehn der Rembrandtdeutsche. Pathopsy-chologische Studie, Leipzig 1940. Spoeczestwo bez samowiadomoci 51 odrzuca wspczesn kultur, wykpiwa rozum i lka si nauki; charakter jego krytyki zdradza nie tyle pragnienie reform, ile raczej dz zniszczenia nowoczesnego spoeczestwa. To odtrcenie nowoczesnoci i utosamianej z ni tradycji racjonalistycznej byo waciwym tematem utworu. Jakkolwiek sprzeczne wydawayby si jego wypowiedzi caa ksika zdominowana jest przez siln tsknot za swego rodzaju prymitywizmem, ktry po unicestwieniu nowoczesnego spoeczestwa zmierzaby do wyzwolenia elementarnych namitnoci ludzkich i stworzenia nowego spoeczestwa germaskiego; jego podstaw miaaby by sztuka, geniusz i wadza.54. W istocie rzeczy chodzio o sztuk totaln, o by tak rzec wagnerowsk oper rzeczywistego bytu, ktry mia by szlachetny i arystokratyczny, a nie plebejski i filisterski, wedle motta, e rwno oznacza mier, a tylko hierarchia ycie. Poza tym Langbehn by jednym z pierwszych propagatorw kultu modziey; w zakoczeniu jego ksiki padaj zdania: Nowe ycie duchowe

Niemcw nie jest rzecz profesorw; jest rzecz modziey, i to tej nie zepsutej, nie spaczonej, naturalnej modziey niemieckiej. Suszno jest po jej stronie". adna inna ksika volkistowskicht55! krytykw nie wywara tak gbokiego wpywu na niemieck kultur, adna inna mieszanka pesymizmu kulturowego i nacjonalistycznej nadziei nie osigna takiej popularnoci stwierdza Fritz Stern56. Tote jej zdecydowanie antycywilizacyjny, antyliberal-ny i antydemokratyczny podtekst pozwala mwi o kultowej ksidze mieszczaskiej autonienawici. Tymczasem chodzio o co wicej, nie tylko o ksik. By arystokrat", a nie filistrem oto marzenie znamionujce epok. W tym sensie czytano i interpretowano Nietzschego mimo wszelkich uproszcze i jednostronnoci37. Innego przykadu dostarcza krg ludzi skupionych wok Stefana Geor-gego. Co prawda przeceniali oni jego znaczenie ponad wszelk rozsdn miar, zupenie tak, jakby by on jedynym uosobieniem historii niemieckiego ducha po 1890 r., a poza nim istniay tylko mrok i nico"58, alici dla wielu, 54 Fritz Stern, Kulturpessimismus als politische Gefahr. Eine Analyse nationaler Ideologie in Deutschland, Miinchen 1986, s. 150 n. Wnikliwe studium Sterna poza Langbehnem dotyczy take Paula de Lagarde i Arthura Moellera van den Brucka. Wrd utworw Langbehna oprcz Rembrandta jako wychowawcy warto wymieni: Der Geist des Ganzen von Julius Langbehn, dem Rembrandtdeutschen, Mom-me Nissen (red.), Freiburg i. Br. 1930; Deutsches Denken. Gedrucktes und Ungedmcktes vom Rembrandtdeutschen. Ein Seherbuch, Stuttgart 1933. [55] Volkische byty to niewielkie ugrupowania skrajnie prawicowe dziaajce ju przed pierwsz wojn wiatow, do 1930 r. prawie cakowicie zdominowane przez parti Hitlera. Ze wzgldu na specyfik pojcia Volk i ideologi wystpujcego pod tym szyldem ruchu, ktra wykraczaa poza obiegowe rozumienie nacjonalizmu", termin volkisch bdziemy tumaczy jako volkistowski" przyp. tum. 56 Stern, Kulturpessimismus..., s. 192. 57 Tame, s. 210. Autor susznie podkrela, e Nietzsche do 1890 r. pozostawa praktycznie nie znany 1 dopiero pniej odkryto go jako wybitnego myliciela. O arystokratycznoci" jako kluczowym pojciu epoki patrz: Hepp,Avantgarde..., s. 69 n. 58 To uroszczenie jest motywem przewodnim zwaszcza reprezentatywnego dziea Friedricha Wolter52 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 Spoeczestwo bez samowiadomoci 53 zwaszcza modych ludzi, krg Georgego mia si przycigania, ktra dzi wydaje si niemal nie do pojcia. Dwie rzeczy rzucaj si w oczy: zawaszczajcy caego czowieka, zabarwiony erotycznie stosunek midzy mistrzem" a przebudzonymi", oddanymi mu bezwarunkowo wyznawcami, oraz absolutyzm estetyczny. Jak oznajmia sam Mistrz: W kadym wydarzeniu, w kadej epoce widzimy tylko rodek artystycznego pobudzenia. Nawet najbardziej wolni pord wolnych nie mogli obej si bez paszczyka obyczajnoci wystarczy pomyle o pojciu winy itd. ktre dla nas utracio wszelk warto"59. Albo, ze wzrokiem utkwionym w przyszo, szeptem: Kt wic, ktry z was bracia Wtpi, kogo nie trwoy karccy gos e to co zwyke nad inne przekadacie e to co dzi zda si wam wartoci Zgniym listowiem jeno na jesiennym wietrze Kresu dziedzin i mierci: To tylko co pod snu powok Nietknite jeszcze czukami owada Spoczywa dugo w czeluci najgbszej Nadal pod chodnikami uwiconej ziemi Cudem si stanie dzisiaj niepojtym Zrzdzeniem dnia, ktry wnet nadejdzie60. Estetyzm mona usprawiedliwia twierdzc, e chodzio o poetw i poezj. Ale taki sprzeciw nie docenia zamysu i jego skutkw: naley wiadomie ksztatowa ycie majc na uwadze pastwowo" jako cel ostateczny. George umieci znw w centrum Europy czego nie potrafi aden ze schykowych poetw zachodnich wizerunek i prawo wadczego czowieka. On [...] budziciel mskiej heroicznej modziey [...] uprawia sztuk jako wadz, tak jak niegdy Napoleon

 wadz jako sztuk.61. W Jahrbucher fur die geistige Bewegung" (Roczniki na rzecz rozwoju duchowego), czasopimie redagowanym w krgu Georgego, wytaczano dziaa przeciw przemzgowieniu" i zniewoleniu przez pienidz"; usiowano pokaza, e czowiek przesta y czerpic z caej swej cielesnoci" i wegetuje pod tyrani swego wyzwolonego ducha". We wstpie do trzeciego rocznika pisano: s, Stefan George and die Blatter fur die Kunst. Deutsche Geistesgeschichte seit J 890, Berlin 1930. Najwyszy stopie samouwielbienia stanowicy o tonacji caej ksiki ju sam w sobie jest dla dzisiejszego czytelnika dotkliwym wyzwaniem. Patrz take Edgar Salin, Um Stefan George, Godesberg 1948, s. 262. 59 Cyt. za Wolters, Stefan George..., s. 75. 60 Wiersz nosi tytu Geheimes Deutschland (Tajemne Niemcy). Cyt. za: DeutschlandDeutschland. Poli-tische Gedichte vom Yormarz bis ur Gegenwart, Helmut Lamprecht (red.), Bremen 1969, s. 344 n. 61 Wolters, Stefan George..., s. 41, 561, 549. Po dalszych pidziesiciu latach postpu znikn ostatnie pozostaoci dawnych substancji, nie ma ju bowiem innych jak tylko te, ktre przyszy na wiat skaone postpem; przez komunikacj, gazet, szko, fabryk i koszary miejska zaraza postpu przenikna do najdalszych wiata zaktkw i ostatecznie si zagniedzi szatasko opaczny wiat, wiat amerykaski, mrwczy wiat. Uwaamy, e mniej wane jest teraz, czy jedna generacja uciska drug, jedna klasa niewoli drug, jeden kulturalny nard zniszczy drugi. Cakiem inny bj obwieci trzeba, bj Ormuzda i Arymana, Boga i Szatana, wiata przeciw wiaAlbo-albo, przyjaciel albo wrg a wrogiem jest demoralizujcy mieszczaski postp, przeciwko ktremu trzeba rozpta wiatow wojn domow. Jeszcze ostrzej, a poniekd nawet powaniejsze wywoujc nastpstwa, wypowiadali si odamowcy z krgu Georgego, skupieni wok Alfreda Schu-lera i Ludwiga Klagesa monachijscy kosmikanie". Uwaali, e cae zo bierze si z kalkulujcej natury ducha, twierdzili, e czowiek jest zwierzciem chorym na ducha"63 i e trzeba przywrci kosmiczn zasad prabytu duszy. Duch jawi si jako Moloch, ktry poera wasne dzieci; Schuler przyda tej wizji demonicznego zabarwienia, ogaszajc semitw nikczemnymi wynalazcami ducha. W ten sposb powstao haso o moloch semityzmu". Schuler wnis zreszt do krgu Georgego symbol prazasady, znalezion u Bachofena swastyk. Niewykluczone, e Hitler znajdowa si pod bezporednim wpywem Schulera64. 62 .Tahrbuch fiir die geistige Bewegung", redagowany przez Friedricha Gundolfa i Friedricha Wolter-sa, t. 3, s. VIII, Berlin 1912. W latach 191(1-1912 ukazay si w sumie trzy roczniki. Pod koniec ostatniego z nich (na s. 151) Wolters wzywa modzie, aby porzucia martwe ideay mieszczaskie, z mioci i oddaniem stajc po stronie czowieka bohatersko-wadczego". Katastrof kultury, ktra zagraa ze strony wiata amerykaskiego", przywouje si wszdzie, nie tylko w krgu Georgego. W licie do Witolda Hulewicza (stempel pocztowy z dat 13.11.1925) pisze Rainer Maria Rilke: Jeszcze dla naszych dziadkw dom, studnia, dobrze znana wiea, a nawet wasne odzienie, palto to byo co nieskoczenie wicej, byy czym nieskoczenie bliszym; kada nieomal rzecz naczynie, w ktrym odnajdowali co ludzkiego, skarbonka, ktr o co ludzkiego wzbogacali. A teraz cisn si? tu, z Ameryki, puste, obojtne rzeczy, niby-rzeczy, atrapy ycia [...]. Dom w amerykaskim rozumieniu, amerykaskie jabko czy tamtejsza winorol nie ma nic wsplnego z domem, owocem, winogronem, w ktre wnikna nadzieja i zaduma naszych przodkw [...]. Rzeczy oywiane, przeywane, wspohviedzace o nas s na wyczerpaniu i niepodobna ich zastpi. By moe jestemy ostatnimi, ktrzy jeszcze takie rzeczy znali". 63 Jedno z gwnych dziel Ludwiga Klagesa nosi znamienny tytu Der Geist als Widersacher der Seele (Duch jako przeciwnik duszy), 1.1-3, Leipzig 1929, wyd. IV 1960. Patrz take Klagesa Vom kosmogonischen Eros, Jena 1922, wyd. VI 1963. 64 Patrz Robert Boehringer,Mein Bildvon Stefan George, Miinchen und Dusseldorf 1951, s. 107 i 109. Gwoli uniknicia nieporozumie naley doda, e George zmar w 1933 r. na emigracji. Jednym z jego ostatnich ulubionych uczniw by Claus hrabia Schenk von Stauffenberg, czonek

opozycji antyhitlerowskiej i uczestnik zamachu 20 lipca 1944 r. 54 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 Spoeczestwo bez samowiadomoci 55 WSPLNOTA KONTRA SPOECZESTWO^] Przywyklimy charakteryzowa spoeczestwo przy uyciu oglnych okrelnikw; mwimy o spoeczestwie feudalnym albo mieszczaskim, klasowym, rolniczym lub przemysowym. W wietle takiej oglnej charakterystyki waciwie nie ulega wtpliwoci, e w Niemczech wilhelmiskich mamy do czynienia ze spoeczestwem w istocie mieszczaskim, ktre bardzo szybko i sprawnie, z poczuciem siy, by nie powiedzie: tryskajc si, kroczy naprzd drog uprzemysowienia i urbanizacji. Ale, rzecz szczeglna: jest to zarazem spoeczestwo, ktremu brak wiadomoci mieszczaskiej i obywatelskiej. Warstwa o decydujcym znaczeniu nie panuje, lecz dostosowuje si i podporzdkowuje. Wpisuje si w porzdek pastwa paternalistycznego, w ktrym o prestiu i formach zachowania przesdza stan urzdniczy, a jeszcze bardziej szlachta i wojsko. Zdarzay si nekrologi wielce zasuonych profesorw z okresu cesarstwa, w ktrych stopie lejtnanta rezerwy wymieniano przed informacj, jakich to najznakomitszych akademii nauk byli czonkami"66. Moe to sprawia kuriozalne wraenie, ale daje pojcie o epoce i spoeczestwie. Nawet prusko-niemiecki porzdek dworskiego starszestwa nie musi w tym kontekcie wydawa si niedorzeczny: zawiera w sumie 62 stopnie i rektorom uniwersytetw wyznacza miejsce 47., cywilom, ale na dwr wprowadzonym" 57., czonkom parlamentu 58.67. Z drugiej strony ruchy modzieowe i dysydenckie czuy przecie ca otaczajc je fasadowo i fasz, od ktrych si dawiy, przeciwko ktrym si buntoway. Ale warunkiem autentycznoci i wolnoci w ich rozumieniu miay by nie narodziny mieszczanina-obywatela, lecz poegnanie z nim; poniewa 65 Autor uywa tu sowa Gesellschaft, ktre ma kilka znacze. Oznacza spoeczestwo", ale take towarzystwo", stowarzyszenie". Stowarzyszenie jest to zbiorowo powoana do ycia w nastpstwie jakiej formy umowy spoecznej, mona wic powiedzie, e jest tworem sztucznym". Niemiecki socjolog Ferdinand Tonnies (1855-1936) wprowadzi pojcie Gesellschaft w obieg myli spoecznej wanie w tym ostatnim znaczeniu, jako przeciwiestwo wsplnoty" (Gemeinschaft), ktra jest wedug niego tworem naturalnym". W niniejszym rozdziale Gesellschaft tumaczy si i jako stowarzyszenie", i jako spoeczestwo", zawsze jednak w tym rozumieniu, jakie reprezentowa Tonnies przyp. red. 66 Rudolf von Thadden,Beruhrungzwischen Vergangenheit und Zukunft, Politikund Kultur" 1978, nr 3, s. 61. 67 Pena hierarchia patrz: John C. G. Rohl, Kaiser, Hofund Staat. Wilhelm II. und die deutsche Politik, Miinchen 1987, s. 95 n. Jest oczywiste, e porzdek starszestwa dotyczy mczyzn; damy zamne, prawo wstpu na dwr majce" plasoway si za swymi maonkami. Po dzi dzie wielce interesujc lektur jest Gotajski Dworski Kalendarz Genealogiczny" 1914 (rocznik 150). Jest to obraz wiata przed upadkiem; zawiera: genealogi regentw europejskich, niemieckich magnatw, niesuwerennych domw ksicych w Europie, spis najwyszych wadz cywilnych i wojskowych w najwaniejszych pastwach wiata, wcznie z przedstawicielami dyplomatycznymi, a take dane statystyczne o tych pastwach; dalej: spis ksit panujcych, regentw i gw pastwa; spis ksit panujcych a) wg daty objcia rzdw, b) wg wieku na dzie l listopada 1913 r.; daty urodzin, jubileuszy, list odznacze itp. zaznano tylko sztucznoci i renegactwa i mylono je z istot rzeczy, tote wydawao si, e autentyczno mona osign tylko wtedy, gdy raz na zawsze zlikwiduje si byt mieszczaskoobywatelski. Mamy tedy osobliw, wrcz paradoksaln sytuacj: oto obrocy stanu istniejcego i rebelianci jakkolwiek z pozoru bardzo sob wzajem pogardzaj w samej gbi s jednak zgodni: zczeni w negacji, w nienawici, ktra kryje nienawi do samych siebie. Po adnej ze stron nie chciano tosamoci mieszczaskiej, lecz jako arystokratycznej". Tym sposobem pozycje prawicowe" i

lewicowe", wiadczca o kulturowym pesymizmie nowina takiego Langbeh-na oraz progresywna krytyka wspczesnoci dziwacznie si ze sob zlewaj. I tu, i tam rozbrzmiewa protest i apel do modziey, wezwanie do zrywu nie wiadomo tylko, dokd majcego prowadzi. Aby dopeni miary wilhelmiskich paradoksw, mona by doda, e mieszczaska samowiadomo zachowaa si tam, gdzie jej przezwycienie naleao do programu walki klasowej: w ruchu robotniczym. Hegel, a wraz z nim Marks rozumieli pojcie Aufhebung dialektycznie, w potrjnym znaczeniu: jako zniesienie", zachowanie" i wyniesienie" na nowy, wyszy poziom. W tym sensie ruchowi robotniczemu chodzio o demokratyczne pastwo obywatelskie, pastwo wolnoci i rwnoci oraz o wartoci kultury mieszczaskiej, w ktre poza nim nikt ju nie wierzy. Sprzecznoci Niemiec wilhelmiskich oraz osobliwo spoeczestwa mieszczaskiego pozbawionego samowiadomoci dostrzegali ju wspczeni; na przykad polityczne pisma Maxa Webera od pocztku do koca byy zarwno gorzkim ubolewaniem z powodu dysproporcji midzy bytem" i wiadomoci", midzy gospodarczym znaczeniem mieszczastwa, a jego niechci do przejcia wadzy, jak rozpaczliwie daremnym poszukiwaniem rodkw zaradczych.68 Pniej, patrzc wstecz, Ralf Dahrendorf susznie mwi o prze68 Ju w swym fryburskim przemwieniu inauguracyjnym z 1895 r. Weber mwi: Osignicie wadzy ekonomicznej zawsze byo czynnikiem, ktry sprawia, e w danej klasie pojawiay si pretensje do kierowania politycznego. Sprawowanie wadzy politycznej przez klas sabnc ekonomicznie jest niebezpieczne i na dusz met nie da si pogodzi z interesami narodu. Ale jeszcze bardziej niebezpieczne jest, jeli klasy, ktre wkrtce przejm wadz ekonomiczn [...] nie s jeszcze politycznie dojrzae do kierowania pastwem. Obecnie grozi Niemcom zarwno jedno, jak i drugie, i tak naprawd na tym wanie polegaj niebezpieczestwa wynikajce z naszej obecnej sytuacji" (Pastwo narodowe a narodowa polityka gospodarcza, tum. Micha Wander, w: Polityka jako zawd i powalanie, Biblioteka Kwartalnika Politycznego Krytyka", NOWA, wyd. II, Warszawa 1989, s. 93). Gdy mowa o warstwie sabncej ekonomicznie, chodzi oczywicie o szlacht, przede wszystkim prusk. Dlatego Theodor Fontane, mimo caego przywizania, pisa: Prusy, a porednio cae Niemcy, s chore na naszych rodakw zza aby. Nad nasz szlacht trzeba przej do porzdku dziennego; mona zachodzi do mej w odwiedziny niczym do muzeum egipskiego i koni gow przed Ramzesem czy Amenofisem, ale rzdzi krajem z myl o niej, w szaleczym przekonaniu, e ta szlachta to nasz kraj oto nieszczcie. Dopki ten stan trwa, nie ma co myle o dalszym rozwoju niemieckiej potgi i niemieckiego znaczenia w wiecie. Tam, gdzie nasz cesarz widzi filar, znajduj si tylko gliniane nogi. Trzeba nam zupenie innej podpory" (Briefe an Georg Friedlander, Kurt Schreinert (red.), Heidelberg 1954, s. 309 n). Poniewa jednak 56 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 Spoeczestwo hez samowiadomoci 57 mylowym spoeczestwie feudalnym" i, w dwojakim sensie, o wypaczonym" narodzie, w ktrym, jak w uskokach geologicznych, znale mona obok siebie warstwy z rnych epok69. Ale jeli abstrahowa od gorszcego faktu, e feudalizm przemysowy okazuje si szczeglnie skutecznym modelem rozwoju nie tylko w Niemczech!7" wskazywanie na wypaczenia czy uskoki, na rwnoczesno tego, co nierwno-czesne, wydaje si do banalne. Gdzie bowiem ich nie ma? Stosunki (czy te dysproporcje) w Rosji znamionuje kontrast midzy nowoczesnoci a anachronizmami oraz trud, a czsto i daremno reform, od Piotra Wielkiego po wspczesno. W Stanach Zjednoczonych wystpuje niewolnictwo oraz w daleko szerszej skali dyskryminacja rasowa. We Francji jeden i niepodzielny" nard od roku 1789 trwa w zawzitym konflikcie wewntrznym, ktry detonuje gwatownie, niekiedy krwawo, jak w wojnie domowej 1871 r., jak na przeomie wiekw w aferze Dreyfusa, jak midzy reimem Vichy a resistance w czasie II wojny wiatowej. A aden chyba kraj nie zna tak silnych, niemal kastowych podziaw, tak nieprzekraczalnych frontw klasowych jak Anglia. Da-hrendorf zauwaa, e niemieckie s by

moe wulkaniczne" i wymykaj si spod kontroli, natomiast w innych krajach s niewulkaniczne i daj si kontrolowa. Ale wyjanienie to warte jest najwyej tyle co zgrabna tautologia: wulkany s wulkaniczne, a kontroli poddaje si to, co poddaje si kontroli. Jeli jednak pomin kwestie samowiadomoci, cakowit racj ma Hagen Schulze, gdy mwi o tamtych latach: Mimo ruchw strajkowych, mimo walki o prawo wyborcze, mimo debaty o strajku generalnym w szeregach socjaldemokracji Niemcy pozostaj krajem spokoju spoecznego w stopniu znacznie wikszym, ni mona to powiedzie o Ameryce, Anglii, Francji i BelPowiedzmy wic jaz jeszcze: nie w bycie" naley szuka zalkw rnic, lecz w wiadomoci", mwic dokadniej: w sprzecznoci, ktra j rozdziera. Z jednej strony, jest si dumnym z wasnego postpu, z gospodarczej, naukowej i technicznej sprawnoci, ktra pozwala myle o docigniciu i przegonieniu zachodniego wzoru, przede wszystkim Anglii. Z drugiej strony, spoeczestwo mieszczaskie, warunkujce w kulturalny i polityczny postp, owa podpora nie bya taka, jaka z racji swego znaczenia ekonomicznego by powinna, pny Fontane stawia raczej na ruch robotniczy ni na mieszczastwo. 69 Ralf Dahrendorf, Gesellschaft und Demokratie in Deutschland, Miinchen 1965, s. 59 n. 7(1 O feudalizmie przemysowym jako modelu nadrabiania zalegoci rozwojowych mona mwi przy wszystkich szczegowych rnicach take w Japonii. Niezgodno przemysowofeudalnego postpu z reguami podrcznikowymi jawi si jako podwjnie gorszca w zestawieniu z socjalistycznym modelem rozwoju i waciwymi dla zjawiskami kryzysowymi. 71 Hagen Schulze, Weimar. Deutschland 1917-1933, Berlin 1982, s. 62. zostaje napitnowane jako zjawisko chybione i faszywe, istotowo obce; pragnie si wyj poza nie albo co w swej niejednoznacznoci sprowadza si do tego samego cofn do tego, co byo przed nim. Dokd jednak maj waciwie zmierza ci, ktrzy wyrwali si z okoww" mieszczaskoci? Jak zwykle strona pozytywna jest duo mniej wyrana ni negacja. Istniej wszake punkty zaczepienia; jednego z nich dostarcza pojcie wsplnoty, ktre w epoce wilhelmiskiej rozpoczo swa niemieck karier cho pocztkowo wygldaa ona do niepozornie i akademicko. W 1887 r. Ferdinand Tnnies opublikowa ksik pod tytuem Wsplnota i stowarzyszenie. Prawie jej nie dostrzeono; dopiero wier wieku pniej, w 1912 r., ukazao si drugie wydanie. Ale zapewne tym trwalszy sukces przypad jej w udziale; do roku 1926 wyda byo ju siedem. Autor dostarczy swej epoce chwytliwego hasa. Tnnies widzi we wsplnocie" i stowarzyszeniu" dwie podstawowe, przeciwstawne sobie formy wspycia: Stosunek, a zatem i zwizek [miedzy ludmi] rozumiany jest ju to jako realne i organiczne ycie, co odpowiada istocie wsplnoty, ju to jako twr idealny i mechaniczny, co odpowiada pojciu stowarzyszenia. [...] Wsplnota jest trwa form wspycia, stowarzyszenie tylko przejciowa. Zgodnie z tym naley rozumie wsplnot jako ywy organizm, a stowarzyszenie jako mechaniczny agregat, artefakt. We wsplnocie ludzie pozostaj w organicznym zwizku, natomiast w spoeczestwie s istotowo rozdzieleni i o ile czonkowie wsplnoty pozostaj zwizani mimo rozki, czonkowie stowarzyszenia pozostaj rozdzieleni mimo powiza"72. Spoeczestwo cechuj stosunki negatywne, za fasad formalnej uprzejmoci obliczone wycznie na uzyskanie korzyci i wzajemnych wiadcze, natomiast we wsplnocie ludzie otwieraj si i bez zastrzee zwracaj ku sobie. Odpowiadaj temu dwa przeciwstawne rodzaje woli: w spoeczestwie panuje samowola, wola arbitralna", sterowana przez egoizm, we wsplnocie wola naturalna", ktra poprzedza i wie kad wol jednostkowa, kad jednostkow decyzj. Organizm i artefakt, natura i twr sztuczny, powicenie i samolubstwo rozkad akcentw jest atwy do odczytania; tym wyrazistszy, e Tnnies sytuuje swoje typy nie synchronicznie, lecz diachronicznie. Wsplnota jest pierwotna", wczesna, spoeczestwo za pne jest produktem rozpadu wsplnoty, ukierunkowanym na jej rozkad. Tu Tnnies spotyka si z marksistowsk krytyk kapitalizmu: podzia pracy i wyobcowanie maj by cechami spoecze72 Ferdinand Tnnies, Wsplnota i stowarzyszenie, tum. Magorzata ukasiewicz Warszawa 1988

s 21,23,67. ' ' ' 58 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 Spoeczestwo bez samowiadomoci 59 stwa mieszczaskiego, podobnie jak handel i przemys. Take w Manifecie Komunistycznym mwi si przecie, e buruazja: tam gdzie dosza do wadzy, zburzya wszystkie feudalne, patriarchalne, idylliczne stosunki. Pozrywaa bezlitonie wielorakie wizy feudalne, ktre przykuway czowieka do jego naturalnego zwierzchnika, i nie pozostawia miedzy ludmi adnej innej wizi prcz nagiego interesu, prcz wyzutej z wszelkiego sentymentu zapaty gotwk [ktra wszelkie zwizki uczuciowe topi] w lodowatej wodzie egoistycznego wyrachowania.73. Jest to dokadnie ten rozkad akcentw, ktry ju to ucisza, ju to budzi romantyczn tsknot epoki epoki szybkiego, niemal skokowego przechodzenia od spoeczestwa rolniczego do przemysowego, ze wszystkimi niedobrymi zjawiskami towarzyszcymi. Tylko e nie chodzi, jak u Marksa, o zniesienie-zachowanie-wyniesienie na wyszy poziom tego, co istnieje; nie chodzi o dalszy postp, lecz o regres. Wyrwa si z szaromiejskich murw" do natury, aby tam odkrywa now czy raczej pierwotnie naturaln form ycia: o takiej rewolucji skierowanej wstecz marz ruchy, ktrych hasem jest wsplnota". Jeliby podda euforyczne interpretacje teje wsplnoty" chodnej ocenie, nietrudno wykaza na wskro afektowan, nowoczesn, przemon od czasw Rousseau tsknot za odleg, utracon idyll: Spjrzcie, wy obcy, mdrzy, biali ludzie, spjrzcie, w nas dzikich lepszy mieszka czowiek!74 W rzeczywistoci akurat w dawniejszych, przednowoczesnych" formacjach spoecznych dominacja czynnika obiektywnego, instytucjonalnych przyporzdkowa i ceremonialnego dystansu skutecznie tumia ow subiektywn egzaltacj, ktra si czy z pojciem wsplnoty". A zatem take gbia uczu zwizana z takimi pojciami, jak rodzina" czy strony ojczyste", jest specyficznie nowoczesna. O ile trzewiej, z jakim wyrachowaniem postpowano czy wrcz kupczono choby przy zawieraniu niegdysiejszych maestw, zarwno w chopskich obejciach, jak i na dworach ksicych; decydowa nie gos serca, lecz stan i posag. Wobec nowoczesnej rozcznoci elementu obiektywnego i subiektywnego, ycia z awodowego i rodzinnego, sfery publicznej i prywatnej, wymogw rzeczowych i potrzeb duchowych wsplnota" uzyskuje I"! Karol Marks, Fryderyk Engels, Manifest Komunistyczny, Warszawa 1976, s. 73. 74 Wersy te pochodz z utworu Der Wilde (Dzikus) .Tohanna Gottfrieda Seumego (1763-1810). Zaczyna si on od podobnie mocnego akcentu: Kanadyjczyk, ktry jeszcze nie zna europejskiej uprzejmoci pudrw, w piersi czu serce, przez Boga mu dane, wci od kultury wolne... szans, jednak nie jako konstytutywna zasada oglnospoeczna, lecz jako biegunowe przeciwiestwo spoeczestwa", z ktrym pozostaje w nierozerwalnym zwizku. Nieznaczn tylko przesad grzeszy sformuowanie Arnolda Gehlena, gdy nazywa on dusz" jako przeciwiestwo techniki produktem moderny75. Ale w modzieczym zrywie nie chodzi przecie o historyczn analiz, lecz o wasn egzaltacj. Poza tym przeciwiestwo wsplnoty" i spoeczestwa" kryje w sobie inne jeszcze, duo starsze przeciwstawienie: kultury i cywilizacji. Cywilizacja bowiem to rzekoma kwintesencja wymuszonoci, jej konwencje to nieautentyczno, jej maniery to maski, pod ktrymi kryj si karykaturalne grymasy, jej formy grzecznociowe to obuda i kamstwo: rozumowanie takie ma swoje gbokie korzenie w aosnej kondycji poddanych, w ich lepszym czy gorszym usytuowaniu wobec zwierzchnoci. Tote jeli modzi ludzie take w naszych czasach tak na to patrz, nie wiedz nawet, jak tradycjonalnie, jak bardzo po niemiecku reaguj. Cywilizacja to pocztkowo dworskie maniery w znaczeniu etykiety obowizujcej na dworze, w rodowisku najwyszej arystokracji, ktra w XVIII w. przeywa swj rozkwit. W uniwersalnym leksykonie Zedlera pod hasem Dworzanin" mona przeczyta:

Kto, kto na dworze ksicia do jego znamienitej wity naley. ycie dworskie zawdy jako po trosze niebezpieczne opisywanym byo, a to za przyczyn kaprysw askawoci paskiej, zawistnikw wielu, skrytych oszczercw i otwartych wrogw teje, po trosze jako zdrono i niecnota, a to za przyczyn prniactwa, lubienoci i zbytkw czstokro tame panujcych. Atoli we dworach i takie persony spotykano, ktre przez dowcip swj niebezpiecznych kamieni obrazy i zgorszenia unikay, a w czujnoci swojej przed podnietami wrednymi zawdy uchodziy, przez co przytomno swoj czcigodnym exemplum szczliwych i zacnych dworzan uczyni mogy. Wszelako nie po prnicy mniemanie, e poblie dworu pieka jest pobliem. Prawdziwie diabelski portret i jake znamienny. Zrujnowane przez wojn trzydziestoletni mieszczastwo w konfrontacji z dworsko-arystokratyczn cywilizacj przeywa i wci na nowo bolenie odczuwa swoj bezsilno i nie75 Arnold Gehlen, Die Seele im technischen Zeitalter. Sozialpsychologische Probleme in der industriellen Gesettschaft, Hamburg 1957. Szczegowa krytyka socjologiczna pism Tnniesa, patrz Ren Knig, Die Begriffe Gemeinschaft und Gesettschaft hei Tonnies, Klner Zeitschrift fur Soziologie und Sozialpsychologie" 1955, nr 3. Helmuth Plessner ju w 1924 r. usiowa przeprowadzi krytyk sigajc fundamentw antropologicznych, ale, jak si zdaje, bezskutecznie wystpowa przeciwko duchowi czasu: Grenzen der Gemeinschaft. Eine Kritik des sozialen Radikalismus, Bonn 1972, take w: Gesammelte Schriften, t. 5, Frankfurt a. M. 1981. Gwoli rehabilitacji Tnniesa trzeba powiedzie, e wprawdzie bdzi, ale nie uleg zbiorowemu obdowi. Usiowa postawi diagnoz; nigdy nie popar rewolucji skierowanej wstecz" ani tym bardziej narodowosocjalistycznego hasa wsplnoty narodowej". Wywaon opinie o nim formuuje Plessner w pracy Nachwort zu Ferdinand Tonnies, Klner Zeitschrift fur Soziologie und Sozialpsychologie" 1955, nr 3, s. 341 n. 60 WilhelmisMe preludium 1890-1914 dostatek prestiu. Nie pozostaje mu wic nic innego jak tylko przekl t cywilizacj jako nieautentyczn, sprzeczn z natur, a w dodatku obc, bo francusk. Cywilizacj jako blichtr, zewntrzno albo si ma, albo si jej nie ma. Tam, gdzie dramatycznie doskwiera niedostatek mienia", trzeba si wznie ponad nie w sfer prawdziwego bycia", czyli kultury. Jest ona tosama z tym, co istotne, prawdziwe oraz gdy spojrze wstecz naturalne; pynie z serca i rozsadza form. Mona sign po tak rozmaite pisma jak Fraulein von Stemheim (1771) Sophie de la Roche, Cierpienia modego Wertera Goethego, Intryg i mio Schillera albo jeli wszystko to uwaa si za nieaktualne po bestseller Ericha Fromma Mie czy by16: wszdzie napotyka si wariacje starego i niezmiennie nowego tematu niemieckiego. Kant pisa: Jestemy a nazbyt ucywilizowani, jeli idzie o rozmaite formy uprzejmoci towarzyskiej i dobrego wychowania. Ale bardzo duo brakuje nam jeszcze do tego, ebymy mogli uwaa si ju za umoralnionych. Albowiem idea moralnoci naley wprawdzie do kultury, ale stosowanie tej idei jedynie w sferze etycznopodobnej, wyraajce si w przestrzeganiu zasad honoru i dobrego wychowania, oznacza tylko ucywilizowanie. [...] Dobro, jeeli nie jest ugruntowane w moralnie dobrym przekonaniu i usposobieniu, jest tylko pozorem i blichtrem, spoza ktrego wyziera ndza77. Porwnajmy ten obraz z francusk civilisation lub angielsk civilization nie ma tam nic z niemieckiego pieka78. Ale te historia spoeczestwa mieszczaskiego miaa w Europie Zachodniej inny przebieg ni w Niemczech. Kierunki dziewitnastowiecznego rozwoju powoduj nastpnie, e kontrasty i sprzecznoci spoeczne zyskuj nowe narodowe znaczenie: oto niemiecka kultura staje do konfrontacji z zachodni cywilizacj. Opr wobec ycia dworskiego we francuskim niegdy stylu przeradza si w bojow postaw wymierzon w odwiecznego wroga". A jeli chodzi o Angli: w opisie Theodora Fontanego z 1854 r. Ein Sommer in London (Lato w Londynie) przebyskuje to, co dwie generacje pniej przerodzi si w HaflliebeP9k Anglia i Niemcy maj si do siebie tak, jak pozr i byt [...]. Nie musisz by dentelmenem, wystarczy, e masz rodki, by na

takiego pozowa i ju nim jeste80. Czterdzieci 76 Erich Fromm, Mie czy by, tum. Jan Miziski, Warszawa 1989. 77 Immanuel Kant, Pomysy do ujcia historii powszechnej w aspekcie wiatowym, tum. Irena Kroska, w: Tadeusz Kroski, Kant, Warszawa 1966, teza sidma, s. 187. 78 Patrz Norbert Elias, Przemiany obyczajw w cywilizacji Zachodu, tum. Tadeusz Zabudowski, Warszawa 1980. We wstpie do czci pierwszej Elias referuje przeciwstawno poj cywilizacja" i kultura". 1791 Hapliebe (Haft nienawi, Liebe mio stan emocjonalny zawierajcy dwa sprzeczne pierwiastki: kocham i nienawidz" (jak pisa rzymski poeta Katullus) przyp. red. 80 Theodor Fontane, Samtliche Werke, Edgar Gross (red.), Nymphenburger Ausgabe, Miinchen 1959/60, t. 17, s. 173 n. Spoeczestwo bez samowiadomoci 61 lat pniej w Stechlinie pojawi si fatalna formua: Mwi: Chrystus, a myl: perkalik". A przy tym wszystkim wci wyczuwa si podziw. Std wanie nienawi spleciona z mioci jako pogos ndzy wasnej mieszczaskoci, ktra nigdy nie odnalaza waciwej dla siebie formy, nie nabraa samowiadomoci. Std wanie nienawi do siebie, wanie u wraliwcw, artystw, pisarzy, w ruchach modzieowych, wyczulonych na to, co opaczne, zdegenerowane. I std oburzenie. Ale owa nienawi, zwodnicza, brzemienna w fatalne skutki, wystpuje udrapowana w pyszn szat idealizmu: jako nakaz walki o autentyzm i to, co naprawd wane, jako niemiecki sen o prawdziwym yciu, ktry kiedy w akcie altruistycznego powicenia na rzecz wsplnoty sta si ma rzeczywistoci. Rozdzia trzeci STATEK BEZ STERU KONSTYTUCJA RZESZY I PANOWANIE URZDNIKW No wic zapytaem dokd poda cesarz? Na pnoc? Na poudnie? Na wschd? Czy na zachd? Eee, nie odpar tamten (sternik) przecigle tak se jad, przed siebie. Ot, anegdota, sprawozdanie Philippa Eulenburga1 z podry cesarza do krajw Pnocy w 1898 r. a zarazem sowa o symbolicznym niemal znaczeniu. Polityka Niemiec wilhelmiskich sprawia wraenie osobliwie nie ukierunkowanej, przypominajcej dryfowanie statku bez steru, a przynajmniej bez kapitana, ktry znaby cel wyprawy i pilnowa kursu, podczas gdy pasaerowie zdzieraj garda w awanturach albo zniechceni pozostaj na uboczu. w brak celu obcia jednak nie tylko uczestnikw ycia politycznego; przede wszystkim wynika z systemu, z konstytucyjnej struktury Rzeszy cesarskiej. cile rzecz biorc, Niemcy yli nie tyle we wasnym pastwie, ile jako Prusacy, Saksoczycy, Bawarczycy itd. w wieczystym zwizku" swoich ksit. Wedle sw Paula Labanda, znawcy i teoretyka prawa pastwowego za czasw Bismarcka: Rzesza Niemiecka jest osob prawn zoon nie z 40 milionw czonkw, lecz z 25 czonkw".2 Ci czonkowie przymierza, waciwi su-wereni, byli nastpnie reprezentowani w organie konstytucyjnym, czyli Radzie 1 Na temat Eulenburga patrz John C. G.Rhl, Kaiser, Hofund Stoat. Wilhelm II. und die deutsche Politik, Miinchen 1987, s. 35 n: Graf Philipp zu Eulenburg des Kaisers bester Freund". Por. tene, Phillip Eulenburgs politische Komspondenz, 1.1-3, Boppard am Rhein 1976-1983. 2 Paul Laband, Das Staatsrecht des Deutschen Reiches, 1.1, Tubingen 1876, s. 87 n. Laband by jednym 2 gwnych przedstawicieli pozytywizmu prawniczego, goszcego niezaleno prawa od zasad etyki politycznej; kulminacyjny okres rozwoju tego kierunku, nacechowanego intelektualn przenikliwoci, a zarazem budzcego szereg wtpliwoci, przypada na lata dwudzieste, kiedy to Hans Kelsen ogosi swoj czyst teori prawa". Prawem jest to, co jest norm prawn. Norm prawn jest to, co zostao ustanowione w trybie postpowania formalnoprawnego" brzmiaa gwna formua pozytywizmu Labanda. 64 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 Statek bez steru 65

Zwizku (Bundesrat), przez swoich wysannikw, ktrzy posiadali status dyplomatyczny niczym ambasadorowie obcych krajw. Krl pruski, udekorowany romantycznym tytuem cesarskim, stanowi prezydium", a kanclerz Rzeszy, przeze mianowany i odwoywany, nadzorowa bieg spraw. Tote pewni siebie notable z miast Hanzy tytuowali cesarza nie Jego Cesarska Mo", lecz najzupeniej poprawnie Wysoki Sprzymierzeniec". Prusy, chcc umierzy obawy poudniowoniemieckie, zadowoliy si sie-demnastoma z 58 gosw w Radzie Zwizku daleko poniej przypadajcych na nie dwch trzecich obszaru i ogu ludnoci Rzeszy wszelako wierni stronnicy pord drobnych pastewek gwarantowali im przywdztwo. Co by moe jeszcze istotniejsze, kanclerz Rzeszy i jego sekretarze stanu dysponowali tylko skromnym aparatem, tak e w praktyce Rzesza uzaleniona bya od pracy wiadczonej na jej rzecz przez prusk biurokracj ministerialn. Dlatego kanclerz z reguy by te premierem Prus. Zreszt Rzeszy nie starczao te rodkw finansowych i pozostawaa na garnuszku pastw zwizkowych; dopiero reforma finansw Rzeszy przeprowadzona przez Matthiasa Erzbergera w latach 1919-1920 niejako pomiertnie" temu zaradzia. Dominujca pozycja Prus sprawiaa, e Rada Zwizku nigdy nie staa si centralnym orodkiem sporw politycznych i wioda osobliwy ywot w politycznym cieniu, cho teoretycznie stanowia najwaniejszy organ konstytucyjny. Na przeciwlegym biegunie znajdowa si Reichstag. Odmwiono mu wprawdzie jakiegokolwiek bezporedniego wpywu na polityk rzdu adna, choby najwiksza wikszo nie moga wybiera kanclerza, adne wotum nieufnoci nie mogo go obali ale rzecz Reichstagu byo gosowanie nad ustawami i nad budetem. Kanclerz musia zatem od przypadku do przypadku zabiega o wikszo, a poniewa wraz z postpami nowoczesnoci coraz waniejsze stawao si jednolite ustawodawstwo w coraz wikszej liczbie dziedzin, roso te znaczenie Reichstagu. Jak wida, kluczow figur tego skomplikowanego systemu by kanclerz. Funkcjonowa on na zasadzie zawiasu midzy cesarzem a przedstawicielstwem narodowym, midzy przymierzem a Prusami. Mg uprawia onglerk midzy organami wadzy i musia ukada si z kadym z nich, a na dodatek take z tymi, ktrzy tworzyli zakulisow kamaryl w otoczeniu cesarza. Aby sprawy skomplikowa jeszcze bardziej, w wyborach do Reichstagu obowizywao powszechne, rwne i tajne prawo wyborcze (dla mczyzn), w Prusach natomiast prawo trzyklasowe. A zatem kto taki jak Krupp jako Niemiec by rwny swoim robotnikom; jako Prusak natomiast dysponowa wiksz si gosu ni wszyscy oni razem wzici3. Tote ukady si partyjnych i stosunki gosw 3 Otto Hammann, w swoim czasie szef biura prasowego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, dosadnie opisywa ten stan rzeczy: Z biegiem czasu trzyklasowe prawo wyborcze do pruskiej izby deputowanych inaczej wyglday w Reichstagu. a inaczej w pruskim Landtagu; premier, zawierajc sojusz ze sw konserwatywn wikszoci w Landtagu, w Rzeszy nastawia przeciwko sobie grupy, na ktre jako kanclerz by zdany i odwrotnie. Czy ktokolwiek mg w takich warunkach skutecznie rzdzi i prowadzi ku jasno wytknitym celom? Bismarck dostosowa ten system cakowicie do siebie, do swoich przemonych wpyww. Ale nawet on, im duej rzdzi, tym gbiej pogra si w trudnociach, by nie powiedzie: w sytuacji bez wyjcia, ktra powodowaa, e igra z myl o zamachu stanu, o przemoc, odgrnie" przeprowadzonej przebudowie. Ale ku czemu miaby prowadzi zamach stanu? Jakim to niby sposobem jaka forma autokracji miaaby doj do wadzy i utrzyma si przy niej duej nie tylko wbrew socjaldemokratom, lecz take wbrew zorganizowanemu w Centrum katolicyzmowi, lewicowym liberaom, wbrew poudniowoniemiec-kim, hanzeatyckim i innym czonkom przymierza? Czy jednym z kamieni wgielnych Rzeszy nie byo to, e Bismarck, wprowadzajc powszechne i rwne prawo wyborcze, poczy w jedno elementy nie dajce si pogodzi: pastwo paternalistyczne i spoeczestwo mieszczaskie? Tymczasem owa jedno nie zlikwidowaa sprzecznoci; wpyw czynnika narodowego suy nie tyle ich przezwycieniu, ile raczej kosmetycznemu zatuszowaniu. System konstytucyjny, dajc i odbierajc okrelone moliwoci dziaania politycznego, dokadnie odzwierciedla ten stan rzeczy; Bethmann Hollweg jako kanclerz Rzeszy celnie i z rezygnacj mwi o polityce diagonalnej"4.

Caa szczerze apolityczna wikszo obywateli chyba niewiele si tym wszystkim przejmowaa. Z pewnoci zo braa, gdy stwierdzano, e poczciwy niemiecki prostaczek znw da si wystawi do wiatru swemu brytyjskiemu wyrodzio si w monstrualn niedorzeczno i absurd, zwaszcza w wielkich miastach [...]. Zdarzao si i tak, e najwyszy urzdnik Rzeszy znajdowa si w trzeciej klasie wyborcw, jako e zamieszkiwa w okrgu, gdzie o podziale na obwody decydoway wiadczenia podatkowe nielicznych multimilionerw. W jednym okrgu istniay obwody jedno- lub dwupodmiotowe, do ktrych naleeli jeden bd dwaj wielce majtni wyborcy, w innym biedni ludzie paccy podatki w wysokoci ledwie paru marek okazywali si wyborcami pierwszej klasy" (Otto Hammann, Bilder aus der letzten Kaiserzeit, Berlin 1922, s. 41). 4 W stosunku Rzeszy do pastw czonkowskich, ktry ju choby pr/ez nieustanne boje o wysoko podatkw ulega starym zadranieniom, coraz dotkliwiej i z coraz wiksz szkod dawao si wyczuwa niezgodno midzy nad wyraz konserwatywn orientacj polityki pruskiej a liberalnym prowadzeniem interesw Rzeszy. Jednoczenie coraz bardziej burzyo umysy denie do radykalnego zwikszenia udziau parlamentu w zadaniach rzdowych. W Prusach takie uprawnienia parlamentu zostay nieomal urzeczywistnione, a to na skutek roszcze konserwatystw do decydujcego i w istocie wykluczajcego lewic wpywu na rzdy. W Rzeszy wszelako, gdzie w obronie tego konceptu ostro stawaa niezadowolona lewica, sia on wicej niepokoju, nili przy braku jakiejkolwiek, choby tylko zewntrznie zwartej, a c dopiero wewntrznie jednorodnej wikszoci partyjnej odkrywa w praktyce osigalnych celw [...]. I tak wielkie sprzecznoci polityczne ywot swj przeduay, a jako nie rozstrzygnite tym gbiej si sadowiy [...]. Rzd, jak kady rzd nieparlamentarny, zmuszony prowadzi polityk diagonaln, wystawia si na ostrza z obu stron [...]. Po wielokro zelone rozwizania porednie zosta)' wymuszone przez sprawy i ludzi" (Theobald von Bethmann Hollweg, Betrachtungen zum Wehkege, t. l, Berlin 1919, s. 96 n). 66 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 kuzynowi; wzdychano za nowym silnym czowiekiem, za jakim nowym Bis-marckiem, gloryfikowanym, kiedy ju nikomu niczym nie zagraa, i le zrozumianym: niech przyjdzie i niech trzanie pici w st, a si wiry posypi5. I utwierdzano si w przesdzie, e polityka to brudny interes; dystansowano si od wani partyjnych". Tym, co rzeczywicie liczyo si na co dzie, byo co zupenie innego: dobra, czyli ponadpartyjna i oszczdna administracja. A ta przecie istniaa: czy biurokracja prusko-niemiecka nie bya najlepsza na wiecie, czy nie dowodzia wci na nowo swej nadzwyczajnej sprawnoci? A zatem: administracja zamiast przywdztwa politycznego, panowanie urzdnikw. Zapominano wszake albo nie chciano pamita, e biurokracja wcale nie bya tak ponadpartyjna, za jak chciaa uchodzi wedle sformuowania Gustava Radbrucha, na jej kamliwej samowiedzy opierao si ycie pastwa paternalistycznego. Regu byo raczej zabarwienie mocno konserwatywne. To zabarwienie nie miao bynajmniej charakteru prawa naturalnego. Kiedy w przeszoci wanie wysi urzdnicy pruscy natchnieni duchem Owiecenia, uczeni w pismach Kanta, ksztaceni w atmosferze nowego humanizmu, uskrzydleni przez ruch reformatorski po 1807 r. w okresie restauracji po 1815 r. i ponownie po 1848 r. wzili na siebie niejako rol opozycji wobec samych siebie. Ta opozycja usiowaa forsowa i bra w obron postawy liberalne; najlepsze wyniki osigaa tam, gdzie nie napotykaa zmasowanego oporu, np. w dziedzinie polityki gospodarczej, gdy przygotowywaa i organizowaa Zwizek Celny. Ten stan rzeczy szczeglnie uwidacznia si w sytuacjach kryzysu politycznego: okrge szedziesit procent pruskich deputowanych do frankfurckiego parlamentu w kociele Pawa wywodzio si z inteligencji na urzdach"6. Take opozycja w pruskim Landtagu, z ktr w penych konfliktw latach szedziesitych toczy boje Bismarck, w istotnej mierze wspieraa si na urzdnikach. Jest oczywiste, e aden rzd nie ma ochoty godzi si na opozycj ze strony wasnych urzdnikw. W okresie krtkotrwaej dominacji si liberalnych, w 1848 r., pruski minister spraw wewntrznych wyda rozporzdzenie mwice, e nie sposb tolerowa na subie urzdnikw, ktrzy istniejcemu systemowi rzdw uznania odmawiaj bd umylnie wbrew niemu czyni". Miao

5 Ukad w sprawie Helgolandu i Zanzibaru z 1890 r., ktry zainicjowa jeszcze Bismarck i o ktrym mwiono, e da Niemcom guzik od spodni w zamian za spodnie, wann za trzy krlestwa", posuy jako pretekst do utworzenia Zwizku Wszechniemieckiego organizacji skrajnie prawicowej, nacjonalistyczno--imperialistycznej, pragncej dla Niemiec statusu mocarstwa wiatowego". Peen goryczy, sdziwy kanclerz na emeryturze w Sachsenwaldzie da si nakoni do przyjcia na swe osiemdziesite urodziny, l kwietnia 1895 r., honorowego czonkostwa w Zwizku, mimo e ideologia tego bya cakowitym przeciwiestwem jego wasnej polityki, polegajcej na trzewym dziaaniu gwoli zapewnienia pokoju. 6 Patrz Reinhart Koselleck, Preuflen zwischen Reform und Revolution. Allgemeines Landrecht, Verwal-tung und sozlale Bewegung von 2 791-1848, Stuttgart 1967, s. 393. Statek bez steru 67 to zaradzi konserwatywnej obstrukcji. W praktyce jednak zarzdzenie owo przynioso tylko korzy reakcji, ktra rycho odzyskaa wadz. Ju 11 lipca 1849 r. wydano zarzdzenie wyjtkowe zawierajce nowe przepisy dyscyplinarne: wedug paragrafu 20 o dzielnoci" mona byo zwolni urzdnika ze suby, jeli obowizek wiernoci narusza, dzielnoci, jakiej powoanie jego wymaga, nie wykazuje bd winnym wrogiej stronniczoci si staje". Szczeglnie bezwzgldnie postpowa w czasach reakcji minister spraw wewntrznych Ferdinand von Westfalen szwagier Karola Marksa. W latach osiemdziesitych jego nastpc zosta Robert von Puttkamer, ktry w Reichs-tagu wypowiedzia si bez ogrdek: Rzd yczy sobie, iby w ramach prawem stanowionych urzdnicy gorcego poparcia w wyborach mu udzielili, ja za doda mog, e ci spord nich, ktrzy ze szczerym oddaniem w ostatnich wyborach tak uczynili, niechaj podziki i uznania pewni bd, a co wicej jeszcze znaczy, take podziki pana swego i cesarza ani chybi dostpi. Tak te wyglday stosowne rozporzdzenia rwnie po 1890 r.7 Same tylko rozporzdzenia i rodki dyscyplinarne nie mogyby pewnie zadecydowa o konserwatywnym nastawieniu warstwy urzdniczej, gdyby od chwili utworzenia Rzeszy nie sza z nimi w parze ewolucja przekona tych rodowisk mieszczaskich i inteligenckich, z ktrych w ogromnej wikszoci rekrutowali si urzdnicy redniego i wyszego szczebla. Wewntrzne przystosowanie do pastwa paternalistycznego skutkowao rosncym poczuciem wyszoci wobec zwykego" mieszczaninaobywatela, tak jakby pemowarto-ciowo czowieka zaczynaa si dopiero od urzdnika; oto zatriumfoway, jak powiedzia cytowany ju Ernst Troeltsch, ideay junackiej nieprzystpnoci i biurokratycznego majestatu urzdu houbione przez modych przedstawicieli klas rzdzcych"8. 7 Przemwienie w Reichstagu 15 grudnia 1881 r., por. Albert von Puttkamer, Staatsministervon Puttkamer. Ein Stiick preufiischer Vergangenheit 1828-1900, Leipzig 1928, s. 149. Przeraa musi zwaszcza polityczne zawaszczenie monarchii, dla ktrej wszak ponadpartyjno stanowia jeden z warunkw przetrwania. Odwoanie Puttkamera naleao do nielicznych samodzielnych decyzji urzdowych liberalnego cesarza 99 dni", Fryderyka III. Wrd wytycznych pruskiego ministerstwa stanu w zwizku z wyborami do Reichstagu w 1898 r. mona przeczyta: Rzd opiera si w pierwszym rzdzie na konserwatystach, wolnych konserwatystach i narodowych liberaach [...]. Wszdzie, zwaszcza w wyborach ostatniej tury, wspiera naley energicznie wsplny front elementw zachowawczych [...]. Dyscypliny urzdnikw, w szczeglnoci co si tyczy ich postawy politycznej, przestrzega naley surowo; osobliwie tolerowa nie wolno, iby urzdnicy administracji, zwaszcza polityczni, polityk rzdu publicznie zwalczali i przeciwko niej agitacj prowadzili. Wzbrania si nie naley przed oddaniem takiego urzdnika do dyspozycji zwierzchnoci. Tako i wzgldem nauczycieli publicznie zajmujcych wrog postaw wobec rzdu, a w szczeglnoci takich, ktrzy wolnomyln parti narodow popieraj, stanowczo zastosowa trzeba bdce w dyspozycji rodki" (cyt. za Hans Jurgen Puh\e,Agrarische Interessenpolitik und preujiischer Konsen-atismus im wilhelminischen Reich 1893-1914, Hannover 1967, s. 329 n). 8 Ernst Troeltsch, Politische Ethik und Christentum, Gttingen 1904, s. 6. Szerszy kontekst cytatu patrz rozdzia drugi przyp. 22.

68 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 Wraz z ewolucj przekona zmieniaty si ideay ksztacenia, do ktrych stale i z naciskiem si odwoywano; warstwy urzdnicze kroczyy, zachowujc pewien dystans, ladami armii, ktra w opisie Friedricha Meineckego przedstawiaa si w poowie XIX stulecia nastpujco: Korpus oficerski [...], cho po czci ludmi z mieszczaskich krgw uzupeniony, zespoli si obecnie jako stan o jednolitej arystokratycznej fizjonomii. A mimo wielu mao-wartociowych elementw w swych szeregach nie ignorowa te wspczesnego ksztacenia duchowego, to znaczy, korzysta ze, ale zbyt gboko go nie przyswaja; bardziej czerpa z niego nauki pozytywne, nili jego jdro ideowe za wasne przyjmowa. Z tej szkoy wyszli pniejsi generaowie lat 1866 i 1870. Wszyscy oni pilnie si uczyli i z uwag postpy wiedzy ledzili, ale nie paali jak reformatorzy 1808 r. ow dz, iby ycie wasne powszechnymi mocami ducha przepoi. Tak wyksztaci si typ nowoczesnego oficera pruskiego: od dziecictwa na baczno postawiony, rzec by si chciao: wytresowany; wszyscy, mdrzy i gupi, do zachowa kawalerskich i postawy sprystej przyuczeni [...]. A siy duchowe, ktre u progu stulecia tamy wiadomoci stanowej przerwa mogy, zmieniy si. Po czci mocy wewntrznej im ubyo, po czci za zgoa niczym wiatr agle napinajcy dziaa zaczy. Owo poczenie wyksztacenia realistyczno-utylitarystycznego ze spoecznym duchem stanowym, ktry elementy z innych krgw tylko o tyle tolerowa, o ile byy tosamego albo pokrewnego z nim charakteru, jawio si jako coraz nowoczeniejsze i w rzeczy samej najpierw w pruskim korpusie oficerskim si urzeczywistnio. Fachowe wyksztacenie i duch stanowy wspieray si wzajem, albowiem nowoczesny realizm pozna si na tym wymienicie, e potga to nie tylko wyksztacenie, lecz take rodowisko i tradycja, choby i tradycja irracjonalna. Nie uniwersalno, lecz jednostronno przydaje zacitoci w deniu do celu, powiedzia jaki czas pniej Roon, wystpujc w obronie szk kadetw9. Ale dochodzio do tego co jeszcze, co by moe rozstrzygajcego: biurokracja mimowolnie poprze co najzupeniej zrozumiae te siy, ktre sprzyja bd jej samowadztwu; a take przeciwstawi si, co rwnie zrozumiae, ruchom zagraajcym jej hegemon ii. W epoce absolutyzmu panowanie urzdnikw ograniczaa wadza monarchy, ktry a nazbyt czsto decydowa kierujc si tylko wasn wol, a zawszejako udzielny wadca10. Dlatego w epoce 9 Friedrich Meinecke, Das Leben des Feldmarschalls Hermann von Boyen, t. l, 1814-1848, Stuttgart 1899, s. 511 n. '" Patrzc wstecz mona odnie wraenie, e Fryderyk Wielki zawsze by po prostu postaci niemieckiego bohatera, od czasu, gdy okry si chwaa w bitwach pod RoSbach i Leuthen, kiedy to cay wiat, jak zawiadcza Goethe, ywi zapatrywania jeli nawet nie pruskie", to Frycowe". Ale pozory myl. Kiedy krl umar, berliskie rodowiska ludzi wyksztaconych i urzdnikw przyjry to z uczuciem raczej ulgi ni straty; reformy po 1807 r. nosiy wyrane cechy antyfryderycjaskie, a wrd ordownikw patriotyzmu, takich jak Ernst Moritz Arndt, wyczuwalna jest wrcz nienawi do niegdysiejszego despotyzmu". A zatem gloryfikacja pruskiej niemieckoci jest wieszej daty; zaczyna si waciwie dopiero okoo poowy XIX w. i potem stale przybiera na sile. Patrz na ten temat: Christian graf von Krockow, Friedrich der Grafie. Ein Lebensbild, Bergisch Gladbach 1987, s. 135 n; tene, Friedrich U., Knig von Preufien Die Wandlungen eines Geschi-chtsbildes, Niedersachsische Landeszentrale fur Politische Bildung, Hannover 1986. Statek bez steru 69 pruskich reform wszelkie wysiki na rzecz uksztatowania pastwa prawa i administracji miay i ten ukryty sens, e chodzio w nich o ukrcenie wadzy krlewskiej, ograniczenie jej do funkcji czysto reprezentacyjnych. I dlatego niebagatelne oparcie w interesach biurokracji znajdoway rwnie przekonania liberalne i postpowe. Jednak od poowy XIX w. stosunki ulegy zmianie; cie na panowanie urzdnikw, z czasem coraz wyraniej, zacz pada od strony partii i ruchw lewicowych". Gdyby udao im si postawi na swoim, trzeba by podporzdkowa si nowej formie przywdztwa politycznego. C zatem bardziej oczywistego ni zmiana frontu, przejcie do obozu konserwatywnego? Autostylizacja przy

uyciu przymiotnika pastwowotwrczy" i jednoczenie demonstracyjne obnoszenie si z pogldami monarchistycznymi, a zarazem zniesawianie wszelkich si postpowych i reformatorskich jako destrukcyjnych" byo w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. nie tylko z nakiem nieskrpowanej wadzy ducha czasu. Przede wszystkim byo zgodne z racj stanu" z interesem wasnym urzdniczych rzdw. Ale nawet gdyby abstrahowa na chwil od tej jednostronnie konserwatywnej skonnoci, pojawia si zasadnicze pytanie, na ile biurokracja w ogle jest w stanie sprawowa przywdztwo polityczne. Osoby o wielkich politycznych temperamentach i talentach, jak baron von Stein czy Bismarck, dostrzegay saboci panowania sprawowanego wycznie przez urzdnikw i nie szczdziy krytyki. Stein do koca ycia pozosta nieprzejednanym wrogiem kasty gryzipirkw" oraz machiny pimienno-biurowej". A Bismarck posuwa si jeszcze dalej w zaprawionych gniewem i pogard artach: Dla utrzymania administracji pastwowej w zdatnoci trzeba by co trzy ata rozstrzeliwa po kilku ministrw, kilku generaw i z tuzin radcw; wszystkich urzdnikw w pidziesitej wionie ycia naleaoby przepdzi na cztery wiatry"11. Wszelako ani Stein, ani Bismarck nie potrafili albo nie chcieli rzeczywicie przezwyciy panujcych stosunkw i zmierza do zbudowania systemu, w ktrym co par lat wybierano by polityczne kadry przywdcze. Tym bardziej przed rozwojem w kierunku parlamentaryzmu i demokracji wzbraniaa si warstwa urzdnicza. Etosu urzdnikw, ich umiejtnoci i ich politycznej zawodnoci nikt nie okreli dobitniej od Maxa Webera: Warstwa urzdnicza doskonale zdaa egzamin wszdzie tam, gdzie w obliczu urzdowych, dokadnie okrelonych zada natury fachowej, musiaa dowie swej rzeczowoci i zdolnoci zapanowania nad problemami organizacyjnymi [...]. Panowanie urzdnikw zawiodo cakowicie, skoro przyszo im radzi sobie z kwestiami polityczny m i. To nie przypadek. Albowiem jeli czowiek penicy funkcje kierownicze zdra1' Cyt. za Denkwurdigkeiten von Heinrich undAmalie Beguelin aus den Jahren 1807-1813, Adolf Ernst (red.), Berlin 1892, s. 43. 70 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 dza w swoich dziaaniach mentalno urzdnika" choby i najbardziej sumiennego a zatem czowieka nawykego do obowizkowego i uczciwego wykonywania swojej pracy wedle regulaminu i polecenia, to niepodobna stawia go ani na czele prywatnego zakadu gospodarczego, ani na czele pastwa. Niestety, w yciu naszego wasnego pastwa nie zabrako przykadw, ktre to potwierdzaj12. Odmienno tylko po czci tkwi w charakterze oczekiwanego dokonania. Samodzielnoci decyzji, organizacyjnej sprawnoci dziki wasnej inwencji oczekuje si od wszystkich, zarwno od urzdnikw", jak i od kierownikw". Dotyczy to spraw szczegowych, ale te czstokro tych wielkich. A ju o w o wyobraenie, jakoby urzdnika pochaniay podrzdne dziaania codzienne, a tylko kierownik mia dokonywa czynw nadzwyczajnych, ktre s interesujce" i duchowe wymagania przed nim stawiaj, bez reszty jest literackie i moliwe tylko w kraju, ktry pojcia nie ma ani o prowadzeniu wasnych spraw, ani o osigniciach swej warstwy urzdniczej. Nie: odmienno tkwi w charakterze odpowiedzialnoci jednego i drugiego, i to w znacznej mierze stanowi te o ich odrbnoci oraz o charakterze wymaga stawianych obu. Urzdnik, ktry otrzymuje polecenie w jego mniemaniu opaczne, moe i powinien zgosi zastrzeenie. Jeli instancja zwierzchnia przy poleceniu obstaje, to nie tylko ma on obowizek, lecz take honor tak je wykona, jakby jego najgbszemu przekonaniu odpowiadao, a tym samym dokaza, e oto poczucie obowizku urzdniczego stawia ponad samowol [...]. Tego domaga si duch urzdu. Gdyby za tak postpi kto sprawujcy kierownictwo polityczne, zasugiwaby na pogard. Ten czsto bdzie zmuszony zawiera kompromisy, to znaczy co, co mniej wane, waniejszemu powica. Jeli jednak nie zdobdzie si na to, aby swemu panu (monarsze bd demosowi) powiedzie: albo otrzymam teraz t instrukcj, albo odejd, okae si jeno aosn przylg", wedle miana, ktrym ochrzci ten typ Bismarck, nie za przywdc. Urzdnik winien sta ponad

partiami", co znaczy naprawd: nie uczestniczy w walce o wadz dla siebie. Walka o wadz dla siebie i wynikajca z tej wadzy wasna odpowiedzialno za swoj s p r a w to ywio polityka, a take przedsibiorcy13. Wypada doda waciwie jeszcze tylko jedno: panowanie urzdnikw nie tylko zawiodo politycznie, lecz take na koniec zniszczyo urzdniczy etos. Niepowstrzymanie bowiem w walce o utrzymanie panowania ulegaa zniszczeniu rzeczowo: coraz bardziej wypieraa j stronniczo si antyparlamentar-nych i antydemokratycznych i to akurat wystpujcych pod szyldem ponadpartyjnoci i suenia wycznie pastwu. SPOECZESTWO WIELU RODOWISK, PODZIELONY NARD Patrzc wstecz na ustrj polityczny cesarstwa trudno si nie zaduma: czy przypadkiem nie by moliwy angielski" wariant rozwoju, czyli stworzenie systemu parlamentarnego wicego kanclerza Rzeszy z kadorazow wik12 Max Weber, Beamtenherrschaft und politisches Fiihrertum, w: Parlament und Regierung im neugeor-dneten Deutschland (maj 1918); przedruk w: Gesammelte Politische Schften, Johannes Winckelmann (red.), wyd. II, Tiibingen 1958, s. 339 i 322. 13 Tame, s. 322 n. Statek bez steru 71 szoci rzdow" w Reichstagu? Czy w ten sposb powstaaby nowa, skuteczna forma przywdztwa politycznego? I czy monarchia, doznajc uszczerbku we wadzy, zyskaaby jak w Anglii perspektyw trwaoci, gdyby jej zasadnicza rola coraz bardziej ograniczaa si do reprezentowania jednoci?14 Czy byoby to wyjcie z niemieckiej biedy, moe zapobieenie pniejszemu nieszczciu? C, wyobrazi sobie mona niejedno15. Duch konstytucji bynajmniej nie musia by upiorem, przed ktrym rzeczywisto braa nogi za pas; gdyby cesarz przesta wreszcie decydowa o mianowaniu i zwalnianiu kanclerza wedle wasnego widzimisi i zacz to czyni zgodnie z wol parlamentu, nie naruszyoby to w niczym litery prawa. Znaczenie Reichstagu i tak przecie roso wraz z zasigiem lecego w jego gestii ustawodawstwa i budetw, ktre mia uchwala. A jednak system parlamentarny wci nie funkcjonowa, a wreszcie historia wycedzia swoje lodowate za pno!": w kocu wrzenia 1918 r. zaistnia przecie nie dlatego, e zosta wywalczony, ale dlatego, e narzucono go rozkazem naczelnego dowdztwa, take lub przede wszystkim po to, by odpowiedzialno za zawieszenie broni obarczya partie wikszociowe w Reichstagu; t radykaln zmian sytuacji usankcjonoway zmiany w konstytucji ogoszone 28 padziernika 1918 r. na kilka dni przed upadkiem cesarstwa. W czasie pokoju byy rnorakie powody tej niemonoci. Po pierwsze, zabrako silnie ugruntowanej samowiadomoci i woli wadzy, gwnie w szeregach mieszczastwa i niektrych wanych grup urzdniczych. Bo przecie funkcjonowanie systemu parlamentarnego trzeba byo dopiero wywalczy wbrew zmasowanemu oporowi si konserwatywnych i w cieniu Bismarcka, na ktrego si one powoyway. Wszelako to Bismarck wanie zama w mieszczastwie wol sprawowania wadzy i coraz liczniejszych Niemcw przekony14 Poniszy tekst Alexisa de Tocqueville'a okazuje si gboko prawdziwy rwnie bd zwaszcza wtedy, gdy religi" zastpi si w nim monarchi": Kiedy religia sprzymierza si z siami politycznymi, sta j jedynie na taki sojusz, ktry j brzemieniem obarczy. Nie potrzebuje ich pomocy do ycia, a suc im, sama upa moe". Albowiem wikajc si w dzikie namitnoci wiatem tym rzdzce, czasem zmuszona bywa broni sprzymierzecw, ktrzy raczej dla korzyci wasnej ni z mioci przy niej stoj; a jako nieprzyjaci tych odtrca musi, ktrzy czstokro jeszcze j miuj, chocia sprzymierzecw religii zwalczaj. Tote religia nie moe uczestniczy w wieckiej wadzy rzdzcych, nie cigajc na siebie czci nienawici, ktr ci wzbudzaj [...]. Religia, ktra pragnie na wieckich yczeniach si oprze, stanie si niemal rwnie krucha jak wszelkie potgi ziemskie. Nie wchodzc w sojusze moe ywi nadziej na niemiertelno; z niestaymi potgami sczepiona, tyche los cierpie musi, a czsto pogra si od jednodniowych namitnoci, ktrymi tamte si unosz". Prawda ta zyskuje na jednoznacznoci w miar

postpowania nowoczesnego rozwoju, albowiem nadchodz czasy, w ktrych wadza z rki do rki przechodzi" (A. de Tocqueville, De la democratic en Amerique; wyd. poi. O demokracji w Ameryce, Warszawa 1976; tekst skrcony; cytowanego fragmentu nie zawiera; cyt. za tumaczeniem niemieckim: Uberdie Demokratie in Norda-merika, 1.1, Stuttgart 1959, s. 344 n). 15 Takie wyobraenia s nie tylko wytworami mdroci po szkodzie; w okresie wilhelmiskim nie naleay do rzadkoci, by wspomnie choby o poczytnej ksice Friedricha Naumanna Demokratie und Kai-sertum, ktra ukazaa si w Berlinie-Schonebergu w 1900 r. 72 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 wa o susznoci swojej maksymy: Wielkie kwestie epoki rozstrzyga si nie gadaniem ani decyzjami wikszoci to by bd lat 1848 i 1849 lecz krwi i elazem"16. Co gorsza, Bismarck wpoi obywatelom Niemiec trwog, uprzytamniajc im powszechne zagroenie ze strony socjaldemokracji", czerwone niebezpieczestwo". Czy naleao dopuci do koalicji z socjaldemokratami, moe nawet uraczy ich udziaem we wadzy, ktrej nie mona by byo ju si przeciwstawi, gdyby w rezultacie dziaa w systemie parlamentarnym osignli wikszo? Czy jedynym zabezpieczeniem przed tym nie byo pastwo paternalistyczne? Po drugie, wola wadzy wymagaaby spersonifikowania pojawienia si charyzmatycznego przywdcy. Jak jednak mieliby wyrasta tacy przywdcy, nie realizujc zada, nie sprawdzajc si w walce wikszoci rzdowej z opozycj? Zaiste, bdne koo: aby mg rozwin si instynkt wadzy, musz istnie szans signicia po ni, natomiast z bezsilnoci rodzi si tylko bezsil''17 noscj'. Po trzecie, naleaoby biegle opanowa sztuk kompromisu i zawierania koalicji, poniewa w istniejcym stanie rzeczy zawsze tylko kilka partii, wspdziaajc planowo, mogo tworzy stabilne, rzdowe" wikszoci. Na wyuczenie si tej umiejtnoci nie pozwalaa z kolei sytuacja. Sposobia ona partie raczej do chowania si w twierdzy, za szacami pryncypiw, za tarcz wiatopogldu, ktry olniewajco czy w sobie niepodwaalne zalety katechizmu i regulaminu suby polowej"18. 16 Te synne sowa pochodz z przemwienia, ktre Bismarck wygosi 30 wrzenia 1862 r. przed komisj budetow pruskiej izby deputowanych. Raz jeszcze wrci do tego sformuowania na posiedzeniu izby deputowanych 28 stycznia 1886 r., mwic: Nic na to nie poradz, e wtedy le mnie zrozumiano. Chodzio o kwestie militarne i powiedziaem: dajcie krlowi Prus do rki moliwie najpotniejsz si militarn, innymi sowy, moliwie najwicej krwi i elaza, a wtedy bdzie w jego mocy taka polityka, jakiej pragniecie; gadaniem, festynami strzeleckimi, pieniami si jej nie dopnie, tylko krwi i elazem". 17 Tym aspektem wielokrotnie i wnikliwie zajmowa si Max Weber. Tote dopomina si o demokracj parlamentarn bynajmniej nie jako zapalony demokrata, lecz z zimnym wyrachowaniem, upatrujc w niej rodek do celu, jakim byo umoliwienie przywdztwa politycznego. Patrz zwaszcza Webera Parlament undRegierung..., s. 294 n. We wstpie Weber mwi o Bismarckowskim wychowaniu politycznym, ktre polegao na przyzwyczajaniu parlamentu, partii i w ogle Niemcw nie do wadzy, lecz przeciwnie do bezsilnoci. Bismarck cofn w ten sposb nard daleko poniej poziomu wczeniej ju osignitego, pozostawi nard przede wszystkim pozbawiony jakiejkolwiek woli politycznej, nawyky do tego, e na jego czele stoi wielki ma stanu, ktry za niego polityk prowadzi [...]. Natomiast tradycji politycznej wielki m stanu nie pozostawi adnej. Nie skupia wok siebie ani nawet nie tolerowa umysw, a zwaszcza charakterw wewntrznie samodzielnych". Przyzwyczajenie do bezsilnoci oznaczao jednoczenie parlament o znaczco obnionym poziomie duchowym" (tame, s. 307 n). 18 Helmuth Plessner w: Soziologie und modern Gesellschaft. Verhandlungen des Vierzehnten Deutschen Soziologentages, Stuttgart 1959, s. 14. Czym dla socjaldemokratw, ktrych proskrypcje i przeladowania tylko konsolidoway, bya dogmatyka marksistowska, tym dla Centrum bya katolicko. Pokazuje to opis z 1913 r.: Sia

Centrum tkwi Statek bez steru 73 W zmaganiach wyborczych najwaniejsza wydawaa si mobilizacja wasnych zwolennikw, natomiast prawie nie podejmowano prb wtargnicia w domen innych19. Mona by wic niemal mwi o partiach rodowiskowych, zarwno w sensie duchowym czy spoecznym, jak terytorialnym: socjaldemokraci byli parti wielkich miast i obszarw przemysowych, wraz z ktrymi roli w si, parti rodowiska proletariackiego, ktre z jednej strony tworzyo dla niej grunt, z drugiej za dziki niej nabierao charakteru socjalistyczno-zwiz-kowego. Centrum organizowao i brao w obron interesy katolikw w rodowiskach, w ktrych yli; konserwatyci ujawniali swoj si gwnie jako zaabska partia wiejsk20. Tylko protestanccy, nalecy z reguy do stanu redniego, stronnicy liberaw byli nieco bardziej rozproszeni. Dopki chodzio o wielki cel: zjednoczenie Rzeszy, okazywao si to ich si i dlatego przed w jego zwartoci. Potg zapewni mu nie akces p czy caego tuzina innowiercw, lecz wewntrzna zwarto, ktr tworzy jedynie wsplnie wyznawana wiara w zasady katolickie i ona tylko moe ocali j na przyszo. W adnej innej partii poszczeglne stany nie s reprezentowane tak rwnomiernie, jak w partii Centrum. Do niej zalicza si caa spoeczno katolicka i wszystkie jej warstwy: katolicka szlachta, robotnicy, mieszczanie, przemysowcy, stan redni i chopi. Wszyscy oni maj swoje wasne interesy gospodarcze i po wielokro rozbiene opinie polityczne [...]. Jeli mimo to wszelkie dotychczas spoeczne i polityczne nieporozumienia, tej czy owej taktyki partyjnej dotyczce, przezwyciane i gaszone byy, zawdzicza to naley jedynie jednoczcej wizi owego wsplnego wyznania. Wyznanie to tworzy wewntrzny ferment, a na zewntrz dziaa jak magnes na setki tysicy katolikw, ktrzy jeli dzi jeszcze poza parti stoj, to nie z wrogoci, lecz z obojtnoci. A zachci i pozyska ich mona zapewne nie mtn ide wsplnoty chrzecijaskiej, ale solidnym programem zasad katolickich" (Hermann Roeren, Zentrum und Kolner Richtung, Trier 1913, s. 50 n). 19 Patrz wyej, cytat w przyp. 18. Jak wana bya mobilizacja potencjau wasnego rodowiska, pokazuje statystyka frekwencji wyborczej. W 1871 r. wynosia 50,7%, dopiero w 1887 r. przekroczya prg 70% i w 1912 r. osigna 84,5%. 2(1 O sytuacji w konserwatywnych okrgach na terenach wschodnich opowiada w swoich wspomnieniach Hellmut von Gerlach: W wikszoci okrgw wyborczych po wschodniej stronie aby wybory byy wtedy spraw maej kliki szlacheckiej. Gdy zblia si dzie wyborw, najstarszy landrat w naszym okrgu zwoywa do siebie najwaniejszych junkrw. askawie dopraszano paru koncesjonowanych wjtw z mieszczastwa, wyprbowanych w unionoci wobec junkrw; take na przykad superintendenta i fizyku-sa powiatowego, i dyrektora gimnazjum. Unpetite comite godzi si na kandydata, ktry zwa si von Kessel albo von Ravenstein, albo von Nitzschwitz czy hrabia Carmer; najwaniejsze, e by szlachcicem. Wybraniec wygasza w trzech miastach powiatowych mowy wyborcze do publicznoci z zaproszonych notabli zoonej. Publiczne zebrania wyborcze uchodziy za nieuprawnion koncesj na rzecz ducha czasw [...]. Konserwatywni magnaci ziemscy najlepiej dogadywali si ich samych nie liczc z wasnymi robotnikami wiejskimi. Robotnicy, wtedy jeszcze bezwolni, uszy po sobie kadli, byli z ca brutalnoci mwic bydem wyborczym. Tedy zrozumiae jest, e w wyborach do Landtagu aden z ich gosw nie chybia. Wszelako rwnie w wyborach do Reichstagu maszynka dziaaa wymienicie. askawy pan siedzia tam na honorowym miejscu jako przewodniczcy wyborw; w przerwie obiadowej inspektor i wodarz sprowadzali robotnikw prosto z pola do lokalu wyborczego. Przed drzwiami kademu wciskano w rk waciw kartk wyborcza, a aden nie way si w przytomnoci askawego pana i jego adiutantw zamieni jej na inn" (Von Rechts nach Links, Emil Ludwig [red.], Zurich 1937, s. 32 n). Gwoli wyjanienia: zgodnie z ordynacj w Rzeszy cesarskiej partie rozdaway kartki wyborcze z nazwiskami swoich kandydatw, ktre trzeba byo tylko odda. Do opowiadania Gerlacha pasuje popularna niegdy anegdota: jeden z robotnikw folwarcznych mimo wszystko otwiera kopert, ktr mu wcinito, eby zobaczy, co jest w rodku. Na to zrywa

si inspektor, trzaska lask i wrzeszczy: Wybory s tajne, ty winio! 74 Wilhelmlskie preludium 1890-1914 Statek bez steru i okoo 1871 r. liberaowie tworzyli gwn parti zwolennikw pastwa narodowego o przemonych wpywach. Ale stao si saboci, skoro dzieo zostao ukoczone i na pierwszy plan znw wysuny si nadajce ton siy rodowiskowe: w 1871 r. na liberaw gosowao 46,1% wyborcw, w 1893 r. ich udzia spad po raz pierwszy i ju ostatecznie poniej 30%, a liczba deputowanych w latach 1871-1912 zmalaa z 201 do 87. Tymczasem wypada bliej przyjrze si pojciu rodowiska. Wskazuje ono bowiem na pewn osobliwo, pewien niemiecki problem, ktry rzadko bywa dostrzegany. Pojcie to oznacza tradycyjne, ksztatujce si w duszych lub krtszych okresach formy ycia, w ktrych jednostka czuje si zawsze dobrze osadzona, ktre j okrelaj i wspieraj, zapewniajc, w wskim co prawda zakresie, orientaqe co do sposobw zachowania. Okrelone formy rodowiskowe wi si z prac, rodzin, wyksztaceniem, zwyczajami, witami, stowarzyszeniami, konfesjze wszystkimi sferami egzystencji. Poniewa rodowiska nadaj yciu orientacj i profil, tworz we waciwych sobie granicach to, co nazywamy tosamoci. W Niemczech cesarskich istniao bardzo wiele bardzo rnych rodowisk: wiejskie i miejskie, wyznaniowe, arystokratyczne, mieszczaskie i proletariackie, a prawie zawsze byy te rodowiska okrelone regionalnie: np. nadre-skie, kolosko-katolickie, z ktrego wyrs na przykad Konrad Adenauer, dzielia przepa od prusko-szlacheckiego i protestanckiego, ktre opisa w Stechlinie Theodor Fontane. Ale nie tylko z tekstw Fontanego, w ogle z literatury mona si dowiedzie, czym byy rodowiska: czytajc Theodora Storma, Fritza Reutera, Ludwiga Thom, Johanna Petera Hebla, Wilhelma Raabego czy Buddenbrookw Tomasza Manna. W pewnym sensie dotyczy to take czasw po II wojnie wiatowej: czy mona wyobrazi sobie Heinricha Blla bez katolickoci i Kolonii (choby w opozycji do nich); Giintera Grassa bez Gdaska z jego kaszubskim otoczeniem? Czego natomiast wyranie brakuje, to literackiego opisu rodowiska wykraczajcego poza obraz czstkowy i mogcego uchodzi za prawd o narodzie. Jak okiem sign ani Dickensa, ani Balzaka, ani Tostoja. Narodowa reprezentatywno daje o sobie niekiedy zna jedynie poprzez negacj, jak w Poddanym Henryka Manna. Ilekro jednak prbuje si malowa obraz pozytywny, grznie si w historycznoci zamierzchych czasw albo popada w jaskrawe uoglnienia, w trzeciorzdno a wic w senty-mentalizmy, enujc koturnowo, haaliwy i pusty heroizm, jednym sowem: w kicz poczynajc od Wildenbrucha, a na Eugenii Marlitt koczc. To nie przypadek; literatura pokazuje, co jest, a czego nie ma. W Niemczech brakowao rodowiska oglnonarodowego. Wyznanie nie czyo jak choby w Polsce czy Irlandii lecz dzielio, a nie istniay wzorce mieszczaskiej samowiadomoci, jakie cechoway kraje zachodnie. Nie byo te uznawanej przez wszystkich stolicy, ktra oddziaywaaby jako jednoczce centrum75 Berlin sta si ni pno, zbyt pno; jeszcze Zgromadzenie Narodowe w 1848 r. zjechao do starego miasta koronacyjnego Frankfurtu, a Wiede przesta si liczy dopiero po rozwizaniu Zwizku Niemieckiego w 1866 roku. W sumie prawda jest taka, e wielobarwna rnorodno rodowisk moga by niemieckim bogactwem. Wszelako fakt, e owo bogactwo nie zostao uzupenione nakadajcym si na rodowiskiem oglnonarodowym, w epoce industrializacji okaza si problemem spoecznym, a w epoce pastwa narodowego problemem politycznym. Industrializacja wymaga ruchliwoci. Naley przez to rozumie nie tylko i nawet nie przede wszystkim ruchy migracyjne czy procesy awansu i degradacji, lecz oglne, powszechnie przyjte wzory zachowa, ktre w toku przeobrae o przyszociowym charakterze gwarantuj niezbdne minimum stabilnoci i bezpieczestwa. Tego rodzaju wzorw zachowa nie mog dostarczy partykularne tradycje rodowiskowe21. Std rozterki, jakie towarzyszyy szybkiej i burzliwej industrializacji oraz urbanizacji. Z jednej strony ludziom wyrywajcym si z ciasnoty procesy te jawiy si jako wyzwolenie, uwolnienie z odwiecznych wizw, z drugiej strony jako utrata

sensu, rozkad, wyobcowanie i upadek dlatego wanie nad triumfalnym marszem postpu unosi si pesymizm kulturowy i tsknota skierowana wstecz. Podobnie rzecz si ma z problemem politycznym. Notoryczna niepewno Niemcw, ich jak wida bardzo uzasadnione pytanie o wasn tosamo znajduj konsekwentn przeciwwag w postawie a nadto zuchwaej: w arogancji, z jak Wilhelm II tak doskonale ucielenia swoj epok. A owo ubstwienie pastwa mocarstwowego w blasku zwyciskiego ora, symbolizowane przez Dzie Sedanu, naley by moe nie tylko przypisa przypadkowemu 1 jako uwarunkowanemu przez epok" zelizniciu si narodu w odmty szowinizmu, lecz trzeba je tumaczy brakiem stosownych miar, ktrego inaczej nie dao si zrekompensowa. Jeli wic partie jawiy si gwnie jako polityczne formy organizacyjne specyficznych rodowisk, to na swj sposb potwierdzay sytuacj w Niemczech. Ich mentalno oblonej twierdzy nie bya przypadkowa; braa si ze 21 By moe ten stan rzeczy uda si unaoczni, raz jeszcze sigajc do literatury na jedn z dalszych pek: ot w Niemczech nie zadomowia si adna z klasycznych figur powieci kryminalnej. Nie moga poniewa brakuje tu choby pobienej znajomoci rl, od ktrych obsadzenia musi si zacz skomplikowana gra. Kady sdzi, e wie, co czyni amerykaskiego szeryfa, francuskiego drobnomieszczanina czy angielskiego dentelmena. Poniewa szlachectwo zobowizuje", tym wiksza uciecha, gdy dentelmen pewnie zmierza do celu wymordowujc krewnych. W Niemczech natomiast urok polega nie na igraniu z tym, co dobrze znane, lecz na odkrywaniu nieznanego. Lubecki senator Tomasza Manna, grnobawarscy chopi Ludwiga Thomy czy arystokraci z Marchii u Theodora Fontanego s dla siebie absolutnie egzotyczni; na skrzydach literatury wyprawiamy si w obce rodowisko, jakbymy podrowali do Konga albo gdzie za Himalaje. Wydaje si, e pod pewnymi wzgldami jest tak po dzi dzie: co autor kryminaw ma pocz 2 projektantem mody z Dusseldorfu albo z getyskim profesorem? Jeli nawet powstanie jaka utrafiona figura, to nieuchronnie umieszcza si j nie w rodzinnym Bergisch Gladbach, lecz na Manhattanie. 76 Wilhdmiskie preludium 1890-1914 Statek bez steru m rodowisk i umacniaa je. I jeli ubolewa si wraz z Maxem Weberem nad brakiem woli wadzy i walorw przywdczych, to nie naley ka owego braku jedynie na karb Bismarckowskiego wychowania negatywnego czy sytuacji konstytucyjnej, lecz take i w pierwszym rzdzie warunkw rodowiskowych. W istocie rzeczy take ci, ktrzy pozostawali w opozycji i marzyli o rewolucji, po cichu zgadzali si na pastwo paternalistyczne, ktre gwarantowao bezwietrzn aur i nikogo nie wpdzao w tarapaty wystawiajc na prby przetrwania w zawierusze polityki narodowej i midzynarodowej. Partie odcite od wielkiej polityki, czy te uwolnione od jej brzemienia, tym skwapliwiej zajmoway si obron swoich partykularnych interesw oraz rzecz jasna polowaniem na urzdy i beneficja. Szczeglnie skuteczni okazywali si w tym konserwatyci, natomiast socjaldemokraci pozostawali poza nawiasem. W cisych lub rozbudowanych kontaktach z partiami rozwijay si te zwizki, energicznie organizujce mnstwo najrozmaitszych interesw. Byo to najzupeniej normalne. W pejzau spoeczestwa przemysowego mieszcz si zwizki zawodowe i stowarzyszenia przedsibiorcw, organizacje rolnikw, lekarzy itd. wedle reguy, e w splocie i walce interesw musi zgin kady, kto nie zdobdzie sobie posuchu i nie potrafi wywiera presji. Osobliwo Rzeszy stanowiy jednak zwizki czy stowarzyszenia, ktre usioway organizowa to, co poczytyway za niemieck misj mocarstwowoci". Zajmoway tym samym pole w znacznej mierze lece odogiem nie uprawiane przez partie i parlamenty. A poniewa nie ponosiy adnej odpowiedzialnoci, czyniy to nieodpowiedzialnie. Naley tu wymieni przede wszystkim skrajnie imperialistyczny, zaoony w 1891 r. przy wspudziale Alfreda Hugenberga i Carla Petersa Zwizek Wszechniemiecki z jego nieokieznan agitacj22; nastpnie Stowarzyszenie

Floty, ktre powstao w 1898 r., aby zabiega o niemieck przyszo, lec jakoby na wodzie"23. Miejsce 22 Z powodu swej rozpasanej agitacji Zwizek czsto popada w konflikt z rzdem. Charakterystycznym usprawiedliwieniem jest deklaracja uchwalona 21 lutego 1904 r. na posiedzeniu zarzdu:,, Zwizek nie by) parti z zasady opozycyjn ani w przeszoci, ani w przyszoci by nie zamierza. W ogle nie jest parti, lecz stoi ponad partiami [...]. Dotychczas zawsze najgorcej wspiera rzd, ilekro tylko ten w duchu de Zwizku postpowa [...] Stosunkiem idealnym midzy Zwizkiem Wszechniemieckim a rzdem byby taki, kiedy rzd wykorzystywaby dla swych celw nacisk Zwizku zarwno na partie w kraju, jak i na zagranic [...]. W wielu kwestiach, jako to kwestia floty, kwestia polska, rzd dzi na stanowisku stoi, ktrego Zwizek przed dziesiciu laty w najostrzejszej opozycji przeciw rzdowi broni [...]. Narodowi niemieckiemu ani zmysu wolnoci nie braknie, ani skonnoci do krytyki, ktr Zwizek Wszechniemiecki na poyteczne tory kieruje. Nard niemiecki cierpia z tej przyczyny, e partie z przyczyn taktycznych od lat wyrzekay si otwartej krytyki. Ale ponad taktyk trzeba stawia prawdziwo polityczn. Polityka realistyczna nie jest polityk, ktra tylko to realizowa pragnie, co niczyjego zgorszenia nie budzi. To, co koniecznym jest dla trwaego, zdrowego rozwoju, trzeba w razie potrzeby zdobywa i stanowi w boju. W tym duchu Zwizek Wszechniemiecki dopotd dziaa i tako na przyszo niechaj to bdzie dla jego dziaa drogowskazem" (Alldeutsche Blatter" 1904, nr 8). 23 Stowarzyszenie Floty lansowao artykuy prasowe, zamawiao i rozprowadzao broszury, zgaszao prelegentw wszystko to w celu propagowania budowy floty wojennej. Tirpitz, od 1897 r. sekretarz stanu 77 szczeglne zajmowa od 1893 r. Zwizek Gospodarzy Wiejskich, ktry z organizacji reprezentujcej interesy rolnicze bardzo szybko przerodzi si w bardzo nowoczesny pod wzgldem organizacyjnym instrument radykalnej demagogii prawicowej24. BUDOWA FLOTY WOJENNEJ: SEN O POTDZE WIATOWEJ Polityczne przywdztwo w Niemczech wilhelmiskich mona scharakteryzowa krtko: mocne w gbie, ale chimeryczne i opieszae w dziaaniu. Istnia wszelako jeden wyjtek, wielki zamys, ktry jako marzenie, a zarazem przedsiwzicie techniczne mia w przyszoci uczyni z Niemiec mocarstwo wiatowe: budowa floty wojennej. A dlaczeg by nie? W sam por ukazao si epokowe dzieo Amerykanina Alfreda Thayera Mahana o wpywie potgi morskiej na histori25. Jego doktryn mona byo streci w piciu sowach: mocarstwo wiatowe to mocarstwo morskie. Trafiao to w nerw czasu, zwaszcza w Niemczech. Wilhelm II okaza si reprezentantem swojej epoki rwnie pod tym wzgldem, e wystpi jako pierwszy w narodzie pogromca oceanw, najgorliwszy mecenas narodowej marynarki. W 1897 r. mianowa sekretarzem stanu w Urzdzie Marynarki Rzeszy czowieka, ktry mia si okaza wybitnym organizatorem budowy floty: Alfreda Tirpitza. Wraz z projektami ustaw o flocie z 1898 i 1900 r. rozpocza si na serio realizacja marzenia, ktra nabierajc coraz wikszego rozmachu doprowadzia wreszcie do wojny26. Eksperymentowanie z niewiadomym zaczo si zreszt take na polu propagandy. Susznie powiedziano, e Tirpitz z: w odnonym resorcie, czowiek, ktry zaoy w Urzdzie Marynarki Rzeszy wasne biuro wywiadowcze, wspiera Stowarzyszenie Floty nie mniej dyskretnie ni zainteresowany przemys. Natomiast z upodobaniem wykorzystywano ponadpartyjnych" autorw i prelegentw, na przykad profesorw, ktrzy licznie proponowali swoje usugi. Patrz na ten temat: Wolfgang Marienfeld, Wissenschaft und SMachtflottenbau in Deutschland 1897-1906, dodatek nr 2 do MarineRundschau", Berlin, Frankfurt a. M. 1957; Wilhelm Deist, Floitenpolitik und Flottenpropaganda. Das Nachrichtenbureau des Reichsmaneamtes 1897-1914, Stuttgart 1976. Nie stracia na aktualnoci Eckarta Kehra Schlachtflottenbau und Parteipolitik 1894-1901, Berlin 1930. 24 Patrz: Hans-Jiirgen Puh\e,Agrarische Interessenpolitik und preufiischer Konservatismus im wilhelmi-nischen Reich 1893-1914, Hannover 1967; tene, Von der Agrarkrise zum Prafaschismus, Wiesbaden 1972; Jens Flemming, Landwirtschaftliche Interessen und Demokratie. Ldndliche

Gesellschaft, Agrarverbande und Staat 1890-1925, Bonn 1978. 25 Mahan, The Influence of Sea Power upon History, 1660-1783, Boston 1890. Wkrtce pojawiy si dalsze wane dziea; patrz Mahan, Der Einfluft der Seemacht aufdie Geschichte 1660-1812, opracowanie pod redakcj Gustava-Adolfa Woltera, Herford 1967. Pierwszy przekad zosta zamwiony przez Urzd Marynarki Rzeszy Tirpitza, ktry w ramach kampanii na rzecz ustawy o flocie (1898) rozprowadzi co najmniej 2000 egzemplarzy. 26 Spord bogatej literatury wymiemy jako dzieo podstawowe Volkera R. Berghahna Der Tirpitz-plan. Genesis und Verfall einer innenpolitischen Krisenstrategie unter Wilhelm I, Dusseldorf 1971; o rozwoju floty do 1914 r. rocznik Taschenbuch der Kriegsflotten" 1914, Bruno Weyer (red.), reprint: Munchen 1978; pouczajc autorelacj Alfreda von Tirpitza, Erinnerungen, Leipzig 1920, a dla porwnania Lothara Persiu-saD/e Tirpitz-Legende, Berlin 1918. Wilhdmiskie preludium 1890-1914 nieodpart si przekonywania torowa drog nowej ideologii. Jego ton i styl przejmoway setki dziennikarzy i uczonych, parlamentarzystw i dyplomatw w tysicach artykuw prasowych, broszur, rozpraw, wykadw i przemwie. Bito w narodowy bben; nard niemiecki moc wasnej woli mia wywalczy sobie miejsce pod socem, samodzielnie mia podj decyzj o wyniesieniu kwestii budowy floty ponad partie, klasy i stany, aby w ten sposb wywrze nacisk na Reichstag. Zarazem propaganda Tirpitza nie bya: kulminacyjn faz kocow owej polityki XIX wieku, ktra znaa ju t metod wpywania na nard przez wzmoon aktywno agitacyjn rzdw. Raczej pocztkiem nowego; trzeba j traktowa jako moment startu ery nowoczesnej propagandy, ktra najwysz doskonao osigna potem w wieku XX i w ktrej, gwoli wspierania i legitymizowania polityki rzdowej, pastwo wszechstronnie i bezustannie oddziaywao na masy, aby je pozyska, zdoby, sfanatyzowa a jednoczenie cay proces przedstawiano tak, jakby to ju istniejca wczeniej opinia narodowa domagaa si takiej dziaalnoci rzdu, jakby niepowstrzyman si napdow tej dziaalnoci bya wola mas27. Oczywicie, jeli spojrze wstecz, o wtpliwociach chyba nie moe by mowy: w tamtym marzeniu o potdze wiatowej tkwiy zalki katastrofy. Sebastian Haffner mwi o miertelnym grzechu" Rzeszy Niemieckiej28, a Michael Stiir-mer pyta gorzko: Gdzie podzia si w zdrowy instynkt przeycia, ktry skazaby rozsnuwane przez ideologw floty mrzonki o wszechpotdze na mierteln mieszno? Gdzie trzewa, rachunkowa natura przemysu, ktry robi interesy na caym wiecie, a mimo to pad ofiar heroicznych majacze o boju ostatnim? Niemcy stay si hal fabryczn wiata. Ale niemieckie elity, zamiast uprawia polityk realistyczn, niy o polityce wiatowej, o ekspansji kolonialnej i budowie floty, a gdyby to wszystko miao prowadzi donikd, wtedy niech si zawali hala fabryczna niczym reprezentacyjna komnata krla Hunw, ktra pogrzebaa pod gruzami ostatnich Nibelungw. atawistyczny majak w wiecie biur konstrukcyjnych29. Pewne bowiem byo tylko to, e budowa floty wojennej godzia wycznie w Wielk Brytani, a zatem stanowia dla mocarstwa morskiego wyzwanie do pojedynku na mier i ycie. Ju w projekcie z 1900 r. mwi si, e flota musi by tak silna, iby wojna nawet dla najpotniejszego na morzu przeciwnika wizaa si z takimi niebezpieczestwami, e jego wasna pozycja mocarstwowa stanie pod znakiem zapytania"30. Tirpitz wynalaz na to porczne okrelenie flota ryzyka", czyli co w rodzaju doktryny odstraszania: Anglia nie zaryzykuje wojny, jeli bdzie si obawia utraty swego wiatowego prestiu. Ale 27 Jiirg Meyer, Die Propaganda derdeutschen Flottenbewegung, 1897-1900, Bern 1967, s. 137 i 26. 28 Haffner, Die sieben Todsunden des deutschen Reiches, Bergisch Gladbach 1981. 29 Michael Stiirmer, Das ruhelose Reich, wyd. II, Berlin 1983, s. 320. 311 Cyt. za Berghahn, Der Tirpitzplan..., s. 224. Statek bez steru 79 by to tylko kamufla: Tirpitz konsekwentnie dy do wasnego celu, czyli rozstrzygajcej bitwy gdzie midzy Helgolandem a ujciem Tamizy by uy wyrae technicznych: z najwikszym

wykorzystaniem mocy uderzeniowej i siy pozycyjnej okrtw liniowych, przy jednoczesnym zmniejszeniu prdkoci i zasigu raenia3'. Jeli natomiast stale podkrelano, e wielki nard handlowy potrzebuje floty dla ochrony swoich szlakw morskich, to trzeba byo budowa co zupenie innego: mae jednostki do ochrony wybrzea, a oprcz nich szybkie krowniki o duym zasigu dziaania. Za kamuflaem wszelako krya si iluzja, fatalnie bdny wniosek. Communications dominate war, wszystko zaley od linii zaopatrzenia mona byo przeczyta u Mahana i dobrze to sobie zakarbowa32. W wojnie morskiej celem jest nie jeden heroiczny bj, ktry zostanie rozstrzygnity w cigu godzin lub dni, lecz zabezpieczenie wasnych i blokada nieprzyjacielskich drg cznoci dziaania, ktre przynosz skutek dopiero po miesicach lub latach. Dlatego wojna morska wymaga operowania cakiem innymi pojciami ni wojna ldowa innymi kategoriami nie tylko przestrzeni, lecz take i przede wszystkim czasu33. Anglia wcale nie musiaa podejmowa owego boju; wystarczyo, e z dala od niemieckiego wybrzea wytyczy linie blokady i bez ryzyka je zabezpieczy co zreszt w czasie wojny konsekwentnie czynia. W ten sposb Grand Fleet precyzyjnie wypenia swoje zadanie, podczas gdy niemiecka flota penomorska" rdzewiaa, tkwic bezuytecznie w miejscach stacjonowania. Nazywajc rzecz po imieniu: Tirpitz nie rozumia morza; jego marzenie byo na miar drylu pruskich pukw gwardyjskich w Dberitz albo na poligonie w Tempelhof, ale nie mogo utrzyma si na wodzie. Wkrtce zreszt byo ju wida, e Anglia przyjmuje wyzwanie; admira John Fisher, od 1945 r. Pierwszy Lord Marynarki, nie ustpowa Tirpitzowi pod wzgldem energii, wiedzia za to z brytyjskiego dowiadczenia, co jest si na morzu34. 31 Berghahn powiada trafnie: Dla Tirpitza wszystko sprowadzao si do jednej akcji militarnej, "rozstrzygajcej bitwy morskiej zakoczonej zwycistwem lub klska. Wszystko przedtem i wszystko potem zaleao od rozpoczcia i zakoczenia tego spotkania. Alternatywy nie byo" (tame, s. 185). 32 Alfred Thayer Mahan, Naval Strategy, compared and contrasted with the principles of military operations on land, Boston 1891, s. 166. 33 I to w podwjnym sensie, osobliwie sprzecznym wewntrznie: o ile bitwa ldowa trwa wiele dni, a czasem tygodni, tak e wzgldna powolno ruchw pozostawia dowdcom do duo czasu na podejmowanie decyzji, o tyle dynamika starcia na morzu daje im na to sekundy czy co najwyej minuty. 2 drugiej strony kampania ldowa moe osign cel w cigu tygodni, gdy tymczasem batalia morska finalizuje si duo wolniej. Dlatego te twierdzenie z czasu I wojny wiatowej, e kontrblokada w postaci totalnej wojny podwodnej powali Angli w cigu szeciu miesicy", powinno byo budzi nieufno ju choby z uwagi na zbyt krtki termin, w jakim by to miao nastpi. 34 O angielskim udziale w wycigu zbroje z Niemcami po objciu urzdu Pierwszego Lorda Marynarki przez Fishera: Arthur Jacob Marder, From the Dreadnought to Scapa Flow, 1.1: The Road to War 1904--1914, London 1961. 80 Wilhelmlskie preludium 1890-1914 Statek bez steru Z pewnoci usytuowana w rodku Europy Rzesza Niemiecka wci stawaa wobec rnych zagroe. Stale musiaa liczy si z moliwoci wielkiej wojny ldowej, w krytycznym przypadku z Francj i Rosj jednoczenie. Na to jednak miaa swoj potn, sprawdzon w bojach armi, widoki za na zwycistwo w wojnie ldowej bynajmniej nie przedstawiay si le. Jednego tylko naleao unika pod kar utraty ycia: robienia sobie dodatkowego wroga z pierwszej potgi morskiej. Tymczasem taki wanie by skutek roje o osigniciu wiatowego znaczenia, ucielenionych w budowie floty wojennej. Im gbiej wnika si w kontekst sytuacji, tym natarczywiej cinie si na usta pytanie o siy sprawcze nieszczcia. Naturalnie w gr wchodziy ywotne interesy przedsibiorstw, od stoczni poczynajc, a na stalowniach i zakadach zbrojeniowych takich jak Krupp koczc35. Jednak odwoywanie si do tych interesw jako jedyny argument jest niewystarczajce, rzecz dotyczya

bowiem tylko wskiego wycinka caej gospodarki. Nikomu wicej nie mogo zalee na wyzywaniu Anglii ani stanowi redniemu, ani wielkim, ekspansywnym firmom chemicznym, przemysowi elektrotechnicznemu czy jakiemukolwiek innemu. W hanzeatyckich biurach wiedziano zreszt swoje czowiek taki jak Albert Ballin, dyrektor generalny HAPAG, jednej z najwaniejszych w wiecie spek okrtowych, mwi wprost, e dla bezpieczestwa przewozw morskich oraz handlu wiatowego porozumienie z Angli jest waniejsze ni budowa floty. Jak wic wpisuj si w ten obraz staropruskie interesy szlachty zza wschodniego brzegu aby, interesy armii i biurokracji, czyli si, ktrym wszak zawsze przypisywano nadzwyczajne wpywy? Jeli za mowa o interesach, trzeba unika wulgarnie marksistowskiej argumentacji i powiedzie inaczej: w budowie floty wojennej odzwierciedlaj si i znajduj ujcie sny spychane dotd w podwiadomo, samorzutnie zoone w ofierze uksztatowanemu przez Prusy pastwu, sny o potdze mieszczaskiego spoeczestwa wilhelmiskiego. Z tych snw bierze si zachwyt dla marynarki, o ktrym wiadczy nawet niedzielna moda dziecica. 35 Interesy te uwidaczniaj si cho w problematycznym uoglnieniu w licie, jaki 3.12.1901 r. wystosowa do Tirpitza prezes Niemieckiego Stowarzyszenia Floty, Otto ksi zu SalmHorstmar: Jegomocie rozmaitych orientacji partyjnych upraszali mnie o wszczcie dziaa w tym kierunku idcych, aby skoni Reichstag do skierowania pod adresem rzdu proby, iby ten, w obliczu zej koniunktury i niekorzystnego stanu interesw handlu i przemyski, tudzie z t ym zwizanego bezrobocia wielu tysicy robotnikw, spowodowa w moliwie przyspieszonym tempie rozoon na duszy okres budow okrtw wojennych. Gdyby budowa okrtw w ostatnim projekcie marynarki przewidzianych tak przyspieszona zostaa, jak tylko moliwoci stoczni niemieckich na to pozwalaj, wiele gazi przemysu otrzymaoby nowe zamwienia, przez co nie tylko one same na powierzchni by si utrzymay, lecz take stan taki osign by mogy, eby robotnikom da zajcie, a ju zwolnionych znw do pracy przyj. Jednym z najwaniejszych czynnikw, ktre si tu ujawniaj, byby wszelako ten, e za przyczyn zamwie na nowe okrty wojenne i wywoane tym oywienie handlu i przemysu odpowiednie kursy giedowe by wzrosy, a wiele wartoci uratowa i konsolidacj rynku osign by mona" (cyt. za Eckart Kehr, Der Primal der Innenpolitik, Hans--Ulrich Wehler [red.], Berlin 1965, s. 146 n). 81 Mimo dugiej linii brzegowej nad Batykiem, a take od czasw Fryderyka Wielkiego wschodniofryzyjskich posiadoci nad Morzem Pnocnym Bran-denburgia-Prusy pozostaa prawie wycznie, jeli abstrahowa od epizodu wychowanego po niderlandzku Wielkiego Elektora, potg ldow. Tylko armia moga bowiem utrzyma spjno rozdartego wewntrznie tworu pastwowego oraz zapewni mu bezpieczestwo w przeomowym okresie wojny siedmioletniej oraz w latach 1813-1815 majc notabene za sojusznika Angli. W ambicjach morskich uwidacznia si przeto co zgoa niepruskiego czy wrcz antypruskiego, co nowo- i narodowoniemieckiego; jest wielce znamienne, e ju parlament z kocioa Pawa w 1848 r. bezzwocznie przystpi do budowy flory. Konstytucyjnie marynarka bya, by tak rzec, bezporednim instrumentem Rzeszy podlegaa cesarzowi, a nie krlowi pruskiemu, i dlatego nie znalaza si w sferze wpyww tradycji pruskich. Nie bya ju wizytwk okrelonego rodowiska, lecz narzdziem w rkach narodu. Mieszczascy synowie, przeistaczajc si w oficerw marynarki, mogli wreszcie porobi kariery i zyska na znaczeniu, ktrego nie przymiewa ju i nie tumi presti szlachty36. Marynarka bya ponadto symbolem specyficznej nowoczesnoci. O ile szlachta kochaa bogat w tradycje, cho w epoce karabinw wielostrzaowych i maszynowych niezbyt ju przydatn kawaleri, o ile uwaaa, e rotmistrz" brzmi w gruncie rzeczy lepiej ni kapitan", a na artylerzystw czy saperw patrzya nieco z gry, o tyle flota jawia si jako nowoczesna inynieria, jako koncentracja siy maszyn: nic nostalgicznego, lecz przeciwnie przyszo oparta na przemocy37. Upatrzono sobie Angli, a braa si ta osobliwa fiksacja std, e oznaczaa wanie zdecydowane wyjcie poza krg tradycji pruskich, nawet poza kontynentalny nimb Sedanu". Pokona wyspiarskie pastwo jego wasn broni, na jego polu bitwy, znaczyoby tyle, co przej po nim

mocarstwow sukcesj. Bo Anglia jawia si jako ucielenienie skomponowanej w rwnych proporcjach z elementw arystokratycznych i mieszczaskich pewnoci siebie oraz poczucia siy, ktre budziy podziw i zawi, mio i nienawi jednoczenie. Brzmi to rzeczywicie wyjtkowo irracjonalnie. Ale o to wanie chodzi: nie o suchy rachunek, bilans zyskw i strat, lecz o ukazanie uroje, obdu. By moe w tym miejscu nie od rzeczy byoby przypomnie wydarzenie, ktre 36 Na temat korpusu oficerskiego w marynarce patrz Holger H. Herwig, The German Naval Officer Corps. A social and political history 1890-1918, London 1973. 37 Jak powiedzia w 1919 r., patrzc wstecz, Henryk Mann, mieszczastwo w Rzeszy cechowa niesychany, niespotykany gdzie indziej kult przemocy, metafizyczna pewno, e decydujcego rozwizania spraw ludzkich, bezdusznej ludzkiej maszynerii, dokonaj tylko armaty, e maszyny przemysu narodowego osign swj ostateczny sukces dziki maszynom wojskowym, a bilans kocowy triumfujcej gospodarki bdzie dzieem wojny [...]. Wszechniemiecko wyrosa na flocie, owych maszynach o mieszczaskim rodowodzie do produkcji potgi wiatowej*. Wszechniemiecko bya podem stosunku mieszczanina do przemocy" (Macht undMensch. Essays, Frankfurt a. M. 1989, s. 184 n). 82 Wilhelmiskie preludium 1890-1914 Statek bez steru 83 wstrzsno cesarsk despoti bardziej ni jakiekolwiek inne: afer Daily Telegraph" z jesieni 1908 r. W swoich wypowiedziach na temat stosunkw nie-miecko-brytyjskich, ktre opublikowaa brytyjska gazeta, Wilhelm II chepi si i by niezrczny jak zwykle, ale w istocie wytacza przeciw Anglikom zarzut, e bzikuj jak koty w marcu", bo nie odwzajemniaj jego przyjani, ba, wrcz mioci, jak ich darzy w przeciwiestwie do wikszoci wasnych rodakw. Do Najjaniejszej Nietaktownoci dawno ju przywyknito, tote wywoane wywiadem oburzenie mona wyjani jedynie przyjmujc, e cesarz dopuci si podwjnej zdrady": po pierwsze zasugerowa, e Niemcy myl inaczej ni on, a po drugie zasygnalizowa wobec rywala zza Morza Pnocnego ow przepastn ambiwalencj uczu nie mona byo jej ujawni nie demaskujc jako iluzji tego, co w istocie oznacza. Opisujc ten sam stan rzeczy inaczej, mona powiedzie, e budowa floty wojennej bya w gruncie rzeczy wymierzona nie w Angli realn, lecz symboliczn. Agresywny zwrot na zewntrz zrodzi si z poczucia kryzysu wewntrznego, podziwu godzien sukces techniczny wyrs z lku przed niedotrzymaniem kroku. To wanie czynio cay proces tak irracjonalnym i wywoao bezgraniczne oburzenie, kiedy w 1914 r. Anglia rzeczywista perfidny Albion" przystpia do wojny. Doprawdy skomplikowana, a przecie wyrazista i jednoznaczna zaleno: ambiwalencja uczu dotyczya gwnie starego, pruskiego, junkierskiego" pastwa; mieszczastwo podporzdkowujc si od chwili utworzenia Rzeszy jego przemonej wadzy, skazao si zarazem gdzie w gbi podwiadomoci na pogard wobec samego siebie, ktrej upyw czasu bynajmniej nie agodzi, a raczej j zaostrza. Wraz z wilhelmiskim postpem uwidaczniaa si bowiem z coraz wiksz jaskrawoci dysproporcja midzy si gospodarcz, ktr rozporzdzano, a bezsilnoci polityczn, ktra sprawiaa, e dawano sob rozporzdza. Prba zapewnienia sobie instrumentu oraz poczucia siy w postaci floty wojennej i spleciona z nienawici mio do Anglii tkwiy korzeniami wanie we wasnym rozdarciu midzy mioci a nienawici do niemieckiego generaa dr. von Staata". Ten splot mioci i nienawici odciska si nawet na kwestiach technicznych; pozwala te wyjani to, czego inaczej wyjani nie sposb: jeli Tirpitz budowa flot nie tak, by sprostaa wymogom morza, lecz raczej na ksztat gwardyjskiego puku piechoty, wskazuje to na sedno owej fiksacji, na rda poczucia niemocy i mocarstwowych roje, z ktrych wyniko nieszczcie. Poza tym Wilhelm II raz jeszcze jawi si jako czowiek swojej epoki. Jego niestao, pynca z niepewnoci przesadna zuchowato sposobu bycia, nawet mania strojenia si to nie tylko defekty monarszej osobowoci, lecz take cechy sytuacji: z jednej strony, cesarz z caym swym euforycznym stosunkiem do postpu i marynarki jest monarch na wskro mieszczaskim;

ucielenia mieszczaski nard, ktry wanie wydostaje si z cienia prawd mwic, wcale nie obcych mocarstw, lecz wasnego, uksztatowanego przez Prusy pastwa paternalistycznego ku swemu miejscu pod socem"38; z drugiej strony, cesarstwo wywodzi si z krlewsko-pruskiej krwi i elaza" i nie moe si zaprze swego pochodzenia, nie podcinajc wasnych korzeni. Ju na samym skraju przepaci pojawia si by moe jeszcze jedna szansa zapobieenia nieszczciu. W lutym 1912 r. brytyjski minister wojny, lord Halda-ne, przyby do Berlina z ofert politycznego porozumienia za cen ograniczenia niemieckich zbroje na morzu. Misja spalia na panewce w rezultacie sprzeciwu Tirpitza i wszystkich si reprezentowanych przez wielkiego admiraa. O rym, co jeszcze si zdarzyo, dokd zmierza duch czy moe upir epoki, Haldane opowiedzia hrabiemu Kesslerowi: Kiedy przebywa [Haldane] w Berlinie, by negocjowa ugod w sprawie marynarki, mieszka jako go cesarza w zamku, a monarcha stara si uczci go na wszelkie sposoby. Miedzy innymi odda do jego dyspozycji ekwipa dworski. Haldane, ktry by urodzonym filozofem, a jako student w Getyndze uchodzi za ulubieca wielkiego filozofa Lotzego, i ktry wielk cz ycia badaniu i przekadom dzie Hegla w Anglii powici, pojecha pewnego dnia na Cmentarz Inwalidw, iby grobowce Hegla i Fichtego odwiedzi. Znalaz je w niejakim zaniedbaniu i ubolewa nad tym wieczorem, przy biesiadnym stole. Na to cesarz odpar ostrym tonem, cho z umiechem: Tak, w moim krlestwie dla takich typw jak Hegel i Fichte miejsca nie ma..39 Wadztwo inynierii, sia maszyn zamiast filozofii: kilka lat pniej Oswald Spengler przyzywa upiora czasu, woajc do modziey: Jeli [...] ludzie nowej generacji zwrc si ku technice zamiast ku liryce, ku marynarce zamiast ku malarstwu, ku polityce zamiast ku krytyce poznania, to uczyni wedle mego yczenia, a niczego lepszego yczy im nie mona". Wtedy jednak katastrof dawno ju mona byo przewidzie; sowa te pochodz ze wstpu do Upadku Zachodu40. 38 Nie wnikajc w tragedi rozdarcia, Henryk Mann gorzko opisywa t jedn stron roli cesarza: I pdzi przez kraj cay, mieszczaski cesarz, w kufrach siedemdziesit mundurw, i popycha swego poddanego do jeszcze wikszego starania [...]. Czymkolwiek si zajmowa, czego akurat dokazywa i co rozkazywa: sukces! sukces, najwysza cnota obywatelska! Chcie zrozumie wszystko, ale niczego naprawd nie umie i nie kocha, wszdzie bywa i zaraz wraca, do niczego si nie przywizywa, by zmiennym i nierzeczowym, a zgroza ogarnia, by pozorem, sceniczn mask a tam, gdzie miejsce serca, nic nie mie, tylko uwielbienie dla sukcesu czy to artystw, ktrzy si przebili, czy amerykaskich miliarderw, bezwzgldne uwielbienie kadego sukcesu wyraajcego si w pienidzach: tak nie inaczej musia wyglda czowiek, ktry w takim pastwie by norm, a wszyscy patrzc na czuli si wywyszeni. Taki nie inny by rzeczywicie. Darzony przez swoich podziwem, jakim rzadko czowiecza mio wasna darzya sam siebie. By ich bokiem "(tame, s. 188). 39 Harry graf Kessler, Curriculum vitae, w: Gesichter und Zeiten. Erinnerungen, Frankfurt a. M. 1988, s. 325. 40 Oswald Spengler, Der Untergang des Abendlandes, wstp do t. l, Wien 1918, cyt. za wyd. Minchen 1923, s. 56. Cz druga NIEMIECKI DRAMAT 1914-1945 Rozdzia czwarty WOJNA EUFORIA: DROGI I BEZDROA Czowiek w tym nadzieje pokada, w to wierzy, czego chce. Przemona wikszo narodu od dawna ju miaa dosy stanu cigej niepewnoci; byo a nadto zrozumiae, e nie wierzono w pokojowe zaatwienie konfliktu austriacko-serbskiego, z nadziej wypatrywano za to ostatecznego rozstrzygnicia [...]. Bj roku 1914 nie zosta masom narzucony, lecz, Bg wiadkiem: pragn go cay nard [...]. Mnie samemu wczesne godziny zdaway si wybawieniem z przykrych dozna modoci. A i dzi wyznaj bez wstydu, e w obezwadniajcym zachwycie padem na kolana i z najszczerszego serca niebiosom dzikowaem za ten dar szczcia, i dane mi byo y w owym czasie.

Wojna i euforia i ten gos nieznajomego jeszcze wtedy osobnika1, ktry przemawia jeli nie za wszystkich, to z pewnoci w imieniu przemonej wikszoci! Kiedy ogoszono powszechn mobilizacj, zgromadzony przed zamkiem w Berlinie tum spontanicznie odpiewa chora Dzikujcie wszyscy Panu... Wilhelm II przemwi z balkonu zamkowego i rzuci elektryzujce haso: Jeli ma doj do wojny, to koniec z partyjnymi podziaami jestemy ju tylko niemieckimi brami". Wedle relacji prasowej sowa cesarza wzbudziy aplauz, jakiego Berlin chyba jeszcze nie widzia. Zachwycony tum znw zaintonowa pieni patriotyczne"2. Niebawem Wilhelm II wyrazi t sam myl w hale, ktre nabrao rozgosu: Nie znam ju adnych partii. Znam tylko Niemcw". Tak byo nie tylko w Berlinie, nie tylko w Niemczech: Europa pograa si w wojnie i w szale euforii. Pieni, zy nie przeraenia, lecz patriotycznego 1 Adolf Hitler, Mein Kampf, 190./194., Munchen 1936, s. 176 i 177. 2 Reden des Kaisers, Ernst Johann (red.), Munchen 1966, s. 125 n; depesza wasna gazety Frankfurter Zeitung" z dnia l sierpnia 1914 r. T sam myl innymi sowami wyrazi cesarz w uzupenieniu mowy tronowej wygoszonej 2 sierpnia. Niemiecki dramat 1914-1945 wzruszenia; wszdzie kwiaty i brzozowe gazki; na wagonach zdajcych w stron frontu zuchowate hasa: Hajda na Pary, wierzbi mnie czubek szabli!" Kocioy bogosawiy or, motto ich wojennego kazania brzmiao: Bg z nami"3. Literaci nie zostawali w tyle, dni krwi poeci stroili liry. To, co jeszcze wczoraj uchodzio za wane, dzi ju si nie liczyo. Rainer Maria Rilke, wraliwy przyjaciel Francji i Rosji, pisa: Szczcie moje, e widz przejtych. Dawno ju spektakl ten przesta by dla nas prawd, a zmylony obraz nie porusza do gbi. Najdrosi, oto czas przemawia niczym jasnowidz, lepo, w duchu prastarym. Suchajcie. Jeszczecie tego nie syszeli. Teraz wy drzewa, ktre mocarny przestwr wypenia szumem, goniej i goniej: na te paskie lata rzuca si z furi, ojcw uczuciem wiedziony, wielkimi czynami, ze szczytw 3 Patrz Wilhelm Pressel, Die Kriegspredigt 1914-1918 in der evangelischen Kirche Deutschlands, Gttin-gen 1967 [zawoanie Bg z nami" jest powszechnie znane w brzmieniu oryginalnym Gott mit uns przyp. red.]. Bezgranicznie bluniercze nastawienie znajduje wyraz w wierszu Ojcze nasz 1914 Mirko Jelusischa: Ojcze nasz, ktry jest w niebie, w boju, we krwi, w nagej potrzebie unosim palce, gotowi przysic: nie z naszej winy gore miast tysic! wi si imi Twoje, gdzie pokj nam nie da go wiat! Wok: nienawici zdroje pyszni si jak trujcy kwiat. To walka, by umrze lub y! Krlestwo Twoje, przyjd, Twa blisko to nasza ostoja, Ty prawo przed faszem chro! I bd wola Twoja, ,. t niech wiedz gusi i niemi: " jest jeszcze karzca do! !? Jak w niebie, tak i na ziemi! Wejrzyj na groz, co ogarnia kraj, , chleba nam powszedniego daj

i daj odwag, bymy mogli trwa, gdy wok ju jeno ruiny, I ufno w Twe aski zechciej nam da, i odpu nam nasze winy, jeli sumienie w nas nieczyste, jako i my winowajcom naszym: wszak walczym o ziemie ojczyste, gdzie mier niesie ogie wray! I nie wd nas na pokuszenie, by nasze wojska zmieniy si w hordy, a nad surowe czynw sdzenie wolay poog i mordy, Wojna wysokich bohaterstwa, ktre wkrtce si roziskrz wieym niegiem waszej chway radosnej, czyciej, bliej... Ptora miliona wierszy wojennych spyno podobno w sierpniu 1914 r. z niemieckich pir: swoisty rekord produkcji. A ile, czy raczej: jak niewiele byo pord nich takich, ktre sprzeciwiay si zu?4 Kiedy czowiek spoglda wstecz, na groz przesiknitego krwi stulecia, to, co si wtedy dziao, wydaje mu si potwornoci w gruncie rzeczy kompletnie niezrozumia nawet jeli ma na podordziu wyjanienia i to w niemaym wyborze. Pierwsze z nich mwi, e narody o wojnie, w ktrej wir rzucay si z pieni na ustach, wiedziay rwnie mao jak mowie stanu i generaowie. Poszy w niepami zablinione ju rany, ofiary, zostao tylko opromienione blaskiem legendy wspomnienie szybkich rozpraw, choby z 1866 i 1870 r. Jedna jedyna bitwa Kniggratz [chodzi o bitw pod Sadow A. K.] czy Sedan okalecz ode zego zbaw nas, Boe! Jedno Twe sowo zo przemoe, bo Twoje jest krlestwo! Daj tedy serca moc i mstwo, i si, co karki zmienia w spi, dopki w doni miecza krzy. Daj nam zwycistwo i pask cze; ; idziemy w bj, ycie czy mier, ,* my z przenajwitszym Panem <f " Amen. (W: Kriegsgedichte fur Feldgrau und Maneblau, Berlin b.d.; patrz take: Deutschland, Deutschland. Politische Gedichte vom Vormdrz bis ur Gegenwart, Helmut Lamprecht [red.], Bremen 1969, s. 276 n). 4 Co si tyczy owego ptora miliona patrz: Klaus Vondung, Deutsche Apokafypse 1914, w: Das wilhelmi-nische Bildungsbiirgertum. ur Sozialgeschichte seiner Ideen, Klaus Vondung (red.), Gottingen 1976, s. 154. Por. take Die Dichter und der Krieg. Deutsche Lyrik 1914-1918, Thomas Anz, Joseph Vogl (red.), Munchen, Wien 1982. Nieco szerzej ujmuj zagadnienie: Eckart Koester, Literatur und Weltkriegsideologie. Positionen und Begrundungszusammenhange des publizistischen Engagements deutscher Schriftsteller im Ersten Weltkrieg, Kron-berg/Ts. 1977; Hans Weigel, Walter Lukan, Max D. Peyfuss, Jeder Schufi ein Ruft jeder Stofi ein Franzos. Literarische und graphische Kriegspropaganda in Deutschland und sterreich 1914-1918, Wien 1983. Jako kontrprzykad niechaj posuy wiersz Die Wortemacherdes Krieges (Wojenni gadacze) Franza Werfla: O czasy! Ju twierdza ducha lega w ruinie i przekuwa firmament jak strzelisty jk. A w rynsztokach wiwaty robactwa, co pynie, bo wypezo na wolno za szpar, piwnic, wnk. To jedno, ku czemumy wszyscy yli spoem, braterstwo w gibi w nas i t witeczn wi, chobymy przed tysicem niebios bili czoem, zmiady dzi niechybnie zarazy szczurzej pi. Bekoc durniw hordy, nuworysze chrypi, mskoci patrzc tam, gdzie jeno jelit tre. Cho tylko

tuste baby ku nim okiem ypi, Pry si o brzasku w medale zbrojna pier. 90 Niemiecki dramat 1914-1945 zywaa si zawsze momentem kulminacyjnym i ju po kilku tygodniach przynosia rozstrzygnicie. Tote nie byo planw obliczonych na dugie zmagania; sdzono, e niebawem gdy opadn jesienne licie, a najpniej okoo Boego Narodzenia wrc do domu strojni w wiey laur, godni sawy przodkw bohaterowie. A polegych bdzie akurat tylu, by stowarzyszenie kombatantw mogo corocznie urzdza uroczyste obchody5. Do tego doszo prawdopodobnie spowszednienie dugo trwajcego pokoju. dza przygd, ch poddania si yciowej prbie stanowiy przeciwwag dla banalnoci pokojowej codziennoci, utraty sensu w warunkach wysoce skomplikowanej cywilizacji, wyranie zdominowanej przez czysty materializm, konkurencj i denie do dobrobytu. Motywacj t opisa Ernst Junger: Zbyt jestemy rozgazieni; soki nie docieraj ju do zakocze. Tylko gdy bezporedni impuls roziskrzy si w nas niczym byskawica, stajemy si znw proci i wypeniamy si: dotyczy to zarwno jednostki, jak i sumy jednostek, narodu. W tacu na cienkim ostrzu midzy bytem i niebytem objawia si czowiek prawdziwy, to, co byo w nim rozkruszone, stapia si znw w kilka pierwotnych popdw o wielkiej mocy. Caa rnorodno form zyskuje jednolity sens, prosty sens walki.6. Jiinger nie mwi zreszt o wojnie jeszcze nie znanej, lecz wypowiada si jako mody, wielokrotnie ranny i odznaczony najwyszymi orderami oficer frontowy. Wreszcie miao swoj wag take i to, e wojna speniaa pewn funkcj wewntrzpolityczn nie tylko przecie w Niemczech. Imperium carskim mocno wstrzsna rewolucja 1905 r.; konflikt midzy starym systemem panowania a nowymi, prcymi do wadzy siami, midzy bogactwem a masow ndz, jtrzy si nadal. Sukces wojenny dawa nadziej, a nawet widoki na umocnienie rozchybotanej wadzy. Podobnie w Austro-Wgrzech: mimo wszelkich prb ugody siy nacjonalizmu groziy rozsadzeniem czcigodnego pastwa wielu narodw. Tak oto wadzy w pacht gupota si oddaje, nienawi godna rzecz, wic bestia sobie drwi. Ach, smrd kamstwa straszliwy zawisn ponad krajem, tak gsty, e zabija nawet zapach krwi. Stara piewka! Niewinno musi si wykrwawi, podczas gdy bezwstyd mizdrzy sw spocon twarz. I nim gos fanfar na sd rozkae si stawi rozpacz tylko. To wszystko, co czowieku masz. (Franz Werfel, 1914, w: Einander, Miinchen 1923; patrz take: Deutschland, Deutschland,.., s. 281). 5 Liczba polegych Niemcw w trzech wojnach, 1864, 1866 i 1870/71, wyniosa ogem 33 351; patrz Gaston Bodart, Losses of Life in Modem Wars, Oxford 1916, s. 56, 61, 148. Monstrualne ofiary w epoce wojen wiatowych byy wic zaskoczeniem dla wszystkich. 6 Ernst Junger, DerKampfals inneres Erlebnis, Berlin 1922, s. 116. Wojna 91 Wydawao si, e przed Rzesz Bismarckowsk otwiera si wreszcie droga wyjcia z wewntrzpolitycznego zauka; sowa cesarza mwicego, e odtd nie ma dla niego ju adnych partii, s tylko Niemcy, byy bliskie sercu niemal wszystkich, take (albo zwaszcza) socjaldemokratw. Pomimo bowiem e w wyborach 1912 r. wybili si na najsilniejsz frakcj w Reichstagu, nadal uchodzili za nicponiw bez ojczyzny" i pozostawali zamknici w swoim getcie. Teraz dostrzegli szans wyrwania si z niego: oto najbiedniejsi synowie narodu" okazywali si te najwierniejsi". Co za tym idzie, socjalistyczna solidarno nie przeszkodzia w wojnie, lecz wanie o nacjonalizm, o solidarno narodw stajcych do walki rozbia si Druga Midzynarodwka. Trafnie chyba los soqaldemokratow opisa Henryk Mann: Na kongresach skadali swym obcym przyjacioom obietnic, e nigdy po bro nie sign, i zaiste nie uwiadamiali sobie, jak bardzo si myl. Mniemali susznie, e wszelkie ich interesy przemawiaj przeciw wojnie, i niesusznie, e dlatego do walki nie stan. Ich z emocji pyncy

nacjonalizm nie zna sam siebie. Robotnicy ywili go w tej samej mierze co mieszczanie: take oni wierzyli w prawo pici, take oni byli najzupeniej pewni, e sia jest tu wanie. Epoka nie podlega dzieleniu, epoka jest jednoci. Walki klasowe tocz si na powierzchni, w gbi wszyscy s zgodni7. W istocie: ta wojna dostarczya na to dowodu. W obozie konserwatywnych przeciwnikw chtnie wierzono, e zwycistwo opromieni stary ad nowym blaskiem i umocni go, tak jak na swj sposb uczyni to przedtem prusko-niemiecki triumf 1871 r. Oceniajc trzewo te kontrastujce ze sob oczekiwania mona przypuszcza, e chodzio o ucieczk przed konfliktem politycznym by moe przed polityk w ogle w wiat iluzji, ktre prdzej czy pniej musiay pierzchn. Ale euforia olepia. Historyk Hermann Oncken nazwa wprost to, co byo przedmiotem tak powszechnych oczekiwa: Wojna pomoga Niemcom przeskoczy t wewntrzn otcha, podrywajc ich do skoku gwatowniej, ni mg to uczyni dugi okres pokoju [...]. Wszyscymy przeyli t wielk chwil, gdy zuchwaa napa zjednoczya wszystkich Niemcw. Kiedy take socjaldemokracja gosem swoich przedstawicieli w Reichstagu, jzykiem wasnych organw prasowych i postaw milionw swoich czonkw daa do zrozumienia, e bez zastrzee i po msku staje w bojowym szyku, na wielu spyno bogie uczucie: oto teraz jestemy rzeczywicie sob, oto teraz wreszcie jestemy zjednoczonym narodem [...]. Na tym wszelako polega wielkie zadanie polityki wewntrznej, iby tego, co tak rycho osignite, co potrzeba chwili tak nieubaganie jednego dnia sprawia, nie zatraci znw w czasie bardziej jaowym, ale 7 HemchMann,KaisemichundRepublik, \9W,w:MachtundMensch. Essays Frankfurta M 1989 s. 182 n. 92 Niemiecki drarnat 1914-1945 Wojna 93 szlachetne siy, ktre marniay w nienaturalnej bezuytecznoci albo niszczyy si wzajem w zaartych bojach, wprzc teraz na dobre w naturalny organizm. Nie ma bowiem wewntrznego celu wojny, ktry byby waniejszy. Teraz idzie o to, iby ladem niemieckich plemion take niemieckie klasy na zawsze w jedn spoeczn i narodow wsplnot si zlay8. Naturalny organizm" i wsplnota": co kryo si waciwie za tymi gadkimi sformuowaniami? Jak konkretnie mia wyglda przyszy ad w Niemczech? O zwyciskiej wojnie jako ideale spoecznym" mwi wszak ju w 1911 roku teoretyk prawa pastwowego Erich Kaufmann. I stosunkowo trzewo wyjawia, co kryje si za ideaem: totalna mobilizacja w subie wadzy i walki o wadz. Na wojnie pastwo ujawnia swoj prawdziw istot, wojna jest ukoronowaniem jego dziaa, w jej blasku charakter pastwa rozkwita najpeniej. Tu musi ono dokaza, e powiodo mu si dzieo przebudzenia i skupienia wszystkich mocy, e najwysze wymagania, jakie stawia, rzeczywicie s speniane, tudzie e sprawie jego przetrwania w historii 1 wiata nie szczdzi si najwyszej ofiary [...]. Im owe wymagania i dokonania s wiksze, im ' gbiej i misterniej we wszelkie odgazienia na drzewie ycia wnikaj, tym bardziej wojna ; staje si rzeczywist prb prawomocnoci i sprawnoci caego pastwa9. MITY WOJNY Wojna i euforia: czy istnieje moliwo, by rzeczywicie zrozumie zwizek jednego z drugim? Czy dotychczasowe obiegowe wyjanienia jakkolwiek przekonujco by brzmiay s wystarczajce? W cigu kilku tygodni wojna staa si wielkim przedsiwziciem techniczno-przemys-owym, ktre za cel produkcji stawiao sobie nie maksymalizacj zysku, lecz zwycistwo militarne. W cigu niewielu dni rozsypaa si gospodarka wiatowa majca za podstaw system walutowy oparty na cenie zota; mocarstwa centralne znalazy si w izolacji; w rezultacie najpierw ograniczonej, a od 1915 r. cakowitej blokady ze strony brytyjskich si morskich wojna przerodzia si w wojn gospodarcz; z inicjatywy Walthera Rathenaua zreorganizowano gospodark surowcow10.

Jeli zatem nieomal z dnia na dzie poszed w rozsypk wolny handel midzynarodowy i caa gospodarka czasw pokoju, to trzewo liczc kto w ogle mia by zwycizc w tej wojnie, jeli pomin moe nielicznych producentw broni? Czy w ostatecznym rachunku wszyscy nie znajdowali si po stronie przegranych, nawet ci, ktrzy triumfowali w sensie militarnym? Czy krach walut, ktrych warto realna rozwiaa si w bitewnym pyle, mg nie 8 Hermann Oncken, Die Deutschen aufdem Wege ur einigen undfreien Nation, 1915, przedruk w: Aufrufe und Reden deutscher Professoren im Ersten Weltkrieg, Klaus Bohme (red.), Stuttgart 1975, s. 105. 9 Erich Kaufmann, Dos Wesen des Volkerrechts und die clasula rebus sic stantibus, Tubingen 1911, s. 146. 10 Michael Stiirmer, Das ruhelose Reich. Deutschland 1866-1918, wyd. II, Berlin 1983, s. 91. l dotkn ogu spoeczestwa? Czy zatem cokolwiek inspirowao bardw j wojakw wojna nie musiaa jednak wywoa u wikszoci obywateli przede wszystkim zatroskania, wrcz przeraenia? W istocie: im dokadniejszy bilans, tym trudniej zakwestionowa taki wanie wniosek. Ale w takim razie nasuwa si przypuszczenie, e zniszczenie bynajmniej nie wydawao si zem, lecz byo sekretnym celem ostatecznym. Powszechna euforia ma bowiem sens tylko wtedy, jeli zakada, e rozpomienio j przeczucie czy moe nawet pewno: oto spoeczestwo mieszczaskie utraci swj fundament i wraz ze swymi podstawowymi wartociami znajdzie si wrd ofiar. I nie tylko ono: przede wszystkim caa cywilizacja europejska. A wic, mwic jzykiem Freuda, gdzie w gbi tego, co istniao, ujawnio si co w rodzaju popdu mierci: Przeczucie tego pobrzmiewao w owacji ochotnikw, w ktrej przepotnie grzmia gos niemieckiego demona, a przesyt starymi wartociami czy si z niewiadom tsknot za nowym yciem"11. Gbie tego, co podwiadome i nieuwiadamiane, mona penetrowa tylko porednio, w drodze rekonstrukcji obrazw i mitw, ktre snuj si w naszych sennych marzeniach czy snach na jawie. Pierwsza wojna wiatowa zrodzia dwa niemieckie mity: mit Tannenbergu, ktry wpisuje na trwae do historii XX wieku rol sdziwego generaa, Paula von Hindenburga, oraz mit Langemarcku. Ale rzecz szczeglna: w tym drugim przypadku chodzio o co wrcz przeciwnego ni zwycistwa w Prusach Wschodnich [Tannenberg, poi. Stbark A. K.], czyli o militarne fiasko. W 1914 r. regimenty ochotnikw, waciwie nie przeszkolonych, poszy we flandryjskiej listopadowej mgle do szturmu przeciw karabinom maszynowym brytyjskiej armii zawodowej i legy niczym skoszony an. Byo kogo opakiwa: okoo 80 000 ofiar, kwiat narodowej modziey. Sam tylko niemiecki cmentarz wojskowy w Langemarcku liczy 45 000 grobw. Tym osobliwsza, tym wicej mwica pniejsza aura wzniosoci: Wiadomo, e szturm, o ktrym tu mowa, nie powid si. Wiadomo te, e niepowodzeniu towarzyszyy niewymowne straty. Jeli mimo to ju teraz, dwadziecia lat po owym szturmie, nazwa Langemarck brzmi niczym tytu heroicznej sagi, to musiao wtedy zdarzy si co, co historia obdarzy niemiertelnoci12. Czym byo owo co", pokazuje dramatyczny opis: I zerwa si ze miertelnej, przekltej ziemi piew, i nis si po polach i kach w przestworze, niosa si pie, pie, pie!!! Oficerowie i onierze, ochotnicy i landwera 1' Ernst Junger, Die totale Mobilmachung, w: Kriegund Krieger, Ernst Jiinger (red.), Berlin 1930, s. 29. 12 Hermann Thimmermann, DerSturm auf Langemarck, wyd. VIII, Miinchen 1941, s. 6. 94 Niemiecki dramat 1914-1945 Niemcy Niemcy ponadwszystko ponadwszystko co zna wiat". I ci co zostali przy yciu, co dotd adnego szwanku nie doznali zaciskaj zlepione ziemi palce na karabinach, podnosz czoa, nieustraszenie, i piewaj wite sowa. Niektrzy maj w oczach zy wciekoci i niewymownej goryczy, zy ciekn im po policzkach, a oni piewaj. A ktry z nich nie moe si ju ruszy, ten piewa, przywarszy bladymi wargami do ziemi, w ziemi piewa. j. kiedy broni kiedy gromi "

j. I dzieje si cud, niewyobraalny cud. Oto wstaje jeden z nich, porodku buchajcej na nowo lawy elaznych odamkw, w stalowym deszczu, staje wyprostowany, a teraz jeszcze jeden i jeszcze jeden, pity, dziesity, tu i tam, i nastpni, niektrzy bez hemw, z rozwianym wosem i odkrytym czoem, niektrzy ze skrwawionymi opatrunkami na rkach, * ramionach, gowach i oto ju powstaa z nich rzadka, jake rzadka, zdecydowana na mier tyraliera oficer w mundurze podartym na strzpy zrywa z barku krpujcy banda, rzuca si naprzd, a wraz z nim inni, a ze wszystkimi pie, pie. w zwar tym szy ku" To ju nie ludzie, nie dzieci, modziecy, mczyni, ktrzy podchodz, raczej chwiejc si i padajc ni biegnc, z bojow pieni na ustach. Krok za krokiem, niepowstrzymanie, niechybnie ku tym upiornym, diabelskim, plujcym ogniem fasadom domw, to nierzeczywiste postaci rodem z jakiej sagi, o twarzach poncych, paajcym spojrzeniu z bra tem brat " I przez chwil wydaje si, jakby Langemarck, lodowat groz owadnity, wstrzyma oddech na widok tej apokaliptycznej mary, ktra zblia si chwiejnie; zaraz jednak wybucha po tysickro gwatowniej ze wszystkich zaukw, zaktkw huk, szczk, oskot, chmury szrapneli, fontanny ziemi, elazne zby i kopuy ognia tworz kipice sklepienie, ktre wali si na szturmujcych i rozbija si na ich gowach. Pie umiera. Umiera jak ci, ktrzy j piewali, ktrym jeszcze nie zgasa na ustach. Glosy, jeden za drugim, mroczniej, chrypn, milkn. Usta, jedne po drugich, rozwieraj si i zastygaj, czoa, jedne po drugich, gucho uderzaj o ziemi13. Tylko w samoofierze spenia si ycie, zanim jeszcze naprawd zostao przeyte, mier bowiem jest jego sensem: to tylko i nic wicej zdaje si gosi mit. Ochotnicy regimentu List nie nauczyli si by moe dobrze walczy, umiera tylko potrafili jak starzy onierze", pisa kto, kto przy tym by i przey a do swej samobjczej mierci trzydzieci lat i sze miesicy pniej14. Warto zreszt przypomnie, e jedyna chyba ksika kultowa bdca bezporednim owocem wojnyju w 1918 r. miaa dziewite wydanie opowiada o yciu, ktre spenia si w modzieczej mierci, to: Wdrowiec midzy tym a tamtym wiatem Waltera Flexa15. Inn ksik kultow o podobnej wymowie 13 Tame, s. 99 n. [Cytowana pie, zaczynajca si od sw: Deutschland, Deutschland iiberalles, uber alles in der Welt, powstaa w poowie XIX w. i bya powszechnie znana jako niemiecki hymn narodowy w latach 1922-1945 przyp. red.]. 14 Hitler, Mein Kampf, s. 181. 15 Walter Flex, Der Wandererzwischen beiden Welten, wyd. IX, Munchen 1918.0 nastroju ksiki wiadczy nastpujcy passus: Czy nie bylimy zawsze wdrowcami midzy tym a tamtym wiatem, towarzyszu? Czy nie bylimy przyjacimi, bo to byo nasze ycie? Czemu uwizany tak mocno do piknej ziemi, odkd jest Wojna 95 ochotnicy mieli ju w swoich tornistrach: Pie o mioci i mierci Kometa Krzysztofa Kilk16. W porwnaniu z innymi krajami w Niemczech uwidacznia si pewna odmienno, specyficznie niemiecka droga. Francuski mit z czasw I wojny wiatowej to przede wszystkim mit Verdun17. Jego obrazy ukazuj mroczn stron wojny, zgroz bitwy wyniszczajcej i nieugito w obliczu owej zgrozy. Z tego mitu zrodzi si linia Maginota, konsekwencja gdzie w gbi podwia moim grobem, a dwigasz j niby brzemi i kajdany? Musisz czu si jak w domu i tu, i tam albo nigdzie tak si czu nie bdziesz [...]. Czy nie syszae, e mier jest wiecznie moda? Taka wola boska, iby ycie widnce modniao, ywic si wieczn modoci mierci. To mierci sens i zagadka. Czyby tego nie wiedzia?" (s. 102 n). Wszelako dla mierci rozumianej jako dajcy wieczn modo sens ycia jest tylko jedno odpowiednie miejsce pole bitwy: Ta osobliwa mroczna chwila przypomniaa mi si, kiedy przed Boym Narodzeniem odwiedziem w ojczynie matk polegego przyjaciela. Po chwili milczenia zapytaa mnie cicho: Czy Ernst przed mierci bra udzia w natarciu? Skinem gow.

Tak, pod Warthi. Wtedy zamkna oczy i opada na krzeso. Tego pragn najbardziej, rzeka powoli, jakby w blu radowaa si spenieniem. Matka musi przecie wiedzie o najgbszym pragnieniu swego dziecka. A musiao to by pragnienie gbokie, o ktrego spenienie lkaa si jeszcze po jego mierci. O matki, wy matki niemieckie! Czy wiecie teraz, ktrecie przeyy w dzie z mojej opowieci, co to znaczy, wdrowcem by midzy tym a tamtym wiatem?" (tame, s. 53). Wdrowca" jako kultow ksik epoki encyklopedia Brockhausa z 1968 r. komentuje nastpujco: Ksika cieszya si du popularnoci jako gos mylcej idealistycznie modziey. W swoich wierszach Flex wysawia ofiarn mier, przydajc jej wysokiego znaczenia religijnego". 16 Rainer Maria Rilke napisa liryczno-melodramatycznego Kornela", ktry przynis mu popularno, w 1899 r.; przerbki pochodz z 1904 i l906 r. (wyd. poi. Krakw 1976). Jako swoista antycypacja syndromu Langemarck" powsta Deutscher Schwur (Niemiecka przysiga") Rudolfa Alexandra Schrdera, opublikowany najpierw w berliskiej Tagliche Rundschau" 21 sierpnia 1914 r. jako Deutsches Lied (Niemiecka pie"): Niech przysiga ta w gwiazdach si pisze; gwiezdnych szlakw pan j usyszy. Nim kto obcy ci koron skradnie, ,* Niemcy, wszyscy my 'r zginiemy snadnie. wity kraju nasz, wielki, wspaniay, miao odso twarz przed wiatem caym. Patrz, jak wrze w nas krew synw tej ziemi: Ty, ojczyzno, trwaj! My odejdziemy. W swojej pracy Uberpolitische Lyrik im 20. Jahrhundert (Gttingen 1965) Albrecht Schne komentowa krytycznie: Najpierw zginiemy, a potem kto (wrg) skradnie ci koron. I tak te si dzieje. Wbrew woli autora ten wers mwi prawd. Tylko, e nie giniemy snadnie; umieranie, tu zbagatelizowane, obleczone w witeczno-godnociow szat, tak naprawd odnosi si ju nie do ekstatycznego My, lecz z caym okruciestwem i groz dotyczy kadej jednostki. Bez ujmy dla subiektywnej szczeroci autora jego pie okazuje si zwodnicz, wrcz oszukacz szmir". Pie ta, z muzyk Heinricha Spitty, naleaa ju przed 1933 r., ale zwaszcza pniej do repertuaru narodowych ceremonii. 17 Por. German Werth, Verdun. Die Schlacht und der Mythos, Bergisch Gladbach 1979. A 96 Niemiecki dramat 1914-1945 domoci waciwie pacyfistyczna: jeli rzeczywicie trzeba bdzie raz jeszcze odpiera niemieckie natarcie, naley jak najbardziej zminimalizowa straty wasne. O jeden krok historii dalej z mitem Verdun wie si w sposb oczywisty i bezporedni parali zaczepnego ducha armii francuskiej jesieni 1939 roku oraz upadek jej bojowego morale w otwartej bitwie 1940 r. Uosobieniem tej zalenoci jest marszaek Petain, zwycizca z 1916 r., ktrego wanie dlatego e by zwycizc obcia odpowiedzialno za klsk 1940 r. Przepa dzielc jeden mit od drugiego do pewnego stopnia rozumia Georges Clemenceau, kiedy pisa z przenikliwoci nieprzyjaciela: Drogi mj, umiowanie ycia odpowiada istocie czowieka. Niemiec nie zna tego kultu. W duszy

niemieckiej, w sztuce, w wiecie idei i literaturze tych ludzi istnieje co w rodzaju niezrozumienia dla wszystkiego, czym naprawd jest ycie, dla tego, co stanowi o jego uroku i wielkoci, a w to miejsce wystpuje chorobliwe i sataniczne umiowanie mierci. Ci ludzie kochaj mier. Ci ludzie maj swoje bstwo, na ktre patrz z dreniem, ale te w ekstatycznym zachwycie, jakby krcio im si w gowie. A tym bstwem jest mier. Jak i gdzie si tego nabawili? Nie znam odpowiedzi. Niemiec kocha wojn samolubnie i kocha dlatego, e na jej kocu czeka krwawa ania. Niemiec wychodzi na spotkanie wojny, jakby bya to jego najukochasza przyjacika18. IDEE ROKU 1914 Do wojaczki zachcali nie tylko poeci, lecz niemal kady, kto potrafi mwi i pisa. Zupenie wyjtkowo wyrnili si uczeni; oni to przede wszystkim proklamowali ow szczegln drog Niemcw: opozycj niemieckiego ducha" i Europy Zachodniej". W sformuowaniu historyka Georga von Belowa: Przeycia wojny wiatowej uwidoczniy klsk ideaw rewolucji francuskiej. Idee wolnoci, rwnoci, braterstwa przegray z niemieckimi ideami roku 1914, ideami obowizku, porzdku, sprawiedliwoci19. 18 Cyt. za Karl Barth, Eine Schweizer Stimme 1938-1945, Zollikon-Ziirich 1945, s. 342. 19 Georg von Below, Heinrich von Treitschkes deutsche Sendung, Der Panther" 1917, nr 5, s. 437. Poniewa jest tu miejsce tylko na nieliczne przykady, wymieni naley zbir materiaw Klausa Bhmego, Aufrufe und Reden deutscher Professoren im Ersten Weltkrieg, Stuttgart 1975; Klaus Schwabe, Wissenschaft und Kriegsmoral. Die deutschen Hochschullehrer und die politischen Grundlagen des Ersten Weltkriegs, Gttingen 1969; Hermann Liibbe, Die philosophischen Ideen von 1914, w: Politische Philosophie in Deu-tschland, Basel 1963, s. 173 n. Pord dokumentw wczesnych godne wzmianki s: Deutsche Reden in schwerer Zeit, t. 1-3, Berlin 1915 n (dochodzi tu do gosu przede wszystkim duchowa gwardia przyboczna Hohenzollernw", czyli profesura uniwersytetu w Berlinie); Die deutsche Freiheit, 5 wykadw, Bund deutscher Kiinstler und Gelehrter, Gotha 1917; Deutschland und der Weltkrieg, Otto Hintze, Friedrich Meinec-ke, Hermann Oncken, Hermann Schumacher (red.), Leipzig 1916. Pozycj szczeglnej rangi jest: Ernst Troeltsch, Deutscher Geist und Westeuropa, Tubingen 1925. Troeltsch wprawdzie take przyjmuje za punkt wyjcia przeciwiestwo niemieckiego ducha" i Europy Zachodniej", ale czyni to rozwanie, z samokry-tycznym uwzgldnieniem rnic. wiadectwami roztropnej ewolucji pogldw, dalekiej od powszechnego trendu, s Troeltscha listy spektatora": Spektator-Biiefe", Aufsdtze ilber die deutsche Revolution und die Weltpolitik 1918122, Hans Baron (red.), Tiibingen 1924. Wojna 97 Klska nie zawsze bywa dokadnie taka jak w przepowiedni. Jednak w rzeczy samej: 1789" i idee roku 1914" zostay wyniesione do rangi symboli zachodniego braku charakteru i niemieckiego charakteru, wystylizowane na kontrast, ktry mia rnicowa wszystko od pryncypiw politycznych po najgbsze tajnie bytu. A niemiecka odnowa, jakiej spodziewano si po ogniowej prbie wojny, to wanie miaa przynie: oczyszczenie niemieckoci z tego, co nieniemieckie. Jak wyrazi si filozof Max Wundt: W zalepieniu, ktre ju w najbliszym czasie okae si niepojte, zabiega si u nas skrztnie o wyparcie tego, co wyprbowane, niemieckie, i umocnienie wpyww tego, co obce co rozbudza cakiem nieuzasadnione nadzieje. A niestety jest to nie tylko zalepienie, lecz take bardzo jasny i wiadom wasnych interesw zamys, ktry tu czuwa nad biegiem spraw na poytek naszych wrogw! Przebudmy si, nim bdzie za pno! Take wewntrz kraju powinno obowizywa haso: co niemieckie, niechaj niemieckie zostanie20. Praktycznie bya to deklaracja wrogoci wobec kadego, kto chcia demokratycznych reform. Wundt nie pozostawia bowiem adnych wtpliwoci, e o to wanie i tylko o to chodzi: Duch niemiecki i duch demokratyczny nie maj ze sob nic wsplnego. Midzy upatrywaniem pierwotnej wartoci wycznie w jednostce i urzdzaniem pastwa wedle jej ycze a upatrywaniem w pastwie wanie pierwotnej, wyszej ponad kad wol jednostkow, wasnej wartoci tudzie wasnej, nad inne przedkadanej racji istnieje zasadnicza rozbieno pogldw,

ktrej nie naley tuszowa za pomoc frazesw i demagogicznych sztuczek [...]. Demokracja to w istocie triumf martwej liczby nad yw form. Myl niemiecka przeciwstawia temu roztropno ycia prawdziwie moralnego. Panowa powinna rozumna idea, nie za pragnienia jednostki. A rozum osiga peni samopoznania tylko w poszczeglnych osobowociach. Tote panowa powinna osobowo, nie za wiele osb"21. W innym, lepszym, a przynajmniej rwnie atwo zapadajcym w pami jzyku przywoa szczegln drog Niemcw Tomasz Mann: Nie chc polityki. Chc rzeczowoci, porzdku, przyzwoitoci [...]. Przyznaj si w gbokim przekonaniu, e nard niemiecki nigdy nie pokocha demokracji politycznej; z prostego powodu: bo nie kocha samej polityki. Oraz e sawetne pastwo paternalistycz-ne" [Obrigkeitsstaat] jest i pozostanie stosown dla narodu niemieckiego, pasujc do niego i w istocie podan form pastwow [...]. Rnica midzy duchem a polityk zawiera w sobie rnic midzy kultur a cywilizacj, dusz a spoeczestwem, wolnoci a prawem gosowania, sztuk a literatur. A niemiecko to wanie kultura, dusza, wolno, sztuka, a nie cywilizacja, spoeczestwo, prawo gosowania, literatura22. 20 Max Wundt, Deutsche Staatsauffassung, Deutschlands Erneuerung" 1918, nr 2, s. 199 n; przedruk w: Aufrufe und Reden..., s. 152 n. 21 Tame. 22 Thomas Mann, Betrachtungen eines Unpoliischen, Berlin 1922, s. 246, XXXIV, XXXVI. 98 Niemiecki dramat 1914-1945 Niezwykle niemieckie konstrukcje, czarowna erudyq'a gbi uczuciowej" [Innerlichkeit] pod skrzydami wadzy It23! Gdyby jednak docieka, to i u Wund-ta, i u wielu innych mwicych podobne rzeczy, brak odpowiedzi, jak w praktyce miaoby wyglda panowanie osobowoci. Biorc pod uwag istniejce okolicznoci mogaby ona sprowadza si waciwie tylko do dyktatury wojskowej, jaka po cichu formowaa si od 1916 r. pod rzdami Ludendorffa. Ale dla urzdowych dysponentw rozumnej idei" pozostayby wtedy co najwyej funkcje doradcze czy propagandowe. Ju w Owiadczeniu nauczycieli szk wyszych Rzeszy Niemieckiej" z 16 padziernika 1914 r., na ktrym widniao 3016 podpisw, oznajmiano z oburzeniem, i wrogowie Niemiec, z Angli na czele, rzekomo ku naszemu poytkowi, chc przeciwstawia ducha nauki niemieckiej temu, co pruskim militaryzmem zowi"24. A moe w sowach Wundta zarysowuje si ju to, co pniej zostanie okrelone jako zasada wodzostwa" [Fuhrerpnzip]! Naturalnie byy te inne gosy, nawoujce do umiaru. Jednak o ile gosiciele idei roku 1914" imponowali bezkompromisowoci, gotowoci posunicia si do ostatecznoci, o tyle umiarkowani letnioci i poowicznoci sami pozbawiali si wszelkiej skutecznoci. Przykad historyk Friedrich Meinecke: stale zabiegajcy o rozwag, po 1918 r. nalea do wyznawcw republiki rozsdku", ktrzy, jeli nie z gbokiej potrzeby serca, to przez rozum opowiadali si za nowym pastwem. Podczas wojny Meinecke domaga si zniesienia pruskiego trzyklasowego prawa wyborczego, widzc w tym warunek pokoju wewntrznego. Ale jednoczenie powiada: To jasne: chce si nas zdemokratyzowa, aeby nas zdezorganizowa. Chytrze podrzuca si nam to haseko, bo wiadomo, e sami ze sob spieramy si o to, czy i w jakiej mierze potrzebna nam demokracja, abymy mieli prawdziw wolno polityczn. A zatem: tak" dla demokratyzacji prawa wyborczego, wszelako nie bez ale": Czybymy wic w systemie parlamentarnym mieli teraz dopatrywa si wolnociowych aspiracji narodu niemieckiego? Odpowiadam z catym zdecydowaniem: nie. Tu trzeba strzec si faszywych wzorw i dostrzega indywidualni niemieck potrzeb, take nasz potrzeb wolnoci. System parlamentarny ma sprawi, e jedyn moc w pastwie mie bdzie wola narodu. Twierdzimy, e to mu si nie uda Zawsze i wci stawia on u steru tylko partie, a wewntrz tyche tylko nieliczne warstwy i grupki, ktre potem knowaniom P31 Tomasz Mann pisa o Innerlichkeit najsynniejszej wedle niego, a okrelonej nieprzetumaczalnym w istocie terminem cesze Niemcw: subtelno, gbia uczuciowa, nieyciowa zaduma, nabonosc wobec natury, absolutna powaga myli i surowo sumienia" (O

Niemczech i Niemcach, przeoya Zofia Rybicka, w: Wobec faszyzmu, Hubert Orowski [red.], Warszawa 19*7, s. 298) przyp. tum. 24 PatrzAurufe und Reden..., s. 49 n. oriT LWojna 99 w szeregach partii rzdzcej si oddajc maj cudown okazj, by wyzyska pastwo dla siebie25. Zupenie jakby tak wanie nie dziao si we wszelakich reimach rzekomo ponadpartyjnych, tyle e bez moliwoci kontroli i korekty w trybie wzajemnego oddziaywania na siebie rzdu i opozycji! A zatem nawet przedstawiciel umiarkowanych" formuuje argumenty przynajmniej w zaoeniu faszywe i szkodliwe, ktre niezmiennie umacniaj niemieckie przesdy wzgldem parlamentaryzmu i demokracji. Sprzeczno stanowisk radykaw i umiarkowanych odbijaa si te na dyskusji o celach wojny. Radykaowie za wszelk cen chcieli zwyciskiego pokoju"; typowy by tu adres Seeberga" memoria teologa nazwiskiem Reinhold Seeberg, sporzdzony latem 1915 r. i podpisany przez 352 nauczycieli akademickich. Powiada si w nim: Pragniemy tak mocno i tak szeroko stan na bezpiecznym i powikszonym gruncie ojczystym, aeby nasz byt niezaleny na wiele generacji naprzd by zapewniony. Ku tym celom podstawowym nard dy jednomylnie i w zwartoci. Oto jest najprawdziwsza i wszechstronnie umotywowana prawda: jedno tylko budzi trwog we wszystkich warstwach narodu, szczeglnie powszechn i gbok wrd ludzi prostych, to mianowicie, e wskutek faszywej iluzji pojednania lub wrcz nerwowej niecierpliwoci mgby zosta zawarty pokj, ktry byby przedwczesny, a przeto poowiczny i zgoa nietrway; e, jak przed stuleciem, piro dyplomaty przekreli, co miecz zwyciski wywalczy [...]. Zaiste, nie panowania nad wiatem pragniemy, ale peni znaczenia wiatowego, odpowiadajcego wielkoci naszej kulturalnej, gospodarczej i bojowej potgi26. dano midzy innymi, aby Belgia staa si niemieckim protektoratem, a Francja odstpia wane terytoria od Belfort na poudniu po brzegi Kanau na pnocy. Przede wszystkim jednak chodzio o zdobycze terytorialne na wschodzie: Atoli podstaw utrzymania naszego wzrostu narodowego s ziemie, ktre musi odstpi Rosja. Musi to by kraina osadnictwa rolniczego. Ziemia, ktra da nam zdrowych wieniakw, ten zdrj modoci wszelkiej mocy narodowej i pastwowej". Tym samym uprzedzano, po czci nawet dobierajc identyczne sowa, program Hitlera. Rzecznikiem umiarkowanych by historyk Hans Delbriick. Jasno i trzewo stwierdza, e nieokieznana zaborczo nigdy nie doprowadzi do bezpiecznego pokoju, choby nawet przedtem miay si powie podboje wojskowe. Okaleczone pastwa i ucinione narody bd bowiem walczy o wyzwolenie, skoro 25 Friedrich Meinecke, Die deutsche Freiheit, w: Die deutsche Freihelt..., s. 14 n; patrz te tene, Die Deutsche Erhebung von 1914. Vortrdge undAufsatze, Stuttgart 1914. 26 Patrz Aufrufe und Reden..., s. 125 n. Osobliwy wydaje si ton oburzenia, jeli spojrze wstecz na Kongres Wiedeski 1814-1815 r. Po wierwieczu wstrzsw i wojen stworzy on bowiem europejski ad pokojowy, ktrego fundamenty, mimo wielu obcie, przetrway cae stulecie, a do 1914 r. 100 Niemiecki dramat 1914-1945 tylko nadarzy si po temu okazja. A zatem mimo czy te z powodu owych zwycistw zdobywca jak niegdy Napoleon moe by pewien bezustannych niepokojw i zagroe27. Delbriick mg si powoa na dowiadczenia z francuskim rewanyzmem po niemieckiej aneksji Alzacji i Lotaryngii; nawet o nich napomyka. Ale przekonujc wizj rzeczywistego pokoju deprecjonuje imperialne marzenie: Pierwszym i najwaniejszym ze wszystkich da narodowych, jakie musimy postawi zawierajc przyszy pokj, sta si musi danie wielkiego imperium kolonialnego niemieckich Indii"28. Te niemieckie Indie miay si cign przez ca Afryk ze wschodu na zachd i obejmowa dla bezpieczestwa take ssiednie terytoria, na przykad jako stacj przesiadkow i baz floty portugalskie Azory. W ten sposb powstawaa taka sama sytuacja

jak w kwestii adu pastwowego: wprawdzie sprzeciwiano si radykaom, ale staczano si ku nim po rwni pochyej. Trudno si zatem dziwi, e to radykaowie okazywali si silniejsi. Tak zaprzepaszczano wszelkie szans na pokj oparty na porozumieniu a byo za pno. Tu zreszt jak w adnej innej sprawie mona odtworzy ukad si na podstawie liczb. Dnia 19 lipca 1917 r. Reichstag przyj rezolucj pokojow dwustu dwunastoma gosami socjaldemokratw czy te teraz: wikszociowych socjalistw partii Centrum i postpowcw przeciw stu dwudziestu szeciu gosom konserwatystw, narodowych liberaw oraz niezalenych socjalistw. Jej uchwalony tydzie wczeniej przez komisj midzyfr akcyjn" tekst zaczyna si od sw: Reichstag owiadcza: podobnie jak 4 sierpnia 1914 r. tak i na przeomie czwartego roku wojny prawdziwe s sowa mowy tronowej o narodzie niemieckim: Nie rzdzi nami dza podbojw!" Niemcy chwyciy za or w obronie swej wolnoci i suwerennoci, gwoli terytorialnej nienaruszalnoci swego stanu posiadania. Reichstag dy do pokoju opartego na porozumieniu i trwaym pojednaniu narodw. Nie do pogodzenia z takim pokojem s wymuszone nabytki terytorialne oraz akty gwatu politycznego, gospodarczego i finansowego. Odpowiedzi na t rezolucj udzielili znw nauczyciele szk wyszych, ktrzy wydali Owiadczenie przeciw wikszoci Reichstagu". Pisali w nim: Niej podpisani nauczyciele niemieckich szk wyszych, nie kierujc si pogldami jakiejkolwiek partii ani jakimkolwiek interesem partykularnym, a tylko i wycznie powa27 Hans Delbriick, Versohnungsfriede Machtfriede Deutscher Fede, Berlin 1917. Delbriick sformuowa te owiadczenie-sprzeciw wobec adresu Seeberga; patrz Aufrufe und Reden..., s. 135 n. Poza tym warto wymieni jego autorstwa: Krieg und Politikl9J4-1918,1.1-3, Berlin 1918-1919. Delbriick (1848-1929), nastpca Treitschkego na uniwersytecie w Berlinie, ju przed wojn ochon ze swego pierwotnego zachwytu dla floty i zaj stanowisko przeciwne ni Zwizek Wszechniemiecki. Po wojnie nie szczdzi krytyki pod adresem Ludendorffa i Tirpitza, zwalcza te legend o ciosie w plecy". 28 Hans Delbriicic, Bismarcks Erbe, Berlin 1915, s. 202. Wojna 101 na trosk o przyszo ojczyzny, owiadczaj niniejszym: wedle ich mniemania obecna wikszo wybranego przed szeciu niemal laty Reichstagu nie moe roci sobie prawa do wyraania w nie budzcym wtpliwoci sposobie woli narodu odnonie do wymagajcych dzi rozstrzygnicia kwestii yciowych29. Natomiast profesorowie najwyraniej mogli roci sobie takie prawo, cho nie mieli adnego mandatu od wyborcw. Ju adres Seeberga" zawiera przecie mia tez, e wypowiada prawdziw wol narodu, a opinia szczeglnie ludzi prostych" jest dobrze znana. A jednoczenie wystpowano, w duchu demagogicznie zinterpretowanego Rousseau, przeciw niewygodnym, dyskwalifikowanym jako zwyke grupy interesu wikszociom i powoywano si przy tym na wartociowsz z jakich tajemniczych wzgldw volonte generale, na wol powszechn, ktr wanie duchowa elita miaa ucielenia30. Ponadpar-tyjno przeciw partyjnoci partii: stare i wci na nowo powtarzane kamstwo podtrzymujce ywot pastwa paternalistycznego. Owiadczenie przeciw rezolucji pokojowej Reichstagu podpisao 1100 nauczycieli szk wyszych. Natomiast inni nauczyciele, ktrzy wystosowali kontrowiadczenie w duchu uchway Reichstagu i pokoju opartego na porozumieniu, zebrali 49 podpisw. Doczyo si 32 profesorw z Heidelbergu z wasn list: razem 81 gosw. Stosunek 1100 do 81, czyli 13-14 do jednego, to proporcja czy raczej dysproporcja si, ktra nie wrya nic dobrego. Poza tym jest jasne, e debaty pokojowej czy moe raczej: debaty nad zwycistwem i podbojami nie toczyli wycznie, a nawet nie przede wszystkim nauczyciele szk wyszych. Na posterunku tkwili naturalnie czonkowie Zwizku Wszechniemieckiego, swojego interesu pilnowa przemys ciki i lobby rolnicze, a take wielu, wielu innych, ktrzy cisnli si do gosu31. NIEMCW PORTRET WASNY Czy istniao co takiego jak niemiecka szczeglna droga", sigajca rudy-mentw sprzeczno midzy niemieckim duchem" a oglnie pojt Europ Zachodni? Wystarczy tylko spojrze nieco

dalej wstecz na histori, by odpo2g PatrzAufrufe und Reden..., s. 184 n. 30 Klaus Schwabe powiedzia susznie: Wanie uczeni byli tymi, ktrzy si swego autorytetu i sposobu mylenia czsto nadawali kwestiom politycznym pozr naukowoci czy intelektualnoci i w ten sposb wynosili przeciwiestwa polityczne na poziom sporu o zasady, nawet wtedy gdy z punktu widzenia rzeczowego nie byo to uprawnione [...]. Idealistyczna samoocena tych uczonych otwieraa tym samym drog do wyklinania wycznie ideowo pojmowanego przeciwnika i jednoczenie zamykaa furtk do praktycznego kompromisu, z ktrej duo rychlej gotowi byli skorzysta politycy zawodowi typu np. Erzbergera czy Stresemanna" (K. Schwabe, WissenschaftundKriegsmoral..., s. 185 i 165). 31 Patrz na ten temat Fritz Fischer, Griffnach der Wekmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiseichen Deu-tschland 1914-1918, Diisseldorf 1961; Karl Heinz Janssen, Macht und Verblendung. Die Kegszielpolitik deu-tscher Bundesstaaten 1914-1918, Gttingen 1963; Deutsche Kriegsziele 19141918, dyskusja, Ernst Wilhelm graf Lynar (red.), Frankfurt a. M., Berlin 1964. 102 Niemiecki dramat 1914-1945 Wojna 103 wiedzie jednoznacznie: nie. Owiecenie w sensie Kaniowskim, jako wyjcie czowieka ze stanu zawinionej przez siebie niedojrzaoci, liberalizm i pastwo prawa, mieszczaski ruch wolnociowy i narodowociowy, rewolucja 1848 r. i rewolucja przemysowa, kapitalizm i ruch robotniczy, rozwj nauki i sztuki wszystko to byo tyle europejskie co niemieckie. Treci, kryjce si niegdy pod pojciem ksztacenia" [Bildung], miay rda europejskie czy te raczej zdecydowanie uniwersalistyczno-obywatelskie [weltburgerlich]^2. Nawet symboliczne ucielenienie wszystkiego, czemu przeciwstawiay si idee roku 1914", Rewolucja Francuska 1789 r., wzbudzaa niegdy gbokie emocje, co odnotowa Hegel i to nie jako modociany marzyciel, lecz dojrzay, pruski filozof pastwa": W pewnej chwili myl i idea prawa zdobyty sobie za jednym zamachem decydujce znaczenie i stare rusztowanie bezprawia nie mogo si ju temu oprze. Zasad nowego ustroju staa si teraz idea prawa i na tej podstawie miao by teraz wszystko oparte. Odkd soce janieje na firmamencie, a planety kr wok niego, nie widziano, by czowiek stan na gowie, to znaczy, by opar si na myli i podug niej budowa rzeczywisto. [...] By to zaiste wspaniay wschd soca. Wszystkie mylce istoty obchodziy uroczycie wit nowej epoki. Wzniose wzruszenie zapanowao w tym okresie, entuzjazm ducha opanowa wiat, jak gdyby teraz dopiero dokonao si pojednanie pierwiastka boskiego ze wiatem33. Naturalnie zawsze mona wskazywa na specyfik, na szczeglne waciwoci narodowe. Ale jeli porwnywa na przykad Szwajcari z Holandi czy Angli z Franq'a, to waciwie wypada zapyta: a gdzie niby nie byo rnic czy wrcz przeciwiestw? Czy rnorodno nieuchronnie musi stanowi zapor dla tego, co w Europie wsplne? Zreszt take z perspektywy zachodniej nigdy, a do schyku wieku XIX, nie mwi si o gboko obcym, niebezpiecznie wrogim charakterze Niemcw. Jeszcze Balzac w noweli Czerwona obera wprowadza narratora, ktry jest partnerem paryskiego bankiera w interesach, nastpujcymi sowy: 32 Heinrich Heine powiedzia krytycznie, dajc wyraz trafnym przeczuciom: Patriotyzm Niemca polega na tym, e jego serce cianiejszym si staje, kurczy si jak skra na mrozie, a on nienawidzi cudzo-ziemskoci, nie chce ju by obywatelem wiata ni Europejczykiem, jeno Niemcem i basta. Widzielimy przeto owo prostactwo idealne, ktre pan Jahn ojciec gimnaslyki w system przyoblek; zacza si szubrawa, grubiaska, wulgarna opozycja przeciw postawie duchowej, ktra wanie jest najwspanialszym i najwitszym ze wszystkich podw niemieckich, mianowicie przeciw owemu humanizmowi, owemu powszechnemu zbrataniu, owemu kosmopolityzmowi, ktrym nasi najwiksi duchem, Lessing, Herder, Schiller, Goethe, Jean Paul, wszyscy wyksztaceni Niemcy, niezmiennie hodowali". (H. Heine, Die romantische Schule, ksiga pierwsza, 1835). Procesowi przechodzenia na biegunowo odmienn pozycj powici wnikliwe, cho

niejednoznaczne w ocenach studium Friedrich Meinecke: Weltburgertum und Nationalstaat. Studien ur Genesis des deutschen Nationalstaates, Miinchen, Berlin 1908, wyd. IX, Miinchen, Wien 1969. 33 Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Wykady z filozofii dziejw, t. 2, tum. Janusz Grabowski i Adam Landman, Warszawa 1958, s. 344. w przyjaciel, stojcy na czele nie pomn ju jakiej do powanej firmy norymberskiej, by grubym i poczciwym Niemcem, mia wyrobiony smak i by erudyt, ale nade wszystko ceni fajk, by jowialnym czowiekiem o szerokiej norymberskiej twarzy, kwadratowym i wysokim czole, ozdobionym jasnymi wosami, dosy przerzedzonymi. Przedstawia sob typowe dzieci owej czystej i szlachetnej Germanii, jake podnej w szacowne charaktery, ktra nigdy, nawet po siedmiu inwazjach, od swoich spokojnych obyczajw nie odstpia. Cudzoziemiec mia si szczerze, sucha uwanie i pi za trzech, nie kryjc, e szampaskie ceni na rwni ze zotawymi winami Johannisbergu. Na imi mu byo Herman, jak prawie wszystkim Niemcom, ktrych na scen wyprowadzaj autorowie. Jako czowiek z natury swej nie traktujcy lekko adnej sprawy, rozsiad si wygodnie za stoem bankiera i jad z owym starogermaskim apetytem, syncym w Europie!34]. Wiadomo, e nadej mia dzie, kiedy z grubym Hermannem i z Norymberg skojarz si mroczne wyobraenia. Kt jednak mg to przeczuwa w tamtym czasie? Rwnie w oczach Anglikw sprawy nie wyglday duo inaczej ni u Balzaka: bynajmniej nie uwaali maego pruskiego mocarstwa za gniazdo militaryzmu", lecz za instrument wielce pomocny w utrzymywaniu europejskiej rwnowagi35. Jednym sowem, niemiecka szczeglna droga uwidocznia si dopiero pniej, a opozycja niemiecki duch" Europa Zachodnia" stawaa si konstrukcj tak dramatyczn, tak intensywnie zowrog, by nie powiedzie optacz a do granic obdu, dlatego wanie, e w rzeczywistoci nigdy nie bya jednoznaczna i bezsporna. Chodzio mwic jzykiem psychologii przestpczoci o konflikt uwarunkowany wizi wewntrzn, o nienawi i dz mordu w onie rodziny. W gruncie rzeczy wrogo deklarowana wobec zagranicy zawsze bya wymierzona jednoczenie we wroga wewntrznego, gwnie w socjaldemokratw. A wieloznacznego sformuowania o wewntrznej Anglii" uywano, ilekro chciano ugodzi liberaw lub defetystw", ktrzy cigali na siebie podejrzenia, bo nawoywali do samokrytycyzmu i rzeczowoci, do pokoju opartego na porozumieniu, czy te dlatego, e w ogle mieli jakie ponadnarodowe, europejskie kontakty. Konflikt uwarunkowany wizi wewntrzn uwidacznia si w nienawici do Anglii. Eksplodowaa wraz z pocztkiem wojny: Perfidny Albion! Boe, ukarz Angli!" I znw nadgorliwi uczeni nie kazali na siebie czeka. Narodowy ekonomista Werner Sombart opisywa antagonizm brytyjsko niemiecki pod tytuem Handlarze i bohaterowie^6; filozof Max Scheler szkicowa w swej hymnopodobnej ksice Geniusz wojny i wojna niemiecka kategorie brytyjskiej 1341 Honoriusz Balzac, Czerwona obera, tum. Julian Rogoziski, w: Komedia ludzka, t. 23, Warszawa 1965,s.ll7. 35 Podczas wojny siedmioletniej w rocznic urodzin Fryderyka Wielkiego ulice Londynu rozwietlay witeczne iluminacje; niezliczone gospody nazyway si King of Prussia". A przed Eisenhowerem w 1945 roku aden zagraniczny dowdca nie by tak entuzjastycznie wysawiany jak po Waterloo Prusak Blucher. 36 Werner Sombart, Handler und Helden. Patriotische Besinnungen, Miinchen, Lepzig 1915. 104 Niemiecki dramat 1914-1945 Wojna 105 perwersyjnoci, ktra jakoby kultur zmienia w zwyke wygodnictwo, mylenie w zimne wyrachowanie, prawd w utylitaryzm, pobono w bigote-ri37. Doprawdy trudno nie mwi tu o resentymencie, akurat w odniesieniu do myliciela, ktry resentymentowi powici wnikliwe studium38. Zwaszcza jednak synny filolog klasyczny, Ulrich von WilamowitzMoellendorff, nie szczdzi pod adresem Anglii sw potpienia: To tam gniedzi si w zy duch, prawdziwy sprawca tej wojny z piekie przywoanej, duch zawici

i duch obudy. I czeg nam zazdroszcz? Chc pogrzeba nasz wolno i nasz samodzielno, zniszczy ten gmach adu, dobrych obyczajw i oczywicie wiadomej siebie wolnoci, ktrymy wznieli, zniszczy zdatno i porzdek nie tylko w wojsku naszym i budowli pastwa, nie w caej konstrukcji naszego spoeczestwa. Jeli angielski oficer marynarki spoglda teraz przez cienkie, pikne szkieko lornety, wypatruje niemieckich krownikw, to pka ze zoci nie bierzemy mu tego za ze e szkieko oszlifowano w Jenie, a kable po dnie mrz cignite, w ogromnej wikszoci w Charlottenburgu przy Nonnendamm sporzdzono. Gnbi go wietno niemieckiej pracy39. Ale by moe chodzio tu o projekcj wasnej zazdroci? Czy wilhelmi-skich Niemiec z cesarzem na czele nie drczya ambiwalencja uczu, mio, a zarazem nienawi do Anglii? O tych irracjonalnych motywach bya ju mowa w zwizku z budow floty wojennej. A przede wszystkim: jak to byo z ow wiadom siebie wolnoci"? Czy tak naprawd nie szo tu o wewntrzn niepewno oraz o brak wasnej spoecznej i politycznej samowiadomoci, jak najwyraniej w imponujcej mierze dysponowali brytyjscy kuzyni? Tymczasem narzuca si pytanie: skd si bierze niemiecki lk, ktry wyradza si w agresj? Jak naley rozumie zagroenie, o ktrym si twierdzi, e od 1789", od proklamacji wolnoci, rwnoci, braterstwa, emanuje z Zachodu? Przeciwko czemu niemal rozpaczliwa, a przez to wcieka reakcja obronna? Mona chyba pomin chrzecijask czy potem romantyczn kategori braterstwa, ktre od czasu ruchu modzieowego z przeomu wiekw budzi nawet szczegln fascynacj jako osobliwa forma wsplnoty" i ktre na pocztku wojny jest przywoywane jako haso jednoczce. Take o wolnoci mwi si, a jake, i to pozytywnie; wycznie jednak w owej przed- czy te apolitycznej postaci, ktr Tomasz Mann okreli precyzyjnie jako ,Jnnerlichkeit pod skrzydami wadzy". Kamieniem obrazy pozostaje zatem rwno a wolno o tyle, o ile czy si z rwnoci politycznie, w postaci demokracji parlamentarnej. Ruch niemiecki wstpujcy na szczegln drog" naleaoby wic rozumie jako prb ocalenia nierwnoci bd te odtworzenia w jakiej formie kontrrewolucji tego, co rewolucja mieszczaska na Zachodzie uroczycie odwoaa 37 Max Scheler, Der Genius des Keges und derdeutsche Krieg, Leipzig 1915; tabela kategorii" s. 442 n. 38 Max Scheler, Resentyment a moralno, tum. Jan Carewicz, Warszawa 1977. 39 Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff, Keges Anfang, przedruk w: Aufrufe und Reden..., s. 59 n. i zmiota jako stare rusztowanie bezprawia" jako zasad legitymizujc porzdek ycia ludzkiego. Pastwo paternalistyczne jako stosowna dla narodu niemieckiego, nalena mu i w istocie podana forma pastwa; obowizek, porzdek, sprawiedliwo w opozycji do wolnoci, rwnoci, braterstwa; panowanie jednej osobowoci zamiast wielu; pierwotna, wysza ponad kad wol jednostkow wasna warto i nad inne przekadana wasna racja pastwa; niemono pogodzenia ducha niemieckiego z duchem demokratycznym gdyby zebra w jeden pakiet i zanalizowa te i podobne, jake liczne wypowiedzi, to wszystkie wskazywa bd na panowanie i podporzdkowanie, na hierarchi. Jake inaczej mona by interpretowa opr przeciw zachodnim ideaom, ktre gosz, e miar krytycznej oceny polityki i pastwa jest zawsze jednostka z jej prawami czowieka i obywatela? W tle pozostaje jednak w charakterystyczny dla niemieckiego ducha mieszczaskiego syndrom renegata, na ktry wielokrotnie ju si natknlimy: owo nawrcenie na wiar w arystokratyczne" boyszcza i ideay, a wic: zdrada samych siebie, za ktr przyszo paci wyklciem i przeladowaniem wasnych niegdy nadziei wolnociowych. O jakie gbie czy te bezdroa chodzi tu w kocu, pokazuje euforia w obliczu wojny rozumianej jako wybawienie ze stanu odartej z wszelkiego sensu cywilnoci, jako upojenie samopowiceniem na rzecz przeywanej jako mit Wielkiej Caoci. Innymi sowy: sprawa nie polega, a w kadym razie nie w pierwszym rzdzie, na problemach materialnych; mieszczaskie spoeczestwo Niemiec wilhelmi-skich nie wyglda pod wzgldem gospodarczym i spoecznym zdecydowanie inaczej ni spoeczestwa innych krajw zachodnich.

Problem tkwi natomiast w psychologii. Ale nie kwestie z zakresu psychologii indywidualnej naley tu rozwaa, nie charaktery pojedynczych osb czy grup, lecz kwestie psychologii politycznej, ktra ma do czynienia z ksztatujcymi si na przestrzeni dugiego czasu formacjami lub deformaqami. Hasem centralnym jest samowiadomo. Mona wyjani, co naley przez to rozumie, odwoujc si do bardzo niemieckiego, tyle odkrywczego co mrocznego rozdziau z Heglowskiej Fenomenologii ducha. Traktuje on o samowiadomoci pod tytuem Panowanie i niewola"40. Mwic w uproszczeniu: pan czerpie samowiadomo z wadzy, jak ma nad innymi", ktrzy yj w bojani paskiej"; ich suebno, a nawet ich bunt o ile zostanie ujarzmiony gwoli przywrcenia suebnoci to materia, z ktrego tworzy si paska duma i poczucie honoru. Niewolnik natomiast zyskuje samowiadomo w akcie samopowicenia, czerpie j z przeniesienia, dosownie: z budzcej boja czci. Utosamia si z panem. Im potniejszy i wietniejszy pan, im bezsporniejsza jego pasko, tym wiksze 40 Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Fenomenologia ducha, tum. Adam Landman, Warszawa 1963. ** 1^90). 104 Niemiecki dramat 1914-1945 perwersyjnoci, ktra jakoby kultur zmienia w zwyke wygodnictwo, mylenie w zimne wyrachowanie, prawd w utylitaryzm, pobono w bigote-ri37. Doprawdy trudno nie mwi tu o resentymencie, akurat w odniesieniu do myliciela, ktry resentymentowi powici wnikliwe studium38. Zwaszcza jednak synny filolog klasyczny, Ulrich von WilamowitzMoellendorff, nie szczdzi pod adresem Anglii sw potpienia: To tam gniedzi si w zy duch, prawdziwy sprawca tej wojny z piekie przywoanej, duch zawici i duch obudy. I czeg nam zazdroszcz? Chc pogrzeba nasz wolno i nasz samodzielno, zniszczy ten gmach adu, dobrych obyczajw i oczywicie wiadomej siebie wolnoci, ktrymy wznieli, zniszczy zdatno i porzdek nie tylko w wojsku naszym i budowli pastwa, nie w caej konstrukcji naszego spoeczestwa. Jeli angielski oficer marynarki spoglda teraz przez cienkie, pikne szkieko lornety, wypatruje niemieckich krownikw, to pka ze zoci nie bierzemy mu tego za ze e szkieko oszlifowano w Jenie, a kable po dnie mrz cignite, w ogromnej wikszoci w Charlottenburgu przy Nonnendamm sporzdzono. Gnbi go wietno niemieckiej pracy39. Ale by moe chodzio tu o projekcj wasnej zazdroci? Czy wilhelmi-skich Niemiec z cesarzem na czele nie drczya ambiwalencja uczu, mio, a zarazem nienawi do Anglii? O tych irracjonalnych motywach bya ju mowa w zwizku z budow floty wojennej. A przede wszystkim: jak to byo z ow wiadom siebie wolnoci"? Czy tak naprawd nie szo tu o wewntrzn niepewno oraz o brak wasnej spoecznej i politycznej samowiadomoci, jak najwyraniej w imponujcej mierze dysponowali brytyjscy kuzyni? Tymczasem narzuca si pytanie: skd si bierze niemiecki lk, ktry wyradza si w agresj? Jak naley rozumie zagroenie, o ktrym si twierdzi, e od 1789", od proklamacji wolnoci, rwnoci, braterstwa, emanuje z Zachodu? Przeciwko czemu niemal rozpaczliwa, a przez to wcieka reakq'a obronna? Mona chyba pomin chrzecijask czy potem romantyczn kategori braterstwa, ktre od czasu ruchu modzieowego z przeomu wiekw budzi nawet szczegln fascynacj jako osobliwa forma wsplnoty" i ktre na pocztku wojny jest przywoywane jako haso jednoczce. Take o wolnoci mwi si, a jake, i to pozytywnie; wycznie jednak w owej przed- czy te apolitycznej postaci, ktr Tomasz Mann okreli prec yzyjnie jako Jnnerlichkeit pod skrzydami wadzy". Kamieniem obrazy pozostaje zatem rwno a wolno o tyle, o ile czy si z rwnoci politycznie, w postaci demokracji parlamentarnej. Ruch niemiecki wstpujcy na szczegln drog" naleaoby wic rozumie jako prb ocalenia nierwnoci bd te odtworzenia w jakiej formie kontrrewolucji tego, co rewolucja mieszczaska na Zachodzie uroczycie odwoaa

37 Max Scheler, Der Genius des Krieges und derdeutsche Krieg, Leipzig 1915; tabela kategorii" s. 442 n. 38 Max Scheler, Resentyment a moralno, tum. Jan Carewicz, Warszawa 1977. 39 Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff, Krieges Anfang, przedruk w: Aufrufe und Reden..., s. 59 n. Wojna 105 i zmiota jako stare rusztowanie bezprawia" jako zasad legitymizujc porzdek ycia ludzkiego. Pastwo paternalistyczne jako stosowna dla narodu niemieckiego, nalena mu i w istocie podana forma pastwa; obowizek, porzdek, sprawiedliwo w opozycji do wolnoci, rwnoci, braterstwa; panowanie jednej osobowoci zamiast wielu; pierwotna, wysza ponad kad wol jednostkow wasna warto i nad inne przekadana wasna racja pastwa; niemono pogodzenia ducha niemieckiego z duchem demokratycznym gdyby zebra w jeden pakiet i zanalizowa te i podobne, jake liczne wypowiedzi, to wszystkie wskazywa bd na panowanie i podporzdkowanie, na hierarchi. Jake inaczej mona by interpretowa opr przeciw zachodnim ideaom, ktre gosz, e miar krytycznej oceny polityki i pastwa jest zawsze jednostka z jej prawami czowieka i obywatela? W tle pozostaje jednak w charakterystyczny dla niemieckiego ducha mieszczaskiego syndrom renegata, na ktry wielokrotnie ju si natknlimy: owo nawrcenie na wiar w arystokratyczne" boyszcza i ideay, a wic: zdrada samych siebie, za ktr przyszo paci wyklciem i przeladowaniem wasnych niegdy nadziei wolnociowych. O jakie gbie czy te bezdroa chodzi tu w kocu, pokazuje euforia w obliczu wojny rozumianej jako wybawienie ze stanu odartej z wszelkiego sensu cywilnoci, jako upojenie samopowiceniem na rzecz przeywanej jako mit Wielkiej Caoci. Innymi sowy: sprawa nie polega, a w kadym razie nie w pierwszym rzdzie, na problemach materialnych; mieszczaskie spoeczestwo Niemiec wilhelmi-skich nie wyglda pod wzgldem gospodarczym i spoecznym zdecydowanie inaczej ni spoeczestwa innych krajw zachodnich. Problem tkwi natomiast w psychologii. Ale nie kwestie z zakresu psychologii indywidualnej naley tu rozwaa, nie charaktery pojedynczych osb czy grup, lecz kwestie psychologii politycznej, ktra ma do czynienia z ksztatujcymi si na przestrzeni dugiego czasu formaq'ami lub deformacjami. Hasem centralnym jest samowiadomo. Mona wyjani, co naley przez to rozumie, odwoujc si do bardzo niemieckiego, tyle odkrywczego co mrocznego rozdziau z Heglowskiej Fenomenologii ducha. Traktuje on o samowiadomoci pod tytuem Panowanie i niewola"40. Mwic w uproszczeniu: pan czerpie samowiadomo z wadzy, jak ma nad innymi", ktrzy yj w bojani paskiej"; ich suebno, a nawet ich bunt o ile zostanie ujarzmiony gwoli przywrcenia suebnoci to materia, z ktrego tworzy si paska duma i poczucie honoru. Niewolnik natomiast zyskuje samowiadomo w akcie samopowicenia, czerpie j z przeniesienia, dosownie: z budzcej boja czci. Utosamia si z panem. Im potniejszy i wietniejszy pan, im bezsporniejsza jego pasko, tym wiksze 40 Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Fenomenologia ducha, tum. Adam Landman, Warszawa 1963. 106 Niemiecki dramat 1914-1945 zarazem moce, ktre czy to w penym blasku, czy ledwie w powiacie wi niewolnika i s jego racj bytu. Zostawmy na boku rozumowanie Hegla, do ktrego nawizuje Marks, twierdzc, e niewolnik w nastpstwie swego negatywnego, wymuszonego monopolu na prac zyskuje wadz i ugruntowuje samowiadomo, ktra prowadzi do szczliwego koca: zerwania acuchw. Historia od czasw Hegla i Marksa nie daje wielu powodw do takiego optymizmu. O wiele dobitniej zawiadcza natomiast o tym, e panowie i niewolnicy we wzajemnej relacji, uzalenieni od siebie wzajem, wsplnie stawiaj opr zmianie e mobilizuj si przeciw wyzwaniu rwnoci. Decydujce jest to, e owo wyzwanie godzi w obydwch, nie tylko w pana, lecz w takiej samej

mierze w identyfikujcego si z nim niewolnika. Obaj maj wraenie, e ich samowiadomo zostaa zakwestionowana; rwno wymaga samowiadomoci w zasadniczo odmienionej postaci41. Ale samowiadomo to conditio humana, jeden z warunkw czowieczestwa; jej zniszczenie usuwa grunt spod ng naszej egzystencji na tym wiecie. Dlatego bunt jako reakcja na zagroenie samowiadomoci wydaje si tyle zrozumiay co ludzki nawet wtedy, gdy wieczy go nieludzko. Samowiadomo zamiast na rwnoci zbudowana na panowaniu i hierarchii: oto jdro idei roku 1914", w ktrych dramatycznie ujawnia si to, co torowao sobie drog i spitrzao si od dziesicioleci. Wok tej przepastnej sprzecznoci rozegra si wielki bj w wymiarze metafizycznym: jako wojna zewntrzna, przeciw Zachodowi" i, w jej cieniu, jako wojna wewntrzna o dusz obywatela, antycypacja wojny domowej. W uznaniu bowiem paskiej" samowiadomoci za istot niemieckoci a wszystkiego, co si jej sprzeciwia, za zdrad kiekuje ju uprzedzajc wojn zalek przyszej zguby. PRZEGRANA WOJNA Generaowie, ktrzy z ostatniego starcia zbrojnego wyszli zwycisko, maj zwyczaj szykowa si do wojny... minionej, nie za przyszej. Takie wraenie sprawia w kadym razie plan Schlieffena42, ktry zdeterminowa pocztkow 41 W niemiertelnej rozprawie Kanta Co to jest Owiecenie? wyraona zostaa arcygboka myl, e wychodzenie ludzi ze stanu zawinionej przez siebie samych niedojrzaoci bynajmniej nie moe by traktowane jak oczywisto e raczej dua cz ludzi chtnie przez cae ycie pozostaje w tym stanie, poniewa jest to wygodne. Dlatego te pisze Kant w 1784 r., a wic jeszcze przed jakimikolwiek dowiadczeniami wynikymi z przebiegu i zwrotw nowoczesnych rewolucji publiczno moe tylko powoli dojrze do Owiecenia. Rewolucja moe wprawdzie doprowadzi do obalenia despotyzmu jednostek czy ucisku ze strony ludzi dnych zyskw i wadzy nigdy jednak nie doprowadzi do prawdziwej reformy sposobu mylenia; nowe przesdy, tak jak przedtem stare, stan si nici przewodni bezmylnej masy". [Rozprawa w tumaczeniu Adama Landmana ukazaa si w pracy Tadeusza Kroskiego Kant, Warszawa 1966; cytowany ustp s. 166 pnyp. red.] 42 Alfred graf von Schlieffen (1833-1913) od 1891 r. do 1905 by szefem sztabu generalnego. Patrz Wolfgang Foerster, Graf Schlieffen und der Weltkeg, cz. I, Berlin 1921; Gerhard Ritter, Der Schlieffenplan. Kritik eines Mythos, Munchen 1956. Wojna 107 faz wielkich zmaga: powstrzymywanie nieprzyjaciela na wschodzie, uycie wszelkich dostpnych si w celu osignicia szybkiego zwycistwa we Francji, ofensywny marsz przez Belgi i pnocn Francj, zajcie od tyu skoncentrowanej na wysokoci Alzacji-Lotaryngii armii francuskiej, zepchnicie jej ku Szwajcarii i zniszczenie czyme to byo, jeli nie powtrzeniem Sedanu w gigantycznie zwielokrotnionej postaci? Ale 44 lata po Sedanie (z dokadnoci prawie co do dnia) wielki plan zaama si w bitwie nad Marn jak przepraszajco powiedziano: uleg rozwodnieniu", pokrzyoway go bdy dowdcw. Jednak od pocztku by nacechowany rozpaczliw niemal brawur43. Wkroczenie do Belgii musiao wcign do gry Wielk Brytani, a angielski korpus ekspedycyjny wzmocni szeregi nieprzyjaciela dokadnie tam, gdzie spodziewano si, e bd sabe; szlaki zaopatrzeniowe fatalnie si wyduyy, podczas gdy po stronie francuskiej zostay skrcone. Ponadto w rozwoju techniki wojskowej nastpi okres, w ktrym jak rzadko kiedy przedtem i nigdy potem nadrzdne znaczenie miaa obrona; kto by uzbrojony w karabiny wielostrzaowe i maszynowe, a do tego w zwyke saperki, aby mc zagrzeba si w ziemi, ten potrafi powstrzyma silniejszego napastnika i wyrzdzi mu okrutne szkody. O tym mona byo wiedzie, trzeba byo wiedzie. Czy nie byoby zatem roztropniej zepchn na Francuzw odpowiedzialnoci za wojn na zachodzie, aeby ewentualnie ruszyli na przygotowane zawczasu pozycje obronne w Wogezach? Dlaczego nie szukano sukcesu na wschodzie, gdzie rozlego przestrzeni operacyjnych, niedostatki w uzbrojeniu i saba mobilno armii rosyjskich

daway jeszcze nadziej na zbrojne wypady i zamykanie przeciwnika w kotle"? Czy zakadajc, e zachowano by umiar zwycistwo na wschodzie nie mogoby przynie pokoju na szczeglnych warunkach? Takie pytania s daremne, poniewa istnia tylko jeden plan wojenny i nie byo adnych szkicw alternatywnych; trzeba to chyba okreli jako niesychane zaniedbanie obowizkw sztabu generalnego44, za ktre wspwin ponosi zapewne take sabo lub lepota kierownictwa politycznego. Plan Schlieffena pozwala si bowiem domyla, jaki bdzie mechanizm nieszczcia: ju sama tylko mobilizacja w Rosji wymuszaa, gwoli uniknicia katastrofalnej zwoki, wypowiedzenie wojny Francji i niemieckie natarcie na zachodzie. A naruszenie neutralnoci Belgii musiao sprowokowa ingerencj brytyjsk. 43 Mimowolnie przypomina si pocztek wojny siedmioletniej, kiedy to Fryderyk Wielki prbowa prewencyjnie uderzy na Austri przez Saksoni. Fryderyk przegra jednak bitw pod Kolinem, a jego natarcie dostarczyo jeli nie motywu, to przynajmniej podanego pretekstu, ktry usprawiedliwia i aktywizowa wymierzon we wielk koalicj. 44 Jeszcze ostrzejsza jest opinia Sebastiana Haffnera, ktry mwi o zbrodni niemieckiego sztabu generalnego, patrz: S. Haffner, Von Bismarckzu Hitler. Ein Riickblick, Munchen 1987, s. 120. 108 Niemiecki dramat 1914-1945 Wojna 109 Kiedy fronty ugrzzy w jesiennym bocie, wojna odsonia swoje prawdziwe oblicze zupenie pozbawione aureoli chway. Po jednej i po drugiej stronie onierze przywarci do ziemi, przyklejeni do okopw, oszacowani za drutem kolczastym, kadej minuty wiadomi czekajcego ich kalectwa, umierania, w gradzie pociskw artyleryjskich, midzy krwawymi arnami wyniszczajcych bitew, zmagajc si bez koca o par metrw rozoranej ziemi jednak trwali dzie i noc, przez zim i lato, rok za rokiem. A na tyach caa energia narodw, duch wynalazczoci i fabryki mierci wszystko to zorganizowane gwoli jak najlepszego rezultatu: czy kiedykolwiek przedtem jaka cywilizacja z wiksz ofiarnoci, wiksz wytrwaoci, wiksz gotowoci znoszenia cierpie dokonywaa dziea samozniszczenia? Rozstrzygnicie zaczo rysowa si tam, gdzie nigdy nie doszo do wielkiej rozstrzygajcej bitwy: na morzu. Podczas gdy wyniony produkt Rzeszy, niemiecka flota penomorska" bezczynnie i w istocie tak daremnie, jakby jej w ogle nie byo, tkwia w miejscach swego zakotwiczenia, flota brytyjska wypeniaa dokadnie to zadanie, ktre przypada w udziale potdze morskiej: odcia nieprzyjaciela od jego szlakw zaopatrzeniowych i zabezpieczya swoje. Tote mocarstwa centralne od pocztku przypominay oblon twierdz, w ktrej najpierw da o sobie zna niedostatek, potem gd. Fakt, e udao si wytrwa kilka lat, w niemaym stopniu naleao zawdzicza niemieckim ydom: z nieporwnanie wiksz ni u wadz wojskowych i cywilnych dalekowzrocznoci i energi Walther Rathe-nau organizowa zaopatrzenie w surowce. A bez naukowych prac Fritza Habera, bez bdcej dzieem Habera i Boscha techniki uzyskiwania amoniaku z azotu zawartego w powietrzu Niemcy musiayby skapitulowa bardzo prdko, nie dysponoway ju bowiem saletr chilijsk niezbdn do produkcji amunicji oraz materiaw wybuchowych. Nie odwdziczono si tym patriotom za ich zaangaowanie: Rathenau zgin w 1922 r. z rki prawicoworadykalnego mordercy, Haber umartw 1934 roku na wygnaniu. Jest rzecz zrozumia, e rozgldano si za nowymi rodkami bojowymi i w polu widzenia coraz wyraniej rysoway si odzie podwodne. Czy mogy ewentualnie poprzez skuteczn kontrblokad zmusi Angli do kapitulacji pod warunkiem jednak, e operowayby bez ogranicze", to znaczy wbrew tradycyjnym reguom morskiego prawa wojennego zatapiayby bez ostrzeenia wszystkie jednostki pywajce po morzach wok wysp brytyjskich? W kadym razie nietrudno byo przewidzie, e sprowokowano by tym samym przystpienie Amerykanw do wojny. Spr dugo pozostawa nie rozstrzygnity. Admiraowie przysigali, e w cigu szeciu miesicy odnios sukces45. W kocu l lutego 1917 r. wypowie45 Arthur Rosenberg barwnie opisa t sytuacj: Kadego, kto pyta, marynarka zapewniaa, e w

cigu szeciu miesicy od rozpoczcia zaostrzonej wojny podwodnej Anglia prawdopodobnie bdzie musiaa dziano totaln wojn podwodn. Dwa dni pniej Stany Zjednoczone zerway stosunki dyplomatyczne, a 6 kwietnia wypowiedziay wojn, majc dodatkowy motyw: awanturnicz niemieck prb podburzenia Meksyku przeciw jego pnocnemu ssiadowi. Mimo znacznych pocztkowo sukcesw ju wkrtce wanie w cigu szeciu miesicy pojawio si widmo klski U--Bootw, poniewa Brytyjczycy zastosowali w odpowiedzi system konwojw. aden amerykaski transportowiec wojskowy nie zosta zatopiony w drodze przez Atlantyk i aden te z niemieckich zaklinaczy triumfu" nie zosta pocignity do odpowiedzialnoci. Niepojte jest w kadym razie niedocenie-nie amerykaskiego potencjau. Cokolwiek Niemcy od tej pory robili, jakkolwiek walczyli z niezrwnan dzielnoci, odnosili zwycistwa we Woszech i na Bakanach, Rosj zmusili do zawarcia pokoju i przystpili do dalszej ofensywy na wschodzie, a wreszcie od wiosny do lata 1918 r. szukali rozstrzygnicia na froncie zachodnim bez wzgldu na to wszystko wojna bya ju przegrana. Pnym latem 1918 r. zarysowaa si wyranie groba klski sprzymierzonych, a tym samym konieczno otwarcia nowego frontu na poudniu, na co zabrako ju rezerw. Zaledwie na dzie przed zaamaniem si ostatniej ofensywy niemieckiej, 18 lipca 1918 r., we Francji rozpoczo si przeciwnatarcie aliantw, przy rosncym z tygodnia na tydzie udziale jednostek amerykaskich; 8 sierpnia nasta czarny dzie armii niemieckiej", cae dywizje poszy w rozsypk. Wida byo, e liczni, coraz liczniejsi, cho bynajmniej nie wszyscy onierze kapitulowali wewntrznie, poniewa, jako ludzie mylcy, nie byli ju zdolni do dalszych bezsensownych ofiar na rzecz przegranej sprawy. Czy kto chciaby bra im to za ze? W dniu 14 sierpnia nawet Naczelne Dowdztwo uznao, e kontynuowanie wojny jest beznadziejne, a kilka tygodni pniej, 29 wrzenia, puciy nerwy Ludendorffowi: zada natychmiastowego zawieszenia broni ku bezbrzenemu zdumieniu, wrcz przeraeniu zawrze pokj. Niekiedy nawet prawdopodobiestwo tej przepowiedni ustpowao pola pewnoci. Szare admiralskie daway sowo honoru oficerw marynarki*, e ani jeden onierz amerykaski nie postawi stopy na kontynencie europejskim i e rola Amerykanw w nadchodzcej wojnie ldowej bdzie rwna zeru [...]. Wszyscy ci mowie i stojcy za nimi oficerowie, wysocy urzdnicy, przemysowcy, waciciele ziemscy i intelektualici, byli przekonani, e Niemcy, jakie kochali i jedyne, jakie potrafili sobie wyobrazi, bez wojny podwodnej bd stracone. Wojna podwodna oznaczaa drog do zwyciskiego pokoju, a tym samym do uratowania Niemiec i adu spoecznego, ktry ci ludzie uznawali za jedynie rozsdny. Byo to co na ksztat politycznego odurzenia, ktre ogarno wtedy rzdzce w Niemczech warstwy i wobec ktrego adna trzewa refleksja nie moga doj do gosu" (A. Rosenberg, Entstehung der Weimarer Republik, Frankfurt a. M. 1961, s. 129). Stresemann opowiada o posiedzeniu komisji gwnej Reichstagu, na ktrym roztrzsano kwesti wojny podwodnej: Sekretarz stanu w Urzdzie Marynarki Rzeszy, pan von Capelle [...] wypowiedzia si w tym duchu, e niebezpieczestwo rzucenia przez Ameryk jakich wojsk do Europy szacuje jako zerowe [...]. Jego wywody o niedopuszczeniu do przerzutu wojsk, uzupenione zdaniem: Jeli Amerykanie rzeczywicie nadejd, moje odzie z gry ciesz si na ten up, wspdecydoway o stanowisku frakcji" (tame, s. 258). 110 Niemiecki dramat 1914-1945 odpowiedzialnych instancji cywilnych, ktre wytrwale zwodzono w kwestii sytuacji militarnej46. Wszelako czowiek, ktry dotychczas skupia w swoim rku wszelkie kompetencje i przy kadej okazji podkrela, jak odpowiedzialno faktycznie jako dyktator wojskowy dwiga na swoich barkach47, pod jednym wzgldem zachowa absolutnie zimn krew: zada mianowicie jednoczesnego ustpienia kanclerza Rzeszy, reform konstytucyjnych oraz przekazania odpowiedzialnoci frakcjom wikszociowym Reichstagu. Pogardzane partie zostay, by tak rzec, rozkazem przywoane do wadzy. W dniu l padziernika 1918 roku Ludendorff jasno przedstawi swoim oficerom motywy:

Prosiem wszelako J.C.M., by dopuci teraz do rzdw take te koa, ktrym w gruncie rzeczy zawdziczamy, e do tego doszlimy. Zobaczymy tedy tych jegomociw, jak wkraczaj do ministerstw. Niechaj podpisuj pokj, ktry podpisa trzeba. Niechaj pij to piwo, ktrego nam nawarzyli48. Po caej tej heroicznej odwadze w obliczu mierci teraz odwaga cywilna w obliczu prawdy? Koniec marzenia o potdze wiatowej, wielkie otrzewie46 Rosenberg (tame, s. 91) mwi na ten temat: Od koca wrzenia 1914 r. do koca wojny raporty dzienne byy zupenie staranne i wiarygodne. Zawieray to, co tego typu relacje mog zawiera, mianowicie dane o liniach frontu i najwaniejszych wydarzeniach, jakie miay miejsce. Ale tego, co rzeczywicie decyduje o sytuacji wojennej, nie mona wpisa do dziennych raportw: informacji o sile wojsk wasnych w relacji do nieprzyjaciela, obustronnych rezerwach oraz oglnym pooeniu strategicznym. O tej rzeczywistej sytuacji wojennej nard niemiecki z parlamentarzystami wcznie nie dowiadywa si niczego. Pooenie byo znane na dworze, w Naczelnym Dowdztwie i co najwyej jeszcze kanclerzowi Rzeszy. Na tym koczy si krg wtajemniczonych". 47 Instrumentem, ktrego uy Ludendorff dla uzasadnienia swej dyktatury, bya cakowicie nowa, obca dawnym wyobraeniom wojska niemieckiego wykadnia pojcia jego odpowiedzialnoci. [...] Kiedy na przykad kanclerz Rzeszy prowadzi polityk zdaniem generaa Ludendorffa faszyw, szkodliw dla dziaa wojennych, Ludendorff owiadcza, e nie moe bra za to odpowiedzialnoci. A zatem prosi o dymisj. Skutek jednak by taki, e nie Ludendorff rezygnowa, lecz kanclerz Rzeszy. Za pomoc tego rodka naciskuwasnej odpowiedzialnoci genera Ludendorff narzuci cesarzowi swoj wol nie tylko w dziedzinie wojskowej, lecz take we wszystkich decydujcych kwestiach politycznych. Genera Ludendorff cieszy si bezwzgldnym zaufaniem feldmarszaka von Hindenburga. Kiedy Ludendorff zapowiada swoje ustpienie, Hindenburg przycza si do niego. Ale cesarz absolutnie nie mg zwolni i Hindenburga, i Ludendorffa. Cesarski autorytet tak podupad, za autorytet obu dowdcw wzrs tak bardzo, e Wilhelm II by wobec Ludendorffa bezsilny. Gdyby na przykad cesarz sprbowa w 1917 r. zdymisjonowa generaa Ludendorffa, to bardzo rycho kryzys wo-k Ludendorffa* przerodziby si w kryzys wok cesarza". (tame, s. 110 n.). Ale Ludendorff wytycza nie tylko gwn lini decyzji politycznych: Od pocztku wojny kady genera dowodzcy korpusem by na swoim terenie najwysz wadz. Sprawowa cenzur nad pras, zakazywa zgromadze, nakazywa areszt prewencyjny itd. Dowdztwa korpusw podlegay Ministerstwu Wojny. Do sierpnia 1916 r. minister wojny przyjmowa od kanclerza wytyczne dotyczce spraw politycznych i w ten sposb Bethmann Hollweg trzyma w garci aparat rzdowy. Wraz z objciem urzdu przez Ludendorffa sytuacja si zmienia. Teraz minister wojny czu si zobowizany w pierwszym rzdzie wypenia wol Naczelnego Dowdztwa, a szef sztabu generalnego mia pod sob take placwki terenowe, czyli dowdztwa korpusw. Bya to dyktatura wojskowa w czystej postaci, od samej gry po najmniejsz wie" (tame, s. 118). 48 Albrecht von Thaer, Generalstabsdienst an der Front in der O.H.L. Aus Brief en und Tagebuchauf-zeichnungen 1915-1919, Gttingen 1958, s. 235. Wojna 111 nie czy te teraz dopiero prawdziwy pocztek obdu? Tak brzmiao historyczne pytanie, ktre stano przed Niemcami, taka bya wielka prba, przed ktr postawi ich los u schyku wojny. Tymczasem, uprzedzajc rodakw, nie sprosta jej ich wdz naczelny; zdecydowa si na samooszustwo, na kamstwo. Leopold von Ranke, stary mistrz niemieckiej historiografii, powiedzia kiedy: To nie lepota ani niewiedza gubi ludzi i pastwa. Rycho ukazuje si ich oczom to, ku czemu wiedzie cieka, na ktr wstpili. Ale tkwi w nich dany im przez natur instynkt, ktry wzmacniaj nawyki, ktremu nie potrafi si oprze, ktry ich pcha wci dalej, dopki drzemie w nich jeszcze jaka resztka siy49. 49 Cyt. zaSturmer,DasmheloseReich...,s.365.

Rozdzia pity REPUBLIKA LISTOPADOWA LEGENDA O CIOSIE W PLECY To by nasz koniec! Jak Zygfryd, podstpnie ugodzony oszczepem przez okrutnego Hagena, tak ugi si nasz front osaby; daremnie zabiega o yciodajny yk z wysychajcego zdroju si ojczyzny. Tak tworzy legend o ciosie w plecy1 Hindenburg, wiadomie przeczc faktom, co do joty kamliwie: we wrzeniu 1918 r. on sam i Ludendorff zaskoczyli stawiajc jeszcze opr ojczyzn apelem o powoanie parlamentarnego rzdu i natychmiastowe zawieszenie broni; on sam i Ludendorff znaleli si na moment w roli oskaronych o oszustwo: kiedy Naczelne Dowdztwo, chcc uzasadni danie rozejmu, wysao do Berlina oficera i ten po raz pierwszy bez upiksze przedstawi sekretarzom stanu oraz przedstawicielom Reichs-tagu sytuacj militarn, wywoao to reakcj opisan przez dziennikarza: Sysz zduszone okrzyki, widz oczy pene ez. Przebudzenie z narkozy, gniew, wcieko, wstyd, oskarenie: caymi latami bylimy okamywani przez wojskowych, a wierzylimy jak w Ewangeli!"2 Oskarenie o kamstwo i zdrad" nie omino nawet konserwatystw. 1 Genera-feldmarszaek von Hindenburg, Aus meinem Leben, Leipzig 1920, s. 403. Przedmowa jest datowana wrzesie 1919 r.", a wic dokadnie w rok po tym, jak Hindenburg i Ludendorff wycignli wasne konsekwencje z przegranej wojny. [Owa legenda miaa przekona nard, e Niemcy nie zostay pokonane w boju, lecz otrzymay cios w plecy", ktry zadali im zdradzieccy politycy, gwnie socjaldemokraci przyp. red.]. 2 Johannes Fischart (pseudonim Ericha Dombrowskiego), Dos alte unddas neue System, 1. 1-4, Berlin 1919-1925; tu t. l, s. 246. O tym, e podobne oceny ferowa nie tylko wski krg wtajemniczonych poniewczasie, lecz opinia publiczna, zawiadcza Ernst Troeltsch: O kamstwach w rodzaju zdradziecki cios w plecy czy niezwycieni na polu walki nikt wtedy jeszcze nie myla. Wszyscy pospou, o ile od dawna ju nieufnoci nie ywili, czuli si raczej przez tumaczenia i sztuczki propagandowe dotychczas rzdzcych oszukani". (Spektator-Briefe", Aufsdtze uber die deutsche Revolution and die Weltpolitik 1918/22, Hans Baron [red.], Tiibingen 1924, s. 14). 114 Niemiecki dramat 1914-1945 Republika Listopadowa 115 Notabene dat 3 padziernika nosi list Hindenburga do kanclerza Rzeszy, w ktrym padaj sowa: Naczelne Dowdztwo trwa przy swoim daniu wysunitym w niedziel, 29 wrzenia br., iby nieprzyjacioom naszym bez zwoki ofert pokojow zoy. W nastpstwie zaamania si frontu macedoskiego, a tym samym nagej koniecznoci osabienia naszych rezerw zachodnich, tudzie wskutek niemonoci uzupenienia bardzo znacznych strat, jakie w potyczkach dni ostatnich ponielimy, nie istniej ju, jak mniema naley, adne widoki na to, iby nieprzyjacielowi pokj narzuci zdoano. Przeciwnik ze swej strony rzuca do boju wci nowe i wiee posiki. Armia niemiecka cigle jeszcze w zwartoci staje i wszelkie natarcia zwycisko odpiera. Pooenie z dniem kadym pogarsza si jednak i Naczelne Dowdztwo do brzemiennych w skutki decyzji zmusi moe. W tych okolicznociach wskazane jest przerwanie walk, iby narodowi niemieckiemu i jego sprzymierzecom niepotrzebnych ofiar oszczdzi. Kady dzie zaniechania kosztuje ycie tysicy dzielnych onierzy3. Ani sowa o skrytobjczym sztylecie, ani cienia sugestii, e zawioda ojczyzna! Nie, upadek starego porzdku, eufemistycznie czy te oszczerczo nazwany rewolucj, mia cakiem inne rdo. Zacz si od podjtej w kocu padziernika, w ostatniej dosownie chwili, decyzji dowdztwa marynarki wojennej o wysaniu w morze floty penomorskiej. Miaa dotrze a do Kanau La Manche, aby, jak powiadano, przerywajc alianckie transporty odciy ciko walczce wojska frontowe. Pniej admiraowie usprawiedliwiali si mwic o skalkulowanym ryzyku: odzie podwodne miay czyha na nadcigajc flot brytyjsk, ktra i tak pojawiaby si na

miejscu dopiero po zakoczeniu wasnych operacji. Kto uwierzy w to z perspektywy czasu, kto mg uwierzy wtedy? Albo okrty miay przebywa w Kanale nie duej ni kilka godzin, co dla transportowcw alianckich oznaczaoby, e ich porty tylko chwilowo pozostawa bd bez osony i nie spowodowaoby odczuwalnych nastpstw dla zaopatrzenia frontu. Albo te operacja rzeczywicie miaa sens wwczas pojawia si pytanie, dlaczego jej nie prbowano, kiedy wayy si losy walk, np. w sierpniu 1914 r., gdy naleao uniemoliwi przerzut brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego do Francji, czy te podczas wielkiej ofensywy w marcu 1918 r. W kadym razie uczestnikom tych wydarze wydawao si oczywiste, e chodzi o spenienie dawno rozwianych marze o niemiecko-brytyjskim starciu teraz, w heroicznym boju ostatnim, zakoczonym w blasku chway przeraajc zagad, ktra przejdzie do legendy. Kiedy jednak cztery tygodnie 3 Cokolwiek mona by powiedzie o postawie Hindenburga, to ostatnie zdanie zasuguje na szacunek. Zasadniczo rni si od stanowiska Hitlera w kocowej fazie walk 1944-1945. Rni si te od postawy dowdztwa marynarki owego padziernika 1918 r. wczeniej! dowdztwo dao szybkiego zakoczenia dziaa bojowych, do jego uszanowania godnych motyww naleaa, podobnie jak w licie Hindenburga, wola zaoszczdzenia onierzom ofiary krwi, ofiary, dla ktrej nie byo ju uzasadnienia. Komu wic wolno osdza marynarzy, ktrzy majc przed oczyma ryche zawieszenie broni nie mier wybierali, lecz ycie? Zapewne, jak mona wyczyta w Faucie: pierwsz do wyboru mamy, w drugim na acuchu wisim"f4]. Odkd wybrali ycie, marynarzom pozostao tylko doprowadzi do koca to, co zaczli. Albo bowiem stary porzdek mia przy pomocy sdw doranych i plutonw egzekucyjnych postawi na swoim, albo trzeba byo wasnym dziaaniem go obali5. Nastpoway ju masowe aresztowania, a nieco pniej w starciach z andarmeri byy te ofiary miertelne. I tak zostaa wytyczona droga droga walki o ycie: od prologu, czyli buntu 29 padziernika, do powstania w Kilonii, ktre w krtkim czasie rozgorzao w Rzeszy niczym rozniecony od jednej iskry poar ogarniajcy zmurszae rusztowanie. Dnia 9 listopada 1918 r. zaj si Berlin; tego samego dnia ksi Max von Baden obwieci wasnowolnie abdykacj cesarza i zoy swj urzd kanclerski na rce Friedricha Eberta. Tymczasem Philipp Scheidemann proklamowa republik niemieck, a Karl Liebknecht socjalistyczn. Doprawdy, trudno odmwi historii skonnoci do ironii i czarnego humoru lub moe czego, co Hegel okreli ongi jako dialektyczn robot stareM Sowa Mefistofelesa: Dos erste steht uns frei, beim zweiten sind wir Knechte (Faust, cz. I, wers 1412); odnosz si one do piekielnej reguy: diabu wolno wybiera drog, ktr przychodzi, ale jest niewolnikiem tego wyboru t sam drog musi odej przyp. tum. 5 Arthur Rosenberg, nie szczdzc sarkastycznych uwag, pisa o tym, e zbuntowanym marynarzom pocztkowo nie chodzio bynajmniej o rozptanie rewolucji, a jedynie o uniknicie bezsensownej mierci na polu bitwy i uchronienie si przed grocymi karami: dania zrewoltowanych marynarzy byty najzupeniej apolityczne. Pord 13 punktw, ktre wymienia rada onierska pierwszej eskadry, najdalej idzie postulat zwolnienia aresztowanych zag okrtw Thuringen i Helgoland oraz skazanych w 1917 r. marynarzy. Take dla uczestnikw obecnego ruchu da si bezkarnoci: nie naley czyni im adnych niepochlebnych wpisw do wiadectwa onierskiego! Rewolucjonici nie chc wic, iby wpisywa im rewolucj do wiadectw.^..] Nieporwnany punkt 9: Forma 'panie kapitanie' itd. obowizywa ma tylko na pocztku zda-nia. W dalszym toku rozmowy odpada i zwracam si do przeoonego, mwic mu pan! Wystawmy sobie: 100 000 marynarzy podnioso bunt. Maj wszystkie armaty. ycie oficerw zaley od ich askawoci. Cesarstwo niemieckie kruszy si od ich uderzenia, a oni, rewolucjonici, troskaj si, bo nie chcieliby w przyszoci mwi zechce pan, Herr Leutnant, lecz po prostu: pan" (Entstehung der Weimarer Republik, Frankfurt a. M. 1961, s. 235). W pamici pozostawao dowiadczenie strajkw godowych latem 1917 r., ktre doprowadziy do rozstrzelania marynarzy Reichpietscha i Kbisa. Take przy uwzgldnieniu tej zaszoci racj ma Rosenberg, gdy mwi: Nie USPD [Niezalena Socjaldemokratyczna Partia Niemiec], lecz admira

Scheer stworzy zarzewie rewolucji, ktre rozpalio si w listopadzie 1918 r." (tame., s. 168.) Patrz take na ten temat: Wilhelm Deist, Die Politik der Seekriegsleitung und die Rebellion der Flatten Ende Oktober 1918, Viertel-jahreshefte fur Zeitgeschichte", rocznik 14,1966, s. 341 n. Osobliwe, e Rosenberg zdaje si dawa wiar zarczeniom admiraw: Z czysto wojskowego punktu widzenia wypad floty niemieckiej nie by przeto ani awantur, ani wypraw po mier, lecz starannie przygotowanym przedsiwziciem, ktre przy nieznacznych stratach wasnych mogo wyrzdzi nieprzyjacielowi dotkliwe szkody" (tame, s. 233). W kadym razie zupenie nie bierze si pod uwag faktu, e Anglicy prowadzili nasuch niemieckich radiostacji, dziki czemu ju przy wczeniejszych okazjach, kiedy nasza flota opuszczaa porty, zawsze w por wyruszali w morze. 116 Niemiecki dramat 1914-1945 go kreta ducha czasu: upadek Rzeszy zacz si wanie od owej ulubionej gigantycznej zabawki Niemcw, ktra miaa przynie wilhelmiskiemu spoeczestwu mieszczaskiemu now i wasn form wadzy oraz samowiadomoci. Ale mwic powanie: dopiero gdy patrzy si wstecz, wida wyranie, jakie siy symboliczne kry w sobie niemiecki Listopad. Odrzucenie finau rodem z Nibelungw, wybr ycia, nie za bezsensownie heroicznej samoofiary: czy mg na tym wyrosn mit wspierajcy budow pokojowej republiki? Daremne, wrcz niedorzeczne spekulacje: tym, co rzeczywicie wyroso, by antymit. Im wikszy dystans, tym bardziej 9 listopada 1918 uchodzi za symbol haby i zdrady; wykltym jako listopadowy zbrodniarz" czu si kady, kto wydawa si choby najluniej uwikany w listopadowe wydarzenia. I ten wanie antymit sta si brzemieniem, ktrym obarczono republik na cae jej krtkie ycie. Przede wszystkim narodowi socjalici dowiedli, e dokadnie rozumieli, na czym rzecz polega. Ich marsz do Feldherrnhalle" [w Monachium], planowany jako prolog do obalenia republiki, a zakoczony pod ostrzaem policji szybk i raczej aosn porak, dokona si w 1923 r. nieprzypadkowo 9 listopada. Polegych owego dnia traktowano jako mczennikw ruchu i aden sztandar nie uchodzi za rzeczywicie powicony, jeli nie musn go krwawy caun" 9 listopada^. Potem, po 1933 r., corocznie odtwarzano marsz do Feldherrnhalle w pompatycznie mrocznych inscenizacjach: ku chwale bohaterskiej mierci bdcej w niemieckim rozumieniu spenieniem sensu ycia. Ale, co rwnie wane, take pogrom, noc krysztaowa" zostaa zaplanowana na 9-10 listopada jako ceremonia, by tak rzec, jubileuszowa: wasna, jake realna zbrodnia, ktra trawic ogniem ydowskie witynie chciaa ugodzi w rdo zachodniego ducha i wiary, szukaa dla siebie usprawiedliwienia w niegodziwoci zmitologizowanej i miaa j wymaza. W czasie II wojny wiatowej Hitler wielokrotnie podkrela, e listopad 1918 r. nie moe si nigdy powtrzy. I tym si kierowa w swych dziaaniach. Mona zreszt przeczyta, jak bardzo uczulony by na punkcie listopadowego mitu widzc w nim prard^ swego powoania: Kiedy znw pociemniao mi przed oczami, omackiem, chwiejc si podyem do sali sypialnej, rzuciem si na prycz i zagrzebaem gorejc gow w pocieli. Od dnia, kiedy staem przy grobie matki, nigdy wicej nie pakaem... Teraz jednak nie mogem inaczej [...]. aosni, wykolejeni zbrodniarze! Im bardziej staraem si owej godziny zda sobie spraw z tego potwornego wydarzenia, tym wikszy wstyd oburzenia i haby pali mi czoo. [...] Cesarz Wilhelm II jako pierwszy cesarz niemiecki wycign ku przywdcom marksizI6) Chodzi o obrzd powicania sztandarw partyjnych, w czasie ktrego Hitler ciska w doni Blut-fahne chorgiew rzekomo splamion krwi uczestnikw monachijskiego puczu w listopadzie 1923 r. przyp. tlum. Republika Listopadowa 117 mu rk do zgody, nie przeczuwajc, e dranie nie maj honoru. Podczas gdy jedn doni ciskali jeszcze cesarsk prawic, druga sigaa ju po sztylet. Z ydem nie ma paktowania, tylko twarde albo-albo. Ja jednak postanowiem zosta politykiem7. KILKA UWAG NA TEMAT OFIARY CESARZA

W dniu 10 listopada 1918 r. cesarz uda si na niderlandzkie wygnanie, 28 listopada podpisa dokument abdykacyjny; wraz z nim lub jeszcze przed nim ustpili wszyscy niemieccy ksita, sygnatariusze wiecznego" przymierza z 1871 r., ktre miao broni i gromi". Upady duo szacowniejsze dynastie ni Hohenzollernowie, na przykad Wettinowie czy Wittelsbachowie. I nigdzie ani ladu oporu, nikt nie wydawa si przygnbiony jeli pomin takich ludzi jak akurat! socja" i czeladnik siodlarski" Friedrich Ebert8. Jest to osobliwe, naturalnie stale odnotowywane, ale prawie nie zanalizowane wydarzenie. Czy wydaje si tak oczywiste, e nie trzeba go wyjania? Od niepamitnych czasw Niemcy poddawali si wadzy swych ksit, raz z ociganiem, to znw nader chtnie; pastwo paternalistyczne i monarchia zdaway si stanowi spjn cao. Jeszcze Bismarck pisa: Niemiecka mio ojczyzny potrzebuje ksicia, na ktrym moe skupi swe przywizanie. Gdyby dajmy na to nagle upady wszystkie niemieckie dynastie, to niepodobna przypuci, iby niemieckie poczucie narodowe utrzymao wszystkich Niemcw rzuconych na arna polityki europejskiej w jednoci w rozumieniu prawa midzynarodowego. Nawet gdyby przyjto form sfederowanych miast Hanzy lub gmin pod egid Rzeszy. Jeliby zbrako Niemcom lepiszcza, ktre si bierze ze wsplnego ksitom poczucia stanowego, padliby pastw narodw mocniej wewntrznie zespolonych9. Ten pogld zosta teraz zanegowany i to od razu podwjnie: zniknicie wszystkich dynastii nie porazio Niemcw i nard jednak trzyma si razem. Wszelako sam Bismarck przysuy si erozji poczucia dynastycznego: w 1866 r. pokaza, w jaki sposb jednym uderzeniem miecza, jednym pocigniciem pira, usuwa si z drogi ksita, a wrd nich nawet krla z prastarego rodu Welfw. Wielu Hanowerczykw zareagowao jednak na ten akt gwatu gbok i dugo ywion uraz10. Jeszcze waniejsze byo proklamowa7 Adolf Hitler, Mein Kampf, 190-194, Miinchen 1936, s. 223 n. Ksika jest uroczycie dedykowana polegym w dniu 9 listopada 1923 r. 8 Scheidemann opisuje, jak po proklamowaniu przeze republiki ofukn go czerwony ze zoci" Ebert: Nie masz prawa ogasza republiki! Czym bd Niemcy, republik czy te czymkolwiek innym zadecyduje konstytuanta!" (Philipp Scheidemann,Memoiren eines Sozialdemokraten, Dresden 1928, t. 2, s. 313 n). 9 Bismarck, Gedanken und Erinnerungen, 1.1, roz. 13. 10 Jeszcze po drugiej wojnie wiatowej wida byo lady tej urazy. Autor by przypadkowo wiadkiem uroczystego aktu zaoenia Dolnosaksoskiej Partii Krajowej w 1946 r. Gwny mwca pniej minister federalny, a wreszcie premier Dolnej Saksonii ozdobi t historyczn chwil mottem: Odwieczny wrg (Prusy) leg rozbity w proch, osiemdziesicioletnia haba spod Langensalzy (kapitulacja armii hanowerskiej 118 Niemiecki dramat 1914-1945 Republika Listopadowa 119 nie w Wersalu cesarstwa: oznaczao zepchnicie w cie i pozbawienie znaczenia wszystkich lokalnych wadcw tym bardziej, im silniej zrastao si pastwo narodowe. Nie przypadkiem take Wilhelm II adorowany czy nie by dla wspczesnych cesarzem", nie za krlem Prus. A jednak jest w tym jaka zagadka. By moe atwiej j rozwiza biorc pod uwag, e akurat ci, ktrzy skadali przysigi na wierno, zdystansowali si najszybciej. Kiedy Wilhelm II tkwic w kwaterze gwnej uchwyci si pomysu, eby abdykowa jako cesarz, ale za to wrci na czele swej armii jako krl pruski, genera Groener, od 26 padziernika nastpca Ludendorffa, owiadczy mu twardo: Wojsko w spokoju i ordynku pomaszeruje za swoimi dowdcami pod komend swoich generaw z powrotem do ojczyzny. Ale nie pod rozkazami Waszej Wysokoci, poniewa nie pjdzie ju za Wasz Wysokoci!"11 Groener by Wirtem-berczykiem, nie Prusakiem, ale mg si powoa na opinie dowdcw armii polowej. W dniu kiedy osobliwy orszak cesarski znika w listopadowej mgle, genera, chcc w obliczu rewolucji broni stabilnoci i adu, zawar pakt z Ebertem. Podobnie zareagowaa przewaajca wikszo urzdnikw pastwowych wierzono, czy

te wmawiano sobie, e suy si nie jednej osobie, nie partiom, lecz raczej pastwu. Za wszystkim tym krya si najwidoczniej kalkulacja czy te instynkt zachowania wadzy. Jak z jednej strony Naczelne Dowdztwo z ca przytomnoci najpierw obarczyo cywilw odpowiedzialnoci za zawieszenie broni, potem zwalio win za klsk na ojczyzn", tak te z drugiej strony trzeba byo powici symbol starego pastwa paternalistycznego, eby ratowa jego substancj. Okoliczno, e monarchia bya z partiami w dobrej komitywie, zamiast rzeczywicie stan ponad nimi, e suya konserwatywnym siom w pastwie i spoeczestwie jako tarcza ochronna ta okoliczno tym bardziej naglia, by zrzuci teraz z barkw to, co przygniatao takim ciarem. O nastrojach w wyszych sferach Berlina, kiedy ju zrobiono, co byo do zrobienia, pisa Ernst Troeltsch: Po trwonej nocy gazety poranne jasno opisafy, jak si rzeczy maj: cesarz w Holandii, rewolucja w wikszoci orodkw gr, ksita zwizkowi abdykuj. Nikt nie oddaje ycia za Cesarza i Rzesz! Stan urzdniczy na subie nowego rzdu! Cigo wszelkich zobowiza zabezpieczona, adnego szturmu na banki! Niedziela 10 listopada bya cudownym jesiennym dniem. Obywatele jak zwykle tumnie wybrali si do Grunewaldu na spacery. adnych eleganckich toalet, ot, zwykli mieszczanie, niektrzy chyba umylnie przed Prusakami)zostaa zmazana i to-biay sztandar znw powiewa na maszcie!" By moe partia o rzeczywicie hanowerskim charakterze miaa szans powodzenia, kiedy jednak przemianowaa si na Parti Niemieck i zacza szuka gosw poza Doln Saksoni zreszt strojc si w barwy Rzeszy Bismarckow-skiej cakiem chyba susznie skazaa si na klsk. 11 Kuno graf von Westarp, Das Ende der Monarchie vom 9. November 1918, Werner Conze (red.), Stollhamm, Berlin 1952, s. 46. w skromnym przyodziewku. Wszyscy nieco wyciszeni, jak ludzie, ktrych losy rozstrzygaj si gdzie daleko, ale przecie spokojni i w dobrym samopoczuciu, skoro sprawy przybray pomylny obrt. Tramwaje i kolejka podziemna chodziy jak zwykle zawiadczajc, e wszystko, co niezbdne gwoli zaspokojenia bezporednich potrzeb yciowych, pozostawao w najlepszym porzdku. Na wszystkich obliczach byo wypisane: pensje bd wypacane nadal12. Spokj sumienia podtrzymywa tradycyjny etos: trzeba byo po prostu spenia swj obowizek, choby z zacinitymi zbami, nie baczc na polityczne burze i powszedni zamt. Etos ten w bardzo istotnej mierze wynika z pruskiego wychowania, o ktrym pisa Sebastian Haffner: Wypenianie obowizkw byo w Prusach pierwszym i najwyszym przykazaniem nie wymagajcym adnych dodatkowych uzasadnie. Drugie przykazanie brzmiao: nie biada, jeli aska, nad samym sob; trzecie za, ju mniej kategoryczne: w postpowaniu wobec blinich kierowa si jeli nie dobroci to byaby jednak przesada to przynajmniej przyzwoitoci. Na pierwszym miejscu stawiano obowizek wobec pastwa. Z tak namiastk religii dao si y nawet wcale porzdnie i przyzwoicie dopki pastwo, ktremu si suyo, byo porzdne i przyzwoite. Granice i niebezpieczestwa pruskiej religii obowizku ujawniy si dopiero za Hitlera13. Rozkad monarchii czy moe raczej pospieszne zoenie jej w ofierze mtna mieszanina paniki i faryzeuszostwa, ktra nikomu nie przynosi honoru. I sam cesarz: gdyby tak udao si dostrzec w nim choby lad godnoci i rozumu, aby obudzi nasz sympati, abymy mogli nazwa go postaci tragiczn! Czy bowiem nie by czowiekiem przegranym, zamanym, na dugo przedtem, zanim wysano go na emigracj? Znamienne w kadym razie, jak znika z pola widzenia, ledwie przebrzmiay jego sowa wypowiedziane na pocztku wojny. adnych wystpie, adnych wicej przemwie, ktre wbiyby si w pami, choby budzc sprzeciw. Nic, tylko wegetacja w potnym cieniu Hindenburga, a potem, od 1916 r., pod wojskowym dyktatem Ludendorffa. Ale by moe i w tym tkwi ukryte znaczenie. Wilhelm II by przecie na swj sposb czowiekiem wilhelmiskiego postpu, jako cesarz przeciwnie ni jako krl Prus reprezentowa spoeczestwo mieszczaskie, ktre jakkolwiek pozbawione stylu i dlatego ochoczo przywdziewajce rozmaite kostiumy, jakkolwiek niepewne i dlatego pene buty dyo jednak do

wyrwania si z ciasnoty i zaduchu starego pastwa. Poniewa jednak jego wadza 1 jego symbole z armi na czele odcisny gbokie pitno na nim samym, przeto nie powiody si poszukiwania rzeczywistej emancypacji na drodze reform politycznych; przeto zagubiono si w prbach przeciwdziaania dominaqi sta12 Troeltsch, Spektator-Briefe"..., s. 23 n. 13 Sebastian Haffner, Puften ohne Legend, Hamburg 1978, s. 84. 120 Niemiecki dramat 1914-1945 Republika Listopadowa 121 rych si za pomoc nowego instrumentu wadzy: floty wojennej14. Wojna dowioda, e byo to politycznie zgubne, a militarnie bezsensowne; jakby naturaln kolej rzeczy znw, jak zawsze dotd, niemiecki los od pierwszego do ostatniego dnia spoczywa w rkach wojska. Jake wic cesarz nie mia by czowiekiem przegranym, zamanym na dugo przedtem, nim korona spada mu z gowy i uwalaa si w prochu? I jake mia poj, e Niemcy, ktrych reprezentowa, okazywali mu wiele pobaania i omal wszystko wybaczali, tylko nie wybacz tej jednej w istocie ich wasnej przegranej? POZORY WOLNOCI I RWNOCI W niespokojnych dniach i tygodniach po 9 listopada socjaldemokraci jeli nie dzieryli wadzy, to w kadym razie stanowili o rwnowadze si midzy konserwatystami a radykaami, dowdztwem armii a Zwizkiem Spartakusa. Udao im si w znacznej mierze obsadzi swoimi zausznikami rady robotnicze i onierskie, a zwoany na 16 grudnia 1918 r. zjazd rad przytaczajc wikszoci gosw ukierunkowa na cel, do ktrego uparcie dya partia pod przywdztwem Eberta: by nim wybr Zgromadzenia Narodowego konstytuanty15- Wybory odbyy si 19 stycznia 1919 r. i przyniosy jednoznaczny rezultat: SPD (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec) otrzymaa 37,9% gosw, CVP (Chrzecijaska Partia Narodowa Centrum) 19,7%, DDP (lewico-wo-liberalna Niemiecka Partia Demokratyczna) 18,5%. W sumie stanowio to 76,1% i 329 z 421 mandatw16 wikszo trzech czwartych dla koalicji 14 Theodor Fontane ju w 1897 r. opisywa to rozdarcie sam rozdarty, cho nie myla jeszcze wtedy o budowie floty: To, co podoba mi si w cesarzu, to cakowite zerwanie ze Starym; co mi si w nim nie podoba, to sprzeczne z tym pragnienie odtworzenia Prastarego. W pewnym sensie uwalnia nas od jaowych form i zjawisk dawnej pruskoci, zrywa z grubiastwem, ordynarnoci, gospodark drobnomieszczaskie-go groszorbstwa epoki 1832, kae sobie, w sprawach wielkich i maych, szy nowe szarawary, zamiast ata stare. Nie jest bynajmniej maostkowy, poczyna sobie dziarsko i pojmuje w peni, e cesarz niemiecki to co innego ni margrabia brandenburski. [...] Poszedbym za nim ochoczo po tej linie, gdybym widzia, e ma do talku na stopach, a w doniach solidny drg dla utrzymania rwnowagi. Ale nie ma: pragnie jeli nie rzeczy niemoliwych, to przecie arcyniebezpiecznych, faszywie si do nich sposobic, w niedostateczne rodki wyposaon.[...] Tego, co cesarz przypuszczalnie zamyla, orem w ogle osign niepodobna; wszelkie wysiki wojskowe zdaj mi si, jakoby anno 1400 ze wszystkich si zabiegano, iby zbroj rycersk na pociski odporn uczyni miast tego przyszo w kocu do jedynego susznego wyjcia i zbroj cakiem precz wyrzucono" (Fontane, Briefe an Georg Friedlander, Kurt Schreinert [red.], Heidelberg 1954, s. 309). 15 Z bogatej literatury przedmiotu warto wymieni: Quellen ur Geschlchte der Rdtebewegung in Deutschland, 1918/19,1.1-3, Kommission fur Geschichte des Parlamentarismus und der Parteien, Diissel-dorf 1968-1980; Petervon Oertzen, Betriebsrdte m der Novemberrevolution, Dusseldorf 1963; Dieter Schnei-der, Rudolf Kuda,Arbeiterrate in der Novemberrevolution. Ideen, Wirkungen, Dokumente, wyd. II, Frankfurt 1969; Die deutsche Revolution 1918-1919, Dokumente, Gerhard A. Ritter, Susanne Miller (red.), Frankfurt a. M., Hamburg 1968; Allan Mitchell, Revolution in Bayem 1918/19. Die Eisner-Reglerung und die Rdterepub-lik, Miinchen 1967. 16 Poza tym otrzymay: DNVP 10,3%, DVP 4,4%, USP 7,6%, inne l ,6%. O caym okresie do 1933 r. patrz: Alfred Milatz, Wahlerund Wahlen in der Weimarer Republik,

Schriftenreihe der Bundes-zentrale fur Politische Bildung", nr 66, wyd. II, Bonn 1968. weimarskiej", jak rycho j ochrzczono, dla konstytucyjnych partii republiki. Przez pewien czas, krtki, ale historycznie wany, wydawao si, e Niemcy odnajd drog do parlamentarnej demokracji, do politycznego adu opartego na wolnoci i rwnoci. Nawet siy konserwatywne dostosoway si prawie bez oporu. Konserwatywna Narodowoniemiecka Partia Ludowa (DNVP) opowiedziaa si w ordziu zaoycielskim z 24 listopada 1918 r. za jedyn moliw po ostatnich wydarzeniach parlamentarn form rzdw"17, a Stahlhelm, Zwizek onierzy Frontowych" bratnia organizacja DNVP owiadcza w statucie 25 lutego 1919 r.: Pod wzgldem politycznym Zwizek stoi na gruncie demokracji i bez zastrzee wkracza w now epok z poparciem dla rzdu"18. Rektor uniwersytetu w Berlinie, profesor Reinhold Seeberg autor wyraajcego dz podbojw adresu Seeberga" z 1915 r. 20 listopada 1918 r. wystpi publicznie w imieniu grupy nauczycieli akademickich z tekstem zaczynajcym si od sw: W obliczu niezwykych przeobrae, jakie w nastpstwie ogarniajcej masy wojny wiatowej si dokonary, zgromadzeni na uniwersytecie pracownicy ducha owiadczaj, e i oni nowemu prowizorycznemu rzdowi ochoczo si podporzdkowuj, od stworzonego wedle uczciwszych zasad demokratycznych Zgromadzenia Narodowego ostatecznego uporzdkowania stosunkw oczekuj, a wszystkie swe sity w subie powracajcym studentom i penieniu nowych zada edukacji narodowej powici s gotowi19. Nagle: pracownicy" ducha zamiast arystokracji" ducha jakie to zmiany w sownictwie potrafi wywoa lk i trwoga! Ale czy wywouj te zmian przekona? Nic takiego jednak nie nastpio, a jeli nawet, to nie na dugo; pikne pozory myliy. Ju w pierwszych wyborach do Reichstagu, 6 czerwca 1920 r., koalicja weimarska stracia ponad jedn trzeci gosw i wikszo mandatow, ktrej zreszt nigdy ju nie odzyskaa. Lewicowo-libe-ralna DDP (Niemiecka Partia Demokratyczna) zamiast 75 miaa ju tylko 39 deputowanych, socjaldemokraci 103 zamiast 165. Natomiast nabierajca ostro antyrepublikaskiego charakteru DNVP, prawicowo-liberalna DVP (Niemiecka Partia Ludowa), a w obozie lewicy Niezaleni Socjaldemokraci 17 Cyt. za Ursachen und Folgen. Vom Deutschen Zusammenbruch 1918 bis 1945 bis zurstaatlichen Neu-ordnung Deutschlands in der Gegenwart. Eine Urkunden- und Dokumentensammlungzur Zeitgeschichte, Herbert Michaelis, Ernst Schraepler (red.), Berlin 1958 n, t. 3, s. 203. Jak szybka i gruntowna bya zmiana postawy mona przeczyta w: Werner Liebe, Die deutschnationale Volkspartei 1918-1924, Dusseldorf 1956. Patrz take Annelise Thimme, Fhtcht in den Mythos. Die deutschnationale Volkspartei und die Niederlage von 1918, Gottingen 1969. 18 Ursachen und Folgen..., s. 221. Caociowy obraz szkicuje Volker R. Berghahn, Der Stahlhelm, Bund der Frontsoldaten 1918-1935, Dusseldorf 1966. 19 Kurt Tpner, Gelehrte Politik undpolitisierende Gelehrte. Die Revolution von 1918 im Urteil deutscher Hochschullehrer, Gottingen 1970, s. 253 n. 122 Niemiecki dramat odnotowali znaczne zyski. Po raz pierwszy we do Reichstagu cho tylko w skromnej liczbie czterech deputowanych rnunici. Mnoyry si sygnay alarmowe, oznaki sci i kryzysw, ale nie jest prawd jak niekiedy lekkomylnie raczeiz trafnie twierdzono e demokracja bya bezbronna, a w republice /ako republikanw, czyli e w dalekim od wietnoci pocztku tkwiy ju aki haniebnego koca. Dla zobrazowania sytuacji trzeba powiedzie o wyzeniu> ktore wzburzyo ludzi jak adne inne: o zbrodni popenionej 24 czeja 1922 r. na ministrze spraw zagranicznych, niemieckim ydzie i niemieck patriocie, Waltherze Rathe20 nau Poprzedzia j bezprzykadna nagonka, pvalcie Rathenaua Walthera, ydowsk wini Pan Bg poniewiera!" wywrz>iwano to Jak kraj dugi i szeroki. Deputowany DNVP Hennig oznajmi w 'rwcowym wydaniu Konser-vative Monatsschrift":

Ledwie midzynarodowy yd Rathenau wzi w)e aPy niemiecki honor, nie ma ju o nim mowy. [...] Niemieckiemu honorowi uczyrY zado. Ale pan, panie Rathenau [...] zostanie pocignity do odpowiedzialnoci przewd niemiecki, w przeciwnym razie", by uy paskich wasnych sw, historia swiaftrac'*a''y sens"- . Innym podegaczem, bodaj najgorszym, by-arl Helfferich. Ale tego, co nastpio po zamachu, nikt schyba nie spodziewa. Harry hrabia Kessler pisze: Na ulice wylegli owej niedzieli (25 czerwca) ropicy- Od witu do pnego popoudnia setki tysicy w czterech kolumnach jedna obidnigiej, z czarno-czerwono-zotymi i czerwonymi chorgwiami, w aobnym milczeniu -gnty przez zachodni cz miasta (Berlina). Reichstag zebra si o trzeciej po pouiu. Gdy pokaza si Helfferich rozbrzmiay okrzyki: Morderca, morderca! Precz z mocami!" Powsta niebyway tumult, a Helfferich znikn. Przemwi Wirth: Od dnia, ktrym pod sztandarem republiki podjlimy uczciw sub na rzecz tej nowej paskoci, nie szczdzi si milionowych sum, by sczy w nasz nard okrutn trucizn. NaszPJczynie, ktrej suymy ze wszystkich si, od Knigsbergu po Konstancj zagraa podgajca do mordu nagonka. Sycha wrzask, e to, co robimy, jest zbrodni na narodzieroa si o trybuna stanu, a potem przychodzi zdziwienie, gdy zalepione otry sigaj piarzdzie mordu". 20 Bardziej szczegowy opis patrz wiadek epoki, Harry g Kessler, Walther Rathenau. Sein Leben undsein Werk, Frankfurt a. M. 1988, s. 314 n. 21 Liebe, Die deutschnationale Volkspartei...,s. 159. 22 Rathenau by okrelany j ako naganiacz i ekonom sunienasyconej dzy panowania naszych wrogw". Patrz: Karl Helfferich, Deutschlandin den Ketten des Unatums, Deutschnationale Flugschnf-ten", nr 107, Berlin 1921. Podburzajca do morderstwa nagonka godzia naturalnie nidko w Rathenaua. Po zamachu, ktrego ofiar pad Erzberger, w hamburskiej Reichsflagge" pisano: B& miej w opiece Eberta, Wirtha i Schei-demanna. Erzbergera ju masz" (cyt. za Gotthard Jasper, Der Scft der Republik, Tubingen 1963, s. 57). Republika Listopadowa 123 Pogrzeb Rathenaua odby si we wtorek 27 czerwca. Trumn wystawiono w sali posiedze Reichstagu. Przykryta czarno-czerwono-zotym sztandarem staa w miejscu, gdzie zwykle znajduje si fotel prezydenta. Attache's Ministerstwa Spraw Zagranicznych trzymali stra przy umarym. W loy cesarskiej siedziaa matka ofiary; biaa jak wosk, kamiennie nieruchoma, wpatrzona odrtwiaym wzrokiem w sarkofag. Ebert wygosi mow poegnaln: Ten niecny czyn ugodzi nie tylko w czowieka, w Rathenaua. Ugodzi w Niemcy w caej ich zbiorowoci". Zwizki zawodowe uchwaliy obowizujc w caej Rzeszy powszechn przerw w pracy od godziny 12 we wtorek do rody rano. Ogromne pochody, jakich Niemcy jeszcze nie widziay, przemaszerowyway w ordynku, pod flagami republikaskimi, przez wszystkie miasta niemieckie. Ponad milion ludzi w Berlinie, sto pidziesit tysicy w Monachium, w Chemnitz, sto tysicy w Hamburgu, Wrocawiu, Elberfeld, Essen. Nigdy jeszcze Niemcy nie czciy tak adnego ze swych obywateli. Oddwik, jakiego nigdy nie budzio ycie i myl Rathenaua, wzbudzia teraz jego mier23. Robotnicy i mieszczanie, liberaowie i katolicy, socjaldemokraci i komunici demonstrowali razem; wydarzenie w istocie zdumiewajce. Pewien dziennikarz opisa je tak: Umiercono szefa jednego z najwikszych przedsibiorstw kapitalistycznych na wiecie. Komunistyczni robotnicy pakali na jego grobie i przeklinali mordercw"24. Kanclerz Wirth zakoczy swe przemwienie sowami: Oto wrg, ktry kropla po kropli wstrzykuje trucizn w rany narodu. Oto wrg nie ma adnych wtpliwoci: wrg jest po prawej stronie"25. Jeszcze 25 czerwca 1922 roku rzd wyda rozporzdzenie gwoli ochrony republiki, ktremu Reichstag trzy dni pniej nada rang ustawy. Nie, republika nie musiaa umrze, tak jak umar Rathenau. Historia jest otwartym polem naszego mylenia i dziaania, naszej odpowiedzialnoci i naszych zaniedba; zguba lgnie si w ludziach i nigdzie indziej. A poniewa histori tworz ludzie, nie za lepa dola, tote niekiedy moliwe jest nawet przebaczenie. Kessler wspomina matk Rathenaua:

Najpierw nie byo w niej nic prcz chci zemsty, chciaa jeszcze tylko napisa do Helffericha, e jest morderc jej syna, a potem umrze. Potem jednak przemoga si, tak jak przemgby si zapewne jej syn, i napisaa do matki jedynego ze sprawcw, ktry przey, Techowa, nastpujcy list: Pogrona w niewymownym blu wycigam do Pani do. Niechaj powie Pani, ktra jeste najnieszczniejsz ze wszystkich kobiet, swojemu synowi, 23 Kessler, Walther Rathenau..., s. 325 n. 24 Friedrich Stampfer, Die vierzehn Jahre der ersten deutschen Republik, Karlsbad 1934, s. 265. 25 Hagen Schulze komentowa: Byo to zachwycajce przemwienie, szczytowe osigniecie parlamentarnej retoryki, kaganek republikaskiego ducha, nie byo natomiast wyrazem mdroci. Skoro bowiem kierownictwo DVP zostao w taki sposb posadzone na awie oskaronych razem z narodowcami z DNVP poczuo si uraone" (Schulze, Weimar. Deutschland 1917-1933, Berlin 1982, s. 244). Bywaj wszak chwile, gdy kaganek jest waniejszy od taktycznej zrcznoci, czy nie? Czy niedomaganiem republiki a nazbyt czsto nie okazywao si to, e bya tylko" mdra, a retoryk, zachwycajce mowy, wiato kaganka pozostawiaa swoim nieprzyjacioom? 124 Niemiecki dramat 1914-1945 e wybaczam mu w imieniu i duchu Zamordowanego, jako i Bg niechaj mu wybaczy, jeli przed obliczem ziemskiej sprawiedliwoci czyn swj otwarcie i w caej peni wyzna, a wobec sprawiedliwoci boskiej aowa go bdzie. Gdyby zna mojego Syna, najszlachetniejszego z ludzi, jakiego nosia matka ziemia, miercionon bro prdzej przeciwko sobie by skierowa ni przeciw niemu. Niechaj te sowa wrc pokj Pani duszy. Mathilde Rathenau"26. DOMNIEMANIA (I): WERSAL, INFLACJA, KRYZYS GOSPODARCZY Dlaczego opamitanie nie okazo si trwae? Jakie przeklestwo wisiao nad republik, co sprawiao, e nie moga sta si miejscem, ktre wikszo obywateli uznaaby za swj dom ojczysty? Dlaczego Niemcom nie udawao si zaprzyjani z demokracj, wywie z zasad wolnoci i rwnoci now samowiadomo? Legend o ciosie w plecy mona sobie darowa; zbyt nachalnie suya samousprawiedliwieniu winnych. Jeli jednak nadal dawano wiar temu kamstwu, musiao istnie co, co jako uprzedzenia, nienawi do rzekomych zbrodniarzy listopadowych", i tak domaga si wyjanienia. Duo wiksz wag mia wersalski dyktat pokojowy. Narzuca Niemcom konieczno ustpstw terytorialnych (przede wszystkim na wschodzie: polski korytarz" mia oddziela Prusy Wschodnie od Rzeszy), obowizek jednostronnego rozbrojenia, w praktyce a do granic bezbronnoci, gigantycznych reparacji wojennych o nie ustalonej z gry wysokoci, wreszcie, co nie mniej wane obarcza je oszczerczo wyczn win za wojn. Z pewnoci nie roztropno bya w Wersalu sekretarzem, a raczej zy doradca strach, zwaszcza w przypadku Francji: w niewygasym jeszcze dygocie wyczerpania i przeraenia w obliczu z najwikszym przecie trudem odpartych, przemonych si niemieckich czaia si ju trwoga przed potg przysz std denie, aby czym w rodzaju wojny prewencyjnej, tyle e prowadzonej innymi ni bezporednio militarne rodkami, utrzyma rywala w ulegoci. Czy to rzeczywicie by pokj? Filozof z Krlewca, Immanuel Kant, pisa w 1795 r. jak gdyby uprzedzajc wiek XX: aden traktat pokojowy, w ktrym przez utajone zastrzeenie zawarte zostao zarzewie przyszej wojny, nie moe by za takowy uznany. Gdy wwczas byby on zwykym zawieszeniem broni, odroczeniem dziaa wojennych, a nie pokojem"27. C jednak pozostawao Niemcom, jeli nie zgoda na to, co nieuniknione, o ile nie chcieli ryzykowa dalszego trwania blokady godowej, okupacji, 26 Kessler, WaltherRathenau..., s. 327. Dwaj pozostali zamachowcy, byli oficerowie marynarki, zostali po pewnym czasie odnalezieni w Saaleck niedaleko Naumburga. Jeden zgin od ku policji, drugi zastrzeli si sam. Po 1933 r. narodowi socjalici urzdzili tam miejsce pamici mordercw; potem zostao ono usunite, a zamiast niego powstao Muzeum Rathenaua. Przy Koenigsallee w berliskiej dzielnicy Grunewald widnieje dzi okolicznociowy kamie upamitniajcy miejsce zamachu. 27 Immanuel Kant, Do wiecznego pokoju. Projekt filozoficzny, tum. Mirosaw elazny, Toru

1995, s. 49. Republika Listopadowa 125 a moe nawet prawdopodobnego przecie rozbicia Rzeszy?28 Czy wszystko nie zaleao od tego, by w tej fatalnej sytuacji wyjciowej cierpliwie, z pasj i miark w oku szuka drogi prowadzcej do rewizji postanowie wersalskich? T kamienist drog poszli republikascy mowie stanu: Rathenau, Stresemann, Briining. Poszli wbrew przeszkodom zewntrznym i wbrew ujadaniu wrogw wewntrznych, a sukces potwierdzi ich racje: Niemcy wrciy do rodziny narodw jako jej rwnoprawny czonek, a dania reparacyjne najpierw zagodniay, potem za odstpiono od nich, co warto podkreli, jeszcze zanim kraj pogry si w szalestwie hitlerowskiego Machtergreifung, przejcia wadzy". A zatem: dlaczego te sukcesy przyniosy republice tak niewiele albo zgoa nic dobrego? Jak w ogle stojcy po prawicy, zacietrzewiony przeciwnik mg wrzeszcze Wersal!" pod adresem niemieckich demokratw? Warunki pokoju byy konsekwencj wojny i jej zakoczenia; win naleao wic obarcza odpowiedzialnych z czasw Rzeszy cesarskiej, a nie Weimaru. Okazuje si zatem, e tak samo jak w przypadku legendy o ciosie w plecy trzeba zakada istnienie uprzedze, ktre domagaj si wyjanienia. Tym samym powoywanie si na dyktat zwyciskich mocarstw moe wprawdzie suy uwolnieniu od zarzutu, e Niemcy nie wykorzystali szansy na demokracj, ale w sprawie, ktra ma decydujce znaczenie, nie na wiele si przydaje. Patrzc wstecz trudno wrcz unikn pytania, czy ukad z 1919 r. nie mia te dobrych stron, ktre karygodnie zlekcewaono. Jeli na przykad na spornych obszarach wschodnich odbyway si plebiscyty, jeli na wschodnioprus-kich Mazurach ludno w przewaajcej, wikszoci opowiedziaa si za Niemcami29 w gosowaniu pod midzynarodow kontrol, z wynikami wpisanymi do protokou! to mdrze postpujc mona byo budowa na tym bezpieczestwo skuteczniej ni kiedykolwiek przedtem na drodze ornej. Ale nikt, aden polityk, adna partia, nie omielili si w tak uznanych granicach szuka porozumienia z Polakami. Czy skazujemy si na wieczne skargi w sprawie tego, co utracone, zamiast utrzymywa i chroni to, co mamy? Tymczasem sycha gosy powoujce si na dalsze istnienie Rzeszy Niemieckiej w granicach z 1937 r." a wic w granicach wytyczonych w Wersalu, ktre w swoim czasie pitnowano jako krzyczc niesprawiedliwo i dosownie za nic, nawet za cen ycia, nie chciano ich zaakceptowa. 28 Obrazowy opis dramatycznych zmaga, ktrych stawk byo odrzucenie lub przyjcie ukadu pokojowego, patrz Theodor Eschenburg, Die Entscheidung der Weimarer Nationalversammlung iiber den Ver-sailler Friedensvertrag im Juni 1919", w: Theodor Eschenburg, Die Republik von Weimar. Beitrdge ur Geschichte einer improvisierten Demokratie, Munchen 1984, s. 91 n. 29 W gosowaniu 11 lipca 1920 r. za Niemcami opowiedziao si w okrgu Allenstein (Olsztyn) 98%, w okrgu Marienwerder (Kwidzyn) 92%. Na Grnym lsku 20 marca 1921 r.: 60% za Niemcami przy rnym rozkadzie wikszoci w poszczeglnych obwodach dawao wynik mniej jednoznaczny; dlatego doszo do podziau. Tym cenniejsze mogo by bezpieczestwo terenw pozostajcych w Niemczech. 126 Niemiecki dramat 1914-1945 Republika Listopadowa 127 Jeli teraz pozostawimy na boku wersalski dyktat pokojowy, to w przypadku dwu innych zjawisk inflacji i wiatowego kryzysu gospodarczego zalenoci wydaj si jasne. Inflacja, ktra jesieni 1923 r. osigna swj szokujcy punkt kulminacyjny i zarazem kres bilion marek papierowych odpowiada jednej marce rentowej zniszczya wszystkie oszczdnoci. Niewtpliwie wraz z reform walutow wprowadzon 15 listopada rozpocza si normalizacja nie tylko gospodarcza; na Boe Narodzenie ambasador brytyjski zanotowa: Najbardziej znamienn cech nowej sytuacji jest zadziwiajcy spokj i poprawa, ktra nastpia za dotkniciem czarodziejskiej rdki reformy walutowej. [...] Artykuw spoywczych jest nagle do

wyboru, do koloru. [...] Odprenie gospodarcze przynioso te uspokojenie polityczne. Nie mwi si ju o dyktaturze i puczach, nawet naskrajniejsze partie radykalne przestay w tej chwili rozsiewa niepokj30. Ale pod t powierzchni utrzymywao si gbokie rozgoryczenie, zwaszcza w warstwach rednich. Od 1914 r. posusznie podporzdkowyway si patriotycznym apelom i subskryboway poyczki, z ktrych finansowano gwnie wydatki wojenne. Teraz czuy si wywaszczone; wielu ludzi uboao gwatownie, a niemal wszystkim zajrzao w oczy widmo proletaryzacji"31. Odtd lk przed inflacj wzmocniony jeszcze kolejnym dowiadczeniem lat 1945--1948 bdzie przeladowa Niemcw jak aden chyba inny nard. Jeszcze wiksze spustoszenie spowodowa wiatowy kryzys gospodarczy, ktry zacz si w padzierniku 1929 r. od krachu na giedzie amerykaskiej i szybko przenis si do Europy, a w szczeglnoci do Niemiec. Sytuacja bowiem ju w okresie poprzedzajcym nie bya wcale a tak dobra, jak wynikaoby z opowieci o dobrych" czy wrcz zotych" latach republiki. Wzrost gospodarczy niemal zosta zahamowany, a bezrobocie osigno znaczne rozmiary; wydawao si, e gospodarka woli si oprze raczej na kartelach, trustach i pastwie ni na wasnych siach i odwanej przedsibiorczoci32. O ile by jaki postp, to w znacznej mierze finansowano go z amerykaskich kredytw ze rda, ktre teraz wyscho. Produkcja utkna, pastwo i miasta 311 Viscount d'Abernon, Ein Botschafter der Zeitenwende, 1.1-3, Lipsk b. d. (ok. 1930), t. 2, s. 329 n. 31 W swoim podzikowaniu za pokojow Nagrod Nobla w 1927 r. Gustav Stresemann mwi w Oslo: Dla badacza historii w Niemczech i dzi jeszcze niejednokrotnie koniec wojny oznacza tylko utrat terytoriw, praktycznych korzyci czerpanych z kolonii, utrat majtku pastwowego i narodowego. Czsto nie dostrzega on najciszej straty, jak Niemcy poniosy. Owa najcisza strata polegaa w moim mniemaniu na tym, e duchowa i zawodowa warstwa rednia, ktra tradycyjnie bya nosicielk idei pastwa, zapacia za swe cakowite oddanie pastwu podczas wojny cakowitym wyzuciem z majtku i ulega proletaryzacji" (G. Stresemann, Vermachtnis. DerNachlafi in drei Banden, Henry Bernhard [red. ], t. 3, Berlin 1933, s. 463). Literatura przedmiotu: Die Nachwirkungen der Inflation auf die deutsche Geschichte 1924-1933, Gerald D. Feldman (red.), Munchen 1985; Jrgen Pedersen i Karsten Laursen, The German Inflation 1918-1923, Amsterdam 1964. 32 Jako tyle wnikliwe co krytyczne studium warto wymieni Harolda Jamesa Deutschland in der Welt-wirtschaftskrise 1924-1936, Stuttgart 1988. l popady w mizeri finansow, a tym samym w bdne koo: posunicia oszczdnociowe zaostrzay kryzys; liczba bezrobotnych wzrosa z 1,6 min w padzierniku 1929 r. do 3,2 min ju w styczniu 1930 r., by wreszcie w lutym 1932 r. osign najwyszy puap: 6,1 min. Skutki polityczne wida byo po wynikach wyborw. Jeszcze po wyborach do Reichstagu w 1928 r. narodowi socjalici z 2,6 procenta gosw pozostawali parti marginesow, ktrej dwunastu deputowanych nie mogo nawet utworzy w Reichstagu frakcji. Ale zaledwie dwa i p roku pniej, w wyborach wrzeniowych 1930 r., NSDAP otrzymaa ju 18,3%, a 31 lipca 1932 r. 37,3% gosw; tym samym tworzya najsilniejsze ugrupowanie partyjne z du przewag nad innymi. Jednoczenie uroli w si komunici: 10,6% w 1928 r., 14,3% latem i a 16,8% w listopadzie 1932 r. NSDAP i KPD stanowiy wsplnie opozycyjn wikszo; od tej pory nie byo ju szans na parlamentarny system rzdw: kryzys gospodarczy utorowa Hitlerowi drog do wadzy33. Wszelako nie rozwiewa to wtpliwoci: z kryzysu gospodarczego nie musi nieuchronnie wynika kryzys polityczny. W Stany Zjednoczone na przykad depresja ugodzia rwnie mocno jak w Niemcy, a pod pewnymi wzgldami nawet mocniej, poniewa rozwj pastwa opieki socjalnej ledwie zdy si tam rozpocz; w kadym razie pozostawa daleko w tyle za niemieckim. Ale Amerykanie wybrali Roosevelta i jego new deal, to znaczy reform demokracji, a nie jej zniszczenie. Znw zatem przyjmuje si zaoenie, ktre domaga si wyjanie; wiatowy kryzys gospodarczy nie wywoa antydemokratycznego nastawienia, lecz jedynie je roznieci, a potem rzeczywicie uwolni jego energi, by rozadowaa si w niszczcej eksplozji. Dlatego te prosta

formua kapitalizm w kryzysie rwna si faszyzm" nie sprawdza si. Zreszt elementem towarzyszcym zarwno rewolucji konserwatywnej a cilej: kontrrewolucji jak te ruchowi Hitlera w latach dwudziestych by afekt antykapitalistyczny: obok parlamentaryzmu i demokracji partyjnej take kapitalizm jawi si jako twr zachodni" i istotowo obcy. A midzy bajki woy trzeba pogld, jakoby wielki przemys i wielki kapita sfinansoway, by tak rzec, dojcie Hitlera do wadzy34. Naturalnie byli wielcy przedsibiorcy, jak Thyssen, ktrzy ju bardzo wczenie wspierali NSDAP. Ale akurat to nie byo regu; houbiono raczej w przewaajcej wikszoci partie w rodzaju prawicowo-liberalnej DVP i konserwatywnej DNVP, ktre dyy moe do autorytarnej przebudowy adu 33 Tytuem przykadu wybranego spord obfitej literatury patrz Heinrich Bennecke, Wirtschaftliche Depression undpolitischer Radikalismus J918-1938, Munchen 1970. 34 Pogld ten powinien by zosta ostatecznie zdemaskowany jako wyssany z palca po ukazaniu si Pracy Henry'ego Ashby Turnera Die Grofluntemehmer und derAufstieg Hitlers, Berlin 1985. O niechci do istniejcego systemu gospodarczego patrz Wolfgang Hock, Deutscher Antikapitalismus, Frankfurt a. M. 128 Niemiecki dramat 1914-1945 politycznego, ale nie do jego radykalnego obalenia o trudnych do przewidzenia konsekwencjach. Dopiero gdy narodowi socjalici osignli sukces jako ruch masowy i wybili si na pozycj pierwszorzdnego czynnika w spektrum wadzy, gospodarka wesza z nimi w alianse. Podobnie zniechcenia do systemu" nie sposb tumaczy po prostu inflacj. Patrzc na rzecz trzewo: po czci sza ona jeszcze na rachunek Rzeszy cesarskiej, ktra finansujc udzia w wojnie z poyczek doprowadzia do ogromnego zaduenia; w warunkach klski nie byo na nie pokrycia35. Z drugiej strony, w 1923 r. inflacja osigna punkt szczytowy, poniewa trzeba byo zapaci ludnoci Zagbia Ruhry za bezczynno, to znaczy wesprze j finansowo w biernym oporze przeciw francuskiej okupacji. Wanie prawica, wanie siy konserwatywne gono domagay si tego oporu, pitnujc wszelk ulego i w ogle polityk wypeniania postanowie" [traktatu wersalskiego przyp. red.] jako zdrad narodow. Potrzeba byo dopiero odwagi ma stanu, jakim by choby Stresemann, by skoczy z oporem i tym samym stworzy przesank dla uzdrowienia finansw pastwa. DOMNIEMANIA (II): SYSTEM KONSTYTUCYJNY IJEGO PARTIE Skoro okolicznoci zewntrzne nie s, jak si okazao, wystarczajcym wytumaczeniem saboci republiki, naley przyjrze si jej urzdzeniu wewntrznemu instytucjom i siom, ktre miay da jej moc przetrwania w zawierusze czasu. Gwnie dwie z nich skupiaj na sobie zainteresowanie i krytyk ju ze strony wspczesnych, a co dopiero w perspektywie historycznej: konstytucja oraz socjaldemokraci jako budowniczowie nowego adu. Dzieo Zgromadzenia Narodowego, weimarsk konstytucj pastwa z 11 sierpnia 1919 r., znamionowao osobliwe pknicie. Opowiedziaa si wprawdzie za parlamentarn form rzdw, z kanclerzem i gabinetem, ktry mia by tworzony kadorazowo przez wikszo w Reichstagu i od niej uzaleniony, ale rzdy wikszoci parlamentarnej oznaczay demokracj partyjn, ta natomiast wydawaa si ojcom konstytucji podejrzana. Tote w osobie prezydenta pastwa stworzyli dla niej przeciwwag, co w rodzaju niby-cesarza: jako ten, ktrego wybiera bezporednio nard, a wic ktrego legitymacja uniezalenia go od parlamentu i partii, prezydent zosta wyposaony w specjalne uprawnienia na wypadek kryzysu. Kluczowy zapis, artyku 48 ustp 2, brzmia: Republika Listopadowa 129 35 Zaduenie wojenne Rzeszy wynosio 154 mld marek. Ale nic to ju nie znaczyo w obliczu iloci znajdujcych si w obiegu pienidzy: w przededniu reformy walutowej w listopadzie 1923 r. szacowano j na 400 338 326 350 700 000 000 marek. Po redukcji w stosunku bilion do jednego ze 154 mld zostao zaledwie 15,4 fenigw! Hagen Schulze skwitowa to sarkastycznie: W sensie fiskalnym I wojna wiatowa jest najtasz wojn, jak kiedykolwiek prowadzono" (Schulze,

Weimar. Deutschland 1917-1933, s. 36). W sytuacji znacznego zakcenia lub zagroenia bezpieczestwa publicznego w Rzeszy Niemieckiej prezydent pastwa moe przedsiwzi rodki niezbdne dla przywrcenia bezpieczestwa i porzdku publicznego, a w razie koniecznoci uy siy zbrojnej. W tym celu ma prawo zawiesi na okres przejciowy obowizywanie [...] praw podstawowych w caoci lub czci. Wczeniej, w artykule 47, mwio si zwile i niedwuznacznie: Prezydent pastwa jest najwyszym zwierzchnikiem si zbrojnych Rzeszy". Niby-cesarz wykreowany przez republikanw: czy mona waciwie mie Niemcom za ze, e po mierci Friedricha Eberta 28 lutego 1925 r. natychmiast skonili si ku monumentalnej postaci czasu wojny, cesarskiemu feldmarszakowi Paulowi von Hindenburgowi? Czyby kogo dziwia pamitkowa moneta, ktr wybito dla uczczenia jego wyboru? Po jednej stronie teje mona przeczyta powiedzenie Hindenburga, ktre wydawao si tego warte, by przekaza je dzieciom i wnukom: Dla Ojczyzny obie rce, ale nic dla partii". Czy nie byo to ju orzeczenie skazujce, wyrok mierci dla parlamentaryzmu i demokracji, ktry zosta wykonany, kiedy 30 stycznia 1933 r. Hindenburg odryglowa przed Adolfem Hitlerem czeskim kapralem", jak sam pogardliwie go nazwa wrota ku wadzy i ku nieszczciu? Poniewczasie atwo stawia takie pytania, a odpowiedzi ju choby biorc pod uwag kwesti uprawnie szczeglnych na wypadek kryzysu s nader problematyczne. Do 1924 r. Ebert wyda 134 rozporzdzenia wyjtkowe; jak republika miaaby przetrwa bez nich wczesne kryzysowe lata, doprawdy trudno sobie wyobrazi. W jeszcze wikszym stopniu dotyczy to okresu po 1930 r. Zreszt sdziwy genera z ca powag traktowa swoj przysig na konstytucj ku zaskoczeniu wielu, ktrzy obwoujc go wodzem ywili pewne ukryte zamiary. Haffner stwierdzi nawet: Wybr Hindenburga by dla republiki szczliwym zrzdzeniem i dawa jej jedyn szans, jakiej przedtem nie miaa. Oto bowiem republika z herosem wojny wiatowej i cesarskim feldmarszakiem na czele wydaa si nagle moliwa do przyjcia dla prawicy, ktra dotd nieugicie j odrzucaa; zarysowao si co w rodzaju pojednania36. To te wydaje si problematyczne; zreszt nie trwao dugo i w niczym nie pomogo. W kadym razie trzeba by mwi nie tyle o konstytucji, ile o politycznym instynkcie Niemcw, a dokadniej: o braku instynktu, ktry sprawi, e szukali zbawcy tam, gdzie go nie byo. Problem polega na sile emocji przed-czy te antydemokratycznych i na bezsilnoci demokratw. Czy wolno im si byo ali, jeli w 1932 r. nie mieli innego pomysu ni ponowne wysunicie 36 Sebastian Haffner, Anmerkungen zu Hitler, Miinchen 1978, s. 71. 130 Niemiecki dramat 1914-1945 kandydatury starego czowieka, ktry sta ju nad grobem, znajdowa si u kresu si fizycznych i duchowych i traci zdolno krytycznego mylenia?37 No a poza tym socjaldemokraci! Infamia spada na nich od razu z dwch stron: dla prawicy" uchodzili za listopadowych zbrodniarzy", ale i lewica" pohukiwaa nie mniej dononie: Kto nas zdradzi, kto nas zdradzi? So-cjal-de-mo-kra-ci!" Rwnie ich wasnych szeregw nie ominy pewne, mwic najagodniej, wtpliwoci: Republika to to niewiele. Socjalizm pozostaje celem. Powiada si, e kiedy cesarstwo w 1918 r. niechlubnie runo i nikt nie kwapi si do obrony pastwa paternalisrycznego, SPD powinna bya wszcz zdecydowane dziaania. Zamiast paktowa ze starymi siami, jak Ebert z Groenerem, zamiast udawa wciekego psa", jak Gustav Noske, zamiast ujarzmia za pomoc parlamentu a w praktyce niszczy ruch rad, trzeba byo kroczy naprzd i tworzy rzeczywicie Nowe. Przede wszystkim naleao zmieni i przebudowa kadry oraz struktur armii, sdownictwa i administracji, uspoeczni przemys ciki, a wielk wasno ziemsk po wschodniej stronie aby rozbi przez wprowadzenie reformy rolnej. W ten sposb raz na zawsze zostayby zrwnane z ziemi cytadele reakcji. Ponadto cech niemieckiego Listopada 1918 r. byo i to, e tradycyjne siy panujce nagle przeja zgroza, bo poczuy si zepchnite nad brzeg przepaci i niejako skalane, gdy szukajc ocalenia w nowych warunkach spokoju i adu" musiay stawia na socjaw". Ale tak okupione ocalenie nie

zaowocowao pojednaniem, lecz dz zemsty, ktra ywi si gboko skrywanym przestrachem i upokorzeniem. Czy nie znalazo to bardzo rycho jake gorzkiego potwierdzenia? Jeli przyjrze si choby weimarskiemu orzecznictwu sdowemu w sprawach politycznych, to jawi si ono jako pasmo skandali, jako systematyczne wrcz naginanie prawa, a w rezultacie jego burzenie. Podczas gdy na lewo" reagowano z przesadn ostroci, prawe oko wydawao si lepe. Wykadajcy wczenie w Heidelbergu statystyk, docent prywatny Emil Julius Gumbel, dokona precyzyjnych oblicze i zosta za to wyklty: w cigu czterech lat od 1918 do 1922 r. lewicowcom" dowiedziono 22 morderstw; siedemnastu sprawcw otrzymao surowe kary, dziesiciu wyroki mierci. Natomiast na 354 morderstwa popenione przez prawicowcw" by tylko jeden wysoki 37 I tym razem trudno si nie zaduma nad znaczeniem daty mierci dla osdu historycznego. Jaki byby w osd, gdyby Hindenburg zmar pod koniec swej pierwszej kadencji? Ojciec ojczyzny, nieomal niemiecki de Gaulle... Inna te zapewne byaby pozycja prezydenta Republiki Federalnej ni ta, do ktrej natchno autorw naszej ustawy zasadniczej widmo hitlerowskiego przejcia wadzy": wiele rozwiza wydaje si moliwych. Republika Listopadowa 131 wyrok skazujcy, ani jednej kary mierci. Przecitny okres pozbawienia wolnoci wynosi 15 lat dla lewicowcw", 4 miesice dla prawicowcw"38. Na askawe potraktowanie mg liczy zwaszcza kto, kto z patriotycznych" pobudek dy do obalenia republiki np. uczestnik puczu Kappa w Berlinie (1920 r.) czy puczu Hitlera w Monachium (1923 r.). Nieodparcie nasuwa si tu pojcie sprawiedliwoci klasowej"; wielki jurysta Gustav Radbruch mwi nawet jako minister sprawiedliwoci o stanie wojny midzy narodem a wadz sdownicz"39. A onierze? Wobec powsta spartakusowcw i komunistw ani ochotnicy z Freikorpsu, ani Reichswehra nie wahali si przed uyciem siy i rozlewem krwi, czy to w Berlinie, w Monachium, w Turyngii, czy w Zagbiu Ruhry. Jednak kiedy zaczyna si pucz Kappa i minister obrony Noske zapyta szefa Urzdu do Spraw Wojska (Truppenamt), generaa von Seeckta, kto wraz z nim byby gotw wystpi zbrojnie przeciw rebeliantom, usysza lodowat odpowied: Wojsko nie strzela do wojska. Czy pan, panie ministrze, zamierza moe tolerowa bitw przed Bram Brandenbursk miedzy oddziaami, ktre dopiero co walczyy rami w rami z nieprzyjacielem? [...] Jeli Reichswehra pobije Reichswehr, to wszelkie zwizki koleeskie w korpusie oficerskim zostan zerwane40. Nastpnie genera urlopowa si do czasu, a byo po wszystkim. Prezydent pastwa przy innej okazji wskra niewiele wicej. Wstrzsanej kryzysami jesieni 1923 r. Ebert postawi pytanie: Chciabym doprawdy wiedzie tylko, po ktrej waciwie stronie staje Reichswehra?" Na to Seeckt: Reichswehra staje za mn"41. Dlaczego wic socjaldemokraci przespali swj czas? Pytanie jest suszne, ale narzucaj si te pytania przeciwne: skd mieli si rekrutowa republikascy onierze i oficerowie? Zwolennicy republiki, ktrzy wracali z wojny do 3S Emil Julius Gumbel, VierJahrepolitischerMord, Berlin 1922; nowe wyd., Heidelberg 1980. Wczeniej ukazay si Zwei Jahre politischer Mord, Berlin 1921; kolejne wane prace ukazyway si do 1932 r. Znaczcym studium wieszej daty jest Heinricha Hannovera i Elisabeth HannoverDriick Politische Justiz 1918-1933, Frankfurt a. M. 1966. 39 Patrz Eugen Schiffer, Die deutsche Justiz, Berlin 1928, s. 15. Literatura przedmiotu: Ernst Fraenkel, ur Soziologie der Klassenjustiz, Berlin 1927, nowe wyd. Darmstadt 1968; Hugo Sinzheimer, Ernst Fraenkel, Die Justiz in der Weimarer Republik eine Chronik, Thilo Rarnrn (red.), Ncuwied, Berlin 1968; Otto Kirchheimer, Politische Justiz, Neuwied 1965; tene, Von der Weimarer Republik zum Faschismus. DieAuflo-sung einer demokratischen Rechtsordnung, Wolfgang Luthardt (red.), Frankfurt a. M. 1976. 40 Cyt. za Friedrich von Rabenau, Seeckt aus seinem Leben 1918 bis 1936, Leipzig 1940, s. 223. 41 Tame, s. 341 n. Rabenau, take genera Reichswehry, tumaczy owo za mn" nastpujco:

Armia bya pozostaoci, zapewne najlepsz; bya tym, co najlepsze. Ju przed wojn stanowia pozostao, mianowicie bya absolutystyczna w pastwie konstytucyjnym, bya przeciwiestwem zmieniajcego si otoczenia na jej szczcie. Teraz bya o tyle monarchiczn pozostaoci w parlamentarnym pastwie partyjnym, e przywyka dostosowywa si do osoby symbolicznie jednoczcej w sobie cao. Potrzebowaa 132 Niemiecki dramat 1914-1945 domu, czym prdzej pograli si znw w yciu cywilnym, chcieli pokoju, a nie dalszej walki. Pozostawali praktycznie desperaci i lancknechci zasilajcy Frei-korps oraz onierze zawodowi. Prawd byo to, co mwi wczesny lejtnant Julius Leber, pniejszy deputowany do Reichstagu z ramienia SPD, a jeszcze pniej czonek ruchu oporu przeciw tyranii: Ogromna masa sympatyzujcych z parti socjaldemokratyczn robotnikw w ogle nie wpada na taki pomys, eby przelewa krew czy ryzykowa ycie na rzecz modej rewolucyjnej republiki42. Zabiegano wprawdzie o ochotnikw, ale liczby kilku setek nie przekroczono. A skd mieli si bra prawnicy, skd fachowcy od zarzdzania? Jak mona byo przeprowadzi reform roln w warunkach godu i trwajcej jeszcze blokady? Czy kontynuujc rewolucj nie trzeba by wadzi si ze wszystkimi motedy onierza, ktry byby uprawniony do penienia roli takiej osobistoci (s. 469). Skd jednak takie uprawnienie", ktrym obdarza si generaa, a nie konstytucyjnego zwierzchnika si zbrojnych, czyli prezydenta dopki ten nazywa si jeszcze Friedrich Ebert, a nie Hindenburg? Czy nie wida w tym wic pewnego nastawienia, ktre po mierci Hindenburga pozwolio raczej bez skrupuw przysiga bezwzgldne posuszestwo fuhrerowi" jako osobie teraz jednoczcej w sobie cao"? Jako literatur przedmiotu warto wymieni Francisa L. Carstena Reichswehr und Politik 1918-1933, wyd. III, Koln, Berlin 1966. 42 Julius Leber, Ein Mann gehi seinen Weg. Schriften, Reden und Briefe, Berlin, Frankfurt a. M. 1952, s. 204. Nastroje wrd robotnikw u progu rewolucji" ilustruje anegdota: naciski Liebknechta, by uderzy w Berlinie ju 4 listopada, zostaj odrzucone przez Komitet Rewolucyjnych Zwierzchnikw [Revolutionare Obleute radykalne berliskie ugrupowanie socjalistyczne wspierajce si na zaufanych wsppracownikach organizatorach rewolucji w zakadach pracy A. K.], ktrzy argumentuj, e trzeba odczeka do dni wypaty. Inaczej bowiem nie da si wycign robotnikw. Stanowisko Liebknechta, e nie moe to dotyczy okresu rewolucji, zostaje odrzucone jako niepraktyczne" (notatka Karola Liebknechta o przygotowaniach do 9 listopada, w: Illustrierte Geschichte der deutschen Revolution, Berlin 1929, s. 203). Sytuacj w Berlinie w listopadzie i grudniu 1918 r. opisa Hagen Schulze: Kada rewolucja tworzy wasn armi, taka jak ironsides w rewolucji angielskiej, sankiuloci we francuskiej czy Armia Czerwona w rosyjskiej. W istocie by cay szereg prb wymknicia si z elaznego ucisku Naczelnego Dowdztwa, pod auspicjami a to Rady Wykonawczej, a to lewego skrzyda niezalenych (USPD), a to wikszociowcw (MSPD) tworzono czerwone gwardie, oddziaty bezpieczestwa, milicj republikask; sama Rada Komisarzy Ludowych wydaa 12 grudnia 1918 r. ustaw o utworzeniu Ochotniczej Milicji Ludowej, co byo wyran prb stworzenia siy konkurencyjnej wobec starej armii. adnego z tych eksperymentw nie mia uwieczy najmniejszy bodaj sukcesjeli pomin bardzo nieliczne formacje, jak regiment Reichs-tag, ktry skada si gwnie z socjaldemokratycznych i nalecych do zwizkw zawodowych podoficerw i by dowodzony przez wicefeldfebla. Regiment Reichstag przy rnych okazjach bi si wspaniale w obronie rzdu, ale pozostawa wyjtkiem [...]. onierze i marynarze w przewaajcej wikszoci nie po to przyczynili si akcjami strajkowymi do zakoczenia wojny, aby zaraz potem polec w wojnie domowej. Pojedyncze przypadki w rodzaju regimentu Reichstag nie przecz tej konstatacji, lecz j potwierdzaj; szerzej zakrojone prby organizacyjne [...] spezy mianowicie na niczym w niemaej mierze dlatego, e wszyscy socjaldemokraci, ktrzy mieli dowiadczenie bojowe i byli gotowi do walki, przyczyli si do regimentu Reichstag. Tym samym wojskowe rezerwy MSPD i bliskich jej Wolnych Zwizkw Zawodowych na obszarze Berlina ulegy cakowitemu wyczerpaniu" (H. Schulze, Weimar. Deutschland 1917-1933, s. 172 n).

Wanie porwnanie historyczne pokazuje, w jak niewielkim stopniu chodzio tak naprawd o rewolucj", jak bardzo natomiast w obliczu upadku starego porzdku o tsknot za pokojow normalnoci: Rewolucja Listopadowa 1918 r. bya rewolt godnych i zmczonych" pisze Theodor Eschenburg w Die Republik von Weimar..., s. 76. Republika Listopadowa 133 liwymi przeciwnikami, nawet z partnerami z koalicji weimarskiej"? Jak zatem mona byo dziaa wbrew wikszoci, jak zapobiec w tych okolicznociach problematycznym aliansom czy dyktaturze? Czy zreszt republika rad nie padaby bardzo rycho, jak w Bawarii, pod ciosami swoich wrogw, tak e rzdy przemocy zaczyby si nie w 1933 r., lecz ju w 1919? Czego naleaoby oczekiwa od sprzymierzonych zwycizcw w odpowiedzi na rzucone im przez socjalistyczn rewolucj wyzwanie? Czy wszelkie dowiadczenia nie przemawiaj za tym, e wolno polityczn moe zapewni jedynie parlamentarno--demokratyczny ad konstytucyjny? Dlaczego odmawia socjaldemokratom i ich przywdcom zasugi polegajcej na stanowczym deniu do takiego adu? Czy wolno za jedyn miar ich dziaalnoci przyjmowa upadek republiki i dlatego t dziaalno potpia?43 Jeli ju podnosi si zarzuty, to trzeba je adresowa do wszystkich partii. adna z nich nie bya gotowa wzi na siebie odpowiedzialnoci, do ktrej nagle w obliczu klski powoa je rozkazem" Ludendorff; wszystkie one byy i w znacznej mierze pozostay partiami rodowiskowymi z czasw przedwojennych, wszystkie tkwiy w okopach swoich wiatopogldw. adna nie znaa sztuki kompromisu, adna nie potrafia dziaa pragmatycznie. Uprzedzenia wobec wszelkich form panowania partii" dopeniay reszty: jeli pomin parti Centrum z jej niezawodnym elektoratem, to wszystkie inne stronnictwa, od socjaldemokratw po niemieckich narodowcw, dowiadczay na wasnej skrze, e udzia w rzdach nie opaca si, a wrcz przeciwnie: wieczy go klska wyborcza. To umacniao lk przed odpowiedzialnoci i niweczyo szans na to, by system parlamentarny doskonali kwalifikacje wiadomie sprawujcych wadz przywdcw, jak tego oczekiwa Max Weber. Samowiadomo, z jak niekoronowany krl" Otto Braun przez dwanacie lat rzdzi w Prusach i przeobraa stare pastwo paternalistyczne w bastion republiki, pozostawaa wyjtkiem. Kiedy na przykad Gustav Noske musia po puczu Kappa ustpi z funkcji ministra obrony, aden socjaldemokrata nie okaza si gotw do przejcia sukcesji po nim; w ten sposb bez potrzeby wypuszczono z rki wany urzd. W tym miejscu naleaoby powiedzie o negatywnych skutkach, jakie miaa konstytucyjna kontra" wobec parlamentarnej formy rzdw zawarta w artykule 48. Oto bowiem partie z ulg odstpujc odpowiedzialno prezy43 Jedynie jako przykady przydatne w debacie historycznej wymiemy: Erich Matthias, wstp do: Zwi-schen Rtiten und Geheimraten. Die Regierungder Volksbeauftmgten 1918/1919, cz. I, Diisseldorf 1969, s. CXX n; Helga Grebing, {Conservative oder soziale Demokmtie?, w: Vom Kaiserreich ur Weimarer Republik, Eberhard Kolb (red.), Koln 1972, s. 398 n; Waldemar Besson, Friedrich Ebert. Verdienst und Grenze, Gottingen 1963; Sebastian Haffner, Die verratene Revolution. Deutschland 1918-19, Bern, Miinchen 1969; Erich Matthias, Zwi-schen Raten und Geheimraten. Die deutsche Revolutionsregierung 1918/19, Diisseldorf 1970; Susanne Miller, Die Burd der Macht. Die deutsche Sozialdemokratie 1918-1920, Diisseldorf 1978; Heinrich August Winkler,'L)/e Sozialdemokratie und die Revolution von 1918119. Ein Ruckblick nach sechzigJahren, Bonn 1979. 134 Niemiecki dramat 1914-1945 Republika Listopadowa 135 dentowi nazbyt atwo mogy uwolni si od ciaru wadzy i niepostrzeenie umkn w dobrowoln bezsilno. Ale czy to wszystko wystarczy, aby rzeczywicie wyjani to, co wyjani trzeba? Czy take nam nie nazbyt atwo przychodzi orzekanie o winie? Klimat republiki, a tym samym przestrze czy

te moe ciasnot dziaania demokratycznego, znamionuje fakt, e cnoty postawy liberalnej, tolerancyjnej i koncyliacyjnej, zalety kompromisu rozumiane i przyjmowano do wiadomoci w gruncie rzeczy rwnie sabo w obozie lewicy, jak w rodowiskach prawicowych. Wysuchajmy Pieni o kompromisie, ktra jest komentarzem autorstwa Kurta Tucholsky'ego: Czasem ruszy kto w niewinny plsik, z wolna, by nie wypa za taneczny krg; drobne szczurki krc przy tym wsik, knury za wydaj straszny chrzk. Czerwoni, czarni przedtem brali si za rki dzi stroj wzajem miny niczym dwie papuki. Kady czeka, kto pierwszy pole znak, a jeden do drugiego mwi tak: (cafy chr) Zawrzyjmy moe maty kompromisik! Wszak nie utonie, co i tak ju wisi. Z jednej strony ty z drugiej strony ja kompromisik ten swj urok ma [...] W Niemczech rzecz to pewna jak w rkawie as, wic kompromisik maty zawrze czas!" [...] Od listopada w modzie jest tu menuecik, gdzie raczej pali, bi, obala trzeba by. Obywatel pi jak dziecko zawinite w becik, a rzd kwili jak mamka sodko zbyt. Cho starszych panw opaski w czerwieniach, to u nas nic si od tego nie zmienia. Jeliby Ebert do Holandii uda si, wraz pewien krl usyszy ode piewk t: Zawrzyjmy moe maty kompromisik: wszak nie utonie, co i tak ju wisi. Z jednej strony ty z drugiej strony ja kompromisik ten swj urok ma [...]" Lecz Niemcy dzieli przepa gboka jak morze. I aden kompromis nic tu nie pomoe44. Do tego dochodzi te chyba pewien estetyzm, ktry wynika nie z politycznej, acz wielce znaczcej politycznie tradycji tradycji Jnnerlichkeit pod skrzydami wadzy": czy woski duce w swoim czarnym uniformie, z gestykulacj radykalnej stanowczoci, nie wyglda bardziej chwacko i znacznie szykowniej ni zwiotczay cywil Friedrich Ebert, ktrego pismo Berliner Illustrierte" podstpnie obnayo", publikujc jego zdjcie w kpielwkach! Ale wizerunki literackie o podobnym charakterze nie musiay czeka na gazet w rodzaju Volkischer Beobachter"; mona je byo znale take w lewicowej Weltbiihne"45. AKADEMICKI ANTYDUCH" Legenda o ciosie w plecy i dyktat pokojowy, inflacja i wiatowy kryzys gospodarczy, system konstytucyjny i struktura krajobrazu partyjnego list hase mona by zapewne wyduy. Ale nasza analiza dowodzi, e hasa te ani pojedynczo, ani we wzajemnym powizaniu nie wystarcz, bymy mogli rzeczywicie zrozumie yciow niemoc republiki weimarskiej, jej mierteln chorob. W tle wszystkich tych hase widzie trzeba przemon si postaw antydemokratycznych: to one domagaj si wyjanienia. Nim sprbujemy w kolejnych rozdziaach si o nie pokusi, niechaj myli i uczucia, ktre poruszay Niemcw, zostan zobrazowane jeszcze na dwch cakiem odmiennych przykadach: szk wyszych i mitu Berlina". Kiedy w listopadzie 1918 r. rektor uniwersytetu w Berlinie mwi o oczekiwaniach wobec demokratycznych zasad i ochoczym" podporzdkowaniu si reprezentowanych przeze pracownikw ducha" nowemu rzdowi, zakoczy swoje owiadczenie optymistycznym zdaniem: Jeli duch ywy, nic nie jest stracone". Jaki to jednak by w duch, ktry pozosta przy yciu, ilustruje pewne wydarzenie z 1922 r. Chodzio o akademick uroczysto na cze Ger-harta Hauptmanna z okazji jego szedziesitych urodzin. wiadek Harry hrabia Kessler zanotowa: 44 Kurt Tucholsky, Gesammelte Werke, 1.1, Reinbek 1960, s. 377 n. 45 W synnej, z czasem nieomal opromienionej legend Weltbuhne" ukaza si w 1926 r. (nr 22, s. 45 n) artyku Kurta Hillera Mussolini und unsereins (Mussolini i tacy jak my). Faszystowski dyktator jest tam wysawiany jako yjce zaprzeczenie demokratyzmu", jako ten, ktry posiada rozmach, elegancj, witalnoc", najwyraniej te kultur. Albowiem wyglda jak kto, kto ma si, ale rozumie te co ze sztuki i czyta filozofi. A na przykad kanclerze republiki niemieckiej, wszyscy, bez rnicy, czy naleeli do Centrum, czy do socjaldemokracji, tak nie wygldali". W tym samym zeszycie (s. 52 n) Tucholsky (ps. Ignaz Wrbel) depcze legend Eberta"; niszczy zmarego prezydenta jako zdrajc" o bezdennym braku charakteru". Podziw dla Mussolinie-go w Weltbuhne" nie by przypadkiem odosobnionym. Na przykad Theodor Wolff pisa w Berliner Tageblat-t" (11.05. 1930, s. 2) o duce: Tworzy bez wytchnienia, tupnie, a z ziemi wyrasta stworzenie, nadzwyczajn energi bezustannie porywa swe zastpy te dziea musz przecie

zosta, przeczy im niepodobna". Obraz teatralnego wprawdzie, ale stosunkowo umiarkowanego faszyzmu przyczyni si prawdopodobnie, w rezultacie faszywego wnioskowania przez analogi, do zlekcewaenia narodowego socjalizmu. Ofiar takiego samego, tyle e odwrotnego wnioskowania przez analogi pad Hitler, kiedy sdzi, e znalaz w Italii sojusznika na w ysokim poziomie militarnym. 136 Niemiecki dramat 1914-1945 Republika Listopadowa 137 Najbardziej godne uwagi w caej ceremonii byo groteskowo gupawe zachowanie studentw i profesorw. Berliska studenteria postanowia uroczycie, wikszoci gosw bodaj cztery do dwch, nie bra udziau w jubileuszu Hauptmanna, poniewa Gerhart Hauptmann, uznawszy si za republikanina, nie moe by ju uwaany za prawdziwego Niemca! A od Sama Fischera sysz, e [...] Petersen, ktry wygasza laudacje, by dwa dni temu u niego z prob o cofnicie zaproszenia dla Eberta, poniewa uniwersytet nie bdzie ukontentowany goszczc u siebie republikask gow pastwa. Kiedy za Fischer odmwi, Petersen prosi go, by odwoa zaproszenie przynajmniej dla Lbego, poniewa dwch socjaldemokratw naraz to jednak troch za wiele! Na zakoczenie uroczystoci d'Albert wspaniale zagra Appasionat. Po czym znw jeden z siedzcych obok mnie profesorw wygupi si szepcc z niezadowoleniem do swego ssiada: To bya oczywicie kompozycja wasna pianisty, nieprawda?" Na uniwersytecie w Berlinie Beethoven zdaje si by intruzem w nie mniejszym stopniu ni Ebert46. W przypadku obu socjaldemokratw, tak niemile widzianych na uniwersytecie, chodzio bd co bd o najwyszych dostojnikw pastwowych, o prezydenta i przewodniczcego niemieckiego Reichstagu. Ale odrzucenie byo zasadne, jeli podzielano skrycie lub jawnie opini sformuowan przez filozofa Maxa Wundta: To pastwo jest nieniemieckie od korzeni po sam wierzchoek"47. Wundt ju w czasie wojny pokaza si jako ordownik niemieckich idei roku 1914" i teraz tak jak wtedy wypowiada tylko to, co wikszo jego kolegw czua i mylaa. Wobec takiej wrogoci nieliczni nauczyciele akademiccy, ktrzy opowiadali si za republik, stali na pozycji niemal z gry straconej. Przykad: w 1926 r. zebraa si w Weimarze grupa okoo szedziesiciu profesorw, tak zwane Koo Weimarskie.48 W wikszoci naleeli do niego republikanie z rozsdku", jak historycy Friedrich Meinecke i Hans Delbriick. Tylko bardzo niewielu byo tam przekonanych demokratw, takich jak Gustav Radbruch czy nauczyciel prawa pastwowego Hermann Heller. Przemwienie inauguracyjne wygosi Wilhelm Kahl, take nauczyciel prawa pastwowego, zaangaowany politycznie jako pose do Reichstagu z ramienia Niemieckiej Partii Ludowej. Mwic o niemieckich nauczycielach akademickich Kahl stwierdza: Wcale liczni patrz na wyrose z klski pastwo niie tylko nieufnie, lecz wrogo i ywi uczciw wiar, i najlepiej ojczynie su to pastwo, jakim jest, i jego zwolennikw, jaki-mi s, pryncypialnie zwalczajc. Dopiero na ruinach tego pastwa ma rozkwitn nowe ycie49. 46 Harry Kess\er,Aus den Tagebuchem 1918-1937, Miinchem 1965, s. 166. 47 Max Wundt, Vom Geist unsererZeit, Munchen 1929, s. 130). 48 Patrz Herbert Doring, Der Weimarer Kreis. Studien zum Bewufitsein verfassungstreuer Hochschulleh-rerin der Weimarer Republik, Meisenheim/Glan 1975. 49 Die deutschen Universitdten undderStaat referaty Wilhelma Kania, Friedricha Meineckego, Gus-tava Radbrucha wygoszone na weimarskiej konferencji niemieckich nauczycieli akademickich 23 i 24 kwietnia 1926 r., Tubingen 1926, s. 8 n. Radbruch na tym samym posiedzeniu wypowiedzia si bardziej sarkastycznie: Od dawna uniwersytet jest raczej organem ni przewodnikiem ducha czasu. [...] Zbyt czsto przed i podczas wojny profesor by trbk, ktrej zdawao si, e sama dwik wydaje, a nie wiedziaa, e kto w ni dmie ani kto zacz. Nie masz wikszej atwowiernoci nili u profesora poza dziedzin jego wiedzy fachowej! Uniwersytety, ktre gesty przywdcze czyniy, duch czasu po wielokro za nos wodzi, jeli nie wrcz wywodzi w pole50.

Koo Weimarskie chciao nakoni kolegw do zaakceptowania republiki. Byo to jednak trudne i mao przekonujce ju choby dlatego, e wikszo jego czonkw sama z trudem zdobya si na uwarunkowane sytuacj uznanie nowych stosunkw. Kurt Sontheimer skomentowa to nastpujco: Wielcy uczeni, jak Friedrich Meinecke, Wilhelm Kahl, Adolf von Harnack, dopiero po cikich zmaganiach wewntrznych stali si republikanami z rozsdku. Dostrzegali historyczn konieczno przeobrae, respektowali podstawy nowego adu konstytucyjnego, ale etos demokracji jako formy wolnego pastwa, bazujcej na uregulowanym sposobie rozwizywania konfliktw grupowych, by im niemal tak samo obcy jak ich nastawionym wrogo do konstytucji przeciwnikom. Opowiadali si za demokracj, bo tak nakazywaa racja stanu, dyktowane rozsdkiem zrozumienie, by zacytowa Meineckego, elaznej koniecznoci politycznej", nie za impuls wewntrzny. Biorc pod uwag ich licznych, tak wrogich i nieufnych wobec pastwa weimarskiego kolegw, to, co robili, byo wspaniae i naley podziwia ich wiadomo odpowiedzialnoci politycznej ale byo to wanie powodowane wycznie rozsdkiem i w istniejcej sytuacji niemal rozpaczliwe opowiedzenie si za demokratyczn form pastwa, nie za spontaniczne wystpowanie na rzecz idei demokratycznej i praw czowieka51. Kluczowe zdanie w weimarskim przemwieniu inauguracyjnym Kahla brzmiao: Bezwzgldn koniecznoci jest pastwo jako takie, a nie forma pastwa"52. Uwidacznia si tu, jak wczeniej w dyskusji dotyczcej wojny, zjawisko rwni pochyej, po ktrej umiarkowani" staczaj si ku radykaom": pastwo jest ponad demokracj stanowic zaledwie form pastwa, a co za tym idzie, partyjno zdecydowanie ustpuje postawie propastwowej"53. Usprawiedliwia si republik poniewa jest rzecz drugorzdn. 5(1 Tame, s. 33. 5' Kurt Sontheimer, Die Haltung der deutschen Universitaten ur Weimarer Republik, w: Nationalsozialismus und die deutsche Universitat. Universitdtstage 1966, Berlin l966, s. 28. Patrz ponadto szeroko zakrojone studium Sontheimera: Antidemokratisches Denken in der Weimarer Republik, Munchen 1962. Wiele mwicy obraz wyania si z pracy Theodora Eschenburga^tw dem Universitatsleben vor 1933, w: Deutsches Geistesleben und Nationalsozialismus. Eine Vortragsreihe der Universitat Tubingen, Tiibingen 1965, s. 24 n. Warto te wymieni wane badanie Fritza K. Ringera Die Gelehrten. Der Niedergang der deutschen Mandarine 1890-1933, Stuttgart 1983. 52 Die deutschen Universitaten..., s. 11. 53 Tame. il 138 Niemiecki dramat 1914-1945 Republika Listopadowa 139 Sontheimer przeprowadzi wiele mwice; badania, ktre polegay na analizie uroczystych przemwie politycznych regularnie wygaszanych w szkoach wyszych. Albowiem: ...na mocy uchway Niemieckiej Konferencji Szkolmictwa Wyszego wszystkie niemieckie uniwersytety uroczycie obchodziy rocznic utworzeniai Rzeszy, przy czym wygaszanie przemwie [...] powierzano zazwyczaj tym pord kolegtw, ktrzy dawali rkojmi susznego narodowoniemieckiego nastawienia. Przemwienia z okazji 18 stycznia stanowi zatem z reguy charakterystyczne dokumenty narodowoniemieckiej, antyweimarskiej postawy propastwo-wej i pod wieloma wzgldami s reprezentatywne dla ducha uniwersytetw54. Zreszt byo rzecz znamienn, e obchodzono rocznic proklamacji cesarstwa, a nie konstytucji republikaskiej przy czym, szczliwym zbiegiem okolicznoci, 18 stycznia wypada w trakcie semestru, natomiast rocznica republiki, 11 sierpnia, w czasie wakacji. W kadym razie nadarzaa si dobra okazja do antydemokratycznej propagandy; jalk zauway Meinecke: Alici jeeli pozwala si, jak to czasami bywa, przemawia do studentw tylko kolegom stojcym po prawicy, to mona sobie wyobrazi, jakie to ma skutki"55. Ale bywao tak nie czasami", tylko z reguy. Przytoczmy dwa krtkie przykady takich uroczystych mw akademickich i jeden kontrprzykad.

Historyk Kocioa Hans Lietzmann powiedzia w 1924 r. w Jenie wyranie zwracajc si przeciw demokracji partyjnej: Trzeba, iby na czele naszych rzdw znw stanli mowie, ktrzy za swj oczywisty obowizek poczytuj sub caemu narodowi, prac ponadpartyjn, patriotyzmem jedynie dyktowan, a wykonywan z penym poczuciem odpowiedzialnoci, jakie osobie silnego charakteru jest waciwe56. Historyk staroytnoci Rudolf Schulten posuwa si w swych rojeniach jeszcze dalej, podczas uroczystoci 1928 r. w Erlangen mwi: Bohater to co cudownego, czego nigdy nie zroz:umiemy, co boskiego. Tym bardziej pragniemy go czci, doznawa wzniosej radoci z jego dziea pyncej i ufa w nadejcie nowego bohatera. Poniewa z natchnionym narodem heros moe wszystko57. 54 Sontheimer, Die Haltungderdeutschen Universitaten..., s. 29. 55 Die deutschen Universitaten..., s. 25. Patrz take Friedrich Meinecke, Politische Schriften und Reden (Werke, t. 2), Georg Kotowski (red.), Darmstadt 1958. Poza tym Waldemar Besson, Friedrich Meinecke und die Weimarer Republik, Vierteljahreshefte fur Zeitgeschichte" 1959, nr 7, s. 113 n. Caociowo o postawie historykw wobec republiki weimarskiej: Bernd Faulenbach, Ideologie des deutschen Weges. Die deutsche Geschichte in der Historiographie zwischen Kaiserreich undNationalsozialismus, Munchen 1980. 56 Deutsche Hochschulzeitung", 16.02.1924. Blisze informacje o Lietzmannie w: Glanz und Nieder-gang der deutschen Universitat. SOJahre deutsche Wissenschaftsgeschichte in Briefen an und von Hans Lietzmann (1892-1942), Kurt Aland (red.), Berlin, New York 1979. 57 Rudolf Schulten, Held und Volk, Erlangen 1928, s. 4 i 14. Kontrprzykad zawdziczamy romanicie Karowi Vofilerowi. Podczas ceremonii 1927 r. jako rektor uniwersytetu w Monachium odwanie nazywa rzeczy po imieniu: Stary bezrozum przepoczwarz si we wci nowe postaci: metafizycznego, spekula-tywnego, romantycznego, fanatycznego, abstrakcyjnego i mistycznego politykowania. [...] Znad nieprzeliczonych kufli piwa, od kawiarnianych stolikw dobiegaj westchnienia, jak brudne, jak nieodwracalnie skalane s wszelkie interesy polityczne, jak kamliwa prasa, jak obudne gabinety, jak nikczemne parlamenty i tak dalej. Tedy czowiek biadajc, jawi si sobie jako ten, ktry jest ponad polityk, ktry j duchem przewysza. A naprawd jest maoduszny, wygodnicki, niechtny i niezdolny do pomocy i suby wasnemu narodowi. Gdy nie nadaje si nawet na stronnika, chtnie zapewne wmawia sobie, e stoi ponad partiami58. Co to pomogo? Typowe byo wykorzystywanie obchodw utworzenia Rzeszy dla uwypuklenia kontrastu: Nasze spojrzenia z wdzicznoci kieruj si wstecz, ku owym dniom przed 53 laty, kiedy dziki genialnej mocy Bismarcka i zbrojnemu czynowi naszych zwyciskich wojsk zostaa utworzona nowa Rzesza Niemiecka. By to czas dumny i widny, jako dumny i widny by czas, ktry przyszed po nim, kiedy mody twr pastwowy rozwija si na zewntrz i wewntrz w potdze i wielkoci. A dzi? ciska si serce nasze! Na kadym kroku czujemy bezsilno Rzeszy Niemieckiej, niewymowna ndza i mrok panuj w naszej Ojczynie59. Spojrzeniu wstecz towarzyszy to dopiero byo typowe! zwrot ku przyszoci, apel: Dla modziey o to bagamy, aby kiedy zobaczya Niemcy w wietnoci takiej, jak my z dziecistwa pamitamy, aby bya wolna, jako my bylimy60. Komilitoni! ycie jeszcze przed wami, w waszych rkach spoczywa niemiecka przyszo. Zadbajcie o to, aby Rzesza, ktr dziadowie wasi utworzyli, ktrej ojcowie wasi i bracia bronili, nie zostaa zniszczona. Zadbajcie o to, aby Niemcy odzyskay swoje miejsce pod socem61. Modzie akademicka chtnie to sobie zakarbowaa; jeli w pierwszej demokracji niemieckiej demokraci stanowili mniejszo, to byo tak zwaszcza w modszej generacji, a w szczeglnoci wrd studentw. Ju w pierwszych 58 Karl Vofiler, Politik und Geistesleben. Red ur Reichsgrundungsfeier im Januar 1927 und drei weitere Ansprachen, Munchener Universitatsreden", Munchen 1927, nr 8, s. 4-5 n. 39 Julius von Gierk, Die erste Reform des Freiherrn vom Stein, przemwienie 18 stycznia 1924 r.,

Hal-lische Universitatsreden", nr 21. 60 Hermann Stieve, Hallische Universitatsreden", 1929, nr 40, s. 6. 61 Ferdinand von Wolff, Hallische Universitatsreden", 1931, nr 50, s. 23. 140 Niemiecki dramat 1914-1945 Republika Listopadowa 141 latach wielu z nich zgosio si do Freikorpsu, aby walczy przeciw czerwonemu niebezpieczestwu" albo w ogle przeciw systemowi". Niebawem z samych niemal studentw tworzono cae kompanie czy nawet bataliony62. Grupy prorepublikaskie byy waciwie bez szans; wikszo tradycyjnych organizacji, korporacje i zwizki burszowskie odwoyway si wprost do resen-tymentu antydemokratycznego. Czy to w przypadku puczu Kappa w 1920 r., czy monachijskiego puczu Hitlera w 1923 r. Burschenschaftliche Blatter" owacyjnie witay kad prb kontrrewolucji. Na przykad o puczu Hitlera napisano: 9 listopada w Monachium dwudziestu niemieckich mczyzn polego za nard i ojczyzn. [...] Z dum przyznajemy, e w tych zgrupowaniach s take korporanci63. Narodowosocjalistyczny Niemiecki Zwizek Studentw powsta w 1926 r. Rok pniej Hitler owiadczy: Nie mocnych bw w piwie skpanych potrzeba teraz, lecz politycznej siy uderzeniowej, a wyobrae dzisiejszej epoki nie speni niegdysiejszy scholar", mniej lub bardziej wieczny student, lecz raczej m, ktrego tak opisa trzeba: wysmuky niczym chart, wytrzymay niczym garbowana skra i twardy jak stal Kruppa.64 W pniejszym kryzysowym okresie republiki udzia narodowych socjalistw w szeregach studenckich raptownie wzrasta: w wyborach uczelnianych 62 Patrz Werner Klose, Freiheit schreibl auf eure Fahnen. 800 Jahre deutsche Studenten, Oldenburg, Hamburg 1967, s. 213. Z literatury o studentach i republice ponadto: Jiirgen Schwarz, Studenten in der Wei-marerRepublik. Die deutsche Studentenschaft in derZeit von 1918 bis 1923 und ihre Stellungur Politik, Berlin 1971; Hans Peter Bleuel i Ernst Klinnert, Der deutsche Student aufdem Weg ins Dritte Reich. Ideologien Programme Aktionen 1918 bis 1935, Giitersloh 1967; Michael H. Kater, Studentenschaft und Rechtsradi-kalismus in deutschland 1918-1933, eine sozialgeschichtliche Studie ur Bildungskrise in der Weimarer Republik, Hamburg 1975; Anselm Faust, Der Nationalsozialistische Deutsche Studentenbund. Studenten und Nationalsozialismus in der Weimarer Republik, t. 1-2, Diisseldorf 1973. Jako przykady studiw lokalnych warto wymieni: Manfred Franze, Die Erlanger Studentenschaft, 1918-1945, Wurzburg 1972; Wolfgang Kreutzberger, Studenten und Politik 1918-1933. Der Fall Freiburg im Breisgau, Gttingen 1972. 63 Tendencja ta rozwijaa si a do hitlerowskiego przejcia wadzy". W Burschenschaftliche Blatter" z 6 marca 1933 r. mona byo przeczyta: Oto stao si faktem to, za czym tsknilimy, ku czemu dylimy, dla czego pracowalimy w duchu korporacji z 1817 r., rok za rokiem, nad sob i w sobie. W zakoczonych wanie wyborach do cia ustawodawczych nard niemiecki po raz pierwszy od czasu haby 1918 r. owiadczy, e najwyszym i naczelnym dobrem jest narodowa jedno i narodowa wola wolnoci. Wszelk nasz prac zawsze pragnlimy suy niemieckiemu narodowi, czynne wsparcie i walka gwoli uczynienia narodu niemieckiego wielkim i wolnym jest naszym najwyszym nakazem". W obliczu stosu, na ktrym 10 maja 1933 r. miay spon ksiki, pismo Der Deutsche Student" wypowiedziao si jeszcze cilej i brutalniej: Polityczni onierze w mundurach wkraczaj do szkoy wyszej; intelektualista lka si takiego barbarzystwa; wszelako mode pokolenie cieszy si, e odnalazo drog w ostpy pierwotnej puszczy". 64 Cyt. wg A. Faust, Der Nationalsozialistische Deutsche Studentenbund, t. l, s. 49. Obraz idola o cechach charta, garbowanej skry i stali Kruppa Hitler przywoywa czsto; pniej odnosi go do Hitlerju-gend. w semestrze zimowym 1929/30 najwiksze dotychczas sukcesy odnieli w Erlangen 51% i w Greifswaldzie 53%. Rok pniej Erlangen nadal byo na czele 76%; we Wrocawiu nastpi

skok z 25,5% do 70,9%. Take w Berlinie, GieBen, Jenie i Rostocku narodowi socjalici osignli wikszo. Odpowiednio do tego mnoyy si akty przemocy wobec ydowskich czy innych nie lubianych studentw i profesorw. Czy odpr w ogle by jeszcze moliwy? Kiedy jesieni 1932 r. rektor uniwersytetu w Lipsku, Theodor Litt, inicjowa publiczne owiadczenie przeciw zachowaniu narodowosocjalistycznych studentw, powstrzymywali go nawet koledzy najdalsi od przekona prawicowo-radykalnych. Choby filozof i pedagog Eduard Spranger, ktry z perspektywy czasu pisa o zamyle Litta: W dyskusji oponowaem przeciw temu planowi, poniewa nadal uwaaem, e ruch studentw narodowych jest w swej istocie autentyczny, tylko zewntrznie niezdyscyplinowany. Miaoby to te bardzo szkodliwy wpyw na szko wysz, gdyby zaja takie czysto belferskie stanowisko wobec narodowej fali, ktra wtedy jeszcze niosa wiele zdrowych elementw, a wizano z ni nadzieje65. Spranger ju cztery lata wczeniej opisa, czego owe nadzieje dotyczyy: Wanie niech do kunktatorstwa w polityce oto co wielu akademikw zniechca do stylu naszego obecnego ycia pastwowego. U steru pastwa chciaoby si znw widzie umysy gotowe do czynu, ktre w kadej chwili potrafi sprosta pooeniu, nie za doktry-nerw i partyjnych funkcjonariuszy; a przede wszystkim musz to by ludzie, dla ktrych ponadindywidualna waga i godno pastwa stay si pasj yciow i ktrzy gotowi si zatraci, penic t moraln powinno. Pod tym wzgldem wszdzie w Niemczech ywi si mesjanistyczn wrcz nadziej66. W rodowisku studenckim nadzieja nie bya ponna; latem 1931 r. na XIV Zjedzie Studentw wikszo oddaa przewodnictwo obrad w rce narodowych socjalistw. Tym samym uprzedzono hitlerowskie przejcie wadzy": studenteria stanowia pierwszy i do 1933 r. jedyny zwizek narodowy, ktry opanowali narodowi socjalici. Kiedy potem w 1932 r. odbywa si w krlewieckich koszarach ostatni przed powstaniem" [Erhebung] zjazd studentw, proklamujc na nim zasad jednoosobowego przywdztwa" [Fiihrerprinzip] antycypowano te po czci operacj zwan Gleichschaltun^. 65 Eduard Spranger, Mein Konflikt mit der national-sozialistischen Regierung 1933, Universitas, Zeit-schrift fur Wissenschaft, Kunst und Literatur", 1955, nr 10, s. 457 n. Wobec takich uspokajajcych" argumentw na tym wikszy respekt zasuguj publiczne ostrzeenia, nawet jeli w retrospektywie jawi si jako osobliwie mtne i bezradne. Patrz np. Ernst Robert Curtius, Deutscher Geist in Gefahr, Stuttgart 1933. 66 Eduard Spranger, Hochschule und Staat, w: Der Stoat; Berlin 1928, s. 19. [<"] Powysze terminy s charakterystyczne dla jzyka nazistowskiego (Lingua Tertii Imperil); tym samym budz wtpliwoci przekadowe. Jak pisze badacz LTI Victor Klemperer, po rozwizaniu partii Hu142 Niemiecki dramat 1914-1945 Oddajmy raz jeszcze gos Sontheimerowi: Niemieckie uniwersytety stosunkowo atwo podday si wpywom narodowego socjalizmu, poniewa ich bezkrytyczne, prostodusznie patriotyczne nastawienie narodowe akceptowao niemal wszystko, co wyraao stanowcz wol zniszczenia weimarskiego systemu partyjnego i podwignicia Niemiec, aby stay si znw potg wewntrzn i zewntrzn. Instytucja, ktra miaa suy trzewemu i wolnemu od przesdw dochodzeniu prawdy, pada ofiar wasnych antydemokratycznych uprzedze68. Warto przy tym pamita, e instytucja ta penia funkcj kluczow: miaa monopol na ksztacenie prawnikw, a wic nie tylko przyszych prokuratorw i sdziw, lecz praktycznie ogu wyszych urzdnikw zatrudnionych w administracji. Uniwersytet dziery te monopol na ksztacenie nauczycieli gimnazjalnych, ktrzy w klasach szkolnych upowszechniali to, co wpojono im na studiach. MIT BERLINA, PRZYPOWIE O SODOMIE Republika weimarska to nie tylko bieda, to nie tylko ciemne strony, to take zote" lata; jak nigdy przedtem czy te nigdy pniej w mrokach nocy rozbysn przepyszny fajerwerk ducha. Miejscem, w ktrym znalaz sobie siedlisko, by Berlin.

Berlin: miasto, ktre pno doszlusowao do innych, nie wytrzymujce porwnania ani z Konstantynopolem, Wenecj i Florencj, ani z Amsterdamem, Londynem, Paryem czy Wiedniem. Jego wiatowa rola rozpocza si waciwie dopiero w czasach Rzeszy cesarskiej, w okresie wilhelmiskim. Apogeum osigna w latach dwudziestych, a w 1933 r. wszystko w zasadzie znw si skoczyo, pomijajc moe krtki okres igrzysk olimpijskich 1936 r. jakkolwiek jeszcze w czasie, gdy wojna toczya si ju na dobre, Hitler snu wraz ze swym nadwornym budowniczym Albertem Speerem ambitne plany uczynienia z Berlina wiatowej stolicy Germanii". Dlatego jest rzecz zrozumia, e sentymentalne wspomnienie zrodzio mit Berlina", e kr o nim legendy jak o Atlantydzie, Vinecie Wikingw czy Sodomie. Czy kiedykolwiek szczcie trwao krcej? genberga (DNVP) w czerwcu 1933 r. pojcie nationale Erhebung (tumaczone jako powstanie narodu", a odnoszce si do politycznego zwycistwa hitlerowcw) ustpio w propagandzie terminowi rewolucja narodowosocjalistyczna" (Victor KJemperer, LTI Notatnik filologa, tum. Juliusz Zychowicz, Krakw 1983, s. 39 n). W ksice Richarda Grunbergera Historia spoeczna Trzeciej Rzeszy (t. 1-2, tum. Witold Kalinowski, Warszawa 1987) termin Fuhrerprinzip uzupeniany jest objanieniem zasada jednoosobowego kierownictwa" (por. 1.1, s. 142). Pojcie Gleichschaltungunifikacja", ujednolicenie", haso oznaczajce przymusowe ideologiczne i organizacyjne podporzdkowanie wszystkich dziedzin ycia narodowemu socjalizmowi (por. Klemperer, s. 41, przyp. 17) czsto oddawane jest w spolszczonej wersji jako zglajchszalto-wanie" przyp. tum. 68 Sontheimer, Die Haltung der deutschen Uiniversitaten..., s. 35. Republika Listopadowa 143 Berlin jako miasto-nuworysz nie miao zasiedziaej z dawien dawna warstwy notabli, a w kadym razie patrycjatu, ktry dziaaby zachowawczo. Ludzie cigali zewszd, m. in. z Francji, ze lska, z Poznania, z Galicji. Bogosawiestwem dla stolicy by fakt, e Prusy przycigay swoich filozofw, uczonych i artystw, a czsto nawet ministrw i generaw z najdalszych stron. Tote jeli w ogle mona mwi o jakiej tradycji, to o tradycji... braku tradycji, o zapomnieniu historii w obcowaniu ze sob"69, o cigych zerwaniach i nowych pocztkach, nastpujcych od architektury poczynajc, na nowym umeblowaniu miejskiego zamku koczc co trzydzieci lat. Ale trudno ubolewa nad brakiem tradycji, nie dostrzegajc, e stanowi odwrotn stron pasji eksperymentowania oraz warunek dostpienia waloru miejsko-ci" decydujcego o dystansie wobec prowincji. C, e okazywano przy tym pewno siebie czy arogancj: Pan X opuszcza nas, by uda si do Wrocawia. Jako przedstawienie poegnalne wystawiono dla Otella. Rol Murzyna zagra tak, jakby ju by we Wrocawiu!"70 Zote lata dwudzieste: niechaj padnie cho gar dat, nazwisk i hase, ktre dadz jakie takie wyobraenie o wiatowym miecie Berlinie71. Dnia 28 listopada 1919 r. otwarto teatr Das GroBe Schauspielhaus, wzniesiony przez Hansa Poelziga na miejscu dawnego cyrku; inauguracj uwietnio znakomite przedstawienie Orestei Ajschylosa w reyserii Maxa Reinhardta, z Alexandrem Moissim, Wernerem Kraussem i Agnes Straub w rolach gwnych. Niewiele dni pniej, 12 grudnia, Leopold Jessner, kierujcy od lata teatrem Das Staatliche Schauspielhaus, wystawi skandalizujc, ekspresjonistyczn inscenizacj Wilhelma Telia z udziaem Alberta Bassermanna i Fritza Kortnera72. Postaci kluczow dla rozwoju teatru epicko-politycznego by Erwin Piscator. W sumie grano rwnolegle na 40 scenach; wane, nierzadko bardzo miae 69 Wolf Jobst Siedler, Weder Maas noch Memel. Ansichten vom beschadigten Deutschland Stuttgart 1982, s. 83. 70 Theodor Fontane, cyt. za Walther Kiaulehn, Berlin. SMcksal einer Weltstadt, wyd. III, Miinchen, Berlin 1958, s. 413. 71 Wiele nazwisk i zdarze przytacza w swojej pouczajcej historii miasta Georg Holmsten, Die Ber-lin-Chronik. Daten, Personen, Dokumente, Diisseldorf 1984. Liczc 1400 tytuw bibliografi Kiepert Berlin--Literatur Verzeichnis wydaa z okazji przypadajcego w 1987 r. 750-lecia Buchhandlung Kiepert, Berlin 1986. O okresie republiki weimarskiej: Friedrich C. A. Lange, GrofiBerliner-Tagebuch 1920-1933, wyd. II, Berlin, Bonn 1982; o bynajmniej nie zotej", odwrotnej

stronie medalu: Werner Hegemann, Das steinerne Berlin. Geschichte dergrjiten Mietskaserne der Welt, Berlin 1930; o upadku Berlina: Werner Girbig, Im An-flug auf die Reichshauptstadt. Die Dokumentation der Bombenangriffe auf Berlin, Stuttgart 1977; Der Kampf um Berlin 1945 in Augenzeugenberichten, Peter Gosztony (red.), Diisseldorf 1970. 72 Wielce obrazowy opis tego przedstawienia, narastajcej wok niego wrzawy, balansowania midzy zejciem z afisza a triumfem patrz Fritz Kortner, Aller Tage Abend, Miinchen 1959, s. 350 n. O teatrze w ogle: Theater fur die Republik 1917-1933, Giinter Riihle (red.), Frankfurt a. M. 1967; o teatrze berliskim: Florian Kienzl, Die Berliner und ihr Theater, Berlin 1967. Jako manifest pnych lat dwudziestych wymieni naley Erwina PiscatonDaspolitische Theater w nowym opracowaniu Felixa Gasbarry, Reinbek 1963. O Reinharcie: Heinz Herald, Max Reinhardt. Bildnis eines Theatermannes, Hamburg 1953. ' 144 Niemiecki dramat 1914-1945 prapremiery wrcz trudno wyliczy, list autorw otwieraj Brecht i Bronnen, a zamykaj Werfel i Zuckmayer. Dnia 16 lutego 1932 r. wystawiono w Deu-tsches Theater tragedi Gerharta Hauptmanna, znw z Wernerem Kraussem w roli gwnej, Vor Sonnenuntergang (Przed zachodem soca). Tytu nabiera symbolicznego znaczenia jak niegdy, w 1889 r., debiut tego pisarza Vor Sonnenaufgang (Przed wschodem soca). Do najwikszych aktorek naleay Elisabeth Bergner, Tilla Durieux, Maria Orska, Helen Thimig. Nie zabrako te pynnego przejcia od teatru dramatycznego do kabaretu, rewii, wodewilu i operetki; Berliczycy uwielbiali Claire Wal-doff, Fritzi Massary, Trude Hesterberg a take trzy dziewczyny Nelsona", przezwane tak, poniewa wczeniej wystpoway razem w kabarecie Rudolfa Nelsona: Margo Lion, Hilde Hildebrand, Marlene Dietrich. Niezalenie od tego Berlin by stolic muzyki. W 1922 r. Wilhelm Furt-wangler obj po Arthurze Nikischu kierownictwo Orkiestry Filharmonii. Ale trzeba by te wspomnie o koncertach Brunona Waltera, o operze z Erichem Kleiberem, o dyrygencie Ottonie Klempererze. Dalej: kino. Ju od 1919 r. istnia potny gmach Ufa-Palast przy ZOO, a Berlin stawa si metropoli kina, przynajmniej niemego. W 1920 r. odbya si prapremiera Gabinetu doktora Caliga, w 1921 r. przysza kolej na Nosfe-ratu Murnaua, a w 1922 r. na ekranie pojawi si Dr Mabuse Fritza Langa. W 1922 r. Fdericus Rex z Ottonem Gebuhrem w roli zmartwychwstaego krla zainaugurowa te seri obrazw patriotycznych. Od Caligaego do Hitlera taki tytu nosi krytyczna analiza wczesnej epoki filmowej, autorstwa Sieg-frieda Kracauera73. Wreszcie bractwo piszcych: rywalizujcy krytycy Alfred Kerr i Alfred Pol-gar, ponadto Siegfried Jacobsohn, Herbert Ihering, Willy Haas74; ponad setka gazet, wiele majcych trzy lub cztery wydania dziennie75, Theodor Wolff wielki redaktor naczelny Berliner Tageblatt"; poza tym oczywicie czasopisma76, na lewicy Weltbuhne", na prawicy Die Tat", a bodaj najbardziej w tym wszystkim charakterystyczna urokliwa mieszanka snobizmu i ambicji literac73 Siegfried Kracauer, Od Caligariego do Hitlera, thim. Eugenia Skrzywanowa, Wanda Wertenstein, Warszawa 1958. 74 Patrz Willy Haas, Die literarische Weh. Erinnerungen, wyd. II, Munchen 1958. Najwikszego chyba krytyka przyblia Alfreda Kerra Mit Schleuder und Harf. Theaterkritiken aus drei Jahrzehnten, Hugo Petting (red.), Berlin 1982. 75 Patrz Peter de Mendelssohn, Zeitungsstadt Berlin. Menschen und Machte in der Geschichte der deu-tschen Presse, Berlin 1959. 76 Pozycj o duej wartoci informacyjnej, w kadym razie w danej dziedzinie, jest Fritza Schlawego Literarische Zeitschriften, cz. II (1910-1933), Stuttgart 1962. Jako wany dla polityki kulturalnej tygodnik naleaoby wymieni zwaszcza Das Tagebuch", wydawany przez Leopolda Schwarzschilda. O znaczeniu pisma Die Tat" i skupionego wok wydawcy Hansa Zehrera krgu Die Tat" w pnym okresie republiki patrz Klaus Fritzsche, Politische Romantik und Gegenrevolution. Fluchtwege in der Krise der burgerlichen Gesellschaft: Das Beispiel des Tat Kreises ", Frankfurt a. M. 1976. Republika Listopadowa

145 kiej w pimie Querschnitt": w jednym numerze, powiconym ciemnym i jasnym stronom sportu, ssiaduj ze sob jako autorzy: Andre Maurois, Robert Musil, Franz Kafka i Franz Werfel (1932, nr 6). A na ssiednich stronach bokser Hans Breitenstrater zapytuje, czy sportsmen powinien si eni, bohater pywalni i Tarzan", Johnny Weismuller publikuje artyku pod monumentalnym tytuem Moje ciao, a Walther Kiaulehn demaskuje w wywiadzie organizatora sportu niemieckiego, Carla Diema, ktry w ogle nie zauwaa, co si z nim wyprawia. Ale czy przemieszanie rnych wiatw, wcznie si rzeczy z pwiatkiem, nie naleao do obrazu tamtej epoki? Czy szeciodniwka w Paacu Sportu i wycigi automobilowe na autostradzie Avus nie byy wydarzeniami spoecznymi zarwno dla mietanki towarzyskiej, jak i dla milionowej rzeszy maluczkich? Ach, Berlin wiele mona by jeszcze doda do mozaiki zotych lat, dugo by opowiada, choby o wydawcach i domach wydawniczych!77 I doprawdy wietnie mona zrozumie t melancholi wyraan w setkach wspomnie. Oto przykad Willy Haasa: Berlin by szczciem mojego ycia. Kochaem te szybkie, cite odpowiedzi berliczy-kw na wszystko, ostr, klarown reakcj berliskiej publicznoci w teatrze, kabarecie, na ulicy, w kawiarni, odrzucanie wszelkiej solennoci, a zarazem powane traktowanie spraw, wspania, such, chodn, a przecie nie zimn atmosfer, nieopisan dynamik, ch do pracy, do przedsiwzi, gotowo do tego, by mimo cikich ciosw y dalej. W Berlinie mona byo y ze wszystkiego, co czowiek naprawd potrafi. Jake czsto powtarzaem: gdyby kto w Berlinie przespacerowa si na rkach od Gedachtniskirche do Halensee, to natychmiast znalazby si tam kto drugi z pomysem, jak mona by na tym zarobi i od razu by ca rzecz sfinansowa, a wic mona by z tego potem y. W Berlinie i nieomal tylko w Berlinie bya moliwa rzeczywista kariera, rzeczywisty rozwj uzdolnie i tych maych, i tych wielkich78. Mona zrozumie, e tu zadomowia si nadzieja; jak pisa o tym Henryk Mann: Jak bdzie smakowa przyszo Niemiec, mona dzi skosztowa awansem w Berlinie. Kto szuka nadziei, tam niechaj spoglda. [...] Na ujednolicenie Niemiec skuteczniej ni ustawy oddziaywa bdzie atrakcyjno ogniska cywilizacji, jakim jest osigajcy peni 77 Gdy rozmawia si dzi ze starymi Berliczykami pisze Vicki Baum ktrzy aktywnie przeywali lata dwudzieste, a teraz mieszkaj gdzie indziej, to wzdychaj tsknie i opowiadaj, e z tym ywym, fascynujcym miastem nie da si porwna adnego innego. Tak..., a sercem rdmiecia, jednym z wielu, by dom Ullsteina. To byo ognisko liberalizmu. [...] Dla Ullsteina ten liberalizm oznacza, e jego drzwi stay otworem dla najrozmaitszych pogldw, idei, pomysw i kierunkw. Nasi autorzy pysznili si wszystkimi kolorami tczy: od czerwieni skrajnych lewicowcw jak Brecht i Toller, przez cay wachlarz szkory ekspresjonistycznej a do antymilitarystycznej ksiki antywojennej Na Zachodzie bez zmian i z drugiej strony do ciemnej zieleni starej, omszaej literatury regionalnej... (Es waraUesganz anders. Erinnerungen, Berlin 1962, s. 354). 78 Haas, Die literarische Welt..., s. 114 n. 146 Niemiecki dramat 1914-1945 Republika Listopadowa 147 wasnej dojrzaoci Berlin. Tak, jakkolwiek trudno byo o tym nawet marzy, Berlin bdzie ukochan stolic79. A Carl Zuckmayer zauway filuternie: Berlin pachnia przyszoci, tote czowiek by gotw pogodzi si z brudem i zimnem"80. Ale bya to iluzja, samooszukiwanie si outslderw. Przeciwnym biegunem metropolii jest prowincja i jeli pojmuje siej nie tylko przestrzennie, lecz jako antytez, inn form ycia, wrcz ideologi kotuna"81 i faryzeuszowsk moralno, wwczas wychodzi na jaw zapieka wrogo oraz wtedy dopiero w caej peni przewaga prowincji: jej ponura, dokuczliwa dominacja. Dotyczy to wszystkich dziedzin, nawet tej, w ktrej mona by si spodziewa miejskiego" poloru: w produkcji i odbiorze literatury.

Pord trzydziestu czterech niemieckich tytuw ksikowych, ktre sprzedaj si midzy 1918 i 1933 r. w iloci ponad p miliona egzemplarzy, tylko trzy mona w pewnym sensie przypisa weimarczykom": Emila i detektyww Ericha Kastnera, Na Zachodzie bez zmian Ericha Marii Remarque'a i wydane ju w 1901 r. dzieo Tomasza Manna Buddenbrookowie. Publiczno czyta Hermanna Lonsa, Waltera Flexa, Hansa Caross, a przede wszystkim takie ksiki jak Seeteufel Felixa hrabiego Lucknera,/m Uhl Gustava Frenssena, Gruppe Bosemuller Wer-nera Beumelburga, Seefahrt 1st not! Gorcha Focka, Volk ohne Raum Hansa Grimma czy Wacht am Rhein Clary Viebigjest to mieszanka zawej gbi uczu [Innerlichkeit] i narodowo-pate-tycznych przey wojennych, stylistycznie epigoska i baha. Najwiksze nakady wci jeszcze osigaj przygodowe powieci Karola Maya, a Jadwiga Courthis-Mahlerowa nigdy nie miaa tylu czytelnikw co w dziesicioleciu 1918-1928.82 Jak wygldaa metropolia w oczach prowincji, niech zilustruje przykad: Upiorny Berlin. Pne popoudnie na Kurfurstendamm. Bary, knajpiane uciechy, kokoty w jedwabiach i futrach, murzyska muzyka dobiegajca z trzech tuzinw kawiarni. [...] Zapada no c. Ale tu robi si janiej. Narasta zgiek, w wiatach niezliczonych reflektorw oczy, twarze staj si jaskrawe, podobne do masek, niesamowite. Mczyni wygldaj tak, e kady z nich rwnie dobrze moe by ministrem, paskarzem, zodziejem kieszonkowym, giedziarzem, bankierem. [...] Czowiek patrzy, zaciska powieki, myli o pojciu czystych rk" i umiecha si z wyszoci: no c..." [...] To jest oblicze weimarskiego pastwa, ktre robotnicy zamierzali uksztatowa jako pastwo demokracji socjalnej"83. 79 Cyt. za Ludwig Marcuse,Mein zwanzigstes Jahrhiindert. Aufdem Wegzu einerAutobiographie, Mu-nchen 1960, s. 54. 80 Carl Zuckmayer, .4/s war's ein Stuck von mir, Frankfurt a. M. 1966, s. 311 n. 81 Pozycj o wartoci dokumentacyjnej jest tu Hermanna Glasera, Spiefier-Ideologie. Von der Zerst-rung des deutschen Geistes im 19. und 20. lahrhundert, wyd. II, Freiburg 1964. 82 Schulze, Weimar. Deutschland 1917-1933, s. 125. 83 Landvolk", Itzehohe, 1929 nr 102. O tym, e widok publiczny dostarcza powodw do oburzenia, zawiadcza daleki zapewne od zatwardziaego prowincjuszostwa Stefan Zweig, donoszc o swoich wraeniach z Berlina okresu inflacji: WszystWida tu jak na doni wszystkie te przeciwiestwa, ktre apczywie podchwycili narodowi socjalici, aby wyku z nich swoj bro: kultur w obiegowym rozumieniu przeciwstawi cywilizacji, o jakiej marzy Henryk Mann, pikno zwyrodnieniu, a wiar rozkadowi, natur asfaltowi", rdzenny grunt rzekomemu wykorzenieniu, obyczajno nierzdowi, msko zniewieciao-ci, marszowe pieni i mskie chry murzyskiej muzyce, jasno dnia mrokom nocy. Zreszt miertelny wrg metropolii, namiestnik prowincji wkrtce sam pojawi si w miecie: w listopadzie 1926 r. cign do Berlina dr Joseph Goebbels. Od 1927 r. wydawa swoj NSDAP-owsk gadzinwk Der Angriff'. I jeszcze jedna bro bya na podordziu, najbardziej niszczycielska: czysto rasy" [Artreinheit] przeciwstawiana zaydzeniu". Istotnie, jedna trzecia wszystkich ydw niemieckich skupiaa si w Berlinie, istotnie, przepyszny weimarski fajerwerk ducha by w ogle nie do pomylenia bez wkadu, jaki wnieli ydzi do muzyki, do sztuki i teatru, do literatury i krytyki, do prasy i filmu. Kiedy Willy Haas powiada, e w Berlinie, nieomal tylko w Berlinie bya moliwa rzeczywista kariera, to mwi przede wszystkim o dowiadczeniach ydowskich. Gottfried Benn na swj sposb da temu wyraz piszc: Przeogromna mnogo impulsw, improwizacji artystycznych, naukowych, spoecznych, ktre od 1918 do 1933 r. stawiay Berlin obok Parya, w wielkiej czci wynikaa kie wartoci ulegy zmianie i to nie tylko w sfeize materialnej; zarzdzenia pastwa wymiewano, nie respektowano adnej obyczajnoci, adnej moralnoci, Berlin przeobraa si w wiatowy Babilon. Bary, jarmarki, budy z wyszynkiem wyrastay jak grzyby po deszczu. To, co widzielimy w Austrii, okazao si jedynie niewinnym i skromnym preludium do tego sabatu czarownic, Niemcy bowiem uprawiali perwersj z ca waciw sobie zapalczywoci i systematycznoci. Po

Kurfurstendamm promenowali uszminkowani modziecy o sztucznie podkrelonej talii, nie tylko zawodowcy; kady gimnazjalista chcia co zarobi, a w zaciemnionych barach widziao si sekretarzy stanu i wysok finansjer w bezwstydnych czuociach i umizgach do pijanych marynarzy. Nawet Rzym Swetoniusza nie zna takich orgii jak berliskie bale transwestytw, gdy setki mczyzn w damskim odzieniu i niewiast przebranych za mczyzn taczyy pod yczliwym okiem policji" (Die Welt von Gestem. Erinnerungen eines Europaers, Frankfurt a. M. 1970, s. 358 n. W polskim przekadzie, z ktrego nie skorzystalimy ze wzgldu na niecisoci, wiat wczorajszy, tum. Maria Wisowska, Warszawa 1958, s. 379 przyp. tum.). Niczym ironiczna replika brzmi wspomnienie Felixa Gilberta: Ludzie odwiedzajcy Berlin chcieli zobaczy co z amoralnoci ycia berliskiego, o ktrej tak wiele syszeli. A zatem berliczycy prowadzili ich sam nie byem tu wyjtkiem do jakiej restauracji czy lokalu tanecznego, w ktrym bywali gwnie homoseksualici. Gocie wyjedali zazwyczaj zadowoleni i szczliwi, mogli przecie odtd opowiada o zdronociach miasta, ktre widzieli na wasne oczy" (Lehrjahre im alten Europa. Erinnerungen 1905-1945, Berlin 1989, s. 76 n). Naturalnie tak byo nie tylko w okresie inflacji; wiersz Ericha Kastnera Ragout fin de slide z 1930 r. potwierdza te wraenia. Mimowolnie nasuwa si pytanie, czy takie wiersze albo powie Kastnera Fa-bian, tum. Maria Wisowska, Warszawa 1961) nie przyczyniay si wbrew intencjom autora do niszczenia miejskoci, a to dlatego, e czytane ze skrywan podliwoci, a zatem i z nienawici krzesay iskr, od ktrej mia zapon stos. Komu waciwie to suyo, gdy George Grosz portretujc brutalnych paskarzy i bonzw o byczych karkach szkicowa to, co nazwa obliczem klasy panujcej" (taki tytu nosi jeden z jego cyklw graficznych, ktry ju w 1923 r. mia trzy nakady)? Kastner by zreszt chyba jedynym pisarzem, ktry noc 10 maja 1933 r. widzia na Opernplatz w Ber-''nie samego siebie na poncym stosie i sysza sowa wywoywacza: Przeciw dekadencji i moralnemu 148 Niemiecki dramat 1914-1945 z uzdolnie tej grupy ludnoci, z jej midzynarodowych stosunkw, z jej sensytywnego niepokoju, a przede wszystkim z jej nieomylnego wyczucia jakoci84. Tak tedy republice bynajmniej nie wyszo na dobre to, co j przecie wyrniao: bya i pozostaa republik outsiderw85. Mit Berlina za przerodzi si w antymit, w przypowie o Sodomie. Tolerancja przynajmniej jako moliwo, wyrozumiao dla outsiderwl W burzliwych latach angielskiej wojny domowej i wielkiej rewolucji pury-taskiej w Westminsterze obradowao fanatyczne dzi powiedzielibymy: fundamentalistyczne Assembly of Divines, ktre upominao parlament w pimie oklnym: Tolerancja uczyniaby z tego krlestwa chaos, wiee Babel, drugi Amsterdam, Sodom, Egipt, Babilon. Jak grzech pierworodny grzechem pierwotnym, ktry nasienie i ikr wszelkich grzechw w sobie niesie, tako i w tolerancji onie wszelkie bdy i zo cae dojrzewaj86. To wszelako zostao powiedziane nie w wieku XX, lecz duo wczeniej w czasach, kiedy Niemcy pogray si w otchani swojej wojny trzydziestoletniej. l upadkowi! W imi dyscypliny i obyczajnoci w rodzinie i pastwie! Niech ogie pochonie pisma Henryka Manna, Ernsta Glaesera i Ericha Kastnera". 54 Gottfried Benn, Doppelleben, w: Gesammelte Werke, t. 1-4, Dieter Wellershoff (red.), Wiesbaden 1958-1961, t. 4, s. 73. 55 Patrz Peter Gay, Die Republik der Aujienseiter. Geist und Kultur in der Weimarer Zeit 191S-IW, Frankfurt a. M. 1987. Z niemieckiej historii, z gorzkich dowiadcze czerpie Hansa Mayera Auflenseiter, Frankfurt a. M. 1981. , 6 Cyt. za Eduard Bernstein, Sozialismus und Demokratie in dergrofien enghschen Revolution, wyd. li, Stuttgart 1908, s. 67. Rozdzia szsty ROZSTRZYGNICIE

UWAGA WSTPNA Nasza nadzieja towarzyszy tym, ktrych los do wczenie rzuci w elementarn stref ognia, tak e nie zdyy olepi ich ideay owych oberkelnerw ducha, stanowice dzisiaj o publicznym obliczu naszego kraju. Jedynie tam, oko w oko ze mierci, germaska niewinno moga ocale w sercach najlepszych. [...] Gboko bowiem zstpi Niemiec do piekie chaosu. Niechaj spogldajcym z powierzchni panom Barbusse'om i Rathenauom jego walka jawi si jako bezcelowa, bezsensowna" c n a s to moe obchodzi? W gbi krateru wojna ma sens, wobec ktrego sztuka rachowania na nic si zdaje. Przeczuy go owacje ochotnikw, w ktrych potnie rozbrzmia gos niemieckiego demona, a w nim przesyt starymi wartociami poczy si z niewiadom tsknot za nowym yciem. Niemieckiemu demonowi uycza gosu Ernst Jiinger1. Gdy si go sucha gdy sucha si tych wszechobecnych poszeptw i oracji, w kawiarniach i piwiarniach na prowincji, wrd ludzi wyksztaconych, w starej i nowej warstwie redniej, midzy ziemianami, w koszarach i kocioach2 to wyczuwa 1 Ernst Jiinger, Die Male Mobilmachung, w: Krieg und Krieger, Ernst Jiinger (red.), Berlin 1930, s. 29. 2 Najobszerniejszy zbir materiaw w: Kurt Sontheimer, Antidemokratisches Denken in der Weimarer Republik. Die politischen Ideen des deutschen Nationalismus zwischen 1918 und 1933, Munchen 1962. Inne ujcie patrz Armin Mohler, Die konservative Revolution in Deutschland 19181932. GrundrifS ihrer Weltan-schauungen, Struttgart 1950, wyd. III rozszerzone, Darmstadt 1989. W krgach Kocioa katolickiego do rozpowszechniona bya niech do republiki. Rewolucja jest krzywoprzysistwem i zdrad stanu i nawet jeli tu i wdzie obok zych owocw dobre przyniosa, pozostanie naznaczona Kainowym pitnem, albowiem czyn niecny z zasady uwicony by nie moe" to sowa monachijskiego kardynaa Faulhabera (cyt. za Georg Franz-Willing, Die Hitler-Bewegung, Berlin 1962, s. 220. A", czyli Adolf Stein przeku to w Tagliche Rundschau" w formu: Fundamentem Republiki jest krzywoprzysistwo i zdrada stanu"; patrz: A., Zwischen Staatsmannem, Reichstagsabgeordneten und Vorbestraften, Berlin 1922, s. 132). Zasadniczo konserwatywne nastawienie nie musiao oznacza aprobaty dla Hitlera i elektorat zorganizowanego politycznie katolicyzmu okaza si odporny na nazizm jak adna inna grupa. (Patrz na ten temat Katholische Kirche undNationalsozialismus, Hans Miiller [red.], Munchen 1965). Wszelako konserwatywne dystansowanie si wzgldem republiki, odrzucenie liberalizmu i marksizmu porednio sprzyjay Hitlerowi. 150 Niemiecki dramat 1914-1945 si gboko zranion samowiadomo, ktra knuje zemst, oczekuje zagady i zmartwychwstania, czego w rodzaju apokalipsy, gorczkowo wypatruje przeomu w dziejach wiata, wasnego wywyszenia i zbawienia. Zemsta za co? Naturalnie chodzio o zmazanie haby Wersalu". Ale przecie wrg zewntrzny raczej si wycofywa. O odwiecznym wrogu" Francji prawie si ju nie mwi, w kadym razie nie z tak emocj jak dawniejszymi czasy; Sedan" pogra si w mrokach historii. Podobnie perfidny Albion" z sierpnia 1914 r.; nienawi do Anglii gdzie si gubi i ju nie wraca, nie wraca nawet wraz z gradem bomb II wojny wiatowej. Nie, przede wszystkim chodzi o wroga wewntrznego, ktrego ucieleniaj Barbusse'owie3 i Rathenauo-wie" albo, cilej rzecz ujmujc, o owe rzekomo nieniemieckie pryncypia, dla ktrych ten wrg zdradzi ojczyzn dopuszczajc si listopadowej zbrodni" 1918 r.: o parlamentaryzm i rzdy partii, o postaw liberaln i otwarcie na wiat, o demokracj, o wolno gwoli rnorodnoci, o swobod mylenia ina-, czej i bycia innym, o ide i praktyk pacyfizmu4. Ale nieodzownym elemenDuo bardziej jednoznaczne skutki wrogo wobec republiki przyniosa w obszarze oddziaywa ewangelickich. Rzesza Bismarckowska bya tworem prusko-protestanckim, a krl pruski zwierzchnoci" nawet w sensie prawa kocielnego. Luter przegra wojn" powiedzia podobno w 1918 r. papie Benedykt XV. Tote potpienie republiki byo regu, a dominowaa na dobr spraw luteraska, nabona wobec zwierzchnoci tsknota za nowym, jednoznacznym

przywdztwem. Wider die Achtung derAutoritat (Przeciw potpianiu autorytetu) taki charakterystyczny tytu nosi ksika wybitnego teologa Friedricha Gogartena (Jena 1930). W 1933 r. inny teolog uroczycie obwieszcza, e wybia godzina niemieckiego Kocioa": Nowe pastwo znw ma odwag nie miecz sprawiedliwoci. Rozbio w puch budzcy groz brak odpowiedzialnoci parlamentw i pozwala zobaczy znw, co znaczy odpowiedzialno. Wymiata brudy korupcji. Broni dostpu siom rozkadu w literaturze i teatrze" (Paul Althaus, Die deutsche Stunde der Kirche, Gttin-gen 1933, s. 7). Raczej trudno si dziwi, e narodowy socjalizm i jego ruch Niemieckich Chrzecijan w znacznej mierze opanowa Kocioy take od wewntrz. (Patrz na ten temat Ernst Klee, Die SA Jesu Christi". Die Kirche im Banne Hitlers, Frankfurt a. M. 1989). Dopiero rok 1934 przynis czciowe otrzewienie i utworzenie formacji oporu w postaci Bekennende Kirche (Kocioa Wyznajcego). Jego podstawowy dokument to sformuowane przez Karla Bartha Teologiczne Owiadczenie Synodu Wyznaniowego w Barmen (29-31 maja 1934 r.). Przyzna trzeba, e wewntrzkocielny opr bynajmniej nie oznacza generalnego zwrotu przeciw reimowi; tylko wyjtkowo, jak w przypadku Dietricha Bonhoeffera, droga wioda do oporu politycznego. Jako najwaniejsze dzieo wyjaniajce zoony stan rzeczy wymiemy Klausa Scholdera Die Kirchen and das Dritte Reich, t. l: Vorgeschichte und Zeit der Illusionen 1918-1934, Frankfurt, Berlin, Wien 1977; t. 2: Das Jahr der Erniichterung 1934, Barmen, Rzym, Berlin 1985. 3 Henri Barbusse (1873-1935) pod wraeniem przey wojennych sta si pacyfist; jego ksika Ogie, czyli dziennik pewnego plutonu (1916) opisuje groz wyniszczajcej bitwy widzianej oczami prostego onierza. 4 Jeli traktowa ksik Hitlera Mein Kampfjako symptom, to w tym sensie a pieni si ona od nienawici, przy czym symbolem rnorodnych przeciwnikw staje si yd" jako upostaciowienie wroga. Natomiast o Anglii mwi si w niej raczej z podziwem. Francja jawi si wprawdzie jako naturalny rywal, przeszkoda w rozszerzaniu potgi niemieckiej, ale i tu brak nienawici rzecz doprawdy znamienna u ziejcego nienawici Hitlera. Ostatnim historycznie paroksyzmem uczu antyfrancuskich byy walki w Zagbiu Ruhry w 1923 r. O ile jednak wszystkie inne partie od prawa do lewa wyjtkowo jednomylnie proklamoway opr przeciw okupacji, Hitler, ryzykujc zdawaoby si wielk niepopularno, wyama si z tego frontu jednoci i wczenie da godn uwagi prbk nieomylnego wyczucia tego, co wane i co niewane: Trzeba woa nie mier Francji, ale mier zdrajcom ojczyzny, mier listopadowym zbrodniarzom" (A. Hitler, SamtlicheAufzeichnungen 1905-1924, Eberhard Jackel, Axel Kuhn [red.], Stuttgart 1980, s. 786). Rozstrzygnicie 151 tem pokoju i pojednania, a take demokratycznej wieloci opinii, swobody rnienia si, jest uznanie innego za kogo zasadniczo rwnego; tylko na fundamencie rwnoci to, co gosz pryncypia, moe sta si rzeczywistoci. Tymczasem przeciwstawia si temu jako prawdziwie niemieckie": wsplnot, wodza i druyn, panowanie i hierarchi, wynoszce na wyyny heroizmu chopice marzenia i mskie czyny, walk i wojn, gotowo do ofiar i gotowo na mier. Niechaj to przeciwstawienie zobrazuj trzy postaci: Ernsta Jiingera, Carla Schmitta i Adolfa Hitlera. Jiinger onierz, a jako pisarz niekwestionowany przywdca duchowy nowego nacjon alizmu"^ Schmitt byskotliwy wykadowca prawa pastwowego w walce z Weimarem, Genew, Wersalem"6; Hitler wirtuoz propagandy, ktry mobilizuje masy i wybija si na ich historycznego budziciela: takie zestawienie nazwisk moe szokowa. Ale nie chodzi o to, by demaskowa Jiingera i Schmitta umieszczajc ich w towarzystwie Hitlera; Jiinger zreszt nigdy nie da si wcign w sub narodowego socjalizmu, Schmitt take nie, przynajmniej w okresie przed 1933 r., o ktrym tu mwimy7. I o ile ci dwaj ucieleniaj wyyny wiadomoci, o tyle ten trzeci uosabia praktyk. Nawiasem mwic, jeli widzi si w nim tylko dobosza", wykorzystywanego jako marionetka przez nieznane siy, to znaczy, e wci si go nie docenia, podobnie jak kreowanie go na szatana" oznacza, e si przed nim kapituluje. Rzecz w tym, by na naszym potrjnym przykadzie z rnych stron nawietli niemieckie rozstrzygnicie, ktre zniszczyo republik weimarsk i umoliwio powstanie Trzeciej Rzeszy.

5 Tak osdza go nawet przeciwnik, liberalne pismo Das Tagebuch" (21.09,1929). 6 Positionen und Begriffe im Kampfmit Weimar Genf Versailles 1923-1939 to tytu ksiki Carla Schmitta. zawierajcej artykuy napisane w cigu bez maa dwch dziesicioleci (Hamburg 1940, nowe wyd. Berlin, Miinchen 1988). 7 Wyliczanie pierworodnych grzechw" popenionych midzy 1933 a 1945 r. bd upieranie si, e ich nie byojest zabaw tyle popularn co aosn. Junger nie poczyni adnych koncesji i jego odwane, nasycone aluzjami opowiadanie Na marmurowych skaach (1939; wyd. poi. Literatura na wiecie" 1986, nr 6) mona czyta jako antycypacj wydarze 20 lipca 1944 r. Schmitt natomiast po usuniciu jego kolegi powoany na prestiow katedr berlisk, radca stanu z aski Gringa przyozdobi seri morderstw latem 1934 r. [chodzi o tzw. noc dugich noy, kiedy zamordowano Ernsta Rhma i jego zwolennikw przyp. red. ] perwersyjnym tytuem Der Fuhrerschiltzt das Recht (Fuhrer chroni prawo; przedruk w Positionen und Begriffe, s. 199 n). Firmowa te swoim autorytetem czyszczenie" prawa z ydw. Jakkolwiek wane moe to by dla pniejszego osdu w kwestii charakteru czy jego braku, odwagi czy oportunizmu: historycznie duo bardziej znaczce jest to, co uczyniono lub czego zaniechano przed hitlerowskim przejciem wadzy", kiedy niemieckie rozstrzygnicie pozostawao spraw otwart i mona byo przyczyni si albo do obrony wolnoci i prawa, albo do upadku w otcha szalestwa. To samo dotyczy te innych postaci z historii dziejw i ducha; na przykad w przypadku Martina Heideggera krytyczne zainteresowanie powinno koncentrowa si w pierwszym rzdzie na jego dziele Bycie i czas (1927; wyd. poi. Warszawa 1994), a nie na jego przemwieniu rektorskim z 1933 r. 152 Niemiecki dramat 1914-1945 MIER JAKO RACJA YCIA: ERNST JUNGER Ogniowy chrzest! Powietrze tak byo naadowane wszechobecnym mstwem, e chciao si szlocha, nie wiedzc dlaczego. O, mne serca, ktre potraficie to odczu! O, ywocie! Jeszcze raz, raz jeszcze, po raz by moe ostatni! Nie szczdzi si, marnotrawi, trwoni, niechaj cay ten fajerwerk rozprynie si na tysic soc, tysic wirujcych krgw ognia, niechaj wypali si nagromadzona sia przed wymarszem na lodowat pustynie. Daleje w kipiel cia, tysic mie garde, a fallusowi wznosi migotliwe witynie. [...] I jeszcze rzecz ostatnia: ekstaza. Ten stan waciwy osobie witej, wielkiemu poecie i wielkiej mioci dany jest take wielkiej odwadze. Ju mstwo w zachwytu porywie tak si ponad siebie wznosi, e krew kipic o yy uderza i gorejc pian serce zalewa. Oto jest odurzenie ponad wszystkie odurzenia, zryw, ktry wszelkie pta zrywa. To sza, wzgldw ni granic nie znajcy, tylko z mocami natury porwnywalny. Oto czowiek niczym szalejca burza, spienione morze, ryczcy grzmot. Wtedy stapia si w jedno ze wszechwiatem, pdzi naprzeciw mrocznych wrt mierci niczym pocisk do celu. A kiedy purpurowe bawany pochaniaj go, dawno ju nie ma wiadomoci ich przekroczenia. To jest tak, jakby fala wracajc czya si z morzem w przypywie. Za pomoc takich zda, ktre mona mnoy niemal bez koca, Ernst Jiinger wysawia walk jako przeycie wewntrzne"8. Gdy analizuje si ten tekst, zwraca uwag przede wszystkim pobrzmiewajcy w tle ton erotyczny, znamienny dla ruchu modzieowego czy mskiego sprzysienia, a moe dla jednego i drugiego. Czyby ogniowy chrzest i bitewna zawierucha byy wane dlatego, e powtarzajc za Schillerem tylko w polu m jeszcze czego wart", e wesp z innymi takimi jak on jest tam pord swoich? Czy wolno" oznacza bycie wolnym od kobiety, ze wiadomoci, e wojenny czyn, namaszczenie gwoli samopo-wicenia, wynosi do wasnej wyszej godnoci? Ten, ktry mierci w oczy patrze zdolny, onierz tylko oto m jest wolny. Oznacza to akceptowanie przeciwnika, poniewa si go potrzebuje. Znw Jiinger: cierajc si w chmurach ognia i dymu, stajemy si jednoci, jestemy jako dwie czci jednej siy, stopieni w jedno ciao. W jedno ciao to podobiestwo szczeglnego rodzaju. Kto je rozumie, ten przytakuje sobie i wrogowi, ten yje w caoci i w czciach zarazem. Ten potrafi wyobrazi sobie bstwo, ktre przesuwa midzy palcami kolorowe nitki z umiechem na obliczu9. Zespoleni w jedno ciao: to istotnie podobiestwo szczeglnego rodzaju. Walka i wojna nabieraj

fundamentalnie estetycznego, a tym samym erotycznego waloru. Istotne jest nie to, o co walczymy, lecz to, jak walczymy" 8 Ernst Jiinger, DerKampfals inneres Erlebnis, Berlin 1922, s. 12, 31, 53. 9 Tame, s. 108. Rozstrzygnicie 153 brzmi kluczowe zdanie Jiingera10. Jednoczenie nie chodzi tu bynajmniej o chopice zabawy w Indian czy rycerzy, lecz wyranie o nowoczesn wojn, zdeterminowan przez technik niszczenia: Duch bitwy wyniszczajcej, walki w okopach, bezwzgldniej, brutalniej, z wiksz dzikoci toczonej ni jakakolwiek walka przedtem, rodzi mw, jakich nie widzia dotd wiat. Bya to cakiem nowa rasa, ucieleniona energia, naadowana najwikszym impetem [...], pogromcy, stalowe charaktery, nastawieni na walk w jej najszkaradniejszej formie. [...] Kiedy [ich] obserwuj, olniewa mnie przekonanie: oto nowy czowiek. [...] To, co tu, w boju, ukazuje si jako zjawisko, jutro stanie si osi, wok ktrej wci szybciej i szybciej wirowa bdzie ycie. Czyn niby grzmicy pomruk sklepi si tysickrotnie nad wielkimi miastami, kiedy po asfalcie ulic sun bd spryste drapieniki kipice si. Budowniczymi bd na rumowisku fundamentw wiata. Albowiem ta wojna nie jest, jak sdzi wielu, kocem, lecz pocztkiem przemocy. Jest kuni, w ktrej uderzenia motw dziel wiat wedle nowych granic, na nowe wsplnoty. Jest pomienn zorz wieczorn gasncej epoki i zarazem jutrzenk, w ktrej blasku czek gotuje si do nowej, wspanialszej walki11 Prawdziwym wrogiem musi wic sta si ten, kto z pacyfistycznych pobudek neguje estetycznoerotyczn warto wojny. I take ten, kto walczy jeszcze o jakie treci albo o dobro i zo w sensie etycznym. Taki obywatel jest morali-zatorem, czyni walk nieczyst" i pospolit", poniewa odmawia stopienia si w jedno z tym, w kim dostrzega dziaanie innych norm wartoci albo w kim dziaania adnych takich norm nie dostrzega. Wypacza wojn czynic z niej wojn midzy obywatelami. Idc w lad za swym bratem Friedrich Georg Jiinger tak opisywa ten stan rzeczy: Miar czystoci mylenia heroicznego jest to, w jakim stopniu unika ono przedstawiania wojny jako fenomenu moralnego. Mylenie humanitarne, ktre swoje przeznaczenie oraz instancj upatruje w sferze etycznej, stale jest spychane ku takim usiowaniom. Rezultat musi okaza si negatywny, bo wojna nie jest fenomenem moralnym; nie istnieje taka kategoria etyczna, w ktrej mona by j umieci. Wanie dlatego wszelka argumentacja moralna pozostaje tak mao znaczca i tak bezowocna; nie pozwala posun si naprzd. To jednak, co dyskredytuje wojn w oczach ducha humanitarnego, brak odniesienia do moralnoci jako takiej, dla wiadomoci heroicznej, ktra czci w wojnie wasny ywio i przeznaczenie, stanowi dopiero o jej doniosoci. Urodzony wojownik w ogle nie przyjmuje perspektywy humanitarnej; nie moe jej przyj, przenika go bowiem na wskro nieodwracalno wojny jako losu. Wie o sobie, e wyznaczono go do udziau w nieuchronnym zadaniu i wypenia je, nie troszczc si o jakiekolwiek opinie czy formuy wobec tego zadania wtrne. Sformuowanie teoretyczne, jakie wynajduje jednostka, by opisa swj stosunek do wojny, nie robi na nim wraenia. Tym wikszy jego udzia w ywym sposobie, w jaki jednostka godzi si z wojn jako faktem. Oto miernik prawomocnoci: postawa czowieka w bitwie, ktra jest pierwotn miar adu zesanego przez los12. 10 Tame, s. 76. 11 Tame, s. 32 i 74. 12 Friedrich Georg Jiinger, Krieg und Krieger, w: Krieg und Krieger, s. 63. 'T, 154 Niemiecki dramat 1914-1945 I mona z satysfakcj stwierdzi, e ten heroiczny idea lada chwila okae si zwyciski: To, co przeywamy, to cakowita klska indywidualizmu, absolutne bankructwo mylenia humanitarnego"13. Ernst Jiinger wie, e przyjmujc tak postaw odwraca si od tradycji europejskiej, a dokadniej: zachodnioeuropejskiej. Co jednak ucielenia t tradycj, jeli nie element obcy i znienawidzony,

nieniemiecki? Niemcy przegray wojn, powikszajc swj udzia na obszarze Zachodu, zyskujc cywilizacj, wolno i pokj w rozumieniu Barbusse'a. Ale czy mona byo oczekiwa innego rezultatu, jeli wprzdy uroczycie zarczano, e ma si wasny udzia w tych wartociach, jeli za adn cen nie powaono by si na walk poza owym murem, ktry otacza Europ". Sekretny wzorzec metra cywilizacji jest przechowywany w Paryu i kto go uznaje, ten podlega miarom, zamiast samemu je wyznacza. [...] Niemiec prowadzi t wojn z nadto tani u niego ambicj bycia dobrym Europejczykiem. Jeli tedy Europa przeciw Europie do boju stawaa kt inny mg zosta zwycizc, jeli nie Europa? Alici ta Europa, ktrej powierzchnia ju si na ca planet rozpociera, staa si bardzo cienka, niczym warstwa politury z zysku przestrzennego wynika utrata siy przekonywania. Uczestniczy w jej wartociach znaczy u nas tyle, co by reakcjonist, czowiekiem dnia wczorajszego, czowiekiem XIX stulecia14. Pobrzmiewa w tym echo idei roku 1914", proklamacja szczeglnej drogi" w walce przeciw symbolowi 1789". Ale te idee nabieraj teraz wymiaru radykalnego, absolutnego. Oto bowiem to, co byo, zawiodo; stare, pozornie tak silne pastwo zostao haniebnie rozbite. Z rozdwojonej wiadomoci mieszczasko-obywatelskiej okresu wilhelmiskiego, nawet bd akurat w resentymentach i renegactwie przywizanej jeszcze do cywilizacji zachodniej, pozostaje ju tylko nienawi do siebie: Nie postanie nasza stopa, gdzie przedtem pomie nam drogi nie wytrawi, gdzie miotacz ognia na wskro nicoci nie oczyci. Jako e jestemy szczerymi, prawdziwymi i nieubaganymi wrogam i mieszczanina-obywatela, jego gnicie napawa nas radoci. My bowiem nie jestemy mieszczanamiobywatelami. Jestemy synami wojen i wojen domowych, i dopiero gdy to wszystko, ten spektakl krgw w pustce krcych zmieciony zostanie, bdzie mogo rozkwitn to, co tkwi w nas z natury, z ywiou, z dzikoci prawdziwej, ze zdolnoci rzeczywistego podzenia przez krew i nasienie. Wtedy dopiero moliwe bdzie zaistnienie nowych form15. Naprawd w przypadku Jiingera i wszystkich, ktrzy s z nim, chodzi naturalnie o synw mieszczaskich. Ale nienawi do siebie sprawia, e samozniszczenie staje si lubien przyjemnoci: 13 Tame, s. 62. 14 E. Junger, Die totate Mobilmachung, w: Krieg und Krieger, s. 25 i 30. Antyeuropejska postawa Jiinge-ra szczeglnie drastyczny wyraz znajduje w: Das abenteuerliche Herz, Berlin 1929, s. 184 n i 186 n. 15 Friedrich Georg Junger, wstp doAufrnarsch des Nationatisinus, Ernst Jiinger (red.), Leipzig 1926, s. XI. Rozstrzygnicie 155 Jeden z najlepszych rodkw sucych przygotowaniu nowego i mielszego ycia polega na zniszczeniu systemu wartoci wyobcowanego i samowadnego ducha, na unicestwieniu pracy wychowawczej nad czowiekiem, jak wykonaa epoka mieszczaska. [...] Najlepsz odpowiedzi na zdrad stanu popenion przez ducha wobec ycia, jest zdrada stanu popeniona przez ducha wobec ducha; a udzia w tej pirotechnicznej robocie naley do wyszukanych i okrutnych rozkoszy naszego czasu16. Z czego jednak czerpie owa sia napdowa samozniszczenia? Nicolaus Sombart dostrzega j w elemencie waciwym dla mskich zwizkw grupowych17 i rzeczywicie stanowi to wyjtkow osobliwo historii prusko-nie-mieckiej. Ju wielki, wyciskajcy trwae pitno nauczyciel pruskoci, krl onierzy" Fryderyk Wilhelm I, naprawd dobrze czuje si wycznie w czysto mskiej kompanii, w kolegium tytoniowym", do ktrego kobiety wstpu nie maj, podobnie jak pniej nie s dopuszczane do synnych biesiad Fryderyka w Sanssouci. To jakby przeciwiestwo francuskiego salonu, ktrego orodkiem jest zawsze pikna i mdra niewiasta. I tworzy to take wzorzec gwny, powielany potem bez koca w kasynach, zwizkach studenckich, zwyczajowych popijawach; jego wariacji dopatrzy si mona w podrach do krajw Pomocy Wilhelma II, w ogniskach obozowych ruchu modzieowego czy w krgu skupionym wok Stefana Georgego18.

16 Ernst Junger, DerArbeiter, Hamburg 1932, s. 40. 17 Czy, jeli dobrze si przyjrze, cay ten kryzys kultury europejskiej* nie by po prostu wymysem niemieckich mczyzn? Stale przecie chodzio o owo straszliwe nieszczcie, ktre sprowadziy na wiat idee 1789 r.: o diabelsk trjc wolno-rwno-braterstwo, ktr odbierali jako apokaliptyczne zagroenie. Dlaczego? Wolno oznaczaa dla nich uwolnienie kobiety, wyzwolenie seksualnoci, rozwizo; rwno emancypacje ydw; a braterstwo demokratyczn cochonfrererie, spoeczn anarchi, religi uwielbienia dla motochu. Bali si tego. Musieli si przed tym broni. Ich kontrapozycja jest generalnie antydemokratyczna, antyliberalna, oczywicie antyparlamentarna, w szczeglnoci co o wiele waniejsze antyfeministyczna, antysemicka i elitarna. Jest to syndrom niemiecko-konserwatywny. Jako ideologia naley do tego mniej lub bardziej ezoteryczna, mniej lub bardziej baamutna, zawsze obskurancka filozofia kultury. Tym, co odrzucali, bya cywilizacja, dorobek myli zachodniej, duch ydowski. Tym, czego bronili, bya ich kultura. Tylko oni wiedzieli, co to takiego. Niemiecka specjalno. Jakkolwiek rozmaicie mog wyglda w szczegach systemy spekulatywne, ich wzorzec zasadniczy jest niezmiennie taki sam. S to zawsze tylko racjonalizacje. Za nimi kryje si jednak co innego, co konstytutywnego dla tego mylenia, co ekskluzywnego, tajemniczego, istotowego. Co mianowicie stanowi kontrapozycj wobec odrzuconego spoeczestwa egalitarnego, skrajnie wolnociowego, demokratycznego? Elitarny zwizek mczyzn. Charakter waciwy dla sprzysie mskich to specyficzna cecha wsplna tej niemieckiej kontrkultury. Wyciska na niej, we wszystkich jej przejawach, szczeglne pitno, nadaje patos, okrela emocjonalnie. To odrnia spoeczestwo niemieckie od wszystkich innych patriarchalnych spoeczestw okcydentu. To wanie, a nie homoseksualnoc jako taka, jest le vice allemand. Charakter sprzysie mskich tworzy te system wizi midzy ich reprezentantami, jakkolwiek mog si rni midzy sob pod wzgldem przekona filozoficznych, programw czy prywatnych mitologii. Co zwizkowe lgnie do zwizkowego. Daje tu o sobie zna spajajca sia msko-mskiego erosa" (Nicolaus Sombart, Jugend in Berlin 1933-1943, Munchen, Wien 1984, s. 181 n). 18 Pod wraeniem takich zjawisk filozof Hermann Schmalenbach (1885-1950) dokona odkrycia moliwego chyba tylko w Niemczech: obok wsplnoty" i stowarzyszenia" Tnniesa umieci Bund (zwizek), widzc w nim istotn form wspycia midzyludzkiego. Patrz Schmalenbacha Die soziologische Kategorie des Bundes, w: Die Dioskuren, Walter Strich (red.), t. l, Munchen 1922. 156 Niemiecki dramat 1914-1945 Prawdziw mioci Fryderyk Wilhelm I darzy onierzy, zwaszcza swoj gwardi dryblasw", na ktrych ten dusigrosz, sam niskiego wzrostu, wydaje niebotyczne sumy i ktrych potajemnie, jednego po drugim, wasnorcznie portretuje. Wyzna kiedy: Najurodziwsza panna, jak by mi sprowadzono, byaby mi obojtn. Alici onierze to moja sabo; kto by j wykorzysta, temu bez granic powolnym si staj". Budzca groz walka ojca z synem w istotnej mierze toczy si o to, by wyrwa nastpc tronu spod szkodliwego wpywu matki i siostry oraz w ogle kobiecoci i zniewiecienia, by uwolni go od fascynacji francuszczyzn i zrobi z maego Fryca wielkiego onierza19. Co zreszt znamienne, w obrazach i rozwaaniach na temat historii prusko-niemieckiej stale podkrelano i wysawiano te msko-onierskie epizody, podczas gdy na przykad interlu-dium zalotnego Fryderyka Wilhelma II jawi si jako niepruskie", jako okres dekadencji, za ktr los niebawem wymierzy kar pod Jena i Auerstedt20. Dla porwnania: waciwie wszdzie indziej symbolicznie wan, nierzadko wrcz dominujca rol peni kobieco. eby nie mwi znw o Francji: w Austrii Maria Teresa przymiewa wszystkich mskich wadcw; matuszka" Rosja bierze pod skrzyda swe udrczone dziatki, a ma take wielkie caryce; nawet w protestanckiej Anglii s wielkie krlowe, ktre uosabiaj swoje epoki, biorce od nich imiona: elbietaska czy wiktoriaska. Polska broni swej tosamoci, z ca arliwoci zwracajc si ku swojej patronce, Czarnej Madonnie z Czstochowy. Jeszcze w czasie II wojny wiatowej, kiedy Niemcy przysigaj bezwzgldne posuszestwo swemu fuhrerowi, Adolf owi Hitlerowi, lubowanie polskiej armii podziemnej zaczyna si od sw: Przed Bogiem

wszechmogcym, Najwitsz Maryj Pann, Krlow Korony Polski, kad rk na ten wity krzy, symbol mczestwa i zbawienia..." Czy nieszczcie Polski w nowszej historii wie si moe gdzie w gbi z tym, e oto nard uparcie odtrca czysto mskie bstwa wadzy? Podkrelmy, by unikn czyhajcych nieporozumie: w przypadku zwizkw mskich jako elementu niemieckiej historii nie chodzi o seksualn skon19 Bliszy opis patrz: Christian graf von Krockow, Fedrich der Grope. Ein Lebensbild, BergischGlad-bach!987, rozdz. 1. 2(1 Gloryfikacja Fryderyka, w ktrej te rozwaania zbiegaj si niczym w soczewce, zaczyna si stosunkowo pno. Punkt zwrotny wyznacza dzieo Szkota Thomasa Carlyle'a. W 1841 r. publikuje on ksik On Heroes, Hero Worship, and the Heroic in History, szybko przeoon na niemiecki pod tytuem Uber Helden und Heldenverehning. W latach 1858-1869 powstaje szeciotomowa monografia bohatera: Geschichte Frie-drichs U. von Preufen, genanntder Grope (nowe wyd. Berlin, Frankfurt a. M. 1954). W 1945 r., w upiornych tygodniach spdzanych w bunkrze pod walc si Kancelari Rzeszy, dr Goebbels czyta swemu fuhrerowi fragmenty tego dziea i triumfujco melduje o mierci Roosevelta, przedstawiajc j jako mier carycy. Przykad ujcia z perspektywy pruskiej: Reinhold Koser, Geschichte Friedrichs des Grofien, 1.1-4, Stuttgart, Berlin 1912-1914. Masowe oddziaywanie miay oczywicie od lat dwudziestych filmy o Fridericusie; swoist ich zapowiedzi bya ksiga domowa", album DerAlte Fritz in 50 Bildern fur Jung und Alt, przygotowany z osobistej inspiracji Wilhelma II przez Carla Rchlinga i Richarda Knotela, a wydany po raz pierwszy w 1865 r.; nowe wyd. Miinchen, Zurich 1986 z przedmow Christiana Zentnera. Rozstrzygnicie 157 no jednostki, jakkolwiek wcieke rugowanie, wyjmowanie spod prawa i przeladowanie homoseksualnoci naley tu do rzeczy21. Ale duo waniejsze jest, e obok tego jednego elementu nie wolno przeoczy dwch innych, ktrych bynajmniej nie sposb zredukowa do zwizkw mskich". Po pierwsze, chodzi o or. Krl onierzy" nie przypadkiem nosi taki przydomek. Tworzy on instrument, za pomoc ktrego jego syn wywalcza dla aonie rozdartych Prus wysok pozycj mocarstwa, a sam staje si Wielki". To tu bierze swj pocztek i rozwija si (bardziej moe ze wzgldu na potrzeb prestiu ni zdobycia wpyww) owo pierwszestwo munduru przed mieszczaskim surdutem, posuszestwa przed wspczuciem, wanie dziedziny wojskowej przed cywiln; pierwszestwo, ktre skoni szyderc Mirabeau do wyraenia opinii, e Prusy wylgy si z kuli armatniej. Stworzony ongi wzorzec przechodzi z pokolenia na pokolenie; odnajduje si w nimbie opromieniajcym utworzenie Rzeszy i w legendzie I wojny wiatowej: Nie-zwycieni w polu!" Nieodcznym wymiarem haby Wersalu", skazy kalajcej republik weimarsk, jest bezsilno militarna. Ju choby jako wielokrotnie ranny, przyozdobiony orderami oficer frontowy Ernst Jiinger wydaje si uprawniony do tego, by wieci niemieckie zmartwychwstanie. Albo w sensie negatywnym: Carl von Ossietzky jako pacyfista ciga na siebie bezgraniczn nienawi; jeszcze za czasw republiki zostaje skazany za zdrad kraju, poniewa omiela si mwi o tajnych, sprzecznych z ukadem zbrojeniach Reichswehry. Jake jednak moe by inaczej, jeli walk wysawia si jako sens ycia, postaw na polu bitwy jako miar czowieczestwa? Po drugie, chodzi o idealistyczne ofiarowanie samego siebie w subie wyszych i najwyszych celw pastwa, narodu, wsplnoty czy czego tam jeszcze. W yciu liczy si nie szczcie, lecz wypenienie obowizku. Rwnie w tej mierze krl onierzy stworzy wzorzec pod tym wanie znakiem odbywa si walka z nastpc tronu, a wreszcie zwycistwo ojca nad synem. Czy moe tu mie jakiekolwiek znaczenie cena, ktr musi zapaci osobicie Fryderyk, nieubaganie pogbiajca si samotno, w kocu pogarda dla ludzi, stan, w ktrym ju tylko psy pozostaj jedynymi towarzyszami? Nasza witynia obowizku wypitrzona na golgocie zrujnowanego szczcia: jest rzecz godn zastanowienia, e jeszcze za ycia wielkiego krla, w 1776 r., daleko na Zachodzie uformuje si projekt przeciwny, ktrego przeznaczeniem bdzie otwarcie nowego rozdziau w dziejach: pursuit

of happi21 Poczynajc od skandalu Eulenburga w epoce wilhelmiskiej, poprzez spraw Rhma w 1934 r. ' zwizane z ni przeladowania, a koczc na intrydze Fritscha z 1938 r., mona by napisa do szczegln histori Niemiec XX wieku. Do rzeczy naley te wzburzenie, jakie wywoa Hans Bliiher swoj ksika Die Kolie der Erotik in der mannlichen Gesellschaft (t. 1-2, Jena 1917-1919), podobnie jak wczeniej publikacj Die deutsche Wandervogelbewegung als erotisches Phdnomen (wyd. II, Berlin-Tempelhof 1914). Mieci si w tym take waciwe dla republiki weimarskiej przedstawianie Berlina jako Sodomy" siedliska wszelkich perwersji. 158 Niemiecki dramat 1914-1945 Rozstrzygnicie 159 '$'L -r i ness, denie do szczcia jako dane od urodzenia i niezbywalne prawo czowieka. Wszelako Ernst Jiinger raz jeszcze wynalaz haso przeciwne: Kad postaw powiada w 1932 r. ktra wyraa rzeczywisty stosunek do wadzy, mona rozpozna take po tym, e pojmuje ona czowieka nie jako cel, lecz jako rodek [...]. Czowiek w caej peni rozwija swoje siy, swoje panowanie wszdzie tam, gdzie pozostaje w subie. Tajemnic jzyka prawdziwie rozkazodawczego jest to, e nie skada on obietnic, lecz stawia dania. Najwikszym szczciem czowieka jest by zoonym w ofierze, a najwysza sztuka rozkazodawcza polega na wskazywaniu celw, ktre s ofiary godne22. Okazao si, e bynajmniej nie by to obd, lecz niemiecka prawda a jeli jednak obd, to przeraajcy w skutkach. Polityczne znaczenie owego projektu i kontrprojektu trudno przeceni. ycie, wolno i denie do szczcia" jako prawa czowieka i obywatela tworz, podobnie jak proklamacje 1789 r., podstaw demokraqi. Albowiem podstaw krytycznej oceny rzdw musi by za kadym razem to, co robi one dla urzeczywistnienia i zabezpieczenia owych praw, a miar oceny jest jednostka z jej wasnym, indywidualnym projektem ycia23. Jeli natomiast chodzi o wypenianie obowizkw i gotowo do ofiar w subie caoci", wikszych i wyszych celw, to panowanie i hierarchia z energicznym przywdztwem s nie tylko moliwe, ale wrcz konieczne, gdy kluczowe znaczenie ma gotowo bojowa, sia uderzeniowa caoci. Wszelako tu miar stanowi ten, kto dowiedzie w walce swych walorw przywdczych. W takim sensie ju Max Wundt cakowicie trafnie wyjania sprzeczno midzy duchem niemieckim i demokratycznym; powiada mianowicie, e jest to zasadnicza, nie dajca si zatuszowa za pomoc frazesw rnica, ktra sprowadza si do tego, czy pierwotn warto przypisuje si jednostce, czy te pastwu oraz e w tym drugim przypadku panowa musi osobowo", a nie wiele osb"24. Przeciwstawno zapatrywa politycznych kryje w sobie zawsze, choby w podtekcie, sposb widzenia natury czowieka, uzasadnienie antropologiczne. Jedna czcigodna tradycja pojmuje czowieka jako istot omyln, mwic po chrzecijasku: grzeszn, ktra nie moe o wasnych siach dostpi zbawienia. W XVII wieku filozof angielski Thomas Hobbes, autor Lewiatana, 22 E. Junger, DerArbeiter, s. 71. 23 W amerykaskiej Deklaracji Niepodlegoci po zwizej proklamacji praw podstawowych nastpuje dugi szereg oskare pod adresem tyraskich" rzdw krla Jerzego III. Sprawiaj wraenie niemal kuriozalne, poniewa znacznie mijaj si z prawd o warunkach stworzonych przez angielsk konstytucj: zupenie tak, jakby nigdy nie byo Wspaniaej Rewolucji" 1688 r., ktra nadaa jednoznacznie nadrzdn rol parlamentowi. A mimo to oskarenia te peni cile okrelon funkcj polityczn: chodzi o kontrast sucy ugruntowaniu panowania narodu. 24 Por. cytat na s. 97. l odnosi to rozumowanie do spraw doczesnych. Twierdzi, e czowiek jest na wskro egoistyczny; tote w stanie naturalnym", zakorzenionym w naturze ludzkiej, toczy si wojna wszystkich

przeciw wszystkim: homo homini lupus, czowiek czowiekowi wilkiem. Stan ten okazuje si nie do zniesienia; musi prowadzi do totalnej niepewnoci i do powszechnej ruiny. Ale wanie egoizm jako owiecona wola przetrwania wskazuje drog ratunku: drog do utworzenia zbiorowoci pastwa. Pastwo bowiem, znw mwic w jzyku chrzecijastwa: jako zapata grzechu" [parafraza zdania z Listu w. Pawa do Rzymian, 6, 23 A. K.], ustala i sankcjonuje moc swojej wadzy reguy wspycia, ktre poskramiaj wilcze zapdy25. Immanuel Kant podj t myl w swoim wykadzie o pokoju, gdzie stwierdzi, e problem zorganizowania pastwa jest rozwizywalny, mwic bez ogrdek, nawet dla narodu diabw (jeli tylko posiadaj one rozum)"26. Pozostaje wszelako pytanie, czy ludzie rzeczywicie i na pewno zachowuj si zawsze jak rozumne diaby. Ich pokrtno polega najwyraniej na tym, e niekiedy przypominaj raczej nierozumne anioy: istoty, dla ktrych przeycie nie jest wcale najwaniejsze i ktre spieraj si o pogldy, o ideay, mniemajc, e ycie bez nich nie jest warte przeycia i e gwoli obrony tyche albo w imi ich zwycistwa opaca si walczy i umiera. Przemawia za tym docierajce ze wszystkich epok historycznych wiadectwo mczennikw, onierzy, rewolucjonistw, bojownikw ruchw oporu, mcicieli utraconego honoru i nimb, jaki ich otacza. Adwokat walki i samopowicenia bierze stron nierozumnych aniow. A w dwubiegunowych konstrukcjach typu: niemiecki duch" Europa Zachodnia", bohaterowie" handlarze", onierze demokraci niezmiennie eksponuje si idealizm swoich" traktowany jako argument polemiczny z gestem pogardy wytaczany przeciw egoizmowi innych". Alici przemilcza si fakt, e ogniste miecze nierozumnych aniow dokonuj nie tylko czynw chwalebnych, lecz take historycznych okruciestw. Kto jest gotw umrze za ide, ten take moe nawet tym bardziej gotw jest zabija tych, ktrzy przeciw owej idei wystpuj. Tak oto przepa dzieli pornione na ycie i mier dzieci wiatoci i dzieci ciemnoci, a absolutyzacja wasnego ideau, czy to wiary, czy to obdu, osania szykowan wrogowi zagad tarcz czystego sumienia. Warto w tym miejscu przypomnie ksik, ktra ma centralne znaczenie dla historii idei republiki weimarskiej i ktra, wedle opinii nawet krytycznych 25 Wicej o antropologii i konstrukcji pastwa Hobbesa patrz Christian graf von Krockow, Soziologie des Friedens, Gutersloh 1962, cz. I: Thomas Hobbes'Philosophic des Friedens. [Thomas Hobbes, Lewiatan, czyli materia, forma i wadza pastwa kocielnego i wieckiego (1651), tum. Czesaw Znamierowski, Warszawa 1954przyp. red.] 26 Immanuel Kant, Do wiecznego pokoju. Projekt filozoficzny, tum. Mirosaw elazny, Toru 1995, s. 74. 160 Niemiecki dramat 1914-1945 f/J (I obserwatorw, bya jak uderzenie gromu": Bycie i czas Martina Heidegge-ra27. Z perspektywy Ernsta Jiingera czyta si j jak ksik, ktra kadzie filozoficzny fundament. I jakkolwiek trudny czy gboki" wyda si moe jzyk i wywd autora, jakkolwiek stanowczo dystansuje si on pniej od wszelkiej interpretacji antropologicznej czy wrcz politycznej, dla niemieckich czytelnikw lat dwudziestych i trzydziestych odniesienia do wspczesnoci byy jasne; tak czy owak od nich zaleao oddziaywanie dziea28. Przede wszystkim chodzi o radykaln krytyk: Owo Sob (Selbst) powszedniego jestestwa to Sob-Si (Man-selbsi), ktre odrniamy od Siebie (Selbst) waciwego, tzn. uchwyconego jako wasne [...]. Zdystansowanie, przecitno, niwelacja konstytuuj jako sposoby bycia Si co, co znamy pod mianem opinii publicznej". To przede wszystkim ona rzdzi wszelk wykadni wiata i jestestwa i ma we wszystkim racj nie z powodu wyrnionego i pierwotnego odniesienia w wymiarze bycia do rzeczy", nie dlatego e dysponuje wyranie przyswojon przejrzystoci jestestwa, lecz z racji niewchodzenia w istot sprawy", jako e jest niewraliwa na wszelkie rnice poziomu i rzetelnoci. Opinia publiczna zaciemnia wszystko i tak zakryte podaje jako znane i kademu dostpne.

Si jest przy tym wszdzie, ale tak, e wymyka si zawsze te z tych miejsc, w ktrych jestestwo nalega na rozstrzygnicie. Poniewa jednak Si zdominowao wszelkie sdzenie i rozstrzyganie, odbiera ono aktualnemu jestestwu odpowiedzialno. Si moe niejako osign to, e si" stale na nie powoujemy. Bez trudu moe ono odpowiada za wszystko, bo nie jest kim, kto musiaby za co rczy. Si byo" zawsze takie, a mimo to mona powiedzie, e nikt" nim nie by. W powszednioci jestestwa najwicej dokonuje si moc czego, o czym musimy rzec, i nie by tym nikt29. Co jednak poza jzykiem odrnia t krytyk od pospolitego utyskiwania na republik, od lawiny uprzedze, pod ktrymi walecznie grzebao si" parlamentaryzm, system partyjny i demokratyczn opini publiczn, od gadaniny samozwaczych elit na temat mas"? U Heideggera pozostaje tylko jedna instancja, ktra jest w stanie przeama potg Si", jedna jedyna: mier. Obszerne fragmenty Bycia i czasu, i to 27 O tym, e Bycie i czas byo jak uderzenie gromu" i e tym samym czoow dotychczas pozycj Maxa Schelera przej natychmiast Heidegger, zawiadcza Georg Misch: Lebensphilosophie und Phanomenologie. Eine AuseinandersetzungderDiltheyschen Richtungmit Heideggerund Husserl, wyd. II, Bonn 1931, s. l n. 28 We wstpie do wydania VI Was ist Metaphysik?, napisanym po 1945 r., mona przeczyta: Wyra-niejszego dowodu na moc zapomnienia bycia, w jakim pogrya si wszelka filozofia, a ktre zarazem stao si i pozostao wyzwaniem losu pod adresem Bycia i czasu, filozofia nie moga atwo dostarczy inaczej ni przez lunatyczn pewno, z jak przechodzia mimo waciwej i jedynej kwestii Bycia i czasu" czyli wanie kwestii bycia" w ogle (Frankfurt a. M. 1951, s. 17). Heidegger bynajmniej nie zawsze ferowa tak surowe opinie. We wprowadzeniu do samego Bycia i czasu powiada: Majc na uwadze moliw antropologi lub jej ontologiczny fundament, ponisza interpretacja podaje tylko niektre (cho wcale nie nieistotne) kawaki" (Martin Heidegger, Bycie i czas, tum. Bogdan Baran, Warszawa 1994, s. 25). Dlaczego jednak nie miayby one poddawa si interpretacji take antropologicznej? 29 Heidegger, Bycie i czas, s. 184,181-182. Rozstrzygnicie 161 te o centralnym znaczeniu, czyta si jak znane kazanie nawoujce do pokuty: Panie spraw, abymy zrozumieli, e musimy umrze. Tylko e mwi to nie jaki mnich czy kaznodzieja, aden przemawiajcy w imieniu Pana i Krzya Savonarola tym, kto przemawia jest sama mier: jako niesamowito i strach, jako gos sumienia. A jestestwo" inscenizuje swoj wasn Wielkanoc: w wybieganiu" ku mierci jako wyrnionemu czemu, co nas czeka", kruszy si jako niewaciwe", by zmartwychwsta jako waciwe", jako zdecydowanie na Bycie-Sob" [Entschlossenheit zum Selbst-Sein]^i Jeliby spyta po co?", postawi pytanie o tre i cel tego zmartwychwstania ku zdecydowaniu, to nie ma na nie odpowiedzi. Albo raczej trzeba powiedzie mocniej: samo pytanie naley odrzuci, pochodzi ono bowiem jeszcze z niewaciwoci Si", ktre pozwala Byciu-w-wiecie" dyktowa sobie jakie miary. Mwic jzykiem biblijnym: Bo co za poytek czowiekowi, choby cay wiat pozyska, a na duszy swojej ponis szkod?" [Mt, 16, 26] mier dowodzi nieistotnoci tego, co oferuje wiat; uwolnienie od tego, co nieistotne, uchwycone jako to, co istotne to wanie sens zdecydowania. Znaczy to chyba, e jestestwo wybiera sobie w historii bohatera". Ale jedynym kryterium tego wyboru okazuje si znowu nieomylnie odtrcajce zdecydowanie, ktre ma uzasadnia waciwo Bycia-Sob"31. Znaczenie tego, co brzmi tak osobliwie, przybliaj sowa Ernsta Jungera: Istotne jest nie to, o co walczymy, lecz to, jak walczymy". Walka jako sens ycia, postawa czowieka na polu bitwy, czerpi swoj warto i godno wanie nie ze sfery celw materialnych, nawet nie ze zwycistwa lub klski, lecz z moliwoci umierania, ze mierci jako wyrnionego czego, co nas czeka", co dowodzi bahoci wszystkich tych spraw, ktre miay znaczenie w warunkach cywilnej codziennoci. W takiej perspektywie, z jednej strony, staje si rzecz zrozumia, e najwiksze szczcie czowieka ma polega na tym, i zostanie zoony w ofierze. Z drugiej strony, wydaje si

logiczne, e Heidegger w przemwieniu rektorskim w 1933 r. sawi sub, do ktrej powoana jest jednostka, a o wspaniaoci i wielkoci niemieckiego zrywu wiadczy to, e wolno sprowadza ponownie do prawdy", wanie do suby, okrelonej bliej jako suba pracy, suba obrony, suba wiedzy32. I3] W przypisie do przekadu (tame, s. 379) tumacz podaje: Zdecydowanie to Entschlossenheit, czym Heidegger nawizuje do omawianej wczeniej Erschlossenheit, otwartoci jestestwa, sugerujc przez to, e zdecydowanie, wybr bycia Sob to szczeglny modus orwartoci jestestwa" przyp. tum. 31 Poniewa nie ma tu miejsca na duszy szkic, por. bardziej wyczerpujce studium z 1958 r.: Christian graf von Krockow, Die Entscheidung. Eine Untersuchung fiber Ernst Junger, Carl Schmitt, Martin Heidegger, nowe wyd. Frankfurt a. M. 1990. 32 Martin Heidegger, Die Selbstbehauptung der deutschen Universitat przemwienie wygoszone z okazji uroczystego objcia rektoratu na Uniwersytecie we Fryburgu 27 maja 1933 r. (Breslau 1933). A oto kilka fragmentw: Pojcie wolnoci studenta niemieckiego sprowadza si teraz na powrt do prawdy. Rozkwitn z niej w przyszoci wizi i suba niemieckiej studenterii. Pierwsz wizi jest przynaleno do wsplnoty narodowej [...]. Ta wi bdzie odtd umocniona i zakorzeniona w bycie studenckim przez 162 Niemiecki dramat 1914-1945 Rozstrzygnicie Gdy reasumuje si rozmaite motywy w dziele Ernsta Jiingera motyw zwizkw mskich, motyw onierza, idealizm samopowicenia to wyania si ich wewntrzna struktura, konstrukcja uzasadnie: dla Erosa takiego zwizku uprawomocnieniem jest onierz, dla onierza z kolei wojna, ktra wyrywa go z rodzinnych stron, od ogniska domowego i od kobiety, i wynosi na wyyny bohaterstwa; bohater czerpie godno, szacunek dla siebie z Bycia-ku-mierci jako ostatniej, nadajcej sens miary. Odwrotn stron tego rodzaju szacunku dla siebie jest zapewne pogarda i to wielorakiej natury: pogarda dla niewieciego trwania przy yciu, trwania w agodnoci, pogarda dla szczcia, kultury cywilnej i prawa, ktre jej broni, dla filisterskiego mieszczanina-obywatela i jego codziennej skrztnoci, dla wszystkich tych rzeczy, o ktre si" troskamy, dla dyskusji i kompromisu zamiast wyboru albo-albo", dla indywidualnej wolnoci, ktra domaga si respektowania, a zwaszcza dla mas", ktre pragn, by liczy si z ich wieloci, by decydowa wedle wikszoci. I tak dalej, i tak dalej albo mwic krtko i najoglniej: do tego elitarnego szacunku dla siebie naley pogarda dla rwnoci. Nikt nie przywoa z tak wnikliwoci nastroju i napicia, o ktrych tu mowa, jak Rainer Maria Rilke w ukoczonej w 1922 r. Trzeciej Elegii Duinej-skiej; rozwietla ona otchanne gbie epoki, niechaj wic przemwi we fragmentach: To jedna rzecz, umiowan piewa, inna, o, biada, ow ukryt win rzecznego boga krwi. Ten, ktrego poznaje z daleka, jej chopiec, c moe wiedzie sam o wadcy rozkoszy, on, co w samotnoci, nim jeszcze dziewczyna go ukoia, a nieraz, jak nieobecna, ach z jakiej niepoznawalnej wynurzajc si gbi, bosk gow podnosi jtrzc noc do wielkiego wrzenia. [...] Matko, t y uczynia go maym, ty go pocza: dla ciebie by nowym, nad jego nowymi oczami przyjazny wiat pochylaa bronic przed obcym. Ach, gdzie s lata, kiedy mu z tak prostot zastpowaa smuk postaci kbicy si chaos? [...] A on sam, kiedy lea, ju pocieszony, l sub pracy. Drug wizi jest przywizanie do honoru i przeznaczenia narodu pord innych

narodowoci [...]. Ta wi obejmie i przeniknie w przyszoci caty byt studencki jako suba obrony. Trzeci wizi w subie wiedzy jest przywizanie do misji duchowej narodu niemieckiego" (s. 15 n). Naturalnie mwi si take o walce: Wszelkie wolicjonalne i mylowe moliwoci, wszelkie moce serca i wszelkie zdolnoci ciaa musz si przez walk rozwija, w walce wzmaga i jako walka ocale" (s. 20). I na zakoczenie: Pragniemy, aby nasz nard speni swoj historyczn misj. Pragniemy samych siebie. Albowiem mode i najmodsze siy naszego narodu, ktre sigaj dalej ni my, ju o tym postanowiy. Jednake wspaniao i wielko tego zrywu wtedy dopiero zrozumiemy cakowicie, jeli bdziemy nie w sobie ow gbok i dalekosin roztropno, z ktrej zrodzio si sowo starej greckiej mdroci: [...] Wszystko co wielkie w bur2y trwa" (s. 22). pod powiekami sennymi twej lekkiej obecnoci, w przedsmaku zasypiania roztapiajc sodycz wydawa si by strzeonym.. .Lecz wewntrz: ktobroni, kto w nim opiera si falom pocztku? [...] Poddawa si im. Kocha. Kocha swoj wewntrzn istot, dzik kniej, ten las prawieczny w sobie, gdzie na guchym zwalisku trwao jego wietlistozielone serce. [...] Kochajc zstpi do krwi dawniejszej, w gbokie jary, gdzie si gniedzia groza, syta praojcw. I wszelka potworno spoufalaa si z nim, mrugajc porozumiewawczo. To groza umiechaa si... Nieczsto tak wdzicznie umiechaa si, matko. Jak mia nie kocha tej, co si do umiechaa. [...] Dziewczyno, t o: e kochalimy w sobie nie jedno, przysze, ale wrzenie nieprzeliczonych narodzin; nie jedno dziecko, lecz ojcw, ktrzy jak gruz grskich zomw na naszym dnie spoczywaj; lecz suche oysko rzeki pradawnych matek; lecz cay niemy krajobraz pod chmurn lub jasn zason losu; t o ci ubiego, dziewczyno [...] [tum. Mieczysaw Jastrun] W gruncie rzeczy i tym razem chodzi w sensie politycznym o o samowiadomo, ktra zostaa ju opisana za pomoc Heglowskiego modeli panowania i zniewolenia jako niemiecka ideologia wojny. Ale ta samowiadomo pokazuje si teraz jako nieporwnanie radykalniejsza, bardziej pobudzona. Nietrudno to poj: wojna zakoczya si klsk, zwyciskie okazaysi? nie niemieckie idee roku 1914", lecz idee roku 1789 i, jeli nawet kraj nie zosta zajty przez armie nieprzyjaciela, to co gorsza opanoway go nieprzyjacielskie pryncypia. Tote zachwiana samowiadomo musi szub ratunku w usztywnieniu, dlatego agresja zagusza skrywane wtpliwoci, poowiczne przyznanie si do trwania na straconym posterunku"33. Precz z waha33 W pojciu straconego posterunku" nieustpliwo i zagada jednocz si i potguj, stajc siij nonimem heroizmu; jest to figura, ktra wielekro powraca w pismach Jiingera, w rnych wariantadi i postaciach, a po utwory pnego okresu. Odwadze i konsekwencji autora przypisa naley, e nie tusajt, lecz mwi otwarcie, w czym rzecz: Katastrofa jawi si jako a priori zmiany mylenia" (DerArbeiter, s. 5i), W tym miejscu trzeba by chyba przypomnie niesychane wraenie, jakie pod koniec I wojny wiatowj i potem wywoa Der Untergang des Abendlandes (Upadek Zachodu) Oswalda Spenglera. Wraz z upadkiei tradycyjnej kultury mogo jakoby doj do gosu co nowego, jak mona przeczyta we wstpie: Jeli ra-warny wtpliwego sowa wolno, to nasz wolnoci jest ju nie urzeczywistnianie tego czy owego, lecz tejo, cokonieczne albo niczego. Czowieka czynu cechuje poczucie, e jest to dobre. [...] Musimy liczyt si z twardymi i nieubaganymi faktami pnego

ycia, ktre ma sw paralel nie w peryklejskich At nach, lecz w cezariaskim Rzymie [...]. Jeli pod wraeniem tej ksiki ludzie nowej generacji zwrc sieli 164 Niemiecki dramat 1914-1945 m niem, ogldaniem si za siebie, poowicznoci, trzeba zerwa wszelkie kotwice, ktre dotd wizay jeszcze Niemcy z cywilizacj europejsk; tylko w ten sposb mona wymaza zbrodni listopadow" z 1918 r., cofn klsk, przeobrazi j w triumf. Wida tu jak na doni, co tak bardzo obciao republik weimarsk i w kocu doprowadzio do jej upadku. Wadcza wiadomo traktowaa j od pocztku do koca jako zdrad wobec niemieckoci; uznanie jej wymagaoby przebudowy wiadomoci, odstpienia od elitaryzmu w kierunku egalitaryz-mu; trzeba by byo przyzna, e niesychane wysiki i ofiary wojenne byy daremne, poniesiono je gwoli jakiego sennego widziada, a wrg zwyciy nie tylko moc swych batalionw, fabryk i rezerw surowcowych, lecz take ideaw. Czy w ogle byo to wykonalne? Przynajmniej odrobina zrozumienia wydaje si nie od rzeczy: jakiej cywilnej odwagi do tworzenia nowego adu yciowego i nowych nastawie byo potrzeba zamiast rozpaczliwej determinacji! A zamiast nie sprzyjajcych okolicznoci jak szczliwie musiayby si uoy te, ktre by ow odwag wspieray! W 1932 r. Ernst Junger streci swoje pogldy w ksice Der Arbeiter (Robotnik). Ale wbrew tytuowi nie ma w niej mowy o rzeczywistym robotniku borykajcym si z troskami i kopotami, lecz o jego postaci" idealnej34. Chodzi o wizj, utopi, jak w Nowym wspaniaym wiecie Aldousa Huxleya, ktry ukazuje si w tym samym roku. Istotnie, s podobiestwa; i tu, i tam rzecz dotyczy skoczonej technokracji, a zarazem nieubaganego wprzgnicia jednostki w niezachwiany ad hierarchiczny. Ale Jiinger aprobuje to, co Huxley szkicuje jako obraz grozy, a jego myl gwna jest prosta: W nowoczesnym wiecie wojna staje si kwesti zbroje a przez to wanie nabiera charakteru totalnego; granice midzy frontem" a domem" zacieraj si; w wyniszczajcych bitwach onierz zostaje najemnikiem mierci"35, a kady robotnik czy inynier onierzem, ktrego dokonania zyskuj bezporednie znaczenie wojskowe. Odtd wykluczone s zastrzeenia, nie zostaje nic prywatnego, tylko sama dynamika: Zadaniem totalnej mobilizacji jest przemiana ycia w energi, jaka w gospodarce, technice i komunikacji ujawnia si w furkocie k i albo na polu bitwy jako ogie i ruch"36. Rozstrzygnicie 165 technice zamiast ku liryce, ku marynarce zamiast ku malarstwu, ku polityce zamiast ku krytyce poznania, to uczyni wedle mego yczenia, a niczego lepszego yczy im nie mona" (Der Untergang des Abendlandes, wyd. XLVIII-LII, Miinchen 1923, s. 54, 55, 56). Marynarka" brzmi wprawdzie jeszcze po wilhelmisku i niemal romantycznie; porwnanie historyczne wymagaoby odwoania si do gwardii pretoriaskiej, spojrzenie w przyszo do zakonu, ktrego celem jest wadza i ktry niesie mier. 34 Prawdziwe postaci rozpoznaje si po tym, e mona powici im maksimum wszystkich si, obdarzy je najwysz czci, obrci ku nim najwiksz nienawi. Poniewa mieszcz w sobie Cao, Caoci te daj. Tak tedy wraz z postaci czowiek odkrywa swe przeznaczenie, swj los i to odkrycie czyni go zdolnym do poniesienia ofiary, ktra w daninie krwi znajduje swj najbardziej znaczcy wyraz" (E. Junger, Der Arbeiter, s. 36). 35 E. Junger, DerKampfals inneres Erlebnis, s. 24 n. 36 E. Junger, Der Arbeiter, s. 210. Totalna mobilizacja wymaga totalnego planowania, za ktrym idzie zarzdzenie i wykonanie, rozkaz i posuszestwo rozkazowi. Junger pisze: Zastpienie konstytucji planem pracy jest rodzajem humanitaryzmu, ktry nie ogranicza si do przyznania czowiekowi praw konstytucyjnych, lecz potrafi autorytatywnie zmieni jego ycie"37. Albo spogldajc z

uznaniem w stron Zwizku Radzieckiego: S kraje, w ktrych za sabota w zakadzie pracy czowiek moe zosta rozstrzelany jak onierz za opuszczenie posterunku i w ktrych od pitnastu lat racjonuje si ywno niby w oblonym miecie"38. Zreszt: [...] zada nie ustala si ju dyskutujc rne opinie, lecz wynikaj one z programu pensum pracy. Jedno pracy, ktra nie naley ju ani do mas, ani do jednostki, dziki planowi zostaje uwidoczniona na jeden sposb, a wynik da si odczyta jak na zegarze. A zatem mona skontrolowa, czy pensum zostao osignite, w takim samym stopniu, w jakim nie mona skontrolowa, czy rzecznik goszcy liberalne frazesy, ktrymi pozyska opini publiczn, rzeczywicie ich dotrzymuje39. Wszystkie twierdze indywidualnoci trzeba zniszczy, poniewa w miar zaniku indywidualnoci sabnie opr jednostki przed jej mobilizowaniem"40. Aby uodporni" przysz elit na zabiegi liberalnej inteligencji"41, trzeba te zniszczy tradycyjn kultur: Im mniej wyksztacenia w potocznym sensie posidzie ta warstwa, tym bdzie lepiej. Niestety epoka powszechnej edukacji pozbawia nas tej solidnej rezerwy analfabetw"42. Wraz z wyksztaceniem, indywidualnoci i prywatnoci technokratyczna utopia likwiduje te za jednym zamachem sfer publiczn jako forum dyskusji; odtd nie ma ju dla niej prawomocnego miejsca podobnie jak dla partii i parlamentw czy w ogle dla polityki rozumianej jako przestrze, w ktrej cieraj si interesy i pogldy. Ni std, ni zowd wraca apolityczny poddany w umundurowaniu bojowca, z gestykulacj radykaa; wszelkie rnice zamazuj si: Im bardziej cyniczny, bardziej spartaski, pruski czy bolszewicki [...] sposb ycia, tym lepiej"43. 37 Tame, s. 280. 3S Tame, s. 248. 39 Tame, s. 272. 40 Tame, s. 143, por. take s. 220 n. 41 Tame, s. 264. 42 Tame, s. 203. 43 Tame, s. 201. Zniwelowanie wszelkich przeciwiestw wywouje charakterystyczne wraenie, e podczas lektury Robotnika nic nie jest rwnie niesamowite jak obserwacja, i w przedstawieniu typu, wiata pracy, totalnej mobilizacji itd. czytelnik zdaje si rozpoznawa niczym w zagadce obrazkowej ju to amerykaski kapitalizm, ju to rosyjski komunizm, ju to europejski faszyzm, ju to japoski imperializm" (Hannah Vogt, Der Arbeiter. Wesen und Probleme bei Friedrich Naumann, August Winnig, Ernst Junger, praca doktorska, Gttingen 1945, s. 87). 166 Niemiecki dramat 1914-1945 l m Pruski czy bolszewicki: w kocu na jedno wychodzi. Ale jedno wydaje si pewne, gwarantowane przez dialektyk: w przyszej wojnie wiatw zwyciy niemiecki nacjonalizm o ile uskrzydlony wasn klsk, porzucajc jakiekolwiek wzgldy, zdawi wszelki opr przeciw totalnej mobilizacji, w ktrym beznadziejnie pogryy si liberalne demokracje. A pogryy si, poniewa zwyciay. By moe prawdziwa jest te teza, e polityka i moralno zostaj zastpione przez szczegln form estetyki. Tak jak w walce najwaniejsze jest jak", a nie w jakim celu", a na polu bitwy liczy si postawa", a nie wynik starcia, tak te rodzi si obraz nareszcie i ostatecznie okieznanych mas, uformowanych w kolumny i bloki; rozwinicie tych szeregw w precyzyjnie zaplanowany ruch, w ktrym naprzeciw druyny staje wdz, to triumfalny wizerunek wadzy i tylko wadzy. To wanie faszystowska estetyka, ktr dzi jeszcze mona ze zgroz podziwia w filmowych relacjach Leni Riefenstahl o zwycistwie wiary" i triumfie woli"44. PRZYJACIEL ALBO WRG: CARL SCHMITT Carl Schmitt jest bodaj najbardziej znanym, a w kadym razie budzcym najwiksze spory juryst niemieckim dwudziestego wieku. Nalea do najbys-kotliwszych fenomenw republiki weimarskiej i do jej miertelnych wrogw; jeli pod adresem liberalnej demokracji o ustroju parlamentarnym paday zarzuty nie tylko dyktowane przez guch wcieko, lecz take nacechowane duchow przenikliwoci, to wanie z jego strony. Jego wynurzenia nie bez racji

stay si synne: Waciwym zrnicowaniem politycznym jest rnica midzy przyjacielem a wrogiem. Nadaje ona dziaaniom ludzkim sens polityczny; do niej sprowadzaj si w kocu wszelkie dziaania i motywy polityczne. W konsekwencji umoliwia ona take zdefiniowanie pojciowe w sensie okrelenia cechy kryterialnej. Wyjwszy zakres, jakim rnica ta jest pochodn innych cech odpowiada ona w granicach tego, co polityczne, wzgldnie autonomicznym cechom innych przeciwiestw: dobra i za w moralnoci, pikna i brzydoty Tymczasem jedno zoona z onierzy i robotnikw stanowi niemieck figur mylow, ktr mona znale nie tylko u Jiingera. Przypomina si Preujientum und Sczialismus Oswalda Spenglera (Munchen 1920), Das Recht derjungen Volker (Munchen 1919) i Das Dritte Reich (wyd. III, Hamburg 1931) Arthura Moellera van den Brucka, Gedanken iiber deutsche Politik (Dresden i Berlin 1929) i Entscheidung (Berlin 1930) Ernsta Niekischa. Niekisch jako eksponent narodowego bolszewizmu" by szczeglnie radykalny; podkrela, e Niemcy musz poczy si z Rosj i w jednym szeregu z Azj" walczy przeciw Europie Zachodniej. Jiinger by zaprzyjaniony z Niekischem; DerArbeiteri Niekischa Die Dritte imperiale Figur (Berlin 1935) wykazuj wiele pokrewnych cech. 44 W tym sensie naley si zgodzi z Nicolausem Sombartem, gdy mwi, e trzeba traktowa Robotnika Jungera jako podstawowy dokument, jako wiarygodny protok idei owej konstrukcji, ktra tkwia u podstaw chybionego rozwoju po 1933 r."; a ponadto, e chodzi tu niejako o woln od jakichkolwiek wynikajcych z praktyki zanieczyszcze wietln odbitk faszyzmu (Nachdenken iiber Deutschland. Vom Histo-rismus urPsychoanalyse, Munchen 1987, s. 144 n). Rozstrzygnicie 167 w estetyce, korzyci i straty w ekonomii. [...] Rnica midzy przyjacielem a wrogiem oznacza najwysz intensywno wizi lub obcoci. Moe wystpowa w teorii i praktyce, mimo braku jakichkolwiek pozostaych zrnicowa moralnych, estetycznych, ekonomicznych czy jakich innych. Wrg polityczny nie musi by politycznie zy, nie musi by estetycznie brzydki; nie musi te jawi si jako ekonomiczny konkurent, a robienie z nim interesw moe nawet wyda si korzystne i opacalne. Mimo to pozostanie inny, obcy45. Albo albo, przyjaciel albo wrg: kto gosi co innego, ten owija w bawen i uprawia kamufla, oszukuje innych lub siebie; neguje fatalistyczny charakter polityki. Bo: [...] sowa przyjaciel i wrg naley tu rozumie w ich konkretnym, egzystencjalnym sensie, nie jako symboliczne czy alegoryczne frazesy, nie w rozcieczeniu czy w poczeniu z wyobraeniami dotyczcymi gospodarki, moralnoci lub czego jeszcze, i bynajmniej nie w sensie indywidualistyczno-psychologicznym, jako wyraz prywatnych uczu i skonnoci. Jest to sprzeczno natury duchowej, jak wszelka egzystencja czowiecza, ale nie normatywna" i nie czysto duchowa"46. Ujawnia si to tam, gdzie stosunek przyjaciel-wrg osiga apogeum, wkracza w sytuacj graniczn, w ktrej chodzi o wszystko albo nic, o ycie lub mier: Pojcie wroga implikuje realn ewentualno walki zbrojnej, w tym wypadku wojny. [...] Wojna jest skutkiem wrogoci, wrogo bowiem jest waciw byciu negacj innego bycia. Dlatego te i dzisiaj jeszcze wojna jest przypadkiem powanym" [Ernstfall\. Mona powiedzie, e tutaj, jak zawsze, wanie przypadek wyjtkowy ma szczeglnie rozstrzygajce znaczenie i odsania istot rzeczy. Albowiem dopiero na wojnie ujawnia si najostrzej grupowy podzia na przyjaci i wrogw. Ta najskrajniejsza z moliwoci stwarza w yciu ludzi specyficznie polityczne napicie47. Tyle osobliwe co wane jest przy tym, e stosunek przyj aciel-wrg zostaje cile oddzielony od treciowych, etycznych czy jakichkolwiek uzasadnie oglnych: Wojna, gotowo na mier walczcych ludzi, fizyczne zabijanie innych, ktrzy stoj po stronie wroga, wszystko to ma sens nie normatywny, a jedynie egzystencjalny, i to w realnej sytuacji rzeczywistej walki z rzeczywistym wrogiem, a nie w sferze jakich ideaw, programw czy norm48. 45 Carl Schmitt, Der Begriff des Politischen (1927), Hamburg 1933, s. 7.

46 Tame, s. 9. 47 Tame, s. 15 i 18. 48 Tame, s. 31. 168 Niemiecki dramat 1914-1945 Rozstrzygnicie 169 m Albo w jeszcze ostrzejszych i zwilej szych sowach: Sens wojny polega nie na tym, e toczy si j o ideay czy normy prawne, lecz na tym, e toczy si j przeciw rzeczywistemu wrogowi49. Moliwe s skrajnie przeciwstawne interpretacje tych sw. Z jednej strony, mona powiedzie, e to, co brzmi tak ponuro, ma paradoksalny, ukryty sens pozytywny: wprawdzie w adnym razie nie chodzi o to, by konflikt unieszkodliwi, lecz mona utrzyma go na poziomie cywilizowanym" i zapobiec wyrodzeniu si w co nieludzkiego. Sam Schmitt wskazywa, e wojna a moe w jeszcze wikszym stopniu wojna domowa wtedy wanie nabiera cech zowieszczych, kiedy prowadzi si j pod sztandarem najwyszej moralnoci o rzekome dobro, o absolut, w imi ideaw sprawiedliwego i prawowiernego spoeczestwa. Dlatego szczeglnie nieludzkie okazay si religijne wanie w XVII w. i wiatopogldowe boje naszego stulecia w przeciwiestwie do XVIII i XIX w., kiedy wojny w Europie rozstrzygano w znacznej mierze bez balastu moralnego, jako spory wycznie o wadz. Z drugiej strony, mona rzec, e tu ju awansem wydaje si przemocy wiadectwo niewinnoci, przecinajc zwizek midzy prawem i moralnoci zapewnia si czyste sumienie. Jeli, na przykad, ydzi zostan uznani za obcych" i za wroga do czego Schmitt w latach trzydziestych na swj sposb przyoy rk jeli wypowie im si wojn" i rozpta holocaust, ktrego ofiar padn miliony ludzi, to nawet ex post nie sposb nic temu zarzuci, chyba e w formie krytyki bdu taktycznego. Chodzio wszak dokadnie o waciw byciu negacj innego bycia". W warunkach weimarskiego rozdarcia, w sytuacji ukrytej wojny domowej, na plan pierwszy wysuwao si jednak co innego. Carl Schmitt mwi przecie nie tylko o wrogu, jak ci, co si potem na niego oburzali; jego pojcie tego, co polityczne, zakada dwuczonowo: przyjaciela i wroga. Co wicej: wrogo stanowi w istocie funkcj przyjani"; w rezultacie wytyczenia granicy zewntrznej jak w sierpniu 1914 r. tworzy si i utrwala jedno wewntrzna, podmiotowo liczby mnogiej My", tosamo. Czy nie to jest najwaniejsze, by moe jako element conditio humana stanowicy o czowieczestwie czowieka? Do najdawniejszych ladw w historii nale oznaki przynalenoci, ustalania-si, swojego Ja, a do rozpowszechnionych, jeli nie uniwersalnych znakw zalicza si totemizm: ludzie identyfikuj si z pewnoci, gibkoci, podziwian si zwierzcia niedwiedzia, lwa, ora a czynic zwierz przedmiotem wyobraenia, przebierajc si za nie, uosabiajc je w tacu, s" niedwiedziami, lwami, orami. To wcielanie si umoliwia tworzenie grup, rozwj wiadomoci wsplnotowej i samowiado49 Tame, s. 33. l moci: to my" jestemy orami w odrnieniu od niedwiedzi czy lww. Jak powiedzia Arnold Gehlen: To czytelne przebieranie-si i plastyczne utosamianie-sie ze zwierzciem [...] byo w stadium prehistorycznym rozwijajcej si dopiero samowiadomoci jedyn moliwoci wytworzenia i zachowania wiadomoci wyrazicie zdefiniowanej, ujednoznacz-n i o n e j przynalenoci grupowej50. Moemy uwaa, e jestemy zdecydowanie ponad tego rodzaju prymity-wizmy", niemniej naley zachowa ostrono: nie przypadkiem bojowe proporce i zwierzce motywy w godach maj nie tylko przyjaciele i wrogowie na stadionie pikarskim, lecz take narody; nie przypadkiem wywiesza si i pali flagi, a swastyka, sierp i mot bd pksiyc oznaczaj nas" lub innych". Tote

waniejsze ni ten raczej trywialny fakt powinno by pytanie, co waciwie owe symbole symbolizuj, jakie ideay, zapatrywania i programy si za nimi kryj. Osobliwe u Schmitta jest to, e nie dopuszcza on nawet takiego pytania albo demaskuje je jako iluzj: egzystencjalny" stosunek midzy przyjacielem i wrogiem wyklucza orientacj normatywn". Ale co w takim razie go okrela? Zwiza i jasna odpowied brzmi: suwerenne rozstrzygnicie albo, by uy zapoyczenia: decyzja; std znamienne dla tej koncepcji pojcie decyzjoniz-mu. Wszdzie tam, gdzie siga si do norm poczytywanych za konieczne i powszechne do tradycji prawa naturalnego, proklamacji praw czowieka i obywatela (jak te z 1789 r.), do projektw dobrego i sprawiedliwego spoeczestwa (jak w marksizmie) rzeczywiste rozstrzygnicie nie wchodzi ju w gr, poniewa z gry zostao wykluczone. Dlatego trzeba wyzwoli si z wszystkich tych normatyww niczym z wizw. Jedno z kluczowych zda Carla Schmitta mwi: W sensie normatywnym rozstrzygnicie rodzi si z niczego"51. Z punktu widzenia normalnoci norm rozstrzygnicie to jawi si jako wyjtek i Schmitt konsekwentnie opiera na nim, poczynajc od sytuacji granicznej" tego, co normalne, swoj konstrukcj: Wyjtek jest ciekawszy ni przypadek normalny. To, co normalne, nie dowodzi niczego, wyjtek dowodzi wszystkiego; nie tylko potwierdza regu, regua w ogle yje jedynie dziki wyjtkowi. W wyjtku sia rzeczywistego ycia przebija skorup skostniaej mechaniki powtrze52. 50 Arnold Gehlen, Urmemch und Spdtkuhur, Bonn 1956, s. 229. 51 Carl Schmitt, Politische Theologie, Munchen 1922, s. 31. 52 Tame, s. 14 n. 170 Niemiecki dramat 1914-1945 Rozstrzygnicie 171 uim m w m i Schmitt prbuje nawet uzasadni nadrzdno wyjtku za pomoc porwnania teologicznego53. Jeli jednak na pytanie, z czego bierze si rozstrzygnicie, nie ma innej odpowiedzi jak tylko: z niczego! tym natarczywiej cinie si na usta kolejne pytanie: k t o waciwie rozstrzyga? W sensie konstytucyjnoprawnym i politycznym pytanie to dotyczy suwerennoci, pochodzenia wszelkiej wadzy w zbiorowoci. Nie jest suwerenny ten, kto dziaa na podstawie normy, jak np. urzdnik administracji czy sdzia. Kto natomiast dziaa w sytuacji wyjtkowej, a w dodatku jeszcze orzeka o jej zaistnieniu, ten wystpuje jako suweren, poniewa nic go nie wie. W jednej ze swych byskotliwych zwizych formuek Schmitt mwi: Suwerenny jest ten, kto rozstrzyga o stanie wyjtkowym"54. Towarzyszy temu komentarz: Stan wyjtkowy w postaci absolutnej wystpuje wtedy, gdy trzeba dopiero stworzy sytuacj, w ktrej mog obowizywa zasady prawne. [...] Suweren tworzy i gwarantuje t sytuacj jako cao w jej totalnoci. Ma monopol ostatecznego rozstrzygania. W tym tkwi istota suwerennoci pastwa, ktr trzeba by przeto, gwoli cisoci, zdefiniowa prawniczo nie jako monopol na przymus czy panowanie, lecz jako monopol na rozstrzyganie. Istot autorytetu pastwowego najdobitniej ujawnia stan wyjtkowy. Tu rozstrzygnicie oddziela si od normy prawnej, a autorytet dowodzi by sformuowa to paradoksalnie e nie potrzebuje prawa, aby prawo tworzy55. Wraz z prawem znika szansa na obiektywizm: Konflikty nie mog by rozstrzygane ani w drodze jakiego przyjtego z gry generalnego

unormowania, ani moc orzeczenia nie zainteresowanej", a zatem bezstronnej" osoby trzeciej. [...] Jej obiektywizm" jest albo tylko politycznym kamuflaem, albo cakowitym brakiem stosunku mijaniem si ze wszystkim, co istotne56. Konkretny porzdek ycia i panowania moe w gruncie rzeczy zosta uprawomocniony tylko przez stanowczo w sobie", przez autorytet, ktry z niej emanuje i dziki ktremu forsuje ona swe rozstrzygnicia. Jako wrcz 53 Wszystkie cise pojcia nowoczesnej nauki o pastwie s zewiecczonymi pojciami teologicznymi. [...] Stan wyjtkowy dla jurysprudencji ma znaczenie analogiczne do tego, jakie ma cud dla teologii. Dopiero majc wiadomo takiej analogii mona rozpozna kierunek rozwoju, ktry w ostatnich stuleciach obray idee filozofii pastwa. Albowiem idea nowoczesnego pastwa prawa zyskuje na znaczeniu wraz z deizmem, z teologi i metafizyk, ktra usuwa ze wiata cud. I jak odrzuca zawarte w pojciu cudu przeamanie praw natury, ktre w drodze bezporedniej ingerencji ustanawia wyjtek, tak te odrzuca bezporedni ingerencj suwerena w obowizujcy porzdek prawny. Racjonalizm Owiecenia wyklucza przypadek wyjtkowy w kadej formie". Z kolei teoretycy Restauracji usiowali ideologicznie wspiera suwerenno osoby monarchy za pomoc analogii czerpanych z teologii teistycznej" (tame, s. 37). 54 Tame, s. 9. 55 Tame, s. 22. 56 Schmitt, Der Begriffdes Politischen, s. 8. i klasyczn" cytuje Schmitt formu, ktr ju w XVII w. uku Thomas Hob-I bes:Autoritas, non ventasfacit legem autorytet, nie prawda, tworzy prawo57. Mona uzna to za irracjonalne, ale trzeba sobie zdawa spraw, e kon-j strukcja Schmitta jest w peni racjonalna wewntrznie oraz e z wielk j trzewoci, by nie powiedzie z zimn krwi, zmierza do swojego celu: chce j dostarczy uzasadnienia dyktaturze, ktrej Schmitt bardzo wczenie, ju [w 1921 r., powici szeroko zakrojone i wielce uczone studium58. Albowiem stan wyjtkowy, stanowicy sedno i punkt wyjcia, przypadek l najwyszego zagroenia adu pastwowego, z ktrym w aden sposb nie mo-Ina ju upora si na drodze prawnej, jest nieuchronnie kwesti rozstrzygnicia lnie skrpowanego adnymi normami prawnymi. Oto wybija jak powiedzia-ino w debacie nad ustawami o stanie wyjtkowym w Republice Federalnej Lgodzina egzekutywy" i uycia przysugujcych jej rodkw59. Odwanie Jdomylajc rzecz do koca: oznacza to, e wybija godzina dyktatury, nawet Ijeli towarzyszy jej zamiar przywrcenia normalnoci. Wedle sw Schmitta: |Mwic abstrakcyjnie, problem dyktatury byby to jeszcze nie do systema-ftycznie potraktowany w oglnej teorii prawa problem konkretnego wyjtku"60. Odwracajc ca rzecz oznacza to naturalnie, e wraz z wyjtkiem, stanie wyjtkowym, wkracza na plan dyktatura. Ale to jeszcze nie wszystko, konsekwencje sigaj gbiej. Trudno zaprzeczy, e w sytuacji wyjtkowej, w obliczu najwyszego zagroenia, moe doj do dyktatury, czyli do naruszenia normalnego adu w pastwie prawa; od czasw antyku historia dostarcza na to niezliczonych przykadw. Wszelako osobliwo argumentacji Schmitta polega na tym, e w rezultacie po poczeniu fragmentw w cao stawia si znak rwnoci midzy dyktatur a tym, co polityczne w ogle: jego kwintesencj jest stosunek przyjaciel wrg, ktrego nie mona wywie z norm, a ktry okrela jedynie suwerenna decyzja. Ta za w sensie normatywnym rodzi si z niczego", jest po prostu wyjtkiem; normatywne Nic stanu wyjtkowego wymaga dyktatury. Co za tym idzie dyktatura, i tylko ona, rzeczywicie oddaje istot tego, co polityczne. Schmitt nie przejby si zbytnio, gdyby postawi mu zarzut, e jego projekt raczej nie odpowiada rzeczywistoci konstytucyjnej Weimaru nawet wtedy, gdy w art. 48 usiowa znale uzasadnienie dyktatorskich uprawnie 57 Schmitt, Politische Theologie, s. 32. 58 Carl Schmitt, Die Diktatur (1921), Miinchen 1928. 59 D f rzepis prawny jest ze swej istoty unormowaniem generalnym, natomiast uycie rodkw" naley do anomalii, stanowi wyjtek odnoszcy si do konkretnego, szczeglnego przypadku. Std,

wedug Schmitta, waciwa suwerenno objawia si nie w legalnoci regularnego ustawodawstwa, lecz w rozporzdzaniu rodkami. Uycie rodkw dostarcza dowodu na wyszo tego, co egzystencjalne, nad zwyk normatyw-noci. Kto jest upowaniony do takich dziaa i potrafi je podj, ten dziaa suwerennie" (Carl Schmitt, rerfassungslehre, Miinchen 1928, s. 10). 60 Schmitt, Die Diktatur, s. IX. 172 Niemiecki dramat 1914-1945 prezydenta.61 Tym gorzej dla rzeczywistoci!" musiaaby brzmie odpowied. Konstytucja weimarska bya bowiem utrzymana w duchu mieszcza-sko-liberalnym, liberalizm za: [...] pogrony w typowym dla dylemacie midzy duchem a ekonomik prbowa rozmaza obraz wroga, przeksztacajc go od strony interesu w zwykego konkurenta, od strony ducha w zwykego przeciwnika w dyskusji62. Po toczcym si przez stulecia procesie neutralizacji i depolityzacji rekonstrukcja tego, co polityczne, nie moe ju, wrcz nie powinna odpowiada powierzchni zjawisk, poniewa dzieli je przepa od ukrytej gbiej prawdy. Nie chodzi o tani zgodno z sytuacj biec, lecz o odwojowanie tego, co polityczne w ogle. Polityczne mylenie i instynkt polityczny znajduj [...] teoretyczne i praktyczne potwierdzenie w umiejtnoci rozrniania midzy przyjacielem a wrogiem. Szczytowe punkty wielkiej polityki to zarazem momenty, w ktrych wrg jest postrzegany z konkretn wyrazistoci jako wrg63. Schmitt z podziwem siga do wczeniejszych wielkich teoretykw pastwa, rzecznikw kontrrewolucji Bonalda, de Maistre'a, przede wszystkim Dono-so Cortesa: Tym, co wyrnia ich kontrrewolucyjn filozofi pastwa, jest wiadomo, e czas wymaga rozstrzygnicia. Z energi osigajc apogeum midzy obydwiema rewolucjami 1789 i 1848 r. koncentruj swoje mylenie na pojciu rozstrzygnicia64. Obraz typowy dla Cortesa to krwawa bitwa, ostatni bj, jaki rozgorza midzy katolicyzmem i ateistycznym socjalizmem. Wedle Cortesa, do istoty mieszczaskiego liberalizmu naley, e w owej walce nie szuka si rozstrzygnicia, a zamiast tego prbuje si nawiza dyskusj. Buruazj definiuje on wrcz jako klas dyskutujc", una dsa discutidora. A poniewa znaczy to, e pragnie ona unikn rozstrzygnicia tym samym wydaje na siebie wyrok65. [Ale] w liberalizm z jego niekonsekwencjami i kompromisami to dla Donoso tylko krtki okres przejciowy, 61 Carl Schmitt, Die Diktatur des Reichsprasidenten nach Art. 48 der Reichsverfassung, w: Veroffentli-chungen der Vereinigung deutscher Staatsrechtslehrer", Berlin, Leipzig 1924, nr l, s. 63 n; pniej jako aneks do Die Diktatur (1928). 62 Schmitt, DerBegriffdes Politischen, s. 12. 63 Tame, s. 48. Schmitt stara si dowie w osobnej rozprawie, e stulecia Owiecenia i liberalizmu naley traktowa jako epok oddalania si od waciwego rozumienia polityki: Das Zeitalter der Neutralisie-rungen und Entpolitisierungen, 1929, przedruk w: Positionen und Begriffe im Kampfmit Weimar Genf Versailles 1923-1939, Hamburg 1940, s. 120 n.' 64 Schmitt, Politische Theologie, s. 49. 65 Tame, s. 52. Rozstrzygnicie 173 w ktrym na pytanie: Chrystus czy Barabasz? mona odpowiedzie wnioskiem o odroczenie albo powoanie komisji ledczej66. Co za przykad! Czy nie oznacza po prostu, e w obliczu wyboru albo--albo" naley darowa sobie ceregiele i ladem Piata ustpi wobec wrzasku tuszczy, wobec rzekomo zdrowego odczucia narodu"? Ukrzyuj Go, ukrzyuj!" a wic samosd zamiast prawa? Czy nie byoby rozsdniej i sprawiedliwiej powoa jednak komisj ledcz albo uruchomi rzetelne postpowanie sdowe, z moliwoci rewizji, idce krok za krokiem, przez wszystkie instancje? U Schmitta co takiego okazuje si godne pogardy i niepolityczne, poniewa w sprawach najwaniejszych istotniejsze jest wanie to, e nastpuje rozstrzygnicie, ni sposb, w jaki si

rozstrzyga"67. Tymczasem tak jak: [...] w kadej najdrobniejszej sprawie politycznej liberalizm wiedzie dysputy i agodzi spory, tak te chciaby zagubi w dyskusji prawd polityczn. Jego istot s negocjacje, wyczekujca poowiczno, w nadziei, e definitywn rozpraw, rozstrzygajc krwaw bitw, mona przeobrazi w parlamentarn debat i wiecznie dyskutujc po wsze czasy sus-pendowa. Dyktatura jest przeciwiestwem dyskusji. Do decyzjonizmu w duchu Cortsa naley cige oczekiwanie na przypadek skrajny Sd Ostateczny68. W pogldach Cortesa przeglda si naturalnie sam Schmitt; to wanie w jego duchu" jest skrajno jako punkt wyjcia. Wartoci rodka oraz mediacj Schmitt odrzuca. A rozmow, dyskurs, ktry chce suy mediacji i ktry zinstytucjonalizowany politycznie w parlamencie zmierza do kompromisu, radykalnie potpia. Jego ksika Die geistesgeschichtliche Lag des heutigen Parlamentarismus, wydana po raz pierwszy w 1923 r., stanowi klasyczny manifest antyparlamentaryzmu. Dostarcza argumentw, hase, przesdw, ktre s bardzo mile widziane przez przeciwnikw systemu parlamentarnego, take tych spod cakiem odmiennych znakw. Tymczasem Schmitt z satysfakcj uznaje za waciwe stwierdzi, e zasada parlamentarna zdegradowaa si do poziomu pustej formalnoci", a wzniosa idea government by discussion, rzdzenia przez rozmow" (idea, ktr demagogicznie utosamia z parlamentaryzmem), zaniedziaa" i zmarniaa, budzc ju tylko mieszno69. A skoro dyskusja zbankrutowaa, tedy na pierwszy plan moe wysun si jej przeciwiestwo" dyktatura. 66 Donoso Cortes in gesamteuropaischer Interpretation. Vier Aufsatze, Koln 1950, s. 34. Cyt. za Schmitt, Politische Theologie, IV: ur Staatsphilosophie der Gegenrevolution". 67 Schmitt, tame, s. 50. 68 Tame, s. 54. 69 Carl Schmitt, Die geistesgeschichtliche Lag des heutigen Partamentarismus (1923), Mtinchen 1926, s. 10 i l Z l" 174 Niemiecki dramat 1914-1945 Ale wraz z ustrojem parlamentarnym nie odrzuca si bynajmniej demokracji. Potoczne wyobraenie, e jedno czy si z drugim, Schmitt usiuje zdemaskowa jako liberalny przesd. Prbuje nawet dowie, e prawdziwa demokracja pozostaje w jaskrawej sprzecznoci nie tylko z parlamentaryzmem, lecz take z zasad rwnoci. Rwno wszystkich ludzi jako ludzi to nie demokracja, lecz okrelony rodzaj liberalizmu, nie forma pastwa, lecz indywidualistycznohumanitarna moralno i wiatopogld"70. Z drugiej strony, demokracj wyranie czy si z dyktatur i cezaryzmem, z faszyzmem i bolszewizmem, ze wszystkimi radykalnymi reimami, ktre ksztatuj wol narodu i wiod ku homogenicznoci"71. Albowiem chodzi wanie o t jedno woli, o ow przyja", ktra zyskuje kontury w wizerunku wroga. Natomiast tajne prawo wyborcze, ktre rzekomo prywatyzuje" wyborcw, okazuje si niedemokratyczne. Nard [Volk] jest pojciem z dziedziny prawa publicznego. Nard istnieje tylko w sferze publicznej. Jednomylna opinia 100 milionw osb prywatnych nie jest ani wol narodu, ani opini publiczn. Wola narodu moe zosta wyraona przez aklamacj [acclama-tio], przez oczywist, niezaprzeczaln egzystencj rwnie dobrze lub nawet bardziej demokratycznie ni przez aparat statystyczny, ktry tak drobiazgowo, z tak pieczoowitoci rozwijano od pwiecza. Im silniejsze poczucie demokracji, tym pewniejsze zrozumienie, e demokracja to co innego ni system rejestracji tajnych gosowa. W obliczu demokracji bezporedniej nie tylko w sensie technicznym, lecz take witalnym parlament Rozstrzygnicie 175 Schmitt twierdzi demagogicznie, i system parlamentarny oznacza rzdzenie przez dyskusj", zmierzajce do ustalenia w drodze dyskusji prawdy o dobru wsplnym; wedle takiej miary kad y realny parlamentaryzm jawi si oczywicie jako karykatura. W rzeczywistoci chodzi o wikszo i mniejszo; wikszo ma tworzy rzd opierajc si na swoim programie, mniejszo ma go

kontrolowa, a mowy parlamentarne su, z jednej strony, uzasadnieniu, z drugiej za krytyce rzdu i ustawodawstwa. W Niemczech czsto si mwi ostatnio o dyskursie nie zdominowanym przez panowanie": pod warunkiem, e perspektywy nie znieksztacaj adne szczeglne interesy i brak rwnowagi midzy wadz a tymi, co wadzy nie maj, istnieje, jak sdz niektrzy, moliwo ustalenia w drodze uporczywych dyskusji interesw o walorze oglnym", a wic ukierunkowanej na dobro wsplne woli powszechnej, mwic sowami Rousseau: volantsgenerale, na ktr wszyscy przystan. W praktyce jednak zakada to raczej dalek od praktyki, idealn, cakowicie homogeniczn wsplnot, z ktrej wytrzebiono ju to, co polityczne w rozumieniu walki zorganizowanych interesw o wadz. Wyobraenie dyskursu nie zdominowanego przez panowanie wydaje si w ogle osobliwie niepolityczne; nietrudno zgadn, e wylgo si na seminariach akademickich. Dyskusja wszystkich ze wszystkimi wymaga bowiem nieskoczenie wiele czasu. A czo-wiekjest istot skoczon i zwaszcza w polityce trzeba podejmowa decyzje tu i teraz, w natoku wydarze, w chronicznym niedoczasie i w warunkach niepewnoci. Tym samym idea dyskursu nie zdominowanego przez panowanie" rwnie wyznacza miar, ktra chcc, nie chcc, suy dyskredytacji systemu parlamentarnego. Tego rodzaju lewicowy rousseauizm" w ogle popada w dwuznaczn blisko Carla Schmitta, ktrego mona by nazwa rousseauist prawicowym, w tym mianowicie sensie, e jego oparte na opozycji przyjaciel wrg pojcie tego, co polityczne, take zmierza do wytworzenia homogenicznoci. Tyle tylko e Schmitt, patrzc na rzecz realistyczniej ni jego lewicowi rywale i potajemni wielbiciele, rozumie, i wymaga to nie likwidacji, lecz wzmocnienia panowania do dyktatury wcznie. To ona rozstrzyga, czym ma by volonte generale, a czym by nie moe. 70 Schmitt, Diegeistesgeschichtliche Lag..., s. 14. 71 Tame, s. 22. zrodzony z liberalnych docieka jawi si jako sztuczna machina, gdy tymczasem rodki dyktatorskie i cezariaskie nie tylko wspieraj si na acclamatio narodu, lecz take mog by bezporednim wyrazem demokratycznej siy i substancji72. Jak jednak ma wyglda w praktyce aklamacja stu milionw ludzi, to ju pozostaje tajemnic, ktr rozjaniaj jedynie owacyjne pochody, starannie zorganizowane manifestacje i tak zwane plebiscyty pod rzdami przemocy. Alici jakkolwiek wiele mona Schmittowi zarzuci, nie sposb twierdzi, e przemilcza, co naprawd ma na myli. Do natury rzeczy naley okoliczno, e plebiscyty mona urzdza tylko w pewnych momentach, co jaki czas. [...] Nard moe powiedzie jedynie tak" lub nie"; nie moe obradowa, deliberowa czy dyskutowa; nie moe rzdzi ani administrowa; nie moe te ustala norm, moe tylko odpowiedzie na przedoone pytanie: tak" albo nie". [...] Wskutek takiej zalenoci od sposobu stawiania pyta wszelkie metody plebiscytarne wymagaj rzdu, ktry nie tylko pilnuje biegu spraw, lecz take ma odpowiedni autorytet, by we waciwym momencie wybiera waciwy sposb plebiscytarnego stawiania pyta. Pytanie moe by postawione tylko odgrnie, odpowied przychodzi tylko z dou. Tu rwnie sprawdza si formua wielkiego konstruktora konstytucji Sieyesa: autorytet na grze, zaufanie na dole73. Nard, ktry nie moe obradowa, dyskutowa ani stawia pyta, nawet przez swoich przedstawicieli w parlamencie, a zatem, ktry nie ma wpywu ani na tworzenie rzdu, ani na ustawodawstwo, a we wszystkim jest uzaleniony od upodobania panujcej elity lub wodza: czy to ma by prawdziwa demokracja? Wolno powtpiewa, jednak nie w znakomite wyczucie autora co do nadchodzcych wydarze: sowa te pady w 1932 r., gdy zblia si kres oboonej kltw republiki. Wszelako kiedy przeglda si publikacje Carla Schmitta z czasw republiki, z czasw walki przeciw Weimarowi-Genewie-Wersalowi", to na uwag zasuguje ju tylko kwestia konsekwencji. Kto chce usprawiedliwi dyktatur, musi zgodzi si na likwidacj praw demokratycznych, a wreszcie prawa w ogle. Tote jeli nauczyciel prawa wychwala w kocu latem 1934 r. seri morderstw popenionych przez reim, nazywajc je ochron prawa", w gruncie rzeczy wiadczy to o konsekwencji74.

72 Tame. 73 Carl Schmitt, Legalitat und Legitimitdt, Munchen 1932, s. 92 n. 74 Zacytujmy kilka fragmentw z pracy Schmitta na temat kwestii, jakie wyniky w zwizku ze spraw Rohma": Jeli w chwili zagroenia fiihrer stanowi prawo bezporednio moc swego przywdztwa, to chroni je przed najgorszym naduyciem. [...] Prawdziwy fuhrer jest zawsze rwnie sdzi. Kto chce jedno od drugiego oddziela albo wrcz jedno drugiemu przeciwstawia, ten czyni sdziego albo kontrfuhrerem albo narzdziem kontrfuhrera i rkami wymiaru sprawiedliwoci stara si zburzy podwaliny pastwa. Jest to czsto wyprbowy-wana metoda niszczenia nie tylko pastwa, lecz take prawa. [...] Tre i zasig swego postpowania okrela sam fiihrer. [...] Sdziowska wadza fuhrera wypywa z tego samego rda, z ktrego wypywa wszelkie prawo kadego narodu. W najwyszej potrzebie sprawdza si najwysze prawo, tudzie ujawnia si najwyszy stopie realizacji tego prawa wymierzenie zemsty przez sdziego. Wszelkie prawo wywodzi si z prawa narodu do 176 Niemiecki dramat 1914-1945 Uderzajce jest zreszt wspbrzmienie Schmitta z Ernstem Jiingerem. O ile Jiinger miar ycia czyni postaw w walce, mier na polu bitwy, o tyle Schmitt miar wielkiej" polityki czyni egzystencjaln" rozpraw midzy przyjacielem a wrogiem. Dla wyznaczonego celu jeden powica jednostk, drugi prawo; z obywatelskiej normalnoci i normatywnoci ani tu, ani tam nic nie pozostaje. I jeli wobec mobilizacji jako takiej, w warunkach walki o wadz rozumianej jako cel sam w sobie, najwiksze szczcie czowieka polega ma, wedle Jungera, na ofiarowaniu siebie, to pasuje do tego zdanie Schmitta: Rzecz najlepsz na wiecie jest rozkaz!"75 W 1930 r. Hermann Heller jako demokratyczny oponent Carla Schmitta opisywa w tonie przestrogi to samozniszczenie i jego skutki: Jest rzecz wielkiej wagi, aby w neofeudalnej mocarnej pozie i wrzaskliwych woaniach o silnego czowieka rozpozna nastrj obywatelskiego zwtpienia. Przestraszony awansem mas robotniczych mieszczanin nie tylko czuje si zagroony we wasnych pretensjach do panowania politycznego i ekonomicznego, lecz take widzi bliski koniec caej kultury europejskiej. [...] Jest najzupeniej logiczne, e autor Untergang des Abendlandes to zarazem najbardziej reprezentatywny przedstawiciel owej religii przemocy i geniuszu oraz idei dyktatury. [...] Nietrudno poj, e temu zrozpaczonemu mieszczaninowi pozostaje ju tylko nadzieja na przyjcie silnego czowieka, czowieka cezariaskiego pokroju", ktry moc samej swej osoby" zdejmie ze ciar wszelkich rozstrzygni; taki bowiem jest porzdek wszelkich gasncych kultur". Herrenmensch nie ywi przeto adnych iluzji co do znaczenia dyktatury; wie, e dyktatura oznacza deformacj wszelkiej formy politycznej, e dyktatura to jedynie polityczna posta anarchii spoecznej76. Mieszczastwo nazywajc konwencjonalnym kamstwem pastwo prawa, demokracje i parlamentaryzm, samo sobie zadaje kam. Popadajc w neofeudaln nienawi do litery prawa, nie tylko popada w sprzeczno z samym sob, ze swym najbardziej wasnym byciem duchowym, lecz take zaprzecza egzystencjalnym warunkom swego ycia spoecznego. Bez gwarantowanej prawem swobody wypowiedzi, wolnoci wyznania religijnego, nauki, sztuki i prasy, bez gwarantowanej przez pastwo prawa ochrony przed samowolnymi aresztowaniami i samowolnymi wyrokami zalenych od dyktatora sdziw, bez prawnego uregulowania dziaa administracji mieszczastwo nie moe y ani pod wzgldem duchowym, ani ekonomicznym. Mieszczastwo, ktre ma za sob Renesans, nie moe pozwolijeli nie chce popeni samobjstwa aby dyktator [...] decydowa o jego odczuwaniu, pragnieniach, myleniu77. ycia. Kada ustawa pastwowa, kady wyrok sdziowski jest prawem tylko o tyle, o ile czerpie z tego rda. Wszystko inne nie jest prawem, tylko pozytywnym zestawem norm przymusu*, z ktrych kpi sobie sprytny przestpca" (DerFuhrer schiitzt das Recht, w: Positionen und Begriffe im Kampf..., s. 199 n). Podzia wadzy i niezawiso sdziego, zobowizanie do przestrzegania litery prawa, formalna poprawno postpowania, prawo do obrony nie zostaje z tego nic, tylko samosd, zemsta zamiast prawa, zdrowe odczucie narodu", ktrym dowolnie rozporzdza rozkaz fuhrera.

75 Schmitt, Legalitat und Legitimist, s. 13. 76 Hermann Heller, Rechtsstaat oderDiktatur?, Tubingen 1930, s. 17 n. 77 Tame, s. 23 n. Rozstrzygnicie 177 Ale przecie chodzi wanie o to dziwaczne zjawisko politycznego samobjstwa. I jakkolwiek wane i w kadym szczegle prawdziwe moe by to, co mwi Heller, bynajmniej nie tumaczy biegu rzeczy. Zreszt trzewe analizy nie daway raczej powodu do paniki. Jeli pomin niektre, w sumie cile ograniczone zdobycze socjalno-polityczne78, awans mas robotniczych nie dokonywa si; pozostawa marzeniem albo mar. Poza tym w ramach parlamentaryzmu nigdy nie grozio ze strony socjalistw przejcie wadzy i przewrt; poczwszy od wyborw do Zgromadzenia Narodowego w styczniu 1919 r. pozostawali oni poza ukadem wikszociowym we wszystkich kolejnych wyborach. Do tego dochodzia sia instytucji pozaparlamentarnych od Reichswehry, sdownictwa i administracji do Kociow konserwatywna orientacja niemal wszystkich organizacji, lojalno socjaldemokratw i zwizkw zawodowych wobec konstytucji: rzeczywiste niebezpieczestwo bynajmniej nie grozio z lewa", lecz zawsze tylko ze strony prawicy. Dlaczego zatem pierwszym obowizkiem obywatelskim miaoby by co innego ni zachowanie spokoju? Nie: nieszczcie czaio si nie na zewntrz, lecz wewntrz; zo rodzio si w samym mieszczastwie. Cokolwiek mogy znaczy dla jego samowiadomoci niegdysiejszy Renesans, humanizm i reformacja, ulego to zatraceniu w czasie wojen religijnych, a przede wszystkim po katastrofie wojny trzydziestoletniej. A skutki tej katastrofy trway nadal; take w ruchu owieceniowym niemieckie mieszczastwo uczestniczyo tylko marginalnie jako wska warstwa ludzi wyksztaconych. W gruncie rzeczy mieszczastwo doszo do siebie dopiero w epoce Romantyzmu79. W sensie politycznym jednak, po niepowodzeniu rewolucji 1848 r., po utworzeniu przez Prusy Rzeszy w 1871 r., dokona si, w znacznej mierze jeszcze przed 1918 r., zwrot w stron kultu genialnej osobowoci silnego czowieka", ktrego ucielenienie widziano w Bis-marcku. Tak tedy kada prba zrozumienia prowadzi niezmiennie do tego jednego, rzeczywicie gwnego stanu rzeczy: klska 1918 r. i zaamanie si starego pastwa paternalistycznego ujawniaj upadek systemu panowania i hierarchii; ,Jnnerlichkeit pod skrzydami wadzy" zostaje nagle obnaona, odarta ze starych szat cesarza, wadzy i jej prestiu. Masy" natomiast wysuwaj si na czo78 Trzeba przy tym pamita, e polityka socjalna naley od czasw Bismarcka do tradycji konserwatywnej; jej zdobycze co najmniej dorwnujce rozwojowi w demokracjach zachodnich, a czsto go przewyszajce dopki s przyznawane z gry", na zasadzie patriarchalnoopiekuczej, nie za wywalczane z dou", i dopki wicej maj wsplnego z aktem aski ni aktem prawa, bynajmniej nie zakcaj wiadomoci wadzy, lecz j umacniaj. 79 Patrz na ten temat sugestywny opis Helmutha Plessnera: Die verspdtete Nation. Uber die politische Verfiihrbarkeit burgerlichen Geistes, Stuttgart 1959. Jedna z gwnych tez Plessnera mwi, e wskutek okolicznoci historycznych mieszczastwo niemieckie przegapio" stulecia, ktre w Europie Zachodniej miay ' zasadnicze znaczenie dla rozwoju mieszczaskiej samowiedzy i samowiadomoci. 178 Niemiecki dramat 1914-1945 o w tym sensie, e fundamentem republiki, systemu" parlamentarnego, jest polityczna rwno80. Rozpacz, strach i agresja, nienawi do siebie i innych, szczcie samopowicenia, kult przemocy i woanie o zbawc, bohatera i wodza wszystko to oznacza kontrrewolucj gwoli przywrcenia nierwnoci, ale tym razem tak radykaln, aby nie moga si powtrzy zbrodnia listopadowa" 1918 r.81, oznacza odrodzenie porzdku, w ktrym wadczo--poddacza samowiadomo znajdujc bezpieczne schronienie bdzie moga dostpi Ostatecznego Ukojenia. WDZ I DRUYNA: ADOLF HITLER Czowiek nazwiskiem Hitler sta si osob znan szerszej opinii publicznej poza Bawari dopiero w chwili, kiedy... znowu znikn z horyzontu. Sposb odejcia z pewnoci przyczyni si do tego, e

nie traktowano go powanie: ewidentny bankrut yciowy, onierz, ktry jak wielu jemu podobnych nie odnalaz si w uporzdkowanych warunkach czasu pokoju. Teraz zatem, 8 9 listopada 1923 r. w nowej roli: sprawcy nieudanego powstania" czy raczej szybko acz krwawo zakoczonej monachijskiej knajpianej farsy, nie do porwnania z puczem Kappa sprzed trzech i p roku, ktry wstrzsn fundamentami republiki. Narodowy socjalizm zawid ju robic pierwszy krok od taniego triumfalizmu zgromadzenia ludowego do rzeczywistoci, do czynu. Tym samym skoczy si raz na zawsze" oceniaa dzie pniej, 10 listopada, Frankfurter Zeitung". Jego fiihrer" pisano dalej to typowe zjawisko powojnia", ktre sprowadza si do szermowania baamutnymi frazesami. Tak czy owak dla wikszoci obywateli wane byo co innego: inflacja wesza w cudaczne stadium schykowe. Ale w lad za reform walutow nastpio uspokojenie; od tej chwili skceni ze sob po wielekro volkisci", do ktrych naleaa Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza w skrcie NSDAP nie mieli ju, jak si zdawao, adnych szans. Z 6,5% gosw, ktre bd co bd zdobyli jeszcze w wyborach do Reichstagu w maju 1924 roku, siedem miesicy pniej zostao im zaledwie 3%, a w 1928 r. ju tylko 2,6%. Przeciw lepemu na prawe oko wymiarowi sprawiedliwoci moga zapewne wiadczy okoliczno, e puczysta trafi na niezasuenie agodnych sdziw, ktrzy zafundowali mu zaledwie pi chlubnych lat twierdzy, a take 80 W Trzeciej Rzeszy prawie nigdy nie mwiono o republice weimarskiej, przewanie uywano pogardliwego raczej okrelenia czasy systemu". Rozumiano przez to poza mechanizmem funkcjonowania partii i parlamentu ad polityczny, ktry systemowo zakada wolno i rwno obywateli pastwa. Wielu impulsw podsycajcych zgroz wyksztaconych elit wobec awansu mas" dostarczya poczytna ksika Jose Ortegi y Gasseta Bunt mas (pierwsze wyd. niem. 1931, wyd. poi. Bunt mas i inne pisma socjologiczne, Warszawa 1982). 81 Listopad 1918 nie powtrzy si ju nigdy w niemieckiej historii tak brzmiaa owacyjnie przyjmowana obietnica Hitlera, ktrej nawet w fatalny sposb dotrzyma. Rozstrzygnicie 179 fakt, e ju po dziewiciu miesicach w Landsbergu zosta uaskawiony i nie wydalono go z kraju, mimo i by Austriakiem. Ale po co waciwie denerwowa si z powodu jednego nieudacznika? W marcu 1925 r. lewicowa Welt-biihne" wydaa wasny wyrok": Jak to si waciwie stao, e ruch volkistowski w Niemczech zaama si tak szybko i bezgonie, mona zrozumie tylko, gdy si wie, e cay ruch, liczcy przecie w okresie najwikszego rozkwitu, na pocztku listopada 1923 r., kilka milionw ludzi, opiera si w rzeczywistoci na okoo dziesiciu osobach. Mowie ci zbyt rnili si pod wzgldem charakteru, zdolnoci, pochodzenia i wychowania, aby przewodzi wsplnie duej ni kilka miesicy, a i to tylko z wielkimi kopotami. [...] Pacjent umar. Pozostali przy yciu aobnicy skacz sobie do oczu z powodu testamentu. Nie pogodz si nigdy82. Tymczasem przybda z Braunau ze wzgldu na charakter, zdolnoci i wychowanie nie zalicza si chyba nawet do czowki wrd dziesiciu volkis-towskich przywdcw. Kiedy zgosi si do austriackiego konsulatu generalnego, aby zadeklarowa ch zrzeczenia si obywatelstwa ba si bowiem ewentualnej deportacji konsul zawiadomi Wiede, e Hitler jest fantast, ktry energicznie wykrca si od czynionych mu zarzutw i ma bzika na punkcie pewnych idei. Niepodobna go od nich odwie. Jego ideaem wydaj si Niemcy, ktre jako nard byyby zorganizowane na podobiestwo armii"83. Krtko mwic, czynnikiem historii Hitlera, jednym z warunkw jego sukcesu jest fakt, e go nie doceniano84, a jednym z impulsw nieokieznanej nienawi82 Heinz Poi, Ende der volkischen Bewegung, Die Weltbiihne", 17.03.1925. 83 Cyt. zaDerAufatiegder NSDAP in Augenzeugenberichten, Ernst Deuerlein (red), Dusseldorf 1968, s. 251 n. 84 Bdna ocena Hitlera utrzymywaa si a do czasu Mochtergreifiing (przejcia wadzy). Na

pocztku l933 r. Simplicissimus" raczy czytelnikw rymowank: Wszak jedno dzi wiemy na pewno, i bardzo to cieszy nas: Hitler w boto wielkie wdepn, min ju fiihrera czas" (1933, nr 1; cyt. Ta Die Machtergreifung". Tagebuch einer Wende nach Presseberkhten vom 1. Januarbis 6. Marz 1933, Wieland Eschenhagen (red), Darmstadt, Neuwied 1982, s. 37). A kanclerz Kurt von Schleicher twierdzi 15 stycznia: Pan Hitler nie jest ju problemem. Jego ruch przesta stanowi niebezpieczestwo polityczne. Caa ta kwestia zostaa rozwizana, a niepokj min" (Kurt von Schuschnigg, Dreimal sterreich, wyd. III, Wien 1938, s. 165). Socjaldemokratyczny Vorwarts" zdawa si trwa w podobnym przewiadczeniu jeszcze 8 lutego: Berlin to nie Rzym, Hitler to nie Mussolini. Berlin nigdy nie stanie si stolic pastwa faszystw. Berlin pozostanie czerwony" (cyt. za Dos Ende derParteien 1933. Darstellungen und Dokumente, Erich Matthias, Rudolf Morsey [red.], Dusseldorf 1960, s. 101). U komunistw dochodzia do tego jeszcze dogmatyczna ciasnota horyzontw: Faszyzm i socjaldemokracja jako sudzy kapitalizmu monopolistycznego s ze sob wewntrznie zwizane" tymi sowy Georg Lukacs, intelektualista bd co bd niepoledni, tumaczy partyjne okrelenie socjalfaszyzm" (cyt. za Walter Z. Laqueur, Deutschland und Rutland, Berlin 1965, s. 154). T lewicow gupot przewyszaa jeszcze tylko prawicowa lekkomylno, z jak niejaki Franz von Papen traktowa Hitlerawidzia w nim osob zaangaowan" do roli swego rodzaju politycznego lokaja, a zatem unieszkodliwion: Czego waciwie by pan chcia? Ciesz si zaufaniem Hindenburga. Za dwa miesice zapdzimy Hitlera w kozi rg i bdzie cienko piewa" (cyt. za Ewald von Kleist-Schmenzin, Die letzte Mglichkeit, Politische Studien" 1959, nr 10, s. 92). Ewald von Kleist-Schmenzin, cho by konserwatywnym przeciwnikiem republiki weimarskiej, nalea do nielicznych, ktrzy wczenie rozpoznali niebezpieczestwo i ostrzegali daremnie. Podobnie Erich Lu180 Niemiecki dramat 1914-1945 Rozstrzygnicie 181 ci, ktra nim powodowaa dza zemsty: wreszcie odpaci tym, ktrzy zbywali go jako mieszn, szyderstwa godn figur85. Tak, zemsta, owo pragnienie odwetu pynce z gbi zranionej, uraonej, beznadziejnie obkanej samowiadomoci, nagle wybucha znw w przemwieniach od dawna ju wszechmocnego dyktatora, fuhrera i kanclerza Rzeszy, w wywrzaskiwanych pogrkach, e nadejdzie taki czas, kiedy wrogom symbolizowanym przez ydw jeszcze odechce si mia86.1 wanie jako ucielenienie zemsty, ktrej domaga si chora samowiadomo, agitator znajduje posuch. Uzdrowi t samowiadomo, pawic j w triumfie wasnej mocy, w upokorzeniu i zniszczeniu wszelkiej mocy cudzej: to i nic innego stanowi prawdziw obietnic zbawienia; w tym tkwi caa tajemnica owej niesamowitej siy, ktra kae fanatycznej druynie i za wodzeni87. W cigu spdzanych w Landsbergu miesicy Hitler pisa, korzystajc z pomocy Rudolfa Hessa, ksik Mein Kampf. Podzielia ona los autora: nikt nie traktowa jej powanie. Napuszona, za niemczyzna, prymitywna teoria ras i obdny antysemityzm odstraszay; by to najmniej chtnie czytany bestseller literatury wiatowej"88. A jednoczenie prawd jest, i rzadko ktry albo dendorff, ktry zna Hitlera z czasw puczu monachijskiego. Pisa do swego towarzysza broni Hindenburga: Mianujc Hitlera kanclerzem wyda Pan nasz wit Niemieck Ojczyzn na pastw jednego z najwikszych demagogw wszystkich czasw. Przepowiadam Panu uroczycie, e ten nieszczsny czowiek strci nasz Rzesz w przepa, a nard nasz wpdzi w nieopisan bied" (cyt. za Wilhelm Bruecker, Die Tragik Ludendorffs. Eine ktische Studie auf Grundpersnlicher Erinnerungen an den General und seine Zeit, Stoll-hamm 1953, s. 136. O Kleicie-Schmenzinie patrz Bodo Scheurig, Ewald von Kleist-Schmenzin. Ein Konser-vativergegen Hitler, Oldenburg, Hamburg 1968). Do dalekowzrocznych marksistw nalea Ernst Bloch: Powanie naley traktowa nie teori

narodowych socjalistw, lecz zapewne ich energi, t fanatyczno-religijn domieszk, ktra si bierze nie tylko z rozpaczy i gupoty, osobliwie rozbudzon si wiary" (Erbschaft dieser Zeit, Frankfurt a. M. 1962, s. 65 n). Trafnie rozpoznajc tsknot za zbawieniem Bloch widzia zarazemw 1932 r. lepot we wasnym obozie: Problem staje si tym wikszy, im atwiej bystremu niczym grski strumie autorowi udaje si klarowne jako w strumie rozwizanie; a mianowicie gwoli zaspokojenia jego wulgarno-marksistowskich potrzeb, ktre sprawiaj, e wszystko wydaje mu si rwnie proste, jak pogronym w gupim zachwycie narodowym socjalistom" (tame, s. 155). 85 Mona by mwi o diabelskim krgu: uraone poczucie godnoci wasnej wszdzie wietrzy nowe zniewagi, ktre z kolei pogbiaj poczucie krzywdy. Historyk Karl Alexander von Miiller poczyni wak obserwacj, relacjonujc spotkania z Hitlerem w powojennym okresie monachijskim: Wci jeszcze bya w nim ta osobliwa niezdarno i miao si nieprzyjemne uczucie, e wyczuwa to i ma innym za ze, e to zauwaaj" (Erinnerungen, t. 3: Der Wandel einer Weit, 1919-1932, Alexander von Muller [red.], Miinchen 1966, s. 129). 86 Na przykad w przemwieniu 30 wrzenia 1942 r.: ydzi miali si ongi z moich proroctw take w Niemczech. Nie wiem, czy miej si i dzisiaj, czy te ju odechciao im si mia. Ale rwnie dzisiaj mog tylko zapewni: odechce im si mia wszdzie. I znw okae si, e nie pomyliem si w swoich proroctwach". I raz jeszcze 8 listopada 1942 r.: Zawsze wymiewano mnie jako proroka. Rzesze tych, ktrzy si wtedy miali, dzi ju si nie miej. A ci, ktrzy jeszcze nie przestali, by moe za jaki czas te przestan si mia" (przemwienia w berliskim Sportpalast i monachijskim Lowenbraukeller patrz Hitler, Reden und Proklamationen 1932-1945, Max Domarus [red.], t. 2, Wurzburg 1963, s. 1920 i 1937). 87 Sam Hitler wysawia to jako cud tego czasu", e znalelicie mnie, e znalelicie mnie pord tylu milionw" (tame, t. l, cz. II, s. 643). Ale cud daje si wyjani, polega wanie na spersonifikowanej obietnicy zbawienia albo jeli kto chce to tak nazwa na bajkowo doskonaym spenieniu pragnie. 88 Eberhard Jackel, Hitlers Weltanschauung. Entwurf einer Herrschaft, wyd. rozszerzone i poprawione Stuttgart 1986, s. 13. nawet aden w dotychczasowej historii wadca przed dojciem do wadzy nie przedstawi na pimie tak dokadnie jak Adolf Hitler tego, co potem czyni"89. Pniej, w Trzeciej Rzeszy, ksika zrobia wasn karier. Tak jak fiihrer zosta wystylizowany na zbawc o czym wiadczy ju choby codzienne niemieckie pozdrowienie": Heil Hitler! [heil tu w znaczeniu: bogosawiony" A. K.] tak te Mein Kampf miaa by traktowana poniekd jako nowa Biblia domowa. Podczas ceremonii lubnych urzdnik stanu cywilnego uroczycie wrcza szczliwej modej parze egzemplarz rodzinny, a kto w na poy jeszcze konserwatywnym Wehrmachcie otrzyma trzy dni paki", mg decydowa, czy siedzc w celi woli si uszlachetnia lektur Biblii czy te Mein Kampf. Poniewa Hitler by doskonaym uosobieniem zranionej samowiadomoci, przeto instynkt podpowiada mu nieomylnie, co jest naprawd wane. W ksice, ktrej jego wyksztaceni przemiewcy nie czytali albo nie traktowali powanie, szydzi z wiary, e: [...] ruch polityczny, ktry tworzy si tylko z krgw inteligencji", ju z tego tylko powodu jest wartociowszy i zyskuje wiksze prawo, a nawet wiksze prawdopodobiestwo objcia rzdw ni niewyksztacone masy. Nie pojto nigdy, e sia partii politycznej ley bynajmniej nie w moliwie wielkiej i samodzielnej duchowoci jej czonkw, lecz raczej w dyscyplinie i posuszestwie, z jakim czonkowie ci id za swymi duchowymi przywdcaPowtarza si to stale, w rnych wariacjach: Do kogo ma si zwraca propaganda? Do inteligencji naukowej czy do gorzej wyksztaconych mas? Ot zawsze ma si kierowa tylko ku masom! 89 Tame, s. 7. 90 Mein Kampf, tu i dalej cyt. za wyd. 190-194, Miinchen 1936, s. 510. Waciwie chodzio o dwa tomy; tylko pierwszy zosta napisany w Landsbergu i ukaza si w 1925 r., drugi pochodzi z koca 1926 r. Pniej oba tomy czono z reguy w jedn cao: 1.1: Eine Abrechnung (Rozrachunek) i t.

2: Die nationalsozialis-tische Bewegung (Ruch narodowosocjalistyczny). Dopiero po cytowanym wydaniu sprzeda zacza szybko rosn; w 1939 r. szykowano ju wydania 400-500. Do 1933 r. sprzedano w kadym razie okrge 250 000 egzemplarzy; ostatecznie nakad oglny wynis nieco ponad 6 min. Druga Ksiga" Hitlera, ktra nie zostaa opublikowana, nie zawiera waciwie nic nowego poza pewnym usystematyzowaniem zwaszcza programu polityki zagranicznej. Patrz Hitlers Zweites Buch. Ein Dokument aus dem Jahre 1928, Gerhard L. Weinberg (red.), Stuttgart 1961. Do liberalnych, wyksztaconych czytelnikw owej gazety, ktra po nieudanym puczu 1923 r. uwaaa, ze narodowy socjalizm skoczy si" i to raz na zawsze", adresowana jest szczeglnie cita uwaga: ^Frankfurter Zeitung to zapewne dla tych ludzi sama przyzwoito. Przecie nigdy nie uywa gru-biaskich wyrae, odrzuca wszelk brutalno cielesn i odwouje si stale do zmaga przy uyciu ora duchowego" (s. 267). Ale dziaalno tak zwanej prasy liberalnej bya kopaniem grobu narodowi niemieckiemu i Rzeszy niemieckiej" (s. 265). W innym miejscu Hitler opisuje, jak z wielbiciela zmienia si w czowieka gardzcego liberaln pras wiatow": Styl stawa si coraz nieznoniejszy, tre musiaem odrzuca jako wewntrznie miak i pask, obiektywno opisu zdawaa mi si teraz kamstwem raczej ni rzeteln prawd; a autorzy byli ydami" (s. 62). 182 Niemiecki dramat 1914-1945 [Albowiem:] wszelka propaganda musi by ludowa, a swj poziom duchowy ma dostosowywa do chonnoci umysu najbardziej ograniczonego spord tych, do ktrych zamierza si zwraca. A zatem jej poziom duchowy trzeba obniy tym bardziej, im wiksza masa ludzi ma by jej poddana. Kiedy za chodzi o to, by w obszar jej oddziaywania wcign cay nard, jak w przypadku propagandy przetrwania w czasie wojny to przezornoci w unikaniu zbyt wysokich wymaga duchowych nigdy nie bdzie zbyt wiele91. Jeli jednak rozumie si konieczno dostosowania agitacyjnej sztuki propagandy do szerokich mas, to z tego samego pynie nastpujca nauka: bdem jest nadawanie propagandzie wielostronnoci waciwej choby zajciom naukowym. Umysowa chonno wielkich mas jest bardzo ograniczona, zdolno rozumienia nika, za to sabo pamici ogromna. Z faktw tych wynika, e kada skuteczna propaganda musi ograniczy si do bardzo niewielu punktw i tak dugo wykorzystywa je w formie hase, a wszyscy co do jednego na pewno potrafi podoy sobie pod takie sowo podan tre. Z kolei wyrzekajc si tej zasady i pragnc by wielostronnym, sprawia si, e oddziaywanie si rozwieje, poniewa tum nie potrafi ani strawi podanego mu materiau, ani go zapamita. Przez to za wyniki staj si sabsze, a w kocu nie ma ich wcale92. Byskotliwej duchowo wielostronnoci unika naley bezwzgldnie z innego jeszcze powodu: nie sprzyja ona mobilizowaniu dzy zemsty, ktra wymaga radykalnej polaryzacji. A w ogle: [...] sztuka wszystkich prawdziwie wielkich wodzw narodu w kadej epoce polega w pierwszym rzdzie i na tym, by nie rozprasza uwagi narodu, lecz zawsze skupia j na jednym jedynym przeciwniku. Im bardziej jednolite spoytkowanie woli walki narodu, tym wiksza magnetyczna sia przycigania ruchu, tym potniejszy impet uderzenia. Jest rzecz geniuszu wielkiego wodza, e nawet przeciwnikw, ktrym daleko do siebie, ukazuje zawsze jako nalecych do jednej kategorii, poniewa rozpoznanie rozmaitych wrogw zbyt atwo wywouje u ludzi sabowitego i niepewnego charakteru pierwsze powtpiewania co do wasnej susznoci. Skoro tylko chwiejny tum uzna, e walczy przeciwko zbyt wielu wrogom, natychmiast da o sobie zna obiektywno i pojawi si pytanie, czy rzeczywicie wszyscy inni nie maj racji, a suszno jest tylko po stronie wasnego narodu lub wasnego ruchu. Ale tym samym nastpuje ju pierwszy parali wasnej siy. Dlatego wielo wewntrznie rnych wrogw zawsze trzeba sprowadza do jednoci, aby masa wasnych stronnikw bya przekonana, e walka toczy si przeciwko jednemu tylko wrogowi. Umacnia to wiar we wasn racj i wzmaga zacito przeciw tym, ktrzy j atakuj93. Takimi zasadami ma si wic kierowa propaganda. Uwalniajc si od niemieckiego bzika na

punkcie obiektywizmu"94 trzeba poj: 91 Tame, s. 196 n. 92 Tame, s. 198. 93 Tame, s. 129. Niezmiennie chodzi o skupienie si na kwestii albo-albo: We wszystkich sytuacjach, w ktrych chodzi o wypenienie pozornie niemoliwych da czy zada, trzeba skupi ca ujednolicon uwag narodu wycznie na tej jednej kwestii, tak jakby od jej rozwizania faktycznie zaleao by albo nie by" (s. 273). 94 Tame, s. 201. Rozstrzygnicie 183 [...] pierwszy i najgwniejszy ze wszystkich warunek wszelkiej dziaalnoci propagandowej: mianowicie zasadniczo subiektywnie jednostronne stanowisko teje wobec kadej z opracowywanych przez ni kwestii. [...] Nie jest jej zadaniem take obiektywne zgbianie prawdy, o ile ta jest korzystna dla innych95. [...] Ale nawet najwikszy geniusz propagandy nie odniesie sukcesu, jeli zawsze z jednakow surowoci nie bdzie przestrzegana fundamentalna zasada. Propaganda ma si ogranicza do niewielu rzeczy i powtarza je w nieskoczono96. Czysty subiektywizm i powtarzanie w nieskoczono, razem wzite i konsekwentnie stosowane, kreuj naturalnie wiat coraz bardziej oddalajcy si od rzeczywistoci, wiat jako wol i przedstawienie"97, wiat obdu czy mitw, ktry nie moe pozosta bez wpywu na swych kreatorw. Mimowolnie przypominaj si synne, stale cytowane sowa Mussoliniego w przededniu marszu na Rzym: Stworzylimy nasz mit. Mit to wiara, szlachetny entuzjazm. Nie jest konieczne, aby by rzeczywistoci"98. Hitler przypuszczalnie nigdy nie czyta uczonych pism Carla Schmitta, ale zupenie tak, jakby je czyta, uzupenia teori praktyk, stosunek przyjaciel wrg wskazaniem, jak mona go ustanowi. U Hitlera tak jak u Schmitta wszelka normatywno i obiektywizm s deprecjonowane na rzecz czysto subiektywnego rozstrzygnicia, ktre rodzi si z niczego". Tym, co najwaniejsze, jest nie rzeczowo okrelony cel, lecz by uy pojcia Heideggera osignicie zdecydowania [Entschlossenheit}, ktre w walce o wadz sprzyja impetowi uderzenia". Jzyk propagandy bdzie t postaw jeszcze umacnia za pomoc takich przymiotnikw jak nieugity, nieomylny, granitowy i zwaszcza fanatyczny; Hitler w roli fuhrera" jawi si jako wirtuoz zdecydowania, wrcz ten, kto je urzeczywistnia i wanie dlatego ulega obdnemu przekonaniu, e jego wasny sukces czy niepowodzenie, zwycistwo lub klska nie zale od obiektywnych okolicznoci, lecz jedynie od tego, na ile jest zdecydowany99. Zreszt podobnie jak u Jiingera wartoci nabiera walka sama w sobie: 95 Tame, s. 200. 96 Tame, s. 202. 97 Czytajc Mein Kampf odnosi si wraenie, e Niemcy wygrayby I wojn wiatow, a w kadym razie nie przegrayby jej, gdyby tylko propaganda wojenna realizowaa zasady Hitlera. 98 Marsz na Rzym" odby si 28 padziernika 1922 r. i doprowadzi do przejcia wadzy przez faszystw. 31 padziernika Mussolini zosta desygnowany na premiera. Jednak, inaczej ni w Niemczech, musiay min lata, nim ostatecznie zwyciya dyktatura: stao si to po zamachu stanu 5 stycznia 1925 r. Cytowane sowa Mussoliniego podaje Carl Schmitt w Diegeistesgeschichtliche Lag..., s. 89. 99 Poniewa chodzi tu o proces, trudno wskaza moment, od ktrego na wiadomie uprawian gr zaczyna si nakada, a w kocu j wypiera przekonanie o sobie. Z lunatyczn pewnoci podam drog, ktr kae mi poda Opatrzno" twierdzi Hitler w marcu 1936 r. po ryzykownym, ale przeprowadzonym skutecznie, bez francuskiej interwencji zajciu Nadrenii (patrz, Reden und Proklamationen..., 1.1, cz. II, s. 606). Od tego momentu coraz czciej mwi o sobie jako o wybracu". 184 Niemiecki dramat 1914-1945 Rozstrzygnicie

185 Ruch ma zasadniczo tak wychowywa swoich czonkw, aeby dostrzegali w walce nie co uciliwego i narzuconego im z gry, lecz co, do czego sami d. A zatem nie powinni ba si wrogoci przeciwnikw, lecz odczuwa j jako warunek wasnego prawa do istnienia. Nie powinni lka si nienawici wrogw naszego ludu i naszego wiatopogldu ani jej przejaww, lecz maj oczekiwa jej z utsknieniem100. To, co z liberalnego czy uczonego" punktu widzenia dyskredytuje demagoga, co sprawia, e jawi si on jako pomyleniec, osobnik prymitywny i mieszny, stanowi wanie o jego geniuszu101. Z cyniczn precyzj, poniekd jako wyspecjalizowany w uwodzeniu inynier dusz, unaocznia on mechanik uprzedze i agresji. A tekst dobrze oddaje stan rzeczy, o ile mwic o prawdziwie wielkich wodzach narodu w kadej epoce" ma na myli fanatykw i burzycieli, tych, co nawoywali do wypraw krzyowych, palili czarownice i przeladowali heretykw. Zawsze pracowali wedug tej samej recepty, bez wzgldu na goda i sztandary, pod jakimi to czynili. Ale tekst mwi te prawd, jeli odczytywa go na opak. Gdy tylko zacznie si rnicowanie, gdy tylko prosty stosunek przyjaciel wrg ustpi miejsca zoonoci, uprzedzeniom grozi niebezpieczestwo; znw pojawia si szansa na obiektywizm, na wywaony osd; dza przemocy obumiera, jakby jej nigdy nie byo. Jeli wiemy i wrcz bierzemy to sobie do serca, e sprawy s bardziej skomplikowane, ni chcielibymy sdzi na pierwszy rzut oka, e stosunki nie pasuj do czarno-biaego schematu, do szablonu albo-albo i e ludzie plasuj si gdzie midzy anioami i diabami, midzy wiatoci i ciemnoci oznacza to, e zaczlimy ju pracowa nad rodkami przeciwdziaania przemocy. W takim kontrujciu z sentencji Hitlera da si wywie podstawowy program ksztacenia politycznego, ksztacenia w ogle. Jest jasne, e skupienie si na jednym przeciwniku suy ma uzasadnieniu wasnych roszcze absolutystycznych. Partie polityczne s skonne do kompromisw, wiatopogldy nigdy. Partie polityczne licz si nawet z przeciwnikami, wiatopogldy proklamuj wasn nieomylno"102. W rym sensie NSDAP ma by wanie nie parti, lecz ruchem. Ale tre jej wiatopogldu sprowadza si w gruncie rzeczy do samej walki, ktrej celem jest wadza jako taka. I tak zreszt o wszystkim decyduje nie co", lecz jak", wszystko zaley od postawy": Przyszo ruchu zaley od fanatyzmu, od bezwzgldnoci, z jak zwolennicy ruchu broni go jako jedynie susznego"103. Pokj w kadym razie jeli pojmowa go jako porozumienie rwnorzdnych i rwnopraw10(1 Tame, s. 386. 101 Przemwienia ma stanu do narodu nie oceniam wedle wraenia, jakie wywaro ono na jakim profesorze uniwersyteckim, lecz wedle jego oddziaywania na nard, l tylko ono jest miernikiem geniuszu mwcy" (tame, s. 534). 102 Tame, s. 507. 103 Tame, s. 384. nych partnerw pozostaje sennym marzeniem. Do pomylenia jako cel ostateczny wydaje si nie pokj otulony w palmowe licie zawych, pacyfistycznych paczek, lecz jedynie ustanowiony zwyciskim mieczem narodu panw, ktry bierze wiat pod swe rozkazy, aby suy wyszej kulturze"104. Hitler dowiedzia si jakoby od socjaldemokratw, co gasi fanatyzm. Ale \ jego wnioski odnosz si do praktyki wasnej, w ktrej poczesne miejsce zaj-j muje ju propaganda rozumiana jako walka o panowanie i podporzdkowai nie: Dusza szerokich mas jest obojtna na wszystko, co poowiczne i sabe", i Podobnie jak kobieta, o ktrej duchowych odczuciach decyduje nie tyle abstrakcyjny rozum, ile niedefiniowalna, uczuciowa tsknota za uzupeniajc si, i ktra dlatego chtniej mocarzowi ulegnie ni zapanuje nad sabeuszem, take masy bardziej kochaj wadc ni takiego, co proby zanosi, i czuj si wewntrznie bardziej usatysfakcjonowane nauk, ktra nie uznaje adnej innej obok siebie, ni tolerowaniem liberalnej wolnoci. Przewanie zreszt nie bardzo wiedz, co z ni pocz, a nawet rycho czuj si opuszczone. Do ich wiadomoci nie dociera ani bezwstyd duchowego uciemienia, ani oburzajco ze traktowanie ich wolnoci ludzkiej, nie pojmuj przecie ani na jot wewntrznych nonsensw nauki. Widz wic tylko bezwzgldn si i

brutalno jej wiadomych celu przejaww, ktrym si w kocu zawsze poddaj105. Wdz i druyna, przewodzenie i posuszestwo jako erotyczny stosunek oparty na przemocy, jako sadomasochizm; to nie aden absurd, lecz prawda o samowiadomoci panowania i zniewolenia: niewolnik domaga si od pana nie umiaru i wyrozumiaoci, lecz wanie demonstracji nieograniczonej wadzy, ktra jest warunkiem jego identyfikacji i samopowicenia. To, co z niedowierzaniem ogldamy w dokumentach filmowych, te wystpy i przemwienia Hitlera, to, czego ju niemal nie pojmujemy patrzc z bezpiecznego dystansu, wiedzc o totalnej klsce, ktra zwieczya owo panowanie to wanie dokadnie w erotyczny, oparty na przemocy stosunek midzy wodzem i druyn. I nic poza tym. W Mein Kampf s precyzyjnie opisane warunki wywierania przemocy, ze wszystkimi szczegami i formami zewntrznymi. Nawet pora dnia okazuje si wana: Hitler opowiada o niepowodzeniu zgromadzenia przedpoudniowego. Sdziem, e nie mwi gorzej ni zwykle, a jednak skutek wydawa si bliski zera. Cakowicie niezadowolony, cho bogatszy o jedno dowiadczenie, opuciem zgromadzenie. [...] Wydaje si, e rano, a nawet w cigu dnia wolicjonalne siy czowieka jeszcze z najI 104 Tame, s. 438. 105 Tame, s. 44. W innym miejscu mona przeczyta: Nard w przewaajcej wikszoci ma tak eskie skonnoci i nastawienia, e jego mylenie i dziaanie okrela nie tyle chodny namys, co raczej emocjonalne odczucie. To odczucie nie jest jednak skomplikowane, lecz bardzo proste i zasklepione w sobie. Niewiele zna zrnicowa, lecz tylko pozytyw albo negatyw, mio albo nienawi, sprawiedliwo albo niesprawiedliwo, prawd albo kamstwo, a nigdy w poowie tak, w poowie inaczej czy te czeciowo itd." (tame, s. 201). 186 Niemiecki dramat 1914-1945 wiksz energi wzbraniaj si przed prb narzucenia im obcej woli i obcej opinii. Wieczorem natomiast atwiej ulegaj przemonej sile mocniejszego pragnienia. Naprawd bowiem kade takie zebranie to zapasy dwch przeciwstawnych si. Dominujcej naturze apostoa o wybitnych zdolnociach krasomwczych atwiej uda si pozyska dla nowego pragnienia ludzi, ktrych sia oporu sama ju w najnaturalniejszy sposb osaba, ni takich, ktrzy nadal s w peni swej duchowej i wolicjonalnej energii106. Oprcz czasu znaczenie ma take liczebno: Zgromadzenie masowe konieczne jest choby dlatego, e pojedynczy czowiek, ktry jako wiey zwolennik modego ruchu czuje si najpierw osamotniony i atwo dopada go lk, i jest sam, po raz pierwszy dostrzega wiksz wsplnot. Na wikszo ludzi dziaa to krzepico i zachcajco. [...] Kiedy po raz pierwszy przyjdzie wprost ze swego maego warsztatu czy duego zakadu, w ktrym czuje si maluczki, na zebranie masowe i wmiesza si w tum, majc wok siebie tysice ludzi takich samych przekona, kiedy jako poszukujcy zostanie wcignity w krg przemonego oddziaywania, sugestywnego odurzenia i zachwytu trzech czy czterech tysicy innych, kiedy widomy sukces i poklask tysicy bd dla potwierdzeniem susznoci nowej nauki i po raz pierwszy ka wtpi w prawd dotychczasowego przekonania wtedy sam podda si czarownemu wpywowi tego, co okrelamy mianem zbiorowej sugestii. Pragnienie, tsknota, lecz take sia tysicy akumuluje si w kadej jednostce. Czowiek, ktry przychodzi na takie zebranie wahajc si i powtpiewajc, opuszcza je wewntrznie pokrzepiony. Oto sta si czonkiem wsplnoty107. Naturalnie przemoc czysto duchowa" to za mao. Nie mniej oczywiste stao si dla mnie znaczenie terroru fizycznego wobec jednostki, wobec mas. Tu take trzeba dokadnie skalkulowa skutki psychologiczne. Terror w miejscu pracy, w fabryce, w lokalu zebra i przy okazji demonstracji zawsze bdzie uwieczony sukcesem, dopki nie przeciwstawi mu si terroru rwnie silnego108. Koniecznoci zastosowania kontrterroru" uzasadnia si powoanie SA, wasnej organizacji posugujcej si przemoc, a opis jej wykorzystania jest peen dramatyzmu109. Nastpnie Hitler

wyczerpujco i bez niedomwie przedstawia polityczn organizacj ruchu i przyszego pastwa. Jest ona biegunowo przeciwstawna systemowi", ktry republika weimarska przeja jako twr nieniemiecki: Demokracja dzisiejszego Zachodu jest poprzedniczk marksizmu, ktry bez niej byby w ogle nie do pomylenia. [...] W swej formie zewntrznej, systemie parlamentarnym, 106 Tame, s. 530-532. '07 Tame, s. 535 n. ">8 Tame, s. 46. '9 Patrz barwna relacja z pewnej bijatyki w lokalu, tame, s. 562 n. Rozstrzygnicie 187 stworzya sobie kreatur z bota i ognia" [obelga rzucona przez Eausta pod adresem Mefista A. K.]. Niestety obecnie, jak mi si zdaje, tylko ogie" wypali si w nim do cna110. [Gwnym zarzutem jest] widoczny brak wszelkiej odpowiedzialnoci pojedynczej osoby. Parlament podejmuje jak uchwa, ktrej nastpstwa mog by jak najgorsze nikt jednak nie ponosi za to odpowiedzialnoci, nigdy od nikogo nie mona zada zdania rachunku. Bo czy moe si to nazywa przejciem odpowiedzialnoci, jeli po nie majcej sobie rwnych klsce rzd, ktry jest jej winny, ustpuje? Albo zmianie ulega koalicja czy nawet rozwizuje si parlament? Czy w ogle jak chwiejn wikszo ludzk mona czyni odpowiedzialn za cokolwiek? Czy idea wszelkiej odpowiedzialnoci nie jest zwizana z osob?111 [A w kontracie do tego:] We wszystkich sprawach, tych najdrobniejszych i tych najwikszych, ruch wyznaje zasad bezwarunkowego autorytetu fuhrera, z ktrym idzie w parze najwiksza odpowiedzialno. Praktyczne skutki tej zasady s nastpujce: pierwszy przewodniczcy grupy terenowej [Ortsgruppe] jest powoywany przez najbliszego fuhrera wyszego szczebla. [...] Wszystkie komisje jemu podlegaj, a nie on jakiej jednej komisji. Nie ma komisji gosujcych, a jedynie komisje pracy. [...] Ta sama zasada dotyczy organizacji kolejnego szczebla, okrgu [Bezirk], powiatu [Kreis] czy regionu [Gau]. Zawsze fiihrer jest powoywany z gry i zarazem obdarzany nieograniczonymi penomocnictwami i autorytetem. [...] Zasada, ktra w swoim czasie uczynia pruskie wojsko najcudowniejszym narzdziem narodu niemieckiego, ma by z czasem w przenonym znaczeniu zasad konstrukcji caego naszego rozumienia pastwa: autorytet kadego fuhrera wobec dow i odpowiedzialno wobec gry112. Zreszt podobnie jak Carl Schmitt Hitler nie utosamia demokracji z systemem parlamentarnym. Przeciwstawia mu: [...] prawdziwie germask demokracj swobodnego wyboru fuhrera, ktry zobowizuje si przej pen odpowiedzialno za wasne czyny i zaniechania [...], fuhrera, ktry musi potem rczy za swe rozstrzygnicia majtkiem i yciem. Gdyby pad zarzut, e przy takich zaoeniach trudno raczej, aby znalaz si kto gotw powici wasn osob zadaniu tak ryzykownemu, trzeba by odpowiedzie jednoznacznie: Bogu dziki w tym wanie tkwi przecie sens demokracji germaskiej, e do rzdzenia rodakami nie zabiera si pierwszy lepszy krtymi ciekami chodzcy, niegodny karierowicz i czowiek moralnie gnuny, a ju sama wielko odpowiedzialnoci, jak musi wzi na siebie, odstrasza nieudacznikw i cherlakw. Gdyby wszak mimo to osobnik taki prbowa si wlizn, atwiej wtedy go odnale i bezceremonialnie ofukn: Precz, tchrzliwy lumpie! Bierz nogi za pas, kalasz schody Panteonu Historii; albowiem frontowe wejcie, ktre do wiedzie, jest przeznaczone nie dla obudnikw, lecz dla bohaterw!113 110 Tame, s. 85. 111 Tame, s. 85 n. 112 Tame, s. 3781501. 113 Tame, s. 99 n. 188

Niemiecki dramat 1914-1945 Alici pozostaje pytanie, jak waciwie miaby wyglda swobodny wybr" najwyszego autorytetu, czyli po prostu fuhrera. Ot wybr ten mona chyba pojmowa tylko jako rozumian po darwinowsku (rozumian bdnie) selekcj w nieubaganej walce o byt". Ale pytanie naprawd zasadnicze brzmi: jak w praktyce kontrolowa tego fuhrera, jak pocign go do odpowiedzialnoci, jeli skupia on w swoim rku ca wadz, ca si rozkazodawcz? W Mein Kampfpada takie sformuowanie: Dyplomacja ma troszczy si o to, aby nard nie musia heroicznie gin, lecz eby faktycznie ocala. Kada droga, ktra do tego wiedzie, jest zatem celowa, a niewstpienie na ni trzeba okreli jako urgajc obowizkowi zbrodni114. 'ni .:\i W kocu kierujc si t wanie miar historia wydaa swj wyrok. Ale przypuszczalnie niemieck fascynacj zasad wodzostwa trzeba tumaczy jeszcze czym zupenie innym. Naprawd bowiem zdejmuje ona ciar politycznej i moralnej odpowiedzialnoci; domylana konsekwentnie do koca likwiduje t odpowiedzialno. Hierarchia panowania nakada na jednostk odpowiedzialno ukierunkowan z dou" do gry", a wic jedynie obowizek bezwzgldnego posuszestwa i cisego wykonywania rozkazw115. Niech si dzieje, co chce: nikt nie grzeszy", nikt nie musi obcia swego sumienia. Tak to ujmujc, na rozkaz, posuszestwo, obowizkowo mogli powoywa si nawet ci, ktrzy obsugiwali zbrodnicz machin holocaustu. I nie omieszkali si powoywa. Tym, ktry zostaje, jest jeden, w istocie jedyny fuhrer, Adolf Hitler. Owa tak zagadkowa, gdy patrzy si wstecz, miara czy te bezmiar zachwytu, uwielbienia, oddania, czci uczu, ktrymi darzyy go miliony ludzi, naprawd take z wasnej i nieprzymuszonej woli w gruncie rzeczy, gdzie w gbi podwiadomoci, wie si z obietnic fuhrera, e wemie na siebie cae brzemi odpowiedzialnoci. Zaoferowa Niemcom cakowite rozgrzeszenie; jawi si dosownie jako doczesny zbawca. W tym miejscu trzeba raz jeszcze przywoa ow ofiar z siebie, ktra wedle Jungera ma by rdem najwikszego szczcia czowieka, jeli wypeni nakaz powicenia si godnemu" zadaniu. Mona raczej wtpi, czy przez 114 Tame, s. 693. 115 Hitler twierdzi, e bierze za wzr prusk armi. Ale wanie tam podwadnych nie obowizywao absolutne i lepe posuszestwo rozkazom. Obowizywaa raczej odpowiedzialno wasna za wykonanie rozkazu jak obrazuje to anegdota z bitwy pod Koniggratzem: kiedy major, ktry postpi bezsensownie, powoa si na otrzymany rozkaz, usysza: Mj panie, krl pruski po to uczyni pana oficerem sztabowym, aby pan wiedzia, kiedy nie wolno panu wypenia rozkazu!" W czasie II wojny wiatowej Hitler, naczelny dowdca Wehrmachtu, systematycznie ama t zasad, coraz bardziej spychajc swoich generaw do roli zwykych wykonawcw rozkazw. W kocu prbowa narzuca wszystko a do najdrobniejszych szczegw, a zatem stara si zdusi wszelk odpowiedzialno wasn. Rozstrzygnicie 189 gotowo oddania ycia zawsze rozumie si tu samounicestwienie nie tylko duchowe, lecz take fizyczne; z reguy naleaoby widzie w niej raczej stylizacj, starannie zainscenizowane zdecydowanie" w przyjmowaniu bohaterskiej postawy". Kiedy natomiast chodzi o to, by zoy w ofierze wasn odpowiedzialno, samopowicenie" okazuje si tyle realne, co od razu podwjnie opacalne. Z jednej strony, zasada wodzostwa" uwalnia od ciaru nowoczesnej cywilizacji i od wymaga demokratycznego systemu", ktre ka samodzielnie formuowa opinie, decydowa, dziaa, a nawet przezwycia konflikty. Z drugiej strony, jednostka zyskuje now samowiadomo; gotowo bycia posusznym i obowizkowo w pozocie idealizmu", ktry przedstawia si w sensie dosownym jako bezinteresowno, pozwalaj widzie w absolutnej poddaczoci zjednoczenie z absolutn wadz, utosamienie z Caoci. W takim ujciu na przykad haso o

wsplnocie narodowej" okazuje si nie tylko frazesem, ktry zamazuje fakt istnienia klas, lecz take sformuowaniem przynoszcym konkretne efekty. Poza tym Innerlichkeit pod skrzydami wadzy wituje nieoczekiwane zmartwychwstanie; triumf mieszczaskiej prywaty akurat w momencie zniszczenia mieszczaskoci jako adu publicznego jest tyle paradoksalny, co logiczny. O tym paradoksie bdzie jeszcze mowa w nastpnym rozdziale. Hitler mwi o idealizmie: Rozumiemy przez to wycznie zdolno jednostki do powice na rzecz wsplnoty, na rzecz blinich. [...] Poniewa jednak prawdziwy idealizm nie jest niczym innym jak tylko podporzdkowaniem interesu i ycia ogowi, to za z kolei jest warunkiem tworzenia wszelkich form organizacyjnych, tote w swej najgbszej istocie idealizm odpowiada ostatecznemu pragnieniu natury. On jeden wiedzie czowieka ku dobrowolnemu uznaniu pierwszestwa siy i mocy i kae mu sta si pykiem tylko w owym adzie, ktry formuje i ksztatuje cae uniwersum116. Wdz i jego druyna: ten czowiek z nizin rozumia duo lepiej ni jego mdrzy przeciwnicy, czym jest jego zoona Niemcom oferta rozgrzeszenia i odrodzenia". Aby w istocie okazaa si skuteczna, potrzeba byo jeszcze bodca zewntrznego obcienia, ktre przekracza bdzie wszelk wytrzymao. Przyszo ono wraz ze wiatowym kryzysem gospodarczym. Pierwszy tom Mein Kampf zamyka relacja z pierwszego wielkiego zebrania masowego w 1920 r. Kiedy po niemal czterech godzinach sala zacza pustosze, a masa ludzka, gowa przy gowie, niczym powolny nurt wzbieraa, falowaa i suna ku wyjciu, wiedziaem, e oto wypywaj w nard niemiecki zasady ruchu, ktre nigdy ju nie zostan zapomniane. Hitler, Mein Kampf, s. 327 n. 190 Niemiecki dramat 1914-1945 Zosta wzniecony ogie, z ktrego aru musi kiedy powsta miecz i germaskiemu Zygfrydowi przywrci wolno, a narodowi niemieckiemu ycie. I czuem, e nadchodzi powstanie, a wraz z nim kroczy bogini nieubaganej zemsty za krzywoprzysieny czyn 9 listopada 1918 r. Tak tedy sala powoli opustoszaa. Ruch potoczy si swoim torem117. l i" Tame, s. 406. Rozdzia sidmy W TRZECIEJ RZESZY WSPLNOTA NARODOWA A MODERNIZACJA Dla mnie to byo decydujce: chciaam pj inn drog ni ta, ktr wyznaczaa konserwatywna tradycja rodzinna. Sowo socjalny" albo socjalistyczny" w ustach moich rodzicw brzmiao pogardliwie. Wypowiadali je, kiedy ogarniao ich oburzenie, bo oto garbata krawcowa szyjca po domach klientw okazaa si tak arogancka, e zapragna dziaa politycznie. [...] Nigdy adne haso nie zafascynowao mnie tak jak wsplnota narodowa". Po raz pierwszy usyszaam je z ust kalekiej, znkanej krawcowej. A 30 stycznia wieczorem nabrao ono magicznego blasku. Charakter tego pierwszego zetknicia z nim zadecydowa o jego treci. Miaam wraenie, e mona je urzeczywistni tylko w walce ze stanowymi uprzedzeniami warstwy, z ktrej pochodziam, oraz e musi ono zapewnia ochron i sprawiedliwo przede wszystkim ludziom sabym. Tym, co oczarowao mnie w tym fantastycznym mirau, bya nadzieja, e moliwy jest taki stan, w ktrym ludzie wszystkich warstw yliby ze sob niczym bracia i siostry. Rzeczywicie mira: marzenie, a zarazem jego nieodczny cie, senna zmora. Sama autorka, Melita Maschmann, ktra ogldajc si wstecz usiuje wyjani, jak bdc mod osob wdepna w narodowy socjalizm1, przypuszczalnie nawet w okresie najwikszego zachwytu fatalnie znosia poufaoci i niewyszukane zaczepki ze strony byle kogo. Czy czowiek jako czowiek nie potrzebuje dystansu w takim samym stopniu jak bliskoci i poczucia bezpieczestwa?2 W kadym razie cech Europy, rozwoju cywilizacji zachodniej, jest to, co Jacob Burckhardt w swoim synnym ujciu okreli jako centralne wydarzenie Odrodzenia:

1 Melita Maschmann, Foot Kem Rechtfertigungsversuch, Stuttgart 1963, s. 16 n; nowe wyd. z podtytuem Mein Weg in die Hitler-Jugend, Miinchen 1979. 2 W t dialektyk, sprzeczn w sobie podwjn potrzeb oddalenia i bliskoci zarazem utrafia Kant za Pomoc pojcia nietowarzyskiej towarzyskoci" czy Schopenhauer w obrazie marzncych jeozwierzy. Odwoujc si do uzasadnienia antropologicznego z utopi czystej bliskoci polemizowa Helmuth Plessner w: Grenzen der Gemeinschaft. Eine Ktik des sozialen Radikalismus (1924), Bonn 1972. 192 Niemiecki dramat 1914-1945 tiiiiilii W wiekach rednich obydwie strony samowiedzy jedna, skierowana na zewntrz, druga, zwrcona ku duchowoci czowieka spoczyway niejako pod wspln zason, nice lub na wp senne. Zasona bya utkana z wiary, dziecicej naiwnoci i uudy; przez ni ogldane, wiat i historia w przedziwnym si ukazyway zabarwieniu, lecz czowiek uwaa si tylko za przedstawiciela rasy, stronnictwa, korporacji, rodziny lub jakiejkolwiek innej formy spoeczestwa. We Woszech najpierw ulatnia si ta zasona; wytwarza si obiektywne ujmowanie i traktowanie pastwa i w ogle wszystkich rzeczy; rwnoczenie jednak powstaje w caej peni subiektywizm, czowiek staje si jednostk duchow i za tak si uwaa3. Odkrycie indywidualnoci, ktra okazuje si pierwsz i waciw realnoci, to niesychane wydarzenie, co jakby drugi stopie grzechu pierworodnego i wygnania z raju. Tym samym pojawia si w wiecie co historycznie nowego, nioscego niejedn rozterk. Odtd stale ju grozi odosobnienie i osamotnienie, nowoczesnemu rozwojowi stale towarzyszy cie melancholii4, tsknota skierowana wstecz, utopie, ktre obiecuj wci jaki raj zastpczy stworzony przez czowieka. Ale czy istot wszelkich odkry nie jest to, e nie mona ich uniewani? Co by zostao z urzeczenia wsplnot, gdyby nie indywidualne emocje, podsycane nadziejami bd lkami? Czy dylematem konserwatywnych rewolucji" w ktre z gry wpisane jest niepowodzenie nie jest to wanie, e jako przeciw-ruchy determinuje je przeciwnik?5 Czyby dna mierci destruktywno std czerpaa sw tak wielk moc, e istotnie tylko samozniszczenie moe przywie do celu? Mno si pytania, a jest wrd nich i takie: Czy narodowosocjalistyczne haso o wsplnocie narodowej nie byo na wskro oszukacze, jako e wcale nie dotykao rnic midzy warstwami, przeciwiestw klasowych, a raczej jedynie przysaniao t prawd, e chodzi o ich utrwalenie bd odtworzenie, o zdyscyplinowanie i ujarzmienie mas"? Sama demaskacja nie prowadzi zapewne zbyt daleko; kto wierzy w jej skuteczno, ten nawet patrzc wstecz ulega skonnoci do lekcewaenia, ktre towarzyszyo fantastic" Hitlerowi i przepowiadao szybki koniec jego ruchowi oraz panowaniu. Tym jednak, co rzeczywicie rozpoczo si 30 stycznia 1933 r., byo szybkie i uwieczone dugotrwaym sukcesem tworzenie pastwa wodzowskiego. Republikaskie instytucje, partie i zwizki znamionowaa jaka osobliwa krucho, jakby dry je czerw, a reprezentantw republiki w stopniu daleko wikszym cechowaa rezygnacja ni wola oporu. W cigu kil3 Jacob Burckhardt, Kultura Odrodzenia we Woszech. Prba ujcia, tum. Maria Kreczowska, Warszawa 1991, s. 97. 4 W tym sensieAnatomy of Melancholy Roberta Burtona (1621) stanowi klasyczne" dzieo nowoczesnoci moderny. Patrz te Wolfgang Lepenies, Melancholie und Gesellschaft, Frankfurt a. M. 1969. 5 O tym, e dylemat w pozostaje nierozwizywalny, mwi gwna teza obszernego studium Martina Greiffenhagena Das Dilemma des Konservatismus in Deutschland, Miinchen 1971. W Trzeciej Rzeszy 193 ku miesicy wszyscy oni znikneli, za procesowi ich wyczania" czy te unifikowania" [Gleichschaltung] towarzyszya wcale nie malejca, lecz coraz ywsza aprobata. Naturalnie, swoj rol odgrywao tu to, co arcyludzkie: najzwyklejszy oportunizm; rycho ukuto

pojcie na okrelenie rzeszy tych, ktrzy pospiesznie deklaro-ali wol wstpienia do NSDAP: polegli w marcu" [Mdrzgefallene oznaczao derwotnie ofiary rewolucji 1848 r. Pitnujca oportunizm ironia polega na tym, ze w marcu 1933 r. odbyy si wybory do Reichstagu A. K.]. Wart podkrelenia jest fakt, e brutalna przemoc nie wywoywaa reakcji chyba e aprobat, a nierzadko rado, dopki tylko godzia w innych", przede wszystkim w komunistw. Hermann Goring mg publicznie owiadczy: Rodacy! rodkw, ktre stosuj, nie bdzie toczy robak jakich prawniczych roztrzsa. rodkw, ktre stosuj, nie bdzie toczy robak jakiej biurokracji. Ja tu nie mam wymierza sprawiedliwoci, mam tylko niszczy i tpi, wicej nic! [...] Takiej walki nie prowadz przy uyciu rodkw policyjnych. Tak mogo sobie postpowa pastwo mieszczaskie. Zapewne, wykorzystam wszystkie bez reszty pastwowe i policyjne rodki wadzy, take do tego, drodzy panowie komunici, ebycie nie wycignli przypadkiem faszywych wnioskw, ale na miertelny bj, w ktrym zegn warn karki, wyrusz z tymi tam, na dole, z brunatnymi koszulami6. Dziwaczne, fatalne widowisko: oto publicznie obwieszcza si o samowoli i przemocy, po czym jawnie wprowadza siej w czyn! Ajednak przyzwalano na to dziki temu bowiem ulice przestay by widowni konfliktw, wojny domowej. Rzecz powtrzya si latem 1934 r. w zwizku ze spraw Rhma" seri zupenie jawnych morderstw, ktrych ofiarami padli nie tylko przywdcy SA. Reichswehra daa wyraz swemu zadowoleniu i oprcz dwch generaw zoya w ofierze take swj honor. Oto bowiem poczua si uwolniona od konkurencji brunatnych batalionw"; kilka tygodni pniej, po mierci Hindenburga 2 sierpnia, z wasnej inicjatywy (!) przysigaa Adolfowi Hitlerowi bezwarunkowe posuszestwo"7. Ale jak dowodziy relacje z prowinq'i, 6 Cyt. za Ursachen und Folgen. Vom deutschen Zusammenbruch 1918 und 1945 bis ur staatlichen Neu-ordnung Deutschlands in der Gegenwart. Eine Urkunden- und DokumentensammlungzurZeitgeschichte, Herbert Michaelis i Ernst Schraepler (red.), t. 9, Berlin 1964, s. 74. W rozporzdzeniu wydanym 17 lutego 1933 r. Goring poucza swoich podwadnych: Funkcjonariusze policji, ktrzy podczas wykonywania tych obowizkw (politycznych) zrobi uytek z broni palnej, bd pod moj ochron bez wzgldu na skutki uycia broni. Kto natomiast zawiedzie kierujc si faszywymi wzgldami, musi spodziewa si nastpstw subowo-karnych" (tame, s. 38 n). O przemocy godzcej tylko w innych" i o narodowosocjalistycznej taktyce atakowania i zaatwiania" jednego przeciwnika po drugim wypowiedzia si potem samokrytycznie czowiek tak nieugity, jak Martin Niemoller: Kiedy nazici dopadali komunistw, milczaem; nie byem przecie komunist. Kiedy zamykali socjaldemokratw, milczaem; nie byem przecie socjaldemokrat. Kiedy zabrali si za katolikw, nie protestowaem; nie byem przecie katolikiem. Kiedy wzili mnie, nie byo ju nikogo, kto mgby zaprotesto-wa" (cyt. za Renzo Vespignani, Faschismus, wyd. V, Berlin 1979, s. 87). 7 Na posiedzeniu gabinetu 3 lipca 1934 r. minister obrony Rzeszy, genera von Blomberg, dzikowa Hitlerowi za zdecydowane i odwane dziaanie, ktre uchronio nard niemiecki przed wojn domow". 194 Niemiecki dramat 1914-1945 ludno reagowaa jednoznacznie i niemal bez wyjtkw pozytywnie, poniewa znw spokj i porzdek" zdawa si triumfowa nad ostatnim ju, chuligasko rozpasanym ywioem wojny domowej, ktry przetrwa jeszcze z czasw systemu": Sposb (!) likwidacji rewolty Rhma nadzwyczajnie podnis poziom sympatii, jak fuhrer cieszy si w narodzie. Z ca otwartoci przyznaje si, e fuhrer w kadej chwili gotw jest, bez wzgldu na rang i stan winnych, uczyni to, co konieczne dla dobra narodu8. Brutalne wkraczanie", przemoc z morderstwami wcznie jako oznaka sprawiedliwoci, a nawet praworzdnoci tylko dlatego, e przywraca si spokj i porzdek": zaprawd, taki by powszechnie obowizujcy wzorzec mylenia. Jak gboko zdoa si zakorzeni, mona si byo

przekona jeszcze dugo po 1945 r., kiedy przy okazji chuligaskich" burd w latach pidziesitych czy innych przejaww nieporzdku stale syszao si szepty i gosy, e za Hitlera" albo wtedy" czego takiego nie byo. Jako wspomnienie pozytywne moga z tym konkurowa chyba tylko budowa autostrad". A w przededniu mierci Hindenburga zoy zaskakujce owiadczenie, e zamierza bezporednio po zejciu pana prezydenta Rzeszy z tego wiata zaprzysic onierzy Wehrmachtu na wierno fuhrerowi i kanclerzowi Rzeszy, Adolfowi Hitlerowi" (akta Kancelarii Rzeszy: Die Regierung Hitler, opra. Karl-Heinz Minuth, cz. A, 1.1/2, Boppard am Rhein 1983, s. 1358 i 1385). Formua przysigi Wehrmachtu, ktr zaprojektowa Blomberg i szef jego gabinetu, pukownik von Reichenau, brzmiaa nastpujco: Skadam przed Bogiem t wit przysig, e bd okazywa Fuhrerowi Rzeszy i Narodu Niemieckiego, Naczelnemu Wodzowi Wehrmachtu, Adolfowi Hitlerowi bezwarunkowe posuszestwo i jako dzielny onierz jestem gotw w kadej chwili powici ycie dla dotrzymania tej przysigi". Przedtem onierze nie przysigali nawet na wierno prezydentowi, lecz konstytucji; a zatem gwoli cisoci, o ktr najwyraniej nikt ju si nie troszczy, mona rzec, i nowa formua przysigi opieraa si na wiaroomstwie. Zamordowani generaowie, von Schleicher, rozstrzelany wraz z maonk, i jego wsppracownik von Bredow, byli poprzednikami Hitlera na urzdzie kanclerza Rzeszy. W obliczu wydanych w zwizku z kampani przeciw Zwizkowi Radzieckiemu rozkazw eksterminacyjnych, ktre urgay wszelkiemu prawu midzynarodowemu i wojennemu, Ulrich von Hassel zanotowa w swoim dzienniku: Podporzdkowujc si rozkazom Hitlera Brauchitsch (gwnodowodzcy armi) powica honor niemieckiego wojska" (Vom anderen Deutschland Tagebuchaufzeichnungen 19381944, edycja przejrzana wg rkopisu i rozszerzona, Friedrich Freiherr Hiller von Gaertringen [red.], Berlin 1986, s. 200). Ale ten honor zosta zoony w ofierze wanie ju w 1934 r. Mona zrozumie rozpacz, ktra przywioda staropruskiego konserwatyst, Ewalda von Kleista-Schmenzina, do sformuowania: Bez charakteru jak niemiecki urzdnik, bezbony jak protestancki klecha, bez honoru jak pruski oficer" (patrz Bodo Scheurig, Ewald von Kleist-Schmenzin. Ein Konservativergegen Hitler, Oldenburg, Hamburg 1968, s. 145). 8 Cyt. za an Kershaw, Der Hitler-Mythos. Volksmeinung und Propaganda im Dritten Reich, Stuttgart 1980, s. 78. Chodzio tu o meldunek z Ingolstadt; w innych doniesieniach z Bawarii mwio si o bezwzgldnym uznaniu dla energii, mdroci i odwagi fuhrera" albo o akcie politycznej moralnoci i sprawiedliwoci" (tame, s. 74 i 79). Podobnie brzmiaa informacja szefa rzdu pnocnoniemieckiego: Bezpardonowe wystpienie przeciw winnym, jego nieustpliwo take wobec osb na wyszych stanowiskach odpowiaday poczuciu sprawiedliwoci szerokich krgw ludnoci i u wielu wywoay wraenie, e oto wraca praworzdno, ktra od miesicy coraz bardziej zanikaa" (Mathilde Jamin, Ende der Machtergrei-fung". Der 30. Juni 1934 und seine Wahrnehmung in der Bevolkerung, w: Die nationalsozialistische Machter-greifung, Wolfgang Michalka [red.], Paderborn, Munchen, Wien, Zurich 1984, s. 213). W Trzeciej Rzeszy 195 Rozrnienie midzy stosunkiem do wodza a stosunkiem do jego druyny w znacznym stopniu dotyczyo take NSDAP. Stale rosnce zastpy politycznych kierownikw i ludzi na urzdach, gauleiterw, kreisleiterw, ortsgrup-penleiterw, blokowych itd.9 nie cieszyy si duym prestiem. Rekrutujcy si czsto spord skpanych w piwie starych bojowcw", niesprawni i przecieni, skorumpowani i wyranie obrastajcy w tuszcz mali despoci regionalni i lokalni budzili raczej miech, lk i pogard ni respekt; pokpiwajc z plecionych dystynkcji, ktre obnosili na brunatnych mundurach, nazywano ich baantami zocistymi". Ale sam system, a zwaszcza czowiek na szczycie pozostawali nietykalni: Gdyby tak fuhrer o tym wiedzia!" wzdychano tylko na p ironicznie, kiedy znw dawaa si we znaki uciliwie nachalna pyszakowato i samowola. Podczas wojny pojawio si te oczekiwanie, e po zwycistwie a wic w warunkach triumfu reimu zrobi si wreszcie porzdek" z panowaniem bonzw. Gdyby zatem spyta, skd waciwie braa si owa aprobata czy zachwyt, dziki ktrym republika

weimarska unicestwia si tak rycho i tak bez reszty, e nigdzie ju nawet w planach ruchu oporu nie budzia tsknoty, to w pierwszym rzdzie trzeba wskaza na popraw gospodarcz. Objcie wadzy przez hitlerowcw nastpio w najkorzystniejszym z moliwych momentw: nie w punkcie szczytowym, lecz w fazie opadania fali wiatowego kryzysu. Szeroka publiczna inicjatywa tworzenia miejsc pracy, choby za cen szybko rosncego zaduenia pastwa co uprzedzao podrcznikow mdro Johna Maynarda Keynesa10 i byo dokadnym przeciwiestwem oszczdnociowej polityki Briininga a pniej stale rosnce zbrojenia11 powodoway systematyczny spadek bezrobocia: z 29,9% w 1932 r. do 1,9% w 1938 r. lub z 5,6 min do garstki kilkuset tysicy. Jednoczenie trwa potny napyw ludzi z armii rezerwowych": z rolnictwa, gdzie w latach 1933 1939 liczba zatrudnionych spada o 1,4 min, oraz spord kobiet; na urgowisko wszelkim hasom o krwi i ziemi" czy o rodzinnej i macierzyskiej roli kobiety liczba pracujcych zawodowo niewiast wzrosa o 1,3 min. W porwnaniu z innymi krajami przedwojenny bilans Trzeciej Rzeszy wypada jeszcze bardziej imponujco: 9 W 1935 r. byo 33 gauleiterw (szefw regionw), 827 kreisleiterw (przywdcw powiatowych), koo 21 000 ortsgruppenleiterw (przywdcw lokalnych) i 260 000 kierownikw komrek i blokowych. Dwa lata pniej oglna liczba kierownikw politycznych bya ju ponad dwa razy wiksza i rosa nadal, take w czasie wojny. Do tego dochodzia olbrzymia liczba funkcjonariuszy w najrozmaitszych organizacjach pobocznych w sumie milionowa armia ludzi; w 1939 r. sam tylko Niemiecki Front Pracy liczy 44 000 etatowych wsppracownikw. 10 Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza, Warszawa 1956 (wyd. I, The General Theory ofEmploy-rnent, Interest and Money, New York 1935, w przekadzie niemieckim ukazaa si w 1936 r. w Berlinie). 1' Wydatki na rzecz Wehrmachtu i jego uzbrojenia wzrosy z 4% wydatkw publicznych w 1933 r. do koo 50% w 1938 r. Zarazem wydatki pastwa (nie liczc administracji komunalnych i ubezpiecze spoecznych) w 1938 r. byy bardzo wysokie: wynosiy ok. 35% dochodu narodowego (w Wielkiej Brytanii 23,8%, w Stanach Zjednoczonych 10,7%). 196 Niemiecki dramat 1914-1945 W Trzeciej Rzeszy 197 w zachodnich pastwach uprzemysowionych sanacja gospodarcza przebiegaa nie tak energicznie, a od 1937 r. znw zagrozia jej recesja. Tote w 1938 r. bezrobocie wynosio 12,9% w Wielkiej Brytanii i a 26,4% w Stanach Zjednoczonych, podczas gdy w 1932 r. odpowiednio 22,1% i 34%. Zapewne rygorystyczne zamroenie pac po rozbiciu zwizkw zawodowych sprawio, e dochody realne dopiero w 1937 r. osigny poziom z lat 1928 1929, a i to tylko dlatego, e tygodniowy czas pracy wzrs rednio z 41,5 do 46,1 godz. Ale wszelka krytyka, dla ktrej miaby to by punkt wyjcia, rozmija si z tym, co stanowi sedno stanu rzeczy: oto poczucie oglnego zagroenia, bezradnoci wobec niepewnego losu zamienia si w ufno, e byt materialny jest zapewniony. Niemiecki Front Pracy (Deutsche Arbeitsfront) mg na swoim podwrku skutecznie agitowa za pomoc hase wsplnotowych" i obiecywa co nowego, dotd nieznanego. Niemiecki robotnik podruje" brzmiao jedno z hase. O jego skutecznoci wiadczy przerbka popularnego szlagieru o maej mewie": To Sia przez Rado na Helgoland jedzie, nad morze, rodacy, pora uda si! Trzy marki z groszami wydatek niewielki, a reszt zapaci NSDAP. Co prawda odlege to byo od masowej turystyki naszych czasw, a na statkach KdFt12! w rzeczywistoci pywao pewnie wicej dziaaczy i funkcjonariuszy ni robotnikw. Ale otworzyy si jednak perspektywy na przyszo podobnie jak obietnica samochodu KdF" za mniej ni tysic marek dawaa widoki na poruszanie si na czterech kkach. Tu jak i w wielu innych dziedzinach polityka narodowosocjalistyczna funkcjonowaa jako szeroko zakrojony eksperyment na rzecz obalenia i odwrcenia marksistowskiego dogmatu, wedug ktrego byt okrela wiadomo.

By moe prawdziwe byoby te stwierdzenie, e ruch narodowosocjalis-tyczny i jego panowanie miay w sobie energi zwrcon ku nowoczesnoci. By moe w istotnej mierze t- wanie tkwi tajemnica ich atrakcyjnoci i przewagi wobec stosunkw weimarskich". U Melity Maschmann jest mowa j o warstwach, konserwatywnych tradycjach i uprzedzeniach stanowych; gdy f analizuje si ten tekst, wyglda na to, e akces do wsplnoty narodowej oznacza przeamanie barier rodowiskowych, ktre wydaj si krpujce. I w tym wanie tkwi energia zwrcona ku nowoczesnoci. Problem niemieckiego pastwa narodowego zawsze polega na tym, e nie byo ono osadzone na fundamencie spoecznym: rnorodno rodowisk, I121 KdF Kraft durch Freude, czyli Sia przez Rado, agencja Frontu Pracy (organizacji pastwowe] o charakterze <?uos;'-zwizku zawodowego) zajmujca si organizacj czasu wolnego przyp- red. i oddzielonych wyrazistymi liniami granicznymi, kontrastowaa z proklamowaniem jednoci. Wprawdzie wraz z utworzeniem Rzeszy Bismarckowskiej przezwyciono by moe rozdrobnienie pastwowe, ale nie rozdrobnienie spoeczne. ycie zwizkowe, w tym na poczesnym miejscu partie jako istocie rzeczy rodowiska zorganizowane stosownie do wyznania" poliitycznego, odzwierciedlay taki stan rzeczy. Ju przykad wilhelmiski unaocz -Snia ten problem13: ku narodowej jednoci prowadzi tylko i wycznie Sprzeskok od spoeczestwa cywilnego do pastwa mocarstwowego w blasku pieskiego ora. Std Dzie Sedanu" jako symbol, std euforia w sierpniu 11914 r., ktra dowodnie wiadczya, e walczca wsplnota" i tylko ona stanowi waciw, prawdziwie niemieck form egzystencji. Ale euforia przebrzmiaa, zwizki i partie republiki weimarskiej wrciy na utarte cieki. Pod pewnym wzgldem to, co byo kiedy, ujawnio si nawet z wiksz wyrazisto-Ici: na przykad Reichswehra, zredukowana do armii stutysicznej, jawia si Ijako konserwatywna organizacja rodowiskowa, bardziej zwarta, z wikszym jdziaem szlachty w korpusie oficerskim ni wojsko pruskie przed 1914 r. Ale te przez to wanie dawne problemy ukazyway si w nowym, niepo-Irwnanie ostrzejszym wietle. Z jednej strony, nie istniao ju lepiszcze ' postaci mocarstwowego pastwa o wojskowym sznycie, a zwyciska wojna" lnie moga by ideaem spoecznym" republiki. Z drugiej strony, wojna dla lilionw ludzi oznaczaa zerwanie wizi rodowiskowych, ktrych po 1918 r. lie potrafili ju nawiza. Okolicznoci czasw powojennych inflacja, a po-jtem przede wszystkim wiatowy kryzys gospodarczy te zrobiy swoje; spra-viy, i ogromna rzesza ludzi pozbawionych rodowiska stale rosa. Tu ostrym i, jak si zdaje, coraz trudniejszym do zniesienia kontracie mona latrafi na w byt", ktry w sposb rozstrzygajcy okrela niemieck wia-iomo, tu powstaj realne warunki dla ideologicznych konstrukcji takich jludzi jak Ernst Jiinger czy Carl Schmitt. Dokadnie tu bierze te swj pocztek masowy ruch narodowosocjalistycz-f, tym, co Adolf Hitler ucielenia jako osoba, co zorganizowa w parti" wystylizowa na niemiecki idea, bya cakowita bezrodowiskowo. W tym Kierunku para wsplnota narodowa", ku temu zmierzao unifikowanie i wyczanie wszelkich tradycyjnych zwizkw rodowiskowych, do tego do t>ezrodowiskowoci miay wychowywa Hitler-Jugend, Reichsarbeits-jdienst i wszystkie inne organizacje masowe. I w tym sensie narodowy socjalizm istotnie oddziaywa rewolucyjnie; nie przypadkiem zreszt narodowe ^powstanie" [Erhebung] 1933 r. stale kojarzono z sierpniem 1914 r. jak "' wypowiedzi Roberta Leya, kiedy mwi o rozumieniu wsplnoty narodowej 3rzez Niemiecki Front Pracy: 13 Patrz wyej, s. 73 n. 198 Niemiecki dramat 1914-1945 W owych sierpniowych dniach 1914 r. rozpocza si niemiecka rewolucja. Tam, w okopach na zachodzie i wschodzie, ten nard znw poczu si razem, granaty i miny nie pytay, czy kto jest wysokiego czy niskiego rodu, bogaty czy biedny, jakiej jest konfesji i do jakiego stanu naley, lecz

bya to imponujca prba sensu i ducha wsplnoty14. Wracajc jeszcze do tekstu Melity Maschmann: zarysowuje si w nim take konflikt pokole. Naley on do sprawy, poniewa modzi ludzie z natury rzeczy odczuwali krpujcy charakter tradycyjnych barier w znacznie silniejszym stopniu ni starsza generaq'a, ktra dorastajc wrd nich traktowaa je poniekd jako oczywisto. Tote peen zachwytu akces autorki na rzecz wsplnoty narodowej to gos w imieniu duej czci jej pokolenia, zwaszcza ze rodowiska mieszczasko--konserwatywnego, o ktrym Maschmann napomyka. Pniej bardzo konsekwentnie jako swj zawd gwny obierze ona kierowanie modzie i sub pracy. Jednoczenie wasny zachwyt mona byo tumaczy idealistycznie", poniewa czy si on z rezygnacj z przywilejw stanowych". W takim ujciu idealizm nie oznacza bynajmniej nic zego, ani wojny, ani tym bardziej Owicimia, lecz jedynie rozbicie starych ogranicze, take czy moe zwaszcza moralistycznych. W miejsce unicestwionego moralizmu rodowiskowego wsplnota narodowa" nie proponowaa jednak adnego substytutu, a jedynie opart na rozkazie i posuszestwie zasad wodzostwa, wycznie sub, wypenianie obowizkw, ofiarno. Jeli przyjrze si NSDAP okresu walki", to jawi si ona rzeczywicie jako ruch modzieowy i ta okoliczno zawaya na jej profilu duo silniej ni bardzo mieszane pochodzenie jej zwolennikw: W1930 r. 36,8% czonkw i 26,2% w grupie przywdczej NSDAP nie przekroczyo 30. roku ycia. Co najmniej 43% nowych czonkw, ktrzy wstpili do partii midzy 1930 i 1933 rokiem lokowao si w przedziale 18-30 lat, a 27% w przedziale 30-40 lat. Dla przykadu: w SPD udzia procentowy czonkw w tym wieku by o ponad poow mniejszy. W porwnaniu z SPD, a tym bardziej z partiami mieszczaskimi, NSDAP bya parti modzieow. Take w narodowosocjalistycznych frakcjach parlamentu modzi mieli znaczn przewag. W wybranym 14 wrzenia 1930 r. Reichstagu tylko 10% deputowanych SPD miao poniej 40 lat, we frakcji NSDAP, dokadnie tak samo jak w KPD, tacy posowie stanowili 60%15. W Trzeciej Rzeszy 199 l 14 Robert Ley, Durchbruch dersozialen Ehre, Miinchen 1935, s. 71. 15 Hans-Ulrich Thamer, Verfuhrung und Gewalt. Deutschland 1933-1945, Berlin 1986, s. 178. Tame, s. 175, tabela ilustrujca mieszan proweniencj zawodow czonkw partii. Istniaa wprawdzie wyrana nadreprezentacja osb zawodowo niezalenych, urzdnikw i pracownikw etatowych, ale bd co bd 33,5% nowych czonkw przyjtych w latach 1930 1933 byli to robotnicy. (Wrd zatrudnionych ogem stanowili oni 45,1%). Co ciekawe, podobna struktura wieku czonkw KPD wskazuje, e take ta partia pragna w drodze rewolucyjnej przebudowy spoeczestwa zniszczy stare bariery rodowiskowe; take ona naleaa przeto w stadium rozpadu republiki do zwycizcw. Wcale liczni intelektualici, a zwaszcza zdecydowani modzi ludzie mieszczaskiego pochodzenia zwrcili si wic ku komunistom, ktrzy wydawali si im jedyn moliw jeszcze alternatyw wobec faszyzmu. Wy, starzy, posun si! da kierownik organizacyjny" [Reichsorga-nisationsleiter] Gregor Strasser16. W roku przejcia wadzy Adolf Hitler obchodzi 44. urodziny, Hermann Goring koczy czterdziestk, a Joseph Goebbels 36 lat. Heinrich Himmler i Martin Bormann urodzili si w roku 1900. Modziecami po dwudziestce byli Baldur von Schirach i Albert Speer, a take organizatorzy i egzekutorzy pastwa SS, tacy jak Reinhard Heydrich, Ernst Kaltenbrunner, Otto Ohlendorf, Walter Schellenberg, Adolf Eichmann. Wszdzie byo podobnie: dokadnie 30% kreisleiterw wedug stanu na dzie 31 grudnia 1934 r. przekroczyo czterdziesty rok ycia. Ruch modzieowy bdcy w opozycji do systemu" ludzi starszych i dobrze urzdzonych musia jednak zatraci swj charakter, odkd jego czonkowie osignli swj cel i sami dobrze si urzdzili. Kiedy w 1936 r. Hitler-Jugend zostaa uznana za organizacj pastwow, do ktrej obowizkowo musieli nalee wszyscy od dziesitego do osiemnastego roku ycia, jej przywdca, Baldur von Schirach, podkrela: Konflikt pokole zosta dzi przezwyciony. I to dobrze, poniewa ruchy modzieowe maj racj bytu tylko o tyle, o ile s w stanie pozytywnie ksztatowa sw dziaalno w subie pastwu, a

tym samym wszystkich generacji. Nie maj racji bytu jako organizacja niedojrzaych opozycyjnych si wymierzonych w przywdztwo volkistowskiej wsplnoty17. To zapewne studzio zachwyty i im bardziej suba w Hitler-Jugend ulegaa degeneracji, stajc si rutyn, tresur, wreszcie szkoleniem paramilitarnym, tym bardziej narastay tarcia, pynce z nich straty, kiekowaa nowa, skierowana przeciw aktualnie panujcemu systemowi opozycja a potem opr18. Nie umniejsza to w niczym roli modziey w okresie walki". Natomiast midzy bajki naley woy, jakoby Hitlera do wadzy wyniosy kobiety. Do 1933 r. ich udzia nie tylko wrd czonkw, lecz take wrd wyborcw by doprawdy niewielki. Jest to jednak zrozumiae i logiczne, bowiem wychowanie oraz wyznaczony obszar aktywnoci yciowej duo duej i duo silniej wiza je z dziedziczonym rodowiskiem. Jeli ju jednak si angaoway, czyniy to czsto ze szczegln gorliwoci; podobnie jak Melita Maschmann w subie politycznej dostrzegay szans uwolnienia si z krpujcych wizw. 16 Gregor Strasser, Kampfum Deutschland, Miinchen 1932, s. 171. 17 Przemwienie wygoszone 7 grudnia 1936 r. w: Dokumente derdeutschen Politik, t. 4, Berlin 1936, s. ,0: "' Patrz take Hannsjoachim W. Koch, Geschichte derHitlerjugend. Ihre Urspriinge und ihre Entwicklung W2-1945, Percha am Starnberger See 1975, s. 257. '8 Zarys problematyki patrz Arno Klnne, Jugend im Dritten Reich. Die Hitler-Jugend und ihre Gegner, usseldorf, Koln 1982. Dalsze przykady: DetlevPe\ikert,DieEdelweiflpiraten. Protestbewegungjugendlicher oeiterim Dritten Reich, wyd. II, Koln 1983; Stefan Krolle, Bundische Umtriebe. Geschichte des Nerother dervogels vor und unter dem NS-Staat. Ein Jugendbund zwischen Konformitdt und Widerstand, wyd. II, 1985; Matthias von Hellfeld, Bundische Jugend und Hitlerjugend 1930-1939, Koln 1987. 200 Niemiecki dramat 1914-1945 W Trzeciej Rzeszy 201 Wbrew hasu o powrocie do ogniska domowego narodowy socjalizm przynosi zatem paradoksalne skutki: Pretensja do totalnoci, ktra towarzyszya upowszechnianiu a po najdalsze zaktki Rzeszy wychowawczego modelu wiadomej rasowo" i nie obcionej dziedzicznie" kobiety i matki niemieckiej, kazaa dziewcztom opuszcza tradycyjnie ciasny wiat ich dowiadcze i wartoci: gospodarstwa, rodziny, kocioa i szkoy wiat, ktrego ocalenie przed rozkadowymi siami" marksizmu propagowali narodowi socjalici. Teraz kobiety spdzay wolny czas poza domem, pod modzieowym kierownictwem i w formach, ktre nierzadko byy zaprzeczeniem tradycyjnych wyobrae moralnych. Na prowincji uprawianie sportw dziewczc ych i noszenie sportowej garderoby odpowiadao ju rewolucyjnym wymogom nowoczesnoci19. Zreszt sprzecznoci midzy propagand a rzeczywistoci nie sigay zbyt gboko; apoteoza macierzystwa i towarzyszce temu dziaania, poyczki maeskie, odznaczanie Honorowym Krzyem Matki-Niemki, miay w istocie na celu jedynie podniesienie stopy urodze. Podobnie haso Blut und Boden (krew i ziemia) miao suy nie odnowieniu wizi z dawnymi rodowiskami, lecz przeciwnie: zniwelowaniu ich gwoli volkistowskiej rwnoci rasowej" \Artgleichheit]. A w kraj rodzinny" [Heimat], ktry tak czsto i z takim namaszczeniem przywoywano, nie by konkretnym miejscem, wielopostacio-wym, odmiennym zalenie od regionu, nie by rzeczywistoci zoon z zapachw, obrazw, odczu, ktr obrasta czowiek w dziecistwie, lecz zbjeckim zawoaniem w walce z asfaltem" i brakiem zakorzenienia", z miejskoci i otwartoci na wiat. Zarazem nietrudno zrozumie, dlaczego nie zaczepiano kapitalizmu, ktremu przypisywano przecie, podobnie jak marksizmowi, rozkadowe" dziaanie. To bowiem, co rzeczywicie rozkada", zostao precyzyjnie opisane ju w Manifecie Komunistycznym: Wszystkie stae, zaniedziae stosunki wraz z nieodcznymi od nich, z dawien dawna uwiconymi pojciami i pogldami ulegaj rozkadowi, wszystkie nowo powstae staj si

przestarzae, zanim zd skostnie. Wszystko, co stanowe i zakrzepe, znika, wszystko, co wite, ulega sprofanowaniu i ludzie musz wreszcie spojrze trzewym okiem na swoj pozycj yciow, na swoje wzajemne stosunki. Jak bowiem inaczej udaoby si przeforsowa totaln mobilizacj, wojenne zbrojenia? Wsplnota narodowa i modernizacja: ten zwizek pozwala dojrze motyw nadziei i zachwytu, z jakim miliony ludzi, zwaszcza moda generacja, opowiaday si za narodowym socjalizmem. Obnaa take zalepienie tych si konser19 Thamer, Verfuhrungund Gewalt..., s. 415. watywnych, ktre ulegay obdnej iluzji, e potrafi zaangaowa" Hitlera do realizacji swoich celw. W kontrperspektywie mona te dziki niemu zrozumie, dlaczego, gdy patrzy si z dystansu, obrocy republiki wydaj si tak osobliwie bezbarwni, dlaczego s tak mao porywajcy: jak okiem sign nigdzie trybuna ludowego duego formatu. Wprawdzie nie naruszone jeszcze wizi rodowiskowe przede wszystkim katolickie, a w rejonach przemysowych socjaldemokratyczno-zwizkowe mogy w znacznej mierze uodpar-nia na pokusy narodowego socjalizmu; a do marca 1933 r. potwierdzaj to wyniki wyborw. Byy to jednak wizi cignce wstecz, nie za takie, ktre pozwalayby siga w przyszo. LUDZIE PODWJNI W 1938 r. Hitler, niesiony entuzjazmem tumw, opisywa wychowanie dla wsplnoty narodowej: Ta modzie nie uczy si przecie niczego innego jak tylko po niemiecku myle, po niemiecku dziaa. I kiedy ci chopcy i te dziewczta majc 10 lat wchodz do naszych organizacji i tam po raz pierwszy czuj powiew wieego powietrza, to po czterech latach przechodz z Jungvolku do Hitler-Jugend [Jungvolk hitlerowska organizacja dla dzieci od 10 do 14 roku ycia A. K.] i tam znw zatrzymujemy je na cztery lata. A wtedy ju na pewno nie oddamy ich z powrotem w rce starych klasowych i stanowych rodzicw, lecz natychmiast wemiemy je do partii, do Frontu Pracy, do SA czy SS, do NSKK i tak dalej [NSKK NS-Kraftfahrer-Korps nazistowski zwizek paramilitarny A. K.]. A jeli s tam dwa lata czy ptora roku i nadal nie staj si w peni narodowymi socjalistami, trafiaj do Suby Pracy i znw oszlifowuje si ich tam przez sze czy siedem miesicy, a wszystko to pod symbolicznym znakiem niemieckiego rydla. A to, co po szeciu czy siedmiu miesicach zostanie jeszcze tu i wdzie ze wiadomoci klasowej lub stanowej pychy, bierze na dwa lata do dalszej obrbki Wehrmacht, i kiedy wracaj po dwch, trzech czy czterech latach, bierzemy ich natychmiast znowu do SA, SS, aby w adnym razie si nie cofnli, i tak dalej, i nigdy ju przez cae swoje ycie nie bd wolni20. Trudno sobie wyobrazi, by mona byo mielej i drastyczniej, bardziej otwarcie powiedzie, co oznacza totalne czy totalitarne panowanie. Kroniki tygodniowe i filmy propagandowe dostarczay odpowiednich obrazkw: kady dom oflagowany swastyk, masowe pochody i las rk w gecie ,JHeiU", rodacy zgromadzeni przed publicznymi odbiornikami radiowymi, by wysucha fiihre-ra, naznaczone wiar oblicza. Niemcy, zwaszcza modzi, przywdziali mundury. wiczyli musztr, piewali: Dry wiata zbutwiay szkielet przed widmem czerwonych dni. Przemwienie w Reichenbergu 2 grudnia 1938 r., cyt. za Ursachen und Folgen..., 1.11, s. 138 n. 202 Niemiecki dramat 1914-1945 Mymy ju trwog zwalczyli, nam surma zwycistwa brzmi. Ten marsz powiedzie nas dalej, gdy zwali si stary ad, bo dzisiaj nasze s Niemcy, a jutro cay wiat21. [tum. Tomasz Fiakowski] Liczni obserwatorzy a pniej take do powszechnie zwycizcy z 1945 roku skonni byli sdzi, e generacja wyrosa w narodowym socjalizmie jest by moe ju na zawsze stracona". Jednake to, co przywoywano w przemwieniach, co ukazyway obrazy, byo prawd tylko w poowie. Codzienno Trzeciej Rzeszy wygldaa inaczej, powszedniej i normalniej. Bd co bd Wehrmacht wychowywa raczej w duchu onierskim ni narodowosocjalistycznym. Masowa organizacja SA od 1934 r. pdzia do marny ywot, a jej wieczory koleeskie" suyy gwnie konsumpcji piwa; czonkiem modziey hitlerowskiej" byo si o ile akurat wypadaa suba

w rody i soboty po poudniu, przez dwie lub trzy godziny22. Ogromna wikszo Niemcw przewanie pdzia jak dotd ycie cywilne, ywic wdziczno za spokj i porzdek", za wzrost bezpieczestwa materialnego. Pracowali, kochali si i kcili, zakadali rodziny, obchodzili wita Boego Narodzenia, a nie germaski Dzie Przesilenia Zimowego, grali w skata albo w pik, pielgnowali swoje ogrdki dziakowe lub jechali na zielon trawk, chodzili do kina i na koncerty, uczestniczyli w naboestwach bd trzymali si z dala od Kocioa jak to mieli we zwyczaju. Na uniwersytetach po zamieszaniu okresu pocztkowego studenci wrcili do nauki; 21 Osiemnastoletni Hans Baumann napisa t pie w 1932 r., adna inna nie bya piewana w Hitler-Jugend tak czsto. Istniej rne warianty tekstu; pierwotnie bya mowa o czerwonych" dniach wojny, potem o wielkiej" wojnie. [W przekadzie T. Fiakowskiego zaczerpnitym z ksiki Victora Klemperera, LT1. Notatnik filologa, Krakw-Wrocaw 1983, s. 280, wystpuje ta pierwsza wersja: ...vordem roten Krieg, Krockow w powyszym cytacie przytacza drug wersj: vor dem grojien Krieg. Ze wzgldu na integralno przekadu zostalimy przy pierwszej wersji A. K.]. Kiedy zbrojca si Rzesza chciaa pokaza si wiatu jako kraj kochajcy pokj, zmieniono w refrenie bo dzisiaj nasze s Niemcy" na dzi suchaj nas Niemcy" \gehort uns... zastpiono ...da hort uns... A. K.]. Pniej powrcono do dawniejszej wersji, ktr i tak powszechnie preferowano. Cyt. za Unsgehtdle Sonne nicht unter. Lieder der Hitler-Jugend, zusammengestellt zum Gebrauchfiir Schulen und Hitler-Jugend vom Obergebiet West der Hitler-Jugend, Koln 1934, s. 26. Ksika ta zostaa uwierzytelniona certyfikatem przewodniczcego partyjnej komisji kontrolnej na rzecz ochrony pimiennictwa narodowosocjalistycznego" 7 grudnia 1934 r. Patrz take Deutschland Deutschland. Politische Gedichte vom Vormarz bis ur Gegenwart, Helmut Lamprecht (red.), Bremen 1969, s. 390 n. 22 Autor pozna Jungvolk dopiero jako trzynastolatek, kiedy znalaz si w internacie. Na wsi Hitler-Jugend nie moga si tak naprawd przebi" ju choby dlatego, e dzieci i modzie byy pilnie potrzebne do pracy w domu i gospodarstwie, na polu, pastwisku itd. W miecie z kolei ograniczeniem dla wikszoci modych ludzi po ukoczeniu szkoy powszechnej w czternastym roku ycia by obowizek terminowania, ktrego suba w HJ nie moga narusza; tym mniej, im silniej zaznacza si w toku zbroje, a pniej w czasie wojny deficyt siy roboczej. W peni dyspozycyjni byli w istocie tylko gimnazjalici; jak wynikao z wykorzystania ich po 1943 r. jako pomocnikw artyleryjskich" nie stanowili nawet 10% swoich rocznikw. W Trzeciej Rzeszy 203 w szkoach, jeli nie liczy uroczystych akademii, na og pielgnowano tradycje. Uczono si maej i duej tabliczki mnoenia, swek i Pieni o dzwonie Schillera; jzyk angielski wysun si na czoo wrd jzykw obcych, a pismo aciskie zaczo wypiera gotyckie. Trzeba ze szczegln moc podkreli t cywiln normalno, poniewa w retrospektywie tak atwo si zaciera i znika z pola widzenia; opisy historyczne podobnie jak zbiory relacji o wczesnych dowiadczeniach i pamitniki koncentruj si, rzecz jasna, na tym, co nadzwyczajne, na wydarzeniach politycznych, poczuciu zagroenia czy gorliwym wspuczestnictwie, na oporze i przeladowaniach. Ale w dobrych" latach reimu wikszo Niemcw raczej nie dowiadczaa tego zagroenia i tych przeladowa; zim na przeomie lat 1936-1937 liczba winiw w obozach koncentracyjnych z ktrych tylko cz stanowili polityczni" spada poniej dziesiciu tysicy. Sam reim nie tylko na swj sposb akceptowa, lecz pod pewnymi wzgldami nawet utwierdza poowiczno wasnych aspiracji czy te, mwic inaczej, rozdwojenie egzystencji na dwa rozczne obszary. Wida to na przykadzie sztuki filmowej w Trzeciej Rzeszy, wanego, jeli nie najwaniejszego obok radia instrumentu wywierania wpywu na masy, ktremu minister propagandy, dr Goebbels, powica szczegln uwag. Filmy polityczne, od Jud Stifl poprzez SAMann Brand a do Kolberga, naleay do wyjtkw. Zasadniczo nie kadziemy na to szczeglnego nacisku, aby nasza SA maszerowaa po scenie czy ekranie. Jej terenem jest ulica" twierdzi minister23.

Faktycznie: kto szed do kina, mia do czynienia z propagand w kronice, czsto te w filmowym dodatku kulturalnym". Ale przychodzi na film fabularny; wola oglda Quax der Bruchpilot rai Hitlerjunge Quex, chcia te ponownie zobaczy ulubion par kochankw, Lilian Harvey i Willy'ego Fri-tscha. W czasie wojny do najwikszych sukcesw kinowych naleay: Es war eine rauschende Ballnacht (1939), Mutterliebe (1940), Wunschkonzert (1941), Frauen sind doch bessere Diplomaten (1942), Die grofte Liebe (1943), Der weifie Traum (1944). Czym rzeczywicie zdumiewajcym w typowych filmach rozrywkowych Trzeciej Rzeszy jest to, e tak konsekwentnie i bez reszty pomijaj istnienie reimu, jakby nigdy nie byo narodowosocjalistycznego ruchu i przejcia wadzy". Nigdzie ani ladu odznaki partyjnej, brunatnego munduru, swastyki, tylko mieszczaskie towarzystwo, zwykle z wyszych sfer, fraki i kreacje wieczorowe; ani ladu niemieckiego pozdrowienia", za to nienaganny pod wzgldem formy pocaunek w rk. A jeli ju pojawiaj si mundury, to w moliwie operetkowej oprawie, wycignite z lamusa choby z epoki austro-wgierskiej sprzed 1914 r. 23 Cyt. za Francis Courtade i Pierre Cadars, Geschichte des Films im Dritten Reich, Munchen 1975, s. 13. 204 Niemiecki dramat 1914-1945 l Wszdzie wyglda to podobnie. Znaczcych prb kreowania teatru politycznego, ktry byby jakkolwiek porwnywalny z lewicowym" teatrem republiki weimarskiej, w ogle nie podejmowano. Repertuar scen berliskich w dowolnie wybranym tygodniu np. midzy 30 stycznia a 5 lutego 1940 r.24 proponowa opery Mozarta i Wagnera, a ponadto Traviate, Carmen, Aide. W teatrach dramatycznych mona byo zobaczy Pigmaliona, Otella, Miark za miark, Gtza von Berlichingen, przede wszystkim jednak: Der Maulkorb, Der miide Theodor, Drei alte Schachteln, Bob macht sich gesund. Operetka wystawiaa Zemst nietoperza i Hrabiego Luksemburga, a dziecicy teatrzyk KdF Dzielnego szewczyka. Do sukcesw ksikowych naleay: Die Majon (1934) i Das einfache Leben (1939) Ernsta Wiecherta, Der Grofityrann und das Gecht (1935) Wernera Ber-gengruena, Der Vater (1937) Jochena Kleppera, Das Reich derDdmonen (1941) Franka Thiessa ksiki pene namysu, literatura odwrotu, nie stronica od idylli czy mniej lub bardziej wyranego zdystansowania i zakamuflowanej krytyki25, tak jak Na marmurowych skaach Ernsta Jiingera. Wrd njpoczytniejszych autorw zagranicznych znaleli si: Margaret Mitchell (Przemino z wiatrem, niemieckie wydanie 1937 r.), Antoine de Saint-Exupery (Ziemia planeta ludzi, 1939) i Ernest Hemingway (Komu bije dzwon, 1940). Trwanie w cywilnej normalnoci, take i podczas wojny, zjawisko, o ktrym wiadczy repertuar kin i teatrw, nie byo czym przypadkowym. Drczony zmor listopada 1918 r. reim, a zwaszcza sam Hitler, by ostrony. Tote owa totalna mobilizacja, o ktrej tyle si mwio i dla ktrej pastwo wodzowskie wydawao si wprost stworzone, w ogle nie nastpia, przynajmniej do chwili, gdy odmieniy si losy wojny w przeciwiestwie, co uderzajce, do demokratycznej Anglii. Liczba pracujcych zawodowo kobiet spada w latach 1939-1941 a o p miliona, midzy innymi z powodu wspaniaomylnego zaopatrzenia, jakie otrzymyway rodziny mczyzn powoanych do wojska. O wielkoci rezerw wiadczy fakt, e mimo nasilajcych si bombardowa produkcja zbrojeniowa pod energicznym kierownictwem Alberta Speera skoczya w gr, notujc midzy rokiem 1942 a 1944 trzykrotny wzrost26. Poczymy zastrzeenie: nie chodzi o to, by wymigiwa si od objaniania rzeczywistoci Trzeciej Rzeszy, jakoby beztroskiej i niemal przytulnej". Prze24 Pena informacja w Verfuhrung und Gewalt... Thamera, s. 506 n. 25 Das einfache Leben Wiecherta mona byo czyta jako modelow propozycj odwrotu od polityki-Wszelako autor, ju w 1933 r. zwolniony z pracy w szkolnictwie, w 1935 i 1937 r. wygasza wobec studentw I monachijskich tak krytyczne mowy, e w 1938 r. uhonorowany sokratejskim tytuem kusiciela i uwodziciela j modziey" zosta na dwa miesice zamknity w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie. Pisa o tymi w 1946 r. w utworze Las umarych

(Olsztyn 1972). Jochen Klepper, ktry odmwi rozejcia si z zonal ydwk, w grudniu 1942 r. popeni wraz z ni i crk samobjstwo. I 26 Jeliby dla 1939 r., ktrego pierwszych 8 miesicy byo jeszcze czasem pokoju, przyj wskanik 100, i to produkcja zbrojeniowa w latach 1940 i 1941 wynosia 176, by nastpnie w 1944 r. wzrosn do 500. Naj-| wyszy poziom osigna dopiero w sierpniu 1944 r. W Trzeciej Rzeszy 205 ciwnie: rzecz w tym, by umoliwi zrozumienie tego, co niepojte, zobaczy, jak mogo doj do barbarzystwa. Oto wypenia si to, czego zapowiedzi by wilhelmiski idea: Innerlichkeit pod skrzydami wadzy jako wspistnienie prywatnoci i posuszestwa typ idealny" Niemca wiedzie w latach 1933-1945 ycie podwjne, jest osobowoci przepoowion; to ci wanie pogreni w spokojnej, normalnej, apolitycznej egzystencji poczciwi mieszczanie przywdziewaj mundury i maszeruj, odurzeni wol mocy i jej posuszni, to poddani sigajcy po wadz i ludzie wadzy jako poddani27. Okoliczno, e reim zaspokaja jedno i drugie, zarwno mieszczask potrzeb spokoju, porzdku i bezpieczestwa, jak te potrzeby mentalnoci panw i bohaterw stanowi dopiero w caej peni o jego sile przycigania. Podwjny czowiek ma te podwjne sumienie. Jedno zachowuje jak dawniej miary moralnoci, wyksztacenia, obywatelskoci, tradycje europejskie i chrzecijaskie. Drugim rzdzi suba, idealizm" obowizku, czegokolwiek by dotyczy, bez ogldania si na siebie i innych. W przypadku skrajnym czy te po prostu w konsekwencji ma si do czynienia z taka figur jak Rudolf [Hoss, komendant Owicimia, ktry tak wzorowo organizuje masow zagad, jak wzorowe jest ycie rodzinne, ktre wiedzie po pracy, w otoczeniu ony ii pitki dzieci, na dodatek okazujc mio do zwierzt28. Ale sama zasada |dotyczy wielu milionw tych, ktrzy biernie wspuczestniczyli i ktrzy wsp-jracowali, ktrzy byli wiadkami i ktrzy odwracali wzrok. Midzy jednym a drugim sumieniem wyrasta bariera, ktr umacnia lk przed konfrontacj. Bo kade jej naruszenie musiaoby po jednej stronie voywa poczucie winy i wstydu, podczas gdy druga strona mwi o saboci i zawodzie, o podoci w sobie", o tchrzostwie w obliczu wroga. W tym sensie pisarz Felix Hartlaub wspomina w licie napisanym pod wraeniem nocy krysztaowej" o nietykalnoci", jak z biegiem czasu sobie zafundowa i ktra ia w sobie co icie bestialskiego"29. Zaiste bya bestialstwem albo przynajmniej warunkiem, ktry czyni je moliwym. 27 O narodzie panw zoonym z poddanych" mwi w 1919 r. Henryk Mann w artykule Kaiserreich nd Republik; patrz H. Mann, Macht und Menschen. Essays, Frankfurt a. M. 1989, s. 180. Jako wane stu-ium na ten temat warto wymieni Hansa Dietricha Schafera Das gespaltene Bewujitsein. Ober deutsche ulturund Lebenswirklichkeit 1933-1945, wyd. II, Munchen, Wien 1982. 28 Patrz Hoessa Kommandant in Auschwitz. AutobiographischeAufzeichnuneen, Martin Broszat (red ) yd. IV, Munchen 1978. A jak to waciwie byo z Hitlerem? Czy on take nie prowadzi podwjnego ycia, kiedy w samotni na ersalzbergu pogra si w mieszczaskiej prywatnoci? Czy nie kocha apolitycznego kina, owczarkw wy Braun? Tyle niezwyke co znamienne wraenie sprawia ostatni akt przed samobjstwem, oenek: dla zrowieka, ktrego wodzowski rozkaz" by najwyszym prawem, trzeba byo w huraganowym ogniu rosyj-wej artylerii bezwzgldnie sprowadzi prawdziwego urzdnika stanu cywilnego, aeby wszystko odbyo si godnie z solidnym mieszczaskim porzdkiem. 29 Felix Hartlaub, Das Gesamtwerk, Ceno Hartlaub (red.), Frankfurt a. M. 1955, s. 454. Ta wypowied p'e jest bynajmniej odosobniona, na przykad Max Kommerell pisze: Przedmiotem dyskusji nie bya rze206 Niemiecki dramat 1914-1945 O nocy krysztaowej", pogromie w listopadzie 1938 r., wspomina si tu nie przypadkiem; jest ona praktyczn prb. Wszystkie relacje podaj, e poza osobami wyznaczonymi do akcji nie byo

nikogo, kto braby w niej udzia. Ludzie reagowali milczeniem, wydawali si przygnbieni i skonsternowani. Czy jednak w gr wchodzio take wspczucie, solidarno z przeladowanymi w cierpieniu oto pytanie. Zabrako wszak rwnie gonych wyrazw oburzenia, a potajemna pomoc naleaa do wyjtkw. Tote nasuwa si co najmniej przypuszczenie, e konsternacja dotyczya w pierwszym rzdzie wasnej egzystencji: podpalenia, spustoszenia, grabiee, w dodatku oficjalnie uznane za spontaniczne", przeczyy mieszczaskiej moralnoci spokoju i porzdku. Jeli ponadto nie sposb byo nie by wiadkiem, podwjna egzystencja i podwjna moralno znajdoway si w stanie zagroenia. W tym sensie reakcja w 1938 r. stanowi konsekwentny odpowiednik aprobaty, z jak spotkaa si seria morderstw latem 1934 r.: wtedy widziano w nich jedynie kar wymierzon chuliganerii i kres bezadu. Reim ze swej strony wycign wnioski: odtd przeladowania przebiegay wedug biurokratycznych uregulowa i nie musia im si przyglda nikt, kto si przyglda nie chcia. Po 1945 r. zwycizcy zadawali pokonanym, a od 1968 r. synowie ojcom, wstydliwe pytanie: O czym wiedzielicie? Czy nie bylicie wiadkami? Czy nikt nie sporzdza list, czy wszyscy akurat wyjechali, kiedy wyjtych spod prawa wywlekano z domw i pdzono precz? Kto wywozi ofiary, czyby pocigi-wid-ma bez obsugi? Czy zamiast odczytywa rozkazy o zagadzie na Wschodzie, zatajano je? Czy masowe egzekucje odbyway si na ziemi niczyjej? Bylicie gusi i niemi? Czy w przeciwnym razie pogoski, zasyszane opowieci nie rozprzestrzeniyby si w mgnieniu oka? Ale dziwnym trafem tego rodzaju pytania chybiay celu. Byy adresowane do tej drugiej strony podwjnej egzystencji niemieckiej, ktra pogrya si w cieniu historii ba, rozwiaa si, jakby jej nigdy nie byo. Zreszt psychologia wszechstronnie zbadaa zdolno czowieka do zapamitywania selektywnego, a badania nad komunikowaniem pozwoliy ustali, e czowiek przyjmuje wiadomoci tylko wtedy, gdy potwierdzaj i wzmacniaj to, co chciaby wiedzie i j ak sdzi wie take bez nich. Albo, j ak pisze Nietzsche w Poza dobrem i zem: Uczyniam to powiada moja pami. Nie mogam tego uczyni powiada moja duma i pozostaje nieubagana. W kocu pami ustpuje. czywisto polityczna, chodzio raczej o znalezienie rodkw, aby pord grozy, w stanie odwrotu, mona byo jednak [...] przetrwa jako czowiek" (Briefe und Aufzeichnungen 1919 -1944, Inge Jens [red.], Olten, Freiburg 1967, s. 35). W Trzeciej Rzeszy 207 PODWJNE PASTWO I PRZYKAD WEHRMACHTU Rozdwojenie cechowao nie tylko ludzi, lecz take cay system. Ernst Fraenkel mwi w jednej z wczesnych i wanych prac badawczych o podwjnym pastwie30; na podstawie obszernej dokumentacji wymiaru sprawiedliwoci i niesprawiedliwoci dokona rozrnienia midzy pastwem norm [Normenstaat] i pastwem rodkw [Maflnahmenstaat}. Przedsibiorstwo, ktre wykupuje inne albo ogasza upado, zarzd miasta, ktry zatwierdza plan zabudowy i uchwala budet, urzd skarbowy, ktry podnosi podatki, policjant, ktry kieruje ruchem, obywatel, ktry sporzdza testament, rozwodzi si, zaskara ssiada z powodu zakcenia spokoju wszyscy oni poruszaj si w ramach tradycyjnego prawa, a sdy pracuj i orzekaj w zasadzie tak, jak czyniy to zawsze: wedle norm kodeksu cywilnego, prawa administracyjnego czy kodeksu karnego, o ile przewinienia nie s kwalifikowane jako politycznie znaczce. Mwic krtko: w yciu cywilnym 1 codziennym rzdzi pastwo, w ktrym stosuje si normy. Natomiast pastwo rodkw to pastwo polityczne we waciwym sensie, pastwo panujce, usytuowane w opozycji do pastwa norm. Najwyszym prawem jest w nim rozkaz nie tylko wodzowski rozkaz Adolfa Hitlera, lecz rozkaz w ogle, ktry moe wyda kady, kto wraz z mundurem i funkcj zdoby dla siebie kawaek wadzy. Za prawo uchodzi to, co owej wadzy suy. Rzdz rodki, ktre si ustanawia i wprowadza w ycie. W konsekwencji dziaa si samowolnie, nie tylko gdy chodzi o spraw, lecz take czy moe zwaszcza, gdy chodzi o ludzi. S oni aresztowani, torturowani, wywoeni do obozw koncentracyjnych, mordowani, poniewa w pastwie rodkw przemoc policyjna wymyka si spod kontroli prawa. Poniewa z jednej strony

 SS pod wiadomym celu dowdztwem Heinricha Himmlera zdobywa sobie monopol na stosowanie przemocy policyjnej, pastwo SS staje si stopniowo sekretnym, budzcym groz centrum wadzy w Trzeciej Rzeszy31. W miar za jak 2 drugiej strony ydzi s krok po kroku wyrzucani poza nawias pastwa norm i wydawani na pastw pastwa rodkw, staj si modelowymi ofiarami32. 30 Orygina amerykaski ukaza si w 1941 r. pod tytuem The Dual State', po niemiecku: DerDoppel-staat. Recht undJustiz im Dritten Reich", Frankfurt a. M. 1974 i 1984. Fraenkel zbiera materiay w latach 1933-1937 jako adwokat w Berlinie; w 1938 r. wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, skd wrci pniej do Berlina jako profesor politologii. 31 Na ten temat patrz przede wszystkim Hans Buchheim, Martin Broszat, Hans-Adolf Jacobsen, Hel-mut Krausnick, Anatomie des SS-Staates, 1.1 i 2, Olten, Freiburg 1965, wyd. kieszonkowe Mlinchen 1979. 32 Fraenkel przytoczy orzeczenie najwyszego sdu niemieckiego, Trybunau Rzeszy, w Lipsku 27 czerwca 1936 r., ktry skazywa ydw na mier cywiln na dugo przedtem, nim zgadzono ich fizycznie: "" lutym 1933 r. pewien reyser filmowy zawar umow z wytwrni. Ustalono, e wytwrnia ma prawo odstpi od umowy, gdyby reyser z powodu choroby, mierci lub z podobnej przyczyny nie by w stanie 208 Niemiecki dramat 1914-1945 W Trzeciej Rzeszy 209 Jest jasne, e midzy pastwem norm i pastwem rodkw wystpoway napicia, a konflikty graniczne" byty niemal na porzdku dziennym. W sytuacjach wtpliwych zwyciao pastwo rodkw; im gbiej pograo si w wojnie, im nieuchronniej zbliao si ku katastrofie, tym zgubniej rozpleniay si jego kompetencje. Fakt, e reichsfiihrer SS" [Heinrich Himmler] w 1943 r. sign po stanowisko ministra spraw wewntrznych, a po zamachu 20 lipca 1944 r. jako dowdca rezerw armii ldowej przej nawet centraln funkcj w Wehrmachcie, znamionuje ten stan rzeczy. Zreszt narastajce deformacje cechoway take pastwo norm po czci w rezultacie selekcji i przystosowania sdziw i urzdnikw administracji, po czci ze wzgldu na upowszechnianie mglistego pojcia wsplnego dobra" i jego pochodnych, ktre pozwalay na du dowolno w ich interpretacji. Mimo to sprzeczno pozostaa i w sumie nie stracia na wanoci, nabierajc niekiedy makabrycznego charakteru: do czsto zdarzao si, e sdzia, ktry w procesie karnym wydawa wyrok wedle tradycyjnych kryteriw niepomiernie surowy, przez to wanie, rozmylnie bd mimowolnie, ratowa oskaronemu ycie. Nawet w wizieniu bowiem skazaniec podlega jeszcze normalnym" przepisom wykonywania kary. Czowiek uniewinniony natomiast mg natychmiast zosta znw aresztowany i odtransportowany do obozu, w ktrym obowizyway normy podlegajce ju nie reguom ycia, lecz reguom mierci. Mona ten stan rzeczy opisa jeszcze z innego punktu widzenia. W pastwie rodkw rzdzia samowola fuhrera i jego druyny, wikszych i mniejszych wadykw to znaczy: wbrew uroszczeniom i pozorom nie ad, lecz bezad, co w rodzaju autorytarnej anarchii. Nie skrpowani konstytucj ani wykona swojej pracy reyserskiej*. Kiedy wkrtce po podpisaniu umowy zacza si wielka nagonka antysemicka, wytwrnia wypowiedziaa umow i odmwia zapacenia honorarium". Trybuna Rzeszy mia rozstrzygn, czy pochodzenie ydowskie moe stanowi taki sam powd rozwizania umowy jak choroba czy mier. Trybuna uzna analogi za uprawnion i oddali powdztwo. W uzasadnieniu stwierdza: Dawniejsze (liberalne) pojcie osobowoci prawnej nie znao zasadniczych rnic w traktowaniu osb tej samej i osb innej krwi. [...] Natomiast zgodnie ze wiatopogldem narodowo-socjalistycznym za osoby penoprawne uznaje si w Rzeszy Niemieckiej jedynie te, ktre s pochodzenia niemieckiego (albo ustawowo rwne im wobec prawa). Tym samym wprowadza si ponownie zasadnicze rozgraniczenia dawnego prawa o obcych i podejmuje idee, ktre niegdy uznawano, rozrniajc osoby o penej zdolnoci prawnej i takie, ktre maj mniejsze prawa. Stopie cakowitego pozbawienia praw ustanowiono ongi, poniewa

osobowo prawna moe ulec cakowitej likwidacji, rwnoznacznej ze mierci cielesn. Nazwy takich stanw jak mier cywilna czy mier klasztorna wywodziy si z tego porwnania. Jeli pod nr 6 manuskryptu umowy z dnia 24 lutego 1933 r. mwi si, e Ch, z powodu choroby, mierci lub z podobnej przyczyny nie byby w stanie wykona swojej pracy reyserskiej*, to bezspornie jest to rwnoznaczne ze zmian zdolnoci prawnej osoby, spowodowan uznanymi prawnie wzgldami rasowo-poli-tycznymi" (Fraenkel, DerDoppelstaat..., 1984, s. 126 n). W zwizku z histori prawa i konstytucji dodajmy, e frankfurckie Zgromadzenie Narodowe w par. 135 Konstytucji Rzeszy z dnia 28 marca 1849 r. zapisao: Kary mierci cywilnej stosowa si odtd nie bdzie, a tam, gdzie ju j orzeczono, jej skutki usta winny". Tym samym w poczet praw podstawowych wpisano ufundowan na zdolnoci prawnej nietykalno godnoci ludzkiej. nawet wewntrznym regulaminem dziercy urzdw i organizacje zmagali si ze sob o kompetencje, wpywy i presti. Istnia wprawdzie jeszcze teoretycznie rzd Rzeszy, w praktyce jednak ulega stopniowej likwidacji. Posiedzenia gabinetu pod przewodnictwem kanclerza Rzeszy byy coraz rzadsze, ostatnie odbyo si 9 grudnia 1937 r., a ministrowie obradowali potem raz jeszcze 5 lutego 1938 r. Hitler wola rozmowy w cztery oczy i zarzdzenia wydawane od przypadku do przypadku zgodnie z zasad opisan przez Sebastiana Haffnera: Tylko w ten sposb mg zapewni sobie nieograniczon swobod dziaania we wszystkich kierunkach, na jakiej mu zaleao. Mia bowiem cakowicie suszne poczucie, e wszelki porzdek konstytucyjny ogranicza wadz choby i najpotniejszego organu konstytucyjnego. W kadym razie nawet najpotniejszy m stanu w pastwie konstytucyjnym ma do czynienia z zakresami kompetencji, nie moe nakazywa wszystkiego wszystkim; dba si te przynajmniej o to, by mona byo da sobie rad rwnie bez niego. Ale Hitler nie chcia adnej z tych rzeczy i dlatego zlikwidowa wszelk konstytucj bez jakiejkolwiek namiastki. Nie chcia by pierwszym sug pastwa, lecz fuhrerem panem absolutnym. I mia racj uznajc, e absolutne panowanie nie jest moliwe w warunkach nienaruszonej pastwowoci, e umoliwia je tylko okieznany chaos. Tote od pocztku zastpi pastwo chaosem i trzeba mu przyzna, e dopki y, potrafi go okiezna33. Okieznany chaos jako warunek absolutnej wadzy to w istocie raison pastwa rodkw. Naley przy tym pamita o tezie Carla Schmitta, wywodzcej dyktatur ze stanu wyjtkowego: patrzc z punktu widzenia norm, rozstrzygnicie, kto jest przyjacielem, a kto wrogiem, rodzi si w niej z niczego". I warto te wspomnie przepowiedni Hermanna Hellera, wedug ktrej dyktatura jest polityczn form anarchii34. Ale te jednoczenie kada wadza, take i zwaszcza wadza absolutna, potrzebuje instrumentw, ktre, jeli maj by skuteczne, musz same tworzy pewien ad i podlega okrelonym reguom. Ernst Fraenkel tumaczy trwanie pastwa norm koniecznoci liczenia si z gospodark kapitalistyczn. Jest to prawda o tyle, e dynamiczny rozwj odwanej przedsibiorczoci i gospodarczej efektywnoci uzaleniony jest od gwarantowanych przez prawo warunkw ramowych. W perspektywie historycznej rozwj nowoczesnego pastwa prawa naley zawdzicza nie tylko obywatelskiemu entuzjazmowi dla praw czowieka i norm konstytucyjnych, lecz przynajmniej w rwnym stopniu interesom gospodarczym. Poza tym obok pastwa prawa i wraz z nim zyskuje na znaczeniu administracja pastwowa: obliczalna, pracujca niezawodnie i zgodnie z wymogami suby biurokacja. Przesanek utrzymania pastwa norm w sferze Prawa i administracji trzeba przeto upatrywa nie w tym, e reim liczy si 33 Sebastian Haffner,Anmerkungen zu Hitler, Munchen 1978, s 58 n 34 Patrz cytat na s. 176. 210 Niemiecki dramat 1914-1945 W Trzeciej Rzeszy 211 z interesami kapitau, lecz w interesie elementarnym, w funkcjonalnych warunkach ekspansji wadzy oraz co oczywicie nie mniej wane w potrzebach gospodarczej mobilizacji w obliczu wojny.

Jednak w Trzeciej Rzeszy chodzio nie tylko o gospodark i administracje. Ze wzgldu na ekspansj wadzy, na walk o przestrze yciow" i marzenia o panowaniu centralne, wrcz dominujce znaczenie przypado w udziale innemu narzdziu: Wehrmachtowi. Trzeba byo zatem respektowa rwnie jego warunki funkcjonowania, uszanowa jego wzgldn samodzielno. Decyzja podjta przez Hitlera w 1934 r. na korzy Reichswehry i przeciw SA zostaa zapewne podyktowana lkiem przed jedyn istniejc jeszcze si, ktra moga okaza si dla niebezpieczna. Ale w nie mniejszym stopniu decyzja ta wizaa si z przekonaniem, e nie brunatne bataliony", lecz jedynie wojskowi fachowcy s w stanie zapewni rodki do realizacji planw wojny i podbo-jut35!. Do tego dochodzi mityczny wrcz presti armii. Pogld, e przypada jej kluczowa, opatrznociowa rola stanowienia o doli i niedoli pastwa i narodu, z prusko-niemieckiego punktu widzenia by oczywistoci, czym w rodzaju wyznania wiary podawanie go w wtpliwo uchodzio niemal za blunier-stwo, a w kadym razie za bezecestwo. Jakie to bowiem nauki pyny z historii, poczwszy od penych chway dni, kiedy to wielki Fryderyk mieczem wydwign mae Prusy, czynic z nich mocarstwo europejskiej rangi i bronic go przeciw caej niemal Europie? O czym poucza upadek i odrodzenie w czasach napoleoskich? I utworzenie Rzeszy Bismarckowskiej moc krwi i elaza"? I wojna wiatowa, i to, czym si skoczya w 1918 r.? Czy haba Wersalu", ktr trzeba byo zmaza, nie polegaa take na ograniczeniu liczebnoci armii do stu tysicy? Tote ponowne zbrojenia od 1933 r., wprowadzenie w marcu 1935 r. powszechnego obowizku suby wojskowej i przywrcenie suwerennoci obronnej" w Nadrenii mogy liczy na niemal powszechn aprobat. Ktry z Niemcw wcznie z przeciwnikami narodowego socjalizmu nie poczu si cho troch dumny, kiedy 20 kwietnia 1939 r., w pidziesite urodziny Hitlera, odnowiony Wehrmacht w dawnym blasku, ale wyposaony w najnowoczeniejsz bro, paradowa przed swym wodzem naczelnym? Na unowoczenienie tej armii w rozstrzygajcym stopniu wpyny pamitne dowiadczenia roku 1918. Przede wszystkim wynikao z nich, i Rzeszy Niemieckiej nigdy wicej nie wolno si wda w wyniszczajc wojn pozycyjn, w ktrej najwiksza nawet waleczno nie zrekompensuje rodkowoeuropejskiej saboci rezerw ludzkich i surowcowych. Inaczej ni w armii francuskiej, 1351 Chodzi o decyzj niweczc plany przywdcy SA, Ernsta Rhma, w myl ktrych brunatne bataliony" miary sta si rdzeniem nowej rewolucyjnej armii narodowosocjalistycznej; 30 czerwca 1934 r. na rozkaz Hitler pojmano i zamordowano trzon kadry dowdczej SA przyp. tum. ktra czua si triumfatork, potrzebowano wic broni zaczepnej, ktra zapewniaaby szybkie zdobywanie terenu i ryche rozstrzygnicie. Znaleziono tak bro w postaci zorganizowanych w osobne due jednostki wojsk pancernych, ktre potem dziaajc przy wsparciu si powietrznych rzeczywicie zdominoway obraz byskawicznych" kampanii i zwycistw w latach 1939-1941. Jednoczenie nie ukrywano bynajmniej, w czym rzecz: Uwaga! Czogi" brzmia tytu opracowania, ktre w 1937 r. opublikowa ojciec" nowej broni, Heinz Guderian. Po drugie, dowiadczenie wskazywao, e nowoczesny Wehrmacht bdzie wymaga politycznej osony flankw niezawodnej lojalnoci mas, a w razie wojny take skutecznej mobilizacji caego narodu. Dlaczego wic nie postawi na Hitlera, ktry wanie to nie tylko obiecywa, lecz istotnie realizowa? Wtpliwe posunicia reimu, ktre przecie odnotowywano, nie naruszay poczucia bezpieczestwa: z jednej strony zapewniaa je wasna, oparta na silnej tradycji wiadomo przynalenoci do elity, z drugiej strony fakt, e nikt nie mg naruszy warunkw funkcjonowania Wehrmachtu, czyli: uchybi jego autonomii nie osabiajc zarazem wojskowej siy uderzeniowej, ktra bya przecie najwaniejsza. Istniaa, jak si wydawao, pewna czysto czy te by tak rzec eksterytorialna forma technicznoci, ktra z gry wykluczaa jakkolwiek ewentualno zanieczyszczenia". Zreszt take to mylenie w kategoriach czystoci" czy eksterytorialnoci miao swoj sigajc daleko wstecz tradycj. Wojsko to dzi nasza ojczyzna, bo tu jedynie nie wnikny jeszcze nieczyste, buntownicze elementy, ktre wszystko podaj w wtpliwo" pisa w 1848 r., w roku rewolucji Albrecht von Roon, pniejszy minister wojny36. A jeszcze z XVIII w. pochodzi faszywie chyba przypisywany Mirabeau bonmot mwicy, e Prusy nie s krajem, ktry posiada armi, lecz armi, ktra ma do dyspozycji kraj i ktra w nim niejako na kwaterze jeno staje". Po

1918 r. Reichswehra wrcz demonstracyjnie pielgnowaa t samowiedz czystego instrumentu wadzy, ktrego przeznaczeniem jest suba wycznie pastwu lub narodowi jako takiemu", nie za jakie partii czy wiatopogldowi. W konsekwencji po 1933 r. wielu ludzi traktowao wstpienie do armii jako mwic sowami Gottfrieda Benna arystokratyczn form emigracji". Nawet jeszcze po 1945 r. samowiedza ta wci bya ywa i w znacznej mierze okrelia obraz II wojny wiatowej w oczach Niemcw. Hitler syszy si tu i wdzie uchybi prawidom podziau funkcji midzy Wehrmachtem a polityk i ponosi win za klski, bo po dyletancku sprawowa dowdztwo wojskowe, ktre naleao do kompetencji fachowcw. Przegrane zwycistwa brzmi znamienny z tego punktu widzenia tytu raportu najwybitniejszego 36 Albrecht von Roon, Denkwurdlgkeiten, wyd. V, Berlin 1905, t. l, s. 152 n. 212 Niemiecki dramat 1914-1945 bodaj stratega, feldmarszaka Ericha von Mansteina. Przede wszystkim jednak podkrela si, e onierz niemiecki suy jak zawsze w historii swojej ojczynie, czyni sw powinno i toczy rycerski bj. Taki obraz przywouje w kocowym fragmencie ostatni meldunek Wehrmachtu z dnia 9 maja 1945 r.: O pnocy zamilky dziaa na wszystkich frontach. Na rozkaz wielkiego admiraa Wehrmacht zaprzesta walki, ktra staa si beznadziejna. Tym samym niemal szecioletnie bohaterskie zmagania dobiegy kresu. Przyniosy nam wielkie zwycistwa, ale te srogie klski. W kocu niemiecki Wehrmacht ustpi wobec przewaajcej potgi. Nigdy nie zginie pami o dokonaniach niemieckiego onierza, ktry dochowujc wiernoci przysidze, z najwyszym oddaniem suy swojemu narodowi. Ojczyzna do koca wspieraa go ze wszystkich si, nie szczdzc najciszych ofiar. Przyjdzie czas, e wyrok historii odda ostateczn sprawiedliwo frontowym czynom i dokonaniom ojczyzny. Osigniciom i ofiarom onierzy niemieckich na ldzie, wodzie i w powietrzu nie odmwi szacunku take przeciwnik. Tote kady onierz moe z dum i godnoci zoy bro i w tych najtrudniejszych godzinach naszej historii miao i ufnie przystpi do pracy na rzecz wiecznego trwania naszego narodu. Odtd podobnie przedstawiaj to niezliczone popularne publikacje, od zeszytw Landsera" a po eleganckie albumy, ktre oferuje kada ksigarnia dworcowa. Za potwornoci, ktre przecie miay miejsce, maj najwyraniej odpowiada tylko Hitler i jego siepacze, na przykad oddziay specjalne i elitarne jednostki policji i SS. Zbrodniarzami s inni". W ksice Die unsichtbare Flagge, ktra mwi o wojnie w Rosji i szybko staa si bestsellerem, Peter Bamm opowiada: W Nikoajewie rosyjscy obywatele wiary ydowskiej zostali przez oddzia tamtych spisani, zapdzeni w jedno miejsce, wymordowani i pogrzebani w okopie czogowym. Dotary do nas pogoski o tym, w ktre najpierw nie chcielimy wierzy, ale w kocu uwierzy musielimy. Pewien oficer ze sztabu armii sfotografowa ca scen. [...] Niewtpliwie oburzenie z powodu masakry byo w armii powszechne. Kady odczuwa to jako hab, e tamtym wolno byo wykorzystywa dla swoich celw zwycistwa wojskowe wywalczone przez dzielnych onierzy. [...] Ostra reakcja caego oddziau frontowcw przeciw zbrodni nie zapobiegaby masakrom, lecz spowodowaaby jedynie, e dokonywano by ich z zachowaniem wikszej tajemnicy37. W liczcej prawie 400 stron ksice jest to jedyna scena, ktra sygnalizuje jednak co w rodzaju wspwiny i mwi nie tylko o subie pod niewidzialnym sztandarem" rycerskoci, lecz take o iluzji, jakoby mona byo arystokratycz-nie" sta z boku i zachowa nieskazitelno38. W Trzeciej Rzeszy 213 l 37 Peter Bamm, Die unsichtbare Flagge, wyd. VI, Miinchen 1953, s. 74 n. 38 Bamm w osobliwy sposb pokazuje zbrodni i zaraz znw chowa j pod korcem, jak gdyby jaki tajemniczy los sam z siebie mia zadba o sprawiedliwo. Czytamy w relacji: Genera-

pukownik wyrzuci W rzeczy samej bya to iluzja. Po pierwsze, trzeba pamita, e izolowanie armii, utrzymywanie jej w czystoci" jako swoistej enklawy, jako niepolitycznego pastwa w pastwie, udawao si zawsze tylko w stosunku do si lewicowych", prcych ku demokratyzacji, nigdy za wobec prawicy" tak byo ju za Roona, w rewolucji 1848 r., tak te rzecz si miaa z Reichswehr w republice weimarskiej. Bo niby dlaczego zoono z wasnej inicjatywy! przysig na wierno Hitlerowi, ledwo Hindenburg poegna si z yciem? By moe elita funkcjonariuszy Wehrmachtu nie pochwalaa pewnych metod sprztania" i przywracania porzdku", i tylko zbyt skwapliwie pozostawia je w gestii innych". Wszelako podzielaa opini, e porzdek zasuguje na to miano tylko wtedy, gdy opiera si na panowaniu i poddaczoci, na rozkazie i posuszestwie. I zbyt chtnie daa si przekona o ile w ogle trzeba j byo przekonywa e odrodzonemu mocarstwu przysuguje prawo do przestrzeni yciowej" poza granicami, ktre podyktowali zwycizcy z 1918 r. Bardzo moliwe, e w czasie wojny tskniono za czystoci". Nie przypadkiem raczej jedynym popularnym dowdc zosta Erwin Rommel, ktry w dalekiej Afryce wyda rycerskiemu przeciwnikowi rycersk walk prowadzi z nim wojn, by tak rzec, cywilizowan, wedug starej dobrej szkoy, bez skutkw dla ludnoci cywilnej. (Ludno dzisiejszej Libii przywdrowaa tam, jak si zdaje, dopiero pniej). Ale czy wanie ta popularno nie zdradza na zasadzie kontrastu przeczu, e gdzie indziej na Wschodzie toczy si inna wojna, ta waciwa i upiorna? Hitler w kadym razie nie pozostawia swoim dowdcom adnych wtpliwoci co do tego, e zamierza toczy kampani przeciw Zwizkowi Radzieckiemu jako bj zmierzajcy do podboju i zagady, prowadzony z lekcewaeniem regu tradycyjnego prawa wojennego. Odpowiednie rozkazy zostay sformuowane, przekazane, odczytane i wykonane. Tymczasem zgromadzono obfity materia, ktry wiadczy o gbokim uwikaniu Wehrmachtu w zbrodnicze dziaania rzekomo innych"39. oficera (tego, ktry sfotografowa masakr) ze sztabu. Czekalimy, co bdzie dalej. Wtedy jeszcze uwaalimy, e to niemoliwe, aby dowdca armii nie by wadny zakaza takich oczywistych zbrodni na swoim terenie. Kilka dni pniej generaowi-pukownikowi przydarzyo si nieszczcie: jego bocian wyldowa na minie. Genera-pukownik zosta rozerwany. Podczas uroczystego pogrzebu jego nastpca polizn si 1 wpad do otwartego grobu. Oba te wydarzenia onierze potraktowali jako zy omen. W sprawie mordu na obywatelach Nikoajewa nie wydarzyo si nic" (tame, s. 74). 39 Z literatury przedmiotu warto tytuem przykadu wymieni Helmuta Krausnicka i Hansa-Heinricha Wilhelma Die Truppe des Weltanschauungskeges. Die Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des SD W38-1942, Stuttgart 1981. Martin Broszat pisze we wstpie: Wobec faktu, e jednostki specjalne nie mogyby wykona swych szczeglnych zada bez odpowiednich koncesji ze strony Wehrmachtu a zwaszcza Oowdztwa armii Helmut Krausnick szczegowo bada relacje midzy policj bezpieczestwa a dowdztwem wojskowym i dochodzi tu, w kwestii roli Wehrmachtu, do przygnbiajcych wnioskw". Innego przygnbiajcego przykadu dostarcza Christian Streit w Keine Kameraden. Die Wehrmacht und die sowjetischen Kriegsgefangenen 1941-1945, Stuttgart 1978. Patrz take Arno J. Mayer, DerKriegals Kreuz214 Niemiecki dramat 1914-1945 W Trzeciej Rzeszy 215 Wszelako nawet jeliby pomin t spraw, pojawia si kolejny problem o rzeczywicie kluczowym znaczeniu: podzia funkcji w podwjnym pastwie midzy z jednej strony techniczn instrumentalnoci tradycyjnej administracji, gospodarki i przede wszystkim Wehrmachtu wanie, a z drugiej strony wadz polityczn nie tylko oddawa przywdztwo w rce fuhrera", lecz w ogle dopiero stwarza warunki niesychanej ekspansji wadzy w Trzeciej Rzeszy. (W tym kontekcie ubolewania z powodu przegranych zwycistw" prowadz do konkluzji,

e cilej przestrzegany podzia pracy midzy dyletantem" a wojskowymi fachowcami mgby stworzy tyraskiemu reimowi szans na sukces). Sama tylko samowola i przemoc minyby jak zy sen, jak napad szau, ktrym by kult Hitlera i euforia mas. Ale okoliczno, e wadza polityczna szukaa opartego na podziale pracy zwizku z tradycyjnie sprawn administracj, z wydajnym przemysem, z dzielnymi onierzami i ukadajcym precyzyjne plany sztabem generalnym, e znajdowaa takie zwizki i umacniaa je niweczya wszelkie nadzieje na szybki i aosny upadek czeskiego kaprala". Sprawia, e Europa, a w kocu take Niemcy poniosy milionowe ofiary i dopiero wysiek caego wiata pozwoli odnie nad t wadz zwycistwo. A wadza Trzeciej Rzeszy na oczach wiata przemaszerowaa po Europie w butach Wehrmachtu, pod jego broni. Tymczasem dla samych Niemcw sedno problemu, istot ich historycznego nieszczcia stanowi fakt, e poddali si podwjnej moralnoci podwjnego pastwa, ktre wywyszyo posuszestwo i wypenianie obowizkw jako jedyn miar suby publicznej. Ta absolutyzacja cnt drugorzdnych40 do tego stopnia ich zalepia, e nie dostrzegali celw, ktrym godzili si suy, a owo zalepienie decydowao take o roli Wehrmachtu w Trzeciej Rzeszy. Tote prawd jest to, co Gordon A. Craig powiedzia w zakoczeniu ksiki o historii armii prusko-niemieckiej: A do samego koca dowdcy armii niemieckich okazywali techniczn wirtuozeri i fizyczn odwag, ktre od czasu podwignicia si po Jenie i Auerstedt zawsze charakteryzoway pruski korpus oficerski. Tego jednak, czego wikszo z nich nie okazaa w owych ostatnich rozpaczliwych latach, nie okazali te w 1933 r., kiedy Hitler stan w progu urzdu kanclerskiego, w czerwcu 1934 r., kiedy wypuci swoich rzezimieszkw, eby strzelali do zug. Das Deutsche Reich, Hitlers Wehrmacht und die Endlsung", Reinbek 1989. Z historii wczeniejszej: Manfred Messerschmidt, Die Wehrmacht im NS-Staat. Zeit der Indoktrination, Hamburg 1969; Klaus-Jiirgen Miiller, Das Heer und Hitler. Armee und nationakozialistisches Regime 1933-1940, Stuttgart 1969. 40 Cnoty drugorzdne, takie jak pilno, gotowo do czynu, ochocze penienie suby, obowizkowo odnosz si do rodkw, nie do celw dziaania. S cnotami, ale gotowo do czynu nie mwi, jakie] sprawie w czyn ma suy, obowizkowo nie zdradza, kto z niej skorzysta. A zatem stale trzeba stawia pytanie o wartoci naczelne, o cele. I odpowiada na nie, bo w przeciwnym razie istotnie take zbrodni da si usprawiedliwi. Jednak zoona Niemcom obietnica" Hitlera polegaa wanie na tym, e zdejmie z nich brzemi" decyzji co do celw i sam bdzie dwiga odpowiedzialno za nie. narodu, kiedy Schleicher zosta zamordowany, a Fritsch zdegradowany: nie okazali mianowicie ani ladu tej odwagi moralnej, tej duchowej niezalenoci, tej gbokiej mioci ojczyzny, ktre cechoway tak wielkich onierzy minionego czasu, jak Scharnhorst, Boyen i Gneisenau. Bez tych przymiotw inne ich uzdolnienia nie byy nic warte, a oni sami nie mieli siy, by zapobiec katastrofie, ktra w tak ogromnym stopniu wynika z ich niedostatecznego poczucia odpowiedzialnoci politycznej41. ROZWAANIA O OPORZE Histori oporu w Trzeciej Rzeszy mona by poniekd pisa jako histori rodowiskow: istnia opr proletariacko-socjalistyczny, chrzecijaski o charakterze katolickim i protestanckim, konserwatywny, prusko-arystokratyczny i onierski. I waciwie tylko dziki tym rodowiskom stawa si czym wicej ni zaledwie poszeptywaniem i sarkaniem, ni tylko prywatnym trzymaniem si na uboczu42. Postawa sprzeciwu jest zrozumiaa. Ideologia i praktyka wsplnoty narodowej", wiatopogld i wszystkie strategie mobilizacyjne Trzeciej Rzeszy zmierzay do zniwelowania, do frontalnego zniszczenia lub pezajcego rozkadu tradycyjnych rodowisk. Nie tylko zakazywano dziaania organizacji rodowiskowych, rozbijano je bd podporzdkowywano celem ataku byo samo jdro zwyczaju, wiary i sposobu ycia. Zarazem rodowiska, wanie stajc si obiektem agresji, zapewniay jednostce azyl i oparcie, kryjwki i kontakty, praktyczn solidarno i wewntrzne pokrzepienie. Kiedy na przykad narodowi soq'alisci zaraz po przejciu wadzy" prbowali z pomoc

niemieckich chrzecijan" zdoby od wewntrz Kocioy ewangelickie, zglajchszaltowa" je, przeksztacajc w karykaturaln instytucj doczesnej, vol-kistowskiej ewangelizacji, dla autentycznych chrzecijan stao si to wyzwaniem do obrony wiary. Powsta Koci Wyznajcy [Bekennende Kirche], ktrego arsena doktrynalny stanowia Teologiczna Deklaracja Synodu Wyznaniowego w Barmen (29-31 maja 1934 r.), z reformatorskim patosem sformuowana przez Karla Bartha. Warto przywoa na pami tezy suce obronie Kocioa: Odrzucamy faszyw nauk, jakoby Koci za Objawienie Boskie i rdo goszonej przez siebie nowiny mg i musia uznawa inne jeszcze wydarzenia i siy, postaci i prawdy poza Jedynym Sowem Boym. 41 Gordon A. Craig, Die preufiisch-deutsche Armee 1640-1945. StaatimStaate, Diisseldorf 1960, s. 543. 42 Skutkiem tego przyporzdkowania do rnorodnych rodowisk kade z obu pastw niemieckich kultywowao i witowao swj" opr. Kto w Republice Federalnej sysza co o Antenie Saefkowie, co wiedziano w NRD o Henningu von Tresckowie? W Bibliographie Widerstand" (opra. Ulrich Cartarius, Forschungsgemeinschaft 20. Juli e. V, Munchen-New York-London-Paris 1984) okoo poowa spord 6000 tytuw pochodzi z NRD, poowa z Republiki Federalnej; w NRD obraz jest zdominowany przez bohatersk walk klasy robotniczej pod przewodem partii komunistycznej, w Republice Federalnej na pierwszy plan wysuwa si opr chrzecijaski i onierski. 216 Niemiecki dramat 1914-1945 W Trzeciej Rzeszy 217 Odrzucamy faszyw nauk, jakoby istniay obszary naszego ycia, w ktrych nie do Jezusa Chrystusa, lecz do innych panw naleymy, obszary, w ktrych nie potrzebowalibymy Jego usprawiedliwienia i aski. Odrzucamy faszyw nauk, jakoby Kocioowi wolno byo posta goszonej przez siebie ewangelii i posta swego porzdku uzna za kwesti wasnego upodobania bd zmiany panujcych akurat przekona wiatopogldowych i politycznych. Odrzucamy faszyw nauk, jakoby Koci mg i mia prawo, nie baczc na t sub, uznawa szczeglnych, uprawnionych do panowania przywdcw z wasnego lub cudzego nadania. Odrzucamy faszyw nauk, jakoby Koci mg i powinien, wykraczajc poza swoj szczegln misj, przyjmowa pastwowy charakter, pastwowe zadania i pastwow godno, i stawa si tym samym organem pastwa. Odrzucamy faszyw nauk, jakoby Koci w poczuciu ludzkiej samowadnoci mg Sowo i Dzieo Pana odda w sub jakichkolwiek wasnowolnie okrelonych pragnie, celw i planw43. Co prawda w wietle tych tez wasne na wskro konserwatywne i pro-pastwowe tradycje Kocioa mogy si prezentowa do osobliwie, a w codziennej walce Kocioa wystarczajco czsto gr brao to, co arcyludzkie: maoduszno i tchrzliwe milczenie, kompromisowo i potrzeba uspokojenia. Wadza ze swej strony moga (w 1935 r.) wyrzuci Karla Bartha z katedry w Bonn i zmusi do powrotu do Bazylei; moga (w 1937 r.) aresztowa i zamkn w obozie koncentracyjnym Martina Niemllera oraz wielu innych. Ale wyzwanie pod adresem wiary zaktywizowao poczucie braterstwa wiernych tego braterstwa nie udao si ju rozbi. Z niego wyroli potem ludzie oporu w cilejszym sensie politycznym, tacy jak Dietrich Bonhoeffer. Poza tym im bardziej zwarte i silniej zespolone rodowisko, tym wiksza moliwo skutecznego stawiania oporu. Znw przykad: latem 1941 r. biskup Miinsteru, Clemens August hrabia von Galen, wygasza swe synne kazania przeciw tpieniu bezwartociowego ycia", czyli narodowosocjalistycznym akcjom eutanazyjnym". Momentem kulminacyjnym by 3 sierpnia, gdy kaznodzieja rzuci oskarenie, e w majestacie pastwa popeniane s morderstwa. Ten gos z ambony wywoywa potne echo; przepisywane w setkach i tysicach egzemplarzy kazania przekazywano sobie z rk do rk, a w listach docieray te do onierzy na froncie i nawet do Anglii, skd wracay w audycjach radiowych i ulotkach44.

43 Patrz na ten temat Joachim Beckmann i in., Dann werden die Steine schreien 50 Jahre Theologische Erklarung Barmen. Kirchenkampf im Dritten Reich, Bielefeld 1983. Take Die Barmer Theologische Erklarung Einfiihwng und Dokumentation, Alfred Burgsmiiller i Rudolf Weth (red.), wyd. II, Neukir-chen-Vluyn 1984. 44 Na ten temat patrz Heinrich Portmann, Kardinal von Galen. Ein Gottesmann seinerZeit. (Kaneksie trzy gone na wiecie kazania; wyd. V i VI rozszerzone, Miinster 1958. Patrz take Max Bierbaum, Nicht Lob, nicht Furcht. Das Leben des Kardinals von Galen, wg nie publikowanych listw i dokumentw, wyd. VI, Miinster 1966. Himmler da aresztowania Galena, a Bormann proponowa, bymy w tym wypadku zastosowali jedyny rodek, ktry jest waciwy zarwno propagandowo, jak z punktu widzenia prawa karnego, mianowicie: szubienica dla biskupa Miinsteru"45. Goebbels jednak przekona innych, ostrzegajc, e w takim razie trzeba by na czas trwania wojny spisa na straty region munster-ski, a nawet ca Westfali. Tak oto na wskro katolickie rodowisko dawao ochron swojemu najwyszemu duszpasterzowi, a sprawujcy wadz poczuli si zmuszeni przerwa swe niszczycielskie akcje, przynajmniej w praktykowanej dotychczas formie. Sam Hitler musia odroczy upragnion zemst. Swym zausznikom w kwaterze gwnej owiadczy, e dopiero po wojnie rozliczy si z Galenem co do feniga"46. Rozliczenie z wrogami na lewicy nie wymagao takiej zwoki. Zaraz po przejciu wadzy" zaatakowano brutalnie najpierw komunistw, potem socjaldemokratw i zwizki zawodowe, aresztowano przywdcw i funkcjonariuszy, wywoono ich, zmuszano do ucieczek z kraju, mordowano. A jednak rodowisko proletariackie dugo jeszcze i wci na nowo organizowao opr: w gmatwaninie oficyn i podwrek, w robotniczych osiedlach i fabrykach mona byo ukrywa ludzi i materiay, przekazywa wiadomoci czy organizowa akcje ulotkowe, a niekiedy te strajk i sabota. W walce z operujc tyle bezlitonie co profesjonalnie przemoc pastwow prymitywne z reguy formy organizacyjne i dyletanckie czsto akcje kosztoway wiele ofiar; na obalenie istniejcego ukadu wasnymi siami i tak nie mona byo mie nadziei. Ale triumfy wadzy jeszcze wyostrzay czy te budziy na nowo wiadomo, e z tymi na grze", z brunatnymi dygnitarzami oraz goszon przez nich form wsplnoty narodowej" nie ma si nic wsplnego. Zaprawd godzien uwagi jest opr modych robotnikw w schykowym okresie reimu opr prawie nie dostrzeony, poniewa spontanicznie i anarchicznie wyrs ze rodowiska, zamiast przypomnie sobie o istnieniu starych, odradzajcych si pniej partii lub wrcz zwiza si z nimi: wszak partie mogyby nastpnie rozreklamowa go ku wasnej chwale i gwoli samousprawiedliwienia. W wielu miastach przemysowych pord kominw i wojennych zgliszcz rozcigay si rewiry, w ktrych po zapadniciu zmroku niewskazane byo pokazywanie si w mundurze Hitler-Jugend czy innym zdobnym w swastyk uniformie47. 43 Patrz Karl A. Schleunes, Nationalsozialistische Entschluftbildung und die Aktion T 4, w: Eberhard Jackel, Jiirgen Rohwer (red.), Der Mord an den Juden im Zweiten Weltkrieg. Entschluftbildung und Verwirk-uchung, Stuttgart 1985, s. 77. 46 Henry Picker (red.). Hitlers Tischgesprache im Fuhrerhauptquartier 1941-1942, nowe wydanie pod redakcj Percy'ego E. Schramma, Stuttgart 1965, s. 416. 47 Materiay na ten temat patrz Detlev Peukert, Die Edelweiftpiraten. Protestbewegung jugendlicher Arbeiterim Dritten Reich, wyd. II, Koln 1983. Nie wolna od idealizacji, a jednak godna polecenia jako barwny Pis rodowiska jest powie Franza Josefa Degenhardta ZundschnCire, Hamburg 1973. 218 Niemiecki dramat 1914-1945 Do wykorzystania jako rdo chway opromieniajcej innych nie nadawa si te samotnik z robotniczego rodowiska, ktry swoim zamachem usiowa zapobiec niemieckiej katastrofie: Johann Georg Elser. Trudno nazwa tego skromnego, zamknitego w sobie mczyzn czowiekiem wyksztaconym w potocznym rozumieniu; nawet gazet nie czytywa regularnie, a ksiek w ogle. Do 1933 r. by czonkiem zwizku zawodowego i Czerwonego Zwizku onierzy Frontowych; gosowa na KPD, ale nie zna programw i rzadko bywa na zebraniach; wystarczao mu to, e

komunici stawali w obronie robotnikw. O swoich motywach zeznawa na gestapo: Moim zdaniem, po rewolucji narodowej sytuacja robotnikw pogorszya si pod wieloma wzgldami. Stwierdziem na przykad, e pace spady, a potrca si wicej [...]. Poza tym od czasu rewolucji narodowej robotnicy znajduj si pod pewnym przymusem. Robotnik nie moe ju na przykad zmieni miejsca pracy wedle wasnego yczenia, za spraw Hitler-Jugend przesta by panem swoich dzieci, a take pod wzgldem religijnym nie moe ju udziela si tak swobodnie48. [A przede wszystkim:] Ju w zeszym roku o tej porze byem przekonany, e na ukadzie z Monachium (z 29 wrzenia 1938 r.) si nie skoczy, e Niemcy bd stawia dalsze dania wobec innych krajw, e bd je zajmowa i dlatego wojna jest nieunikniona49. Najwyraniej proste rozumowanie siga niekiedy gbiej ni mdrkowanie naiwnych mw stanu. A jeli wielu Niemcw domylao si tego, co Elser wiedzia, uspokajali sami siebie albo mwili z rezygnaqa: co mona na to poradzi? Tymczasem szwabski szperacz i kombinator posiada umiejtnoci rzemielnicze; bez schematu i instrukcji perfekcyjnie zaprojektowa piekielne urzdzenie i pracujc po nocach, nieprzerwanie caymi tygodniami, wbudowa je w filar monachijskiej piwiarni Burgerbraukeller, gdzie Hitler co roku przemawia do starych bojowcw" ku czci marszu na Feldherrnhalle". Zamach 8 listopada 1939 r. nie uda si z powodu jednej tylko miechu wartej okolicznoci: zej pogody. Samolot powrotny do Berlina nie mg wystartowa, a specjalny pocig fiihrera musia liczy si z rozkadem jazdy. Hitler przemawia wic wczeniej i krcej ni zwykle; rezygnujc ze zwyczajowego posiedzenia towarzyskiego pospiesznie opuci lokal, gdzie dziesi minut 48 Lothar Gruchmann (red.), Autobiographic eines Attentaters. Johann Georg Elser, Aussagezum Spren-gstoffanschlag im Burgerbraukeller, Miinchen am 8. November 1939, Stuttgart 1970 (nowe wyd. 1989), s. 80. Patrz take Anton Hoch, Das Attentat auf Hitler im Miinchner Burgerbraukeller 1939, Vierteljahreshefte fur Zeitgeschichte" 1969, rocznik 17., s. 383-413. W kwestii religijnej, odpowiadajc na argument, e komunistyczna Rosja jest pastwem ateistycznym, Elser owiadczy co nastpuje: Nigdy o tym nie czytaem i wcale te w to nie wierz. Sdz natomiast, e rzd niemiecki chce zlikwidowa istniejce w Niemczech kocioy, to znaczy religie" (Gruchmann, Auto-biographie..., s. 79). 4" Tame, s. 81. W Trzeciej Rzeszy 219 pniej eksplodowaa bomba i urzdzia krwaw ani. Przesuchiwany Elser wyjani: Kiedy jestem pytany, czy uwaam popeniony przeze mnie czyn za grzech w rozumieniu nauki protestanckiej, to chciabym powiedzie: w gbszym sensie", nie! Chciaem przecie swoim czynem zapobiec jeszcze wikszemu rozlewowi krwi50. W konserwatywnym, zwaszcza wojskowym rodowisku istniay wrcz podwjne przesanki, by stawia opr. Z jednej strony, armia bya instrumentem wadzy, w istocie jedynym, ktry mg stan na drodze Hitlerowi i pooy kres rzdom przemocy. Z drugiej strony, w armii ywa bya, a w kadym razie tlia si jeszcze gdzieniegdzie wiadomo tradycji pruskiej, poczucie wspprzynalenoci, by nie powiedzie: duch stanowy51. Potajemnie a we wasnym krgu czsto wystarczajco dononie dawano wyraz pogardzie dla nowych wadcw jako przybdw, nuworyszw, parweniuszy; z tymi tam" nie chciano mie nic wsplnego, a jeli ju, to moliwie jak najmniej. Dlatego te spiskowcy mogli porusza si wzgldnie swobodnie, nawizywa wiele kontaktw i ukada plany, unikajc zdemaskowania czy wrcz zdrady. Jak si rzeczy miay, wida akurat tam, gdzie waciwie trzeba mwi o haniebnym niesprostaniu sytuacji. Stale nagabywano generaw, rnych dowdcw, feldmarszakw, aeby skoni ich do dziaania. I stale si oni wycofywali czy to ze wzgldu na sposb pojmowania obowizku, czy to z oportunizmu bd tchrzostwa, czsto chyba ze wszystkich tych powodw po trosze. Zawsze jednak nadstawiali ucha, zawsze godzili si na status wspwiedzcych i zawsze milczeli. I zapewne t wanie sytuacj, tyle e widzian z innej perspektywy, przywouj opisy, ktre przypominaj o zgubnym uwikaniu Wehrmachtu w rzdy przemocy. Przecie w podwjnym pastwie" Trzeciej Rzeszy nie tylko wadcy byli zdani na wydajno gospodarki, biurokracji, a

zwaszcza Wehrmachtu, lecz dziaao te sprzenie zwrotne. Bez przejcia wadzy" nie nastpiby koniec rzekomo zbrukanej, a w kadym razie bezbronnej republiki, ktr ochoczo wyklto, bez Hitlera Niemcy nie rozkwityby tak szybko, stajc si znw mocarstwem, bez zbroje i wojny nie byoby zapierajcych dech karier od lejtnanta do pukownika, od pukownika do feldmarszaka, nie byoby orderw i dbowych lici. I jak tu stan na drodze kroczcemu szparko 50 Tame, s. 75. 31 Istniay naturalnie wielkie rnice midzy nowymi i bogatymi w tradycje jednostkami armii. Saw cieszy si 9. puk piechoty w Poczdamie, zwany Graf Neun (Hrabia Dziewitka), w ktrym nadal ywa bya tradycja Pierwszego Gwardyjskiego Regimentu Piechoty. W czasach republiki przy uroczystych okazjach panowa w tamtejszym kasynie zwyczaj oprniania pierwszego kieliszka za zdrowie wodza naczelnego", czyli Jego Wysokoci, Krla Prus". Ale w adnym innym puku tylu oficerw nie ryzykowao yciem i nie stracio go w walce z Hitlerem. 220 Niemiecki dramat 1914-1945 wbrew wszelkim przepowiedniom od sukcesu do sukcesu, triumfujcemu, unoszcemu si na fali masowej euforii Hitlerowi? Jak potem, kiedy wojna przybraa inny obrt, w oczekiwaniu klski i cikich warunkw pokojowych, zaryzykowa now legend o zdradzie" i ciosie w plecy"? Henning von Tres-ckow, przez lata serce, mzg i rami wojskowego oporu, a do tego zamachowiec we wasnej osobie52, ktry by rwnie bliski celu jak Johann Georg Elser, w grudniu 1941 r. tyle gorzko co trzewo opisywa ten dylemat jednemu ze wspspiskowcw: Chciabym mc pokaza narodowi niemieckiemu film: Niemcy u kresu wojny. Wtedy by moe nard rozpoznaby z przeraeniem, ku czemu zmierzamy. Wtedy z ca pewnoci nard podzielaby moje zdanie, e wodza naczelnego czym prdzej, lepiej dzi ni jutro, trzeba zmieni, e musi on znikn. Poniewa jednak tego filmu nie moemy pokaza, nard niemiecki bez wzgldu na to, kiedy usuniemy Hitlera stworzy legend o ciosie w plecy. To wicej ni pewne. I chobymy wynegocjowali najagodniejsze nawet warunki pokoju, i tak zawsze bdzie si mwi: gdybycie w decydujcym momencie, tu przed ostatecznym zwycistwem, nie zabili naszego ukochanego fuhrera, nigdy nie doszoby do ustanowienia takich warunkw53. Tu wida a dotyczy to wszystkich rodowisk, nie tylko wojskowego e oprcz warunkw rodowiskowych potrzeba byo czego jeszcze, czego o rozstrzygajcym w gruncie rzeczy znaczeniu: odwagi bycia moralnym, skrupulatnoci sumienia zdolnej pokona wszelki oportunizm. O ile typowym zjawiskiem Trzeciej Rzeszy by podwjny czowiek z podwjnym sumieniem, o tyle kobiety i mczyni nalecy do opozycji okazywali si nietypowi: cechowao ich jako przymiot nielicznych, nie za powszechny trend przezwycianie tej podwjnoci bd te nawet niedopuszczanie do niej. Pozostajc przy naszym przykadzie: Tresckow znajdowa si pocztkowo podobnie jak Stauffenberg, jak wielu innych pod urokiem Hitlera. Pierwszym sygnaem do zerwania bya seria morderstw latem 1934 r., czara przepenia si ostatecznie wraz z pogromem ydw w listopadzie 1938 r. Cice na sumieniu brzemi, ktre nie pozwala zej z obranej drogi, opisa w sonecie 52 W dniu 13 marca 1943 r. Hitler odwiedzi kwater gwn grupy Armii rodek", w ktrej sztabie Tresckow by numerem jeden". Udao mu si przemyci do samolotu fuhrera zamaskowan jako przesyka z podarunkiem bomb. Ale mimo e zasig raenia bomby oraz mechanizm zegarowy zapalnika wczeniej starannie sprawdzono, tym razem zawid zapalnik; Hitler bezpiecznie wrci do Rastenburga. Kolejny zamach spali na panewce kilka dni pniej, poniewa Hitler przedwczenie opuci wystaw zdobycznej broni rosyjskiej w berliskiej zbrojowni. O prbach zamachw patrz: Fabian von Schlabrendorff, Offiziere gegen Hitler, Zurich 1946. Zawarty w tej ksice emocjonalny opis sporzdzony przez uczestnika wydarze, ktry przey, stanowi w sumie barwny obraz opozycji wojskowej. Jeli wzi pod uwag liczne prby zamachw od 8 listopada 1939 r. do 20 lipca 1944 r., z ktrych wszystkie co wrcz nieprawdopodobne zawsze byy o krok od powodzenia, a jednak spezy na niczym, to narzuca si myl, e Hitlerowi pisane byo, by przetrwa a do straszliwego upadku. Bo tylko taki upadek mg wypali ze szcztem upiora tyranii.

53 Bodo Scheurig, Henning von Tresckow. Eine Biographic, wyd. III, Oldenburg, Hamburg 1973, s. 119 n. W Trzeciej Rzeszy 221 Schuld (Wina) Haushofer: - ju po aresztowaniu, stojc w obliczu mierci Albrecht To znie mi atwo, o co ten sd mnie obwini, tre planw i zabiegw bez pardonu karcc. Przestpc bybym, gdybym powinnoci gardzc, planw z myl o jutrze narodu nie czyni. Lecz jestem winien, wiem, cho nie tak jak mylicie: bom nie do wczenie sprosta powinnoci szczytnej, bom nieszczcia nieszczciem nie nazwa dobitniej zbyt dugo wasny osd faszowaem skrycie... Przeto dzi w sercu moim dwigam brzemi winy: zaiste dugo wasne sumienie zwodziem, oszukiwaem siebie, a ze sob innych. Nie do gono, nie mocno do na alarm biem, znajc przecie zawczasu grozy koleiny! Tak tedy dzi wiem take, co sam zawiniem...54 Z dzisiejszej perspektywy plany opozycji zakadajce rozpoczcie wszystkiego od nowa mog w wikszoci wydawa si albo banalne, albo iluzoryczne, bo zwrcone ku przeszoci, a niekiedy wrcz oparte na wierze w duchy55 to najzupeniej zrozumiae: odzwierciedlaj rodowisko, w ktrym si zrodziy. Ale czy rzeczywicie to byo najwaniejsze? Kiedy wobec niepowodzenia wszystkich wczeniejszych zamachw po wyldowaniu aliantw w Normandii latem 1944 r. stana kwestia, czy prba przewrotu w ogle ma jeszcze jaki sens, Tresckow zdecydowa: Do zamachu doj musi, coute que coute. Gdyby mia si nie powie, i tak trzeba podj dziaania w Berlinie. Rzecz ju bowiem nie w tym, eby osign praktyczny cel, lecz w tym, eby niemiecki ruch oporu zdoby si w obliczu wiata i historii na rozstrzygajce uderzenie. Wobec tego wszystko inne nie ma znaczenia56. 54 Albrecht Haushofer, Moabiter Sonette, Berlin 1946; patrz take Deutschland Deutschland. Politische Gedichte vom Vormarz bis ur Gegenwart, Helmut Lamprecht (red.), Bremen 1969, s. 441 n. Ojcem Albrechta Haushofera by nauczyciel geopolityki" Karl Haushofer, ktry za porednictwem swego ucznia Rudolfa Hoessa wywar wpyw na narodowosocjalistyczne rozumienie wadzy. Na krtko przed kapitulacj Albrecht Haushofer zosta zamordowany przez gestapo w Moabicie, gdzie jako wizie napisa swoje sonety. 55 Patrz na ten temat Hans Mommsen, Gesellschaftsbild und Verfassungsplane des Widerstands, w: Der deutsche Widerstand gegen Hitler. Vier kritisch-historische Studien, Walter Schmitthenner, Hans Buchheim (red.), Koln 1966. Nowa wersja w: Widerstand im Dritten Reich. Probleme, Ereignisse, Gestalten, Hermann Grami (red.), Frankfurt a. M., 1984, s. 14-91. 56 Schlabrendorff, Offiziere gegen Hitler, s. 138. 222 Niemiecki dramat 1914-1945 Kiedy nastpnie 20 lipca akcja Stauffenberga poniosa fiasko, a Tresckow wybra mier, powiedzia na poegnanie do czowieka, ktremu ufa, Fabiana von Schlabrendorffa: Teraz wszyscy rzuc si na nas i bd ciska obelgi. Ja jednak nadal ywi niezomne przekonanie, e postpilimy susznie. Uwaam Hitlera nie tylko za miertelnego wroga Niemiec, lecz take za miertelnego wroga wiata. Jeli za kilka godzin stan przed sdem Boym, aby zda rachunek z tego, co uczyniem, a czego zaniechaem, to sdz, e mog z czystym sumieniem broni tego, co zrobiem walczc przeciw Hitlerowi. Jeli Bg ongi przyrzek Abrahamowi, e nie pogry Sodomy, o ile znajdzie si w niej cho dziesiciu sprawiedliwych, tedy i ja mam nadziej, e Bg nie zniszczy Niemiec przez wzgld na nas. aden spord nas nie moe si skary, e umiera. Kto wstpi do naszego krgu, przywdzia tym samym koszul Nessosa. Warto moralna czowieka zaczyna si tam, gdzie odnajduje on w sobie gotowo, by za swe przekonania zapaci wasnym yciem57.

57 Tame, s. 154. Rozdzia smy ZBRODNIA W IMI ZBAWIENIA DIALEKTYKA DOBRA Rewolucja niemiecka, ktr poprzedzia krytyka Kanta, Fichteaski idealizm transcendentalny czy wrcz filozofia natury, wcale przez to agodniejsz ani spokojniejsz nie bdzie. Za spraw owych doktryn rozwiny si moce rewolucyjne, ktre jeno sposobnego dnia wyczekuj, iby wybuchn, a wiat przeraeniem i podziwem przepeni. Poka si kantyci, ktrzy i w wiecie zjawisk o pietyzmie ani sucha zechc i bezlitonie, mieczem i toporem ycie nasze europejskie do gruntu przeoraj, aby ze przeszo z korzeniami wyrwa. Zbrojni fichteanie na aren wkrocz, ktrych fanatyzmu woli ani trwoga, ani korzy wasna okiezna nie zdoa; yj bowiem w duchu, a materii si opieraj jako pierwsi chrzecijanie, ktrych te ani mki cielesne, ani cielesne rozkosze poskromi nie mogy; dalibg, transcendentalni idealici byliby w obliczu przewrotu spoecznego jeszcze niezomniejsi nili pierwsi chrzecijanie, ci bowiem ziemskie udrki po to znosili, iby szczliwoci wiecznej dostpi, transcendentalny idealista natomiast sam udrk za omam jeno bierze i trwa w nieprzystpnoci za szacami myli swojej. Ale gorsi ponad wszystko byliby filozofowie natury, ktrzy czynnie by si do rewolucji niemieckiej wczyli, a dzieo zniszczenia za swoje uznali. Jeli bowiem kantysta razw mocnych i celnych nie szczdzi, bo serce jego nie wie, co to respekt; jeli fichteanin dzielnie stawia czoo niebezpieczestwu, nie uznaje go bowiem wcale za rzeczywiste, to filozof natury przez to groz budzi, e w zwizki z pierwotnymi mocami natury wstpuje; e moe przywoa demoniczne siy starogermaskiego panteizmu i e rozpala si w nim ta wojownicza dza, ktr rozpoznajemy u starych Niemcw, a ktra nie walczy, eby zniszczy ani by zwyciy, jeno walczy dla samej walki. Chrzecijastwo poniekd zagodzio t brutaln germask wojowniczo to jego najpikniejsza zasuga alici nie mogo jej zniszczy i jeli kiedy zamie si krzy, w sucy poskromieniu talizman, obudzi si z rykiem dziko starych wojw, ta obdna furia Berserkera [Berserker starogermaski wojownik o nadludzkiej sile A. K.], o ktrej tyle gadaj nordyccy bajarze w swych pieniach i sagach. w talizman jest zbutwiay i niebawem nadejdzie dzie, gdy runie aonie. A wtenczas z gruzowisk z dawna zapomnianych podnios si kamienne bstwa i zetr z powiek tysicletni Py, a Tor z motem potnym [Tor staronordycki bg piorunw A. K] zerwie si nareszcie i rozbije w proch gotyckie katedry. 224 Niemiecki dramat 1914-1945 Zbrodnia w imi zbawienia 225 Nie miejcie si z fantasty, co w wiecie zjawisk tej samej rewolucji si spodziewa, ktra w ducha krlestwie ju si dokonaa. Myl sama poprzedza czyn jako byskawica, co grzmot zwiastuje. Wszelako grzmot niemiecki sam chyba jest Niemcem, bo nie nazbyt chyy i nieco leniwie nadciga; alici e nadcignie, to pewne, i kiedy posyszycie jego oskot, jakiego wiat nigdy przedtem w historii nie sysza, to wiedzcie: niemiecki grzmot osign wreszcie swj cel. Na ten dwik ory bd martwe z nieba spada, a lwy w najdalszym zaktku afrykaskiej pustyni ogony podkul i wpezn do swych pieczar krlewskich. Zaiste, poka Niemcy widowisko, przy ktrym rewolucja francuska jako idylla niewinna wydawa si bdzie. Osobliwy tekst i nienowy: Heinrich Heine napisa go ponad sto pidziesit lat temu, w 1835 r., puentujc w ten sposb swoj rozpraw ur Geschich-te der Religion und Philosophic in Deutschland1. A ponadto tekst proroczy. Biorc pod uwag wszystko to, co okazao si moliwe w XX wieku w sercu Europy, w Niemczech, sprawia do niesamowite wraenie. Jednoczenie za chodzi tu o pewien stan rzeczy, ktrego zasada bynajmniej nie ogranicza si do Niemiec. Zjawiskiem typowym dla historii nowoytnej, dla europejskiego panowania nad wiatem, dla idei postpu i owiecenia jest wyzwolenie czowieka spod uroku tradycji i uwiconych dbr, jak gdyby zmiana frontu, zwrot ku przyszoci. W imi tego, co nowe i lepsze, co si odkrywa i pragnie posi, burzy si lub pozwala gin temu, co byo niegdy. Ma to znaczenie praktyczne, w pierwszym rzdzie ekonomiczne: Schumpeter opisywa kapitalizm jako nawanic twrczego

niszczenia"2, a co ona oznacza, obrazowo ukaza w Manifecie Komunistycznym Karol Marks. Ale tak samo jak ta nawanica, zwiastujca nadejcie mocy raczej materialnych, huczy orkan duchowy: od Newtona do Einsteina, od Galileusza do Darwina, od Kar-tezjusza do Wittgensteina, od Vica do Hegla i od Hegla do Nietzschego, od Montaigne'a do Freuda. Wreszcie, co rwnie wane, idzie o ad lub bezad tego, co ludzkie w polityce i spoeczestwie; rewolucja francuska sygnalizuje po prostu w dramatyczny zwrot od przeszoci ku przyszoci; obowizujca od niepamitnych czasw pozycja arystokracji oraz potga monarchii okazuj si nagle prchnem, ktre zasuguje na unicestwienie, mwic sowami Hegla: starym rusztowaniem bezprawia", ktre ma upa wraz ze wspaniaym wschodem soca" i upada. Tam wszelako, gdzie prawda ma wyprze kamstwo, a natura sztucznoci, gdzie prawo ma zaj miejsce bezprawia, gdzie Dobrem naley zastpi Zo nieomal zmieni nieszczcie w stan szczliwoci stamtd niedaleko ju take do przemocy. Niepowstrzymanie rodzi si dialektyka Dobra; zarysowuje si tym wyraniej, im bliej wysokiego celu, absolutu: gdy chodzi o to, by wyba1 Heinrich Heine, Samtliche Werke, t. 9, Miinchen 1964, s. 282 n. 2 Joseph A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, tum. Micha Rusiski, Warszawa 1995, s. 99 n. wi wiat, wywie czowieka ze stanu nieszczcia w stan szczliwoci, otworzy przed nim bramy nowego raju, niszczenie starych konstrukcji wydaje si czynem zbawczym. Pojawia si wtedy upowanienie do dziaania wszelkimi rodkami i za wszelk cen; zagada przywdziewa pancerz czystego sumienia. Terror powiada Robespierre to nic innego jak uderzajce celnie, nieubagane, niezomne prawo, a tym samym emanacja cnoty; jest nie tyle szczeglnym pryncypium, ile wytworem powszechnego pryncypium demokracji, uytym gwoli spenienia najpilniejszych ycze ojczyzny"3. Istniej dwie siy, dziki ktrym mona powcign przemoc i zagodzi niszczycielski impet, wprzgajc go w przebudow istniejcego stanu, w stopniowe przemiany. Pierwsza z nich tkwi jak zaznacza ju Heine w tradycji chrzecijaskiej. Wiara bowiem kwestionuje zdolno czowieka do samo-uwicenia; mwi, e znamieniem bytu ziemskiego jest istotna niedoskonao, grzech, a zatem nigdy nie uda si osign na tym wiecie absolutnego Dobra, czyli zbawienia. Tym, co nam tutaj pozostaje, jest jedynie poprawa w niedoskonaoci, by moe skromna, zawsze tylko tymczasowa stabilizacja, otwarcie ku przyszoci, bez ostatecznego celu, bez zbawienia. W toku nowoytnego rozwoju rodzi si dziki temu skonno i zdolno do chodnego mylenia i pragmatycznego dziaania, do reformy rozumianej jako zasada polityczna. To mia na myli Eduard Heimann religijny socjalista, towarzysz drogi Paula Tillicha mwic: Zdolno do reformy ludzie przyswoili sobie dziki wychowaniu chrzecijaskiemu; nie ma jej nigdzie indziej na wiecie. Dobra angielska modlitwa brzmi: Panie, zreformuj Twj wiat, poczynajc ode mnie"4. I nie jest przypadkiem, e wanie tam, gdzie wiara odcisna trway lad na nowoczesnym rozwoju w holenderskim kalwinizmie, w ang-lo-amerykaskim nonkonformizmie uformoway si polityczne kultury dziaania pragmatycznego, umiarkowania, liberalnoci i tolerancji. Uprzedzajc rewolucj francusk, Edmund Burk, jej pniejszy przeciwnik ideologiczny, pisa, na czym rzecz polega: 3 Przemwienie w Konwencie 5 lutego 1794 r. Cyt. za: Maximilien Robespierre, Hobt ihr eine Revolution ohne die Revolution gewollt? Reden, Kurt Schnelle (red.), Leipzig b. d., s. 329. T dialektyk ideau i realizacji, cnoty i terroru, komentowa ju na swj sposb Heine: Myl pragnie sta si czynem, sowo ciaem. Cudownie! Czowiek niczym biblijny Bg musi tylko myl sw wypowiedzie i ju wiat ksztatw nabiera, staje si wiato lub ciemno, wody od ldw si oddzielaj, a moe 1 dzikie bestie oczom si ukazuj. wiat jest sygnatur sowa. Baczcie na to, wy, dumni mowie czynu. Niczym innym jestecie jak tylko niewiadomymi pomocnikami mw mylcych, ktrzy czstokro cichaczem, w najbardziej uwaczajcym sposobie, wszystko, co czyni macie, najdokadniej warn z gry oznaczyli. Maximilien Robespierre niczym wicej nie by jak prawic Jeana-Jacquesa Rousseau, krwaw prawic, co z ona epoki owo ciao wydobya, ktrego dusz Rousseau M stworzy. Owa trwoga nieuchwytna, od ktrej

zmarniao ycie Jeana-Jacquesa, w tym moe swoje rdo TOiaa, e pojmowa on w gbi ducha, jakiego akuszera te myli jego potrzebuj, aby cielenie na wiecie zawita?" (ur GesMchte der Religion..., ksiga trzecia, w: Samtliche Werke, t. 9, s. 240). 4 Eduard Heimann, Theologie der Geschichte, Stuttgart-Berlin 1966, s. 212. 226 Niemiecki dramat 1914-1945 Zbrodnia w imi zbawienia 227 mm Umiarkowana reforma jest trwaa i mieci w sobie zasad wzrostu. Ilekro ulepsza pragniemy, winnimy pole dla dalszych ulepsze zostawi. Winnimy rozejrze si i zobaczy, czego dokonalimy. Nastpnie moemy z ufnoci dziaa dalej, czynimy to bowiem roztropnie. Za to w reformach nazbyt pospiesznie czynionych, w tym, co zapalczywo raczej nili rozwag okazujc, zowie si dzieem skoczonym", wszystko przewanie tak bardzo niedojrzae, surowe i niestrawione, tak bardzo z nierozwanoci i niesprawiedliwoci przemieszane [...], e ci sami ludzie, ktrzy gorliwcami najwikszymi byli, niebawem za odraajce uznaj, co wyrzdzi zdoali. Wtenczas przywouje si z wygnania zo tak niedawno ze wiata usunite, iby uytek ze czynic korekt korekty przeprowadzi; zo samo uzyskuje wiarygodno reformy; idea dobrej polityki jako utopia niedowiadczonych raptusw przestaje budzi zaufanie. Tak tedy na koniec choroba nieuleczaln si staje, nie sama z siebie, jeno z powodu niewaciwych, gwat czynicych medykamentw5. Taka forma roztropnoci wymaga wszelako przewiadczenia o istotnej niedoskonaoci wiata i czowieka; tam, gdzie marzy si o jutrzence nad takim czy innym ziemskim rajem, gdzie chodzi o Cao, ktra domaga si dziea skoczonego", o zagad albo zbawienie, o absolutne Zo i Dobro, tam znw zaczyna si dialektyka Dobra. Tam roztropno wiata liberalno, tolerancja i umiarkowanie jawi si jako zdrada stanu i tchrzostwo w obliczu wroga, jako mroczny upir, przeciwko ktremu dzieci wiatoci, gotowe ofiarnie i z oddaniem suy swoim ideaom, staj do ostatecznej rozprawy. Drugi rodek przeciw przemocy i zniszczeniu to po prostu dowiadczenie. Komu nieobce s sprawy publiczne, kto na co dzie ma do czynienia z kwestiami prawa i administracji, z warunkami gospodarczymi, z interesami i zapatrywaniami, ten wie, jak skomplikowane bywaj te stosunki, rozumie, e raczej nie sposb rozwika ich jednym zdecydowanym ruchem. Zdaje te sobie spraw, jak uparcie ludzie trwaj przy swoich nawykach, jak trudno je zmieni. Wprawdzie wydarzenia nadzwyczajne mog zepchn je z pola widzenia, ale wrc wraz z dniem powszednim. Kant powiada: Rewolucja moe wprawdzie doprowadzi do obalenia despotyzmu jednostek czy ucisku ze strony ludzi dnych zyskw i wadzy nigdy jednak nie doprowadzi do prawdziwej reformy sposobu mylenia; nowe przesdy, tak jak przedtem stare, stan si nici przewodni bezmylnej masy6. Do czego natomiast prowadzi brak dowiadczenia, wykaza Tocqueville na przykadzie rewolucji francuskiej. Owieceniowcy przygotowywali j w sensie literackim. 5 Edmund Burke, Speech on presenting to the House of Commons a Plan for the better security of the Independence of Parliament and the Economic Reformation of the Civil and other Establishments, 1780, w: E. Burke, The Works, Boston 1839, t. 2, s. 164. 6 Immanuel Kant, Co to jest owiecenie?, tum. Adam Landman, w: Tadeusz Kroski, Kant, Warszawa 1966, s. 166. Same warunki ycia tych pisarzy przygotowuj ich do prbowania oglnych i abstrakcyjnych teorii na temat rzdzenia i do lepej wobec nich ufnoci. Byli tak nieskoczenie oddaleni od praktyki, e nie docierao do nich adne dowiadczenie, ktre by mogo miarkowa ich przyrodzone zapay; nic nie ostrzegao ich o przeszkodach, jakie istniejce fakty mogy stanowi dla reform choby najbardziej podanych; nie mieli pojcia o niebezpieczestwach zawsze towarzyszcych najkonieczniejszym nawet rewolucjom. [...] Dlatego mieli duo mielsze pomysy, wicej skonnoci do oglnych idei i systemw, wicej pogardy dla staroytnej mdroci i jeszcze wiksz

ufno w swj wasny, indywidualny rozum, ni to si zazwyczaj widzi u autorw piszcych spekulatywne ksiki o polityce7. Ale take urzdnikom brakowao dowiadczenia politycznego: A przecie niektrzy z nich byli ludmi bardzo biegymi w swoim fachu, znali do gruntu wszystkie szczegy wczesnej administracji publicznej; ale gdy szo o t wielk wiedz o rzdzeniu, ktra uczy rozumienia oglnych ruchw spoecznych, oceny tego, co dzieje si w umysach mas, i przewidywania, co moe std wynikn wszyscy byli tak naiwni jak sam lud. Tylko bowiem wspgranie wolnych instytucji moe w peni nauczy mw stanu tej najwaniejszej dziedziny ich sztuki8. Przypomina si mimowolnie ubolewanie Maxa Webera nad Niemcami, ktrymi tak wymienicie zarzdzano i tak dyletancko rzdzono. Ale w tym kraju brak dowiadczenia dawa si we znaki duo duej ni we Francji. Sabo mieszczastwa, przemona sia i skuteczno pastwa paternalistycznego blokoway rozwj instytucji wolnociowych. Tylko reforma barona von Steina przetara drog do samorzdnoci miast, a tym samym otwara wsk zapewne furtk wiodc ku praktyce. By moe z tego wanie powodu wysawiano tak ordynacj miejsk z 1808 r. zreszt przeceniajc chyba jej znaczenie e nie ustanawiaa reguy obowizujcej w caym yciu politycznym, a jedynie tworzya stref wyjtkow. Ale bd co bd ze szkoy tego dowiadczenia wywodzili si tacy oddani sprawie oporu i nowego pocztku mowie, jak Carl-Friedrich Goerdeler, Konrad Adenauer i Ernst Reuter. Jeli przypisuje si Niemcom skonno do wprowadzania wszystkiego, co ich zajmuje, w ramy zawiych systemw mylowych, a przede wszystkim do czynienia z tego wiatopogldu, to cechy tej nie naley wiza z jakim szczeglnym, bliej niewytumaczalnym i niezmiennym charakterem narodowym. Wynika ona z uwarunkowa ich historii, z trwajcego cae wieki odcicia od praktyki politycznej i dowiadczenia. Utworzenie Rzeszy przez Bismarcka nie zaradzio temu: rzd i administracj po jednej stronie, partie i parlamenty po drugiej dzieli dystans. Ponadto wraz z narastajcym ujunkrowieniem buru-azji", wpasowaniem obywatela w ramy pastwa paternalistycznego, zaczto 7 Alexis de Tocqueville, Dawny ustrj i rewolucja, tum. Hanna Szumaska-Grossowa, Krakw 1994, s-157. 8 Tame, s. 160. 228 Niemiecki dramat 1914-1945 Zbrodnia w imi zbawienia 229 stylizowa konieczno, czynic z niej cnot: Tomasz Mann uku dla niej pojcie Jnnerlichkeit pod skrzydami wadzy" i rozsawi j w swoich Betrach-tungen eines Unpolitischen (Rozwaaniach czowieka apolitycznego). Jednoczenie i nieuchronnie rosa gotowo, a nawet pragnienie zawierzenia wasnego losu jednemu wielkiemu mowi, politycznemu geniuszowi, wyznaczonemu przez opatrzno wodzowi. Jednake znacznie uprzedzajc takie konsekwencje zrodzia si jako wyraz i jako kompensacja zablokowanej praktyki teoretyczna gbia ostroci", filozoficzny radykalizm, ktry spowodowa bezprzykadne zerwanie z tradycjami duchowymi. Zerwanie to dotyczyo midzy innymi klasycznego prawa naturalnego, a tym bardziej wiary jako krytyka religii w ogle i krytyka Biblii w szczeglnoci u Ludwiga Feuerbacha, Davida Friedricha Straussa, Bruna Bauera i innych9. Karol Marks, ktremu pisana bya przecie rola teoretyka zablokowanej, a przez to wanie rewolucyjnie rozumianej praktyki, sarkastycznie komentowa ten stan rzeczy, stwierdzajc w pracy Ideologia niemiecka: Jak donosz ideologowie niemieccy, Niemcy przeyty w ostatnich latach przewrt nie majcy sobie rwnego. Proces rozkadu systemu Heglowskiego proces, ktry rozpocz si od Straussa rozwin si w ferment o wiatowej skali i ogarn swym zasigiem wszystkie potgi przeszoci". W oglnym tym chaosie powstaway potne mocarstwa, aby wnet zapa si w nico, wyaniali

si na chwil bohaterowie, aeby znw by strconymi w mrok przez bardziej miaych i mocarnych rywali. Bya to rewolucja, w porwnaniu z ktr francuska jest dziecic igraszk, walka w skali wiatowej, wobec ktrej walki dia-dochw wydaj si drobnostk. Zasady wypieray jedna drug, bohaterowie myli strcali si nawzajem z niesychanym popiechem i w cigu lat trzech, od 1842 do 1845, wiksze w Niemczech zrobiono porzdki ni kiedy indziej w cigu trzech stuleci. A wszystko to odby si miao w dziedzinie czystej myli10. W POSZUKIWANIU ZBAWIENIA NA ZIEMI Jeli chodzi o stosunek czy te raczej dysonans midzy teori a praktyk, trzeba wspomnie o innej jeszcze wanej okolicznoci, zwizanej z histori 9 Ludwig Feuerbach (1804-1872) opublikowa w Lipsku (1841) swe gwne dzieo O istocie chrzecijastwa (Das Wesen des Christentums). Teolog David Friedrich StrauB (1808-1874) wyda w Tybindze (l 835) Das Leben Jesu, hitisch betrachtet (ycie Jezusa, spojrzenie krytyczne); wydanie popularne ukazao si w 1864 r. Bruno Bauer (l 809-1882), take teolog, zacz w 1840 r. od publikacji Kritik der evangelischen Geschichte des Johannes (Krytyka ewangelicznej historii Jana); w lad za ni wyda (1841/42) trzytomow Kritik der evangelischen Geschichte der Synoptiker (Krytyka ewangelicznej historii synoptykw), za pne dzieo gwne (1877) nosio tytu Christus und die Casaren. Der Ursprungdes Christentums aus dem rmi-schen Griechentum (Chrystus i cezarowie. Rzymsko-grecka geneza chrzecijastwa). Wszyscy ci autorzy byli lewicowymi heglistami", wszyscy w rezultacie uprawianej przez siebie krytyki zamknli sobie drog do karier akademickich, wszyscy wywarli wpyw na Marksa i marksistowskie ujcie religii. 1(1 Karol Marks, Ideologia niemiecka, tum. Kazimierz Beszyski, w: Karol Marks, Fryderyk Engels, Dziel, t. 3, Warszawa 1961, s. 17. wyznania. Reformacja i kontrreformacja dziel Niemcy na dwa wojskowe jobozy i pustosz kraj podczas wojny trzydziestoletniej. Rozstrzygajce jed-jnak znaczenie dla pniejszego rozwoju duchowego oraz politycznego, ktry ie wywodzi si z Austrii, lecz przez Brandenburgi-Prusy prowadzi ku pastwu narodowemu, zyskuje obz protestancki, a cilej luteranizm. Jak pozyska mam Boga askawego?" brzmiao pytanie Lutra, ktre pod naporem poczucia winy, lkw sumienia nabrao takiej mocy, e nie sposb ju byo upora si z nim korzystajc w potrzebie z pomocy witych czy -z porednictwa uwiconych instytucji Kocioa. Reformatorskie pytanie oraz ozolne poszukiwania odpowiedzi z niesychan gwatownoci postawiy izowieka kadego z osobna bezporednio w obliczu Boga. Mona sobie wyobrazi, jakie uciliwoci spady tym samym na jednostk, w jakich mrokach zwtpienia w siebie, w jakich gbiach rozmyla moga si pogry. Ale zarazem jak ogromne pokady energii duchowej zmobilizowao usilne poszukiwanie drg wiodcych do zbawienia! Tymczasem zreformowany Koci nie by w stanie okiezna raz uwolnionych energii z czasem czyni to coraz nieudolniej. W walce o przeycie, zagroony przez siy kontrreformacji szuka i znajdowa schronienie pod skrzydami pastwa ksicego. W ten sposb powstao nie tylko przymierze, lecz wrcz organizacja Koci pastwowy, inna, duchowna forma zwierzchnoci ze wszystkimi, nieuchronnymi chyba skutkami: od urzdniczego zarzdzania po ortodoksyjne skostnienie wiary. Nastrczay si skrajnie przeciwstawne moliwoci wyjcia ze stanu skostnienia. Jedna z nich zmierzaa ku braterstwu ludzi bogobojnych, ktrzy zachowujc wewntrzny dystans wobec Kocioa urzdowego, jako cisi tej ziemi" [die Stillen im Lande Ps 35,20 w tum. Lutra. Polski przekad z hebrajskiego Czesawa Miosza A. K.] bardzo aktywnie jednak przekadali sw wiar na osobicie przeywan odpowiedzialno, zwaszcza pedagogiczn i socjaln. Od Grnych uyc po Doln Nadreni, od Pomorza po Wirtembergi powstaj w XVII, XVIII i XIX w. ruchy pietystyczne, w ktrych owa moliwo znajdowaa wielopostaciowy wyraz. Ich niektre wpywy przetrway a do czasw wspczesnych11. Moliwo przeciwna polegaa na szturmowaniu twierdz wiary, zdobywaniu ich i niszczeniu, tak jakby rzeczywicie byy wizieniami jeli nie ciaa, to ducha i duszy. Nadal lub moe dopiero teraz chodzi o poszukiwanie zbawienia, ale nie pod przewodem Kocioa, nie w krpujcej

zalenoci od nie11 lady pietyzmu widoczne s jeszcze w powojennej sytuacji Dni Kocioa Ewangelickiego [Evan-gelischerKirchentag regularne mityngi laikatu ewangelickiego A. K.] inicjatywy powoanej do ycia w 1949 r. przez Reinholda von Thaddena-Trieglaffa, ktry wyrasta w pietystycznej atmosferze na Pomorzu: jego pradziadek, Adolf von Thadden, by zaoycielem i jedn z gwnych postaci tego ruchu, opartego w znacznej mierze na aktywnoci wacicieli ziemskich. 230 Niemiecki dramat 1914-1945 Zbrodnia w imi zbawienia 231 go: transcendencja wraz ze wszystkimi pretensjami odwoujcymi si do l poczucia winy i lkw sumienia dramatycznie wtargna w doczesno, a po mierci Boga nastpowao ju nie zmartwychwstanie Chrystusa, lecz przemienienie wiata. Odtd bezporednio w wiecie, w historii objawi si mia akt zbawienia, a nowy stan aski winien sta si osigalny w drodze zwyciskiej walki o wybawienie ludzkoci z grzechu, z nieszczcia. Dziewitnastowieczny zwrot ku narodowi" oznacza obdarzenie wasnego narodu specjaln misj na Jj t okoliczno. fl Niedugo po 1933 r. Helmuth Plessner, rozmylajc na przymusowej emi- ^ gracji nad drogami i bezdroami ducha niemieckiego, tak opisywa w stan rzeczy: Narzucona pastwowo-kocielna organizacja luteraskiego protestantyzmu nie potrafia wprawdzie zapobiec uwolnieniu energii religijnych, ale zahamowaa rozkwit publicznej aktywnoci konfesyjnej poza waciwym Kocioem. [...] Dystansujc si od jednostki, to znaczy przez fakt korzystania z oficjalnych gwarancji pastwowych, a tym samym swj biurokratyczny charakter, odmawia ona czonkowi gminy penienia roli, jak moe on odgrywa w Kociele niezalenym. Osabia w nim wiadomo wspodpowiedzialnoci za kondycj Kocioa, przez co porednio odbiera mu wszystkie te moliwoci aktywnych dziaa religijnych, ktre pozwoliy niezalenym Kocioom holenderskim i anglosaskim sta si orodkami zainteresowania publicznego i centralnymi placwkami przygotowujcymi do wszelkiego rodzaju dyskusji politycznych i intelektualnych. W konsekwencji przymusowe zgromadzenie wszystkich ewangelikw pod dachem jednego Kocioa pastwowego eliminuje bardzo liczne interesy, ktre w warunkach wikszej swobody dziaania, zncone zaszczytem wspodpowiedzialnoci, znalazyby religijne zakotwiczenie w krgu wyznaniowym. Sprzyja odchodzeniu i odprowadzaniu tych interesw [...] w dziedziny wieckie. Poniewa protestant jako taki przez sw wiar ukierunkowany jest na te dziedziny jako pola dziaalnoci i samorealizacji religijnej, tote zewiecczenie caego ycia samo otrzymuje impuls religijny i nabiera religijnego, cho nie zakotwiczonego w konfesji charakteru zostaje obarczone oczekiwaniami, nadziejami, pytaniami, ktrym Koci nie umie sprosta. Tak oto status Kocioa pastwowego o charakterze luteraskim nie tylko dziaa w kierunku zewiecczenia w ogle, lecz take powoa do ycia specyficznie luterasko-religijn wiecko i nabono wobec wiata, ktra nabiera ksztatu w niemieckiej ideologii politycznej i wiatopogldowej12. Nie chodzi zatem o sekularyzacj w zwykym sensie, o zewiecczenie wiata, lecz o przeniesienie wiary na to, co doczesne. Tote nie jest przypadkiem, e Romantyzm sta si epok niemieck" w stopniu znacznie silniejszym ni Owiecenie. Obarczy i przeciy natur oraz wszystko, co ludzkie od jzyka, wyksztacenia i sztuki czy muzyki poczynajc, przez rodzin i strony rodzinne, a na narodzie i ojczynie koczc si uczu i oczekiwaniem zba12 Helmuth Plessner, Die verspatete Nation. Uber die politische Verfuhrbarkeit biirgerlichen Geistes, Stuttgart 1959, s. 59. Wydanie oryginalne, ktrego autor kry si pod pseudonimem, ukazao si pod tytuem Das Schicksal deutschen Geistes im Ausgang seiner biirgerlichen Epoche w Zurychu w 1935 r. wienia, ktre jako dziedzictwo luteranizmu wywodziy si z wiary chrzecijaskiej. Dopki ta wiara rzdzia, dopty zabraniaa upatrywa zbawienia w doczesnoci, poczytywa j za sfer wasnego zadomowienia. Nie mamy bowiem tutaj miasta trwaego, ale przyszego szukamy"

 mwi Biblia [list w. Pawa do Hebrajczykw 13, 14 A. K.]. I jeli Paul Gerhardt, wielki autor pieni, intonowa ongi sw pie wieczorn Nun ruhen alle Walder czy hymn na chwa lata, nie naley rozumie tego faszywie, w duchu romantycznym i nowoczesnym. Poniewa, jak pisze Gerhardt: Na ziemi ja jeno tuaczem, za niczym tutaj nie tskno mi; przeto u niebios bram koacz, bo to ojczyzny s mojej drzwi. W tej samej pieni poucza nas, e yjemy w tym obcym szaasie" jedynie przejciowo, podczas wdrwki w ojczyste strony, ktre odnajdziemy tam w grze", gdzie czeka nasz Ojciec13. Natomiast nabono wobec wiata zakada ewolucj wiary. Nie jest te przypadkiem to zwaszcza, e mylicieli i poetw, ktrzy spowodowali albo przynajmniej symbolizowali t ewolucj, prawie bez wyjtku wspksztatowao dziedzictwo luteraskie. Hegel i Schelling podobnie jak Hlderlin, jak David Friedrich StrauG wyszli z wirtemberskiej wylgarni teologw, z seminarium w Tybindze [Tiibinger Stift ewangelicka uczelnia teologiczna A. K]; Fichte rozpocz sw drog yciow jako student teologii, Nietzsche by synem pastora. Trudno doprawdy przeceni znaczenie ewan13 Naturalnie Gerhardt nie jest tu wyjtkiem. Podczas uroczystoci pogrzebowych czsto i chtnie intonowano niegdy religijn pie ludow autorstwa Ludwiga Joergesa (lub J rgensa, ur. 1792), ktr mona jeszcze znale w starszych piewnikach: Gdzie dusza znajdzie przytuek, gdzie spokj? Pod czyje skrzyda opiekucze zbdzi? Ach, czy nie ma na ziemi miejsca nigdzie wok, gdzie grzech nie zdoa wedrze si, ni rzdzi? O nie, o nie, tu szuka go nie czas; ojczyzny dusza w grze jest, wrd gwiazd. Opucie pad ziemski, ojczyzny zaknieni, a jake cudne zoczycie zacisze! Jeruzalem w niebiesiech, co zotem si mieni, czy ono duszy ojczyzn najmilszej? O tak, o tak, tam tylko by moe ojczyzna jej i spocznienia oe. Tymczasem jednak pie ta zostaa usunita ze piewnikw, czy to ze wzgldu na purystyczne podejcie do sztuki, czy te na ewolucj wiary przeobraajcej si w nabono wobec wiata. 232 Niemiecki dramat 1914-1945 Zbrodnia w imi zbawienia 233 gelickiej plebanii dla nowszej historii niemieckich idei i ycia emocjonalne-go14. Czy take niemiecka dialektyka nabonoci wobec wiata nie wywodzi si z tego rda, z nadziei na zbawienie, ktra czy si z wydarzeniami wielkanocnymi, ze mierci na krzyu i zmartwychwstaniem? W wykadach Die Grundzuge des gegenwartigen Zeitalters (Gwne zarysy ery wspczesnej), wygaszanych w Berlinie w latach 1804-1805, Fichte ujmowa cae ycie na ziemi poprzez jego cel ostateczny" i dzieli je na pi epok podstawowych". Rodzaj ludzki rozpoczyna swoj wdrwk przez histori w stanie niewinnoci". Dalej wkracza w stan grzechu pocztkowego", po czym nastpuje stan grzesznoci cakowitej" i jest to ju epoka wspczesna. Gdzie jednak niebezpieczestwo, tam te rosn zbawcze moce [Hlderlin, Patmos A. K.], tak jak wraz z grzechem ronie potrzeba aski, dobre spoeczestwo rodzi si tylko z ndzy, zwycistwo z klski, a ycie ze mierci. Nadejdzie stan pocztkowego oczyszczenia", ktry ostatecznie i prawomocnie przerodzi si w cakowite oczyszczenie i uwicenie". Caa droga, ktr podug onego wyliczenia ludzko na tym padole kroczy, niczym jest innym jak wracaniem do punktu, gdzie staa u pocztkw swoich, jak powrotem do wasnego rda. Atoli ludzko musi ow drog na wasnych nogach przeby; o wasnych siach tym si znw uczyni, czym bez adnego udziau swego wprzdy bya. [...] W raju postpkw prawych i bycia w prawoci bez wiedzy, znoju i sztuki budzi si ludzko do ycia. Ledwie miaoci nabraa, iby na wasne ycie si way, przychodzi anio z mieczem ognistym do prawoci przymuszajcym i wypdza j z gniazda niewinnoci i pokoju. Tua si i bka po pustynnych pustkowiach, ledwie si omielajc

stop gdziekolwiek postawi, w obawie, e grunt si pod ni zapadnie. W biedzie odwagi nabrawszy, osiada wreszcie, w ubstwie i w pocie czoa wyrywa z ziemi kolce i osty zdziczenia, iby umiowany owoc wiadomoci wyhodowa. Od zakosztowania jego oczy jej si otworz, donie mocy nabior, i sama zbuduje sobie raj na podobiestwo utraconego; drzewo wiadomoci wyrasta w nim, a ona wyciga rk po owoc i spoywa go, i yje po wieczne czasy15. 14 w wydanej przez siebie ksice o dzieciach pastorw Martin Greiffenhagen, take syn pastora, mwi: Duchow i polityczn kultur Niemiec w znacznym stopniu okrela ewangelicka plebania. Jak vty-kazaieAllgemeine deutsche Biographic, od potowy XVII w. do potowy naszego stulecia ponad 50% wymienionych tam mczyzn stanowi synowie pastorw. By wspomnie tylko najwietniejsze nazwiska: dziemi pastorw byli poeci Gryphius, Gottsched, Gellert, Claudius, Lessing, Wieland, bracia Schleglowie, Jean Paul, Gotthelf, Ina Seidel, Hermann Hesse, Gottfried Benn; historycy Pufendorf, Droysen, Mommsen, Jacob Burckhardt, Lamprecht, Haller, Gerhard Ritter; filozofowie Schelling, Schleiermacher, Nietzsche, Kuno Fischer i Dilthey [...]. Tym, co czy Friedricha Nietzschego i Gottfrieda Benna, Hermanna Hessego, Carla Gustava Junga i Alberta Schweitzera, jest temat ojcowski: protestantyzm jako zawd i powoanie. Bez wzgldu na zawd, jaki obieray dzieci pastorw, ojcowskie powoanie stao si dla wielu z nich wyzwaniem, wymaganiem, miar samorealizacji w wiecie, ktry przekracza wasne granice" (Pfarrerskinder. Auto-biographisches zu einem protestantischen Thema, Martin Greiffenhagen [red.], Stuttgart 1982, s. 14, 7). 15 Johann Gottlieb Fichte, Die Grundzuge des gegenwartigen Zeitalters, wykad pierwszy, cyt. wg Philo- | sophische Bibliothek, t. 130 b, 1943, przedruk wydania II, Leipzig 1922, s. 17 n. Jzyk obrazw nie wymaga komentarza moe tylko takiego, jaki wygosi Heinrich Heine: Filozofia niemiecka to wana sprawa, dotyczca caego rodzaju ludzkiego. Dopiero najdalsi potomkowie nasi bd mogli rozstrzygn, czy trzeba nas za to gani, czy wysawia, e najpierw opracowalimy nasz filozofi, a potem dopiero zabralimy si za rewolucje. Tusz, i tak metodyczny nard jak nasz musia zacz od reformacji, potem dopiero mg zaj si filozofi i nie wczeniej ni po jej ukoczeniu wolno mu byo przystpi do rewolucji politycznej16. Co si jednak tyczy stwierdzenia, e ludzko wasnymi siami wywalcza sobie powrt do stanu szczliwoci, to niektrzy ludzie siali kkole i osty, ktre teraz trzeba wyrwa z korzeniami. Albo mwic dokadniej: s ludzie, ktrych mona rozpozna jako wrogw ludzkoci. I jeli stawk w grze jest ni mniej, ni wicej, tylko cakowite oczyszczenie i uwicenie, po prostu zbawienie, wwczas opaca si ich zgadzi. Opaca si metodycznie zmierza do celu ostatecznego: opaca si zbrodnia przeciw ludzkoci. Zapewne kady czyn wymaga sprawcy, czyn niesychany wybraca. Fichte, bdc pod wraeniem podbojw napoleoskich, dostrzega go w narodzie; misja ludzkoci, poszukiwanie zbawienia na ziemi, zostaje powierzona pranarodowi" Niemcom. YDZI I NIEMCY Radykalizm teoretyczny i rygoryzm etyczny skojarzone z tsknotami za zbawieniem na ziemi zaiste wybuchowa mieszanka. Ale w jaki sposb eksploduje? I dlaczego stao si potem to, co si faktycznie stao? Dlaczego Owicim? Tylko z lkiem, z wahaniem i ociganiem mona si zbliy do tego, co nie-Iwymowne. Bo jak mwi o czynach popenionych w wieku XX, w sercu Europy, w Niemczech i przez Niemcw: o zagadzie ydw, o milionach zabitych |mczyzn, kobiet i dzieci, o mordzie z zimn krwi zleconym, biurokratycznie zorganizowanym, najposuszniej, zgodnie z nakazem obowizkowoci wyko-lanym? I jak nie mwi, skoro samo milczenie ju ciga kltw, grzmi nowiem echem wspudziau? Jak wytumaczy niewytumaczalne? Naturalnie jest pod rk haso: antysemityzm; badaniami na ten temat lona by wypeni ca bibliotek. Pogromy, ponura mieszanina uprzedze, oskare, dzy upw, miay miejsce zarwno w czasach najnowszych, jak w redniowieczu. Koci, wanie on, hodowa i ywi antysemityzm; Luter ^gruntowa go na nowo. 16 Heine, ur Geschichte der Religion..., s. 282. 234

Niemiecki dramat 1914-1945 Zbrodnia w imi zbawienia 235 W Brandenburgii-Prusach, wysawianych za tolerancj, wielki elektor przyjmowa wprawdzie ydw wypdzonych z Wiednia i dolnej Austrii17. Ale co zmienio si naprawd, na przykad za Fryderyka Wielkiego? Litera i duch Generalnego Rozporzdzenia w sprawie ydw z 1750 r. Mirabeau nazwa je godnym kanibala" miay jeszcze bardzo redniowieczny charakter. Tolerancja miaa obowizywa tylko w onie chrzecijastwa18. Emancypacj ydw umoliwi edykt reformatorski kanclerza Harden-berga z 11 marca 1812 r. towarzyszyy mu haaliwe utyskiwania, e oto uczciwe, brandenburskie Prusy maj sta si nowomodnym pastwem ydowskim"19. Okres restauracji przynis nowe ograniczenia; dopiero w 1869 r. udao si przeprowadzi pene rwnouprawnienie z punktu widzenia zasady prawnej, bo praktyka pozostawiaa wiele do yczenia: ydowski urzdnik pastwowy by i pozosta wyjtkiem, ydowski oficer gwardii nie przesta by sprzecznoci sam w sobie20. Tymczasem zacz si ju antysemityzm nowoczesny". Do jego pionierw nalea Paul de Lagarde, ktry obwieci, e ydzi s robactwem". Pisa: Z pasoytami i bakcylami nie prowadzi si negocjacji, pasoytw i bakcyli si nie wychowuje, lecz moliwie najszybciej i najgruntowniej si je unicestwia21. Demagodzy wykorzystywali antysemityzm do swoich celw, jak na przykad nadworny kaznodzieja Adolf Stoecker, ktry pragn odwie ruch robotniczy od jego zamierze, czy jak Heinrich von Treitschke. Jego wpywy oraz ewolucj pogldw w rodowiskach mieszczaskich opisa w swych wspomnieniach Heinrich Clafi, w latach 1908-1939 przewodniczcy Zwizku Wszechniemieckiego: W oczach obojga rodzicw moje berliskie przeycie odrzucenie przeze mnie ydostwa rysowao si w ciemnych barwach. Trzeba pamita, e drogowskazem w myleniu i dziaaniu takich rodzin jak nasza byy trzy sowa, wszystkie obce: patriotyzm, tolerancja, humanizm. Tak wyglday polityczne i ludzkie ideay pokolenia, do ktrego oboje naleeli, ktre ulegao bez reszty wpywom liberalnym i lepo wierzyo w rwnouprawnienie wszystkich obywateli pastwa. My, modzi, szlimy z postpem: bylimy po prostu 17 Patrz David Kaufmann, Die letzte Vertreibung der Juden aus Wien und Niedersterreich, ihre Vor-geschichte und ihre Opfer, Wien 1889, s. 209 n; Selma Stern, Der preuftische Staat und die Juden, Tiibingen 1962,cz. I, ust. I. 18 Hans Joachim Schoeps, Preufien. Geschichte eines Staates, Berlin 1966, s. 87. 19 Z petycji stanw powiatu Lebus, Storkow i Beeskow, cyt. za Alfred Stern, Abhandlungen undAk-tenstucke ur Geschichte derpreufiischen Reformzeit 1807-1815, Leipzig 1885, s. 245 n, tu s. 251. 2(1 Wprawdzie w szlacheckich krgach oficerskich przysowiow postaci bya crka ydowskiego bankiera, ktr polubiano jako jedyny ratunek wobec lawiny dugw, ale wymagao to poegnania si ze sub jak w przypadku przynoszcej uszczerbek na honorze odmowy udziau w pojedynku. 21 Paul de Lagarde, Ausgewahlte Schriften, Paul Fischer (red.), wyd. II, Munchen 1934, s. 239. narodowi; nie chcielimy sysze o tolerancji, jeli chronia wrogw narodu i pastwa. [...] To wyoyem rodzicom, a swemu askawemu ojcu rzekem: skoro posa mi do pana Trei-tschkego, to nauczyem si od tego wielkiego ma rzeczy, do ktrych w sam dochodzi musia, stoczywszy po drodze niejeden ciki bj. Nic tedy nie da si zrobi i ojciec musi si z tym pogodzi, em przekonany o susznoci odkry Treitschkego22. Czy jednak nie daoby si sporzdzi te bilansu o przeciwnej wymowie? Lagarde okaza si outsiderem, Treitschke spotka si ze sprzeciwem23, Stoecker ponis porak. Prusy i Rzesza Bismarcka byy pastwami prawa w penym tego sowa znaczeniu, ktre nie dopuszczay przeladowa. W sumie przed I wojn wiatow antysemityzm raczej sab ni przybiera na sile. Eber-hard Jackel zrekapitulowa ten stan rzeczy:

Nic nie wydawao si po roku 1945 bardziej oczywiste ni sprowadzanie przeladowania ydw przez narodowych socjalistw do szczeglnie nasilonego antysemityzmu niemieckiego. Historycy szukali dowodw i znajdowali je. Badania nowsze i porwnawcze obraz ten zrelatywizoway. Bez wtpienia istniay w Rzeszy w czasie depresji gospodarczej, a zwaszcza w latach 1878-1887, ruchy i partie antyydowskie, jednak w okresie midzy rokiem 1903 a 1914 nastpi ich upadek, w przededniu za I wojny wiatowej przestay one w ogle istnie. Zasada rwnouprawnienia ydw nie bya mimo pewnej dyskryminacji spoecznej nigdy powanie zagroona. W Niemczech nie byo pogromw, jak w Rosji, ani afer podobnych do tej wok Dreyfusa we Francji, a take antysemityzm austriacki zaznacza si wyraniej ni niemiecki. Amerykaski historyk George L. Mosse usiowa w 1975 r. uzasadni to stwierdzenie za pomoc hipotezy sformuowanej w tonie przesadnym. Gdyby skonstatowa powiedziano ludziom w 1914 r., e w cigu jednej generacji wymordowana zostanie wikszo ydw europejskich, to ich odpowied brzmiaaby prawdopodobnie: Francuzi s zdolni do kadego przestpstwa. Mona sobie wyobrazi, e ludzie ci podejrzewaliby Rosjan, Polakw bd Austriakw. O Niemcach pomyleliby zapewne na samym kocu24. Czy jednak wojna, a zwaszcza klska 1918 r., uznana za zbrodni listopadow" i interpretowana jako cios w plecy", nie zapocztkoway rozstrzygajcego przeomu? W istocie podczas I wojny wiatowej miaa miejsce antyydowska agitacja cho przewaay symptomy pozytywne25 a do repertuaru niemal kadej hecy wymierzonej w republik naleao oskarenie, e jest zaydzona"; w latach 1923-1932 zarejestrowano jako akty symboliczne 125 profanacji cmentarzy i 48 napaci na synagogi26. 22 Heinrich Clafi, Wider den Strom. Vom Werden und Wachsen der nationalen Opposition im alten h, Leipzig 1932, s. 17 n. 23 Patrz Der Berliner Antisemitismusstreit, Walter Boehlich (red.), Frankfurt a. M. 1988. 24 Eberhard Jackel, Panowanie Hitlera, tum. Alicja Karszniewicz-Mazur, Wrocaw 1989, s. 140141. 25 Patrz Egmont Zechlin, Die deutsche Politik und die Juden im Ersten Weltkrieg, Gottingen 1969. 26 Die Zerstrung der deutschen Politik. Dokumente 1871-1933, w nowym wydaniu i z komentarzem IHarry'ego Prossa, Frankfurt a. M. 1983, s. 266 n. 236 Niemiecki dramat 1914-1945 Zbrodnia w imi zbawienia 237 Takie dane mona zapewne interpretowa przeciwstawnie, w zalenoci od punktu widzenia. Nowsze badania zrelatywizoway obraz stosunkw w republice weimarskiej27. Ruchowi narodowosocjalistycznemu, w ktrym zadomowi si radykalny antysemityzm volkistowskich" demagogw i grupek, a do wybuchu wiatowego kryzysu gospodarczego bardzo daleko byo do pozyskania oparcia w masach. Historyk Felix Gilbert, ktry urodzi si w 1905 r. w jednej z najznakomitszych rodzin ydowskich Berlina, a w 1933 r. wyemigrowa najpierw do Anglii, potem do Stanw Zjednoczonych a zatem z pewnoci nie naley do koronnych wiadkw, skonnych la wosk na wzburzone fale powiedzia patrzc wstecz: Pojawia si fala antysemityzmu we wczesnych latach dwudziestych, w czasie, gdy zamordowano Rathenaua, a potem naturalnie przed dojciem narodowych socjalistw do wadzy. Zapewne w katolickiej Bawarii istnia jawny antysemityzm, a take trudno zaprzeczy, e utajony antysemityzm panowa w krgach akademickich. Wtpi jednak, aby mona byo mwi, e w latach dwudziestych antysemityzm bardzo przybra na sile i agresywnoci28. Wtpliwoci wydaj si zasadne nawet w kwestii zamordowania Walthera Rathenaua. Czy zamordowa chciano przede wszystkim yda, czy te moe raczej podobnie jak w przypadku zamachu na Erzbergera reprezentanta republiki i polityki wypeniania postanowie"? W nekrologach wyranie dominowaa ta druga wykadnia. Raz jeszcze oddajmy gos Gilbertowi: Odpowiedzialnoci za zamordowanie Rathenaua obarczono w pierwszym rzdzie antysemityzm; moim zdaniem na t interpretacj wywieraj wpyw zdarzenia, ktre miay miejsce w Niemczech

dziesi lat pniej. W kadym razie w chwili morderstwa antysemityzm nie wydawa si nam motywem decydujcym29. Trudno twierdzi, e od 1933 r. antysemityzm wrd szerokich mas ludnoci drastycznie si nasili30. Bojkot sklepw ydowskich l kwietnia 1933 r. nie powid si i nigdy ju go nie powtrzono. Jeszcze mniej nadaje si na dowd noc krysztaowa", o ktrej naoczny wiadek Erich Kastner opowiada: Kiedy 10 listopada 1938 r. okoo trzeciej nad ranem wjechaem takswk w berlisk Tauentzien, z obu stron dobieg mnie brzk tuczonego szka. Haas by taki, jakby przewracano tuziny wypenionych szkem wagonw. Wyjrzaem z takswki i zobaczyem, po lewej l 27 Por. Jackel, Panowanie Hitlera, s. 141. 28 Felix Gilbert, Lekrjahre im alten Europa. Erinnerungen 1905-1945, Berlin 1989, s. 107. M Tame, s. 49. 30 Relacje o nastrojach wskazuj raczej na krytyczny stosunek do rodkw stosowanych przez narodowych socjalistw. Patrz Otto Dov Kulka, Die Niimberger Rassegesetze und die deutsche Bevolkerung im LichtegeheimerNS-Lage- undStimmungsberichte, VierteljahresheftefurZeitgeschichte", 1984, rocznik32, s. 622. i po prawej, przy co pitym mniej wicej domu mczyzn, z ktrych kady biorc potny zamach dugim stalowym prtem rozbija okno wystawowe. Ledwie zrobi swoje z jedn witryn, miarowym krokiem szed do nastpnego sklepu i nie naduywajc energii zabiera si za kolejn, ca jeszcze szyb. Oprcz tych mczyzn, ubranych w czarne bryczesy, buty do konnej jazdy i cywilne kurtki, jak okiem sign nie byo ywej duszy. Takswka skrcia w Kurfiirstendamm. Tu take w regularnych odstpach stali mczyni i dugimi prtami rozbijali ydowskie" wystawy. Wydawao si, e kady ma pensum, jakie pi do dziesiciu domw. Kaskady szka sypay si i rozpryskiway na bruku. Cae miasto zdawa si wypenia tylko i wycznie brzk trzaskajcego szka. To bya jazda jak sen szaleca. Midzy UhlandstraBe i Knesebeckstrafie kazaem zatrzyma, otworzyem drzwi samochodu i wanie stawiaem praw stop na ziemi, kiedy od najbliszego drzewa oderwa si mczyzna i cicho acz energicznie powiedzia do mnie: Nie wysiada! Jecha dalej, natychmiast! By to facet w kapeluszu i paszczu. Niech pan posucha odezwaem si ja przecie tylko... Nie przerwa mi z pogrk w gosie. Wysiada nie wolno! Lepiej jed pan dalej i to migiem! Wepchn mnie z powrotem do auta, machn na szofera i zatrzasn drzwiczki. Szofer posusznie ruszy. Jechalimy dalej przez upiorn noc skorup". Przy Wilmersdorfer Strafie znw kazaem zatrzyma. Znw bezgonie zbliy si do nas mczyzna w cywilu. Policja! Przejeda! Ale ju! W popoudniowych gazetach napisano, e cierpliwo okazywana ydowskim sklepom przez wadze doprowadzia do tego, e wzburzona dusza narodu spontanicznie chwycia si rodkw samopomocy31. Skoro zasig oddziaywania antysemityzmu niewiele wyjania, tym bardziej jest si skonnym obarcza odpowiedzialnoci czowieka u steru. Jak ^mona przeczyta u Haffnera, Hitler od samego pocztku obnosi swoj nielawi do ydw niczym przyrodzony garb", a bya to zarazem uomno wschodnioeuropejska. W Europie Zachodniej, a take w Niemczech na przeomie wiekw antysemityzm znajdowa si ju w odwrocie; procesem podanym, ktry rozwija si pen par, bya asymilacja i integracja. Ale w Europie Wschodniej i Poudniowej, gdzie liczni ydzi, dobrowolnie bd nie, egzystowali jako wydzielony nard w narodzie, antysemityzm by endemiczny i morderczy, zorientowany nie na asymilacj i integracj, lecz na usunicie i wytpienie. A w Wiedniu, w ktrego trzecim rewirze wedle znanego powiedzenia Met-ternicha zaczynaj si wszak Bakany, ten morderczy, nie pozostawiajcy ydom adnego wyjcia antysemityzm gboko zapuci korzenie. Tam zarazi si nim mody Hitler32.

Zapewne brzmi to troch tak, jakby azylant z Wiednia by pn zemst Austrii za Sadow" zemst, ktrej ofiar pady nieszczsne Wielkie Prusy 31 Kastner furErwachsene, Rudolf Walter Leonhardt (red.), Frankfurt a. M. 1966, s. 448 n. Patrz take Vas Judenpogrom 1938. Von der Reichskristallnacht" zum Volkermord, Walter H. Pehle (red.), Frankfurt a. M. 1988. 32 Sebastian Haffner, Anmerkungen zu Hitler, Miinchen 1978, s. 15 n. 238 Niemiecki dramat 1914-1945 Zbrodnia w imi zbawienia 239 razem ze swoimi ydami. A mamy do czynienia z powanym brakiem dowodw. Rudolph Binion z naciskiem i cakiem susznie podkrela, e kluczowym przeyciem Hitlera bya niemiecka klska z listopada 1918 r.33 Nie jest jasne, czy przedtem mia w ogle jakie zainteresowania polityczne; w kadym razie nic na to nie wskazuje34. Najwczeniejszym dokumentem jest jego list z 16 wrzenia 1919 r., w ktrym mona przeczyta: Z powodw czysto uczuciowych antysemityzm znajdzie swj ostateczny wyraz w formie pogromw. Ale antysemityzm rozumu musi prowadzi do planowego, ustawowego zwalczania i likwidowania przywilejw ydowskich. [...] A jego celem ostatecznym musi niezmiennie pozostawa usuniecie ydw w ogle35. Rzeczywicie, od tego momentu nienawi do ydw przewija si w przemwieniach i czynach Hitlera ju do koca. Zupenie jakby upadek by triumfem, 2 kwietnia 1945 r. fuhrer owiadczy: Ludzie po wsze czasy bd wdziczni narodowemu socjalizmowi za to, e wytpiem ydw w Niemczech i Europie rodkowej"36. A potem w ostatnim sowie-testamencie z 29 kwietnia 1945 r., w ostatnim zdaniu powiedzia: Przede wszystkim zobowizuj kierownictwo narodu i jego stronnikw do skrupulatnego przestrzegania ustaw rasowych i do bezlitosnego oporu przeciw wiatowemu trucicielowi wszystkich narodw, midzynarodowemu zydostwu37. Czy jednak owo ju tak wczenie poczynione rozrnienie nie sugeruje, e chodzio o co wicej i o co innego ni pogrom na gigantyczn skal? Czy wystarczy uzna antysemityzm rozumu" za osobiste szalestwo, za gorczkowy majak jednostki? Czy Hitler nie dostarczy wystarczajcych dowodw na to, jak precyzyjnie potrafi kontrolowa wasne emocje, jak umia nimi manipulowa, aeby wspbrzmiay z innymi i mogy zosta z wyrachowaniem wykorzystane w celu mobilizacji mas? W przeciwnym razie jake by zosta fuhrerem"? Tym zreszt, co generalnie budzi groz zarwno w fazie przygotowa jak te w realizacji ostatecznego rozwizania", tym, co wypalio w pamici narodw pitno Owicimia, jest wanie w brak emocji czysto urzdowy charakter zagady. Teza, do ktrej skaniaj wstpne rozwaania tego rozdziau caej tej ksiki brzmiaaby tak: chodzio o niemieck rewoluqe, ktra okazaa si 33 R. Binion, Hitler among the Germans, 1976. 34 Patrz Eberhard Jacket, Hitlers Weltanschauung. Entwurf einer Herrschaft, wyd. Ill, Stuttgart 1986. Patrz take Hitler. Sdmtliche Aufzeichnungen 1905-1924, Eberhard Jackel i Axel Kuhn (red.), Stuttgart 1980. 35 Hitler. Samtliche Aufzeichnungen..., s. 88 n. 36 Hitlers Politisches Testament. Die Bormann-Diktate vom Februar und April 1945, z esejem Hugha K. Trevora-Ropera i postowiem Andre Frangois-Ponceta, Hamburg 1981, s. 122. 37 Cyt. za Jackel, Hitlers Weltanschauung..., s. 78. l kontrrewolucj w imi nierwnoci. ydw w gruncie rzeczy wcale to nie dotyczyo, a jeeli tak, to tylko porednio. Ale ydzi nadawali si na symbol i na ofiar, i to z kilku powodw. Po pierwsze, byli tak dugo traktowani jako gorsi, od tak dawna zamykani w gettach, jak adna inna grupa profitentw Owiecenia i rewolucji 1789 r. W lad za proklamacj wolnoci i rwnoci we Francji emancypacja ydw dokonaa si ju w latach 1790-1791 jako dzieo Zgromadzenia

Narodowego. W XIX w. Niemcy po prostu przyswajay sobie i naladoway rozwj zachodni; od tego momentu datowaa si podziwu godna dynamika. Fritz Stern przypuszcza w swoim studium o Bismarcku i Bleichrderze, e nigdy chyba adna mniejszo nie wybia si tak szybko i tak skutecznie jak niemieccy ydzi38. I kada kolejna fala wydarze zwikszajcych zakres wolnoci i rwnoci ujawniaa coraz bardziej imponujce znaczenie ydw w gospodarce, spoeczestwie i kulturze; przeom 1918 r., przejcie od cesarstwa do republiki, byy tego przykadem. Narzuca si kryminalistyczny" wniosek, e ci, ktrzy odnieli najwiksze korzyci, s te sprawcami czy podegaczami, a w kadym razie musz uchodzi za gwnych podejrzanych. Po drugie, mona byo nawiza do dawnych uprzedze. Antysemityzm w Niemczech mg sobie by silny albo saby dawa jednak gwarancj, e tylko nieliczni spord aryjczykw" poczuj si poruszeni i bd chcieli wiedzie, dokd waciwie zaprowadzi ydw droga zapocztkowana pierwszym posuniciem segregacyjnym. Po trzecie, ydzi stanowili mniejszo, ktra wbrew zreszt temu, co powszechnie twierdzono kurczya si39; kto przypuszcza na ni atak, niczym nie ryzykowa. Jednoczenie mona byo baj durzy o wiatowym niebezpieczestwie, ktremu heroicznie stawia si czoo, i to od razu na dwch frontach. Z jednej strony bowiem ydami byo wielu ludzi interesu i bankierw, chodzio wic o midzynarodow wadz plutokracji. Z drugiej strony ydem by Karol Marks, podobnie zreszt jak znani przywdcy czy teoretycy ruchu robotniczego w Niemczech oraz a do czystek stalinowskich ruchu bolszewickiego w Zwizku Radzieckim. Walczono tedy przeciw mrocznej potdze marksizmu i komunizmu. 38 Fritz Stern, Gold und Eisen. Bismarck und sein Bankier Bleichrder, Frankfurt a. M Wien Berlin 1978,s.213. 39 Udzia ydw w caej populacji niemieckiej zmniejszy si miedzy 1820 i 1910 r. o potowe, z 1,9% <jo 0,95%; do 1933 r. spad jeszcze, osigajc 0,76% mimo napywu ydowskich uciekinierw ze Wschodu: ok. 80 000 midzy 1917 i 1920 r. W liczbach bezwzgldnych oznaczao to w latach 1910-1933 spadek z 615 000 do 499 000. Na temat imigracji, ktr take lub zwaszcza zasiedziali ydzi traktowali niechtnie, a niekiedy wrogo, lkali si bowiem o wasny presti, patrz Trude Maurer, Ostjuden in Deutschland 1918-~1933, Hamburg 1986. Inne ujcie problemu proponuje Joseph Roth,Juden aufWanderschafi, Berlin 1927 nowe wyd. Koln 1985. 240 Niemiecki dramat 1914-1945 Zbrodnia w imi zbawienia 241 Tym samym mona byo to po czwarte uczyni zado zasadzie propagandowej, ktr sformuowa Hitler w Mew Kampfi wedle ktrej wielo wewntrznie rnych wrogw zawsze trzeba sprowadza do jednoci, aby masa wasnych stronnikw bya przekonana, e walka toczy si przeciwko jednemu tylko wrogowi". Mona byo uwierzy i zaszczepi innym t wiar, e pod coraz to zmieniajcymi si maskami zawsze kryje si tylko jedna jedyna wiatowa potga: ydostwo jako kwintesencja wroga. Jeli pomin obd i propagand, to w istocie chodzi tu o wielki problem spoeczny i polityczny, ktry bynajmniej nie dotyczy tylko ydw. Wyjcie ze stanu niedojrzaoci, spod kurateli pastwa paternalistycznego, parlamentarnie ukonstytuowane samostanowienie polityczne, wolno: to wanie, obok jednoci narodowej, byo naczelnym zagadnieniem dla ruchu obywatelskiego, ktry w rewolucji 1848 r. osign kulminacj i punkt zwrotny. W tym sensie kwestia ydowska bya odbiciem tyle e wyjaskrawionym pewnej innej kwestii, gwnej kwestii niemieckiej, oraz wskazywaa na pewn wspln szans. Syn ydowskiego kupca i lekarz z Krlewca Johann Jacoby (1805--1877), zdecydowany demokrata, czowiek lewicy" frankfurckiego Zgromadzenia Narodowego i jeden z pierwszych obrocw ruchu robotniczego, precyzyjnie opisywa ten stan rzeczy ju w 1837 r.: Jako e sam jestem ydem i Niemcem zarazem, przeto nie zdoa ten yd w e mnie sta si wolnym bez Niemca, a Niemiec bez yda; jako e sam siebie podzieli nie mog, nie umiem te wolnoci jednego od wolnoci drugiego w sobie oddzieli. [...] Pospou konamy w wielkim wizieniu; warn

wolno przechadza si bez wizw, mnie za oraz wyznawcw mojej wiary acuch ciki ku ziemi zgina, a wszyscymy przez to najwicej zniewaeni, e wielu z was szydzi z naszej niedoli i uciech w tym znajduje, e inni w okrut-niejszej jeszcze niewoli nili oni. Ale wolno jest niepodzielna. Tylko wszyscy my spoem j zdobdziemy albo aden z nas. Albowiem jeden i ten sam wrg dla takiej samej przyczyny wizi nas i jedynie zniszczenie wizienia do celu przywie nas moe40. Ta wsplno, by nie powiedzie: wsplnota losu ugruntowaa w ydach poczucie wspprzynalenoci, jakiego nie mieli chyba nigdzie indziej; jeli mwio si o niemieckoydowskiej symbiozie", jeli duch ydowski w szczeglny sposb inspirowa i uskrzydla ducha niemieckiego, to tu wanie s tego korzenie. Jako e mieszczastwo niemieckie dopiero musiao sobie wywalczy wolno polityczn i wasn samowiadomo, przeto jego sukces istotnie zbiegby si z emancypacj ydw, z urzeczywistnieniem rwnoci. Naturalnie take wrd ydw nie brakowao ludzi trwoliwych, o ograniczonych horyzontach, szowinistw; w sumie jednak prawd byo to, co w 1936 roku, ogldajc si wstecz, powiedzia Erich von Kahler: 40 Johann Jacoby, Briefwechsel 1816-1849, Hannover 1974, s. 56 n. W Niemczech [...] ydostwo w przewaajcej mierze stao po lewej stronie, od liberalizmu po rewolucyjny socjalizm, w Niemczech paro ku wiatowoci, ku wartociom oglnoludzkim, na przekr ograniczajcemu wycofywaniu si w sfer czystej, samowystarczalnej nacjonalnoci, ktra tu wanie nie bya wyrazem naturalnego stanu, lecz przekornie wasnowoln reakcj41. Zapewne jeli partnerzy nie s rwni, wsplnota losu jako zwizek na mier 1 ycie dotyczy tylko sabszego. Silniejszemu pozostaje alternatywa, ktr sugeru-jje ju tekst Jacoby'ego: gwoli wasnej korzyci moe on sprzymierzy si z opieku-lami i nadzorcami. Wtedy jednak cen zdrady samego siebie jest zdrada jartnera i im wiksze niebezpieczestwo mu grozi, tym usilniej trzeba si go za-rera. Jest to stara, wci wiea historia, ktr opowiada Biblia: A Piotr siedzia zewntrz na dziedzicu. I zbliya si do niego jedna z niewiast suebnych mwic: I ty by z Jezusem Galilejskim. Ale on zapar si wobec wszystkich mwic: Nie wiem, co powiadasz. A gdy wychodzi z drzwi, ujrzaa go druga niewiasta suebna i rzeka tym, ktrzy tam byli: I ten by z Jezusem Nazareskim. I powtrnie zapar si pod przysig: nie znam czowieka. A wkrtce potem przystpili ci, ktrzy tam stali, i rzekli Piotrowi: Prawdziwie i ty z nich jest, bo i mowa twoja ci zdradza. Wtedy pocz zaklina si i przysiga, e nie zna czowieka. A wnet kur zapia [Mt 26, 69-74]. Tymczasem chodzi o cakiem niebiblijn histori niemieckiego mieszczastwa od chwili utworzenia Rzeszy, o niepowodzenie jego emancypacji, ktre kae szuka samousprawiedliwie w zapieraniu si; nie jest przypadkiem, e prototyp mieszczaskiego renegata, Heinrich von Treitschke, wybi si na rzecznika nowego antysemityzmu. Lewicowi liberaowie, intelektualici i ruch robotniczy nadal walczyli wprawdzie o polityczn dojrzao, mieli nadziej na osignicie jej w republice, ale wanie przeciwko temu kierowaa si caa wcieko oraz impet kontrrewolucji. W akcie powstania" 1933 r., w ktrym uznano ydw za wroga absolutnego, chodzio tak naprawd o to, by raz na zawsze zniszczy niemieck szans wolnoci i rwnoci; wanie dlatego proskrypcja, wypdzenie i zagada ydw niosy ze sob jedyne w swoim rodzaju samozniszczenie ducha, ktrego Immanuel Kant opisywa niegdy jako owiecenie, jako odwag samodzielnego mylenia, jako wyjcie czowieka z niedojrzaoci, w ktr popad z wasnej winy. Gdy spoglda si wstecz na niemiecki dramat stulecia, to jedno czy si 2 drugim: poraka mieszczaskiej emancypacji warunkuje przeoranie i nowe ugruntowanie samowiedzy i samowiadomoci, dla ktrej zasad non staje si teraz panowanie i poddaczo, czyli nierwno. Z tego wynika zdrada wobec siebie i nienawi do siebie, ktre wykada si baamutnie jako idealizm samopowicenia sens ycia w aureoli mierci. Wszelako tak pojmowany 41 Erich von Kahler, Israel unter den Volkern, Zurich 1936, s. 114. 242 Niemiecki dramat 1914-1945 Zbrodnia w imi zbawienia

243 sens ycia domaga si zabijania jako innej formy samozniszczenia, jako ostatecznoci w stosunku miedzy przyjacielem a wrogiem, ktra okazuje si stosunkiem do siebie, jako kainowego czynu popenionego na wasnym bracie. Ale tylko raj usprawiedliwia pieko. Tote stawka nie moe by nisza ni zbawienie na ziemi, szczcie ludzkoci. I dlatego bierze si na wasne barki zbrodni w imi zbawienia jako misj. Ta zbrodnia jest wymierzona w drugie ja, wanie w brata. On bowiem jest symbolicznym uosobieniem naszej wasnej zdradzonej, zaprzedanej szansy. Hannah Arendt mwia w konkretnym przypadku o banalnoci za42: to, co robi Eichmann, nie byo niczym innym jak tylko sub, do ktrej zosta powoany rozkazem. Ale wanie w tej banalnoci kryje si to, co niesychane; w zwykym odbiorcy rozkazu spenia si uprzedzajco ofiara ludzka, ktra nastpnie dokona si ostatecznie za spraw jego subowej gorliwoci. Ta ofiara oznacza wybawienie czowieka od brzemienia odpowiedzialnoci, powrt do stanu owej niedojrzaoci, ktra nie wie ju nic o dobru i zu, bowiem jej jedyn win moe by nieposuszestwo. W samozniszczeniu raz jeszcze uwidacznia si owa wsplno, ktra bya nadziej, obietnic, historyczn szans. Kiedy bowiem 10 maja 1933 r. zapony stosy, na ktrych miay zgorze ksiki, przywoywano po imieniu autorw. W ten sposb oddzielono nie ydw od Niemcw, lecz skazanego na zagad ducha od triumfujcej przemocy: Przeciw walce klasowej i materializmowi, w imi wsplnoty narodowej i yciowego idealizmu! Niech ogie pochonie pisma Marksa i Kautsky'ego. Przeciw dekadencji i moralnemu upadkowi! W imi dyscypliny i obyczajnoci w rodzinie i w pastwie! Niech ogie pochonie pisma Henryka Manna, Ernsta Glaesera i Ericha Kastnera. Przeciw nikczemnoci pogldw i politycznej zdradzie, w imi powicenia dla narodu i pastwa! Niech ogie pochonie pisma Friedricha Wilhelma Foerstera. Przeciw rozbiorowi duszy i gloryfikacji popdw, w imi? szlachetnoci duszy czowieczej! Niech ogie pochonie pisma Sigmunda Freuda. Przeciw faszowaniu naszej historii i ponianiu jej wielkich postaci, w imi najgbszego szacunku dla naszej przeszoci! Niech ogie pochonie pisma Emila Ludwiga i Wernera Hegemanna. Przeciw narodowo obcemu, demokratyczno-ydowskiemu ur-nalizmowi, w imi odpowiedzialnej wsppracy w dziele narodowego rozwoju! Niech ogie pochonie pisma Theodora i Georga Bernharda. WYWOYWACZ 1: WYWOYWACZ 2: WYWOYWACZ 3: WYWOYWACZ 4: WYWOYWACZ 5: WYWOYWACZ 6: WYWOYWACZ 7: WYWOYWACZ 8: WYWOYWACZ 9: 42 H. Arendt, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalnoci za, Krakw 1987. Przeciw literackiej zdradzie wobec onierza wojny wiatowej, w imi wychowania narodu w duchu obronnoci! Niech ogie pochonie pisma Ericha Marii Remarque'a. Przeciw aroganckiemu oszpecaniu jzyka niemieckiego, w imi dbaoci o najcenniejsze dobro naszego narodu! Niech ogie pochonie pisma Alfreda Kerra. Przeciw zuchwalstwu i bucie, w imi szacunku i czci dla niemiertelnego ducha narodu niemieckiego! Pomieniu, tobie oddaj te pisma Tucholsky'ego i Ossietzky'ego!43 OSTATECZNE ROZWIZANIE A c to za stwory? pyta kto patrzc zza ogrodzenia na ubry w parku narodowym. A zapytany, Berliczyk, udziela informacji: To to stare Germany Gringa. Znamienna anegdota: Teoria ras, jak adna inna cz wiatopogldu narodowosocjalistycznego, staa si pomiewiskiem i przedmiotem kpin ju, by tak rzec, za wasnego ycia. Co czynio germaskiego pokurcza" Goebbel-sa zjawiskiem nordyckim? Co czynio nim samego fuhrera? Dlaczego akurat szefowie SS mogli si nazywa Globocnik, Skorzeny, Wisliceny i jak mona byo

uwaa Sowian za co gorszego, skoro prawie poowa Niemiec miaa w sobie krew sowiaskich przodkw? C za linie frontu narzucia wielkoger-maska wojna rasowa z Wochami i Japoczykami przeciw Holendrom i Norwegom, Brytyjczykom, Amerykanom, Kanadyjczykom? Ale w tym szalestwie bya metoda, a oddajc si kpinom nie dostrzegano jego funkcji: chodzio mianowicie o kierunek uderzenia niemieckiej kontrrewolucji, o odtworzenie, a przede wszystkim ugruntowanie nierwnoci. Istnieje ona tylko wtedy, gdy warto lub bezwartociowo, charakter i los jednostki zostan z gry okrelone biologicznie. Ta determinacja obali epokowe odkrycie Europy: odkrycie, e waciw, jedyn w swoim rodzaju rzeczywistoci jest jednostka. Utraci ona wolno, ale zostanie te zwolniona z odpowiedzialnoci za samodzielne kierowanie wasnym yciem. Powrci na ono nadrzdnej caoci i w objcia tego, kto ow cao ucielenia, przez sam los, przez opatrzno" predestynowany do roli fuhrera. W ten sposb panowanie i hierarchia otrzymuj nowy fundament, natomiast uzasadnienia powszechnych praw czowieka i obywatela oraz demokratycznego adu, ktry si na nich wspiera, trac swoj moc. 43 Odtworzenie rytuau w czasie centralnej manifestacji na Opernplatz w Berlinie. Dokadniejsza re-ja patrz Christian graf von Krockow, Scheiterhaufen. Glanz und Elend des deutschen Geistes, Berlin 1983. 'aa ta przedstawia take histori emigracji, ktra tu zostaje pominita. 244 Niemiecki dramat 1914-1945 Ponadto trzeba pamita, e teoria ras jedynie zradykalizowaa i konsekwentnie rozwina to, co tkwio w niemieckiej ideologii, na przykad w ideach roku 1914", w ich frontalnej niechci wobec Zachodu". Duch niemiecki i duch demokratyczny nie maj ze sob nic wsplnego. Miedzy upatrywaniem pierwotnej wartoci wycznie w jednostce i urzdzaniem pastwa wedle jej ycze a upatrywaniem w pastwie wanie pierwotnej, wyszej ponad kad wol jednostkow, wasnej wartoci tudzie wasnej, nad inne przedkadanej racji istnieje zasadnicza rozbieno pogldw, ktrej nie naley tuszowa za pomoc frazesw i demagogicznych sztuczek. Tak formuowa t alternatyw filozof Max Wundt. Wysuwa te logiczne danie, wedle ktrego panowa powinna osobowo, nie za wiele osb"44. Pniej, ju w Trzeciej Rzeszy, inny uczony kreli wizj niemieckiej ideologii: W obliczach naszych dziadw rozpoznajemy wasne oblicze. Czyby rnica stu pokole tak wiele wicej znaczya ni rnica trzech? Wobec wiecznej woli krwi znaczy niewiele wicej. Rolnik za dzisiejszym pugiem, onierz w nowoczesnym hemie to ko z koci wdrujcych ludw, ktre szy na wschd, pdy z pni Lasu Teutoburskiego. W twarzach dzieci rozkwita rozbudzona na nowo wasna rasa. Jej rozkwit stworzy star Rzesz, jej rozkwit tworzy now Rzesz. Gsto splecione korzeniami ycie, jedno w zespoleniu z wieloma, ciele si wypeniajc przestrze tysicleci. Czas to jakby jedynie szata jego wszechobecno-ci. Pynie ono skro imion i postaci, ktre zaludniaj pisan histori, oczyszcza si w nich i szlachetnieje, ujawnia si niekiedy w jakiej symbolicznej figurze, ktr mistrz uwieczni potem na katedralnym fresku, alici pograjc si znw w bezimiennoci, istnieje gotowe trwa nieskoczenie. Owiecone stulecia, zadurzone we wasnym postpie, odwracaj si ode i w rezultacie usychaj. Ale jake one maluczkie, jake maluczkim jawi si ju w oczach wnukw nawet ich upadek! Wielkie s tylko te czasy, ktrych myli i denia cz si z istot ponadczasow. W nich to budzi si poza wszelkimi badaniami wiedza o potdze korzeni. Ale przede wszystkim same korzenie budz si ku nowej wionie. Znw wydaj z siebie bezporedni histori. Nieznany nard powstaje i wypowiada swoje polityczne tak". Ze starych sokw wyrasta, raz jeszcze, epoka, ktra ma sens. Jej pomyki nie wa wiele. Jej .:, wstrzsy s twrcze. Przewrt, jakiego dokonuje, jakkolwiek surowy to czyn, nie jest samo- wol. Ponad dniem dzisiejszy"! jest przyszo, w przewrt bowiem przeistacza to, co wieczne. Ludzie wierz, krocz naprzd, patrz przed siebie, a pord nich kry na wierzchowcu nie widziany przez nikogo rycerz z Bambergu [synny XIIIwieczny pomnik rycerza w katedrze bamberskiej A. K.]. Autor tych sw, Hans Freyer45, nie by przedstawicielem prymitywnej teorii ras i jakoby nie by te nawet narodowym socjalist46, cho wystpowa jako

44 Patrz wyej s. 97. 45 Hans Freyer, Pallas Athene. Ethik des politischen Volkes, Jena 1935, s. 121 n. 46 Wspomina go jako swego nauczyciela Helmut Schelsky w pracy Die verschiedenen Weisen, wie ma Demokrat sein karm. Erinnerungen an Hans Freyer, Helmuth Plessnerund andere, w: Ruckblicke eines AntiZbrodnia w imi zbawienia 245 l l obroca rewolucji prawicowej"47. Tym dobitniej ilustruje on cigo niemieckiej ideologii, jej pynne i konsekwentne przechodzenie z jednej postaci w inn. Bo doprawdy nieprzypadkowo jego tekst, peen porwna odwoujcych lie do pni" i korzeni", wbrew intencjom roztacza komiczny obraz volkistow-skiej gospodarki lenej. Jeli bowiem chodzi o bezporednie, bezwarunkowe i nieodwoalne zobowizanie jednostki wzgldem nadrzdnej caoci narodu, pastwa, wsplnoty, rasy albo jakiejkolwiek innej gdy jednoczenie nieodcznym elementem conditio humana, cech czowieka jako czowieka musi by moliwo zdystansowania si, powiedzenia nie", przeamania tego, co bezporednie, zaporedniczona bezporednio48 to owo absolutne zobowizanie mona osign i uzasadni tylko wtedy, gdy sprowadzi si czowieczestwo do podczowieczestwa, wanie do biologizmu. Tylko na tym loziomie wieczny powrt tego samego a wraz z nim utrwalona na wieki 'Soziologen", Opladen 1981, s. 134 n. Schelsky mwi o Freyerze: Nawet najbardziej brany mu za ze tekst Revolution von rechts (1931) jest wprawdzie gosem za rewolucj narodow w pocztkach lat trzydziestych, ale jak wiedz wszyscy znawcy przedmiotu stawia na elity moralne narodowego ruchu modzieowego, np. krgu Die Tat, i nie opowiada si bynajmniej za narodowosocjalistycznym ruchem walk ulicznych i partyjnych. Freyerowi bliej do pism takich autorw, jak Ernst Jiinger, Ernst Niekisch, Hugo Fischer, Oswald Spengler czy Giselher Wirsing ni takich jak Hitler czy Alfred Rosenberg. Czy wyej wymienieni byli demokratami? Z pewnoci nie. Czy byli przeciwnikami zarysowujcego si wanie partyj-no-biurokratycznego panowania przemocy i ideologii spod znaku hitlerowskiej NSDAP? Z taka sam pewnoci mona przytakn, bo wanie z ich krgw, a nie spord partyjnych demokratw wywodzi si spniony, ale nie cofajcy si przed ryzykiem mierci, w kocu rozbity, zbrojny opr przeciw Hitlerowi przed wojn i podczas niej" (tame, s. 134). 47 Hans Freyer, Revolution von rechts, Jena 1931. 4K W antropologii filozoficznej Maxa Schelera mona przeczyta: W porwnaniu ze zwierzciem, ktre rzeczywisty byt potwierdza zawsze swoim tak, nawet wwczas, gdy ma wstrt do niego i ucieka od niego czowiek jest tym, kto moe powiedzie 'nie', ascet yciowym, wiecznym protestantem przeciw wszelkiej nagiej rzeczywistoci" (Stanowisko czowieka w kosmosie, tum. Adam Wgrzecki, w: Pisma 2 antropologu filozoficznej i teorii wiedzy, Warszawa 1987, s. 103). Zaporedniczona bezporednio" (vermittelte Unmittelbarkeit) jest jedn z podstawowych kategorii antropologicznych Helmutha Plessnera (patrz jego Die Stufen des Organischen und derMensch. Einleitungin diephilosophische Anthropologie, BerlinLeipzig 1928). W wielkiej epoce niemieckiego ducha, w 1784 r. gdy Kant pisa swoj odpowied na pytanie Co to jest Owiecenie? u Johanna Gottfrieda Herdera znale mona tyle poetyczny co precyzyjny zarys euro-pejsko-humanistycznych podstaw antropologii, ukazujcy skonno do ryzyka i ewentualno upadku czowieka: Zastanwmy si nad tym, co tkwi w wielkich darach, jakimi s rozum i wolno, i jak wiele Przyroda niejako zaryzykowaa, powierzajc je takiemu, z mieszanych elementw zoonemu i sabemu organizmowi ziemskiemu, jakim jest czowiek. Zwierz to tylko niewolnik w pochylonej pozycji, chocia niektre, szlachetniejsze zwierzta podnosz gow albo przynajmniej z wycignit naprzd szyj tskni 2a wolnoci. Ich dusza, niedojrzaa jeszcze do rozumu, musi suy prymitywnym popdom i w tej subie dopiero przygotowywa si do samodzielnego uytkowania zmysw i skonnoci. Czowiek jest pierwszym wyzwolecem wrd stworze: stoi pionowo wyprostowany. W nim zawieszona jest waga dobrego ' aego, faszu i

prawdy; ma mono badania wszystkiego, powinien wybiera. Tak jak przyroda daa mu dwoje swobodnych rk jako narzdzia i widzce wok oko, by mg kierowa swym chodem, tak ma on rwnie w sobie wadz nie tylko kadzenia ciarkw na tej wadze, ale take tego, jeli wolno mi tak powiedzie, by s a m e m u by na niej ciarkiem. Moe on nada pozr prawdy najzudniejszej pomy246 Niemiecki dramat 1914-1945 Zbrodnia w imi zbawienia 247 nierwno jawi si jako zasada rzdzca; tylko wtedy pojedynczy czowiek sam dla siebie jest niczym, nie ma wartoci wasnej, znaczy co jedynie jako nosiciel odziedziczonej substancji. Moe zatem zosta zoony w ofierze temu czemu, co uchodzi za ow substancj, a jego ofiara nie budzi wtpliwoci, przeciwnie: urasta do rangi sensu ycia. Inni" natomiast, ci ktrzy nie maj swego udziau w substancji, nie s godni nawet ofiary, a jedynie zniewolenia albo ju tylko zagady. Taki wanie by sens ideologii rasowej wedle wykadni Hitlera. Na jednym biegunie znajduje si gotowo do zoenia siebie w ofierze: Ta wola ofiarowania, ktra kae powica wasn prac, a gdy trzeba, take wasne ycie dla innych, najsilniej wyksztacona jest u Aryjczykw. O wielkoci Aryjczyka decyduj nie jego cechy duchowe jako takie, lecz jego gotowo oddania wszystkiego, co potrafi, na usugi wsplnoty. Osign najszlachetniejsz form swego instynktu samozachowawczego ochoczo podporzdkowujc wasne ja yciu ogu, a kiedy chwila tego wymaga, take skadajc je w ofierze49. Na przeciwnym biegunie s ydzi; ucieleniaj czysty egoizm, nale wic do pasoytw" w kadej wsplnocie, ktr poddaj niepowstrzymanemu rozkadowi", a wreszcie niszcz50. Jeli si przyjrze temu schematowi na tle historycznym, atwo rozpozna jego sens symboliczny. Oskarenie o egoizm" ma ugodzi w indywidualno oraz w pierwszestwo czowieka (w sensie indywidualnoci) przed instytucjami pierwszestwo, jakie ugruntowao si w czasach nowoytnych wraz z rozwojem spoeczestwa obywatelskiego i gospodarki kapitalistycznej, wraz z renesansowym poczuciem radoci ycia, z reformacj, humanizmem i owieceniem, z wolnoci i rwnoci proklamowanymi przez rewolucj francusk, z pastwem prawa i demokracj w Europie. ydzi staj si gwnym symbolem wroga kontrrewolucji, poniewa ich emancypacja stanowi wzorcowy rezultat tego rozwoju. Symbol nie musi wprost i wiernie odzwierciedla rzeczywistoci; w gbszym sensie i tak utrafi w intencje. yd" jest mianowicie wyodrbnion, uchwytn figur, na ktrej mona skupi wszystkie lki i agresje uomnej samowiadomoci; zagada ydw ma sta si symbolicznym odkupieniem grzechu pierworodnego nowoczesnoci, ma uwolni od ciaru odosobnienia ce i moe dobrowolnie da si oszuka, moe z czasem nauczy si kocha acuchy, naoone na niego wbrew jego naturze, i upiksza je rnymi kwiatami. Tak jak byo z wprowadzonym w bd rozumem, ma si te rzecz z naduyt lub sptan wolnoci; u wikszoci oznacza ona taki stosunek si i popdw, jaki ustalia wygoda lub przyzwyczajenie. Czowiek rzadko kiedy wybiega poza nie wzrokiem, a kiedy staje si niewolnikiem niskich popdw, szkaradnych nawykw, moe czsto by gorszym od zwierzcia" (Myli o filozofii dziejw, tum. Jerzy Gaecki, 1.1, ksiga czwarta, Warszawa 1962, s. 166-167). 49 Adolf Hitler, Mein Kampf, wy. 190-194, Munchen 1936, s. 325 n. 50 Tame, s. 329 n. l i anulowa cae zo najnowszej historii przemieniajc je w nad-ludzki, utwierdzony panowaniem stan szczliwoci. Tak tedy ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej" ma w istocie przynie zbawienie; jest zbrodni w imi zbawienia i niczym wicej. Nie wolno wszelako zapomina, e w wiatopogldzie Hitlera rwnie wane jak nienawi do ydw lub nawet waniejsze miejsce zajmuje program polityki zagranicznej: chodzi o zdobycie przestrzeni yciowej" na wschodzie. Oznacza to konieczno wojny51.

Take tu nieadekwatno projektu wobec rzeczywistoci wydaje si zrazu oczywista. W miar nowoczesnego rozwoju materialne bezpieczestwo ludnoci, jak i w ogle sukces gospodarczy, coraz mniej zaley od rozlegoci terytorium, coraz jednoznaczniej natomiast od wiedzy i umiejtnoci. Ich doskonaleniu sprzyja raczej zagszczenie przestrzeni, ktr uzupeniaj rozlege stosunki handlowe. Dowodzi tego historyczny rozwj kultury miast europejskich, przykad choby Augsburga i Norymbergi, Florencji, Wenecji czy Genui, nastpnie Flandrii, Niderlandw, wreszcie Anglii czy Zagbia Ruhry. Po 1945 r. raz jeszcze potwierdza to Republika Federalna i Japonia, tak jak dzi Korea Poudniowa, Tajwan, Hongkong czy Singapur. Tote niemiecka klaustrofobia i dza zdobycia przestrzeni yciowej" wiadcz jedynie o uzalenieniu od wzorcw przed- lub antynowoczesnych. Jeli natomiast przyjmie si za punkt wyjcia, e chodzi o rewolucj skierowan przeciw nowoczesnoci wwczas wiatopogld Hitlera oraz jego dziaanie oka si logiczne. Czyn symboliczny, jakkolwiek wany, nie wystarczy; rzeczywiste panowanie wymaga rzeczywistego podporzdkowania, milionowych rzesz niewolnikw i to tym pilniej, im bardziej od tych, ktrzy sami maj si czu panami, take wymaga si przystosowania i podporzdkowania, take da si poddaczoci. Dlatego te waciw wojn Hitlera bya wojna na wschodzie, ktra po polskim preludium zacza si 22 czerwca 1941 r. jako plan Barbarossa", czyli napa na Zwizek Radziecki; dlatego te ta wojna zostaa z gry inaczej zaplanowana i bya inaczej prowadzona ni wojna na zachodzie. Istotna jest tu okoliczno, e podbj i ostateczne rozwizanie" pozostaway ze sob w cisym zwizku; krok w krok za walczcym Wehrmach-tem szy oddziay wojny wiatopogldowej", ktrych misj bya zagada52. 51 Bardziej szczegowe ujcie problemu patrz: Eberhard Jackel, Hitlers Weltanschauung..., s. 29 n. 52 Histori poprzedzajc te dziaania oraz ich przebieg przedstawiaj Helmut Krausnick i Hans-Heinrich Wilhelm w Die Truppe des Weltanschauungkrieges. Die Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des SD 1938-1942, Stuttgart 1981. Pewne wyobraenie o planach i praktyce niemieckiej wadzy wobec ludnoci podbitej daje praca Das Kensttagebuch des deutschen Generalgouverneurs in Polen 1939-1945, Werner Prag i Wolfgang Jacobmeyer (red.), Stuttgart 1975. Ponadto o sytuacji w Polsce patrz Martin Broszat, Nationalsozialistische PolenpolUik 1939-1945, Stuttgart 1961; o sytuacji w Zwizku Radzieckim: Alexander Dallin, Deutsche Hemchaft in Ruflland 1941-1945, eine Studie iiber Besatzungspolitik, Dusseldorf 1958. 248 Niemiecki dramat 1914-1945 Poszukiwanie zbawienia w akcie negacji nowoczesnoci, akces na rzecz kontrrewolucji i oddanie si czowiekowi, ktry j uosabia, zawiodo Niemcw nad skraj przepaci; teraz mogli ju tylko przypiecztowa swj los rzucajc si w otcha. Europa bowiem nie tylko stworzya nowoczesny wiat z udziaem Niemcw i jako szans, z ktrej take oni mogli skorzysta lecz rwnie sprawia, e z tego wsplnego pnia nowoczesnoci mogy wyrosn dwa wiatowe mocarstwa: demokratyczne Stany Zjednoczone Ameryki i socjalistyczny Zwizek Radziecki. Jake Niemcy nawet majc na koncie najbardziej zdumiewajce i przeraajce osignicia mieli dokona tego, co niemoliwe, jak przetrwa w walce ze wiatem i wiatowymi mocarstwami nowoczesnoci? Nie w 1945, lecz w 1835 r. Alexis de Tocqueville zanalizowa rewolucj nowoczesnoci i jako jej jdro niepowstrzyman realizacj rwnoci; przyjmujc ten rozwj za kryterium ocenia przygotowanie narodw do przyszoci i wyciga wnioski: yj dzisiaj na ziemi dwa wielkie narody, ktre cho odmienne byty ich pocztki zdaj si zmierza ku jednym celom. S to Rosjanie i Anglo-Amerykanie. Oba rozwiny si niepostrzeenie i podczas gdy uwaga wiata zaprztnita bya czym innym, nagle zna-lazty si w pierwszym szeregu narodw. Ludzko dowiedziaa si o ich narodzinach niemal w tej samej chwili, w ktrej dowiedziaa si o ich potdze. Rzec by mona, e wszystkie inne narody osigny ju to, co chciay osign, podczas gdy te dwa cigle pn si w gr. Wszystkie inne narody zatrzymay si ju w miejscu lub rozwijaj si z najwikszym wysikiem one za lekko i pospiesznie krocz ku potdze, ktrej granic umys ludzki nie potrafi przewidzie. [...] Ich punkty wyjcia s rne i

odmienne s ich drogi, lecz na mocy tajemnych planw Opatrznoci zdaj si powoane do tego, by kiedy w rkach kadego j z nich znalazy si losy poowy wiata53. Wielu Niemcw przypuszczalnie wikszo zamiast prbowa rzeczy niemoliwych wolaaby chyba poprzesta na tym, co moliwe: korzysta z gwarancji spokoju i adu, y bez brzemienia polityki, od ktrej odcia pastwo Za pocztek systematycznej eksterminacji ydw uznawano czsto konferencj w Wannsee" 20 stycznia 1942 r., upatrujc niekiedy jej genez w tym, e w obliczu zarysowujcego si zwrotu w przebiegu wojny Hitler pragn jakoby wygra przynajmniej swoj wojn z ydami". Racj ma Thamer mwic na ten temat: Jakkolwiek trudne moe by okrelenie daty podejmowania poszczeglnych decyzji, jedno jest pewne: postanowienie o ostatecznym rozwizaniu* kwestii ydowskiej zapado w najwyszych narodowosocjalistycznych gremiach kierowniczych w chwili, kiedy Hitler i jego otoczenie byli najsilniej przewiadczeni o zwycistwie. Nie trudnoci przy organizowaniu deportacji ydw, nie klska militarna ani wynikajca z niej prba wypenienia w akcie rozpaczy przynajmniej czci misji historycznej day ostatni impuls do ostatecznego rozwizania*. Impulsem rym bya perspektywa, e za jednym zamachem uda si zdoby przestrze yciow i dokona zagady ydw urzeczywistni oba centralne elementy wiatopogldu narodowosocjalistycznego. [...] Na konferencji w Wannsee mwio si o udziale instancji pastwowych i partyjnych w akcji eksterminacyjnej, nie za o celu i zakresie polityki wobec ydw" (Hans-Ulrich Thamer, Verfuhrungund Gewalt. Deutschland 1933-1945, Berlin 1986, s. 704 i 706). 53 Alexis de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, tum. Marcin Krl, Warszawa 1976, s. 262263. Zbrodnia w imi zbawienia 249 wodzowskie, utwierdza si we wasnej samowiadomoci wywyszonej w odblasku wadzy. Zamiast czynu wystarczyby im symbol; nie chcieli wiedzie, co dzieje si z ydami i z przygnbieniem, nie z zachwytem, ruszali na ojn; a prawdziwa trwoga ogarna ich w obliczu rozstrzygajcego starcia na schodzie, kiedy przeczuwali ju zemst, ktra spadnie na nich jak powracajca fala54. Czy jednak Adolf Hitler rzeczywicie zostaby ich fuhrerem, czy wybraliby go i otaczali czci, czy przekonaby ich, gdyby nie myla naprawd tego, co mwi? Czy zbawienie z woli ludzkiej, powrt do raju mona osign jakkolwiek inaczej ni w drodze prazbrodni, zniszczenia czowieka? Prawd i tylko prawd obwieci hitlerowski namiestnik mierci, Heinrich Himmler, mwic: Chc tu te wspomnie panom o rzeczy doprawdy bardzo trudnej. Powinnimy raz w naszym gronie pomwi o niej cakiem otwarcie, chocia publicznie nie bdziemy nigdy o tym rozmawia. [...] Mam mianowicie na myli ewakuacj ydw, wytpienie narodu ydowskiego. To jedna z tych rzeczy, o ktrych atwo si mwi. Nard ydowski zostanie wytpiony", powiada kady towarzysz partyjny, to jasne, mamy to w naszym programie, wyczenie ydw, wytpienie, zrobimy to i basta". A potem nagle zjawiaj si ci wszyscy, osiemdziesit milionw poczciwych Niemcw, i kady ma swojego przyzwoitego yda. To przecie jasne, wszyscy inni to winie, ale ten jeden jest klawym ydem. Ze wszystkich, ktrzy tak gadaj, aden si nie przyglda, aden przez to nie przeszed. Wikszo z was wie chyba, co to znaczy, kiedy sto zwok ley jedne obok drugich, kiedy jest ich piset albo tysic. Wytrzyma to i jednoczenie pomijajc wyjtkowe przypadki saboci ludzkiej pozosta przyzwoitym czowiekiem: to nas zahartowao. Jest to nigdy dotd nie zapisana i niemoliwa do zapisania w przyszoci chlubna karta naszej historii55. 54 Hitler przypuszczalnie wiedzia, e midzy nim a Niemcami otwiera si przepa, gdy chodzi o cele ostateczne". W kocu spisa na straty nawet wasny nard, uznajc go za niegodny: Kiedy wojna chyli si ku przegranej, stracony bdzie te nard. Nie ma koniecznoci ogldania si na podstawy, ktrych nard niemiecki potrzebuje do dalszego najprymitywniejszego ycia. Przeciwnie, bdzie lepiej wasnorcznie je zniszczy. Nard bowiem okaza si sabszy, a wobec tego przyszo naley wycznie do silniejszego naro-u wschodniego. Po tym boju i tak zostan ju

tylko niepenowartociowi, ci dobrzy bowiem polegli" (K-negstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht 1940-1945, Percy Ernst Schramm (red), t. 4 Frankfurt a-M. 1961, s. 1581 n). ^ Przemwienie reichsfuhrera SS 4 padziernika 1943 r. do dowdcw SS w Poznaniu, w: DerProzefi Segen die Hauptknegsverbrecher vordem Intemationaien Militargerichtshof, Sitzungsprotokolle und Beweisur-Kunden, Niirnberg 1947-1949, t. 29, s. 145. Przedruk m. in. w: Joachim C. Fest, Dos Gesicht des Dtten Keicties. Profile einer totalitaren Herrschaft, Miinchen 1963, s. 162. Cz trzecia NIEMCY PO 1945 ROKU .L, Rozdzia dziewity POWRT OBYWATELA ZAMIAST AOBY PRZETRWANIE Chyba ju miesicy z siedem polem, lasem maszeruj. Goym prawie wiec grzbietem, bo koszula mi si pruje. Buty nosz bez zelwek, worki szaf moj s. Polak zabra mi przychwek, Dresdner Bank m fors wzi. Bez ojczyzny, bez rodziny, butw nie sta na pomad tak, to musi by w synny Zachodu na twarz upadek! Buty nosz wci dziurawe, portki w strzpach, jasny grom! Niech to diabli wszak niebawem znajd gdzie tu wasny dom. W domach, kdy noc si ciele, znw wiateka walcz z mrokiem! Lecz wci ciemnych okien wiele. Tak. Wci wiele ciemnych okien... Tysic lat trwa miaa era, lecz majestat wsa zgas. I znw mwi: start od zera! Naprzd marsz! Najwyszy czas! To fragmenty Marsza 1945 Ericha Kastnera, piewanego przez Ursul lerking w monachijskiej Schaubude".1 Przy zakrapianym spotkaniu, kiedy 1 Peny tekst patrz KastnerfiirErwachsene, Rudolf Walter Leonhardt (red.), Frankfurt a. M. 1966, s. 103 n. 254 Niemcy po 1945 r. Powrt obywatela 255 wieczr rozkrci si na dobre, Niemcy piewali te zapewne z niezwyk dla nich autoironi: Fiihrer powiada nam, e zwyciymy, w zwycistwa dniu Stalina zaprosimy. Lecz wszystko si odwrotnie uoyo: Stalin wygra! Czy to si komu nio? A potem, kiedy znw przyszed czas karnawau: To my, autochtoni Tryzonii..." We wszystkim tym, wszdzie, pobrzmiewa jaka osobliwa niezomno, co nieomal zuchwaego i bardzo niewiele lub wrcz nic z rozpaczy i skruchy. Ale czy mogo by inaczej? Wojna, zniszczenie i wszechobecne umieranie naleay do przeszoci; udao si przey i gow na karku wci jeszcze mie", jak mwi refren Marsza 1945 bya to aluzja do orgii egzekucji urzdzanych przez upadajcy reim. Berliski dowcip komentowa je: Nim se dam makwk uci, uwierz w ostateczne zwycistwo!" Z coraz wiksz tsknot natomiast oczekiwano nadejcia zwycizcw w kadym razie tych z Zachodu. Teraz znw warto byo szuka sposobw na przetrwanie. Nie bez trudu; bardzo wielu ludzi popenio samobjstwa przed kocem wojny, zwaszcza na Wschodzie, w trwodze przed zemst Armii Czerwonej, a tylko nieliczni potem o ile pomin przekltych, Himmlera i Gringa. Postawa powojenna bya pniej analizowana i okrelono j jako niezdolno do aoby2. Ale po kim niby mieliby paka Niemcy, czyby po fuhrerze", ktry tak nagle im si zgubi"?3 Hitler obiecywa i tej obietnicy faktycznie Kastner, czowiek nie podejrzewany o nieczyste intencje, jak nikt inny chwyta nastrj chwili. Godn polecenia lektur na temat okresu pnowojennego s zamieszczone w tym zbiorze Berliner Hetdren-gesprach (1943), Von meiner Wohnung blieb nur der Schliissel (1944), Die Lust istzdherals das Gewissen (luty 1945). Pod dat 4 maja 1945 r. Kastner zrobi w pewnej austriackiej wiosce notatk, o ktrej wolno sdzi, e ilustrowaa zasad o duo szerszym zasigu: Wczoraj po poudniu ukonstytuowa si Austriacki Ruch Oporu, z niejakim dr. in. Gruberem na czele [...]. [Jego drugie rozporzdzeniepo pierwszym, o zniesieniu zaciemnienia] wzywao do natychmiastowego oflagowania w barwach narodowych Austrii, a wic czerwono-biao-

czerwonych, albo tyrolskich, czerwono-biaych. Trudno, ktra przyprawiaa ludzi o ciche westchnienia, nie polegaa bynajmniej, jak mona by sdzi, na tym, e w cigu jednej nocy naleao zmieni przekonania. Ani te na wtpliwym wymogu obwieszczenia tej zmiany wszem i wobec, na metrowym kiju wystajcym z okna. Trudno polegaa wycznie na zdobyciu w tak krtkim czasie w dodatku po zamkniciu sklepw i przy panujcych niedoborach odpowiedniego materiau na flag. Przyszli uzurpatorzy powinni wycign z tego nauk. Mona oczywicie zmusi ludzi, nie tylko Austriakw, eby od wieczora do rana wywrcili swoje przekonania na drug stron, niczym skarpet. I bez trudu mona ich nakoni do publicznego okazania tej przemiany. Dobra wola nie powinna budzi wtpliwoci. Trzeba tylko pamita, e ma ona swoje granice. Zadowalajce rozwizanie kwestii flagi jest duo bardziej czasochonne. Ju choby z powodu pory zamykania sklepw. Nie wystarczy bowiem by jak chorgiewka na wietrze. Wszak chorgiewka musi by nowa!" (Die Fahnen der Freiheit, tame, s. 462 n) 2 Alexander i Margarete Mitscherlich, Die Unfahigkeit zu trauem. Grundlagen kollektiven Verhaltens, Miinchen 1977 (wyd. 11967). 3 Autor widzia mczyzn, ktrzy pakali, kiedy w meldunku Wehrmachtu z 2 maja 1945 r. podano: Na czele bohaterskich obrocw stolicy Rzeszy poleg fuhrer. Natchniony wol wybawienia swojego nal dotrzyma e nie powtrzy si listopad 1918 r."; wszyscy, naprawd wszyscy, mogli si teraz na wasnej skrze przekona, co to oznacza. Kocowa faza wojny, mniej wicej od 20 lipca 1944 r., pochona wicej ofiar ni poprzednie lata4 nie mwic ju o majtku, o poncych miastach i wsiach, o Wiirzburg^i i Drenie, o ucieczkach i wypdzeniach, o Prusach Wschodnich, Pomorzu i lsku. Reim sam siebie obali lepiej, ni mgby to zrobi ktokolwiek inny; wszyscy widzieli, jak funkcjonariusze partyjni szermowali hasami o przetrwaniu, jak przy pomocy starcw i nastolatkw organizowali absurdaln obron, jak zwlekali z rozkazami o ewakuacji, a byo za pno aby zaraz potem znikn, jakby nigdy ich nie byo. Za wzorem fuhrerw" haniebnie umykali przed odpowiedzialnoci. Odpowiedzialno ta spada teraz na tych, co zostali; zwycizcy przypisali j pokonanym jako win i zadali rozlicze. Ale wanie dlatego Niemcy poczuli si okpieni przez wadcw proklamowanej jako tysicletnia" Trzeciej Rzeszy, ktrej ofiarowali swoj gotowo do dziaania i wiern sub, entuzjazm i powicenie. Czuli si oszukani, bo w zamian mieli zosta raz na zawsze uwolnieni od ciaru wszelkiej odpowiedzialnoci politycznej taki przecie by sens wielkiej obietnicy, w ktr uwierzyli. Tak oto czar Trzeciej Rzeszy prys nieomal w cigu jednej nocy. Jak okiem sign, nigdzie adnego oporu wobec okupacji, adnych walk partyzanckich, adnych werwolfw"[5l. Nad zdrad" Niemcw ubolewa ju minister propagandy, dr Goebbels w swoim ostatnim sowie do wsppracownikw, 21 kwietnia 1945 r.: C mam pocz z narodem, w ktrym mczyni nie staj ju do walki nawet wtedy, kiedy ich ony s gwacone!? [...] Na wschodzie ten nard pierzcha, na zachodzie przeszkadza onierzom w boju i przyjmuje wroga biaymi flagami6. Niedugo pniej, w sierpniu, nowy landrat we frankoskim Gunzenhau-isen, starej twierdzy NSDAP, pisa w swoim raporcie: l rodu i Europy od nioscego zagad bolszewizmu, odda ycie. Ten wzr wiernoci a po mier6> zobowizuje iwszystkich onierzy". Ale te zy budziy ju wtedy dezaprobat i obsychay szybko; aoba pierzcha rwnie iprdko jak przejrzysta ch tworzenia raz jeszcze przypominajcej Nibelungw legendy o heroicznej klsce. i 4 Tylko na wschodzie wkroczenie Armii Czerwonej, ucieczki i wypdzenia spowodoway straty wrd Jludnoci cywilnej, ktre trzeba szacowa na ponad dwa miliony. W caej wojnie straty Wehrmachtu wyniosy lu;76 ml" poleStych ' okoo 50 zaginionych; okrge p miliona ofiar pochona wojna powietrzna. Wzgldnie wysze ni w Niemczech byy straty w Polsce, w Zwizku Radzieckim i Jugosawii; w sumie |1I wojna wiatowa kosztowaa ycie ok. 55 min ludzi.

I M Werwolfruch partyzancki powoany rozkazem nazistowskiego kierownictwa wiosn 1945 r., kt-|ry jednak nie odegra ju adnej roli w kocowej fazie wojny przyp. tum. 6 Cyt. za Ursachen und Folgen. Vom deutschen Zusammenbruch 1918 und 1945 bis zurstaatlichen Neunung Deutschlands in der Gegenwart. Eine Urkunden- und DokumentensammlungzurZeitgeschichte Hert Michaelis, Ernst Schraepler, Berlin 1958 n, 1.13 (1968), s. 115. 256 Niemcy po 1945 r. Pomimo e wojna skoczya si zaledwie przed kilkoma miesicami, o narodowym socjalizmie prawie ju si nie mwi, a jeli nawet, to negatywnie. Wrd tych samych ludzi, ktrzy w swoich siedzibach wystawiali na pokaz rnego rodzaju znaki-symbole pastwa narodowosocjalistycznego, nie pozosta po nich nawet lad7. Jednake szyderstwo, e najwyraniej nikt poza Hitlerem nie by narodowym socjalist, chybiao celu albo trafiao we okrn drog: jedynie fuhrerowi lubowano bezwzgldne posuszestwo" i tylko jemu rzeczywicie ufano. Tym samym rozpadaa si i znikaa, jakby jej nigdy nie byo, jedna, wpisana w system rzdw przemocy, cz podwjnego czowieka z podwjn moralnoci. Przetrwaa jedynie cz druga: obywatel cywil i osoba prywatna, czowiek, ktry nie widzia powodu, aby cokolwiek sobie wyrzuca, poniewa mwic sowami Himmlera pomijajc wyjtkowe przypadki saboci ludzkiej", zawsze trzyma si zasad adu i przyzwoitoci oraz tradycyjnych regu moralnych. O kim mona powiedzie, e by prywatnie zodziejem czy morderc? Kto nie y dla rodziny, nie troszczy si o ni? Kto osobicie nie pomaga, i to wcale nierzadko, ssiadowi czy znajomemu, kiedy ten popad w kopoty? W kadym razie wiele tysicy takich wiadectw skadano w czasie alianckich przesucha, przed izbami orzekajcymi, w postpowaniach sdowych. Za niewtpliwie skrajny, ale wielce znamienny mona uzna przypadek czowieka, ktrego badanie cytuje Hannah Arendt: PYTANIE: Czy zabijalicie ludzi w obozie? ODPOWIED: Tak. PYTANIE: Czy trulicie ich gazem? ODPOWIED: Tak. PYTANIE: Czy grzebalicie ich ywcem? ODPOWIED: Zdarzao si. PYTANIE: Czy ofiary sprowadzano z caej Europy? ODPOWIED: Tak myl. PYTANIE: Czy pan osobicie pomaga zabija ludzi? ODPOWIED: Absolutnie nie. Byem w obozie tylko szefem wydziau finansowego. PYTANIE: A co pan sobie myla o tym wszystkim, co si dziao? ODPOWIED: Na pocztku byo kiepsko, ale przyzwyczailimy si. PYTANIE: Czy pan wie, e Rosjanie pana powiesz? ODPOWIED (wybuchajc paczem): Dlaczego mieliby wiesza? A co ja takiego zrobiem? Powrt obywatela 257 Goebbels zakoczy sowami: Ale gdy ustpimy, ziemia zadry w posadach". Jake krtka chwila patrzc na rzecz w skali historycznej dzielia marzenie o takim finale od moliwoci jego urzeczywistnienia: wejcia w posiadanie broni atomowej! Wszystkie rda wskazuj, e koniec mgby by tylko jeden. Hitler nie wahaby si przed wydaniem neronowego" rozkazu odpalenia tej broni w samych Niemczech. 7 an Kershaw, Der Hitler-Mythos. Volksmeinung und Propaganda im Dritten Reich, Stuttgart 1980, s. 194.

Hannah Arendt komentuje: Rzeczywicie nic nie zrobi tylko wykonywa rozkazy. A od kiedy to wykonywanie rozkazw jest przestpstwem? Od kiedy bunt jest cnot? Od kiedy mona pozosta uczciwym tylko wybierajc pewn mier? C wic takiego zrobi?8 Patrzc z zewntrz albo, co praktycznie na to samo wychodzi, z perspektywy potomnych wszystko to moe wyda si tak odraajce i niepojte, jakby chodzio o makabryczn opowie Roberta Louisa Stevensona o doktorze Jekyllu i panu Hyde, znan potem z licznych adaptacji filmowych. Ale rozdwojenie wiadomoci stanowi w istocie punkt wyjcia i klucz do zrozumienia: co Jekylla, ktry przey, moe jeszcze obchodzi zmary Hyde? Tote orzeczenie winy, a nawet winy zbiorowej, spywao" po Niemcach, nie odnoszc skutku; w 1951 r. ukaza si Der Fragebogen Ernsta von Salomona, ktry z pen ironii wyszoci odrzuca amerykask prb weryfikacji kadego, kto zabiega o urzd czy choby miejsce na studiach; ogromny sukces tej ksiki moe uchodzi za symptomatyczny. Jednoczenie niesuszne byoby zarzucanie Niemcom jakiej pryncypialnej zatwardziaoci; w pewnym sensie rzecz ma si akurat odwrotnie. Widziano okropiestwa, syszano o tych, ktre odkryli alianci, kiedy wkroczyli do Owicimia, Dachau, Buchenwaldu, Bergen -Belsen. Zaangaowane czasopisma jak Frankfurter" i Nordwestdeutsche Hefte", Die Briicke", Die Wandlung", Die Gegenwart" miay swoje pi minut, gazety i radio te robiy swoje, a taka ksika jak Der SS-Staat Eugena Kogona, wydana ju w 1946 r., staa si bestsellerem. Zapewne wanie przytaczajca sia wrae sprawiaa, e tym waniejsze byo wyparcie ze wiadomoci wszystkiego, co insynuowaoby wasn odpowiedzialno. By uy nieco przesadnego sformuowania: dystansowanie si tych, ktrzy przeyli, od ich drugiego, paskudnie teraz gnijcego ja" stanowi specyficzn, w aden sposb nie zaplanowan i t waciw form niemieckiej denazyfikacji. Jeli chce si zrozumie powojenn postaw Niemcw, trzeba wzi pod uwag jeszcze co innego, rzecz elementarn: walka o przetrwanie pochaniaa niemal ca energi. Przydzia artykuw spoywczych spada chwilami wahajc si i rnicujc w zalenoci od strefy ledwie do poowy tego, co byoby niezbdne, by zapewni w miar wystarczajce wyywienie. W kocu 1946 r. czternacie milionw gospodarstw domowych miao do dyspozycji zaledwie osiem milionw mieszka, w tym wiele mocno uszkodzonych, takich, ktre w normalnych czasach natychmiast by zaplombowano albo przeznaczono do rozbirki. Ale czasy nie byy normalne. W 1946 r. w zachodnich strefach kupacyjnych yo 20,8 min mczyzn i 25,7 min kobiet; w strefie radzieckiej 8 Hannah Arendt, Organislerte Schuld, Die Wandlung", 1945/46, nr 4, s. 339 n. 258 Niemcy po 1945 r. wygldao to podobnie. Jednoczenie nadwyka kobiet wystpowaa oczywicie gwnie w modszych i rednich rocznikach, najbardziej nadweronych przez wojn po stronie mczyzn naleeli do nich take ci, ktrym wraz z czonkami amputowano w lazaretach zdolno do pracy. Powrt jecw wojennych mg co najwyej nieco zagodzi dysproporcj; w 1951 r. wynosia ona 23,7 do 27,1 min. Gwny ciar walki o przetrwanie spocz zatem na kobietach co zreszt jaskrawo kontrastuje z faktem, e postanowienie Sojuszniczej Rady Kontroli przywrcio obowizujc moc tradycyjnego, pat-riarchalnego prawa rodzinnego, ktre przyznawao mczynie wadz maesk", pozwalao mu dysponowa dziemi i majtkiem. Brutalna rzeczywisto: ju choby zwyczajne" zakupy wymagay wytrwaoci od czekajcych czsto po wiele godzin i czsto w kocu daremnie w ogonkach". O pracy i zawodzie powiadano z rozgoryczeniem, e w gruncie rzeczy nie sposb sobie na nie pozwoli, bo stawka dzienna nie przewyszaa wartoci jednego lub dwch papierosw; waciw walut stanowiy Chester-fieldy i Lucky Strike. Duo lepsze rezultaty mona byo osign o ile dopisywaa obrotno i zimna krew na czarnym rynku, z ktrym wadze okupacyjne i administracja, same wielorako uwikane w czarnorynkowe interesy, nie walczyy zbyt energicznie. Zreszt uwikany" by zapewne kady, poniewa nigdzie indziej nie mona byo dosta niezbdnych rzeczy, czy to rondla, pary butw, dodatkowej racji tuszczu, czy wreszcie, po latach posuchy, wieych owocw9.

Cienka granica dzielia wymian czy handel od organizowania" na przykad kosza z wglem wprost z wagonu towarowego. W Nadrenii zabiegi takie okrelano sowem fryngsowa" od nazwiska kardynaa koloskiego Josepha Fringsa, ktry orzek, e nie mona mwi o kradziey i grzechu, gdy chodzi o przeycie. Groz zimy opisa w kocu 1945 r. hamburski pisarz Hans-Erich Nossack: Przede wszystkim ten zib, od ktrego mc si myli. [...] Wikszo ludzi ma opuchnite palce, obnosi otwarte rany, niepodobna nic robi. [...] Od smej do trzeciej wytrzymuj w firmie, dopiero od trzeciej znw jedzi komunikacja; do tej pory jestem jednak ju tak przemarznity zwaszcza e mog wzi ze sob tylko dwie kromki suchego chleba e prawie nie mog i. A potem zaczyna si ostra walka o miejsce w kolejce podziemnej. Tymczasem moja ona rano daje lekcje, w poudnie spieszy po jedzenie do oddalonej o godzin drogi kuchni polowej, na ktr jestemy zdani z braku gazu, elektrycznoci i moliwoci gotowania mimo e idzie na to wiksza cz kartek ywnociowych. [] Miedzy pit a szst prbuj spa, aby odgrodzi si od mijajcego dnia i jednoczenie Powrt obywatela 259 9 Autor pamita swoje zdumienie, kiedy jako pomocnik kierowcy transportowa winie is. starego kraju", na pnocny zachd od Hamburga, w pobliu Stade. Dziki systemowi roww i kanaw nawadniajcych w yznym dorzeczu aby policja bez trudu szczelnie ryglowaa teren w okresie zbiorw. Ale wjazd i wyjazd nie nastrczay trudnoci, poniewa kierowca trzyma za przedni szyb tabliczk z tytuem urzdowym: prokurator generalny". zastpi brakujce kalorie. Pniej bierzemy jeszcze do ust co w rodzaju herbaty albo ma przeksk i siedzimy [...] naprzeciw siebie, pracujc przy 15-watowej arwce. Ja siedz zwykle do pierwszej, okutany w koce, po czym zzibnity wpezam do ka10. Na marginesie mona tylko zauway, ze pierwsza powojenna zima w porwnaniu z nastpn okazaa si jeszcze askawa i agodna. Przygod szczeglnego rodzaju byo podrowanie. Wydawao si, e przynajmniej poowa ludnoci stale jest w drodze uczepiona nielicznych, beznadziejnie przepenionych pocigw, kursujcych wedle wtpliwych rozkadw jazdy, albo na ebka" w skadach towarowych, ktre zasilane z generatorw na gaz drzewny suny mozolnie, dyszc i prychajc. Ludzie jedzili z pewnoci nie dla przyjemnoci, lecz w poszukiwaniu krewnych albo chomikujc" w nadziei, e gdzie na dalekiej wsi wymieni dywanik sprzed ka na kartofle, a nastpnie przechodzc szczliwie wszystkie kontrole dowioz je do domu. Niektrzy stali si w tych okolicznociach zawodowymi podrnymi: jedzili z arwkami nabytymi w Hamburgu do Cuxhaven, stamtd ze ledziami do Kassel, z Kassel do Chemnitz z papierosami, a z Chemnitz z poczochami znw do Hamburga. Jednoczenie zdaway si zarysowywa kontury spoeczestwa klasowego w pewnej szczeglnej formie. Kto na wsi dysponowa domem i gospodarstwem, a w miecie warsztatem rzemielniczym, towarami na sprzeda i witamin S", czyli stosunkami, ten nie cierpia niedostatku; przeciwnie: mg wykorzysta przymusowe pooenie innych z poytkiem dla siebie. Jeszcze przed klsk", ale uprzedzajc ju przyszo, Erich Kastner opisywa stan rzeczy: Na to, iby kupcy tekstylni cierpieli bied, los nie pozwala. Na nic tu wszelki opr: ledwie mrok zapadnie, ju im wnosz do domu cae kosze dobra wszelkiego, rzeczy potrzebne i zbdne. Wciskaj im nawet to, czego nie ma. Noc przychodz nie tylko zodzieje, ale i dostawcy. Przynosz maso, kaw, koniak, biae bueczki i kiebasy, szampan i wino, i piecze wieprzow, przynieliby nawet samego kreisleitera NSDAP, gdyby by jadalny. Karl potrafi uhonorowa takie mstwo i uczynno materiaami na kostiumy i garnitury11. Przeciwiestwem tej klasy byli eks-onierze i inni powracajcy do domu bezdomni, jak w opisie Wolfganga Borcherta: Pewien czowiek wraca do Niemiec. Dugo by nieobecny. Bardzo dugo. Moe zbyt dugo. I wraca zupenie inny, ni kiedy wyruszy. Zewntrznie przypomina owe maszkary, ktre stoj na polach dla odstraszania ptakw (a niekiedy wieczorami i ludzi). Wewntrznie te. Przez tysic dni

czeka na zimnie daleko std. A powrt musia okupi strzaskanym kolanem. Wielu jest jednak takich, ktrzy wracaj do domu, a potem jednak nie 10 DieserAndere, Christof Schmid (red.), Frankfurt a. M. 1976, s. 55 n. 11 Kastner, Die Lust ist zither als das Gewissen, notatka z 7 lutego 1945 r., wy d. cyt., s. 459 n. 260 Niemcy po 1945 r. wracaj do domu, poniewa domu dla nich ju nie ma. I wtedy ich dom jest na dworze, pod drzwiami. Ich Niemcy s pod goym niebem, noc na deszczu, na ulicy. To s ich Niemcy12. Przeciwiestwem tej klasy byy te ofiary bombardowa oraz przede wszystkim uciekinierzy i wypdzeni z terenw wschodnich, gdy przewanie zdoali uratowa jedynie to, co mieli na sobie i udwignli jako baga podrny": ju w 1946 r. byo ich okoo 5,6 min na obszarze zachodnich stref okupacyjnych. Ich liczba stale rosa; spis powszechny z 1950 r. szacuje j w Republice Federalnej na 9,3 min przy 38,2 min ludnoci miejscowej, a w NRD odpowiednio na 4,5 min przy 14 min. Analizujc okres powojenny Helmut Schelsky gwn rol przypisa rodzinie13. W walce o byt nie tylko okazaa si jedyn ocala solidarn wsplnot, lecz take zapewniaa jednostce poczucie bezpieczestwa i otuch, ktrych nie mona byo znale nigdzie indziej. Dla obywatela jako osoby prywatnej, ktra przeya Trzeci Rzesz, rodzina stanowia zreszt co w rodzaju naturalnego azylu; tylko w niej czowiek nie musia lka si oskare, poniewa te kieroway si przeciw innym, przeciw urzdom i odpowiedzialnym instanq'om, ktre tymczasem poszy w rozsypk. Tak tedy publiczna debata jeszcze umacniaa tendencj do rejterady: zaangaowanie polityczne okazao si zdronoci, a przynajmniej ryzykiem; natomiast czysta prywatno cnot i reasekuracj. To dowiadczenie sprawiao, e charakterystyczne stao si haso beze mnie!" a w bardziej cynicznym sformuowaniu slogan wyborczy stanowicy znak czasu: Kady za siebie, Bg za nas wszystkich!" Schelsky susznie zwraca te uwag, e byo to przeciwiestwo typowego nastawienia po 1918 r.: Wtedy jednostka wyzwalaa si z uznawanej za dokuczliw, krepujcej opieki grupowej w gruncie rzeczy dziki nie uwiadamianej pewnoci zachowa, jak dawaa jej wanie owa konsolidacja grupowa; dzi zabiega i walczy o przetrwanie osobowych wizi grupowych, poniewa uwaa, e s zagroone, a odczuwa je i pojmuje jako ostatni fundament i bastion swego bezpieczestwa spoecznego14. Do takiego rozwoju sytuacji w sposb wielce osobliwy przyczyniy si kobiety. Nie szczdziy si, by ocali dzieci, rodziny w morzu ognia, pod gradem bomb, wrd okropnoci ucieczki, w chaosie klski i nowego pocztku; w gwnej mierze to im zawdzicza naley przeycie w warunkach zagady15-Tym samym nabray niezalenoci i samowiadomoci, jak nie dysponoway 12 Wolfgang Borchert, Pod drzwiami, tum. Egon Naganowski, w zbiorze Pod drzwiami, Warszawa 1960,8.143-144. 13 Helmut Schelsky, Wandlungen derdeutschen Familie in der Gegenwart, wyd. III rozszerzone, Stuttgart 1955. 14 Tame, s. 90. 15 Patrz Christian graf von Krockow, Czas kobiet: wspomnienia z Pomorza 1944-1947 wedug relacji Libussy Fritz-Krockow, tum. Iwona Burszta-Kubiak, Warszawa 1990. Powrt obywatela 261 nigdy przedtem. Ale wiadomie czy niewiadomie, chcc pokrzepi swych wra-,cajcych do domu, rozbitych mczyzn, oddaway im tradycyjn rol gowy jrodziny, ywiciela i opiekuna. By moe pocztkowo bya to forma samaryta-" :iego miosierdzia, co w rodzaju kamstwa z koniecznoci, ktre pozostawao w jaskrawej sprzecznoci z realiami. Ale udane inscenizacje nabieraj wasnej mocy: spektakl przedstawiajcy uzdrowion, by nie powiedzie: uwicon rodzin umacnia stary, w istocie dawno przestarzay podzia rl pciowych, ktry stawa si obowizujc norm. A faktyczna sia normatywnoci wskrzeszaa porzdek patriarchalny, ktry w atmosferze konserwatywnego moralizmu rykoszetem uderza w kobiety jako utrata rwnych szans.

Z tego, co zaczo si jako kamstwo z koniecznoci, wyroso w kocu yciowe kamstwo epoki. Bo tak naprawd wiat rodziny bynajmniej nie by zdrowy. Wiele maestw ulegao rozbiciu z powodu wieloletniej rozki, ktra zmieniaa stosunki partnerw; przez okres powojenny przetoczya si fala rozwodw, ktra w 1948 r. osigna punkt szczytowy. Jeszcze w 1950 r. okoo 40% ludnoci Niemiec Zachodnich yo w niepenych rodzinach, a w tym samym roku urodzio si 9,5% nielubnych dzieci. Zreszt dysproporcja liczbowa zmuszaa miliony kobiet do urzdzania sobie ycia w sposb niekonwencjonalny, w cigej obawie, e spotka je potpienie, a nawet niesawa, gdyby na przykad zaday si" z onierzami wojsk okupacyjnych. Szkic stosunkw powojennych byby niekompletny bez spojrzenia na mode pokolenie. Wielu uznao je za stracone", poniewa chodzio tu o dzieci Trzeciej Rzeszy. Faktycznie: szesnasto- i siedemnastolatki jeszcze walczyy z powiceniem, wielu oddao ycie w czasie, kiedy stara gwardia" dawno ju cisna precz swoje karabiny i pancerfausty16. Ale tym radykalniejsze skutki przynioso rozczarowanie: odarcie ze zudze. To wszystko: e w idealizmie samoofiary sowa znienacka tej, stajc si czynami, a raczej niegodziwo-ci; e odurzenie wiatopogldem (kadym!) wiedzie wprost do katastrofy; e wanie dlatego nie wolno nigdy, nigdy wicej, ulec pokusie absolutu, w jakiejkolwiek by si jawi postaci to wszystko okazao si elementarnym, pozostawiajcym trwae lady dowiadczeniem. Helmut Schelsky znalaz odpowiednie okrelenie: generacja sceptyczna17. Gdy spoglda si wstecz na notoryczny idealizm dawniejszych ruchw modzieowych, poczwszy od czasw uroczystoci na Wartburgu w 1817 r., na nabono wobec wiata jako dziedzictwo luteranizmu, na dociekliwe i entuzjastyczne poszukiwanie zbawienia w doczesnoci, to ma si wraenie, e wraz 16 Przejmujc ilustracj tego jest film Bernharda Wickiego Die Briicke (Most) z 1959 r. [Podstaw scenariusza bya ksika Manfreda Gregora pod tym samym tytuem. Most ukaza si po polsku w tumaczeniu Eddy Werfel nakadem wydawnictwa MON w 1960 r. przyp. red.]. 17 Helmut Schelsky, Die skeptische Generation, eine Soziologie der deutschen Jugend, DiisseldorfKoln 262 Niemcy po 1945 r. ze sceptycyzmem jako zasadniczym nastawieniem zrodzonym z dowiadcze tych, ktrzy przetrwali, pojawio si wrd Niemcw co nowego, by nie powiedzie: co nieniemieckiego". Koresponduje z tym okoliczno, e w latach powojennych po raz pierwszy powstaa kultura modzieowa, ktr wsp-okrela zwrot ku Zachodowi, fascynacja Ameryk. Jeli kade pokolenie znajduje wasny rodzaj muzykalnoci, wasny rytm, w ktrym si rozpoznaje, by pniej, nawet w jesieni ycia syszc go poczu sentymentalny dreszczyk, to dla modziey powojennej by to w nowy sound (take jako charakterystycznie nowe pojcie), ktry czy si np. z takim nazwiskiem, jak Glenn Miller, czyli: precyzja i luz18. Naturalnie swoj rol odgryway te rzeczy wymierne, tsknota za popraw warunkw materialnych i dobrobytem, ktrego bajkowym synonimem w zestawieniu z niemieck ndz bya Ameryka. Gdziekolwiek szo si pieszo albo w najlepszym razie jechao na rowerze, zawsze, ilekro bezszelestnie przemkn krownik szos z Detroit, pojawiao si co w rodzaju czoobitnoci. Przede wszystkim jednak Ameryka ucieleniaa wolno i przestrze. W ten sposb Niemcy nili z opnieniem the amecan dream, amerykaski sen do tego stopnia, e cho bliscy ju przebudzenia, zachwycali si jeszcze modziecz postaci amerykaskiego prezydenta Johna F. Kennedy'ego. Wolno i przestrze: w orodkach informacyjnych Amerykanw i Brytyjczykw wiat jawi si jako lektura, co niby widowisko teatralne na skleconych byle jak deskach scenicznych. Duchowy gd by by moe jeszcze dotkliwszy ni fizyczny19. O koniunkturze teatralnej Friedrich Luft donosi z Berlina w lutym 1946 r.: 18 Sekretne pocztki krnbrnej modziey swingujcej" sigaj jeszcze czasw wojny. O latach powojennych opowiada Oliver Hassencamp: My modzi i ju nie cakiem modzi modzieowcy lczelimy nocami przy radiu, eby posucha tego, czego wreszcie moglimy

sucha bezkarnie: swingu na AFN, American Forces Network, jak nazywaa si onierska rozgonia aliantw. Kiedy Mark White, may, elegancki discjockey o dwicznym gosie, zapowiada i puszcza pyty w programie Midnight in Munich, czulimy, e yjemy. [...] Po miertelnej pigule cynicznie dziarskich marszw muzyka ucinionych znw czya ludzi. Przeylimy to w jazzie. Jazz, ktry wyrs z pieni niewolnikw, na polach baweny w poudniowych stanach, wyraa zryw mniejszoci na caym wiecie, w rytmie perkusji znikaa granica midzy rasami, zakaz bratania si. [...] Z muzycznego punktu widzenia od ucisku do wolnoci jest tylko jeden may krok. W marszowym rytmie na dwie czwarte wadza pastwowa straszy i zmusza do posuszestwa, w rytmie na cztery czwarte, do ktrego z rytmu na dwie czwarte mona przelizn si niemal niezauwaenie, czowiek odpra si i koysze po bratersku razem z innymi, w grupie" (Der Sieg nach dem Krieg. Die gute schlechte Zeit, Munchen-Berlin 1983, s. 31 n. i 109 n). 19 W kocu 1946 r. Ernst Rowohlt tak charakteryzowa sytuacj w pewnej rozmowie : Czy pan wie, e jest w Niemczech cae pokolenie, ktre nie ma pojcia o tym wszystkim, co rozumiemy pod pojciem literatury? Sinclair Lewis, Joseph Conrad, Andre Gide nawet nie zna tych nazwisk" (Gesprdch mit einem Verleger. Ernst Rowohlt uberseinen Ro-Ro-Ro-Plan, Neue Zeitung", 9.12.1946). Aby zaradzi niedoborom, Rowohlt wymyli edycj powieci rotacyjnych": na papierze gazetowym, w wysokich nakadach, po 50 fenigw za sztuk. Powrt obywatela 263 Wczoraj miaem okazj przejecha samochodem przez cae miasto. To byo upiorne. Czowiek jest przyzwyczajony do ruin w swoim otoczeniu, po drodze do pracy, we wasnej dzielnicy. Ale nagle uwiadomiem sobie, jak niewiele pozostao z Berlina. [...] Przejechaem koo supa ogoszeniowego, ktry by oklejony niezliczonymi zapowiedziami teatralnymi, operowymi, koncertowymi. Zajrzaem potem do ogosze w gazecie: w prawie 200 miejscach wystawia si spektakle teatralne. Rzeczywicie. Wszdzie. W kadej dzielnicy. Codziennie odbywa si przynajmniej p tuzina koncertw. W kadej dzielnicy. Dwa teatry operowe graj bez przerwy w ktrym miecie na wiecie jest tak jeszcze? Czy przypadkiem w sztuce nie wybucha jaka niezdrowa hossa, czy nie trzeba zaj si sprawami wymiernymi, czy ten pocig do sceny i kinematografu nie ma w sobie czego lekkomylnego i frywolnego? Nie, sztuka nie jest niedzieln rozrywk ani byle ozdbk dnia powszedniego, nie jest bibelotem na bieliniarce. Sztuka jest niezbdna, wanie teraz, w caej naszej biedzie20. Szczeglnie dobr koniunktur cieszy si kabaret; ju w sierpniu 1945 r. jich Kastner zanotowa: Gdyby ziciy si wszystkie plany obecnych tygodni, niebawem mielibymy wicej kabaretw ni nie zniszczonych domw21. Kiedy jednak mona byo spodziewa si moliwoci wyjechania poza horyzont gruzowiska, poznania wiata (w dosownym sensie)? ywiono nadziej na Europ, wyruszano na gwiadzisty rajd automobilowy do Strasbour-ga wcale nie tylko dlatego, e narodowe przedsibiorstwo splajtowao. Jeden z ulubionych szlagierw modziey powojennej nosi tytu: Don't fence me in Nie wi mnie". NIEMIECKA MARKA I ZOTE MEDALE Kapitalistyczny system gospodarczy nie zaspokoi pastwowych i spoecznych interesw yciowych narodu niemieckiego. Potrzebny jest zatem nowy ad. Treci i celem tego nowego adu spoecznego i gospodarczego nie moe ju by kapitalistyczne denie do zysku i wadzy, musi nim by wycznie pomylno naszego narodu. [...] Wgiel jest podstawowym produktem caej niemieckiej gospodarki narodowej. Domagamy si uspoecznienia kopalni. [...] Take w przemyle stalowniczym naley wkroczy na drog uspoecznienia. To nie wymys jakiego komunistycznego agitatora ani projekt socjaldemokratw, ktrego i tak nie bd realizowa. Chodzi o kluczowe sformuowa20 Cyt. za Hermann Glaser, Kulturgeschichte der Bundesrepublik Deutschland, 1.1: Zwischen Kapitula-'ion und Wahrungsreform 1945-1948, Miinchen-Wien 1985, s. 244. W sumie jest to bardzo bogata w materiay ksika.

21 Erich Kastner, Dertagliche Kram, w: Gesammelte Schriften fur Erwachsene, t. 7, MiinchenZurich '^69, s. 14. Kastner sta si najwaniejszym autorem, a Ursula Herking gwn postaci monachijskiej .,Schaubude", ktra otworzya swe podwoje w sierpniu 1945 r. 264 Niemcy po J945 r. ni Programu Ahleskiego Unii Chrzci] asko-Demokratycznej, w skrcie CDU, z lutego 1947 r. Jak szybko jednak byo po wszystkim: dla wikszoci trzech czwartych narodu niemieckiego, ludnoci zachodnich stref okupacyjnych, decydujcy o kierunku rozwoju krok nastpi wraz z reform walutow z dnia 20 czerwca 1948 r. Na tej podstawie bezpartyjny reformator Ludwig Erhard zburzy tak szybko i tak gruntownie, jak tylko byo to moliwe, star konstrukcj przymusu i uruchomi, nie baczc na jki i zawodzenia, to, co nazwa spoeczn gospodark rynkow". Mwic bez upiksze: kapitalizm chroniony przed zagroeniami spoecznymi i politycznymi przez pastwo bezpieczestwa socjalnego. Od tego zacz si nieoczekiwany, niemal bajeczny marsz w gr, do dobrobytu w cud", ktry z czasem pozwoli Republice Federalnej okrzepn i sta si gospodarczym gigantem. wiadcz o tym liczby: Warto produktu krajowego brutto, liczc w staych cenach, wzrosa z niespena 100 w 1950 r. do 1845 mld marek w roku 1985, bd co bd piciokrotnie, a w przemyle dbr inwestycyjnych nawet omiokrotnie; w okresie prosperity, midzy 1950 i 1960 r., redni wzrost gospodarczy wynosi 8,6% rocznie. Liczba zatrudnionych zwikszya si w tym czasie (nie wliczajc Kraju Saary i Berlina Zachodniego) z 20 do prawie 27 min, bezrobocie spado z 1580 ty. do 235 ty., to znaczy z 10,4% do 1,2% ogu ludnoci w wieku produkcyjnym. Warto eksportu wynosia w 1950 r. 8,4, w 1985 r. 537 mld marek; w bilansie handlowym 1950 r. dawao to jeszcze trzymiliardowy deficyt, natomiast w 1985 r. zanotowano nadwyk w wysokoci 112,6 mld; udzia eksportu w produkcie krajowym brutto wzrs z 8,5% do 29,1%. Republika Federalna signa niebawem po swoiste mistrzostwo wiata: w 1988 r. z eksportem w wysokoci 323 mld dolarw plasowaa si tu przed Stanami Zjednoczonymi (322 mld) i daleko przed Japoni (265 mld) i to przy liczbie ludnoci dwukrotnie mniejszej ni w Japonii i czterokrotnie mniejszej ni w Stanach. Cz swoich oszczdnoci obywatele Republiki inwestowali w mistrzostwo wiata innego rodzaju: w 1987 r. 42 mld wydali na turystyk zagraniczn. O ile jednak od 1949 r. musieli paci 4,20 marki za dolara, a od 1961 4 marki, to w 1978 r. ju poniej dwch marek; podobnie w 1989 r., po przejciowym wzrocie kursu dolara. Take w stosunku do innych walut marka niemiecka zyskaa odpowiednio, a niekiedy znaczniej bardziej na wartoci. Obok ksieczki czekowej do najwaniejszego instrumentu ruchliwoci - i symbolu statusu awansowa samochd; w 1950 r. auto posiadao 12 obywateli na 1000 (wliczajc dzieci i starcw), w 1984 ju 412.1 jeli pocztkowo, jak mwiy sowa znanej piosenki, ulice drczyo poczucie samotnoci", to dawno ju ustpio ono utyskiwaniom z powodu toku. W 1947 r. kady odcinek autostrady przejedao przecitnie 1400 samochodw dziennie, natomiast w 1986 33 731, o ile nie stay w korku. Ale nawet pod tym wzgldem Powrt obywatela 265 mona zakada rekord: korek dugoci 180 km" podano w informacji o ruchu czy te raczej bezruchu" drogowym latem 1989 r. I jak tu si dziwi wobec takiego zapierajcego dech w piersiach rozwoju, e ju w latach pidziesitych pojawiy si zuchwae odywki: Gada si wci o tak zwanym zaamaniu. Ale kiedy tak sobie jad po Europie kogo spotykam? Bogatych Niemcw i spauperyzowanych Anglikw". Wedug statystyki, w 1986 r. redni dochd roczny brutto robotnikw wynosi 39 638, a pracownikw umysowych 50 747 marek. Gdyby dla tygodniowego dochodu brutto robotnika przemysowego w 1980 r. przyj wskanik 100, to w 1950 r. jego warto nominalna wynosia 11,4, a realna 28,6; jednoczenie rosnce dochody szy w parze ze wzrostem iloci czasu wolnego. W nieco duszej perspektywie czasowej rozwj ten wyglda wrcz szokujco: w cigu szedziesiciu lat, tzn. midzy rokiem 1918 a 1978, czas pracy jako wielko, na ktr skada si

czas pracy tygodniowy i roczny oraz lata pracy, uleg skrceniu o ponad poow, do 45,7%. Po 1978 r. pod presj bezrobocia walka o dalsze ograniczenie czasu pracy jeszcze si nasilia; poczyniono ju take pierwsze kroki ku wejciu w tydzie 35-godzinny". Waniejsze ni morze liczb jest zapewne pytanie, jakie waciwie siy decydoway o rozwoju. Nie do obrony okazuje si teza, e rozstrzygajce znaczenie mia amerykaski program odbudowy europejskiej, zwany popularnie planem Marshalla. Owe ok. 1,5 mld dolarw, ktre popyny do Niemiec Zachodnich, w fazie krytycznej byy zapewne bardzo mile widziane, ale Republika Federalna jako kraj otrzymujcy pomoc znajdowaa si dopiero na czwartym miejscu. Francja na przykad dostaa duo wicej: 2,7 mld, Wielka Brytania nawet 3,1 mld, a jednak nie wyzwolio to tam analogicznej dynamiki. Tote prawdopodobnie waniejszy od materialnego by czynnik psychologiczny: pokonani dowiedzieli si, e zwycizcy chc im pomc stan na nogi. Efektowna wprawdzie, ale raczej chybiona okazuje si te opinia, e doszcztne zniszczenie przemysu niemieckiego w rezultacie bombardowa i demontay wymusio budowanie od nowa, a tym samym dao Republice Federalnej handicap nowoczesnoci22. W rzeczywistoci zakady produkcyjne, rozbudowywano dla cile okrelonych potrzeb zbrojeniowych, a grad bomb zniszczy je tylko w niewielkiej czci. Istniejce moce o wzgldnie wysokim poziomie technicznym mona byo dziki inwestycjom naprawczym szybko odtworzy. Majtek trway zasb budynkw, pojazdw, maszyn i innych urzdze do koca wojny zwikszy si na obszarze pniejszych za22 Dialektyczny", by tak rzec, urok tej opinii rycho znalaz odbicie w takich oto historyjkach: Mr Smith z Londynu odwiedza swego partnera w interesach pana Schmitza w Kolonii i usprawiedliwia si: Przykro mi, ale byem jednym z pilotw Royal Air Force, ktrzy zbombardowali pask fabryk. Ale odpowiada Schmitz to ja winien jestem panu wdziczno, bo teraz moja firma jest jak spod igy, a pan tkwi w tej swojej przedpotopowej rupieciarni. 266 Niemcy po 1945 r. chodnich stref okupacyjnych o dobre 20% w porwnaniu z 1936 r. Mimo demontay i reparacji w 1948 r. przyrost majtku trwaego w stosunku do 1936 r. wynis nie mniej ni 10%23. Przede wszystkim jednak i to miao faktycznie rozstrzygajce znaczenie do dyspozycji by kapita ludzki: wykwalifikowani robotnicy, mistrzowie, technicy i inynierowie, kupcy i przedsibiorcy. Miliony wypdzonych i uciekinierw, napywajcych take ze strefy radzieckiej, a do budowy Muru w 1961 roku z NRD, sprawiay, e w kapita rs stale: w 1950 r. 3,8 spord 21,6 min czynnych zawodowo osb stanowili przybysze z terenw wschodnich; w 1960 r. byo ich 5,85 min na 25 min pracujcych. Modelowego by moe przykadu dostarcza sytuacja wypdzonych i uciekinierw. Wida to wyranie, gdy wraca si pamici do punktu zwrotnego, jakim bya reforma walutowa. W dzie po jej wprowadzeniu witryny zapeniy si towarami, w ktrych istnienie trudno byo uwierzy. Fachowcy wyjaniali pniej, e powszechne bezwstydne ograniczanie poday, chowanie towarw z myl o godzinie zero, stanowio warunek powodzenia reformy walutowej. O wartoci nowych pienidzy decydowao bowiem to, co mona byo za nie kupi. Przypuszczalnie fachowcy mwi prawd. Inni tumaczyli, e bd co bd przez jeden dzie wszyscy Niemcy byli sobie rwni: kady rozporzdza sum 40 marek na gow". Ale dla bezporednio zainteresowanych prawda miaa bardzo gorzki smak. Teraz bowiem z ca wyrazistoci ujawnia si rnica midzy tymi, ktrzy dysponowali wartociami rzeczowymi, i golcami". Zwaszcza uciekinierzy, umieszczani tymczasowo w fatalnych czsto warunkach na rolniczych w wikszoci terenach Szlezwiku-Holsztyna, Dolnej Saksonii czy Bawarii, gdzie prawie nie byo pracy, znajdowali si w rozpaczliwym pooeniu. Wprawdzie ustawa o likwidacji palcych problemw socjalnych" tak zwana ustawa pierwszej pomocy z 8 sierpnia 1949 r. stworzya pierwsze przesanki umierzenia kryzysu, ale waciwe postanowienia ustawowe w kwestii wyrwnania obcie nastpiy dopiero w 1952 r., a pena ich realizacja wymagaa nie lat, lecz dziesicioleci. Jakkolwiek wane, przykadne czy moe raczej bezprzykadne mogy by te rozwizania prawne pod kadym innym wzgldem, nie wolno zapomina, e ich trzon finansowy

mia za podstaw tak zwane ujednolicone przeliczniki wartoci, ktre ju w chwili ich okrelania, w latach trzydziestych, nie byy realistyczne, nie uwzgldniay te wszystkich pniejszych wzrostw wartoci realnej. Tote, trzewo liczc, ludno miejscowa oddaa tylko drobn czstk swego majtku, a wypdzeni tylko drobn czstk odzyskali24. 23 Gerold Ambrosius, Das Wlrtschaftssystem, w: Die Geschichte der Bundesrepublik, t. 2: Wirtschaft, Wolfgang Benz (red.), Frankfurt a. M. 1989, s. 23. 24 Ustawa o wyrwnaniu obcie wesza w ycie l wrzenia 1952 r.; opodatkowanie majtkowe ludnoci miejscowej obowizywao do 31 marca 1979 r.; do tego momentu zaatwiono wprawdzie wiele spraw Powrt obywatela 267 A przecie mimo to data reformy walutowej wyznacza pocztek jedynego w swoim rodzaju wzlotu. Praca znw zacza si opaca to byo sedno spoecznego stanu rzeczy. Wypdzeni ze stron rodzinnych i uciekinierzy okazali si grup, ktra jak adna inna umiaa si przystosowa, bya wydajna i mobilna za wszelk cen chciaa unikn grocej jej deklasacji. Rozpocza si nowa migracja: najpierw jako cienka struka, potem stale rosnca fala, ktra suna do Zagbia Ruhry, do regionu u zbiegu Renu i Menu, w stron Wirtembergii, wszdzie tam, gdzie miejskoprzemysowe skupiska stwarzay nowe szans. Zachodnioniemiecki cud", ktry w bardzo krtkim historycznie czasie przeobrazi zwyciony, naznaczony pitnem ndzy kraj w gospodarcze mocarstwo, byby raczej nie do pomylenia bez tego dopywu wyjtkowo pracowitych i wydajnych ludzi. Obraz, jaki zarysowuje si z perspektywy czasu, wydaje si zgoa paradoksalny. Z jednej strony, wypdzeni nie ugili si pod brzemieniem ponoszonych ciarw; raczej awansowali, ni ulegali degradacji. W wikszoci nie byli bowiem wacicielami dbr rycerskich czy fabrykantami, lecz wyrastali w skromnych, niezbyt obiecujcych warunkach. Ale szok wypdzenia wyzwala w nich niepojt energi, ktra potem, gwnie w nastpnym pokoleniu, stawaa si motorem awansu. Z drugiej strony, jeli przyjrze si typowym obszarom, gdzie w cieniu cudu gospodarczego" mnoyy si problemy na przykad w pobliu granic strefowych, w regionach nadmorskich, w rolnictwie na terenach rednio grzystych to skupiali si tam zasiedziali z dawien dawna starzy mieszkacy, a nie wypdzeni i uciekinierzy, ktrzy takie obszary dawno opucili. Ponadto, biorc pod uwag mizerie pierwszych lat powojennych, wcale liczni obserwatorzy w Niemczech, ale i za granic, obawiali si, e napyw milionowych rzesz z terenw wschodnich spowoduje nagromadzenie spoecznego materiau wybuchowego i polityczn radykalizacj, by moe w sensie komunistycznym. Niektrzy sugerowali nawet, e taki wanie mg by ukryty zamys przeprowadzonego przez Stalina przesunicia Polski na zachd, a tym samym masowych deportacji. Nic z tego jednak nie okazao si prawd; wanie ich pene grozy przeycia sprawiy, e wypdzeni stali si niezdobytym bastionem oporu przeciw komunizmowi; odbierali mu wszelkie szans na roszczeniowych wypdzonych, ale bynajmniej nie wszystkie. Na podstawie ustawy o stwierdzeniu szkd rozpatrzono 98,7% poda; pozytywnie ustosunkowano si do ponad 5,5 miliona przypadkw, ustalajc ogln sum odszkodowa w wysokoci 48,8 mld marek Rzeszy. Do tego doszo 427 000 poda na podstawie innej ustawy; suma tych odszkodowa wyniosa 8,2 mld. Odszkodowania za mniejsze straty majtkowe wypacano wedug wartoci nominalnej, wiksze straty kompensowano tylko wedug odpowiednio malejcej stopy procentowej. O tym, jak skromny by wymiar tych rekompensat, wiadczy fakt, e wyrwnywanie obcie cigno si przez ponad wier wieku, gdy tymczasem dochody z podatkw w jednym tylko na chybi trafi wybranym roku 1979 wyniosy 343 mld, a produkt krajowy brutto w 1980 r. 1485 mld. 268 Niemcy po 1945 r. Powrt obywatela 269 zorganizowanie si jak w pnej fazie republiki weimarskiej w ruch masowy i

doprowadzenie do politycznej polaryzacji. Jednoczenie istnia przecie potencja protestu, a rozgoryczenie sytuacj, ktrej znakiem wywoawczym bya reform walutowa, uruchomio go. Gdy tylko przestay obowizywa zakazy alianckie, powsta zwizek czy te blok Wypdzonych z Ojczyzny i Pozbawionych Praw" (BHE). W wyborach do Landtagu w Szlezwiku-Holsztynie w czerwcu 1950 r. zebra on ni std, ni zowd 23,4% gosw. Take w Bawarii, Badenii-Wirtembergii, Hesji i Dolnej Saksonii BHE zyska wpywy; do wybranego w 1953 r. Bundestagu II kadencji wprowadzi bd co bd 27 deputowanych. Bardzo rycho jednak paradoksy reformy walutowej ujawniy swe nieodparte dziaanie; zainicjowana w ten sposb liberalna polityka gospodarcza zacza przynosi coraz wicej sukcesw wielkiej nowej partii narodowej, dla ktrej ucielenieniem niemieckiego cudu" by Ludwig Erhard. Ale czy sytuacji wypdzonych i uciekinierw faktycznie nie naley uzna za modelow? Jeli pomin tych mczyzn i te kobiety, ktrzy rzeczywicie stawiali opr, ktrzy przeyli przeladowania i szczliwie wrcili z banicji do domu, to w pewnym sensie, zwaszcza politycznomoralnym, wszyscy Niemcy znajdowali si w pooeniu ludzi zdeklasowanych. Byli, jak okrelaa to karnawaowa piosenka, autochtonami Tryzonii", o ktrych ci, co j kolonizowali, sdzili, e trzeba ich dopiero wycign ze stanu barbarzystwa i ucywilizowa. Ale koncentracja na pracy i pomnaaniu osigni bya dobrym wyjciem, poniewa nie miaa nic wsplnego z pytaniami przeszoci i niejako uodparniaa tych, ktrych nimi zasypywano. Sukces materialny stawa si wic nccym celem nie tylko sam w sobie w bezporednim i przenonym sensie jako wreszcie znw dostpna moliwo nasycenia si lecz okazywa si szans na rozwj nowej samowiadomoci. Sprowadzajc rzecz do prostej formuy: praca zastpowaa trud aoby. Tym samym kierunek wyznaczony przez reform walutow korespondowa psychologicznie z postaw, ktra ju ksztatowaa si u tych, co przeyli Trzeci Rzesz zaznaczaa si w prywatnoci niemieckich obywateli. Kto teraz zdobywa si na wysiek i szed naprzd, ten znw by kim", znajdowa dla siebie wasne usprawiedliwienie i budowa wasn moralno; mg sobie powiedzie, e czyni to dla swojej rodziny i dla dzieci, eby kiedy miay lepiej". Rezultat opisa uszczypliwie, ale w istocie trafnie Rudolf von Thad-den: Jedn z charakterystycznych cech niemieckiego rozwoju powojennego, i to w obu czciach Niemiec, jest to, e na skali wartoci znw bardzo wysok pozycj zajmuj osignicia techniczne i gospodarcze. Nawet w dziedzinie sportu Republika Federalna i NRD uchodz w oczach opinii midzynarodowej za pastwa, w ktrych inne wartoci ni eskalacja wyczynu i techniczna nowoczesno znajduj si na wzgldnie dalekim planie. Urif&L Wprawdzie oba pastwa niemieckie roszcz sobie pretensje do odpowiedzialnoci za cele nadrzdne, ktrym suy ma ich wola osigni faktycznie jednak rozwija si u Niemcw samowiedza zdeterminowana niemal wycznie przez poczucie dumy z powodu wartoci technicznych i gospodarczych. Niemiecka marka i zote medale stanowi sedno niemieckiej wiadomoci narodowej25. NRD wykorzystuje zapa do pracy swoich obywateli w sposb zapewne zupenie inny ni Republika Federalna. Majc niewtpliwie na uwadze wasne treci i cele, pod wzgldem formalnym jednak gadko nawizujc do spucizny, apelowaa do tradycyjnych cnt, do ofiarnoci i ducha wsplnotowego, do powicenia i euforii w subie wieckiej teorii zbawienia, do oddolnego zaufania dla odgrnego autorytetu; przystrojona w nowe szatki jawia si jako stare, na wskro zbiurokratyzowane pastwo paternalistyczne. Ale tym wanie sposobem NRD popadaa w sprzeczno z nastawieniem swych obywateli, ktrym to, co teraz znw miao by przyszoci, ju raz rozsypao si w rkach i nosio na sobie pitno skazujcego wyroku historii. Antyfaszystowski kierunek uderzenia nie mg tu wiele pomc, bo rzecz nie sprowadzaa si do treci, lecz do form. Dowiadczenie katastrofy mwio ludziom tym dobitniej, im natarczywiej ukazywano im nieludzko Trzeciej Rzeszy e idealizm i ofiarno jako takie, bez wzgldu na to, na jakich sztandarach widniej, s naduywane i wiod do nieszczcia; sceptycyzm jako zasada nic sobie nie robi z rnicy barw i proporcw.

W Berlinie owa sprzeczno objawia si w dramatyczny sposb. SED jako partia pastwowa dominujca w strefie radzieckiej, a potem w NRD, poniosa sromotn klsk ju w wyborach w padzierniku 1946 r.26, a pniej mieszkacy miasta dowiedli budzc zdumienie, a potem i podziw na wiecie e s gotowi do ofiar w obronie swego tak drogo okupionego prawa do sceptycyzmu przeciw kadej nowo narzuconej ideologii idealistycznego powicenia. Mona by nieomal mwi o tragedii: niemieccy komunici jak adna inna grupa stawili czoo terrorowi w walce z rzdami narodowosocjalistycznej przemocy, naraali si na przeladowania i zoyli wysok danin krwi, ale ich triumf, upadek miertelnego wroga, uderzy w nich samych, bo w 1945 r. upada wszelka gotowo do dawania wiary politycznym teoriom zbawienia, do powicania si w ich subie. NRD nieuchronnie wsysa wic wir Republiki Federalnej; jeli nie byo wolnych wyborw, musiao odbywa si gosowanie nogami". Rok po roku 25 Rudolf von Thadden, Beriihrung zwischen Vergangenheit und Zukunft, Politik und Kultur", Berlin 1978, nr 3, s. 62 n. 26 W wyborach do rad miejskich w padzierniku 1946 r. SPD zdobya 48,7% gosw, a SED 19,8 % i zaja dopiero trzecie miejsce, za CDU. Tymczasem wobec braku nadzoru czterech mocarstw w landach radzieckiej strefy okupacyjnej ogoszono, e to SED odniosa zwycistwo. Od tej pory SED nigdy ju nie odwaya si stan do wspzawodnictwa w wolnych w yborach. 270 Niemcy po 1945 r. Powrt obywatela 271 setki tysicy osb decydoway si ruszy na Zachd, w latach 1950-1960 w sumie 3,1 min, jeli wliczy dzieci urodzone dopiero po ucieczce; bez nich ok. 2,6-2,7 min. Ludno w NRD skurczya si ogem w latach 1949-1961 z 18,4 do 17,1 min, podczas gdy w Republice Federalnej jej liczba wzrosa z 49,2 do 56,2 min. Jednoczenie wrd uciekinierw z pastwa robotniczo-chopskie-go" przewaali modzi, dobrze wyksztaceni ludzie, ktrzy znacznie przyczynili si do gospodarczego rozkwitu Republiki Federalnej; NRD swoim wysikiem edukacyjnym jeszcze ten rozkwit wspfinansowaa. Z kolei rosnca rnica poziomw ycia wzmagaa jeszcze dziaanie pompy sscej". Z tego punktu widzenia zaryglowanie NRD za pomoc wzniesionego 13 sierpnia 1961 r. muru berliskiego byo brutalnym aktem rozpaczy, operacj ratunkow w celu zatrzymania upywu krwi. W tekcie Thaddena obok niemieckiej marki pojawia si drugie haso: zote medale. W odpowiedzi na pytanie, kiedy po 1945 r. znw dao o sobie zna co w rodzaju dumy narodowej, przypominaj si mistrzostwa wiata w pice nonej, peen chway dzie 4 lipca 1954 r. w Bernie: oto zmartwychwstay z archiww rozbrzmiewa gos reportera, zupenie jakby zapoyczony z wojennych komunikatw specjalnych donoszcych o zwycistwie: Koniec, koniec, koniec! Koniec! Mecz dobieg koca! [...] Niemcy mistrzem wiata, Wgry pobite". Zaraz potem, podczas hymnu narodowego tumy przybyych z Republiki Federalnej kibicw nie piewaj: Jedno i prawo, i wolno", lecz: Niemcy, Niemcy ponad wszystko, ponad wszystko, co zna wiat!" Wyczyny sportowe okazuj si osobliwie dwuznaczne. Z jednej strony wpisane w systemy obowizujcych regu, mierzone wedug tabel punktowych, w centymetrach czy uamkach sekund, nie s niczym wicej poza tym, czym s. Jak wszystko, co mierzalne i techniczne, jak bro maszynowa i penicylina, maj charakter uniwersalny i neutralny ustrojowo. Nie ma narodowosocjalis-tycznego, komunistycznego czy kapitalistycznego skoku w dal, natomiast do kadego dociera lot-marzenie Boba Beamona na igrzyskach olimpijskich w Meksyku w 1968 r.: skoczy dalej ni ktokolwiek przed nim czy po nim. [Rekord wiata Beamona zosta poprawiony dopiero w 1993 r. A K.] Tego rodzaju neutralno czy techniczno dziaa te wyzwalajce na widzw, ktrzy daj si porwa widowisku; ich identyfikacja jako my" nie budzi podejrze. Z drugiej strony wanie bezwzgldna wymierno i neutralno ustrojowa sprawia, e sukcesy sportowe staj si tak niesychanie none jako rdo prestiu, i zachca do ich politycznego wykorzystywania: wanie nas" sta na wicej, jestemy lepsi" ni wszyscy inni.

Dla NRD ten punkt widzenia sta si jeszcze o wiele waniejszy ni dla Republiki Federalnej. Stale zagroona brakiem identyfikacji ze strony obywateli, skrywan niepewnoci i kompleksem niszoci, stale za Republik Federaln w rywalizacji gospodarczej, jako drugi" zwycizca daleko w tyle za pierwszym, NRD dopatrywaa si w sporcie przynajmniej swego rodzaju zastpczej symboliki. Jestemy zdania, e wybitny sportowiec wicej czyni dla naszego robotniczo-chopskie-go pastwa i bardziej podnosi jego autorytet, kiedy przy pomocy i wsparciu ze strony partii i pastwa moe si przygotowa do osignicia dobrych wynikw sportowych, ni pozostajc jednym z wielu na swoim stanowisku pracy. To zdanie Waltera Ulbrichta27 obrazuje zasad, ktrej konsekwentne przestrzeganie pozwolio NRD wspi si na pozycj trzeciej potgi olimpijskiej w wiecie daleko przed Republik Federaln, za to u boku Stanw Zjednoczonych i Zwizku Radzieckiego. I to mimo wzgldnie skromnej bazy ludnociowej zaledwie 17 milionw obywateli. Wybitne rezultaty i pewne oglne nastawienie na wyczyn wymagaj konkurencji jako systemu. Tylko konkurencja wymusza bowiem owo nieubagane naprzd!", o ktrym mwi ju Karol Marks w Manifecie Komunistycznym. Ale w pierwszym socjalistycznym pastwie na ziemi niemieckiej" raczej nie mona byo zaakceptowa konkurencji jako zasady spoecznej i politycznej nie naraajc na niebezpieczestwo monopolu i centralizmu wadzy. Utraciby sw prawomocno, aspiracj do bycia systemem historycznie i etycznie postpowym" lepszym. Musiaa z tego wynikn chwiejno i niepewno przy podejmowaniu prb reformatorskich, miotanie si midzy dobrymi chciami a przykrcaniem ruby". Nie prowadzio to do rzeczywistych zmian. Zreszt bez naruszenia fundamentw nic o zasadniczym znaczeniu zmieni si nie mogo. Tym wiksz rang zyskiwaa dziedzina symboliczna sport. Tu aprobowano konkurencyjno nie tylko jako zo konieczne, lecz bez zastrzee jej przyklaskiwano, wprawiano si w walce konkurencyjnej, demonstrowano j. Wanie ten drobny dysonans ustrojowy czyni sport zjawiskiem tak znaczcym i atrakcyjnym dla atletw, obywateli i reimu w jednakowym stopniu. Dla atletw bo mogli stan do konkurencji, wyy si w niej nie popadajc w dwuznaczno, a wraz z sukcesem sportowym osign status inn drog nieosigalny lub przynajmniej bardzo trudny do zdobycia, m. in. przywilej podrowania. Dla obywateli bo istniao owo my", moliwo identyfikacji, ktra oddziaywaa na samowiadomo i umacniaa j, a jednoczenie nie musiaa si wiza z identyfikacj polityczno-ideologiczn i tego rodzaju obcieniami. Dla reimu bo w sensie wewntrznym mg owo my", ow identyfikacj, przynajmniej czciowo zapisa na swoje konto; w kocu to on umoliwia sukcesy sportowe wspierajc w sposb planowy rozwj sportu. Sukces pozwala demonstrowa wiatowy poziom, a nawet wyszo na forum 27 Cyt. za Die Welt", 17.09.1966. .k T 272 Niemcy po J 945 r. Powrt obywatela midzynarodowym bez naruszania adu spoeczno-politycznego. Tak oto czciowa niezgodno sportu wyczynowego z zaoeniami ustrojowymi agodzia nieco uciliwoci tego systemu w interesie wszystkich. Tymczasem obywatele Republiki Federalnej nie mieli szczeglnych powodw, aby si wywysza. Od chwili rozstrzygnicia, ktrego przesanki tworzya reforma walutowa 1948 r., wypracowali sobie koncentrujc si na dokonaniach gospodarczych i sukcesie materialnym wasn form agodzenia uciliwoci. Tote w stopniu znacznie silniejszym ni ktokolwiek gotw by przyzna i ni mona byo dostrzec na pierwszy rzut oka, niemiecka marka i zote medale symbolizoway transgraniczn wsplnot narodow: sedno nowoniemieckiej samowiadomoci. UWOLNIENIE OD RZESZY Istniej takie wytwory czowieka, pastwa nie wyczajc, na ktrych od pierwszej chwili zdaje si

ciy przeklestwo. Bogowie odwracaj si i ustpuj miejsca demonom niszego rzdu. Rzesza z 1871 r., niemieckie pastwo narodowe, naleaa do takich wytworw. Krtko, niespena trzy wierci wieku, trwaa jej droga przez histori i skoczya si katastrof, w aurze mierci i zniszczenia. cile rzecz biorc byo to nieszczcie podwjne. Zbyt wielka okazaa si nowa Rzesza niemiecka, zbyt potne jej osignicia, by wpisa si autentycznie w ad europejskiej rwnowagi, nadto jednak ograniczona, by sta si rzeczywicie mocarstwem wiatowym: na tym po czci polegao przeklestwo. A po czci te na prbie oparcia samowiadomoci narodu nie na wolnoci i rwnoci, lecz na panowaniu i hierarchii a wic wbrew projektowi cywilizacji europejskiej. O klasie Bismarcka jako ma stanu wiadczy fakt, e dostrzega niebezpieczestwo. Jakkolwiek brutalnie poeni" niemiecki zmys obywatelski z wadz i demonstracyjnie wynis walk przeciw wrogom Rzeszy" czy nicponiom bez ojczyzny" do rangi zasady rzdzenia, to jednak pilnie zabiega te o rwnowag w Europie. Po 1890 r. nie byo ju o tym mowy i trzeba przyzna, e o ile Bismarck wykaza do siy, by sprzeciwi si samemu sobie z fatalnym dla siebie skutkiem o tyle jego sukcesorzy okazali si konsekwentni. Kiedy potem pierwsza prba wybicia si na potg wiatow" spalia na panewce, republika po omacku, cho bez wielkiego zapau, szukaa jednak powrotu do Europy. Ale rozbia si o mur nienawici we wasnym kraju, przegraa z wol kontrrewolucji. Od tej chwili pozostaa ju tylko droga ku przepaci. W takiej perspektywie mona sobie darowa pytanie, czy bezwarunkowa kapitulacja oznaczaa klsk czy wyzwolenie. Bya wyzwoleniem, bo wraz z Rzesz sczezo jej przeklestwo. Zupenie jakby bogowie zostali przebaga273 l ni, druga republika niemiecka okazaa si dzieckiem szczcia w takim samym stopniu, w jakim nieszczcie przeladowao pierwsz. Pniej czsto podnoszono zarzut, e kwitnce pdy nowego pocztku zamiast dojrzewa widy; e w znacznej mierze nie chodzio o tak niezbdn rewolucj, lecz o restauracj". To ujcie pomija jednak bardzo ahistorycznie fakt, e nard w adnym razie nie moe zaczyna od zera". Jak tedy, z kim dokonywa przewrotu, kiedy ludzie walcz o przetrwanie, jak uczyni to nad gowami mocarstw okupacyjnych, ktre wszak w pierwszym rzdzie day posuszestwa, podporzdkowania si i bezwzgldnej powcigliwoci politycznej? Pomija si take tym bardziej ahistorycznie istotne zmiany, ktre faktycznie si dokonay. Tradycyjne, prusko-konserwatywne elity wadzy utraciy sw baz gospodarcz i wpyw)'. Polityczny punkt cikoci przesun si ze wschodu na zachd; po raz pierwszy od bardzo dawna wiodca rola przypada Niemcom katolickim. Potga wojska zostaa zamana; od momentu wznowienia zbroje Bundeswehra moga si wprawdzie rozwija w sensie technicznym, osigajc si uderzeniow, jakiej Reichswehrze nie dane byo osign w caym okresie weimarskim, nigdy wicej nie staa si jednak pastwem w pastwie. Znikn nawet presti munduru, tak ongi charakterystyczny; uniform nosi si na subie i nigdzie poza tym. Niemcy zmienili skr: stali si przekonanymi cywilami. Wane zmiany uwidoczni proces budowania partii, przede wszystkim CDU. Cokolwiek miao oznacza od wita wysokie C chrzecijasko jako warto podstawowa"28 Unia okazaa si bardzo racjonalnie zmierza2S adna owocna dyskusja wok chrzecijaskich wartoci podstawowych czy chrzecijaskiego wizerunku czowieka waciwie si nie odbya i niemal zawsze pozostawao kwesti otwart i niejasn, jakie konkretne konsekwencje dla praktyki politycznej naleaoby z nich wycign. Wszdzie wygldao to podobnie: SPD gosia, e za punkt wyjcia z rwnym skutkiem mona przyj chrzecijaski, humanistyczny bd marksistowski obraz czowieka; w rezultacie mwia o wolnoci, sprawiedliwoci, solidarnoci" jako wartociach podstawowych (Program Godesberski, 1959), podczas gdy CDU uwaga! uwaga! o wolnoci, solidarnoci, sprawiedliwoci" (Zasady Programowe, 1978). ywa, ale niezbyt podna debata rozgorzaa w 1976 r. wok pytania o odpowiedzialno pastwa

za wartoci podstawowe. Jako przykady literatury przedmiotu wymiemy: Grundwerte in Stoat und Gesell-schaft, Giinter Gorschenek (red.), wyd. III, Miinchen 1978; Alexander Schwan, Grundwerte derDemokratie. Orientierungsversuche im Plumlismus, Miinchen 1978; Was slnd Grundwerte? Zum Problem ihrerlnhalte und ihrer Begriindung, Otto Kimminich (red.), Diisseldorf 1977; Josef Stimpfle, Die Grundwerte in der Sicht der katholischen Kirche, Stuttgart 1979; Heinrich Basilius Streithofen, Macht und Moral Die Grundwerte in der Politik, Stuttgart-Berlin-Kln-Mainz 1979; Carl Schmitt, Eberhard Jungel, Sepp Schelz, Die Tyrannei der Wen, Hamburg 1979. Jeli ustawa zasadnicza stawia w centrum godno czowieka, to powstaje pytanie, czy odpowiedzialno za wartoci podstawowe wzgldnie okrelenie sensu ycia nie pozostaje w gestii jednostki, z czego wynikaoby, e stan, w ktrym wartoci podstawowe s w dyspozycji czy pod administracyjn kontrol pastwa, naley uzna za sprzeczny z konstytucj. Ironicznie sformuowa to jako libera i prezydent federalny Walter Scheel: Demokracja nie moe i nie chce dostarcza swoim obywatelom sensu ycia w Porcznym opakowaniu; obywatele musz poszuka go sobie sami" (Nach dreiftig Jahren. Die Bundesre-Publik Deutschland Vergangenheit, Gegenwart, Zukunft, Walter Scheel (red.), Stuttgart 1979, s. 15). 274 Niemcy po 1945 r. jc do sukcesu parti masow czy te narodow". Sukces wyznaczy wzr: socjaldemokraci otrzymali swoj szans dopiero z chwil, gdy take zrozumieli potrzeb zmiany. Podobnie organizacje zwizkowe, od zwizkw zawodowych (DGB) po federacj sportow (DSB): wszdzie zaczto myle o skutecznej organizacji masowej, wszdzie straci swe znaczenie wiatopogld". Mona by mwi o utrzymywaniu si fali modernizacyjnej. Zapewne nie wzia si z niczego, lecz wynika z faktu, e tradycyjne rodowiska przestay si liczy. Drog do ich deprecjacji otworzya narodowosocjalistyczna wsplnota narodowa", a potem w sposb decydujcy przyczynia si do niej wojna i jej nastpstwa, na przykad napyw uciekinierw. Dalsze istotne elementy odnowy przyniosa konstytucja, boska ustawa zasadnicza. Artyku l zaczyna si od sw: Godno czowieka jest nienaruszalna. Jej poszanowanie i ochrona jest obowizkiem wszelkiej wadzy pastwowej". Brzmi to patetycznie, patetyczna jest te intencja. W sposb niedwuznaczny odwouje si zasad opartej na panowaniu nadrzdnoci pa-stwa czy wsplnoty wzgldem jednostki wraz z jej obowizkiem samopo-wicenia zasad, ktra tak dugo i tak fatalnie determinowaa ideologi bycia Niemcem"; centralne miejsce zajmuje teraz wolno, rwno, a co za tym idzie take odpowiedzialno wasna jednostki. Znaczenie tych poj wynika z katalogu praw podstawowych, o ktrych powiada si, e adne nie moe zosta naruszone w swej istotnej treci". Gdyby tak si jednak stao, praw podstawowych mona dochodzi sdownie, a ich strem zostaje ustanowiony Federalny Trybuna Konstytucyjny (Bundesverfassungsgericht)29. Ojcowie konstytucji30 byli zreszt dziemi wojennego pogorzeliska; dowiadczenie klski, upir Weimaru" miay wpyw na ich nastawienie. Dlatego pragnli, z jednej strony, ograniczy wadz pastwa, z drugiej strony zapewni parlamentowi i rzdowi jak najdalej idc stabilno i w sumie uksztatowa demokracj, ktra si obroni"31. Nie ufno, lecz sceptycyzm odcisn 29 Konstytucja usiowaa z ca dobitnoci zagwarantowa ochron praw podstawowych. Koczcy rozdzia o prawach podstawowych art. 19, ust. 2, ustala zakres ogranicze prawnych: Prawo podstawowe w swej istotnej treci w adnym przypadku nie moe by ograniczone". Art. 79, ust. 3 potwierdza: Nowelizacja ustawy zasadniczej naruszajca zasady [...] ujte w art. l i 20, jest niedopuszczalna". 30 O matkach konstytucji" trudno waciwie mwi; pord 65 czonkw Rady Parlamentarnej znalazy si tylko cztery kobiety: Helen Weber (CDU), Helen Wessel (Centrum), Elisabeth Selbert i Friede-rike Nadig (SPD). Natomiast tym wikszy by udzia urzdnikw, sdziw i profesorw: stanowili prawie trzy czwarte jej skadu osobowego. O skadzie Rady Parlamentarnej patrz Werner Srgel, Konsensus und Interesse. Eine Studie ur Entstehung des Grundgesetzes, Opladen 1985, s. 236 n. 3' Ograniczeniem jest podzia wadzy, zwaszcza powoanie Trybunau Konstytucyjnego oraz

przyjcie zasady federacyjnej, ktr w znacznej mierze okreliy ju mocarstwa okupacyjne, rozbijajc Prusy i wprowadzajc nowy podzia landw. Stabilnoci parlamentu i rzdu miay suy midzy innymi osabienie wadzy prezydenta federalnego, wykluczenie instytucji plebiscytu i zasada konstruktywnego wotum nieufnoci mwica, e warunkiem odwoania kanclerza jest wczeniejsze uzgodnienie jego nastpcy. Obronie demokracji suy ma zapis w art. 18, ktry stwierdza, e pozbawia si praw podstawowych ten, kto naduywa ich do walki przeciw ustrojowym zasadom wolnoci i demokracji"; za godzce w konstytucj mog te zosta Powrt obywatela 275 swe pitno na pracach nad konstytucj i nie nieomylno narodu, na ktr stale powouj si tyrani, lecz omylno czowieka tworzya dla niej miar. Tym samym czonkowie Rady Parlamentarnej zbliyli si bardzo do postawy, ktra niegdy przywiecaa ojcom konstytucji amerykaskiej i ktra zadecydowaa o ich sukcesie32. Nowoci byo wreszcie i przede wszystkim to, e Republika Federalna Niemiec, jakkolwiek z historycznym opnieniem, przedstawiaa si jednak jako zbiorowo obywateli. Nie przypadkiem chyba przybrany ojciec Republiki, Konrad Adenauer, uosabia wanie woln od zastrzee, samowiadom od pocztku do koca obywatelsko. Podobnie, cho na swj wasny, bardzo uczony sposb wiat obywatela reprezentowa take pierwszy prezydent federalny Theodor HeuB. Theodor Mommsen ubolewa niegdy, e Niemcy odbieraj mu moliwo bycia obywatelem; teraz ta moliwo wrcia. Wraz z powrotem obywatela dokonywa si, co logiczne, powrt do europejskiego domu. Odtd decydujc rol miaa odgrywa ju nie opozycja niemieckiego ducha" i Europy Zachodniej", lecz wewntrzna i zewntrzna przynaleno do Zachodu. Bya to sprawa bliska sercu Adenauera jak bodaj adna inna zwaszcza pojednanie z Francj jako republik mieszczask par excellence. To, co chcia powiedzie Kurt Schumacher, wydajc zoliwy okrzyk podczas nocnej debaty w parlamencie: kanclerz aliantw!", z pewnoci chybiao celu; nieugicie i przebiegle Adenauer broni niemieckich interesw, tak jak je rozumia. Prawd natomiast jest to, e integracja z Zachodem wydawaa si kanclerzowi istotnie waniejsza ni wszelkie formy upartego trwania przy wasnych racjach narodowych. Skutki tego opisa pniej pewien Niderlandczyk: uznane te partie, ktre ze wzgldu na swe cele lub na postpowanie swoich stronnikw zmierzaj do podwaenia lub zlikwidowania ustrojowych zasad wolnoci i demokracji bd zagraaj istnieniu Republiki Federalnej Niemiec" (art. 21 ust. 2). W toku sporw o praktyczne zastosowanie tych ustale formua ustrojowe zasady wolnoci i demokracji" (freiheitliche demokratische Grundordnung) zakrzepa w formie skrtu FDGO. 32 Klasycznym wyrazem tej postawy s Federalist Papers, 1787-1788; dla przykadu zacytujmy fragment na temat podziau i kontroli wadzy (Paper nr 51 autorstwa Alexandra Hamiltona lub Jamesa Madisona): Najwaniejszym zabezpieczeniem przed stopniow koncentracj rnej wadzy w jednym miejscu jest dbao o to, iby ludzie na poszczeglnych urzdach niezbdne rodki konstytucyjne posiadali i w tym osobisty interes mieli, aby przekroczeniu powinnoci przez inne urzdy si przeciwstawi. Tu jak i we wszelkich innych wypadkach rodki zapobiegawcze odpowiada musz przewidywalnej sile napaci. Trzeba, iby ambicja zdoaa unieszkodliwi ambicje. Interes osobisty winien i rka w rk z konstytucyjnymi prawami urzdu. Tuszy mona, e domniemana konieczno takowych forteli, ktre naduyciom w rzdzeniu na przeszkodzie stan maj, w zym wietle natur czowiecz ukazuje. Wszelako czy sam fakt, e rzdy w ogle s konieczne, ju natury czowieczej w takim wietle nie stawia? Gdyby ludzie byli anioami, rzdu nijakiego by nie potrzebowali. A gdyby anioy nad ludmi panoway, wtenczas ani wewntrzna ani zewntrzna kontrola rzdu konieczn by nie bya" (wyd. niem. Der Federalist, Felix Ermacora (red.), Wien 1958; cyt. s. 296 n). Amerykaski teolog Reinhold Niebuhr lapidarnie wyrazi swj sceptycyzm: Ludzkie poczucie sprawiedliwoci sprawia, e demokracja jest moliwa; skonno czowieka do niesprawiedliwoci sprawia, e demokracja jest konieczna" (Die Kinder des Lichts und die Kinder der Finstemis, Miinchen 1947, s. 8).

276 Niemcy po 1945 r. Wy Niemcy wci si skarycie, e w 1945 Wschd" wtargn tak gboko, po ab i Werr. My to widzimy inaczej: granica Europy Zachodniej zostaa przesunita o parset kilometrw na wschd od Akwizgranu do Helmstedt. Do sukcesu przyczyniy si zarwno warunki wewntrzne, jak i okolicznoci zewntrzne. Do tych pierwszych nalea fakt, e ci, ktrzy przeyli Trzeci Rzesz, zapragnli by zacnymi i skrztnymi obywatelami-mieszczanami i niczym wicej. Adenauer bez skrupuw wykorzysta to nastawienie; niewiele go obchodzio, jakie zwoki ci ludzie pozakopywali w swoich ogrdkach i piwnicach. O ile Hans Globke potrafi po mistrzowsku zorganizowa urzd kanclerski, wybaczono mu i zapomniano jego udzia w komentowaniu norymberskich ustaw rasowych z 1935 r. Wielu ludzi mogo to gorszy, ale z pewnoci jeszcze liczniejsi widzieli w tym sygna, e nie s w nowym pastwie wyklci, lecz mile widziani. Jednoczenie Adenauer mobilizowa mieszczaskie obawy przed sowietami" sugerujc w walce wyborczej, e wszystkie drogi socjaldemokratw jako nie-mieszczan ostatecznie prowadz do Moskwy", a nawet twierdzc, e zwycistwo SPD oznacza upadek Niemiec". Sukces w kadym razie mwi za siebie: w wyborach 1957 r. do Bundestagu III kadencji CDU/CSU zyskujc 50,2% gosw i 270 z 497 mandatw, zdobya absolutn wikszo. Nigdy przedtem ani potem nie byo takiego wyniku33. Gdy spoglda si wstecz, take styl sprawowania wadzy, surowe i patriar-chalne, by nie powiedzie autorytarne rzdy Adenauera mog wyda si odpychajce. Czy ta demokracja kanclerska" sprzyjaa demokratycznej edukacji Niemcw, czyj krpowaa? W odpowiedzi trzeba prawdopodobnie uzna, e w kadym razie na pierwszym etapie bya najzupeniej stosowna, poniewa nie daa zbyt wiele od pogorzelcw ocalaych z katastrofy zaangaowania politycznego i wszelkiego innego. Nie wymagano od nich waciwie nic poza pjciem do urny wyborczej. Nie wolno te zapomina, e czoowe stanowiska, i to nie tylko w obozie konserwatywnym, z reguy zajmoway wwczas postaci budzce respekt naleny ojcom i dziadom zahartowane, osmagane zmiennym wiatrem historii. Wystarczy wspomnie o socjaldemokratycznych ksitach" na czele miast i landw, takich jak Wilhelm Kaisen w Bremie, Max Brauer w Hamburgu, Heinrich Kopf w Dolnej Saksonii, Georg August Zinn w Hesji. Waciwie wic wszystko do siebie pasowao: przesunicie politycznych punktw cikoci i przebudowa elit, nowa organizacja partii i zwizkw, wyrosa z gorzkich dowiadcze konstytucja, ktra w praktyce zdaa egzamin, 33 \y wyborach do Reichstagu w 1871 i 1874 r. liberaowie wywalczyli wikszo mandatw, jednak ze wzgldu na wikszociow ordynacj wystarczyo im do tego 46,1 i odpowiednio 39,3% gosw. W wyborach marcowych 1933 r. NSDAP zdobya tylko 43,9%; wikszo zapewni jej dopiero narodowoniemiecki koa-licjant. Powrt obywatela 277 wiadome siebie kanclerstwo Adenauera i rozkwit gospodarczy, ktry uosabia Ludwig Erhard, sceptycyzm biorcy gr nad potrzeb wiatopogldu, powrt obywatela i powrotna droga do Europy. Do tych przesanek wewntrznych doczyy okolicznoci zewntrzne. Z punktu widzenia zwycionych i podporzdkowanych mogy one si tylko poprawi, a niesnaski wrd zwycizcw przyspieszay proces zmian. Nawet kryzysy sprzyjay postpowi. W trudnych miesicach radzieckiej blokady wytrwao ludnoci berliskiej, ktra idealnego reprezentanta znalaza, w Erncie Reuterze, budzia podziw rzdw i opinii publicznej Zachodu. Tym samym zaledwie trzy lata po bezwarunkowej kapitulacji powstaway zrby zaufania, ktre potem wyszo Republice Federalnej na dobre. Podobnie wojna w Korei, ktra to co niemoliwe wznowienie niemieckich zbroje uczynia moliwym. A do tego wirtuozeria Adenauera polegajca na tym, e krok po kroku, w kadej sytuacji z miark w oku" szacujc moliwoci, w sumie wiadomie, bez wzgldu na opory i niepowodzenia zmierzajc do celu, wcza mode pastwo jako rwnoprawnego partnera w ukad powiza zachodnioeuropejskich i do sojuszu atlantyckiego.

Cen za to niewtpliwie pacili Niemcy w strefie wschodniej" Ostzone, jak nazywano to pastwo w Republice Federalnej dugo jeszcze po utworzeniu NRD, tak jakby za pomoc nazwy mona byo anulowa rzeczywisto34. Kto nie chcia si oszukiwa i myla racjonalnie, musia i mg wiedzie, e osigalne byo albo wczenie Republiki Federalnej do Zachodu, albo by moe - zjednoczenie narodu, ale nie jedno i drugie razem. Ale od samego pocztku o tym wanie nie chciano sysze, a przede wszystkim nie przyjmowa tego Ido wiadomoci Adenauer35. 34 Przypominaa o tym obowizujca do lata 1989 r. w prasie Springerowskiej zasada pisania nazwy NRD" tylko w cudzysowie jako tak zwana". W istocie chodzi tu o swoist odmian mylenia magicznego, ktre chciaoby wypdzi diaba, przemilczajc jego prawdziwe imi i zastpujc je zaklciem Boe-nie-opuszczaj-nas" (Gottseibeiuns). O strefie" dugo jeszcze mwio si take w jzyku urzdowym. Na przykad Ministerstwo Spraw Oglnoniemieckich jeszcze w sidmym, poprawionym" i rozszerzonym wydaniu nadao swojej publikacji tytu SBZ von A bis Z. Ein Toschen- und Nachschlagebuch iiberdle Sowjetische Besatzungszone Deutschlands, Bonn 1962. [Radziecka strefa okupacyjna w skrcie: SBZ. Kompendium kieszonkowe A. K.]. 35 Jeszcze przed objciem urzdu kanclerskiego Adenauer stworzy pewien wzorzec, kiedy jako przewodniczcy Rady Parlamentarnej owiadczy uroczycie 23 maja 1949 r., ogaszajc ustaw zasadnicz: Jestemy gboko przekonani, e nasz prac wnosimy istotny wkad do ponownego zjednoczenia caego narodu niemieckiego i powrotu naszych jecw i deportowanych. Pragniemy, by niebawem nadszed dzie, kiedy cay nard niemiecki znw si poczy pod tym sztandarem taka jest nasza nadzieja. Wszystkim nam przywiecaa w naszej pracy myl i cel, ktry preambua niniejszej ustawy zasadniczej streszcza w nastpujcych sowach: wiadom swej odpowiedzialnoci przed Bogiem i ludmi, peen najlepszej woli zachowania narodowej i pastwowej jednoci i suenia pokojowi na wiecie jako rwnoprawny czonek we wsplnej Europie, nard niemiecki w celu ustanowienia nowego adu pastwowego w okresie przejciowym uchwali na mocy swego prawa stanowienia konstytucji w Badenii, Bawarii, Bremie, Hamburgu, Hesji, Dolnej Saksonii, Nadrenii-Westfalii, Nadrenii-Palatynacie, Szlezwiku-Holsztynie, Wirtembergii-Badenii i Wir278 Niemcy po 1945 r. Powrt obywatela 279 O ile nie chce si imputowa trzewo mylcemu kanclerzowi, e uleg fantastycznemu zudzeniu, oceniajc tak mylnie supermocarstwo Zwizek Radziecki, to jecym wos na gowie szachrajstwem byy wci ponawiane owiadczenia, e mocne, a nawet podbudowane militarnie zakotwiczenie Republiki Federalnej na Zachodzie raczej prdzej ni pniej wymusi ponowne zjednoczenie. Rzecz wygldaa z pewnoci tak, e dla wikszoci obywateli tak drogo okupiona wolno i bezpieczestwo byy waniejsze ni denie do jednoci, ktre nie wiadomo czym si skoczy36. Jest te prawdopodobne, e rokowania ze Zwizkiem Radzieckim w kwestii ceny jednoci skoczyyby si na niczym pomijajc ju brak zgody ze strony mocarstw zachodnich. Ale tej prby nigdy nie podjto i dzi pewne jest tylko to, e mieszczaski kanclerz--obywatel oraz mieszczanie-obywatele, ktrym przewodzi, wstpili na obran nie bez wakich powodw drog w cieniu iluzji albo kamstwa. NIEMCY W NIEMIECKIEJ REPUBLICE DEMOKRATYCZNEJ Co waciwie mieli robi Niemcy w NRD, ci, ktrzy nie uciekali, bracia i siostry", ktrym rozmaici zachodni gawdziarze" poufale i protekcjonalnie dawali do zrozumienia, jak bliscy im s jako ludzie"?37 Ingerencja radziecka i w rezultacie niepowodzenie buntu 17 czerwca 1953 r., a zwaszcza budowa Muru 13 sierpnia 1961 r., nie pozostawiay wtpliwoci co do tego, e musz si przystosowa i najlepiej jak potrafi uoy z wasnym pastwem. To pastwo nie chciao by zbiorowoci obywateli, lecz pastwem robotnikw i chopw, przy czym chopw zepchno do spdzielni produkcyjnych, a robotnikw do organizacji o takich formach, ktre wykluczay reprezentowanie robotniczych interesw. W praktyce pastwo to jawio si jako opieku-

tembergii-Hohenzollern t ustaw zasadnicz Republiki Federalnej Niemiec. Niechaj po wsze czasy duch i wola, ktrych wyrazem s te zdania, yj w narodzie niemieckim". 36 Czego obywatele chcieli, a czego nie chcieli, pokazuj wyniki wyborcze z 1953 r. W porwnaniu z 1949 r. udzia gosw oddanych na CDU skoczy z 25,2% do 36,4%, a na CSU z 5,8% do 8,8%. Natomiast Oglnoniemiecka Partia Narodowa (Gesamtdeutsche Volkspartei), zaoona przez Gustava Heine-manna, ktry w 1950 r. na znak protestu przeciw polityce Adenauera zrezygnowa z urzdu ministra, a w 1952 r. opuci szeregi CDU otrzymaa 1,2% gosw i pozostaa marginalnym, bezsilnym ugrupowaniem. I to w obliczu trwajcej od marca do wrzenia 1952 r. wymiany not midzy zwyciskimi mocarstwami, ktra wskazywaa na moliwo alternatywnych rozwiza. 37 Obraliwy charakter tej taniej poufaoci ilustruje anonimowy wiersz pewnego obywatela NRD: My, ktrzy musimy y wzici w dwa ognie, mwi tak myle nie nie myle ktrych noce s ciemne, a twarze wedug normy ktrzy musimy y bez oczekiwa i patrze, jak serca starzej si przedwczenie prosimy was: oszczdcie nam waszych ludzkich gestw (Cyt. za Deutschland, Deutschland. Politische Gedichte vom Vormarz bis ur Gegenwart, Helmut Lam-precht [red.], Bremen 1969, s. 547). czo-surowa zwierzchno, ktra apelowaa do dziedzicznych cnt: posuszestwa, obowizkowoci, woli osigni. Pojawi si nawet znw popyt na ofiar jeli nie w sensie ofiary z wasnego ycia, to w kadym razie w sensie powicenia czasu wolnego, aby przedterminowo wypeni plan ku chwale zbliajcego si zjazdu partii. Zwierzchno wok tego pojcia rozgorza w 1959 r. na Zachodzie ostry spr. Wywoa go prusko-konserwatywny biskup berliski Otto Dibelius, owiadczajc: Zwierzchno to pikne sowo. Jest w nim dusza i uczucie. I co z ojcowskiego autorytetu wszak sam Marcin Luter niestrudzenie podkrela paralel midzy ojcowskim autorytetem a zwierzchnoci. Zwierzchno zastaje si w chwili przyjcia na wiat. Nie mona jej sobie zrobi, tak jak nie mona samemu zrobi sobie ojca. Ona jest, ustanowiona przez Boga. Jej przedstawicielami mog by dobrzy albo li ludzie, chrzecijanie albo Turcy, ale ona jest, a my musimy podda si jej skwapliwie. A za ni stoi, przenikajca wszystko swoim blaskiem, wola Boa. Wilhelm, z aski Boej, krl Prus, elektor brandenburski..." Oto jest zwierzchno! [...] To nie przypadek, e sowo to praktycznie znikno z naszego jzyka. [...] Sowo znikno, bo znikna sprawa. A znikna w dniu, kiedy zbudowano ad pastwowy, ktry wspiera si na partiach. [...] Mwic cakiem konkretnie: jeli burmistrz Berlina naley do innej partii ni ja, nie moe by dla mnie autorytetem w tym sensie, w jakim dla Marcina Lutra autorytetem by kanclerz Bruck i stojcy za kanclerzem elektor38. Mimo e nie taka bya intencja Dibeliusa, ironia sprawy polegaa na tym, e jego definicja doskonale pasowaa do NRD. Bo wprawdzie istniaa tam dominujca partia pastwowa, ale NRD nie bya pastwem partyjnym i od nikogo nie wymagaa, aby przechodzi do opozycji39. Paternalistyczny charakter 38 Patrz na ten temat Dokumeme ur Frage der Obrigkeit. ur Auseinandersetzung um die Obrigkeits-schrift von BischofD. Otto Dibelius (Violett-Buch"), Darmstadt 1960, s. 25 n. 39 Dialektycznie i sarkastycznie skomentowa ten stan rzeczy Bertolt Brecht w wierszu Die Losung (Rozwizanie): Po wybuchu powstania 17 czerwca, sekretarz Zwizku Pisarzy kaza rozda w alei Stalina ulotki, w ktrych mona byo przeczyta, e nard straci zaufanie rzdu i mgby je odzyska tylko przez zdwojon prac. Czy nie byoby wszak prociej, gdyby rzd rozwiza nard i

wybra drugi? [tum. Ryszard Krynicki] Poeta myli si jednak, przykadajc niewaciw miar. Cech zwierzchnoci w sensie przywoanym Przez Dibeliusa, a praktykowanym w NRD jest to, e traktowani jak dziatwa rodacy mog cakowicie utraci jej zaufanie i dopiero poczciwoci, posuszestwem oraz osigniciami musz sobie na nie zasuy. (Wiersz Brechta ukaza si w jego Gesammelte Werke, t. 10, Gedichte 3, Frankfurt a. M. 1968, s. 1009 n). 280 Niemcy po 1945 r. Powrt obywatela 281 pastwa SED by moe dlatego dugo pozostawa w utajeniu, e dziedzictwo pruskie oboono kltw; ju Sojusznicza Rada Kontroli w uchwale nr 46 z 23 lutego 1947 r. ogosia likwidacj Prus, poniewa, jak orzeczono, pastwo pruskie byo od dawna nonikiem militaryzmu i reakcji w Niemczech". Poza tym Walter Ulbricht pocztkowo niezbyt chyba nadawa si do roli ojca narodu; zreszt jako Saksoczyk podziela antypruski afekt swego nadreskiego antagonisty Adenauera. Od tamtej pory obraz, mimo e z opnieniem, uleg jednak zmianie. Punkt zwrotny stanowia edycja w 1979 r. biografii Fedch II. von Preuflen autorstwa Ingrid Mittenzwei. Na kocu ksiki autorka mwi, w czym tkwi sedno sprawy: Prusy to cz naszej przeszoci. Przemierzajc niektre miasta NRD, przede wszystkim Berlin czy Poczdam, na kadym kroku mona si natkn na kamiennych wiadkw naszej pruskiej historii. To znak wiadczcy o tym, e z dniem wczorajszym cz nas niewidzialne wizy. Zapewne trzeba bdzie zawsze krytycznie podchodzi do tej czci naszej historii. Niemiecka rewolucyjna klasa robotnicza wyrosa i wyksztacia w sobie wyrniajce j cechy w walce z reakcyjnymi, junkiersko-buruazyjnymi siami militarystycznego pastwa prusko-niemieckiego. Nie naley jednak w zwizku z tym zapomina, e Prusy w adnym momencie nie byy tosame z klas panujc. A rwnie panujcych trzeba ocenia w sposb zrnicowany40. Jeszcze chwila i ju wynoszono Fryderyka wraz z rumakiem na cok porodku jego" placu Unter den Linden; przewodniczcy Rady Pastwa, Erich Honecker mwi przy tej okazji o Fryderyku Wielkim, jakby jego wielkoci nigdy nie kwestionowano. Podobnie zmienia si obraz oficerskiego spisku z 20 lipca 1944 r., a Narodowa Armia Ludowa stosunkowo wczenie i bez uprzedze signa do tradycji pruskiej, wyraajcej si nie tylko w umundurowaniu i marszach paradnych. Suyo temu akcentowanie momentw postpowych", zwaszcza w okresie reformy wojska po 1807 r.; jednym z wysokich odznacze sta si Order Scharnhorsta. Poza tym mona byo nawizywa do rosyjsko-pruskiego braterstwa broni w walce z Napoleonem, ktre symbolizowa ukad w Taurogach z 30 grudnia 1812 r. Jednoczenie w nowy i zrnicowany sposb oceniano te Lutra: o ile pocztkowo uchodzi jedynie za rzenika chopw", ktremu przeciwstawiano rebelianta Thomasa Miinzera, to jubileuszowy Rok Lutra, 1983, sta si okazj do obchodw, nad ktrymi patronat obj Erich Honecker. 40 Ingrid Mittenzwei, Fedch II. von Preufien. Eine Biographic, Berlin 1979, s. 212. Teza, e niemiecka klasa robotnicza nabya pewnych specyficznych cech w walce z siami militarystycznego pastwa prusko--niemieckiego, kryje w sobie wasn dialektyk: czy nie mona doszuka si pruskich cech w postaciach przywdcw, od Augusta Bebla po Kurta Schumachera, a take czy nawet zwaszcza w formach dyscypliny i organizacji? W sumie apelujc do dziedzicznych cnt, NRD jako pastwo paternalis-tyczne i czerwone Prusy" odniosa mimo szczeglnych ciarw, jakie przyszo jej dwiga niezaprzeczalne sukcesy; wysuna si nawet na czoo w obozie pastw socjalistycznych. Ale tym samym, o paradoksie, zachowaa pewne tradycyjne znamiona niemieckoci w znacznie silniejszym stopniu ni Republika Federalna. Dotyczyo to take obrazu zewntrznego: to, co tu dawno znikno w rzece betonu, pod grami blachy, unicestwione w gszczu bankw, supermarketw i podniebnych restauracji, tam mona byo jeszcze spotka, kiedy jechao si starymi traktami, z dala od centrw przemysowych, przemierzajc wsie i miasteczka. Tote nierzadko u goci z Zachodu budzia si nostalgia;

odkrywali rodzinne strony, zupenie jakby zegary ycia stany w miejscu: Kiedy niedawno przyjaciel znw jecha do Weimaru, poprosiem go, aby sfotografowa mi drzewo, na ktrym bdc dziemi budowalimy zamki. Przywiz mi fotografi, wida byo na niej dzieci, ktre na naszym drzewie budoway zamek41. Jeli wic NRD staa si, jak niegdy Prusy, pastwem paternalistycznym i jak one nie bya pastwem narodowym to jednak rnia si od swego spadkodawcy wjednym kluczowym punkcie: zawiadywaa wiatopogldem. Klasyczne Prusy fryderycjaskie byy, by tak rzec, pastwem w sobie; to, czego day od poddanych, Immanuel Kant ich chwalca uj w zdaniu: Rezonujcie, ile wola i o czym wola, jeno bdcie posuszni!"42 NRD natomiast staa na stray prawdy, treci misji, ktr otrzymaa od historii i ktr by socjalistyczny postp. Dlatego partia pastwowa z zasady miaa zawsze raq'e", natomiast obywatele mogli bdzi, tak jak zbdzili w Trzeciej Rzeszy i wci jeszcze nie przestawali bdzi w kapitalistycznej Republice Federalnej. Co za tym idzie, obywatele musieli dopiero zosta wychowani do prawdy i mieli nie ustawa w jej wyznawaniu. 100 Gedichte, Wuppertal 1968; tu cyt. za Deu41 Arnfried Astel, Ostkontakte, w: Notstand" tschland, Deutschland, s. 553. 42 Rdsoniert, so viel ihr wollt, und woriiber ihr wollt; nur gehorcht! W przekadzie Adama Landmana zdanie to brzmi: Mylcie, ile chcecie i o czym chcecie, ale bdcie posuszni!" (Immanuel Kant, Co to jest owiecenie?, w: Tadeusz Kroski, Kant, Warszawa 1966, s. 166). Rezonowa" znaczy wszelako wicej ni myle"; take rozprawia", poucza", mdrkowa". Nie jest to bez znaczenia dla funkcji powyszego cytatu przyp. tum. 787 Niemcy po 1945 r. Ale, jak si zdaje, dokadnie w tym punkcie zaczyna si brzemienny w skutki dylemat. Z jednej strony, NRD w adnym razie nie moga zrezygnowa z monopolu zawiadywania prawd historyczn, nie naraajc na niebezpieczestwo siebie samej. Poniewa ani nie reprezentowaa narodu43, ani nie bya w stanie konkurowa z Republik Federaln pod wzgldem dobrobytu, nie miaa adnej innej legitymacji. Z drugiej strony, oznaczao to narzucenie obywatelom jarzma nie tylko zewntrznego, lecz take wewntrznego, do ktrego wprawdzie przywykli, ale zarazem w miar moliwoci starali si z niego wywika rozwijajc umiejtno dwjmylenia, czego w rodzaju ycia w dwch osobach. Ledwie ustaway obowizki pracownicze czy ceremonialne, a ju wycofywali si w prywatno i wczali zachodni telewizj44; czym w rodzaju ukoronowania wasnej egzystencji wydawao si posiadanie daczy", domku weekendowego i letniej dziaki gdzie z dala od miasta. Gunter Gaus mwi o spoeczestwie nisz" ukazujc jego wielorakie funkcje agodzenia uciliwoci: Frasunek prawowiernych towarzyszy z SED [...] wynika w istocie ze smutnego, penego goryczy przekonania, e mieszkacowi niszy bardzo daleko do nowego czowieka. Mieszka w prywatnej jaskini [...] praojciec Adam razem z ca swoj band, on, ktry jest do sprytny, by demonstrowa akurat tyle wymaganego przez parti i pastwo zaangaowania i prawomylnoci, ile potrzeba do otwarcia sobie furtki wiodcej w prywatno. Umowa midzy nim a reimem jest a jake by inaczej niepisana. Myl, e wiadomi niebezpieczestw, wolni od iluzji towarzysze uwaaj oglne zelenie presji, ktre przenosi si z nisz na sfer publiczn, za korzystne45. W sumie praojciec Adam nie tylko przetrwa, lecz w toku uporczywych i przemylnych zmaga

rozbudowa i umocni swoj jaskini. Czasy, kiedy chciano zabroni mu na przykad ogldania tego, co pokazuje wrg klasowy", i gorliwie wyrywano z dachu skierowane na Zachd anteny, dawno miny. Konflikty groziy zapewne tam, gdzie sfera osobista mieszaa si z publiczn, 43 Klasycznym przykadem ilustrujcym niezrczno sytuacji jest hymn narodowy" NRD, ktry wprawdzie wolno byo odgrywa, ale nie piewa, gdy tekst Johannesa R. Bechera tchn narodowym patosem jak choby w pierwszych sowach: Oto ty, ktra z ruin powstaa I z przyszoci dzielnie si mierzysz, Z naszej suby niech pynie twa chwaa, O Niemcw jedyna macierzy. Poniewa NRD nie bya pastwem narodowym, znajdowaa si w zasadniczo odmiennej sytuacji ni choby Wgry czy Polska i chcc nie chcc znw jako sukcesorka Prus. Ale wanie ta sukcesja pokazuje, w czym tkwi problem: Prusy ratoway si Bismarckowsk ucieczka do przodu", tworzc pastwo narodowe a przecie ich wasny triumf sprowadzi na nie potem aosn klsk. 44 Obrazowo mwi o tym Fritz Pleitgen w artykule Die Erfahrungen eines Korrespondenten in derDDR, Die Zeit", 1982, nr 34, s. 48. 45 Gunter Gaus, Wo Deutschland liegt. Eine Ortsbestimmung, Hamburg 1983, s. 157. Powrt obywatela 283 jak nieuchronn kolej rzeczy w sztuce, gwnie w literaturze. Dotyczyo to zwaszcza sytuacji, gdy kto wbrew socjalizmowi realnemu" zabiega o socjalizm utopijny", z ludzk twarz", jak czyni to Robert Havemann46. Zwierzchno nie miaa te raczej powodw do radoci, kiedy Wolf Biermann wypiewywa jej swoje Frage und Antwort und Frage (Pytanie i odpowied, i pytanie): Powiadaj: nie zmienia si koni porodku rzeki. No i dobra. Ale tamte ju potony Mwisz: nasze przyznanie si do bdw suy wrogowi. No i dobra. Ale komu suy nasze kamstwo? Wielu mwi: na dusz met socjalizm jest nie do uniknicia. No i dobra. Ale kto go zbuduje?47 Egzystencj w niszy szczeglnego rodzaju wiody Kocioy, ktre zostay wyparte z wielu tradycyjnych dziedzin aktywnoci. Kiedy na przykad w 1955 r. rozpocza si pastwowa kampania na rzecz manifestacyjnie ateistycznego lubowania wchodzcej w doroso modziey [Jugendweihe], wzio w nim udzia 17,7% ogu czternastolatkw. Ale ju w 1960 r. zrobio si z tego 87,8%, a w 1983 ponad 98%. Jednak w tej samej mierze, w jakiej Kocioy rezygnoway z jednoznacznej opozycyjnoci i urzdzay si w socjalizmie, zdobyway sobie nowe funkcje. A mianowicie, poniewa ta nisza zawsze oznaczaa co wicej ni sam tylko prywatno, dawaa take lub zwaszcza modym ludziom schronienie i moliwo krytycznego zaangaowania czy to na rzecz pokoju, ochrony rodowiska naturalnego, czy wreszcie nawet przeciw zwierzchnoci. Nie wolno wszelako zapomina, e relacja midzy pastwem a jego obywatelami polegaa nie tylko na separacji i konflikcie. Istniay rozlege i wane obszary zgodnoci. Wielkie wysiki w dziedzinie edukacji, aeby z jednej strony stworzy rwno szans, z drugiej za wspiera talenty, wyszy na dobre wielu ludziom, w tym nie na ostatnim miejscu kobietom. Olimpijska potga NRD, o ktrej bya ju mowa, okazaa si przede wszystkim potg sportu kobiecego i bya symbolicznym wyrazem tego, co dotyczyo wielu dziedzin i zawodw z wyjtkiem moe naczelnych funkcji politycznych.

46 Patrz Havemanna m.in. Fragen, Antworten, Fragen. Aus der Biographic eines deutschen Manisten, Munchen 1979; Morgen. Die Industriegesellschaft am Scheideweg. Kritik und reale Utopie, Munchen, Ziirich 1980. Fakt, e Havemann by wprawdzie szykanowany i systematycznie izolowany, ale nie wtrcano go do aresztu, naley by moe czy z tym, e w Trzeciej Rzeszy siedzia razem z Erichem Honeckerem w wizieniu w Brandenburgii. 47 Cyt. za Deutschland, Deutschland, s. 526 n. 284 Niemcy po 1945 r. Take spokojniejszy tryb ycia w przeciwiestwie do zachodniej gorczko-woci, okoliczno, e brak ostrej konkurencji agodzi wymagania stawiane przez ycie, wreszcie wszechstronne zabezpieczenia bytowe na przykad przed grob bezrobocia odbierano pozytywnie, jako zdobycze. By moe w sumie naleaoby mwi o ambiwalencji. Kady stka pod kuratel nadgorliwej zwierzchnoci, pod presj niezmiennie odpychajcych aktw ubezwasnowolnienia. Ale gwarancja spokoju i adu, podobnie jak uwolnienie od ciaru odpowiedzialnoci politycznej, naleay do niemieckich tradycji, ktre w NRD przetrway w znacznie silniejszym stopniu ni w Republice Federalnej. Wreszcie rzecz o wcale niemarginalnym znaczeniu: partia i wikszo ludzi przejawiay skonno do pewnego rodzaju drobnomieszczaskoci. Wczesny i niemal cakowity exodus niegdysiejszych elit przyczyni si do tego w nie mniejszej mierze ni owo socjalistyczne dziedzictwo kulturowe", ktre w istocie oznaczao odtworzenie mieszczaskich, czasem chciaoby si wrcz powiedzie pnowiktoriaskich wyobrae kulturalnych i moralnych. Wychodzc niezmiennie z pozycji odmowy, zaczynajc od obnaania zachodniej dekadencji, potem mnoc restrykcje, a niekiedy te szykany, zawsze z wieloletnim opnieniem, NRD raczej z odraz ni z ochot dopuszczaa nowe trendy w sztuce czy kulturze modzieowej, jej mody muzyczne czy swobodny sposb ubierania si. I absolutnie uprawnione jest domniemanie, e ten konserwatyzm czciej czy ni dzieli pastwo i spoeczestwo, ktremu zreszt przewodzili seniorzy. Spokj i ciasnota, mie ciepeko i biurokracja, pilno i lk przed odpowiedzialnoci: w krgu takich punktw orientacyjnych moci sobie gniazdko drobnomieszczastwo. W efekcie Niemiecka Republika Demokratyczna podobnie jak Republika Federalna, tyle e wanie z zawonym, cianiejszym horyzontem jawia si jako pewna wersja mieszczaskiej zbiorowoci, swojska i odpychajca jednoczenie. A jednak nie likwidowao to problemu, sprzecznoci o zasadniczym znaczeniu. Z jednej strony, NRD bya pastwem mieszczaskim, osadzonym na fundamencie rwnoci i zabiegajcym o rwno szans. Z drugiej strony, pozostawaa pastwem paternalistycznym z pretensj do monopolu na prawd i do wycznoci wadzy, a zatem opartym na panowaniu i hierarchii na nierwnoci jako zasadzie. Tak jednak jak pastwo mieszczaskie wymaga dojrzaoci, tak pastwo paternalistyczne opiera si na kurateli. Ta sprzeczno nie pozwolia NRD sta si pastwem godnym zaufania, wiadomym siebie i na dusz met zdolnym do efektywnego dziaania. A obywatele stale si o ni parzyli i albo grzli w rezygnacji, albo szukali szczcia w ucieczce, skoro tylko nadarzaa si okazja. Powrt obywatela 285 i By moe jeszcze gorzej rzecz si miaa z punktu widzenia samej zwierzchnoci. Ludzie wadzy na og pochodzili z dow", byli niskiego stanu i tworzyli elit w pierwszym pokoleniu. Kiedy w modoci zawierzyli cakowicie marksizmowi-leninizmowi i tym samym wybrali chwalebn i trudn drog; byli potpiani i przeladowani, stawiali opr faszyzmowi i nierzadko ponosili cikie ofiary. Budowa pierwszego socjalistycznego pastwa na ziemi niemieckiej" to ich dzieo i waciwie bardzo osobisty triumf, ktry jednak, nie wiadomo kiedy i jak, rozpyn im si w rkach. Z jednej strony bowiem: kto byby gotw wierzy jeszcze teorii, ktra w pojedynku z wrogiem klasowym rozbia si tak spektakularnie o wasny. kamie probierczy kwesti rozwoju si produkcyjnych?48 I jak mona byo z drugiej strony przyzna si do tej katastrofy, jeli

godzio to w sam istot wasnych dokona yciowych, a moe nawet oznaczao ich unicestwienie, jakby byy pomyk? W systemach demokratycznych rzdy, ktre ponosz porak, ustpuj na rzecz opozycji; w pastwie paternalistycznym natomiast brak jakichkolwiek zabezpiecze na wypadek poraki, ktra przecie jest rzecz ludzk. W sumie stan rzeczy by taki: poniewa sprzeczno wewntrzsystemowa dotykaa pryncypiw w sferze instytucji i przekona, trudno jej byo skutecznie przeciwdziaa ograniczajc si do kosmetycznych zmian w rodzaju ostronych ulg w podrowaniu; przeciwnie budziy one oczekiwania, ktre spotyka przecie potem tym sroszy zawd. Tote NRD pozostawaa coraz bardziej w tyle za Republik Federaln nie tylko w dziedzinie rozwoju gospodarczego, lecz take czy moe zwaszcza pod wzgldem demontau struktur autorytarnych; w porwnaniu ze zmianami w Niemczech Zachodnich po roku 1968, o czym bdzie mowa w nastpnym rozdziale, NRD jawia si jako system skostniay. A c dopiero, kiedy u ssiadw, w bratnich" krajach socjalistycznych, zerwa si wicher zmian? C dopiero, kiedy inni na przykad Wgrzy otworzyli granice? Nagle okazao si, e skostniay system wymaga nie tylko 48 Schumpeter mwi, e gospodarka jest matryc logiki" i wyjania to z rnych punktw widzenia: Zamy ot, e jaki czowiek prymitywny uywa najprostszej ze wszystkich maszyn, ktrej walory docenili ju nasi kuzyni goryle, tj. kija, i e kij ten amie mu si w rku. Prbuje zaradzi szkodzie, recytujc magiczn formu moe on np. mrucze takie hasa jak poda i popyt albo planowanie i kontrola, oczekujc, e jeli powtrzy je dokadnie dziewi razy, to oba kawaki kija na powrt si pocz. Czowiek, ktry tak postpuje, nie wykracza poza granice mylenia przedracjonalnego. Jeli szuka na lepo najlepszego sposobu zczenia obu kawakw albo sprawienia sobie drugiego kija, to rozumuje i postpuje racjonalnie w znaczeniu, jakie dzi przydajemy temu sowu. Oczywicie moliwe s obie postawy. Rzecz jasna, w tym i w wikszoci innych dziaa ekonomicznych zawodno magicznej formuy bdzie znacznie bardziej oczywista, ni to mogo mie miejsce w przypadku prb zapewnienia sobie przy pomocy jakiego zaklcia zwycistwa w walce lub powodzenia w mioci, czy wreszcie ulenia ciarowi wystpkw, ktre nasz czowiek moe mie na sumieniu" (Joseph A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, tum. Micha Rusiski, Warszawa 1995, s. 151). 286 Niemcy po 1945 r. zapory w postaci muru berliskiego, lecz take solidarnoci w obozie". Jej rozpad umoliwi masow ucieczk przewanie modych, dobrze wyksztaconych i sprawnych w dziaaniu ludzi. Ale nie chodzio tu tylko o utrat krwi", jakkolwiek fatalne mogaby mie skutki; siy reformatorskie bynajmniej nie ulegy osabieniu, lecz przeciwnie wyranie si wzmocniy. Skoro bowiem tylko pojawia si alternatywa, niemal z dnia na dzie moga si obudzi nowa samowiadomo. Tote okrzyk Tu zostajemy!" nie brzmia jak rezygnacja, lecz jak ultimatum. Wyraa dania: Koniec z ubezwasnowolnieniem! Prawo gosu! Wolno! Reformy! W ten sposb pierwsze pastwo socjalistyczne", ktre zarazem byo chyba ostatnim pastwem paternalistycznym na ziemi niemieckiej, dotaro do granic i punktu zwrotnego swej czterdziestoletniej historii. Nagle wiele rzeczy, ktre dotd uwaano za nie do pomylenia, wydao si moliwe. I by moe dotyczyo to nie tylko Niemieckiej Republiki Demokratycznej, lecz Niemiec i Niemcw w ogle. Rozdzia dziesity ZRYW I OBAWY KONIEC POWOJNIA Precz z pastwem!" mona przeczyta na niejednym murze w dzielnicy Kreuz-berg. Krtko i jasno. Rozszerzona wersja Spieprzaj, gadzie!" Bo pastwo to po pierwsze gliny. Dalej wszyscy, ktrzy nie daj czowiekowi y: urzd zatrudnienia, typki z socjalnego, politycy, facet z biura renowacji, szefowie, belfry, sztywniaki co dziwnie na ciebie patrz, telewizor, kanary, ubezpieczalnia, czasem nawet twoje zgredy. Pastwo jest wszdzie. Pastwo jest tym, co jest, i tym, co oznacza, e bdzie, jak jest. Pastwo to elektrownie atomowe, pysk kolegi Schmidta, rakiety i wojna, pieprzenie politykw, ktrzy bd

nadawa, a spuchniesz od ich okrgych zda. A przecie oni tylko chc zachowa stoki, chc ci mie pod kontrol taka jest ich liska, doskonaa wadza. Pastwo to Niemcy: ciasne, bestialskie, kotuskie, napalone na robot i zawsze ze wszystkim w porzdku. Ten ich porzdek. Porzdek, w ktrym nie masz gosu, kodeks drogowy, wolnociowy i demokratyczny ad podstawowy. Pastwo to pudo. Wielkie i mae. Jeli yjesz, jak ci si podoba, prdzej czy pniej trafisz do puda: za zakcenie porzdku publicznego czy co w tym gucie", udzia w grupie przestpczej, naruszenie spokoju mieszkacw, wywieranie presji, obraenia cielesne, uszkodzenie mienia, kradzie prdu, korzystanie z drg publicznych bez specjalnego zezwolenia. Uwaga, uwaga, tu policja. Prosz si rozej, udzielam pierwszego ostrzeenia!" Pastwo to syreny i niebieskie wiato noc. Pastwo jest dobrze po trzydziestce, gadko wygolone, grubiaskie i poprawne. Nie rozumie kompletnie niczego. Rano o sidmej staje nagle w twoich drzwiach, w polowym mundurze. Zabieraj ci, fotografuj, podaj przez radio twoje namiary do centrali. Przeszukuj dom i puszczaj czerstwe teksty, e tak tu brudno. Pastwo praktycznie zawsze jest silniejsze. Planuj i realizuj plany, ktrych nie kapujesz, z olim uporem robi swoje. To, czego chc, jest niewyrane, dalekie i obce. W kadym razie ta ich szajba to nic dobrego. winie! Wsadzaj naszych kumpli, eby zgnili w pierdlu. Maj plany integracji i umierzenia. Chc nas w kocu zaatwi. Podstpem albo przemoc. Pastwo jest tajniakiem, ktry na ciebie kabluje. Wyglda prawie tak samo jak ty. I nagle wyciga gnata i blach ze swoim psim numerem. Jeste zapuszkowany. 288 Niemcy po 1945 r. Pastwo funkcjonuje. Jak maszyna, aparat, komputer. Za fasadami z gadkiego szka i betonu. Z dyplomatk i krtkofalwk w rkach. Jeste zarejestrowany. Pastwo to pieprzone reguy gry. Pastwo jest wszechobecne, potniejsze ni wszystko. Ale mona je wkurzy, jak belfra. Ma wadz, ale wanie dlatego mona je zaatakowa. Jeli wytniemy mu numer, kopniemy je w dup, omieszymy. Jeli mu si nie damy. Wasza jest moc, nasza jest noc" mwi napis przy wejciu do zajtej przez nas knajpy. Tekst napisany w 1981 r. pochodzi ze rodowiska modziey samowolnie zajmujcej domy [Hausbesetzer ludzie nielegalnie zajmujcy przeznaczone do rozbirki pustostany i tworzcy swoist, take polityczn subkultur A. K.]1. Analizujc go mona dostrzec pod warstw humoru powan, dobrze znan, bardzo niemieck figur: owego ojca nad ojcami, pana tego wiata, ktrego Tomasz Mann bdc dzieckiem wyobraa sobie jako generaa dr. von Staata". Zmieni y si tylko znaki rozpoznawcze: miejsce niegdysiejszej czoobitnoci zaja teraz nienawi. Osobliwa forma przetrwania. U rde wszelkiego buntu by ruch studencki '68 roku; pierwszy cel ataku stanowiy instytucje akademickie, zwaszcza profesorowie. Oprcz nieprawidowoci istniejcych w szkoach wyszych nagromadzio si wiele innych punktw zapalnych: jako preludium ju w 1967 r. demonstracja przeciw szachowi perskiemu i policyjna kula, ktra umiercia Benna Ohnesorga; wielka koalicja rzdowa i ustawy o stanie wyjtkowym, ktre miay na now, a moe cakiem tradycyjn mod sprawi, e pastwo si obroni"; upadek powojennego idola, Ameryki, ktra pogrya si w wojnie na polach ryowych i w dunglach Wietnamu; zaraliwe wzory od kalifornijskiego Berkeley po Pary. Kto bra w tym udzia, kto zna jeszcze Rudiego Dutschke, ten dzi wspomina z nostalgi wczesne marzenia o innym, bardziej wolnym yciu. Wszelako ruch nadzwyczaj szybko poszed w rozsypk, popad w skrajnoci: jedn staa si przemoc, terroryzm, inn cyniczne karierowiczostwo, przystosowanie si do sytuacji. Rozpada si te konstrukcja teoretyczna, sklecona raczej gorczkowo i byle jak z przestawnych elementw szkoy frankfurckiej, nauk Herberta Marcusego i Wilhelma Reicha czy ortodoksyjn ych marksistw. Jednake z tego rozpadu wykiekoway

najrozmaitsze, czasem wzruszajce, nierzadko wielce osobliwe owoce: Bdcie realistami, dajcie niemoliwego!" Niekiedy wydawao si, e chodzi o jak form zabawy w Indian, innym razem e o krwawy dramat2. Przede wszystkim powstay nowe ruchy: ruch 1 Benny Harlin, Von Haus zu Haus. Berliner Bewegungsstudien, Kursbuch" 65, Karl Markus Michel i Tilman Spengler (red.), Berlin, padziernik 1981, s. 10 n. 2 Zabaw w Indian" opisuje znw tekst Harlina: Czad, ktry jest w nas, czuje si wtedy, gdy tynk sypie si na ulic, czuje si w koniuszkach palcw stp obutych w szybkie teniswki, czuje si w odku jako Zryw i obawy 289 wyzwolenia spod terroru" wydajnoci (na kongres pod hasem Nie-rb-nic" przybyy tysice modych ludzi3), ruch kobiecy (by moe najwytrwalszy i naj-owocniejszy ze wszystkich), ruch pokojowy, walczcy przeciw dozbrajaniu", ruch wymierzony przeciw pastwu atomowemu" i wielkim projektom typu zachodni pas startowy" we Frankfurcie, ekologiczny ruch protestu przeciw umieraniu lasw i generalnie niszczeniu rodowiska naturalnego. Wszystko to prbowali potem skupi pod swoimi skrzydami Zieloni czciowo jako ugrupowanie samo bdce ruchem, czciowo jako partia. Spoza zmieniajcych si czsto jak w kalejdoskopie* tematw, stylistyk i hase, spord umykajcych zjawisk, wyaniaa si jednak pewna cigo. Pocztkowo chodzio w istocie o ruchy modziey. Nie ufaj nikomu po trzydziestce!" gosio dawne haso. O ile w ogle powicano uwag starszym, to naleeli oni raczej do generacji dziadw ni ojcw, jak choby Gustav Heinemann, Heinrich Albertz, Heinrich Boli, Robert Jungk. Wielu zatem ju niemodych prbowao si podliza: czym prdzej rozwizywali krawaty, zmieniali fryzur i jzyk, przechodzili na ty", wci jednak ryzykujc, e nim dreszcz rozkoszy i przeraenia, kiedy brzcz szyby po wyzwalajcym rzucie kamieniem, kiedy miejesz si, pdzc co tchu. A przy tym jeste totalnie wyluzowany. Po trosze dumny wojownik, po trosze zwinne zwierz. Nie dorw ci, dopki si nie boisz. A nawet jeli. Czad w nas polega te na tym, e niewiele mamy do stracenia. Zuchwalstwo zwycia. Czad w nas, to rzeczy, na ktre nas sta: rozpru drzwi, wywali rygle, by tam, gdzie szykuje si zadyma, prysn haso na murze, podpali barykad albo po prostu zmieni adres. Czad czuje si wtedy, gdy przeamuje si bariery: koniec z ciepekiem, z domem starych, z bud, z klik sztywnia-kw, koniec z publicznymi ukadami, z defensywnymi jak zwykle lewicowymi pewnikami, z tym, co daoby si zrobi. Panuje nastrj odjazdu. Zaskoczeni faktami, ktre sami stworzylimy, grzejemy do przodu. wierzbi nas rce..." (tame, s. 25). Krwawy rewers uwidacznia si w Nekrologu Mescalero, sformuowanym po zamordowaniu prokuratora generalnego Bubacka w kwietniu 1977 r.: Czsto syszaem tego typa, jak szczuje, wiem, e odgrywa wybitn rol w przeladowaniu, kryminalizowaniu, torturowaniu ludzi lewicy. Kto w ostatnich dniach przyjrza si jego podobinie, ten widzi, jak wyglda rysopis tego pastwa prawa, ktre on tak doskonale ucielenia. Sowo daj, troch auj, e nie moemy ju wklei tej twarzy do maego, czerwono-czarnego albumu zbrodniarzy, ktry opublikujemy po rewolucji, eby dosta w swoje rce najbardziej poszukiwanych i najbardziej znienawidzonych przestpcw starego wiata". Ten nekrolog" pochodzi z Getyngi, tote mimowolnie przypomina si Heinrich Heine: W pewnej piwiarni w Getyndze przyszo mi kiedy podziwia, z jak pieczoowitoci moi staroniemieccy przyjaciele sporzdzali listy proskrypcyjne z myl o dniu, kiedy dojd do wadzy. Kto choby w sidmym pokoleniu pochodzi od Francuza, yda czy Sowianina, by skazywany na wygnanie. Kto cokolwiek napisa przeciw Jahnowi lub w ogle przeciw staroniemieckim miesznostkom, mg si gotowa na mier, i to na mier przez cicie toporem..." (Ludwig Borne. Eine Denkschrift, ksiga IV, 1840). Wizerunki wroga zmieniaj si, nienawi pozostaje. Wok przedruku nekrologu", ktry popara grupa profesorw, rozgorza zaarty spr. 3 O panujcych nastrojach wiadczy manifest Nie rb nic z wiosny 1978 r.: Mamy do. Zima tutaj jest dla nas zbyt ponura, wiosna zbyt zasyf iona, w lecie dusimy si. Od dawna cuchnie nam

zaduch ziejcy z urzdw i reaktorw, z fabryk i autostrad. Nie smakuje nam ju ani kaganiec, ani obcignita w plastik kiebasa. Piwo jest dla nas za cienkie, podobnie jak kotuska moralno. Nie chcemy ju wykonywa wci tej samej roboty, stroiwci tych samych min. Wystarczajco dugo nam rozkazywali, kontrolowali nasze myli, idee, mieszkania, paszporty, dawali nam po pysku* Nie damy ju zrobi si na cacy, na miazg, na szaro..." (cyt. za Trotzund Traume. Jugend lehnt sich auf, Uwe Schlicht [red.], Berlin 1982, s. 236). 290 Niemcy po 1945 r. Zryw i obawy 291 dobrn czterdziestki, padnie pod ich adresem ciche, acz bezlitosne pytanie: A ty, dziadku, czego tu szukasz?" Tak czy owak w podkrelaniu modzieczoci tkwi szczeglna, zawiniona przez samych zainteresowanych problematyka starzenia si i wraenie niecigoci. A wic na przykad cikiemu pancerzowi teorii z wolna siwiejcego pokolenia 68" nastpne generacje musiay przeciwstawi swj dystans wobec teorii, emocje i spontaniczno". Z modoci kolejnych przystpujcych do dziaania pokole wynikaa zreszt jego notoryczna nieskuteczno; trudno byo oczekiwa tego, o co dopomina si niegdy Max Weber, mwic: Polityka jest jak mudne wiercenie w twardych deskach, a do tego potrzeba jednoczenie i namitnoci, i dobrego oka"4. Natomiast sia ruchu kobiecego wizaa si z tym, e przykada on wag nie do rnic pokoleniowych, lecz do odwiecznych, uparcie powracajcych problemw bycia kobiet w spoeczestwie zdominowanym przez mczyzn. Cigo i istota ruchu miaa te zwizek z pochodzeniem. Ruch tworzyy nie tyle grupy z marginesu, ile raczej dzieci spoeczestwa dobrobytu, najczciej z wyszym, take akademickim wyksztaceniem. Jeli podejmoway prac zawodow, najczciej bya to suba publiczna, zwaszcza w dziedzinie owiaty lub opieki spoecznej5. Taki profil spoeczny i profil wyksztacenia pozwala nawet dopatrzy si cigoci, ktr trzeba nazwa historyczn: ju ruch modzieowy na przeomie wiekw czy ruch burszowski w pierwszej poowie XIX stulecia wyglday podobnie. Zmieniy si tylko relacje ilociowe; dobrobyt i ilo wolnego czasu, szans edukacyjne i dostpno usug stay si udziaem o wiele szerszych krgw ludnoci ni kiedykolwiek dawniej. Tak wic nieliczni uroli w si, elity przerodziy si w masy6". 4 Max Weber, Polityka jako zawd i powoanie, tum. Micha Wander, Biblioteka Kwartalnika Politycznego Krytyka", Warszawa 1987, s. 38. ; O modoci jako wartoci legitymizujcej Weber zauway w tym samym miejscu: Ja rwnie nigdy nie godziem si, by przelicytowywano mnie w dyskusjach powoujc si na dat z metryki urodzenia; ale w kocu zwyky fakt, e kto liczy sobie 20 lat, a ja mam ponad 50, nie moe te by dla mnie powodem, bym traktowa samo to tylko jako osignicie, dla ktrego miabym dozgonnie ywi najgbszy szacunek" (tame, s. 37). 5 Wrd posw i przedstawicieli Zielonych jest to bardzo wyrana prawidowo; pod tym wzgldem kontynuuj oni, a nawet umacniaj tendencj od dawna typow dla partii konserwatywnych; nieco w tyle za Zielonymi pozostaje SPD. Prawdziwi" robotnicy staj si czym zgoa wyjtkowym. W tej perspektywie ronie te dystans midzy socjaldemokracj a zwizkami zawodowymi jeli abstrahowa od zwizku zawodowego nauczycieli i pracownikw nauki (GEW). 6 W cigu zaledwie 30 lat, od 1950 do 1980 r., udzia urzdnikw i pracownikw umysowych w strukturze zatrudnienia wzrs ponad dwukrotnie: z 20,6% do 45,6%. Liczba studentw eksplodowaa": w cigu 25 lat, midzy 1960 i 1984 r., wzrosa z 291 ty. do 1314 ty.; teraz ju osigna granic ptora miliona. Udzia studiujcych w grupie wiekowej 19-25 lat wynosi w 1950 r. 6%, a w roku akademickim 1987/88 20%. Zwaszcza w latach szedziesitych energicznie domagano si wzrostu poziomu wyksztacenia i podjto odpowiednie dziaania w tym kierunku. Znaczcym sygnaem byy m.in. prace Georga Pichta Die deutsche Bildungskatastrophe (Olten-Freiburg 1964) i Ralpha Dahrendorfa Bildung ist Biirgerrecht (Hamburg 1965), a take

utworzenie w Berlinie Instytutu im. Maxa Plancka do spraw bada nad wyksztaceniem (1963) oraz Niemieckiej Rady Edukacji (1965). Nieskuteczno jako haso wywoawcze: rzadko udawao si osign konkretne cele. Praca niezliczonych grup roboczych" pochaniaa wszystkim jej uczestnikom duo czasu i kosztowaa wiele nerww, tymczasem w szkoach wyszych nadal panowaa nierzdno, skutkiem czego realna wadza decyzyjna w szerszym zakresie ni kiedykolwiek przesza w rce biurokracji ministerialnej. Zachodni pas startowy" zosta zbudowany, przeprowadzono te dozbrojenie rakietowe; prdzej czy pniej policja usuna dzikich lokatorw z niemal wszystkich zajtych domw. Na obawach obywateli, ich oburzeniu z powodu wszystkich tych ekscesw mogli zbi kapita konserwatyci; pracowali wic nad odwrceniem tendencji", ktre o ile rozumie je jako zmian rzdu w 1982 r. rzeczywicie nastpio. A przecie zarazem po 1968 r. dokonaa si przemiana w sferze postaw i zachowa, ktrej trwao przechodzi wszelkie oczekiwania. Kto przed rokiem 1968 mwi o tym, e demokraq'a to kultura sporu, w ktrym dochodz do gosu przeciwstawne interesy i pogldy; kto optowa za pedagogik konfliktw", ten mg by pewien, e spotka si z oburzeniem. Spokj by pierwszym obowizkiem obywatelskim, harmonia celem; wystarczajco dugo przedmiot majcy suy edukacji politycznej uczniw nosi znamienn nazw wiedza o wsplnocie", a podrczniki zdobiy tak urocze tytuy, jak: Jeste ogniwem acucha, Z innymi, dla innych, Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego'1'. W tej dziedzinie zaszy gruntowne zmiany. Demonstracje stay si codziennoci, inicjatywy obywatelskie rosy jak grzyby po deszczu; dzi nie sposb ju przeforsowa budowy drogi czy instalacji przemysowej bez dugotrwaych, czsto gwatownych sporw. Jeli miar wartoci demokratycznych" moe by to, e ludzie przekornie wpychaj kij w tryby mechanizmu politycznego i nie zamieraj w unionej postawie wobec jakiejkolwiek zwierzchnoci, to Niemcy w Republice Federalnej wanie za spraw ruchw modzieowych, coraz bardziej zdecydowanie i coraz liczniejsz tworzc wikszo, rzeczywicie stali si demokratami. Dowiedli tego w swej szeroko zakrojonej, systematycznej analizie bada socjologicznych i sonday opinii publicznej Martin i Sylvia Greiffenhagenowie; na tle porwna midzynarodowych starali si wykaza, e w Republice Federalnej powstaje kultura polityczna, ktra ju niebawem nie bdzie si rni od starych demokracji Europy i Ameryki Pnocnej"0 8 7 Patrz Volker Nitzschke, Zw Wirksamkeitpolitischer Bildung, cz. II, analiza podrcznikw, sprawozdanie ze stanu bada Fundacji Maxa Traegera, Frankfurt a. M. 1966; Polilischgesellschaftlicher Unterricht in derBun-desrepublik. Curricularer Stand und Entwicklungstendenzen, Wolfgang Northemann (red.), Opladen 1978. Zaoenia biegunowo przeciwstawne do idyllicznej wiedzy o wsplnocie" prezentuje heski projekt nauki o spoeczestwie". Jego opis i krytyka patrz Christian graf von Krockow, Idylle oder Konflikt? Dos Beispiel einer notwendigen Reform und wie ma si ruiniert, w: Reform als politisches Prinzip, Mtinchen 1976, s. 62 n. 8 Martin i Sylvia Greiffenhagen, Etn schwieriges Vaterland. ur politischen Kultur Deutschlands, Miin-chen 1979, s. 321. 292 Niemcy po 1945 r. By moe jeszcze drastyczniej zmieniy si normy codziennoci lub te ulegy rozkadowi wedle zasady: dozwolone jest to, co kto lubi. To, e modzi ludzie wczenie opuszczaj dom rodzicielski, aby we wasnym gronie sprbowa czego nowego; e towarzysz i towarzyszka ycia" nie potrzebuj ju wiadectwa lubu, aby cieszy si akceptacj; e pederaci" i lesbijki" ujawniaj si i mog szuka dla siebie form organizacyjnych; e ludzi guzik obchodzi papie czy ktokolwiek inny, kto gosi tradycyjn moralno; e gotuje si i jada po chisku, wietnamsku, wosku, grecku, turecku i Bg wie jak jeszcze, byle nie w sam raz po mieszczasku"; e mona nosi fryzury, jakie kto chce: krtkie, dugie, tlenione czy farbowane wszystko to wydaje si dzi oczywiste. A przecie jest historycznie nowe i w gruncie rzeczy zupenie niesychane. By moe w ogle nie naleaoby robi tyle haasu o zmieniajce si w zawrotnym tempie hasa

przewodnie poszczeglnych ruchw. W kadym razie jeli spojrze wstecz, wydaj si one czsto jedynie pretekstami dla aktywizacji protestu i oporu". Waciwe uderzenie kierowao si przeciw temu, co zastane, co byo autorytetem lub za taki si podawao, bez wzgldu na to, w czyim imieniu i pod jakimi maskami: przeciw profesorom i nauczycielom, rodzicom i mczyznom, establishmentowi", ustawom, instrukcjom, pieprzonym reguom gry", partiom, policji, pastwu. Po 1968 r. zrobio karier pojcieHin-terfragen jako sowotwr wprawdzie barbarzyskie, ale precyzyjnie znamionujce pewn postaw [hinterfragen pyta o kulisy, to, przyczyn czego, bada to, co niewidoczne goym okiem A. K.]. Wszystko, co roszczc sobie pretensj do znaczenia, ukrywa si pod charakterystyczn mask" autorytetu a jako tajemnica poliszynela budzi mieszno i wstrt zarazem miao wanie zosta obnaone pytaniami". W tym sensie dao o sobie zna przede wszystkim podejrzenie o faszyzm, ktre wraz z przeomem 1968 r. rozprzestrzeniao si niemal epidemicznie. Czy zacite milczenie ojcw nie byo a nadto wymown sugesti, e podejrzenie byo suszne? Zapewne: nazbyt pospiesznie upowszechniane teorie wiadczyy raczej o zapalczywoci i oburzeniu ni o znajomoci rzeczy. Ale osigny to, co miay osign, czyli: postawiy istniejc rzeczywisto w stan oskarenia i wywieray na ni presj, aby dowioda swej prawomocnoci, skutkiem czego jej autorytet rozpada si jakby sam z siebie. Udao si bowiem istotnie rozpta dyskusj o tym, co byo, a jej skala i intensywno przekroczya wszelkie znane dotd miary9. 9 Naturalnie twierdzenie, jakoby przed 1968 r. nie istniaa krytyczna" nauka i e nie rozliczano przeszoci, byo celowym przeinaczeniem prawdy. Instytut Historii Wspczesnej w Monachium zosta zaoony ju w 1950 r., a od 1953 r. wydawa kwartalnik powicony dziejom najnowszym; badania o zasadniczym znaczeniu autorstwa Karla Dietricha Brachera, Kurta Sontheimera, Fritza Fischera i innych ukazay si? w latach pidziesitych i wczesnych szedziesitych. Powstanie politologii proklamowano w manifecie Zryw i obawy 293 Twierdzono niekiedy nie bez pewnej racji e byo to spnione nieposuszestwo", ktre tym taszym kosztem dawao si wystylizowa na postaw oporu", w im mniejszym stopniu mogli si na ni powoa wezwani do zdania rachunkw. Odo Marquard na przykad tak opisywa w stan rzeczy, odwoujc si do Freuda: Freud zwaszcza w Totem i tabu rwnie w odniesieniu do sumienia posugiwa si pojciem pniejszego posuszestwa": synowie nalecy do hordy pierwotnej", ktrzy zamordowali swego ojca, uniewanili swj czyn, owiadczajc, e zabijanie substytutu ojca, totema, jest niedozwolone, i wyrzekli si owocw swego czynu, odmawiajc sobie uwolnionych kobiet"; religia totemiczna" jak pniej take sumienie powstaa z poczucia winy synw, jako prba zagodzenia tego poczucia i zjednania skrzywdzonego ojca poprzez pniejsze posuszestwo". Skuteczny bunt przeciwko ojcu zostaje pniej zastpiony respektem wobec tego, co zajo jego miejsce. W Republice Federalnej [...] dokonywao si jak sdz wanie co przeciwnego: rewolta przeciw dyktatorowi, do ktrej w latach 1933-1945 w istocie nie doszo, przybraa zastpczo form buntu przeciwko temu, co po roku 1945 nastpio w miejsce dyktatury; dlatego wanie umiercono i zjedzono totemy" i przeamano tabu": po materialnej fali poerania przysza w ten sposb kolej na fal ideologiczn. Powstao quasi-moralne zapotrzebowanie na rewolt, swobodnie przemieszczajce si i szukajce wci okazji do wybuchu: kierowao si ono zgodnie z logik reakcji opnionych okazjonalnie i mao wybrednie przeciwko temu, co byo tu i teraz: przeciw stosunkom panujcym w Republice Federalnej, czyli stosunkom demokratycznym, liberalnym, zasugujcym na ochron10. Wszelako moliwy byby take inny punkt widzenia. Jeli by powtrzy za Kantem wyjcie czowieka ze stanu zawinionej przez siebie niedojrzaoci wymaga aktu stanowczoci i odwagi przepdzenia opiekunw, ktrzy askawie podjli si trudw nadzorowania"11, to akt ten musi te nabra znanapisanym ju na konferencji w Waldleinigen, ktra zakoczya si w symbolicznym niemal momencie 11 wrzenia 1949 r. na dzie przed wyborem pierwszego prezydenta. Do grona

ojcw-zaoycieli nowej dyscypliny naleeli Eugen Kogon i Wolfgang Abendroth, a wane impulsy pochodziy od uczonych, ktrzy wracali z emigracji, takich jak Arnold Bergstraesser i Ernst Fraenkel. Silnym bodcem na rzecz rozwoju edukacji politycznej midzy innymi przez tworzenie katedr w wyszych szkoach pedagogicznych bya fala antysemickich wybrykw pod koniec lat pidziesitych, ktra wywoaa poruszenie w kraju i za granica. Nie zaniedbywano take bada marksistowskich tyle e uprawiano je krytycznie i nieortodoksyjnie, czyli nie tak, jak dali tego pniej ci, ktrzy wystpowali pod szyldem nauki krytycznej". Natomiast trzeba przyzna, e do 1968 r. rozrachunek z przeszoci w znacznej mierze mia charakter akademicki w dobrym i wtpliwym sensie tego sowa. 10 Odo Marquard, Rozstanie z filozofi pierwszych zasad. Studia filozoficzne, tum. Krystyna Krzemieniowa, Warszawa 1994, s. 9-10. 1' W szerszym kontekcie brzmi to nastpujco: O to, by wiksza cz ludzi (a wrd nich caa pe pikna) uwaaa krok ku penoletnoci, ju sam dla siebie trudny, take za niebezpieczny o to troszcz si ju ich opiekunowie, ktrzy askawie podjli si trudw nadzorowania. Kiedy ju udao si im ogupi ten swj inwentarz domowy i zatroszczyli si o to, by te spokojne stworzenia nie odwayy si zrobi ani kroku bez kojca dla niemowlt, do ktrego sami je wsadzili, ukazuj im niebezpieczestwa, jakie gro im w wypadku, gdyby prboway samodzielnie chodzi. Niebezpieczestwo to nie jest wprawdzie (jak wiemy) bardzo due i po kilku upadkach nauczyyby si wreszcie chodzi, ale do zazwyczaj jednego przykadu 294 Niemcy po 1945 r. Zryw i obawy 295 czenia symbolicznego czy wrcz mitycznego, aeby jego oddziaywanie wykroczyo poza sam moment czynu. W tym sensie do prarde Konfederacji Szwajcarskiej naley saga o zamordowaniu namiestnika-tyrana; Niderlandy pamitaj walk wyzwolecz przeciw hiszpaskim Habsburgom; Anglia Great Rebellion i stracenie krla oraz Gloous Revolution, gdy krla wygnano. Francja miaa rewolucj 1789 r. i znw cicie monarchy, Ameryka Deklaracj Niepodlegoci z litani oskare pod adresem krla oraz wojn o niezawiso. W Niemczech tymczasem, przynajmniej do 1989 r., nic porwnywalnego nie miao miejsca; to, co zdarzyo si w 1918 r. nie zostao przyjte, lecz okrzyknite zdrad, a w 1933 r. anulowane. Za wyzwolenie 1945 r. dokonao si nie wasnymi siami, lecz wskutek ich rozbicia. Czy zatem nie mogo by tak, e pniejsze nieposuszestwo przynajmniej symbolicznie zaspokajao niemieck potrzeb nadrobienia pewnej zalegoci? Przemawiaby za tym midzy innymi fakt, i o ile oficjalna republika niezmiennie cierpiaa na brak pomysw i bezsilno w kwestiach wasnej kreacji symbolicznej, o tyle ruch protestu okaza si peen fantazji poczynajc od owego legendarnego ju, uroczystego aktu akademickiego, kiedy to dziercy wysokie godnoci i urzdy dostojnicy poczuli si brutalnie napitnowani: W gronostaje strojne togi spod nich pleni zaduch srogi!"12 W istocie trzeba by pj jeszcze o krok dalej. Nietrudno zrozumie, e ludzie na stanowiskach w zamachu na ich autorytet dostrzegali tylko negacj i narzekali na pienic si nierzdno", moz i nierzetelno towarzyszce procesom decyzyjnym, w ktrych due grupy osb, a nie tylko garstka nielicznych, chciay mie co do powiedzenia. Uspokajao ich co najwyej zapewnienie, e sia faktw nauczy moresu prowodyrw, a im samym odda sprawiedliwo jak oznajmi Ernst Forsthoff: Dyletantyzm, z jakim stowarzyszenia obywatelskie maj zwyczaj traktowa wielkie kwestie polityki gospodarczej i spoecznej bo tak tylko traktowa je potrafi jest wzruszajcy, a zarazem kompletnie jaowy. Jeli obywatelom pastwa z czasem coraz mniej si to podoba, to wolno wnosi, e nauczyli si ju dostrzega granice swych kompetencji. Zachowaj si lojalnie wzgldem systemu, jeli tylko pozostan nieczuli na demagogiczne zachty do nierzeczowoci13. takiego upadku, by oniemieli i odstraszy od wszelkich dalszych tego rodzaju prb" (Immanuel Kant, Co to jest Owiecenie?, tum. Adam Landman, w: Tadeusz Kroski, Kant, Warszawa 1966, s.

164-165). 12 W cigu czterdziestu lat istnienia Republiki Federalnej przedstawiciele instytucji i wysokich urzdw chyba tylko dwukrotnie zdobyli si na akty symboliczne wysokiej rangi, w obu przypadkach raczej spontaniczne ni zaplanowane: by to braterski pocaunek" Adenauera i de Gaulle'a oraz uklknicie" Willy Brandta w Warszawie. 13 Ernst Forsthoff, Rechtsstaat im Wandel. Verfassungsrechtliche Abhandlungen 1950-1954, Stuttgart 1964, s. 206. Jedno z wczesnych pism Forsthoffa nosio tytu Der totale Staat (Pastwo totalne), Hamburg 1933. Ale jeszcze w 1964 r. natrafia si na staroniemieckie sentencje: Nastawienie propastwowe jako podstawa gotowoci do posuszestwa nie wyrasta z wolnoci. Wolno izoluje czowieka, oddala go od pal Brzmi to jak echo dawnych, dawno minionych czasw i z nich te pochodzi, z 1964 r. Tymczasem najwyraniej coraz liczniejsi obywatele zapomnieli, czego si mieli nauczy. Oczywicie mona to nazwa czym wzruszajcym i kompletnie jaowym, jeli na przykad Zieloni poddaj swoich deputowanych procedurze rotaq'i" i pragn wszystkie wane decyzje uzaleni od bazy" po to, by utracia moc elazna zasada oligarchii"14, ktrej i tak pozostaj zakadnikami. Ale za wszelk negacj, za utopiami, ktre nie sprostay rzeczywistoci, kryo si co istotnego i pozytywnego: wola zmierzania ku rwnoci. Wszystkie ruchy, wszystkie zmiany postaw i zachowa po 1968 r. miay t cech, ale na pierwszym miejscu znw naley wymieni ruch kobiecy. Wybi si on na forum Zielonych i ju teraz wida, e inne partie, jeli chc liczy na sukces w przyszoci, bd musiay choby niechtnie pj w jego lady. Wola rwnoci: patrzc wstecz, na niemiecki dramat stulecia, nie sposb przeceni jej znaczenia. Sygnalizuje ona historyczny przeom, nie tylko jako odwrt od tego, co byo, lecz jednoczenie jako nowy pocztek. Zarazem raczej trudno sobie wyobrazi, by raz jeszcze okaza si moliwy zwrot w ty, pjcie w przeciwnym kierunku. Pozwalajc sobie na krztyn optymizmu i patosu chciaoby si rzec: w 1968 r. dobieg koca okres powojnia, ktre spychao Niemcw w cie ich wasnej historii, choby przez rugowanie pamici. Od tej pory chodzi o przyszo. GLOSA DO KONFLIKTU POKOLE Gdyby szuka jednego pojcia trafnie charakteryzujcego spory rozpoczte w 1968 r., to naleaoby mwi o konflikcie pokole. Zapewne nie trzeba siga a do Freuda czy Carla Gustava Junga, eby wiedzie, e tego rodzaju konflikty s stare jak wiat; e maj w sobie co archetypowego. Nowe natomiast wydaje si to, e nabray decydujcego znaczenia, wnikajc gboko w sfer spoeczn i polityczn, w sfer ideaw, wzorw zachowa, problemw codziennoci. Patrzc zreszt wstecz na niemieck histori od 1890 r. mona dojrze ju pewne tego zapowiedzi. Bya mowa o modzieczym charakterze ruchu narodowosocjalistycznego: Wy, starzy, posun si!" brzmia bojowy okrzyk. Podobnie wypowiadali si niemal wszyscy przedstawiciele konserwatywnej rewolucji", tak jakby modo uprawniaa do sigania po wadz i to rwnie na zewntrz. Das Recht derjungen Volker (Prawo modych narodw) nazywaa si ksika Arthura Moellera van den Brucka15. Jeszcze wczeniej, stwa. W adnym wymiarze, z etycznym wcznie, nie konstytuuje adu ponadindywidualnego. Nastawienie Propastwowe z niej nie wynika" (s. 66). 14 elazn zasad oligarchii" sformuowa w 1911 r. Robert Michels w studium ur Soziologie des Parteiwesens in dermodernen Demokratie. Wtedy miaa dotyczy gwnie socjaldemokracji. 15 Miinchen 1919; pniej ukazaa si jeszcze pozycja: Das Recht derjungen Volker. Sammlung politi-scher Aufsatze, Hans Schwarz (red.), Berlin 1932. 296 Niemcy po 1945 r. Zryw i obawy 297 ju na przeomie wiekw, powsta ruch modzieowy, ktry poszukiwa wsplnoty", stawa do walki przeciw ojcom-mieszczanom. A jak to waciwie byo, kiedy w 1895 r. Max Weber mwi o przeklestwie wiszcym nad jego

generacj, o twardym losie politycznego epigonizmu i uznawa zjednoczenie Niemiec za bezsensowne, jeliby miao [...] by kocem, a nie punktem wyjcia niemieckiej polityki wielkomocarstwowej?"16. Czy niemieckie wybijanie si na potg wiatow" nie miao swego utajonego pocztku w buncie generacji wilhelmiskiej przeciw ojcom-zaoycielom; w buncie, ktrego zewntrznym przejawem by gorzki konflikt midzy Wilhelmem II a Bismarckiem? Ruchy modzieowe po 1968 r., oskarajc generacj ojcw o optanie wadz", sytuowayby si wobec tego, o ile mona tak powiedzie, na drugim kracu niemieckiego dramatu. Ale prawdopodobnie trzeba pokusi si o jeszcze szersz perspektyw; by moe niemiecki przykad ilustruje tylko ogln tendencj, ktra wiadczy o przyspieszeniu przemian historycznych. Przednowoczesny porzdek stanowy mia w zaoeniu by trway; warunki yciowe istotnie prawie si nie zmieniay lub ulegay zmianom tak powolnym i niezauwaalnym, e nie uwiadamiano sobie nawet podatnoci na zmiany. Konflikty o udzia we wadzy rozstrzygano w ramach istniejcego adu. Wraz z rewolucj przemysow w polu widzenia pojawiaj si natomiast klasy i konflikty klasowe, ktre wedle Marksa ukierunkowane s na zmian: Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali wiat; idzie jednak o to, aby go zmieni "17. Jednak o to" chodzi dopiero od chwili, gdy zmiany stay si m o l i w e. W kadym razie czas, w jakim dokonywaa si zmiana, by tak dugi, rozcignity na stulecia, e profile generacyjne nie odgryway jeszcze adnej roli. Z czasem jednak leniwy nurt zmian przerodzi si w rwc rzek. Stosunki produkcji w rolnictwie po 1945 r. zostay zrewolucjonizowane skuteczniej ni przedtem w cigu stuleci czy tysicleci. Gdy opowiada si modej gospodyni, jak wygldao pranie w czasach jej babki, opowie wydaje jej si pen grozy bajk; babce natomiast wypadaoby powiedzie, e dziesi czy sto pokole wstecz pranie nie wygldao duo inaczej ni za jej czasw. Tak jest wszdzie i ze wszystkim: dowiadczenia starzej si coraz szybciej, triumfuje zdolno uczenia si; czternastoletni hakerzy" wamywacze komputerowi napdzaj strachu czterdziestolatkom, ktrzy zabezpieczaj banki danych. Czy nie jest zatem zrozumiae, wrcz naturalne, e to, co dzieli, zaczo si uzewntrznia gwnie poprzez konflikty pokole? Historia wszystkich d o -tychczasowych spoeczestw jest histori walk klasowych" z drastycz16 Patrz wyej s. 5. 17 Karol Marks, Tezy o Feuerbachu, w: Karol Marks, Fryderyk Engels, Dziel, t. 3, Warszawa 1961, s. 8. na przesad twierdzi na wstpie Manifest Komunistyczny. Szukajc odpowiednio dobitnego sformuowania na uytek chwili obecnej trzeba by chyba powiedzie: historia wszystkich przyszych spoeczestw jest histori konfliktw pokole. Wraz z przyspieszeniem tempa przemian nastpuje przesunicie punktu cikoci z tego, co obiektywne, na to, co subiektywne. Przednowoczesne stosunki w istocie wcale nie byy dzieem" ludzi; determinoway je instytucje, w ktrych jednostki, kada w swoim czasie, zajmoway kolejno przeznaczone sobie miejsce niczym ogniwa w acuchu. Na kolejnym etapie, wedug koncepcji Marksa, obiektywno pooenia klasowego i subiektywno wiadomoci klasowej odgrywaj rwnorzdn rol. Wszelako w nowoczesnym konflikcie pokole decyduj subiektywne postawy i sposoby zachowa; niegdysiejsze dramy dworskie, w ktrych toczy si bj o z gry wyznaczone przez los pozycje, przeksztaciy si w psychodramy bdce udziaem ja" i my", w ktrych o pozycjach i losach stanowi w pierwszym rzdzie autokreacje. Tym samym zapewne unicestwienie tego, co obiektywne, naley bezspornie do warunkw wyjciowych, ktre okrelaj niemieck specyfik. W sferze duchowej jednym z owych warunkw jest zniszczenie tradycji europejskich przez filozoficzny radykalizm, ktry Heinego przyprawia o ciarki, a ktry Marks komentowa ironicznie jako rewolucyjne porzdkowanie". W wymiarze politycznym istotne s tu naruszenia cigoci w latach 1918, 1933 i 1945. Pod wzgldem spoecznym znaczenie ma likwidacja barier rodowiskowych i klasowych, ktr zainicjowa narodowy socjalizm, a dokoczya wojna i czas powojenny. Na polu gospodarczym natomiast chodzi o osignicie takiego poziomu dobrobytu, ktry bardzo i coraz bardziej oddala perspektyw

popad-nicia w obiektywn ndz bytow. DWOISTYBILANS Jeli przeom, ktry koczy epok powojenn, jawi si jako konflikt pokole, to elementem nie tylko towarzyszcym, lecz wrcz definiujcym w przeom musi by przebudowa czy te radykalna przemiana samowiadomoci. W istocie, nietrudno dostrzec jej przesanki: w 1968 r. na scen wkroczyo pokolenie, dla ktrego wychodzenie z ndzy waciwie nic ju nie znaczyo, poniewa wysiek z tym zwizany nie by jego udziaem. Przyszo na gotowe": zastao dobrobyt. Starsi nie potrafili poj, co si dzieje, skaryli si na niewdziczno: czy nie harowali, nie odejmowali sobie od ust, nie wyrzekali si tak wielu rzeczy, eby tylko dzieciom yo si lepiej? Niewtpliwie, pod wzgldem materialnym tak wanie rzecz si miaa. Ale w innej perspektywie niemiecka marka i zote medale", osignicia i sukcesy odbudowy, okazay si dobrami bardzo nietrwaymi, byskawicznie zartymi przez mole i rdz. W danej chwili byy potrzebne, dodaway skrzyde tym, ktrzy dokonywali 298 Niemcy po 1945 r. wyczynw i odnosili zwycistwa, ale na sukcesj tworzc fundament samowiadomoci si nie nadaway. Epigonizm objawi si podobnie jak niegdy Maxowi Weberowi jako twardy los, przeto wszelka jeunesse doree, opywanie spadkobiercw w dostatki czy wrcz zbytki, okazuje si dwuznacznym widowiskiem: za zewntrzn atwoci ycia kryje si kontrastujca z ni wewntrzna niepewno, utajony niepokj i lk, czasem a do granic rozpaczy18 a take prawie zawsze towarzyszca temu duma, tumiony gniew oraz bolesne poczucie bycia niezrozumianym: Powiedz ciao, we chlebak i nogi za pas. Gdzie pewnie na ciebie czekaj, nie powiedz, e ci nie znaj. Poegnanie boli tylko raz. Tato zna si dobrze na futbolu, mama wie, o ktrej krl Gustaw si goli. Lecz wasne dziecko jest jak duch, trac przy nim wzrok i such. Wic powiedz ciao, we chlebak i nogi za pas. Gdzie pewnie na ciebie czekaj, nie powiedz, e ci nie znaj. Poegnanie boli tylko raz19. Jeli wic przyj, e pokoleniowa zmiana oznaczaa potrzeb ksztatowania nowej, wasnej samowiadomoci, pozwala to zrozumie wiele rzeczy, ktrych inaczej zrozumie nie sposb. Pierwszym krokiem musiao by uwolnienie si od epigonizmu, ktry tak silnie i krpujco wpisany by w sukces odbudowy lat powojennych jako wymg wdzicznoci. Suyo temu poniekd ryczatowe podejrzenie o faszyzm, a pniej argumentacja, e triumf postpu i dobrobytu okupiony zosta drogo, zbyt drogo: powanym zniszczeniem rodowiska naturalnego. Tam, gdzie trudno byo zanegowa pozytywy, na przykad w kwestii adu konstytucyjnego, uciekano si do wytykania przepastnej rozbienoci midzy zaoeniami a rzeczywistoci. Ustawa zasadnicza uchodzia za nie wypenion", tak jakby bya pismem programowym; 18 Ilustracj moe by niemal kultowa ksika straconej" generacji: Bernward Vesper, Die Reise. Romanessay, wyd. XX, Berlin-Schlechtenwegen 1981. Vesper by synem mocno uwikanego w narodowy socjalizm Willa Vespera i przyjacielem Gudrun Ensslin; zgin mierci samobjcz. 19 Z pamitnika modej dziewczyny: Karin Q., Wahnsinn, das ganze Leben ist Wahnsinn, Projektgrup-pe Jugendburo, Frankfurt a. M. 1978, s. 12.

Zryw i obawy 299 o demokracji mwiono, e jest czysto formalna". Za wolnociow fasad krya si restauracja, przeto prawdziw demokracj trzeba byo dopiero zapocztkowa", jak gosi jeden ze zwrotw w deklaracji rzdowej Willy Brandta z 1969 r.20 Zrozumiay staje si take podwjny paradoks, e oto protest przeciw spoeczestwu dobrobytu zrodzi si w centrum tego spoeczestwa, a nie na przykad w grupach zepchnitych na margines, w rodowiskach rzeczywicie upoledzonych i e zarazem dzieci dobrobytu stylizoway si jednak na ofiary, a przynajmniej na rzecznikw tych, ktrzy cierpi z powodu ndzy i bezprawia w metropoliach wadzy". Tworzc ruch wyzwoleczy stawano do walki, by tak rzec, na pierwszej linii frontu wojen w Wietnamie czy Nikaragui21. Wiele w tym byo romantyzmu, wiele te pychy: O niczym nie maj pojcia, ale wszystko wiedz lepiej" wzdychano w Pradze 1968 r., kiedy zjawiali si tam modzi ludzie z Berlina czy Frankfurtu, ktrzy pragnli pouczy czeskich towarzyszy, czym jest prawdziwy socjalizm. Po stronie aktyww trzeba by natomiast zapisa duy potencja zaangaowania i wraliwoci, jakim wykazali si na przykad ludzie odmawiajcy suby wojskowej i nie tylko oni udzielajc pomocy niepenosprawnym, chorym i starcom. Czy jednak powid si take drugi krok: po odrzuceniu starej budowa nowej samowiadomoci? Nic na to nie wskazuje. Silne poczucie wasnej wartoci powinno manifestowa si rwnowag ducha, t jednak trudno byo dostrzec. Nie brakowao natomiast strachu, nastrojw depresyjnych i histerycznych, jak gdyby zbliaa si apokalipsa, zagada. Fluchtweg (Droga ucieczki) brzmi tytu wiersza Ludwiga Felsa: Cae lato i przez pola przez gry ywi si tym co przy drodze eglowa po falujcym zbou wci ptakw ladem i soc nim bd wytrzebione. Trzeba byo dowiadczy wiata jaki przemija22. 20 Intelektualici stale mwili o restauracji" jako znamionujcej okres powojenny. Nie jest chyba | przypadkiem, e notoryczna w Niemczech przepa miedzy duchem" a wadz" zdawaa si male jedynie w czasie sprawowania urzdu kanclerskiego przez Willy Brandta i prezydentury Gustava Heinemanna. 21 Owo by tak rzec", zastrzeenie wskazujce na dystans midzy wyobraeniem a rzeczywistoci, byo niezmiennie wane jako swoiste by albo nie by"; bez takiego zastrzeenia terroryzm Frakcji Czerwonej Armii by logiczny. Czeg innego chciay bowiem takie kobiety, jak Ulrike Meinhof i Gudrun Ensslin, jeli nie realizowanego z idealistyczna powaga przeniesienia walki wyzwoleczej" w obronie cierpicych z powodu ndzy i bezprawia do metropolii"? 22 Ludwig Pels, DerAnfangder Vergangenheit. Gedichte, Miinchen-Zurich 1984, s. 94. 300 Niemcy po 1945 r. Zryw i obawy 301 W pejzau miejskim mogo to brzmie bardziej zawadiacko: Jeszcze wczoraj stalimy na skraju przepaci. Dzi poszlimy o krok dalej" brzmiao frankfurckie haso z roku mniej wicej 198023. Ale nawet frywolne gesty nie mog przesoni lku i powagi sytuacji. Dla nabrania dystansu warto moe w tym miejscu zacytowa obserwatora z zewntrz, przyjaciela Niemcw i wymienitego ich znawc, hrabiego Ferrari-sa: Republika Federalna Niemiec, majce na swym koncie rozliczne sukcesy pastwo i ustabilizowane spoeczestwo, ma zapewne wszelkie powody do zadowolenia, bo problemy, z ktrymi si boryka, s oglnie rzecz biorc znacznie mniejsze ni w wikszoci krajw, take tych najlepiej w Europie rozwinitych. Ale dlaczego w takim razie kady problem, kade wydarzenie, kady akt komedii ycia musi spotyka si z reakcjami, ktre granicz z histeri? Mona by wrcz pomyle, e Niemcy maj nieprzepart skonno nie tylko do komplikowania rzeczy najprostszych, lecz take do upatrywania w kadym zdarzeniu powodu lub wrcz moralnego nakazu (kategorycznego imperatywu!) zachowa histerycznych. [...] Jako ambasador czsto miaem kopot z przedstawieniem i klarownym wyjanieniem w raportach do Rzymu nastrojw niemieckich, kiedy

wszdzie, w rozmowach i gazetach, mwio si o tym, e nadchodzce wybory, krajowe bd gminne, musz lub mog okaza si wyborami przesdzajcymi o losie bd kierunku rozwoju i bd mie dalekosine skutki dla caej Republiki. [...] Wochy s wielk i kolorow scen teatraln w dobrym i zym znaczeniu tego sowa na ktrej liczne tragedie przeobraaj si w sarkastyczne czy dowcipne komedie. [...] Natomiast w Niemczech wszelkie wydarzenia radykalizuj si natychmiast przechodzc w dramat lub wrcz psychodram, gdzie rej wodzi histeria24. Skonno do histerii moe mie wiele przyczyn. Kto wie, czy jedn z nich nie jest to, e pogardzani ojcowie tak naprawd nadal s potni. Wracaj w snach, majakach: Tak, wiedziaem dokadnie, e jestem Hitlerem, a do pasa, e nie wyjd z tego, e to jest walka na mier i ycie, ktra moje ycie zatruwa, jego przeklta egzystencja przykleia si do mojej niby napalm, i nawet jeli zamierzam robi waciwie co zupenie innego, oglda grobowce Inkw albo siedzie u podna Himalajw i oczekiwa brzasku, i nie robi nic, a nard zmienia si sam", musz prbowa ugasi parzcy pomie, ale to wcale nie Hitler, to mj ojciec, moje dziecistwo, moje dowiadczenie, TO JA...25 Z punktu widzenia sceptycznego pokolenia okresu przejciowego wiele rzeczy, ktre miay by tak uderzajco nowe, sprawiao jednak wraenie osobliwie znajomych i starych: od przeomu wiekw wraca stale ten sam obraz 23 Cyt. za Jrg Bopp, Trauer-Tower. ur Jugendrevolte 1981, Kursbuch" 65, wyd. cyt., s. 162. 24 Luigi Vittorio Ferraris, Wenn schon, denn schon aber ohne Hysteric. An meine deutschen Freunde, Munchen 1988, s. 50, 37 i 144. 25 Vesper, Die Reise..., s. 107. ruchu modzieowego zamiast trzewoci sdw wci ta idealistyczna przesada, pie protestu na ustach i rytmiczny akompaniament gitarowy, wci ta pogarda dla ojcw i mieszczaskoci, w ktrej si przecie tkwi korzeniami, wci to uparte cienie ku nienawici, ktra potem okazuje si nienawici do siebie. I niezmiennie wsplnota" zamiast spoeczestwa; tam, gdzie Melita Maschmann opisujc swoj eufori w 1933 r. (patrz s. 191), posuguje si pojciem wsplnoty narodowej", wystarczyoby skreli przymiotnik narodowa", eby jej tekst znw sta si aktualny. Take i to nie na ostatnim miejscu rzut oka na przemiany postaw politycznych pozwala mwi o dwoistoci bilansu. Dla pokolenia powojennego wane byo, e kominy znw dymi", aby wzrasta dobrobyt. Kiedy w kampanii wyborczej 1961 r. socjaldemokraci proklamowali bkitne niebo nad Zagbiem Ruhry", reagowano wesooci bd ganiono za wysuwanie niepowanych" tematw. Jeli to si zmienio, jeli poczwszy od lat siedemdziesitych coraz bardziej trafiay do wiadomoci koszty postpu i niemal nikt ju nie ufa zapewnieniom biurokratw, e jakoby panuj nad wszystkim" to w znacznym stopniu jest to zasuga nowych ruchw, ktre powstay po pokoleniowej zmianie warty w 1968 r. Czy mona by bowiem osign cokolwiek nie lekcewac niekiedy regu gry midzy wikszoci a mniejszoci, gdy trzeba przecistawi si powzitym ju decyzjom parlamentarnym? Natura nie ma swojego lobby", ktre dziaaoby na takiej samej zasadzie, jak reprezentacja interesw materialnych, kiedy idzie o przeforsowanie obniki podatkw lub podwyki pac. Dlatego chyba tylko idealistyczne zaangaowanie z uyciem nowych metod mogo okaza si tu naprawd pomocne. Jednoczenie tego rodzaju zaangaowanie niezmiennie kryje w sobie pokus moralnego absolutyzowania wasnego stanowiska i przedstawiania go jako wyraz woli zbiorowej. Pozwala to zdyskwalifikowa odwoujcego si do wikszoci oponenta, a swj sprzeciw" osoni pancerzem czystego sumienia. Warto zastanowi si nad konsekwencjami rozumowania zawartego w cytacie z debaty nad kwesti dozbrojenia": C jednak znaczy wikszo dla mniejszoci choby w obliczu groby samozniszczenia"? Czyme innym jest to, co robi w takiej sytuacji apatyczne, ignoranckie wikszoci przez aklamacj" i ich przedstawiciele, jeli nie przyklaskiwaniem mierci, zniszczeniu i to bez penej tego wiadomoci"? Czy w takiej sytuacji odwoywanie si do wikszoci moe suy za uzasadnienie rzeczywistej prawomocnoci, czy te ma co najwyej arytmetyczn i statystyczn warto dla przedstawicieli ilociowego '(anachronicznego) pojmowania demokracji?26

26 Bernd Guggenberger i Claus Offe, Politik an der Basis. Herausforderung der parlamentarischen Deinokratie, Das Parlament", 26.11.1983, s. 6 (dodatek aus politik und zeitgeschichte"). Patrz take wydana przez Guggenbergera i Offego praca zbiorowa A den Grenzen der Mehrheitsdemokratie. Politik und Soziologie der Mehrheitsregel, Opladen 1984, s. 12. 302 Niemcy po 1945 r. Tego rodzaju wypowiedzi nigdy nie brakowao. Oto z jednej strony apatia i ignorancja, z drugiej za pretensja do monopolu na prawd i wiadomo naley si obawia, e prowadzi to nie tylko do odwrotu od anachronicznego pojmowania demokracji; e sygnalizuje nie tylko wol sprawowania wadzy przez samozwacz elit w imieniu wanie ruchu bazowego", lecz take e jest to krok w stron porzucenia demokracji liberalnej jako takiej. Wraca mylenie w kategoriach przyjaciel-wrg"27 oraz w pokrtnej wersji, postawiony niejako na gowie stary syndrom paternalistyczny: wasn pozycj wykada si jako jedynie prawomocn i jako ostatni desk ratunku, natomiast cen za kade odstpstwo od niej ma by lk przed zagad". Podobnie rzecz si ma z pogardliwym stwierdzeniem, i demokratyczne reguy gry maj charakter czysto formalny". Czy nie to wanie jest ich walorem, czy formalno" nie oznacza szansy dla mniejszoci? Tylko tam, gdzie uprawnienia wikszoci faktycznie pozostaj formalne", wolno powiedzie: ta decyzja bya absurdalna, tamta ustawa to bd; bdziemy walczy o rewizj absurdw i bdw. Kto natomiast stajc w obronie treci wystylizowanych na patetyczne postulaty" przy kadej okazji obwieszcza moralny stan wyjtkowy, eby tylko rozbudzi sprzeciw, ten postpuje wielce lekkomylnie. Dla kogo bowiem wane s reguy gry, jeli nie dla mniejszoci, czemu maj suy, jeli nie ochronie sabych? Kto dziery wadz, ten nie jest zdany na poprawne formalnie procedury; w sytuacjach ostatecznych moe dyktowa1 przebieg wydarze. A zatem mniejszoci musz by przesadnie skrupulatne w swoim wasnym interesie. Kto na przykad naduywa prawa do demonstracji sigajc po rodki przemocy albo okazuje dla przemocy zrozumienie", ten waciwie nie powinien si dziwi ani uskara, gdy reakcj okazuje si przybierajca na sile tendencja do ograniczenia owego prawa. Naturalnie istniej ostateczne, egzystencjalnie wane kwestie, ktrych nie sposb rozstrzygn ani czysto formalnie", ani gosami wikszoci. Nie mona gosowa nad tym, czy jest Bg, czy go nie ma, aby w zalenoci od wyniku gosowania formuowa praktyczne zasady wspycia spoecznego. Kto jed27 Ci, ktrzy proklamuj koniec anachronicznego", ilociawego pojmowania demokracji plasuj si w ssiedztwie Carla Schmitta i jego polemiki wymierzonej w aparat statystyczny" i sztuczn machin' waciw dla systemu rejestracji tajnych gosowa" w systemie parlamentarnym. Istnieje te podobiestwo midzy ich rozumowaniem a sposobem, w jaki Carl Schmitt przeciwstawia prawomocno legalnoci. O ile i tu, i tam chodzi o gbsz prawd i homogeniczno, ktra ma by na niej ufundowana, o volonte generale o tyle mona mwi o dialektycznej bliskoci rousseauistw lewicowych" i rousseauistw prawicowych". Ujawnia si tu to, co tak wyrazicie okreli niegdy Ernst Fraenkel, mwic: Niezadowolenie z naszej demokracji w niemaym stopniu moe bra si std, e z innego rda czerpie prawo konstytucyjne i konstytucyjna rzeczywisto, z innego za potoczna ideologia demokracji. Nasz ad konstytucyjny, a w znacznej mierze te socjologie tego adu zapoyczylimy od Anglikw, natomiast konstytucyjn ideologi od Francuzw". {Deutschland und die westlichen Demokratien, wyd. IV, Stuttgart-Berlin-Kln-Mainz 1968, s. 53.) Przez potoczn ideologi demokracji" naley tu rozumie wanie rousseauizm. Zryw i obawy 303 nak chce tego sprbowa, ten ryzykuje religijn czy wyraajc si wspczenie wiatopogldow wojn domow, po ktrej zatriumfuje dyktatura zwycizcy. Tote rozstrzygnicia zapadajce na mocy gosowania wymagaj powcigliwoci w znaczeniu dosownym: musz si ograniczy do kwestii nieostatecznych", praktycznych. Zrozumienie tego naley do tych zdobyczy tolerancji, ktre w Niemczech osignito z takim opnieniem i kosztem tak wielu ofiar. Te

zdobycze umoliwiaj demokracje; czyby miaa ona pa ofiar nowej skonnoci do fundamentalizmu? Problem rozgraniczenia kwestii nieostatecznych i ostatecznych, podlegajcych i nie podlegajcych decyzjom wikszoci, pozostanie z pewnoci draliwy i nigdy nie uda si rozwiza go raz na zawsze; gdy granice wytycza si w trudnym terenie, rzadko mona unikn sporu o ich przebieg. Na temat wani w sprawie energii jdrowej Iring Fetscher powiada: Powinno by jasne, e w tej kwestii przekona o prawomocnoci nie da si ugruntowa wycznie za pomoc procedur formalnodemokratycznych. Tak samo jak w XVII wieku mniejszoci wyznaniowe w Anglii i Holandii na przekr postanowieniom wikszoci nie daty si odwie od swych przekona religijnych, tak i dzi przeciwnicy technologii nuklearnej [...] nie dadz si przekona, e jeli zrezygnujemy z tej technologicznej moliwoci, to cofniemy si do epoki kamiennej" i e z tego powodu trzeba ugi si przed gosem wikszoci28. Ale co jest alternatyw pogodzenia si z werdyktem wikszoci, jeli nie wojna domowa? Sam Fetscher zwraca uwag na pewn historyczn rnic: ot w przeciwiestwie do sporw religijnych w XVII w. konflikty dotyczce moliwoci technologicznych nie pozwalaj pastwu stan z boku", poniewa zarwno rozbudowa energii jdrowej, jak i jej zaniechanie ma skutki praktyczne, ktre musz by przedmiotem decyzji politycznych. Czy wanie to nie powinno by rozumiane jako wskazwka, e chodzi tu nadal wycznie o kwestie nieostateczne, praktyczne? A moe znw ulegamy naszej dziedzicznej skonnoci do umieszczania wszystkiego w wysokich rejestrach wiatopogldowych, w sferze quasi-religijnej, do szukania nieba na ziemi, a tym samym do mylenia apokaliptycznego? Czy nie kryje si za tym przypadkiem stare, wci odradzajce si jak chwast pragnienie, by oszacowa si w twierdzy wasnych przekona i w ten sposb zaoszczdzi sobie rzeczywistej polityki, wtpliwoci zwizanych z odpowiedzialnoci, ciaru decydowania w sytuacjach otwartych, w warunkach niepewnoci? W obliczu gorzkich dowiadcze naszej niedawnej historii powinno obowizywa przynajmniej jako maksyma nie tylko partiom do sztambucha pochodzce sprzed dziesicioleci sformuowanie Adolfa Arndta: 28 Iring Fetscher, kologie und Demokratie ein Problem derpolitischen Kultur, Das Parlament", 3.07.1982, s. 31 (dodatek aus politik und zeitgeschichte"). 304 Niemcy po 1945 r. To, co powiem, prosz rozumie jako istot moich usiowa, przesanie pynce z niniejszych wywodw: nieludzko wybucha, skoro w tym, co nieostateczne, a co kada partia polityczna moe uzna za sw dziedzin, miar dla wsplnoty midzyludzkiej uczyni si ostateczn prawd o czowieku29. W POSZUKIWANIU UTRACONEJ TOSAMOCI Gdy si patrzy na rozwj sytuacji w Niemczech Zachodnich po 1968 r., to mimo caego dobrobytu wyania si osobliwie sprzeczny obraz obywateli Republiki Federalnej. W gbi serca pragnliby zapewne mieszczaskiej swoj skoci; tsknot za idyll podzielaj rne pokolenia, cho wyobraenia o niej mog si mniej lub bardziej rni w rezultacie stowarzyszenie dziakowi-czw i komuna wiejska, w ktrej praktykuje si alternatywny sposb ycia, wcale nie s tak bardzo od siebie odlege. Ale wskutek rozmaitych powika dobre" ycie jako si nie udaje i panuje niezadowolenie. Z pocztkiem kadych wakacji zaczyna si masowa ucieczka. Byle dalej std!" haso to zdaje si przywieca wyjedajcym, jakby jeszcze tylko gdzie w najdalszych zaktkach czekao ich szczcie; nieprzypadkowo obywatele Republiki s mistrzami wiata nie tylko w eksporcie, lecz take w podrowaniu30. Podobnie rzecz wyglda w polityce; tsknota za harmoni w znacznej mierze okrela postawy, zwaszcza jeli chodzi o stosunki z zagranic. Stawia si na rwnowag i kompromis, na minimalizacj ryzyka, na odprenie. Twarda" polityka w sprawach wewntrznych i wobec zagranicy, jak uprawia na przykad pani Thatcher w Wielkiej Brytanii, polityka, ktra nie lka si konfliktw lub wrcz je prowokuje, wydaje si ju niemoliwa. Sposb, w jaki Brytyjczycy odpowiedzieli na argentysk okupacj Falklandw, zosta przyjty w Niemczech z osupieniem i

bezradnoci. Wprowadzenie do akcji onierzy Bundeswehry poza strukturami NATO czy w ogle, nawet w ramach tych struktur jest czym niewyobraalnym, a w kadym razie budzi dreszcz zgrozy. Ju wykorzystanie niemieckich wojsk w siach pokojowych Narodw Zjednoczonych natrafia na zdecydowany opr. Hans-Peter Schwarz ostro skrytykowa t postaw i mwi o wychyleniu wahada od jednej skrajnoci do drugiej: od optania wadz" do zapomnienia wadzy"31. Sam wszelako wymieni przyczyny takiego stanu rzeczy. Po 29 Adolf Arndt, Politische Reden und Schriften, Horst Ehmke i Carlo Schmid (red.), Berlin-BonnBad Godesbergl976, s. 273. 30 Jedno spostrzeenie: Wcale pokana liczba ludzi z wszelkich moliwych krajw decyduje si, niezalenie od stosunkw rodzinnych czy warunkw finansowych, na spdzenie jesieni ycia w jakim innym zaktku wiata. [...] Nikt jednak albo prawie nikt nie myli o Niemczech, kraju, ktry oferuje tak wiele urokw i przyjemnoci ycia codziennego. Jak to si dzieje? Skd ta rozbieno, tak nielogiczna i nie usprawiedliwiona?" (L. V. Ferraris, Wenn schon..., s. 29 n). 31 Hans-Peter Schwarz, Die gezahmten Deutschen. Von der Machtbesessenheit ur Machtvergessenheit, wyd. II, Stuttgart 1985. Zryw i obawy 305 pierwsze chodzi o interesy gospodarcze: uzalenienie od eksportu sprawia, e unika si ryzyka i konfliktw i dy do wolnych od zakce stosunkw ze wiatem zewntrznym. Kady kupiec, kade przedsibiorstwo przemysowe dowiadcza tego codziennie i rozgasza wszem i wobec; zwizki zawodowe, ktre koncentruj si na ochronie miejsc pracy, przyklaskuj solennie. Tote wszelkie sytuacje, ktre wymagayby jednoznacznej decyzji albo-albo na przykad na rzecz Izraela a przeciw krajom arabskim lub odwrotnie wydaj si zmor. Po drugie Republika Federalna zaczynaa jako parias. Jeli zdobya sobie sporo midzynarodowej przestrzeni dziaania i zyskaa na znaczeniu, to dziki wprzgniciu w systemy: NATO, Uni Europejsk itd. wiadomo korzyci pyncych z tego rodzaju systemw, naley do konstruktywnych dowiadcze okresu powojennego, ktrych oddziaywanie podobnie jak w przypadku odruchw warunkowych nie ustaje. A ukad zwizkw narzuca wanie zachowania kompromisowe, wol dochodzenia do zgody w kwestiach nie wicych, sowem mikk" polityk. Dlaczego wic na ni nie przysta? W sumie jak dotd, na przekr wszelkim przestrogom, polityka ta okazywaa si skuteczna. A jednak musi w tym tkwi jaki problem. Skd bowiem braaby si skonno do histerii, depresyjne nastroje, by nie powiedzie katastrofizm? Postawmy tez: z chwil, gdy mikko" przestaje by stosowana jako rodek pragmatyczny, lecz zostaje podniesiona do rangi zasady, a harmoni proklamuje si jako cel ostateczny, trudno nie wpa w puapk sprzecznoci. Taka sprzeczno w duym stopniu cechuje ruchy, ktre po 1968 r. tak skutecznie odmieniy powojenny krajobraz. Z jednej strony, pniejsze nieposuszestwo", a take biecy opr", zanegowanie autorytetu ojcw" wcznie z nad-ojcem, generaem dr von Staatem" oznacza zwrot ku rwnoci; tym samym oznacza te wicej demokracji", aktywno obywatelsk, uczestnictwo, polityczne zaangaowanie. Z drugiej strony, rwnolegle, tskni si za idyll a tym samym: brnie si w apolityczno32. Zatem szuka si wprawdzie konfliktu, ale nie powstaje rzeczywista kultura sporu", bowiem w istocie chodzi o bj ostatni" o to, by ostatecznie usun ze wiata powody konfliktu33. 32 Wydawcy ksiki Perspektiven kologischer Wirtschaftspolitik. Ansdtze ur Kultivierung von kono-mischem Neuland (Perspektywy ekologicznej polityki gospodarczej zaoenia wstpne kultywacji obszarw nie zagospodarowanych), Frankfurt a. M., New York 1986, mieni si, by moe cakiem naiwnie, ale tym bardziej znamiennie Grup Projektow Zielony Morgentau" tak jakby chodzio o odkurzenie dawno zapomnianego planu niegdysiejszego polityka pacyfistycznego, ktry przewidywa radykalne rozbrojenie Niemiec i przeksztacenie ich w idyll agrarn. [Henry M. Jr. Morgenthau amerykaski polityk, autor Planu Morgenthaua. Gra sw polega na tym, e w

dosownym tumaczeniu Morgentau bez h" w pisowni znaczy: rosa poranna" A. K.]. 33 Wida to byo na przykadzie ywo dyskutowanych heskich zaoe ramowych nauki o spoeczestwie". Por. na ten temat Christian graf von Krockow, Reform alspolitisches Prinzip, Munchen 1976, s. 62 n. 306 Niemcy po J 945 r. Zryw i obawy 307 Polityka oznacza, e omylni ludzie yjcy w niedoskonaym ustroju, wrd sprzecznych interesw i pogldw, miotajcy si midzy widokami na wadz a bezsilnoci, jednak prbuj wiadomych dziaa, z myl o przyszoci, ktra jest spraw otwart; mimo niepewnych warunkw bior na siebie odpowiedzialno i podejmuj decyzje. Z mozoem, czasem zaledwie o kilka krokw zbliaj si do rozwizania swoich problemw, gdy tymczasem ju pitrz si nowe34. Wszelako wci jeszcze wydaje si, e trudno przysta na taki stan rzeczy. Po utopiach ruchu studenckiego miejsce wielopostaciowego sceptycyzmu znw zaja nadzieja, e mona znale rozwizania proste, jednoznaczne i ostateczne, e moliwy jest nowy czowiek w innym spoeczestwie, autentyczna wola zbiorowa, zamiast pospolitego mie" pikne wsplnotowe by"35. ywiono te nadziej, e kobiety zami dominacj mczyzn, a t ym 34 By moe wszystko sprowadza si do tego, e polityka ma dwch wielkich wrogw: obojtno wobec ludzkiego cierpienia i gwatown potrzeb pewnoci w sprawach, ktre w istotnej mierze s natury politycznej. Obojtno wobec ludzkiego cierpienia odbiera wiarygodno niezalenym rzdom, jeli zabraknie im umiejtnoci lub odwagi, aby wolno jako moliwo i nawyk mniejszoci rozcign na wikszo. Gwatowna potrzeba pewnoci gardzi takimi walorami politycznymi, jak: przezorno, koncyliacyjno, zdolno do kompromisu, wszechstronno, umiejtno dostosowania si i energiczno, dajc pierwszestwo pseudowiedzy o rzdzeniu, absolutystycznie pobrzmiewajcej etyce czy ideologii, rasistowskiej bd zdeterminowanej ekonomicznie wizji wiata. By moe jest to niezwyke albo po prostu nienaturalne, e ludzie, ktrzy potrafi y godnie i uczciwie w obliczu takich budzcych niepewno zdarze, jak mier, wypadek czy choroba, jak mio z ca jej niestaoci, przemijalnoci, uzalenieniem od woli i kaprysw innyche ci ludzie nagle wariuj na punkcie pewnoci rzdzenia, pewnoci, ktra zabija polityk i wolno. Rzd jest niezaleny wtedy, kiedy jego decyzje maj charakter polityczny, a nie ideologiczny" (Bernard Crick, Eine Lanzefiirdie Politik, Miinchen 1966, s. 198). To, co angielskiemu autorowi wydaje si niezwyke" lub wrcz nienaturalne", wie si oczywicie zawszejak w przypadku Niemcw z okolicznociami historycznymi. By moe trzeba by w ogle odwrci perspektyw; gdy spoglda si w gb historii i szuka porwna, chciaoby si rzec: Tylko szczeglne okolicznoci nowszej historii europejskiej ksztatoway o ile dopisao szczcie samowiadomo, ktra bya wystarczajco silna, by umoliwi dziaanie w horyzoncie niepewnoci, a tym samym polityk wolnociow. Do specyfiki niemieckiej sytuacji powojennej naley prba zmniejszenia lub likwidacji niepewnoci i odpowiedzialnoci zwizanej z dziaaniem przez powoywanie si na ustaw zasadnicz takjakby by to nakaz" i program wskazujcy drog do zbawienia, z gry i raz na zawsze przesdzajcy, co trzeba robi. Robert Leicht krytycznie skomentowa to wynaturzenie: Im bardziej siy polityczne skonne s bra pod uwag tylko te interesy, ktre mog si powoa bezporednio na nakaz konstytucyjny, tym silniej sprzyjaj fatalnemu przesdowi, wedle ktrego interesy polityczne same w sobie nie tylko nie zasuguj na szczeglne uznanie, lecz wrcz s godne potpienia. Taka deprecjacja tego, co polityczne, musi jak najdotkliwiej ugodzi w system parlamentarny, nie mwic ju o tym, e moe spowodowa u obywateli znaczn utrat poczucia rzeczywistoci" (Dos Grund-gesetz eine sakularisierte Heilsordnung? ur Technik derpolitischen Triebbefriedigung, w: Grundgesetz undpoli-tische Praxis. Parlamentarismus in derBundesrepublik, Miinchen 1974, s. 140 n). Jednym ze skutkw okazuje si nowa odmiana syndromu paternalistycznego i waciwa dla

deklaracja wrogoci wobec inaczej mylcych: Kady zostaje napitnowany jako reakcjonista czy lewicowiec i socjalistyczny kolektywista ju samo to jest wprawdzie dotkliwym wyrazem potpienia, jake jednak elektryzujco musi zabrzmie, jeli w dodatku jego adresat nie stoi na gruncie ustawy zasadniczej, a zatem jest potpiony nie tylko politycznie, lecz rwnie z mocy prawa. Reakcja bdzie oczywista: poniewa takie pitno nie jest akurat tytuem do politycznej chway, przeto kady z ca gorliwoci klnie si na konstytucj wszyscy na ten sam artyku tak e poza wielkim wysikiem werbalnym nie ma adnych efektw, a waciwy konflikt polityczny ulega zgubnemu przesoniciu" (tame, s. 137). 35 Do godnych odnotowania sukcesw ksikowych ostatnich 15 lat zalicza si pozycja Ericha From-ma Mie czy by (Warszawa 1989). Jednoczenie prba Fromma, polegajca na polemicznym skonfrontosamym usun ze wiata przemoc i e etyka Kazania na Grze zaowocuje pokojem36. Jednak utopijna zasada nadziei" wraz z nieuniknionym rozczarowaniem musi jak zwykle przynie stale czyhajce i bardzo realne zwtpienie; std droga prowadzi albo ku nienawici i przemocy, ktr usiowano przezwyciy, albo wanie ku nastrojom depresyjnym, katastroficznym lkom, od ktrych ucieka si w cyniczn powierzchowno lub w boleciw wewntrzno. I nieuchronnie te z kadej utopii, ktra ustpuje miejsca zwtpieniu, rodzi si frustracja", poczucie obcoci wobec instytucji politycznych, systemu parlamentarnego, partii. Skutek moe by taki, e powrci wiara w proste rozwizania, gotowo podporzdkowania si autorytarnemu przywdztwu; z tego punktu widzenia sukces ruchu prawicowo-konserwatywnego, jaki ostatnio sta si udziaem republikanw", to tylko logiczna konsekwencja, ktra w gruncie rzeczy powinna da o sobie zna ju dawno. cile biorc chodzi tu nie o jaki nowy, lecz o odwieczny, notoryczny problem Niemcw: im silniejsza tsknota za harmoni, tym dotkliwsze konflikty37. Kady inaczej mylcy staje si intruzem; wyrzucenie go poza nawias, deklaracja wrogoci nie ka dugo na siebie czeka. Im goniej da si cakowitego zaangaowania osobistego, im usilniej dyktowane emocjami uczestnictwo caym sob" czyni si miar wiarygodnoci", tym szybciej i dolegliwiej rnice merytoryczne zaczynaj rani. Bo jeli wszystko bierze si do siebie", to waciwie nie sposb ju nawet rozmawia chyba e mwi si sobie tylko rzeczy mie. Zamyka si bdne koo: tsknota za harmoni i braterskoci, wsplnot braci i sistr, zaostrza konflikty, a staj si nie do zniesienia, taki za nieznony stan podsyca z kolei cienie ku idylli. C innego moe by tego rezultatem, jeli nie histerie, psychodramy i przenoszenie nienawici na rzekomych winowajcw? Podkrelmy: nie chodzi o negowanie pozytywnych tendencji, o ktrych bya ju mowa, lecz o wyjanienie nieporozumie i nastrojw stanowicych zagadk dla obserwatorw nie tylko zagranicznych. Tym bardziej nie chodzi o deprecjonowanie ruchw powstaych po 1968 r.; fakt, e tak energicznie choby w akcie pniejszego nieposuszestwa" odrzuciy samowiadowamu mistycznego by" z mie", jest chybiona ju w samym zaoeniu antropologicznym; cech condltio numana stanowi bowiem fakt, e jedno z drugim si splata, tworzc odrodkowe usytuowanie" (por. s. 345). 36 Por. Franz Alt, Feden ist mglich. Die Politik der Bergpredigt, Munchen-Zurich 1983; w szczytowej 32ie ruchu pokojowego przeciw dozbrojeniu w cigu kilku miesicy sprzedano wielusettysiczny nakad ..dobrej nowiny". 37 Przykadem tego rodzaju dialektyki mog by Zieloni; z im wiksz emfaz dali nowej, mikkiej Polityki, tym bardziej wikali si w zajade wanie we wasnym gronie. Klasyczny wrcz opis znale mona u Kurta Lewina, ktry po wyemigrowaniu z Niemiec sta si jednym z twrcw nowoczesnej amerykaskiej Psychologii spoecznej; por. Some social-psychological differences between the United States and Germany w Kesohing Social Conflicts, New York 1948. 308 Niemcy po 1945 r. Zryw i obawy

309 mo ufundowan na panowaniu, identyfikacj z autorytarnym opiekunem", nie jest ich uchybieniem, lecz zasug. Jak jednak mona jeszcze po tym wszystkim, w spoeczestwie bez ojcw", budowa tosamo? Oto jest pytanie kto wie, czy do 1989 r. nie byo ono znacznie istotniejsz czci naszej kwestii niemieckiej" ni przywoywane od wita ponowne zjednoczenie. Nie przypadkiem tosamo" staa si dyurnym tematem konferencji, referatw i ksiek38. Ruchy krytyczne sdziy, e uda im si w temat przeskoczy: wraz z pozbyciem si opiekunw miaa zapanowa rwno, wraz z rwnoci harmonia. To jednak bya iluzja, przed ktr ostrzega ju Hegel, kiedy przygldajc si ruchowi modzieowemu swojej epoki pogardliwie mwi o papce serdecznoci, przyjani i zachwytu"39. I w niemaym stopniu ta wanie iluzja, dziaajc niejako od zaplecza", umocnia znw owe tradycje niemieckie, od ktrych chciano si uwolni. Tosamo oznacza przecie szczeglny ksztat naszego bytu; ksztat o wyrazistym profilu i konturach, do ktrego si odwoujemy, by, biorc pod uwag nasze relacje z innymi i nasz odrbno, uj w sowa odpowied na pytanie, kim jestemy. Bez tak rozumianej tosamoci nie istnieje samowiadomo, bez wiadomoci siebie a tym samym i innych niemoliwa jest tosamo. Rzecz w okrelaniu rnic: tylko zarysowujc kontur, ktry odrnia nas od innych, zyskujemy nasze ja" lub nasze my" to, co w przeciwnym razie ulegoby zagubieniu i byoby odczuwalne co najwyej negatywnie, jako zguba, jako a nadto wtedy uzasadniona trwoga przed zagad. A z takiej trwogi, z zagubienia i zwtpienia wyrasta gotowo do identyfikowania si z wadz i zoenia jej siebie w ofierze, o ile tylko ta wadza okae si i odbuduje tosamo w konfiguracji przyjaciel-wrg". Natomiast waciwie rozumiana rwno oznacza, e partnerzy utwierdzaj si wzajem i umacniaj nie pomimo, lecz wanie dlatego, i si midzy sob rni. Tosamo jednostki we wspczesnym spoeczestwie okazuje si nadzwyczaj zoona i wielowymiarowa. Okrelon rol odgrywaj zrzdzenia losu, pe i przynaleno pokoleniowa; kraj rodzinny i pochodzenie; jzyk40, w danej sytuacji take chroniczna choroba, wreszcie warunki yciowe, z ktrymi wi si mniejsze lub wiksze moliwoci wyboru: rodzina i krg przyjaci, zawd, wyznanie, zaangaowanie polityczne, czasem te szczeglne skonnoci, pasje czy talenty. Kady z tych wymiarw bd kada z rl" otwie3S Jako przykad niech posuy Die Identitat der Deutschen, Werner Weidenfeld (red.), Miinchen Wien 1983; wczeniej w serii wyd. przez Bundeszentrale fur Politische Bildung, t. 200, Bonn 1983; jako edycja kieszonkowa Miinchen 1984. 39 Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Zasady filozofii prawa, tum. Adam Landman, Warszawa 1969. 4(1 Artyku 3 ustawy zasadniczej, o rwnoci, nie tylko wymienia te losowe determinanty, ale wskazuje na nie ze szczeglnym naciskiem, aby byo jasne, e wprawdzie stanowi one o rnicach, ale w adnym razie nie mog stanowi o nierwnoci. ra moliwoci, a zarazem wyznacza granice. Narzuca nam szczeglne normy i wzory zachowa, stanowi wyzwanie i przez to wanie formuje nasz tosamo. Tyle e, oczywicie, chodzi o tosamoci czstkowe. adna z osobna nie wyczerpuje caoci. I powstaj konflikty, sprzeczne wymagania, czsto dotyczce nawet takich spraw, jak organizacja czasu. Jak pogodzi prac zawodow i ycie rodzinne? Zwaszcza dla kobiet jest to zagadnienie, ktre prowokuje je do buntu przeciw tradycyjnym oczekiwaniom kierowanym pod ich adresem. Czasem udaje si uciec w marzeniach od tej zoonoci w zwyczajne ycie", ale nadal pozostaje si w jej zakltym krgu. To jednak, w jaki sposb dajemy sobie rad z napiciami, jak je w sobie rwnowaymy, jest nasz spraw. Std bierze si nasza wolno i odpowiedzialno, tak powstaje nasz charakter, nasza biografia, a wraz z ni tosamo caociowa, ktra tworzy si z tosamoci czstkowych, a zarazem jest czym wicej ni tylko ich sum. Jeli uznalimy tosamo zoon za warunek naszej wolnoci i odpowiedzialnoci przed sob i w praktyce tak wanie j traktujemy, to moemy przyj, e bdzie ona fundamentem naszej samowiadomoci, nie za rdem obaw. I odwrotnie: W warunkach wspczesnych jednostronno, ktra, by tak rzec, stawia wszystko na jedn kart, nie oznacza siy, lecz martwot saboci, a w rezultacie kalectwo. Kto na przykad bez

reszty wyczerpuje si w swej roli zawodowej, trwa w niej niczym owad uwiziony w ywicy i wszdzie, w ruchu ulicznym, wrd przyjaci, wobec rodziny i ssiadw zachowuje si tak, jakby bezustannie by na subie", w funkcji urzdnika czy nauczyciela ten szybko stanie si karykatur wasnej osoby i ciarem dla siebie samego oraz innych. To samo dotyczy polityki. Kto wszystko sprowadza do jednej, rzekomo bezwzgldnej przynalenoci, jednego celu, ten myli i dziaa totalitarnie. Wolno oznacza rnorodno perspektyw, prawomocno odmiennych punktw widzenia. Tote wiadczy to o pewnej patologii, gdy wsplnoty" radykalnie si izoluj i za nic maj wszelkie wizi zewntrzne, co mona zaobserwowa na przykadzie niektrych sekt lub, w skrajnej formie, zwizkw terrorystycznych. I nie ma tu znaczenia, jak idealistyczne s ich motywacje; nie ma te znaczenia, czy chodzi o znikom mniejszo, jak w przypadku Frakcji Czerwonej Armii (RAF), czy o przewaajce wikszoci, jak w Rzeszy Adolfa Hitlera. Natomiast tosamo zoona stanowi ubezpieczenie na ycie w podwjnym sensie. Z jednej strony, jeli nasze ycie wspiera si na wielu podporach i jedna z nich ulegnie skruszeniu, to by moe dozna ono uszczerbku, ale nie zostanie zniszczone. Z drugiej strony, wielo przynalenoci i zoono ich norm chroni przed popadniciem w bezwzgldn zaleno od jednej z nich 310 Niemcy po 1945 r. Zryw i obawy 311 i wynikajc std cakowit separacj, a zatem przed niebezpieczestwem pogrenia si w morderczym albo-albo, waciwym dla relacji przyj aciel--wrg". Wielo relatywizuje; rozumiana jako moralno i jako praktyka ksztatuje swoist form podziau wadzy. Oznacza to zarazem, e tosamo zoona pozwala rozstrzyga konflikty interesw i pogldw bez uycia przemocy. Nie idzie wszak o cao, lecz tylko o jedn z wielu dziedzin ycia. Gdy w jednej z nich prowadzi si spr, w innej trwa integralno zwizkw. Tote i zwycistwa, i klski s wzgldne. Dlatego mona wygasi spr i szuka ugody; zawsze jeszcze istniej rezerwy sprzyjajce pojednaniu, jak gdyby rezerwowe siy pokoju. Natomiast w radykalnej konfiguracji przyjacielwrg" ulegaj one tak bezwzgldnemu wyczerpaniu, e nie ma innej alternatywy jak tylko triumf lub unicestwienie41. A zatem zoona tosamo stanowi warunek rozwijania i wpajania cnt, jakich potrzebuje otwarte ku przyszoci spoeczestwo i demokratyczna zbiorowo: umiarkowania, gotowoci do kompromisu, tolerancji. Zapewne wszystko ma swoj cen. Zoono nie suy charakterom heroicznym czy tragicznym, ktre zawsze wyznaj zasad wszystko albo nic, zwycistwo albo zagada. Jednostronno przydaje zacitoci w deniu do celu" powiada pruski minister wojny Albrecht von Roon, wystpujc w obronie ksztacenia kadetw42. Wielostronno natomiast wymaga umiejtnoci przystosowania si, mwic zoliwie zajcia postawy: Przy tym stoj, ale mog te inaczej!" [parafraza sw Lutra A. K.]. Pewne niebezpieczestwo polega tu na rozproszeniu ja" w wieloci zmieniajcych si rl" i wymaga, na pojawieniu si charakteru, ktry David Riesman nazwa zewntrzsterownym"43. Riesman powouje si na Tocqueville'a, ktry ju w 1840 r. twierdzi proroczo, zupenie jakby opisywa stosunki nowoniemieckie czy boskie: Przyznaj, e znacznie mniej obawiam si dla spoeczestwa demokratycznego zuchwaoci ni skromnoci pragnie ludzkich. Tego za obawiam si najbardziej, e pord drobnych zaj ycia prywatnego ambicja ludzka utraci swoj si i wielko, e osabn i spodlej namitnoci, e spoeczestwo z kadym dniem bdzie spokojniejsze, ale i pospolitsze44. 41 O rezerwach wzajemnego zaufania wspomina ju Kant w pracy Zum ewlgen Frieden, gdy mwi o niecnych podstpach", ktre je niszcz: Jakie zaufanie do sposobu mylenia wroga musi by zachowane nawet pord dziaa wojennych, gdy inaczej nie mgby zosta zawarty aden pokj, za dziaania wojenne przemieniyby si w wojn niszczycielsk" (Immanuel Kant, Do wiecznego pokoju, tum. Mirosaw elazny, Toru 1995, s. 53). 42 Por. s. 68.

43 David Riesman i in., Samotny tum, tum. Jan Strzelecki, Warszawa 1971. Por. te William H. Whyte Jr., Heir und Opfer der Organisation, Diisseldorf 1958. 44 Alexis de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, tum. Marcin Krl, Warszawa 1976, s. 422. Kiedy jednak trzeba wybiera midzy charakterem tragicznym a demokratycznym, naley postawi pytanie, gdzie czaj si wiksze niebezpieczestwa. W naszej retoryce politycznej tragizm zdawa si jednak nadal trwa na swej pozycji, zwaszcza gdy chodzio o tosamo narodow. W niemieckich dyskusjach stale bowiem pojawia si dylemat albo-albo. Albo byo si ju wycznie obywatelem republiki, na zewntrz okazujcym nawet pewno siebie, i wtedy bez ceregieli utosamiao si niemiecko z Republik Federaln jak na przykad w argonie sportowym, gdy mwiono Niemcy graj z NRD". Wtedy upominano nas, wskazujc na oglnoniemieck odpowiedzialno i zapisan w konstytucji misj, ktre miay peni rol wyrzutu sumienia. Albo za miar historyczn uznawao si Niemcy jako cao", a Republik Federaln tylko za prowizorium i kwater zastpcz"; wtedy brakowao argumentw, eby si z ni identyfikowa. A ju o krok dalej odradzay si ni std, ni zowd marzenia o Niemczech czy moe Mitteleuropie ktra uwalnia si od wszelkich powikanych zwizkw i skutecznie obstaje przy wasnej swoistoci, czymkolwiek by ona bya, w opozycji do Wschodu i Zachodu. Czy jednak mona zdobywa sobie przyszo, wyrzekajc si dowiadcze historii i napi teraniejszoci, tak jakby nie istniay?45 Jeli natomiast przyjmie si jako zasad nie albo-albo", lecz zarwno jedno, jak i drugie" bdzie to zgodne nie tylko z teoretyczn konstrukcj, ale i z realiami. Republika Federalna bya pastwem gwarantujcym nasz wolno polityczn, ktre dziki temu umoliwiao identyfikacj, patriotyzm konstytucyjny46, krytyczn solidarno i dlatego wymagao obrony. Miao niewiele wsplnego z ukadem stosunkw politycznych w NRD, wiele natomiast z krajami zachodnimi, takimi jak Francja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone. Natomiast z NRD czya je wsplna historia, jzyk, literatura i kultura. Ta wsplno ujawniaa si natychmiast choby na zasadzie konkurencji gdy tylko na porzdku dziennym staway treci kulturowe i historyczne wysokiej rangi: czy to kwestia Prus, czy posta Marcina Lutra. Z kolei z innymi krajami, z Francj czy Polsk, wie nas pewna specyfika europejska. Mona by ten wywd cign dalej: wielo jest czym, co wystpuje zawsze, zarwno poniej poziomu narodowego czy pastwowego, jak i powyej. Postrzegamy siebie jako obywateli gminy, regionu, landu, angaujemy si 45 Przegldowy materia na temat niemieckich marze o rodkowoeuropejskiej tosamoci oraz ich krytyka patrz Wilfried von Bredow, Thomas Jager, Niemandsland Mitteleuropa. ur Wiederkehr eines diffu-sen Ordnungskonzeptes, Das Parlament", 30.09.1988, s. 37 n (dodatek aus politik und zeitgeschichte"). Poza tym por. pen pasji przestrog w Arnulfa Baringa we wsppracy z Volkerem Zastrowem Unserneuer Grflenwahn. Deutschland zwischen Ost und West, Stuttgart 1988. 46 Pojcie patriotyzmu konstytucyjnego wprowadzi Dolf Sternberger; patrz jego przemwienie z okazji 25-lecia Akademii Edukacji Politycznej w Tutzing, przedruk w Frankfurter Allgemeine Zeitung" 31.08.1982. Take w Grundfragen der Demokratie, seria 3, Schriftenreihe der Niedersachsischen Landes-zentrale fur Politische Bildung", Hannover 1982. 312 Niemcy po 1945 r. jako czonkowie inicjatywy obywatelskiej, forum pokojowego, grupy interesw. Deklarujemy wierno jednej partii albo kaprynie zmieniamy opcje wyborcze. W grze politycznej dochodz do gosu wyznaniowe, zawodowe, czasem bardzo osobiste punkty widzenia, szczeglne dowiadczenia, rozczarowania, nadzieje. Bylimy obywatelami Republiki Federalnej, jestemy Niemcami, Europejczykami, moe nawet obywatelami wiata; wszystkim naraz, w pomieszaniu, niekiedy w chaosie utarczek miedzy nami i obok nas. Jeli zoono tego, co polityczne, stopi si w jedn, rzekomo dan przez los i wszystko determinujc jedno, ktr obarcz oczekiwania nie do udwignicia prowadzi to moe co najwyej do graniczcej z obdem utraty poczucia rzeczywistoci.

Zreszt akurat w przypadku Niemiec uznanie zoonoci wcale nie oznaczaoby zerwania historycznej cigoci, lecz odwrotnie: nastpioby ponowne jej zadzierzgnicie. Zniewolenie przez nacjonalizm stanowio epizod, ktry skoczy si katastrof. Niegdy byo si Prusakiem lub Saksoczykiem, Hano-werczykiem, Bawarczykiem lub Wirtemberczykiem, a jednoczenie Niemcem i Europejczykiem : byo to oczywiste i wspokrelao samowiadomo. Utrata tej zoonoci przyniosa nie zbawienie, lecz zgub47. Jeli wic patrzymy w przyszo, to trudno j sobie wyobrazi jako europejskie zjednoczenie bez zoonej tosamoci. By moe u kresu naszego tak zmiennego stulecia moglibymy nawet wzbogaci przyszo europejsk o pewne drogo okupione niemieckie dowiadczenie: dowiadczenie klski, jak przynis mira zbawienia na ziemi. Wiemy albo powinnimy wiedzie, jakie otchanie nieludzkoci oywaj w czowieku, ktry stawia na jedno jedyne, ostateczne rozwizanie. Gdy ocalimy t wiedz, by moe uda si nam jeli nie pokona nasze lki, to uczyni je owocnymi, by zrodziy ostrono, cierpliwo, a wreszcie odwag na tej drodze naprzd, ktr trzeba nam jeszcze przeby. 47 Warto raz jeszcze przypomnie Heinego: Patriotyzm Niemca na tym polega, e jego serce cianiej-szym si staje, kurczy si niczym skra od chodu, on za nienawidzi tego, co z obcych krajw pochodzi, nie chce by ju obywatelem wiata, Europejczykiem, jeno Niemcem w coraz wszym pojciu. Widzielimy przeto ideowe chamstwo, ktre pan Jahn uj by w system; powstaa szubrawa, grubiaska, ciemna opozycja przeciw owej postawie, ktra zdaje si najwspanialsz i najwitsz ze wszystkiego, co si w Niemczech zrodzio. Opozycja przeciw niej oznacza mianowicie wystpienie przeciw humanizmowi, przeciw powszechnemu ludzi zbrataniu, przeciw kosmopolityzmowi, ktremu zawsze hodoway wielkie umysy nasze, Les-sing, Herder, Schiller, Goethe, Jean Paul, wszyscy wyksztaceni ludzie w Niemczech" (Die romantische Schule, ksiga I). Rozdzia jedenasty KONIEC I POCZTEK: NIEMCY W LATACH 1989-1990 NIEMIECKA REWOLUCJA Przyjaciele! Wspobywatele! Oto jest tak, jakby po wszystkich tych latach stagnacji duchowej, gospodarczej, politycznej, po latach duchoty i stechlizny, pustych frazesw i biurokratycznej samowoli, urzdowej lepoty i guchoty jakby kto po wszystkich tych latach otworzy okna na ocie. Co za odmiana! Niespena cztery tygodnie temu tu, za rogiem, staa piknie zmajstrowana trybuna, przed ktr odbywa si marsz na zamwienie garstki dostojnikw. A dzi wy wy, ktrzycie si tu zebrali z wasnej i nieprzymuszonej woli w imi wolnoci i demokracji, i takiego socjalizmu, ktry jest godzien swego imienia. W okresie, ktry miejmy nadziej wanie si koczy, jake czsto przychodzili do mnie ludzie i skaryli si: temu staa si krzywda, a ten by przeladowany i szykanowany, a wszyscy razem sfrustrowani. Mwiem im: to zrbcie co! A oni odpowiadali z rezygnacj: przecie nie moemy nic zrobi. I tak to si toczyo w tej republice, a wreszcie dalej ju nie mogo. A zebrao si tyle niesprawiedliwoci, tyle niezadowolenia w yciu ludzi, e cz z nich ucieka, inni jednak, wikszo, oznajmili, i to na ulicy, publicznie: Do tego! Czas na zmiany! Jestemy narodem! Pewien czowiek napisa do mnie: W tych ostatnich tygodniach przezwyciylimy nasz niemot i teraz uczymy si chodzi z podniesion gow". Tak wanie jest! I to wszystko, przyjaciele, tu, w Niemczech, gdzie wszelkie rewolucje jak dotd chybiay celu, a ludzie nic tylko kadli uszy po sobie, za cesarza, za nazistw i potem take. Ale mwi, mwi swobodnie i chodzi z podniesion gow to jeszcze nie wystarczy. Nauczmy si take rzdzi. Wadza nie jest rzecz jednostki czy kilku nielicznych, aparatu czy partii. Wszyscy musz w niej uczestniczy, a ktokolwiek i gdziekolwiek sprawuje wadz, musi by pod kontrol obywateli, bo wadza korumpuje, a wadza absolutna, to widzimy po dzi dzie, korumpuje absolutnie. Socjalizm nie ten stalinowski, lecz prawdziwy socjalizm, ktry chcemy wreszcie zbudowa na poytek nam i caym Niemcom jest nie do pomylenia bez demokracji. A demokracja, greckie sowo, znaczy: wadza ludu.

Przyjaciele! Wspobywatele! Przejmijcie wadz! Stefan Heym, Berlin, Alexanderplatz, 4 listopada 1989 r.1 1 Przedruk w Stefan Heym, Einmischung. Gesprache, Reden, Essays, Giitersloh 1990, s. 257 n. 314 Niemcy po 1945 r. Przez patriotyzm rozumie si czsto gotowo do pewnych nadzwyczajnych ofiar i czynw. W istocie rzeczy jednak jest to postawa, ktra w zwyczajnych sytuacjach i stosunkach yciowych przywyka widzie w spoecznoci substancjalne podoe i substancjalny cel. Ta przy zwykym trybie ycia we wszystkich stosunkach utrzymujca si wiadomo jest nastpnie wanie tym, co stanowi podstaw gotowoci do nadzwyczajnych wysikw. Poniewa jednak ludzie wol czsto by raczej wielkodusznymi ni prawymi, przeto atwo wmawiaj w siebie, e przeniknici s owym nadzwyczajnym patriotyzmem, aby zaoszczdzi sobie posiadania tej prawdziwej postawy lub usprawiedliwi jej brak. Georg Wilhelm Friedrich Hegel2 Po poudniu 9 listopada 1989 r. dwie maszyny federalnych wojsk lotniczych wyldoway w Warszawie; kanclerz Helmut Kohl rozpoczyna przewidywan na sze dni wizyt pastwow i jak objani podczas lotu sw wit w sile niemal jednej kompanii jedn z najmniej wdzicznych misji. Jej kopotli-wo bya do oczywista: w jaki sposb kanclerz mia rozwia zastrzeenia i nieufno polskich partnerw, jeli sam nie by gotw bez adnych zastrzee co do przyszoci mwi o kwestii granic? Czy potga niemieckiej gospodarki, ktrej reprezentanci naleeli do wiry, moga wystarczy jako argument? Ale ju po paru godzinach wszystko wygldao inaczej. Wieczorem w Berlinie pk Mur; kanclerz pospieszy tam, aby by w centrum wydarze. W niemieckim orodku prasowym pord zaprawionych w bojach dziennikarzy i fotoreporterw zapanowa chaos. Cz z nich wydawaa si bliska rozpaczy: sdzili, e s we waciwym miejscu, ktre, jak si wanie okazao, wcale waciwe nie byo. Niektrzy rzucili si do takswek, by dotrze z Warszawy do Berlina. Po kolejnych paru godzinach take przedstawiciele niemieckiej gospodarki lecieli do domu. Tu, na pokadzie wojskowego samolotu, panowao wwczas nie zamieszanie, lecz sztubacka wesoo, zupenie jak w klasie szkolnej pod nieobecno nauczyciela. Jeden z wanych jegomociw bezceremonialnie okreli, w czym rzecz: Do diaba z Polakami, teraz wybia nasza godzina!"3 Nadzwyczajna, w istocie niemiecka godzina: wzruszajce obrazki, wszdzie zy radoci, obcy ludzie padajcy sobie w ramiona, nastrj braterstwa, co, czego nie byo bodaj od sierpnia 1914 r. i obd", sowo tamtej godziny. Chyba mia racj burmistrz Berlina, kiedy noc z 9 na 10 listopada nazwa nard niemiecki najszczliwszym na wiecie. A ponadto bya to niemiecka rewolucja. Jeli ludzie, obwieszczajc, e oto s narodem", w sposb pokojowy i zdyscyplinowany utorowali sobie drog ku wolnoci, to obalili nie tylko umocnienia graniczne i mury, lecz take 2 Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Zasady filozofii prawa, tum. Adam Landman, Warszawa 1969, 268,8.251. 3 Przytoczone impresje nie polegaj na pogoskach autor bra udzia w kanclerskiej podry do Warszawy 9 listopada i w powrocie wity 10 listopada. Koniec i pocztek: Niemcy w latach J989-1990 315 pastwo paternalistyczne, ktre przez cztery dziesitki lat zdoao do perfekcji rozwin instrumentarium wadzy suce kontroli i amaniu wszelkiego oporu. Zarazem przepdzono samozwaczych opiekunw, ktrzy tak dugo, tak bezlitonie i z takim zadufaniem dzieryli w swoich rkach monopol wadzy pastwowej, jakby by ich wasnoci. Naturalnie wszystko to nie byoby moliwe, gdyby nie czowiek w Moskwie, Michai Gorbaczow, ktrego wyobraenie oglasnosti, a przynajmniej jej skutki ka przypomnie sowa Marksa: Trzeba sprawi, aby rzeczywisty ucisk by jeszcze bardziej przygniatajcy, dodajc do niego wiadomo ucisku; trzeba hab uczyni jeszcze bardziej haniebn, rozgaszajc j [...] trzeba te skostniae stosunki zmusi do taca, nucc im ich wasn melodi!4

Rwnie wany by przykad Polakw, odwaga Wgrw, ktrzy otworzyli granice. Kiedy to uczynili, mur berliski utraci sw mityczn wrcz moc, odtd bowiem mona go byo obej. Okrzyk demonstrantw z Lipska czy Drezna: Tu zostajemy!" mia zatem w podtekcie inn jeszcze deklaracj, nie wypowiedzian gono: Moglibymy przecie sobie pj". Mur jako bariera wiadomoci lea w gruzach, zanim rzeczywicie zosta obalony; wszystko znw wydawao si moliwe. Wszelako niemay by te wasny wkad. W krytycznym czasie okoo 7 padziernika, kiedy w 40. rocznic proklamowania NRD skostniali starcy, stpajc po chwiejnym ju gruncie, raz jeszcze wystpili publicznie i kazali witowa, by rytualnie zaklina trwao swego panowania w owych dniach nikt nie mg wiedzie, co si stanie; czy wszystko nie skoczy si krwawym spektaklem. Sformuowanie bohaterskie miasto Lipsk" moe zabrzmie faszywie; potrzeba byo czego znacznie waniejszego ni bohaterstwo, czego w niemieckiej historii arcyrzadkiego: odwagi cywilnej. I dowiedziono jej. Tak czy owak rewolucja ta miaa cechy jedyne w swoim rodzaju. Jeli bezustannie sycha byo nawoywanie do zachowania porzdku i dyscypliny, spokoju i umiaru jakby do tego gwnie sprowadzay si obowizki obywatelskie jeli wszdzie wyczuwao si dum, e w duej mierze to si udao, to nie sposb nie przypomnie kpin Lenina, ktry powiada: gdyby Niemcy mieli robi rewolucj i bra szturmem dworzec kolejowy, to najpierw ustawiliby si w kolejce, eby wykupi peronwki. Czy jednak tym razem dyscyplina i umiar nie okazay si warunkami sukcesu? Do cech szczeglnych nalea te wcale nie najmniej wany rys protestancki. W spoeczestwie od gry do dou zglajchszaltowanym" Koci stanowi ostatni niezalen instytucj, jaka jeszcze zostaa. Dlatego pomiesz4 Karol Marks, Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa. Wstp, tum. Leszek Koakowski, w: Karol Marks, Fryderyk Engels, Dziea, 1.1, Warszawa 1960, s. 461. 316 Niemcy po 1945 r. czenia kocielne i sale parafialne suyy jako azyl; tu i tylko tu ludzie mogli si spotyka, aby znajdowa si w byciu razem5. Z tego powodu w niemal wszystkich ugrupowaniach politycznych, ktre si tworzyy, pastorzy odgrywali zdumiewajco istotn rol. Std te wiele elementw miao osobliwie przed-polityczny charakter: w gruncie rzeczy, gdyby tylko rozwj sytuacji na to pozwoli, duo chtniej zatrzymano by si na etapie ruchu i poprzestano na sprawach religii bez wchodzenia w ycie partyjne z jego codziennymi waniami i walk niskich" interesw. W kocu tyle paradoksalnie, co zgodnie z logik, posugujc si dokadnie t sam miar w chrzecijaskiej subie bliniemu, co i w subtelnym triumfie, instytucja Kocioa okazaa si wrcz jedyn, ktrej zostao do niezalenoci i autorytetu, by udzieli azylu obalonemu, a potem przeladowanemu przewodniczcemu Rady Pastwa, Ericho-wi Honeckerowi. Jakie skutki dla przyszej samowiedzy Kocioa i jego pozycji w spoeczestwie mie bdzie okoliczno, e wedle wasnej woli czy wbrew niej wzi na siebie funkcje rewolucyjne, nie sposb na razie przewidzie. Zjawisko to musi budzi zdumienie, jeli wzi pod uwag, e dotyczy kolebki luteranizmu, gdzie przez stulecia wysawiano z ambon cnot posuszestwa zwierzchnoci, bez wzgldu na to, kto i w jaki sposb j uosabia6. Jeli spojrze wstecz na najnowsz histori Niemiec, to doprawdy trudno przeceni znaczenie caego fenomenu. Punkty zwrotne tej historii zbiegay si 5 Azyl to jednak co innego ni wi, tote uwarunkowane sytuacj oddziaywanie Kocioa moe w zmienionych warunkach osabn. Giinter Krusche, superintendent generalny Berlina Wschodniego i czonek kierownictwa Kocioa w Berlinie-Brandenburgii, trzewo ocenia stan rzeczy, mwic: Koci sta si w tych latach jedyn woln przestrzeni spoeczn, ktra nie podlegaa zasadzie centralizmu demokratycznego*. Std brao si wielkie polityczne oddziaywanie Kocioa, waciwie nieproporcjonalne do jego roli spoecznej jako mniejszoci, prowadzce wrcz do przeceniania jego wpyww" (Das propheti-sche Wdchteramt die zukiinftige Rolle der Kirche, w: Aufbruch in eine andere DDR. Reformer and Opposi-tionette zurZukunft ihres Landes, Hubertus Knabe [red.], Reinbek 1989, s. 99).

Opini, e pastoralizacja sfery politycznej nie moga by zjawiskiem trwaym, podziela te Lutz Niet-hammer: Treci konsolidujce i perspektywy grup, ktre (przez swe osadzenie w wolnej przestrzeni kocielnej) stay si zdolne do dialogu i organizowania si, i ktre wsptworzyy kultur demonstracji na ulicach NRD jesieni 1989, s jednak znacznie sabiej i sporadycznie] zwizane z Kocioem jako instytucj religijn, ni ma to miejsce w ruchu Solidarno w Polsce. Nie docieraj zwaszcza szerzej do rodowisk robotnikw przemysowych" (Das Volk der DDR und die Revolution, w: Wirsind das Volk!". Flugschriften, Aufrufe und Texte einer deutschen Revolution, Charles Schuddekopf [red.], Reinbek 1990, s. 261). Natomiast na jeszcze inny aspekt zwraca uwag Erhart Neubert. Blisko grup politycznych wzgldem Kocioa ewangelickiego zdaje si formalnie wynika std, e Koci w NRD potrafi si utrzyma jako wol-na przestrze*. To jednak niezupenie oddaje istot rzeczy. Przez dziesitki lat Koci nie by takim schronieniem lub bywa nim w bardzo ograniczonym sensie. Grupy skupiy si wok Kocioa przede wszystkim dlatego, e wobec poraki ideologii SED by on najwaniejsz instytucj chronic tradycj kulturaln. Deficyty socjalizacji w NRD zmuszay do poszukiwania ofert, ktre wskazywayby nowe rda sensu" (Motive desAufbruchs, w.Aufbruch in eine andere DDR, s. 149). Na swj sposb przypomina to rol Kociow w Niemczech Zachodnich, zwaszcza Akademii Ewangelickich, ktre stanowiy instytucje dialogu w okresie powojennym; we wczesnej, a potem znw pnej fazie taka te bya funkcja Dni Kocioa [Kirchentage patrz s. 225]. 6 O zwierzchnoci por. cytat biskupa Dibeliusa przytoczony wyej na s. 275. Gu ter Krusche prbowa podsumowa wydarzenia w NRD, zaliczajc do nauki" z nich pyncej wiatow odpowiedzialno" Kocioa i chrzecijan. Oto wyksztacia si wraliwo na problemy spoeczne, ktra take w przyszoci nie Koniec i pocztek: Niemcy w latach 1989-1990 317 niezmiennie z triumfami pastwa silnej rki; dotyczy to zarwno finau rewolucji 1848 r., jak i utworzenia Rzeszy w 1871 r. czy narodowego powstania" w 1933 r. Zosta trud witowania klsk: pami o nieudanym zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 r. czy o powstaniu robotniczym w NRD 17 czerwca roku 1953. Wrd wspomnie pozytywnych mona by co najwyej wymieni nieugit postaw ludnoci Berlina podczas sowieckiej blokady 1948/49. Obraz Niemcw wprawdzie znacznie si wtedy poprawi, ale waciwymi aktorami owych wydarze pozostawali jednak alianci jak w caej prehistorii Republiki Federalnej. Z tego punktu widzenia drog do wolnoci okrelaa jeszcze swoista forma kurateli. Bya ju o tym mowa, e do historii prawie wszystkich narodw zachodnich naley choby jako mit dramatyczny zryw, ktry daje pocztek samowiadomoci: ugruntowuje narodow tosamo. Wrd przykadw mona wymieni szwajcarsk sag o Tellu i Winkelriedzie, walk wyzwolecz Niderlandw przeciw hiszpaskim Habsburgom, Glorious Revolution w Anglii, Wielk Rewolucj Francusk czy wreszcie Deklaracj Niepodlegoci Stanw Zjednoczonych. Tak jak kade mode pokolenie musi rozsta si z rodzicami, uniezaleni si od ojcw, by wie ycie na wasny rachunek, tak te prawdopodobnie dla osignicia dojrzaoci politycznej trzeba cho raz ci gow krlowi albo go przepdzi i wypowiedzie posuszestwo wszelkim samozwaczym opiekunom. To Kant powiedzia: Rewolucja moe wprawdzie doprowadzi do obalenia despotyzmu jednostek czy ucisku ze strony ludzi dnych zyskw i wadzy nigdy jednak nie doprowadzi do prawdziwej reformy sposobu mylenia; nowe przesdy, tak jak przedtem stare, stan si nici przewodni bezmylnej masy. To zdanie, napisane w 1784 r.7, uprzedza gorzkie dowiadczenie, ktre doczekao si od tamtej pory licznych potwierdze. A jednak akt zaoycielski pozostaje w mocy: Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela z 1789 r. i jej epokowe znaczenie nie utraciy swej wanoci ani w rezultacie pniejszych rzdw terroru czy panowania generaa, ani w konfrontacji z interesami gospodarczymi, ktre od pocztku nie tylko towarzyszyy rewolucji francuskiej, lecz take byy jej nonikiem8.

pozwoli bezkrytycznie odnosi si do procesw spoecznych. Nawet jeli po zeleniu kryzysu wielu przypadkowych kibicw Kocioa rozpierzchnie si, to Kocioy ewangelickie nie utrac ju tak szybko wiadomoci swej profetycznej, krytycznej funkcji. W ten sposb dobiega na razie kresu proces uczenia si, ktry wzi swj pocztek od oporu Kocioa Wyznajcego w czasach narodowego socjalizmu i przed Kocioami proweniencji luteraskiej otworzy nowe horyzonty" (G. Krusche, Dasprophetische Wachteratnt..., s. 102). 7 Immanuel Kant, Co to jest owiecenie?, tum. Adam Landman, w: Tadeusz Kroski, Kant, Warszawa 1966,s.l66. 8 Walka stanu trzeciego przeciw przywilejom szlachty i Kocioa, ktra znajduje swj wyraz ideowy w Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela, miaa zwizek nie tylko z kwesti opodatkowania, lecz take 318 Niemcy po 1945 r. Koniec i pocztek: Niemcy w latach 1989-1990 319 Patrzc z tej perspektywy, druga niemiecka prba utworzenia pastwa narodowego odbywa si pod zupenie innym sztandarem ni pierwsza. Powoanie do ycia Rzeszy Bismarckowskiej byo prusk ucieczk do przodu", ku nowemu pastwu narodowemu, majc na celu ratowanie pastwa starego-konsekwencj jej powodzenia stanowio zniszczenie mieszczaskiej wiadomoci wolnociowej. Przynioso ono zgubne skutki, ktre s osi tematyczna tej ksiki. Natomiast 9 listopada 1989 r., rozumiany jako symbol, mgby ugruntowa niemieck wolno tym lepiej i skuteczniej, jeli zarazem pami o wczeniejszej symbolice tego dnia, o rzekomej zbrodni listopadowej" z 1918 r. i o rzeczywistej zbrodni nocy krysztaowej" z 1938 r., nie zostanie wyparta, lecz ocalona. PODRCZNIKOWY PRZYKAD We wrzeniu 1987 r. przewodniczcy Rady Pastwa Niemieckiej Republiki Demokratycznej i sekretarz generalny SED, Erich Honecker, zoy wizyt w Republice Federalnej Niemiec. Uhonorowano go wedle wszelkich regu protokou jako reprezentanta uznanego i jak si zdawao wewntrznie spjnego pastwa, ktre w granicach obozu wschodniego szczycio si nawet sukcesem gospodarczym. Wyniki tej historycznej wizyty otwieraj szerokie perspektywy rozwoju i dobrego ssiedztwa midzy socjalistyczn NRD i kapitalistyczn RFN" pisa centralny organ SED Neues Deutschland". Komentarze zachodnie brzmiay podobnie, cho uciekay si do innych sformuowa. Gdyby Honecker w drodze powrotnej do Berlina umar na zawa serca ciekawe, jak dzi wygldaaby opinia o nim?9 W szybki i cakowity upadek reimu nikt nie mg wierzy. Dopiero wraz z otwarciem granic odsoni si szokujcy obraz ndzy i rozpaczy: przestarzae, dawno nadajce si na zom urzdzenia przemysowe, zrujnowane miasta, czyhajca w zatrutych wodach i zanieczyszczonym powietrzu katastrofa ekologiczna, niemal bezuyteczna ju sie komunikacyjna i telefoniczna by wymieni tylko rzeczy materialne. Czym jednak tumaczy lepot, ktra pozwalaa sprawujcym wadz wci jeszcze majaczy o triumfach socjalizmu, podczas gdy ludzie o zdrowych zmysach dawno ju musieli zauway, e sytuacja jest bez wyjcia i e zblia si klska? Chodzi tu o podrcznikowy przykad, ktry zasuguje na osobne potraktowanie. z prb przeksztacenia dbr szlacheckich i kocielnych w nowoczenie rozumiany majtek Sosp mieszczastwo signo po wadz polityczn, aby w ten wanie sposb ostatecznie i cakowicie p wa swe znacznie ju rozwinite, ale jednak ograniczane interesy gospodarcze. miana Jeli chodzi o przykad amerykaski, warto wskaza na fundamentalne, od dawna ju go " SM/es> klasycznego" dzieo Charlesa A. Bearda/ln Economic Interpretation of the Constitution of the Uni klasycznego 1913. 9 Por. uwagi dotyczce Wilhelma II, s. 15. Wyjani go mona bodaje tylko sigajc do zacnego, niemal ju zapomnianego pojcia lepoty i zdolnoci widzenia, gupoty i mdroci. Mwi o nim Biblia, choby w przypowieci o gupich i mdrych pannach czy te pod koniec Kazania na Grze:

A kady, kito tych stw moich sucha i nie wypenia ich, stanie si podobny mowi gupiemu, ktry zbudowa dom swj na piasku. I spady deszcze, i wezbray rzeki, i powiay wichry, i uderzyy na w dom, i run, a upadek jego by wielki10. Jak wynika z przypowieci, gupot wykazuj si ci, ktrzy nie baczc na skutki zamykaj si przed prawd i rzeczywistoci, a te z kolei zamkn si przed nimi i przy-wiod gupcw do upadku. Istnieje wszak specyficzna gupota wadzy: wadza ogupia, poniewa w pewnym sensie zastpuje uczenie si. Kto ma wadz, nie musi si przystosowywa; zmusza innych, by si przystosowali. Ksztatuje sytuacje wedle wasnej woli. Tylko szary czowiek musi by sprytny jak Szwejk jest mu to potrzebne do ycia niczym powszedni chleb. Wadca ma te kopoty ze suchem. Do jego uszu docieraj przede wszystkim gosy pochlebcw. A ci, chcc utrzyma si w pobliu tronu, maj swj interes w tym, by wszystkich, ktrzy ostrzegaj, podejrzewa o z wol, o de-fetyzm". Czarnowidztwa nie toleruj!" brzmiao haso cesarza Wilhelma kwintesencja gupoty. Co najwyej nadwornemu baznowi wolno jeszcze mwi prawd. /Vie nowoczesne reimy przepdzaj bazna precz, bo oddaj si uwicajcym je celebracjom i nie mog ju znie dowcipu11. Jeli nato10 Ewangelia wg xv. Mateusza 7,26-27. Na takim rozumieniu gupoty i mdroci wspiera si filozofi-czno-teologiczna nauka redniowiecza, szczeglnie wyranie u Tomasza z Akwinu. W nawizaniu do wzorw antycznych mdroS obok sprawiedliwoci, odwagi, umiaru jawi mu si jako jedna z czterech doczesnych cnt kardyn alnych, a nawet jako pierwsza z tych cnt, rodzicielka i praforma pozostaych. Gupota za nie jest w tym -ujciu mierzalnym niedostatkiem inteligencji, lecz lepot w obliczu bytu: privatio entis, a zatem grzechem, ktry oznacza zamknicie si i zatwardziao, w ostatecznoci wobec samego ga. Rzek nikczemni k [tak w przekadzie z hebrajskiego Czesawa Miosza; w tekcie niemieckim tu: Die loren gupcy" A. K.] w sercu swoim: Nie ma Boga. Zepsuli, skazili swoje czyny, nie ma nikogo, kto y czyni dobro. Pan z nieba przypatruje si synom ludzkim, aby zobaczy, czy jest czowiek rozumny, szukajcy Boga. Wszyscy razem zbdzili, znikczemnieli, nie ma nikogo, kto by czyni dobro, nie, ani P ne^' Czy nie pojmuj, ktrzy czyni zo, ktrzy poeraj lud mj, tak jak jedz chleb, a nie wzywaj na?" (Ksiga Psalmw, tum. Czesaw Miosz, Pary 1982, s. 72). , alc zaczyna si psalm XIV. Gupota jako grzech, ktry powoduje upadek. Patrzc z odwrotnej perpe ywy mona przyj, e utrzymanie rwnowagi czy wrcz wspinanie si otrzymuj pozytywn not jako jg ' taki wniosek wycign kalwinizm i purytanizm. Ale utosamianie mdroci i dobra z sukce-nyrnj3 pot^ ze zem' niepowodzeniem wystpuje w rozmaitych formach take poza kontekstami religij-ktorv na przykad w bajkach albo w zagadkach, gdzie stawk jest najwysza nagroda lub kara: mdrzec, Potrafi znale rozwizanie, zdobywa ksiniczk i krlestwo, gupcw za spotyka haniebna mier, v atmiast we wspczesnym ujciu chodzi o iloraz inteligencji", a spr toczy si o to, czy jest on wro-te uwarunlcowany okolicznociami spoecznymi. Zazwyczaj jednak niewiele z tego wynika: ze ^ s!atystycznyrn elity wadzy w rnych systemach panowania raczej nie rni si midzy sob i ] 'nte'igencji. A j ednak istnieje wyrane przeciwiestwo polityki mdrej i gupiej do granic lepoty. obrazy 3W6t ^' W eP>oce wilne'miskiej odbyway si niezliczone procesy i zapaday wyroki z powodu *J majestatu", byo to zaledwie niewinne preludium: w Trzeciej Rzeszy dowcip na temat fuhrera lub 320 Niemcy po 1945 r. miast pojawiaj si trudnoci i opory, to najatwiej zaradzi im rodkami, ktre i tak s na podordziu: korzystajc z wadzy. Wadzy za nigdy do, stale trzeba j koncentrowa, usprawnia, powiksza. Do tego dochodzi sprzenie zwrotne midzy but a strachem. Wadca mimowolnie czuje si bardziej kompetentny, mdrzejszy i lepszy ni inni. Jest wybracem. Jake by inaczej doszed do swej wadzy? Buta jednak blokuje proces dalszego uczenia si12; kryje si te za ni podskrn y, nie uwiadomiony jeszcze strach przed utrat wadzy. Budzi on agresj, dz zniszczenia tego, co

napawa lkiem. A poniewa wadzy tak atwo przychodzi upokarzanie i deptanie bezbronnych, znw ronie buta, przeladowaniom za i uciskowi nie towarzyszy najlejszy nawet niepokj sumienia. W takim zakltym krgu znika wyczucie realiw; bdna ocena rzeczywistoci prowadzi do umysowego ograniczenia, a wreszcie do szalestwa. Jeli spojrze wstecz, partyjny reim w NRD mona uzna za klasyczny przykad straceczego zalepienia. Jako centralistyczna biurokracja by starannie zorganizowany od gry" do dou"; wszystkie istotne decyzje monopolizowa wski krg osb na samym szczycie Biuro Polityczne. Wybory, ktre nie daway adnego wyboru, suyy jedynie formalnemu potwierdzeniu status quo; tote nie istniay adne moliwoci prawomocnej zmiany u steru rzdw, ktra mogaby uchroni sprawujcych wadz przed zgrzybieniem na urzdzie. Dochodzi do tego monopol ideologiczny, samoutwierdzanie si w przekonaniu, e to prawowierni marksici-leninici stanowi o prawdzie i okrelaj cele historii: Choby tak chciay osy i dranie / socjalizm w biegu swym nie ustanie" naucza jeszcze na krtko przed upadkiem Erich Honecker13. Powiadano, e wraz ze wzniesieniem muru berliskiego dzie 13 sierpnia 1961 r. sta si nieoficjaln dat utworzenia NRD"14. W kadym razie udao si przeprowadzi fasadow konsolidacj, poniewa od tego dnia obywatele nie powtpiewanie co do ask, jakimi obdarza go opatrzno", mogty mie miertelne nastpstwa. Std krcy w schykowym okresie art berliski: Nim se dam makwk uci, uwierz w ostateczne zwycistwo!" 12 Porwnywalne zjawiska wystpuj, jak si zdaje, take wrd innych naczelnych; wiadczy o tym nastpujca historia: japoscy badacze umiecili na oceanicznym atolu stado map. Pewnego dnia moda mapa odkrya, e jeli wyoone jedzenie przed spoyciem umyje si w morzu, to nie tylko robi si czyste, lecz take z powodu soli lepiej smakuje. Niebawem coraz wicej zwierzt uczyo si nowej techniki. Nie nauczy si jej tylko przywdca stada, boss. Jakeby mg? Jake mia przyzna", e nisze w hierarchii zwierz w dodatku osobnik eski odkryo co, na co on sam nie wpad? 13 W 1989 r. 14 sierpnia uroczycie przekazano Erichowi Honeckerowi modele mikroprocesorw wyprodukowanych w NRD. Przy tej okazji przewodniczcy Rady Pastwa stwierdzi, e triumfalne wrzaski zachodnich mediw, wedug ktrych "Socjalistyczna koncepcja spoeczestwa spalia na panewce, nie s warte tych pienidzy, ktre si na nie wydaje". Potem przysza kolej na dwuwiersz o osach i draniach. Tymczasem wydanych pienidzy nie byy warte mikroelektroniczne wysiki NRD; chodzio o chybion inwestycj, ktra kosztowaa miliardy beznadziejnie kulejca pogo za standardem wiatowym nie udaa si, a kombinaty, ktre j podjy, znalazy si na krawdzi ruiny. 14 Dietrich Staritz, Geschichte der DDR 1945-1985, Frankfurt a. M. 1985, s. 138; patrz rwnie Adolf M. Birke, Nation ohne Haus. Deutschland 1945-1961, Berlin 1989, s. 442. Koniec i pocztek: Niemcy w latach 1989-1990 321 l mogli ju wobec braku wolnych wyborw gosowa nogami". Ale tym samym reim nie tylko uzaleni si na dobre i ze od trwaoci wasnej budowli, lecz take zaryglowa wszystkie drzwi, przez ktre mogoby powia" wolnoci i konkurencj. To za dawaoby szans na zachowanie jakiego poczucia rzeczywistoci. Tymczasem: W cieniu antyfaszystowskiego wau ochronnego dobrze byo marzy, e socjalistyczne ycie w NRD toczy si bez szwanku i jest w porzdku; ci, co kierowali parti i pastwem, zasaniali sobie oczy i uszy na to, co myl i czuj ludzie w kraju, i trwali przy swoich chybionych metodach oraz hasach15. W istotnej mierze dotyczyo to gospodarki. Jeli racj ma Schumpeter twierdzc, e jest ona matryc logiki" i otwiera oczy na ow zadziwiajc rzecz, jak jest fakt"16, to tylko przy zaoeniu, i istnieje jaki mechanizm gry rynkowej, otwarty system poday i popytu, potrzeb i sposobw ich zaspokojenia. W warunkach rygorystycznej izolacji tego wanie brakowao; w najlepsze rozwija si sztuczny, zamknity w sobie system gospodarki nie tyle planowej, ile raczej

odgrnie kierowanej, z uznaniowe kreowanymi produktami i cenami. Tym, co w system przede wszystkim wytwarza oprcz realnych brakw bya waciwa dla forma uroje: fryzowane na kadym etapie po drodze z dou" do gry" cyfry, wskazujce na wykonanie bd przekroczenie planu. Cyfry, ktre mamiy wizj sukcesu i postpu, a naprawd oznaczay klsk. Odpowiaday temu zorganizowane owaq'e mas jedyne, co syszeli rzdzcy, gdziekolwiek pojawiali si publicznie. A izolacji zewntrznej odpowiadaa wewntrzna, ktrej symbolem stao si getto prominentw w Wandlitz17. Ale doprawdy nie drobnomieszczaski luksus", na jaki oburzaj si drobnomiesz-czanie, lea u rde podrcznikowego przykadu", ale zalepienie jako system. Czsto zdumiewano si nad niezwykym zalepieniem, z jakim najwysze klasy dawnego ustroju dopomogy do wasnego zniszczenia; ale kto mia je owieci? Wolne instytucje s rwnie potrzebne monym obywatelom, ktrych ucz, jakie niebezpieczestwo im grozi, 15 Heym,Einmischung...,s.241. 16 Patrz wyej s. 285, przyp. 48. 17 Wrd marze, ktre pozwalali sobie spenia ludzie sprawujcy wadz w imieniu rewolucyjnej klasy robotniczej, poczesne miejsce zajmoway ich gwaw-feudalne, myliwskie przywileje korzystania z wydzielonych specjalnych terenw owieckich". Na temat zwizkw midzy wadz, bezsilnoci i buntem ju wiele dziesicioleci temu pisa Jose Ortega y Gasset: Zewszd, to znaczy ze wszystkich ognisk rewolucyjnych, jakie zna historia, bucha dzika nienawi niszych klas, dyktowana tym, e klasy wysze ograniczyy polowania. [...] Jedn z przyczyn rewolucji francuskiej by gniew chopstwa, ktremu zabraniano polowa; dlatego te by to jeden z pierwszych przywilejw, ktrych szlachta musiaa si wyrzec. Kada rewolucja zaczynaa si od tego, e lud" przeskakiwa lub depta ogrodzenia terenw owieckich i w imi sprawiedliwoci spoecznej rzuca si w pogo za zajcem lub kuropatw" (Meditationen iiberdieJagd, Stuttgart 1953, s. 24). Wszelkie przypisane do osb tereny owieckie ulegaj likwidacji" gosio rozporzdzenie ministerialne podane przez gazety w NRD 16 listopada 1989 r. 322 Niemcy po 1945 r. jak i najsabszym, ktrych praw strzeg. Od przeszo stu lat, odkd zaniky u nas ostatnie lady ycia publicznego, ludzie najbardziej osobicie zainteresowani w utrzymaniu dawnego ustroju nie zdawali sobie z niczego sprawy adne drgnienie, aden szelest nie ostrzeg ich o osuwaniu si starego gmachu. Poniewa nic si nie zmieniao na zewntrz, wyobraali sobie, e wszystko jest dokadnie tak jak byo. Te sowa napisa ongi Alexis de Tocqueville dogbnie analizujc czasy poprzedzajce rewolucje francusk18. Dalej powiada: Nic w tym dziwnego, e szlachta i mieszczastwo, od dawna zupenie odcite od wszelkiego ycia publicznego, okazay tak wyjtkowy brak dowiadczenia; duo dziwniejsze, e ci, ktrzy zajmowali si sprawami pastwa, ministrowie, sadownicy, intendenci bynajmniej nie okazuj wikszej przezornoci. A przecie niektrzy z nich byli ludmi bardzo biegymi w swoim fachu, znali do gruntu wszystkie szczegy wczesnej administracji publicznej; ale gdy szo o t wielk wiedz o rzdzeniu, ktra uczy rozumienia oglnych ruchw spoecznych, oceny tego, co dzieje si w umysach mas, i przewidywania, co moe std wynikn wszyscy byli tak naiwni jak sam lud. Tylko bowiem wspgranie wolnych instytucji moe w peni nauczy mw stanu tej najwaniejszej dziedziny ich sztuki. Kiedy si czyta, co ten wielki Francuz pragn uprzytomni, pozostaje chyba tylko melancholijna refleksja nad ludzk zdolnoci czy raczej niezdolnoci do wycigania nauk z historii. W kadym razie przywdcy tyraskiego reimu mieli co najwyej mroczne przeczucie, poowiczn wiadomo zbliajcego si upadku. Ale konsekwencj ich lkw by tylko chorobliwy rozrost aparatu nadzoru, nieustajce doskonalenie bezpieczestwa pastwowego". W gruncie rzeczy zapewne i pod tym wzgldem nie byo to nic nowego; ju Arystoteles opisywa praktyki tyranw rozsyajcych szpiclw i podsuchiwaczy: Z obawy bowiem przed takimi ludmi obywatele mniejsz wykazuj odwag do wypowiadania si otwarcie, a jeli to czyni, nieatwo utrzyma to w tajemnicy"19. Wszelako dla uzasadnienia wasnej niezbdnoci bezpieczestwo pastwowe"jak

kady aparat przemocy wytwarza przedmiot swoich zabiegw: wroga pastwa. Tak trwoga rodzi tych, ktrzy j budz, a strach krzepnie w system. 18 Alexis de Tocqueville, Dawny ustrj i rewolucja, tum. Hanna Szumaska-Grossowa, Krakw 1994, s. 159,160. 19 Arystoteles, Polityka, tum. Ludwik Piotrowicz, ks. V, roz. XI, 1313b, Warszawa 1964, s. 247. W tym godnym namysu rozdziale wane miejsce zajmuje fragment o korupcji charakterw: [...] tyrania ma trzy rzeczy na celu: po pierwsze, aby poddani byli maoduszni, bo czowiek maoduszny nie uknuje spisku na nikogo; po wtre, aby szerzy wzajemn nieufno, bo adna tyrania nie upada wpierw, nim pewni ludzie nie nabior do siebie zaufania. (Tote tyrani zwalczaj ludzi przyzwoitych jako szkodliwych dla swego panowania nie tylko dlatego, e nie pozwalaj rzdzi sob w sposb despotyczny, ale i dlatego, e dochowuj wiary i midzy sob, i w stosunku do innych i nie oskaraj ani siebie wzajemnie, ani drugich). Po trzecie [ma tyrania na celu] utrzymanie niemocy do dziaania, bo nikt si nie porwie na rzeczy niemoliwe, a wic i na obalenie tyranii, jeli brak mu si do tego. [...] Jakiekolwiek byyby ich [tyranw] poczynania, zawsze u podstaw bdzie jeden z tych celw: czy to, aby ludzie sobie wzajemnie nie ufali, czy aby byli bezsilni, czy te maoduszni" [tame, 1314a, s. 249-250]. Koniec i pocztek: Niemcy w latach 1989-1990 323 PRAOJCIECADAM Wadza moe wiele, jeli tylko dysponuje wystarczajc liczb czogw, szpiclw, a do tego jeszcze ideologi, ktra nadaje si jako usprawiedliwienie. Moe wic wedle uznania wywaszcza lub przydziela dobra, a take obala zastane ukady, a nie zostanie z nich kamie na kamieniu. Moe dy do nowej, w zaoeniu lepszej formy gospodarki i spoeczestwa, wiary, wychowania i organizacji pracy. Tylko jedno si wadzy nie udaje: zlikwidowa praojca Adama i wedle wasnych wyobrae uformowa nowego czowieka. Tymczasem to wanie stanowi warunek powodzenia utopii socjalistycznej i kadej innej. Zbieno zmian warunkw i dziaalnoci ludzkiej moe by traktowana i racjonalnie rozumiana jedynie jako rewolucyjna praktyka" pisa Karol Marks20. W pozytywnej interpretacji oznacza to, e w miar dokonywanych przeobrae, wraz z powstaniem nowego spoeczestwa, ma te powsta i powstanie nowy czowiek. To jednak akurat okazao si iluzj tym bardziej oczywist, im bardziej zapominano o entuzjazmie rewolucyjnych pocztkw, grzznc w normalnoci i powszednioci. Trzeba przyzna, e zewntrzna strona zjawisk moe w znacznym stopniu odpowiada oczekiwaniom. Gdzie nie ma wyboru, tam wikszo si przystosowuje, a takie przystosowanie moe nawet przenika z zewntrz do wewntrz tam, gdzie ksztatuj si przekonania. Szalenie uciliwe jest bowiem trwanie przez cae lata czy dziesitki lat w stanie wiadomego rozdwojenia. Natomiast heroizm konsekwentnej odmowy zawsze bdzie przywilejem nielicznych. Ale tym skuteczniej, bo z dala od wcibskich spojrze, utwierdza sw obecno praojciec Adam, ktry uparcie szuka miejsca dla siebie. Na przekr daniom idealistycznej ofiarnoci buduje swoje twierdze z wieloma zakamarkami i korytarzami, w ktrych si moe schroni; na przekr aktywizmowi stawia pytanie o korzyci. A wic pod paszczykiem wsppracy leniwe trwanie; wbrew zaangaowaniu przesyt i obojtno. A wobec codziennych niedoborw sie stosunkw i poytki, ktre pyn z potajemnego dawania i brania. Tak oto niepostrzeenie korupcja w dziaaniu i myleniu, we wszelkiego rodzaju zachowaniach i sytuacjach przeradza si w system, i to nie tylko wrd uprzywilejowanych i potnych, lecz take czy moe przede wszystkim w masie bezsilnych. Niczym termity, ktre w sposb niewidoczny dla oka poeraj dom, adamowi" ludzie21 podkopuj dumn konstrukcj utopii, a wystarczy leciutkie szturchnicie, by rozpada si w proch. 20 Karol Marks, Tezy o Feuerbachu, w: Karol Marks, Fryderyk Engels, Dziel, t. 3, Warszawa 1961, s. 6. Marks polemizuje z Feuerbachem, gdy ten argumentuje wprawdzie materialistycznie, ale w duchu niezmiennoci natury ludzkiej nie podlegajcej wpywom historii. Tymczasem wanie dowiadczenie historyczne kae zapyta, czy wbrew Marksowi ostatnie sowo nie naley jednak do

Feuerbacha. 21 Mianem adamitw" czy adamian" okrelano sekty, ktre jakoby odprawiay swe naboestwa nago, aby da wyraz rajskiej niewinnoci. Tu natomiast mamy na myli Adama po popenieniu grzechu 324 Niemcy po 1945 r. W aden sposb nie umniejsza to moliwoci heroicznego dziaania i idealistycznego samopowicenia. Mczennicy opieraj si torturom i mierci, aby da wiadectwo wierze, rodzice rzucaj si w pomienie, by ratowa potomstwo tak jak narody w ogie wojny, eby broni ojczyzny. Zawsze jednak s to sytuacje wyjtkowe, nie za norma postpowania. Rzeczy niesychane w historii XX w., wszystkie jej okropiestwa, wi si w istocie z tym, e ludzie, przede wszystkim Niemcy, w takim lub innym stopniu dawali si przekona do uznania wyjtku za norm, gotowoci pjcia na mier za sens ycia. To gosiy, na swj sposb niezwykle konsekwentne, bo nie cofajce si przed ostatecznoci, konstrukcje Carla Schmitta i Ernsta Jiingera, Hei-deggera i Hitlera; to wpisay w swj program dziaa praktycznych rzdy terroru po 1933 r., zmierzajc do uprawomocnienia si w drodze wojny, a w kocu do zbrodni ludobjstwa, ktra zamkna wszelkie drogi powrotu do normalnoci, chyba e przez czyciec katastrofy. W tej perspektywie przemiany naszego czasu ujawniaj swe denerwujce i zarazem bardzo ludzkie, adamowe" cechy, ktre od samego pocztku charakteryzoway te Republik Federaln i pozwoliy jej osign taki sukces; take w tym sensie, e staa si miar i magnesem dla Wschodu. Wezwanie do zmian i wolnoci w NRD oznaczao bowiem nie tylko wiadectwo obywatelskiej dojrzaoci. Jedynie dla mniejszoci oznaczao ocalon dziki odnowie wsplnot opart na lepszym, wreszcie ludzkim socjalizmie. Dla wikszoci krya si za tym wezwaniem wyrazista wizja: wolnoci podrowania, podejmowania samodzielnych decyzji o wyksztaceniu i zawodzie, wolnoci wykonywania opacalnej pracy, konsumpcji i dobrobytu. Tylko na krtko euforia zrywu przesonia fakt, e: [...] wprawdzie setki tysicy ludzi sw ucieczk i protestem wymusiy reform y, ale za to miliony natychmiast wykorzystay otwarcie granic, by ruszy ku witrynom niemieckiego Zachodu, dobrowolnie, nie zraajc si niewygodami, z godnym podziwu entuzjazmem22. To wiele wyjania, po pierwsze okoliczno, e napyw przesiedlecw z NRD do Republiki Federalnej po 9 listopada nie usta, lecz przybra na sile. Pd do dobrobytu, podobnie jak bieda, jest guchy na rozkazy, nie wie, co to pierworodnego, praojca", ktry dostrzega sw nago i wstydzi si, poniewa owoc z drzewa wiadomoci (o sobie) uczyni go czowiekiem. 22 Gunter de Bruyn, Fromme Wunsche, offene Fragen, w: Die Geschichte ist offen. DDR 1990: Hoffnung aufeine neue Republik. Schriftsteller aus der DDR iiber die Zukunftschancen ihres Landes, Michael Naumann (red.), Reinbek 1990, s. 27. Warto zwrci uwag, e te setki tysicy" i miliony" rni si midzy sob take pokoleniowe. Ryzy" ko ucieczki i pierwszych demonstracji brali na siebie przede wszystkim ludzie modzi, ktrzy stosunkowo niewiele mieli do stracenia. Dopiero pniej, w okresie zwrotu ku jednoci i przy urnach wyborczych ujawnio sw przewag rednie i starsze pokolenie. Patrz na ten temat L. Niethammer, Das Volk der DDR' s. 254. Koniec i pocztek: Niemcy w latach 1989-1990 325 cierpliwo, kieruje si wasn dynamik. Unicestwi nadzieje na ostrony rozwj, wszelkie plany konfederacji" dwch pastw niemieckich, i narzuci politykom wasn zasad dziaania: nierzadko zakrawajcy na awanturnictwo popiech w marszu ku jednoci najpierw ku unii gospodarczej i walutowej. NRD czua si bowiem tak samo zagroona upywem krwi", jak Republika Federalna przecieniem socjalnym. Logiczne wic, e w wyborach 18 marca 1990 r. triumfoway partie goszce haso Niemcw jedynej macierzy" szyderczo przemianowanej na macierzy, ktrej si spieszy" natomiast pojedyncze osoby, grupy i ruchy, ktre jeszcze marzyy o uchronieniu czy przeforsowaniu

socjalistycznych zdobyczy, o ideaach solidarnego spoeczestwa, poczuy si bezpardonowo zepchnite na margines23. Upadek idoli pocign za sob upadek ideaw: jake niewiele zdaway si nagle znaczy zasugi idealistw dla rewolucji niemieckiej! Mona zrozumie rozczarowanie, ktre przyszo zaraz potem, moe nawet gorycz c, zachwyt przerodzi si w wybuch zoci: Nard, ktry po dziesicioleciach poddastwa i ucieczek zmobilizowa si i wzi los w swoje rce; ktry dopiero co zdawa si dumnym krokiem zmierza ku obiecujcej przyszoci, przeistoczy si nagle w hord wciekych, ktrzy wac sobie na plecy zmierzaj do Hertie i Bilki, aby upolowa troch byskotek. Co za twarze, co za ludoercza dza roz-grzebywania stoisk z przecen, ktre zachodni sprzedawcy przezornie ustawili na ich drodze. A przedtem jaka cierpliwo i pokora, kiedy grzecznie, jeden za drugim tak jak ich nauczono w domu stali w kolejce po jamun, ktr stratedzy zimnej wojny, uywajc psychologicznego podstpu, sprytnie nazwali pienidzmi powitalnymi"24. Tak pisa Stefan Heym zaledwie miesic po swym pomiennym apelu wygoszonym na Alexanderplatz. Te pene goryczy sowa doczekay si repliki, na przykad ze strony koleanki Heyma, Moniki Maron: Heym obnaa w tych sformuowaniach sam siebie, ujawniajc, czym w istocie jest jego idealistyczna pretensja: arogancj sytego, ktry brzydzi si zachowaniem przy stole ludzi wygodniaych. Gdyby Heym by przypadkiem odosobnionym, mogabym znie ten nietakt i zmilcze. Ale Heym nie jest przypadkiem odosobnionym. To tylko jego patriarchalna samowiedza i tarcza ochronna godnej uznania biografii pozwalaj na ten szczeglnie 23 Konserwatywny Sojusz dla Niemiec (Allianz fur Deutschland) osign 48,15% gosw i 193 miejsca w 400-osobowej Izbie Ludowej, czyli przytaczajc wikszo; triumfowa przede wszystkim w niegdysiejszych czerwonych zagbiach": okrgach przemysowych Saksonii i Turyngii. Sojusz 90, w ktrym skupify si ruchy odgrywajce czoow rol we wczesnej fazie przewrotu (Nowe Forum, Demokracja Teraz, Inicjatywa Pokj i Prawa Czowieka), zdoby zaledwie 2,9% i 12 miejsc. Socjaldemokraci byli rozczarowani swym wynikiem (21,84% i 87 miejsc), a Partia Demokratycznego Socjalizmu dawna SED uzyskaa bd co bd 16,33% i 65 miejsc. 24 Stefan Heym, Aschermittwoch, w: Einmischung..., s. 265. W lad za wybuchem zoci idzie jednak Pewne usprawiedliwienie: Nie oni s winni swego pohabienia, nie ci optani dz; winni s ci, ktrzy tu, * kraju za Murem kierowali gospodark, gdzie brak logiki prowadzi do braku towarw, a nawet najlepsza wola i najlepsza praca nie przynosiry efektw i wydawafy tylko zgnie owoce" (tame, s. 266). 326 Niemcy po 1945 r. grubiaski ton. [...] To, czego chcieliby pisarze a wraz z nimi wielu intelektualistw zostao przez nich publicznie wyartykuowane w trwonym apelu Za nasz kraj". Pod nad-tytuem Alboalbo" obwiecili moralny stan wyjtkowy: gdyby NRD miaa nie ocali swej samodzielnoci, a tym samym, rzekomo si rzeczy, swych antyfaszystowskich i humanistycznych ideaw, byaby wydana na pastw swoich najstraszliwszych wrogw, tj. Deutche Bank i Daimlera-Benza25. Grub, przesadn krech wymalowano starego diaba. Dla ratowania czego? Ano znw socjalizmu, tym razem tego prawdziwego". Kto nie chcia w tym uczestniczy, ten sta si kupczykiem, ktry wszelkie dobro wyprzedaje za cen wszelkiego za. [...] Teraz, kiedy kolawy wzek, na ktrym wszyscy chcc nie chcc jechali, poszed w drzazgi, ujawnia si gboka przepa midzy narodem a intelektualistami. Podczas gdy jedni pr do szybkiej i praktycznej poprawy swego ycia, inni walcz o ocalenie utopii, co samo w sobie nie byoby nieszczciem, gdyby ta utopia nie powicaa wiadomie i to tylko gwoli wasnego przetrwania lepszego ycia ludzi i nie degradowaa przyszoci szesnastu milionw, czynic z nich przedmiot idei26. 25 W apelu Za nasz kraj" z 26 listopada 1989 r. najwaniejsze fragmenty brzmiay nastpujco: Albo potrafimy trwa przy samodzielnoci NRD i zabiega ze wszystkich si, i we wsppracy z

tymi pastwami i grupami interesw, ktre s do tego gotowe, o rozwj w naszym kraju solidarnego spoeczestwa, w ktrym gwarantuje si pokj i sprawiedliwo spoeczn, wolno jednostki, wspaniaomylno ogu i ochron rodowiska. Albo te musimy pogodzi si z faktem, e z powodu twardych wymogw ekonomicznych i warunkw nie do przyjcia, z ktrymi wpywowe koa gospodarcze i polityczne w Republice Federalnej wi swoj pomoc dla NRD, zacznie si wyprzeda naszych materialnych i moralnych wartoci i prdzej czy pniej Niemiecka Republika Demokratyczna zostanie wchonita przez Republik Federaln Niemiec. Pjdmy t pierwsz drog. Jeszcze mamy szans rozwin w warunkach rwnoprawnego ssiedztwa ze wszystkimi pastwami Europy socjalistyczn alternatyw Republiki Federalnej. Jeszcze moemy przywoa w pamici antyfaszystowskie i humanistyczne ideaty, ktre niegdy byy naszym punktem wyjcia" (przedruk m. in. w Der Fischer Weltalmanach, Sonderband DDR", Frankfurt a. M. 1990, s. 334.) Apel ten straci jednak na wiarygodnoci i znaczeniu ju choby dlatego, e pospiesznie przyczyli si do niego reprezentanci dawnej monopolistycznej wadzy z Egonem Krenzem na czele. 26 Monika Maron, Die Schriftsteller and das Volk, Der Spiegel" 1990, nr 7, s. 68-70. W innym miejscu Monika Maron mwi: Gdziekolwiek sysz, e kto wie, co jest szczciem dla drugiego czowieka, gdziekolwiek czytam, e kto w imi idei rozporzdza milionami ludzi choby tylko w mylach, gdziekolwiek widz, e szminkuje si na nowo star ideologi, by zamaskowa jej martwot przejmuje mnie zgroza. I stara, liczca sobie dziesitki lat wcieko" (Ich war ein antifaschistisches Kind, w: Die Geschichte ist offen..., s. 129). Ten temat powraca w rozmaitych wariantach. Samokrytycznie wypowiada si Rosemarie Zeplin: Czy publikujc teraz nasze apele rzeczywicie uwiadamiamy sobie osobliwo naszego pooenia? Czy zanim zdecydujemy, co jest dobre dla innych, nie powinnimy najpierw nadstawi uszu? My, z nasz skonnoci do uwewntrzniania totalizujcych zapdw, z nasz dziedziczn win. Oniemiay nard w tak zwanych niszach najwyraniej wcale nie popad w totaln regresj. Wybi mu z gowy jego potrzeby to moe by trudne" (Die Geschichte ist offen, w: Die Geschichte ist offen..., s. 179 n). Z tego rodzaju stanowiskami, zwaszcza z pani Maron, polemizowa z kolei jej kolega Joseph von Westphalen. Mwi o jednociowym wrzasku enerdowskiego plebsu": Ten wrzeszczcy plebs korzysta, niestety, z pewnego przywileju: poniewa ludzie, ktrzy woaj tu o jedno i konsumpcj, zostali w niecny sposb ograbieni z yciowego szczcia, tedy nie mona ich zbeszta. Jeli kto mimo to odwraca si pogardliwie od tumu wymachujcego flagami i wywrzaskujcego lukrowane slogany (jak czyni to autorzy ze starej NRD-owskiej lewicy), natychmiast zarzuca mu si arogancj. Pytanie za sto punktw: Kto ma albo przyznaje sobie prawo upominania jednociowych krzykaczy? Pytanie to wszyscy rozumiej. Nikt nie ma odwagi uzna go za oburzajce, gdy kady si boi, e i jemu zarzuci si arogancj uprzywilejowanego. W kocu przez dziesitki lat nieuprzywilejowani tkwili w zamkniciu i byli trzymani na smyczy; ich dobrym prawem jest teraz pojkuje cicho uprzywilejowany intelekKoniec i pocztek Niemcy w latach 1989-1990 327 Tak oto rysuje si stan w Niemczech notoryczny: gbokiego, by nie rzec: przepastnego rozszczepienia. Na pisarzach nowy nacjonalizm oprze si nie moe" mwi sowo wstpne do pewnej antologii27. Wyjtki28 tylko potwierdzaj regu: Sowo Niemcy z trudem przechodzi mi przez usta, zostawia na podniebieniu nieprzyjemny smak29. Nazwa ta jest jak co w rodzaju naczynia, wypenionego po brzegi starymi i nowymi sprzecznociami. Nierozerwalnie ze sob poczeni Heinrich Heine i Heinrich Himmler, Weimar i Buchenwald, arcydziea mistrzw sztuki, a zarazem mier jako mistrz z Niemiec [sformuowanie z wiersza Paula Celana Todesfuge A. K.] Bogactwo artystw, jeszcze wiksze bogactwo specw od sztuczek z pamici. Wci jeszcze kraj, ktrego mieszkacy z ca pewnoci nie posiedli jednej ze sztuk: sztuki ycia30. By moe najdokadniej trafia w sedno wyznanie: Nie byem przygotowany do tego, eby by

Niemcem"31. Po stronie pisarzy stanli gremialnie intelektualici i te przegrane siy, ktre doprowadziy do zrywu w NRD. Wszyscy oni nie byli przygotowani do jednoci. Ponownym zjednoczeniem zajmowa si nie bdziemy. Cae to pobekiwanie CDU o braciach i siostrach ze Wschodu uwaamy za denerwujce i obrzydliwe. Niemcy, ktrzy spowodowali dwie wojny wiatowe, powinni wreszcie odoy do lamusa narodowy bbetualista lewicowy, ktry cierpi na brak odwagi bluni pogardliwie. Wiecznie drczony nie nazbyt dolegliwymi wyrzutami sumienia, zapomnia, e jako czowiekowi bezsilnemu jak najbardziej przysuguje mu prawo do aroganckiego potraktowania budzcych groz postpkw narodu. [...] Nard posa lewic do wszystkich diabw i to jest w porzdku. Teraz lewica nie musi ju proponowa narodowi swoich usug. To zawsze by bd. Na Wschodzie zniszczy lewic. Nie powinna kontynuowa podejmowanych zawsze w njuczciwszych zamiarach prb przypochlebiania si. Aroganckie, elitarne odrzucenie darwinistyczno-chamskich mas ludowych to byaby jedna z tych pozycji, na ktre mogaby si wycofa uwolniona od socjalizmu lewica" (Dasgrofie Fressen. Letzte Polemikgegen die deutsche Einheit, Die Zeit" 1990, nr 21, s. 62). Poniewa wszelkie argumenty historyczne i polityczne wydaj si ju zuyte, wytarte", wyglda na to, e zostaa tylko estetyka: Strach przed ndz czwartej Rzeszy jest nieuzasadniony [parafraza Brechto-wskiego tytuu: Strach i ndza Trzeciej Rzeszy A. K.]. Nie powinnimy mwi tego gono, bo wanie ten strach wci jeszcze jest dobrym argumentem jeli nie przeciw zjednoczeniu, to przynajmniej przeciw bezpardonowoci, z jak si je realizuje. Jednak nie ma si co obawia nadto potnych Niemiec; trzeba si raczej ba Niemiec nieapetycznych. W caej tej niemieckiej sprawie idzie ju waciwie tylko o kwestie stylu. Nieprzyzwoicie rozdte, nadmuchane, nieforemnie tuste Niemcy, ktre mlaszczc bezustannie si oblizuj, s dla nas bardziej zawstydzajce ni caa ta narodowa bzdura zwizana z tosamoci" (tame). 27 Lutz Winckler w zbiorze Mein Deutschlandfindetsich in keinem Atlas. Schriftstelleraus beidendeut-schen Staaten fiber ihr nationales Selbstverstdndnis, Franchise Barthelemy, Lutz Winckler (red.), Frankfurt a. M. 1990, s. 10. 2S Do wyjtkw naley przede wszystkim Martin Walser; patrz jego autorstwa Uber Deutschland reden, Frankfurt a. M. 1989. 29 Helga Schutz, Ein Stiick der taglichen Wahrheit ur Sprache bringen, w: Mein Deutschlandfindet sich in keinem Atlas, s. 21. 30 Giinter Kunert, Notgemeinschaft, tame, s. 33. 31 Uwe Kolbe, Ich warnichtdaraufvorbereitet, ein Deutscher zu sein, tame, s. 67 n. 328 Niemcy po 1945 r. nek, uzna w kocu powojenne granice, a zwizkom wypdzonych odebra status uytecznoci publicznej, eby raz na zawsze skoczy z tym sztucznym i haaliwym folklorem. Tak pisa jesieni 1989 r. jeden z zaoycieli Nowego Forum32. Powsta paradoksalny front jednoci przeciw pospiesznemu zjednoczeniu; znajdowaa si w nim przeobraona w Parti Demokratycznego Socjalizmu lub tylko prze-farbowana SED, a tu obok niej caa mnogo grup, ktre doprowadziy do upadku SED-owskiego reimu. Tymczasem wikszo wbrew mniejszoci dopia swego przy urnach wyborczych, a wic moc prawa, od ktrego nie ma odwoania. I w pewnym sensie udziaem ludzi w NRD staje si teraz to, co cechowao ju powojenne pocztki Republiki Federalnej: koncentrowanie si na dobrach materialnych, na sprawnoci i skutecznoci, na polepszaniu wasnego ycia, a nie na budowie innego i lepszego porzdku w spoeczestwie. Dzi jak i wwczas odgrywa z pewnoci okrelon rol ch uwolnienia si od dokuczliwych kwestii moralnych, od pyta o wasne zachowanie, o wynikajc ze saboci lub entuzjazmu kolaboracj z wczorajszym, rozbitym ju pastwem. Dzi jak i wwczas rezultatem jest wyobcowanie intelektualistw i ich ideaw, rozziew midzy nimi a tym, co istnieje i pyszni si triumfem, midzy duchem" a wadz", wreszcie: zarzut, e w pastwie CDU" zwyciya restauracja"33, stare zamiast nowego.

Dokadniej i gbiej rzecz ujmujc, ni to si zwykle czyni, zarzut ten jest absolutnie trafny. Oto bowiem na rumowisku penym strconych z piedestau idoli, wrd podeptanych utopii, u koca i pocztku drogi, tym, ktry triumfuje, jest praojciec Adam. On to uparcie potwierdzajc sw obecno doprowadzi do zguby reim, ktry wci akn nowych ofiar; on te utrci nadzieje na dalsze istnienie NRD przeobraonej i ocalonej w konfederacji" z Republik Federaln. On by tym, ktry za cel uzna jedno rozumian jako doczenie do zachodniego standardu konsumpcyjnego i dlatego tak natarczywie i niezmordowanie pyta o szans gospodarcze i o walut, o stan swego konta oszczdnociowego i o wysoko renty. Wizerunek praojca Adama raczej nie jest zbyt podniosy, moe nawet dziaa odstrczajco jak w szkicu Stefana Heyma. Tak czy owak naley si zastanowi, czy nie tkwi w tym zabezpieczenia, ktrych akurat Niemcy tak dugo 32 Reinhard Schult, Offen fur alle das Neue Forum", w: Aufbruch in eine andere DDR...., s. 168 n. 33 Dawne zarzuty zostay w pniejszej fazie podjte na nowo i byy rozmaicie formuowane. Kilka przykadw: Der CDU-Staat. Studien ur Verfassungswirklichkeit der Bundesrepublik, Gert Schafer, Car! Nedelmann (red.), Miinchen 1967; Die Restauration enttaflt ihre Kinder oder Der Erfolg der Rechten in der Bundesrepublik, Freimut Duve (red.), Reinbek 1968; Jtirgen Seifert, GrundgesetzundRestauration,wyd. III, Neuwied i Darmstadt 1977; Peter Bruckner, Versuch, uns und anderen die Bundesrepublik zu erklaren, Berlin 1978. Na pierwszym za miejscu naleaoby wymieni tekst niemal ju klasyczny, Karla Jaspersa Wohin treibt die Bundesrepubik? Tatsachen Gefahren Chancen, Miinchen 1966. Koniec i pocztek: Niemcy w latach 1989-1990 329 odmawiali sobie i swoim ssiadom. Kto szuka dobrobytu, a nie awantury, kto walczy o wasne, trzewo skalkulowane interesy, a nie o ideay, o wzrost siy nabywczej, nie o zbawienie na ziemi ten nie popeni te zbrodni w imi zbawienia. W tej perspektywie adamowa" rewolucja naszych dni stanowi dokadne przeciwiestwo tamtej rewolucji w niemieckim stuleciu, ktrej ju Heinrich Heine przepowiada, e przejmie wiat podziwem i groz. NIEMIECKIE NIEPEWNOCI Po raz kolejny wyglda na to, e kierujc si rozumem wiadomo narodow zdominoway mtne narodowe uczucia; nasi ssiedzi suchaj beztroskich apeli do niemieckiej woli jednoci z napiciem przechodzcym w strach. [...] Zjednoczenie oznaczaoby straty nie do powetowania: obywatele tego drugiego, w ten sposb zawaszczonego pastwa utraciliby mianowicie ca swoj bolesn, na koniec bezprzykadnie wywalczon tosamo; ich historia ulegaby tpemu nakazowi jednoci. Jedynym zyskiem za byaby zastraszajca kumulacja potgi, wydta apetytami na wicej i coraz wicej potgi. Uywajc takich sformuowa, Gunter Grass walczy przeciwko pdowi ku jednoci34. Chcia zachowania samodzielnej NRD w ramach niemieckiej konfederacji" i wyraa obawy, ktre z pewnoci drcz nie tylko jego. Po sztubacku napuszona i zuchwaa polityka anszlusu", ktra w swym nieokrzesaniu puszcza mimo uszu wspomnienia i lki ssiadujcych narodw lub co najwyej kwituje je z niechci zdaje si te obawy potwierdza. Kto wsucha si choby w szepty i pogaduszki przy kawiarnianych stolikach, ten odczuje niekiedy co w gucie w zym gucie nowowilhelmiskiego hurrapatrio-tyzmu, nieomal tak jakby wreszcie odniesiono zwycistwo", jeli nie przy pomocy dzia u bram Moskwy, to w kadym razie dziki cudownej, kruszcej mury mocy marki niemieckiej pod Bram Brandenbursk. Problem polega jednak na tym, e z ruin pierwszego socjalistycznego pastwa na ziemi niemieckiej", ktre uwidoczniy si po upadku antyfaszystowskiego wau ochronnego", nic si nie dao uratowa. Na pytanie, co takiego NRD mogaby wnie do tak czy inaczej uksztatowanego dwjistnienia obu pastw niemieckich, Grass odpowiada: 34 Gunter Grass, Wyrwnanie obcie, tum. Magorzata ukasiewicz, w: Niemieckie rozliczenia. Przeciwko tpemu nakazowi jednoci, Warszawa 1990, s. 7 i 10. Zreszt Grass odrzuca ponowne zjednoczenie, bo nikt bdcy przy zdrowych zmysach i

obdarzony dobr pamici nie moe dopuci, by raz jeszcze w centrum Europy doszo do kumulacj i potgi: na pewno nie wielkie mocarstwa, znowu w roli zwycizcw, nie Polacy, nie Francuzi, nie Holendrzy, nie Duczycy. Ale my, Niemcy, take nie, bo tamto pastwo jednoci, ktrego zmieniajcy si namiestnicy w cigu zaledwie siedemdziesiciu piciu lat wpisali w nasze i cudze podrczniki historii cierpienie, ruiny, klski, miliony uchodcw, miliony trupw i ciar niezatartej zbrodni takie pastwo nie domaga si bynajmniej wznowienia i nie powinno cho tymczasem umielimy pokaza ca nasz poczciwo i dobroduszno nigdy wicej budzi politycznych apetytw" (tame, s. 7 n). l! 330 Niemcy po 1945 r. Co, co musiao rzuci si w oczy kademu, kto nieraz bywa w NRD, co, czego nam tutaj brak: powolniejsze tempo ycia, a zatem wicej czasu na rozmowy. Powstao tam spoeczestwo nisz [...], co w stylu biedermeier, jak w epoce Metternicha. Nie umiem powiedzie, czy to co nie zostao ju zmiecione przez wyjcie na ulice i marsz ku demokracji35. Ale to jedynie inna formua upadociowa. Duo uczucia, mao wiadomoci brzmi tytu tekstu. Czy jednak wanie tu guche emocje nie przewaaj nad wiadomoci? Jake mona pragn ocalenia biedermeieru pod cis kuratel, jeli popada on w sprzeczno z demokratyczn wolnoci, jak broni spoeczestwa nisz", ktre przecie oznacza ucieczk w apolityczno?36 Czy nie chodzi tu przypadkiem o pn mutacj naszej ,Jnnerlichkeit pod skrzydami wadzy", ktra zawsze przecie zakada opart na sprzeniu zwrotnym relacj midzy paternalistycznym pastwem a jego poddanymi? Albo moe jeszcze gorzej: moe chodzi o potajemne, a budzce dreszcz grozy ratowanie przed zachodnim modelem spoecznym naszej niemieckiej istoty i naszej szczeglnej drogi? Kiedy syszy si o socjalistycznych zdobyczach czy formach ycia, ktre jakoby warto uchroni o midzyludzkiej bliskoci i cieple, poczuciu bezpieczestwa itp. mimowolnie wraca na pami wsplnota", elementy wsplnoty", ktre od czasu Tnniesa i jego dwudzielnej konstrukcji, od czasu pojawienia si ruchu modzieowego budziy tyle fatalnej fascynacji, a stay si skadow narodowosocjalistycznej wsplnoty narodowej"37. Tylko granica najwidoczniej ulega przesuniciu: poniewa Republika Federalna zostaa bezpowrotnie stracona na rzecz zachodniego spoeczestwa twardych okci", owa wsplnota" a przynajmniej utopia miaaby zosta ocalona w innej, prawdziwie niemieckiej republice. Mona zrozumie, e autorzy z NRD szukali drg wyjcia. Wszystko darmo" taki napis w witrynie ksigarni zamiast karteczek z cenami przy dzieach upadych wielkoci to trudne do zniesienia. Po czterdziestu latach mozou nie dziwi gorycz, take rezygnacja. By moe Spytaj nas Pniej O t jesie Kiedy na ulicach Nim nadesza zima Zwyciaa przyszo 35 Tame, s. 15. 36 Giintera Causa opis spoeczestwa nisz patrz s. 282. 37 O konstrukcji Tnniesa i jej oddziaywaniu patrz s. 57; o fascynacji wsplnot narodow" mwi Melita Maschmann, patrz s. 191. Koniec i pocztek: Niemcy w latach 1989-1990 331 Ach my My ktrzy wtedy Zmruymy oczy przed wiatem lamp Jake bdziemy zmczeni38.

Nigdzie jednak nie wida wartoci uytkowych, ktre pomogyby przetrwa, a wycznie dobre chci: Nowe spoeczestwo socjalne przede wszystkim musi przedkada korzy powszechn nad korzy wasn jednostki39. Kobiety stanowi rzeczywiste siy wytwrcze nowych czasw.40 Potrafi sobie wyobrazi przedmioty i procedury, ktre nie chc nade mn panowa, ktre s trwae i maj wielostronne zastosowanie, ktre atwo pielgnowa i w znacznym stopniu samodzielnie regenerowa, ktre nie uwodz, nie mami, nie chepi si i nie gro41. Caa wadza w rce rad, jeli dziaaj rozumnie. NRD, ktra na swj sposb nadrabia rok '68, powinna natchn nas do powtrzenia tamtego starego hasa: wyobrania do wadzy!42 List podobnych wypowiedzi mona by cign niemal bez koca. C jednak mogo zdziaa yczeniowe mylenie przeciw narodowej retoryce i twardej praktyce ponownego zjednoczenia?43 Nie, takimi drogami nie mona byo posun si naprzd. Prowadziy na manowce i oddalay od kwestii rzeczywicie istotnych. Chodzi tu bowiem nie tylko o trudne problemy gospodarcze, spoeczne, prawne czy militarno-poli-tyczne44, jakie pojawiaj si przy fuzji pastw o tak odmiennym porzdku 38 Helga Knigsdorf, zakoczenie wiersza Im Gegenlicht, w: Die Geschichte ist offen..., s. 84. 39 Heinz Czechowski, Euphorie und Katzenjammer, tame, s. 38. 40 Gabi Kachold, Gegen die fuhrungsmlle des marines, tame, s. 95. 41 Elke Erb, Selbstdndigkeit, tame, s. 49. 42 Fritz Rudolf Fries, Braucht die neue Republik neue Autoren?, tame, s. 57. 43 Take w kwestii narodowej tosamoci ma si do czynienia przewanie z dobrymi chciami lub myleniem yczeniowym: Co mi przychodzi do gowy, gdy myl Niemcy? Sam si sobie dziwi i odpowiadam: Goethe i NRD. Nard NRD podobnie jak francuski przeszed przez rewolucj. Nasze pojcie pastwa jest zdecydowanie jakobiskie, z pewnoci nie yrondystowskie. Tu pastwo i nard pokrywaj si ze sob. Propozycja, by ponownie zjednoczy NRD z pozosta czci niegdysiejszego narodu niemieckiego, musi si kci z wszelkimi narodowymi instynktami obywatela NRD. [...] Republika Federalna Niemiec to po prostu zachodni ssiad zagraniczny". Tak prosto to sobie wyobraa w grudniu 1988 r. Peter Hacks (Brief an eine Dame in Pans iber einen Ort namens Deutschland, w: Mein Deutschland findet sich in keinem Atlas, s. 29). Zarazem jest to antycypacja bezradnoci. Jeli bowiem pastwo i nard pokrywaj si ze sob, to co zostanie, kiedy pastwo upadnie? Ale raz jeszcze wida tu jak na doni, e pisarze, intelektualici i grupy, ktre wedle swej samowiedzy lokoway si na lewicy", uwaay pytanie o narodow jedno za rozstrzygnite, a w kadym razie nie byy przygotowane do udzielenia na nie odpowiedzi. Tak tedy musiaa zatriumfowa retoryka konserwatywna. Tylko sporadycznie i w praktyce daremnie wskaz ywano na t niepokojc luk, por. np. Peter Brandt i Herbert Ammon, Die Link und die nationals Frage. Dokumente ur deutschen Einheitseit 1945, Reinbek 1981. 44 Jeden ze szczegw wyszed na jaw podczas audiencji u prezydenta federalnego w lutym 1990 r. Pojawio si przypuszczenie, e prezydent by moe jako pierwszy przeniesie si do Berlina. Nie, to 332 Niemcy po 1945 r. i przynalenoci. W dalszej perspektywie chodzi przede wszystkim o tosamo, o ktrej susznie przypomina Grass czy Heym: jak waciwie nowa jedno narodu ma si ugruntowa w samowiedzy i samowiadomoci Niemcw? Co zostanie z dumy ludzi z NRD, z dumy bycia narodem, ktry przepdzi samozwaczych opiekunw, jeli przypadnie im aosna rola ludzi zdegradowanych, ubogich krewnych, ku ktrym askawie znia si tak wanie! bogaty braciszek z Zachodu, gotw zaoferowa im bilet do dobrobytu?45 Czy nie miao to wrcz symbolicznego wydwiku, kiedy w przededniu wyborw 18 marca kanclerz federalny, wystpujc w caej swej dumnej okazaoci, dawa chodn odpraw filigranowemu premierowi NRD, Hansowi Modrowowi, jako e ten zwleka z ofert, ktra nie rniaby si waciwie od adresu wier-

nopoddaczego czy kapitulacji? Czyby zatem drugie niemieckie pastwo narodowe miao podobnie jak Rzesza Bismarcka tyle e z pomoc innych, wspczeniejszych rodkw fetowa swoj wiech" na mod Sedanu"? By moe wanie groce upokorzenie roznieci wol dziaania; niewykluczone, e w blach przeomu zrodzi si sukces materialny, nowa forma cudu gospodarczego". Pod pewnymi wzgldami sytuacja ludzi z NRD da si porwna z pooeniem zdeklasowanych, zwaszcza uciekinierw i wypdzonych w zachodnich strefach okupacyjnych, a potem w Republice Federalnej po reformie walutowej 1948 r. Wtedy to z pracy i wyrzecze wyrs sukces, a z sukcesu nowa samowiadomo. Ale kade upokorzenie pozostawia jtrzce si rany. I jak staralimy si pokaza w poprzednim rozdziale, sama tylko wiadomo sukcesu moe karmi tylko sam siebie. Z natury sabo nadaje si na czasy kryzysu; budzc katastroficzne lki wywouje zgoa histeryczne reakcje. Przede wszystkim trudno j przekaza w spadku w kolejnych pokoleniach prowokuje jedynie bunt synw i crek przeciw ojcom. By unikn nieporozumie, powtrzmy i podkrelmy: denie do dobrobytu jest bardzo ludzkie i nie powinno nikogo moe poza samozwaczymi opiekunami irytowa. Tyle tylko e nie wystarczy jako fundament zbiorowoci. Dlatego nacjonalizm marki niemieckiej, na p wiadomy uomnoci wasnej oferty, kae zagusza niepewno emocjami i frazesami. A ju o krok dalej spoza lkw wypezaj agresje: Republika Federalna wystarczajco dugo orientowaa si wedle wizerunkw wroga, ktrych dostarczaa zimna wojniemoliwe z powodu zairskiego prezydenta Mobutu. Jak to? Poniewa podczas wizyt pastwowych wymagana jest asysta honorowego batalionu Bundeswehry, a ten nie moe przekroczy linii aby. A gdyby tak skorzysta z Armii Ludowej? Tam onierze przynajmniej jeszcze znaj dawny krok paradny. Armii Ludowej nie wolno wkroczy do Berlina Zachodniego. Ale nawet takie kwestie doczekay si ju jako rozwizania. 45 Wraz z odrodzeniem landw w strukturze federalnej pojawia si co prawda szansa szukania oparcia w tosamoci regionalnej; np. Saksonia ma po temu bodaj rwnie silne przesanki jak Bawaria. Ale jakkolwiek byoby to wane, tosamo regionalna nie moe zastpi ani by nonikiem samowiadomoci ogl-nopastwowej i oglnonarodowej. Koniec i pocztek: Niemcy w latach 1989-1990 333 na; tote teraz, po upadku muru berliskiego, moe wyrosn nowy mur, niewidoczny wprawdzie, ale tym potniejszy, ulepiony z pogardy i nienawici do tych, ktrzy naprzykrzajc si ze sw bied rzucaj cie na nowe bogactwo. W tym sensie take lub akurat w dotychczasowej NRD unosi si w powietrzu co niedobrego. Reim SED postpowa tak, jakby po 1945 r. wkroczy na wasne terytorium poniekd w roli jednego ze zwycizcw, ktry od tej chwili jako ostoja antyfaszyzmu jest gwarantem wartoci ludzkich i przyjani midzy narodami. Ale w ten sposb sprawujce kuratel pastwo zaoszczdzio sobie i swoim poddanym samokrytycznego rozrachunku by nie powiedzie: zablokowao go. Takiego rozrachunku prbowano bd co bd w Republice Federalnej, nawet jeli w ogniu polemik, w wietle wszelkiego rodzaju zabiegw umierzajcych, wypad on niedoskonale i poowicznie. Teraz upadek reimu obnaa niedostatek owiecenia, zdeformowan przez stalinizm konstytucj psychiczn46, wreszcie, nie na ostatnim miejscu, karmic si lkiem i agresj wrogo wobec obcych, ktra przybiera konkretne ksztaty na przykad w uprzedzeniach antypolskich. To, co we wasnym kraju uchodzi za mizeri ekonomiczn, ktr w sposb oczywisty kadzie si na karb systemu", w odniesieniu do ssiada w sposb rwnie oczywisty przypisuje si specyfice jego charakteru narodowego i okrela jako polnische Wlrt-schaft. Z niej to bior si potem azylanci ekonomiczni, ktrym zamyka si i to nie tylko w NRD dostp do wasnych dbr, tak jakby chodzio o jak zodziejsk hoot. Czy trzeba si obawia, e w przyszych Niemczech moe doj do fatalnego poczenia przejaww zachodnioniemieckiego zadufania i wspomnianych agresji rodem z NRD? Czy te mona mie nadziej, e wbrew niebezpieczestwu niepewnie podnoszcego eb nacjonalizmu zwyciy i

przetrwa wiadom siebie patriotyzm wolnoci i rwnoci taki, ktry nie wyklucza, a przeciwnie: zakada, e bdc Niemcem i wpisujc si w okrelony system wartoci 46 Bez wyrozumiaoci waciwej dla obserwatorw z zewntrz psychiatra NRD-owski HansJoachim Maaz nakreli typowy obraz przecitnego obywatela NRD": Podatny na autorytety, strachliwy i zablokowany emocjonalnie; przede wszystkim peen zahamowa generujcych agresje. Jego gotowo do otwartego rozwizywania realnych konfliktw jest znikoma, postrzeganie rzeczywistoci znieksztacone i zawone. : Wykazuje wyrany brak bezporednioci i spontanicznej radoci ycia wszystko jest stumione, wyciszone, poddane rygorom i kontroli. Ale pod t powok, ktra kruszy si tylko pod duym cinieniem, kipi najgwatowniejsze uczucia: mordercza wcieko, paniczny strach, take gboki bl i paraliujcy smutek. [..] W pracy psychoterapeutycznej u niemal kadego pacjenta mona stwierdzi lady powszedniego stalinizmu. W pierwszej fazie pacjenci zawsze s zamknici w sobie, wyczekujcy i pokazuj tylko fasad. Ich najgwatowniejszym pragnieniem jest mie fuhrera, za ktrym chcieliby pj lub przeciwko ktremu mogliby oponowa. Jeli go nie ma, odczuwaj gboki lk i niepewno, ktre uzewntrzniaj si w wybuchach wciekoci i nienawici oraz w szukaniu kozw ofiarnych; czasem te prowadz do zaama, ktrym towarzyszy dezorientacja i ucieczka. Jednoczenie kruszy si fasada socjalna; trzymane dotychczas na uwizi emocje wymykaj si spod kontroli mozolnie wyuczona gra w autorytet* ju si nie udaje" (Stalinis-nus als Lebensform, Der Spiegel" 1990, nr 9, s. 216, 21). 334 Niemcy po 1945 r. mona jednoczenie by Europejczykiem i obywatelem wiata? Oto jest pytanie. Mimo woli przypomina si odkrycie Heinricha Heinego, e w czasach Metternicha, w okresie ruchw przed 1848 r.: [...] zastpy rewolucji niemieckiej znay waciwie tylko dwie z gruntu odmienne partie, ktre do adnego uoenia si nie byy zdolne, a skrycie ku najkrwawszej rozprawie zby sobie ostrzyy. Ktra z nich zdawaa si bra gr? Wtajemniczeni pord liberaw nie kryli przed sob wzajem, e ich partia, ktra pryncypiom francuskiej nauki o wolnoci hodowaa, w liczbie wprawdzie mocniejsza, ale w gorcoci wiary i rodkach jest sabsza. W istocie, odkurzeni piewcy niemieckoci tworzyli co prawda mniejszo, alici ich fanatyzm o religijnym raczej charakterze z atwoci przewysza fanatyzm, ktremu jeno rozum matkowa; dalej, maj oni na podordziu owe potne formuy, ktre zaklinaniu plebsu nieuczonego su; sowa ojczyzna, Niemcy, wiara ojcw" itd. cigle jeszcze elektryzuj ciemne masy ludu ze skutkiem duo pewniejszym nili sowa ludzko, obywatelstwo wiata, rozum synw, prawda...!" Chc przez to wskaza, e owi reprezentanci narodowoci duo gbsze korzenie w ziemi niemieckiej zapucili anieli reprezentanci kosmopolityzmu, a ci ostatni w sporze z nimi pewnikiem w skr wezm, jeli co rychlej ubiec ich nie zdoaj...47 W odniesieniu do czasw wspczesnych o podobnym rozziewie mwi Jiirgen Habermas: Co si stanie z tosamoci Niemcw? Czy problemy gospodarcze skieruj proces zjednoczeniowy na tory trzewego mylenia? Czy te marka niemiecka jako przedmiot dzy zostanie tak zrewaloryzowana emocjonalnie, e jaki rodzaj nastawienia gospodar-czo-narodowego zniewoli wiadomo republikask? Kwestia pozostaje otwarta48. Pozostaje otwarta i rozstrzyganie jej teraz byoby zdecydowanie przedwczesne. Jeli minione miesice przyniosy jak nauk, to chyba t, e wyda47 H. Heine, Ludwig Borne. Eine Denkschrift (1840), w: Siimtliche Werke, 1.11, Miinchen 1964, s. 85. 48 Jiirgen Habermas, Der DM-Nationalismus, Die Zeit" 1990, nr 14, s. 62 n. Szczeglnie drastycznie nacjonalizm marki niemieckiej opisa Giinter Grass, uznajc go za fakt dokonany: To, czemu zrazu towarzyszya odwaga, co po wszystkich upokorzeniach podbudowywao samowiadomo, co pozwalao na dowcip, nawet wesoo i przez pewien niedugi czas w obu pastwach budzio rado, teraz przerodzio si w zgryzot. Niemieckiej jednoci patronuje melancholia. To, co zaczo si jako poszukiwanie, wzajemne wypytywanie,

rozmowa, co miao dopuci do gosu idee, ktre mogyby da poczucie pewnoci naszym ssiadom, przede wszystkim Polakom, zredukowao si do kwestii finansowej. Pienidze musz wypeni brak idei nadrzdnej. Twarda waluta ma powetowa niedostatek ducha. Gdyby zapotrzebowanie osigno punkt krytyczny, mona posuy si namiastk, czyli pojciem Europy. Nie ma popytu na stopniowe zblienie Niemcw, a tylko i wycznie na przyrost rynkw zbytu, poniewa wszechogarniajca tpota wszystko podporzdkowaa wszechmocnym mechanizmom rynkowym. Rzadko w historii niemieckiej, i tak do nieszczliwej, zdarzao si, aby z powodu niedostatku mocy twrczych tak obchodzono si z autentyczn szans godn miana historycznej: aby tak po kramarsku ni kupczono, tak kompletnie jej nie pojmowano, tak lekkomylnie j marnowano" (Do kogo ta mowa..., tum. Andrzej Kopacki, w. Niemieckie rozliczenia, s. 108). wal w 1931 r zakonczenia' pocztu te e enAUemagnt, Paris 1931. Epilog NIEMIECKI DRAMAT A EUROPEJSKI ROZUM Mom stanu rzadko towarzysz tak gorce owacje jak te podczas misji pokojowej Neville'a Chamberlaina we wrzeniu 1938 r. I rzadko ktremu z nich historia daje potem tak bezlitosn odpraw; bodaj adnego komentatorzy historii nie ganili rwnie gorzko. A przecie brytyjski premier w gruncie rzeczy zrobi tylko to, co wedle wypracowanych w cigu stuleci regu racji stanu wydawao si rozumne. Tragedia Chamberlaina polegaa na tym, e dla jego kontrpartnera owe reguy i miary rozumu europejskiego nie miay adnego znaczenia. Hitler w ogle nie by mem stanu" we waciwym sensie wasne, triumfalnie odbudowane mocarstwo interesowao go jedynie jako rodek do celu. By wybracem opatrznoci", fuhrerem, tym, ktry prowadzi ku zbawieniu na ziemi. Wszelako to zbawienie, niemiecka misja i wieczna szczliwo oznaczay zniszczenie Europy i jej rozumu. Czy tym samym nie zostay zniszczone reguy i miary europejskiego patrzenia na histori? Jeden z pionierw i mistrzw dziejopisarstwa, Leopold von Ranke, powiedzia kiedy, e kada epoka pozostaje w bezporedniej cznoci z Bogiem. W obliczu Owicimia trudno w to jeszcze wierzy. Raczej chciaoby si rzec, e tym razem pada ofiar diaba. Naturalnie od dawna znane byy drogi i bezdroa, po ktrych chadza czowiek. Prno jako taka pisa Bismarck to hipoteka, ktra ciy na zdolnoci dziaania ma i ktr trzeba odliczy, iby przedstawi czysty zysk, to, co jako uyteczny wynik j ego talentw z rachunku si ostanie"1. W tym sensie historycy zawsze rachowali", uwzgldniajc nie tylko prno, lecz take ambicj, zadufanie i omylno, chciwo i dze zemsty, fanatyzm i okruciestwo, sowem: niedoskonao ludzk w wymiarze jednostkowym i narodowym. Dokonujc bilansw, uczono si rozumie histori, rzec mona jako 1 Otto von Bismarck, Gedanken und Erinnerungen, t. 3, Stuttgart-Berlin 1919, s. 124. 338 Epilog sum jej odstpstw od miar owego rozumu, ktry ju Machiavelli i Thomas Hob-bes lub w ekonomii Mandeville i Adam Smith opisywali jako owiecony, dobrze rozumiany interes wasny. W myl owego interesu mona byo okreli racj stanu i rozwiza problem organizacji pastwa, nawet, jak drastycznie wyrazi si Kant, dla narodu diabw (jeli tylko posiadaj one rozum)"2. Otwarcie, a czciej jeszcze milczco zakadano, e natura predysponuje czowieka do takiej rozsdnej postawy. Owiecenie w kadym razie miao pomc w dalekowzrocznym pojmowaniu wasnego interesu, aeby czysty egoizm mona byo przeobrazi w podstawowe prawo czystego rozumu praktycznego", w kategoryczny imperatyw obowizujcy pord rwnych sobie: Postpuj tak, aby maksyma twej woli zawsze moga mie zarazem wano jako pryncypium prawodawstwa powszechnego"3. Miao to umoliwi nie tylko moralne oczyszczenie, lecz take ograniczenie, a ostatecznie moe nawet uniknicie faszywych wskaza namitnoci. Wiara w postp zakadaa tak moliwo; pesymistyczna czy wrcz tragiczna wizja historii oddalaa j. Ale tak czy inaczej: paradygmat", system odniesie pozostawa nienaruszony. To, e conditio humana moe opiera si na zupenie innym fundamencie e mianowicie miary i

reguy rozumu europejskiego bynajmniej nie s naturalne, lecz raczej historyczne, e one same mog by uzalenionym od wielu uwarunkowa sztucznym, a wic podatnym na zniszczenie tworem to wydawao si przy wszystkich relatywizacjach, do jakich akurat europejski duch okaza si zdolny, praktycznie bez znaczenia4. Tylko okazjonalnie, gdzie na 2 Immanuel Kant, Do wiecznego pokoju, tum. Mirosaw elazny, Toru 1995, s. 74. 3 Immanuel Kant, Krytyka praktycznego rozumu, tum. Jerzy Gaecki, Warszawa 1984, s. 53. Spadkobierc Kanta i Owiecenia okazuje si Jurgen Habermas, kiedy oczekuje, e w wolnym od przemocy dyskursie mona ustali, choby w nieskoczonym przyblieniu, dajce si uoglni interesy, co w rodzaju volonte genrale Rousseau. Patrz Habermasa: Theorie des kommunikativen Handelns, t. 1-2, Frankfurt a. M. 1981; Vorstudien und Ergdnzungen ur Theorie des kommunikativen Handelns, Frankfurt a. M. 1984. U Thomasa Hobbesa wystpuje wzajemne oddziaywanie, by nie powiedzie: splot dalekowzrocznoci i lku przed mierci: Kady czowiek, zwaszcza ten, ktry jest ponad miar przezorny, jest w sytuacji podobnej jak Prometeusz. Prometeusz bowiem (imi jego znaczy tyle co czowiek roztropny) by przykuty do skay Kaukazu w miejscu, gdzie otwiera si szeroki widok i gdzie orze, ywicy si jego wtrob, poera jej co dzie tyle, ile narastao w nocy. Ot podobnie czowiekowi, ktry zbyt daleko patrzy przed siebie w trosce o przyszo, obawa mierci, biedy i innego nieszczcia zera serce caymi dniami; i nie ma on spoczynku ani przerwy w swym niepokoju, poza snem" (Lewiatan, tum. Czesaw Znamierowski, Warszawa 1954, s. 94). Przezorno i strach prowadz jednak do przekonania, e trzeba pooy kres krtkowzrocz-nie egoistycznej wojnie wszystkich przeciw wszystkim" przez utworzenie pastwa. 4 Nowoytne europejskie mylenie historyczne jako zsekularyzowane mylenie chrzecijaskie obstaje przy jednorazowoci i niepowtarzalnoci dziejw. Zjawiskom historycznym traktowanym jako jednostkowe przyznaje si tym samym charakter absolutny, ktry triumfuje nad wszelkimi formami relatywiza-cji. Ta absolutno znika dopiero wtedy, gdy za punkt wyjcia przyjmie si nie jednorazowy bieg wypadkw, lecz, podobnie jak w czasach antycznych, ich naturaln powtarzalno. Na zasadnicz rnic midzy myleniem antycznym a nowoytnym wskaza z naciskiem krytycznie wobec nowoczesnoci Karl Lowith: Weltgeschichte und Heilsgeschehen, w: Samtliche Schriften, t. 2, Stuttgart 1983. \ Niemiecki dramat aeuropejski rozum 339 marginesie pobrzmiewa przeczucie nieszczcia, na przykad u Tocqueville'a, gdy pisze: Nie waham si wyzna, e nauka o dobrze rozumianym interesie t pord wszystkich filozoficznych teorii mi si wydaje, ktra najlepiej potrzebom dzisiejszego czowieka odpowiada; uwaam te, e najskuteczniej go zabezpiecza przed nim samym5. Ot rzecz niesychan w niemieckim dramacie XX stulecia jest okoliczno, e istotnie rozsadza on europejskie miary i reguy interpretacyjne. Przynajmniej w zalkach wida to by moe dopiero z perspektywy czasuju na przykadzie wilhelmiskiej budowy floty wojennej i pierwszej prby wybicia si na potg wiatow". To, co si wtedy dzieje, nie da si pogodzi z dobrze rozumianym interesem, nawet jeli wzi pod uwag najjaskrawsze odstpstwa spowodowane gupot, sabociami przywdztwa, czymkolwiek6. Naprawd jednak wida, w czym rzecz, gdy przypomni si ofiarowanie siebie rozumiane jako sens ycia, zniszczenie republiki weimarskiej przez kontrrewolucj, zgod na bezprawie i przemoc zapisane w zasadzie wodzostwa [Fuhrerprinzip], wojn na Wschodzie, zagad ydw. Z punktu widzenia racji stanu, a nawet polityki mocarstwowej, jak uprawiano przez stulecia, jest to najczystszy obd7. A chcc objani obd, mona pj, jak si zdaje, dwiema drogami. Jedna prowadzi do mistyfikacji, a tym samym zapewne do kapitulacji rozumu. Mwi si o demonie" Hitlerze albo o niemieckim przekltym losie", a poza tym szuka si winnego, ktrym jest albo charakter narodowy Niemcwjakkolwiek do koca XIX w. nikt jako nie zauway wpisanego we fatalizmu albo kapitalizm; zupenie jakby w innych krajach zachodnich nie istnia kapitalizm, ktry nie prowadzi

do faszyzmu. Take pojcie totalitaryzmu" odwouje si do przesanek, ktre wymagaj objanie. W swoim studium Korzenie totalitaryzmu Hannah Arendt uwaa, e nieszczcie mona dostrzec ju w pastwie mieszczaskim, jakie opisuje Tho- _ 5 Alexis de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, t. 2, cz. II, rozdz. 9. (W wydaniu polskim ukaza si tekst skrcony, ktry nie obejmuje cytowanego rozdziau. Autor cytuje z wydania niemieckiego, Stuttgart 1962, s. 140 przyp. red.). 6 Sebastian Haffner mwi o grzechach miertelnych": Die sieben Todsunden des deutschen Reiches. Grundfehler deutscher Politik nach Bismarck, damals und auch heute, Hamburg 1965, nowe wyd. Bcrgisch Gladbach 1981. Gdyby docieka sensu tego pojcia, powinno ono otwiera inny wymiar ni tylko list bdw. 7 W swej szeroko zakrojonej analizie Weltbiirgertum und Nationalstaat (1908; wyd. IX, MunchenWien 1969) Friedrich Meinecke przedstawi wprawdzie napicia midzy moralnoci a wadz, polityk idealn a realn, ale w ten sposb opisa jedynie moliwoci i sprzecznoci w obrbie tradycyjnego systemu odniesie. Patrz take Meineckego Die Idee der Staatsrdson in derneueren Geschichte, Mtinchen 1924; wyd. VI, Miinchen-Wien 1963. Po 1945 r. pozostaa wic ju tylko konsekwentnie Die deutsche Katastrophe (Niemiecka katastrofa). Betrachtungen und Erinnemngen, Wiesbaden 1946. 340 Epilog mas Hobbes. Alici praktyczne wnioski z jego teorii wycignito jakoby dopiero w wieku XX. Ten bogosawiony brak konsekwencji w duej mierze zawdzicza naleao ywotnym siom zachodniej tradycji, ktr logiczna bystro Hobbesa stara w proch o trzysta lat za wczenie. [Ostatniej tajemnicy wadzy, przemocy totalitarnej] spoeczestwo mieszczaskie na swoje i nas wszystkich szczcie nigdy nie odkryo ani te, o ile czciciele wadzy przywodzili mu j przed oczy, nigdy rzeczywicie nie zaakceptowao. Taki by sens nadzwyczaj rozumnej i bogosawionej hipokryzji tego spoeczestwa, ktrej pooya kres dopiero jego latorol motoch8. Czyby wic Niemcy byli po prostu bardziej szczerzy ni inni? I jak, za pozwoleniem, naley rozumie fakt, e w krajach o klasycznym" mieszcza-sko-liberalnym charakterze uparta hipokryzja" po dzi dzie opiera si wszelkim demaskacjom? Druga droga polega na tym, by mimo wszystko zastosowa do niemieckiego dramatu tradycyjne wzory interpretacji. Ale czy to si moe uda? Czy nie musi doprowadzi do bagatelizowania i agodzenia, tak jakby to, co niesychane, byo tylko granicznym przypadkiem tego, co rozumne? Dokadnie o t kwesti chodzio w sporze historykw" w latach osiemdziesitych9. U Ernsta Noltego, na przykad, rzecz zdaje si wyglda tak, e w epoce faszyzmu toczy si europejski pojedynek midzy mieszczastwem a bolszewizmem, przy czym w szczeglnych niemieckich warunkach groza w obliczu grozy, strach przed azjatyck" otchani otwary wasn otcha10. Interpretacja historii sama staje si ahistoryczna; znika z pola widzenia i pozostaje nie wyjaniona okoliczno, e pierwszym obiektem frontalnego ataku byy mieszczaskie demokracje Zachodu i ich ideay, a ywio kontrrewolucji, ruch volkistowsko-fa-szystowski, kierowa si przeciw zdradzie" przypisywanej republice weimarskiej, ktra przecie nie chciaa pa upem Wschodu, lecz zwracaa si ku Zachodowi. Osobliwie jaowe okazuj si te w tym przypadku zarzuty moralne; adresaci oskare mog mniej lub bardziej zasadnie owiadczy, e wcale nie 8 H. Arendt, Elemente und Urspriinge totaler Hemchaft, Frankfurt a. M. 1958, s. 240 i 144. (Wyd. poi. Korzenie totalitaryzmu, 1.1-2, Warszawa 1988. Przekad z angielskiego na podstawie wyd. z 1973 r.) 9 Por. Jiirgen Habermas, Eine Art Schadensabwicklung, Frankfurt a. M. 1987; Historikerstreit. Spr o miejsce 111 Rzeszy w historii Niemiec, Londyn 1990; 1st der Nationalsozialismus Geschichte? ur Historisie-rungund Historikerstreit, Da Diner (red.), Frankfurt a. M. 1987; Hans-Ulrich Wehler, Entsorgung der deu-tschen Vergangenheit? Ein polemischer Essay zum Historikerstreit", Mtinchen 1988; Imanuel Geiss, Die Habermas-Kontroverse. Ein deutscher Streit, Berlin 1988; Von

der Verdriingung ur Bagatellisierung. Aspekte des sogenannten Historikerstreits, Niedersachsische Landeszentrale fur Politische Bildung, Hannover 1988; Streitfall deutsche Geschichte: Geschichtsund Gegenwartsbewufttsein in den SOerJahren, Landeszentrale fur Politische Bildung NordrheinWestfalen, Essen 1988. 10 Jako gwn prac Noltego, ktra podsumowuje wczeniejsze teksty, naley wymieni Der europa-ische Biirgerkrieg 1917-1945. Nationalsozialismus und Bolschewismus, Berlin 1987. Niemiecki dramat aeuropejski rozum 341 i chcieli niczego agodzi, a jedynie zgodnie z nauk wyniesion ze szkoy dawnych mistrzw powiedzie, jak to waciwie byo"11. Zwaszcza u Noltego jest to konsekwentna, chciaoby si niemal rzec heroicznie-rozpaczliwa prba ratowania z tradycyjnego systemu odniesie tego, co jeszcze da si uratowa. Jednak niepowodzenie tej prby dowodzi naocznie, e wybr przedmiotu by chybiony: niemieckiego dramatu nie sposb ogarn za pomoc starego instrumentarium. Zaznaczmy, by unikn nieporozumie: nic nie przemawia przeciw tradycyjnej, rzemielniczej obrbce szczegw, wrcz przeciwnie. W jaki sposb Hindenburg da si nakoni do tego, by mianowa Hitlera kanclerzem Rzeszy? Kto podoy ogie w Reichstagu, a kto nie? Tych i tysica innych pyta nie wolno pozostawi astrologom i szarlatanom, trzeba na nie odpowiedzie zgodnie z tradycyjnymi reguami sztuki. Dopiero interpretacja caoci prowadzi na bezdroa: Przepenia nas. Porzdkujemy. Lecz si rozpada. Scalamy znw. I rozpadamy si sami12. [tum. Mieczysaw Jastrun] Nastpny krok to pytanie o conditio humana, o uwarunkowania nieludz-koci tkwice w naturze ludzkiej. Wanej wskazwki udzieli ju Karl Popper, kiedy mwi o strain of civilization, o brzemieniu cywilizacji wspczesnej i jej otwartego spoeczestwa13. Mwic sowami Nietzschego: czowiek jest zwierzciem jeszcze nie ustalonym", ktremu wasna natura nie podpowiada, co powinien czyni. W kadej otwartej sytuacji musi decydowa sam. W okrelonych warunkach historycznych moe to prowadzi do bezradnoci i lku, do przecienia, z ktrym nie potrafi si upora i ktre sprawia, e jest skonny do reakcji panicznych, do ucieczki od wolnoci14 i do poszukiwa odciajcego, zbawczego autorytetu. Dokadnie taki jest punkt wyjcia antropologicznej koncepcji Arnolda Gehlena. Koncepcja ta powstaa w Trzeciej Rzeszy i co ju godne uwagi po 1945 r. Gehlen nie tylko jej nie porzuci, lecz jeszcze przyda wyrazistoci i ostroci. Mona j uzna za teori fundamentaln dla pewnej epoki, stremy zatem pokrtce, w czym rzecz. 11 Synne zdanie Rankego brzmi: Powierzono historii urzd, na ktrym ma przeszo osdza, a wspczesno ku poytkowi lat nastpnych poucza. Niniejsza prba po tak wysokie urzdy siga si nie way, a jedynie powiedzie pragnie, jak to waciwie byo" (Geschichten der romanischen undgemanischen Viilkervon 1494 bis 1535, Leipzig-Berlin 1824, Przedmowa"). 12 Rainer Maria Rilke, sma Elegia Duinejska, w: Poezje, Krakw 1974. 13 Karl R. Popper, Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie, tum. Halina Krahelska, Warszawa 1993; patrz zwaszcza t. l, rozdz. X. 14 Patrz Erich Fromm, Ucieczka od wolnoci, tum. Olga i Andrzej Ziemilscy, Warszawa 1970. 342 Epilog Niemiecki dramat aeuropejski rozum 343 Czowiek jako istota otwarta na wiat i otwarta na zachowania, atakowana strumieniem bodcw", nie moe stabilizowa si na drodze naturalnej, musi stabilizowa si sztucznie. Jest to zadanie instytucji o charakterze po-nadosobowym. W obliczu nieprawdopodobnej plastycznoci, podatnoci na formowanie i urazy istoty, ktr kady pozasystemowy impuls bardzo atwo deformuje, instytucje maj wrcz fundamentalne znaczenie. Od nich zaley ostatecznie wszelka stabilno a po najgbsze pobudki, wszelka trwao i cigo stanw wyszych w czowieku. Z drugiej strony, poniewa czowiek jest istot historyczn,

ma to ten skutek, e nieuchronnie daje si wchon takiej lub innej historycznie uksztatowanej rzeczywistoci. A to s znowu instytucje: pastwo, rodzina, organa gospodarcze, prawne itd.15. Instytucje uwalniaj od brzemienia indywidualnych decyzji i indywidualnej odpowiedzialnoci: Waciwa istocie wszelkich instytucji funkcja odciajca, uwalniajca od ciaru subiektywnej motywacji oraz cigego improwizowania, gdy trzeba broni poszczeglnych decyzji, to jedna z najwspanialszych waciwoci kultury, poniewa ta stabilizacja przenika [...] a do korzeni naszych pozycji duchowych16. Jednak instytucje ingeruj" tylko w takiej mierze, w jakiej czowiek im sifj podda, podporzdkuje, zobowie do suby pozwoli si, jak mwi Gehlen, wchon". Samodyscyplina, wychowanie, techniki wychowu [Zuchtung] jako dochodzenie do formy i utrzymywanie si w formie, nale do warunkw egzystencji istoty nieustabilizowanej [nicht festgestelltes Wesen}. O ile zdany na siebie czowiek moe nie sprosta takiemu zadaniu, o tyle jest on istot zagroon czy te ryzykown", majc wrodzon predyspozycj do tego, aby le skoczy17. A tym bardziej: Jeli instytucje pod naporem czasw zaczn si rozpada, kruszy lub zostan wiadomie zniszczone, zaamie si pewno zachowa, czowiek ugnie si pod ciarem da, aby podejmowa decyzje, podczas gdy wszystko powinno by oczywiste18. W tej perspektywie rozwj cywilizacji europejskiej wyglda jak historia chylenia si ku upadkowi ze wszystkimi tego zgubnymi skutkami. 15 Arnold Gehlen, Urmensch und Spdtkultur. Philosophische Ergebnisse undAussagen, Bonn 1956, s. 8 n. 16 Tame, s. 48 n. 17 Arnold Gehlen, DerMensch, seine Natur und seine Stellungin der Wek, wyd. IV poprawione, Bonn--Bad Godesberg 1950, s. 33. 18 Gehlen, Urmensch und Spdtkultur..., s. 49. Wszdzie wykwitaj idee", z ktrymi nie ma co pocz, mona tylko nad nimi dyskutowa. [...] Ta intelektualizacja i subiektywizacja kultury wyrugowanej z dziaania to co nowego w historii wiata, to powietrze, ktrym oddychamy, kto tego nie widzi, ten musi nie chcie widzie19. Jednoczenie jest to epoka umasowienia, w ktrej: [...] najbardziej rozpasana przypadkowo i subiektywno roci sobie pretensj do publicznego uznania i znaczenia i to skutecznie. [...] Postpuje schopienie i proletary-zacja, a jednoczenie w tym samym pejzau kwitn roliny o wraliwoci mimozy, np. obrazy Klee'ego20. [Triumfuje egalitarny i] bezlitosny humanitaryzm, [a wraz z nim] obco wobec wiata, arogancja opinii i egzystencjalna zachanno, [bowiem], wobec upadku urzdze tworzcych podwaliny, duchowe syntezy wietrzej, ulegaj rozkadowi oraz staj si bazeskimi i farsowymi fajerwerkami wewntrznej fali" (Benn)21. Jest to w niemaym stopniu skutek zasady rwnoci, ktra niszczy ufundowane na panowaniu, obowizku i subie instytucje. Kto bowiem: [...] po prostu akceptuje kadego czowieka w jego czowieczestwie i ze wzgldu na t tylko cech jego bycia przyznaje mu warto najwyszego rzdu, ten nie moe ograniczy rozszerzania owej akceptacji, gdy na tej drodze nie sposb si zatrzyma--. Jedyn ostoj w zwtpieniu jest wadza jako taka, wszystko jedno spod jakiego znaku, byle tylko skoczya ze skrajnie liberaln dowolnoci i przywrcia panowanie. Triumf wadzy fuhrera" naleaoby wobec tego rozumie jako akt obrony koniecznej, reakcj na katastrof, odpowied na upadek instytucji. Sam Gehlen, budzc osupienie, a zarazem pozostajc w zgodzie ze sw logik, oceni na koniec radzieck inwazj w sierpniu 1968 r., ktra pooya kres Praskiej Wionie", jako wydarzenie godne najwyszego uznania23. Tymczasem waniejsze jest pytanie o rdo nieszczcia. Odpowied wypada jednoznacznie: to owiecenie. Jest ono bowiem krtko mwic, wyemancypowaniem si ducha z instytucji"24. Owiecenie w najszerszym, zasadniczym sensie powstao jako historyczna moliwo wraz z monoteizmem, ktry odbstwi wiat, pozbawi go ducha i tym samym dopiero uczyni

doczesnym", wieckim". Z takiego wiata znikny transcendencje, a wraz 19 A. Gehlen, Die Seele im technischen Zeitalter. Sozialpsychologische Probleme in der industriellen Ge-sellschaft, Hamburg 1957, s. 58. 20 Tame, s. 62 i 84. 21 Arnold Gehlen, Moral und HypennoraL Eine pluralistische Ethik, Frankfurt a. M.-Bonn 1981, s. 41, 143, 97. 22 Tame, s. 143. 23 Tame, zwaszcza s. 117 i 154. 24 Tame, s. 102. 344 Epilog z nimi wszelkie tabu, ktre niegdy, chronic instytucje, uwicajc je, zapewniay im trwanie. Mwic sowami Gehlena: Kolejnym skutkiem monoteizmu byo to, e instytucje utraciy odtd sw teogoniczn, bstwotwrcz moc. Instytucje byy pierwotnie transcendencjami w doczesnoci w penym tego sowa znaczeniu25. Dlatego dopiero wraz z monoteizmem wprowadzonym przez Mojesza duch staje si odrnialny od instytucji, poddaje si emancypacji; dopiero od tego momentu mona zasadniczo krytykowa i obnaa pytaniami", zmienia i unicestwia to, co istnieje. A nawet wicej: jedyny i zazdrosny Bg, ktry nie toleruje obok siebie innych bstw, daje pocztek krytyce, jaka pojawia si pniej w proroctwach starotestamentowych. Bg Izraela i Dawida wyznacza niejako archimedesowy punkt podparcia, ktry pozwala ruszy z posad wiat, naruszy porzdek czcigodnych instytucji. Tak jedno splata si z drugim: rzeczywista warto, zadanie i sens ycia czowieka, a take wszystkie jego dokonania kulturowe, polegaj na tym, e czowiek oddaje si w sub wadczych i uwiconych instytucji, e pozwala si wchon". Kade oderwanie si od instytucji uruchamia skrajnie liberalne, egalitarne i humanitarne tendencje, ktre niepowstrzymanie prowadz do zwyrodnienia i rozkadu, do upadku kultury. rdem nieszczcia jest moliwo owiecenia majca korzenie w ydowskim monoteizmie. Ratunkiem za moe by ju tylko przemoc zniszczenie zniszczenia. W ten sposb teoria Gehlena okazuje si punkt po punkcie potwierdzeniem owej ideologii rozstrzygania i zdecydowania z lat dwudziestych, ktr przedstawilimy na przykadach take czy zwaszcza w tej formie, jak przyjmuje ona w Mein Xamp/Hitlera. Nieistotne s etykietki, ale gdyby mwi w tym kontekcie o faszyzmie, to Arnold Gehlen zarysowa i dopracowa w swoich pracach pewn teori faszystowsk, a waciwie: teori faszystowsk jako tak. Uczyni to na najwyszym poziomie refleksji, do jakiego ta teoria w ogle moe aspirowa. Jej zasug jest to, e pozwala w conditio humana, w uwarunkowaniach czowieczestwa, szuka wyjanie potencjalnej nieludzkoci, mechanizmw zmierzajcych do zniszczenia rozumu europejskiego. Zarazem jednak obd, w jaki popada, ma co wsplnego z historycznym zalepieniem: szansa zaistnienia instytucji wolnociowych, jakie powstay w demokracjach zachodnich, pozostaje cakowicie poza polem widzenia. Tym samym teoria demaskuje si jako szczeglna forma ideologii, ktra inscenizuje niejako ponownie niemiecki dramat. Raz jeszcze powiedzmy hasowo: 25 Gehlen, Urmensch und Spatkultur..,, s. 20. Niemiecki dramat aeuropejski rozum 345 Sabo mieszczastwa i przygniatajca potga doskonale zorganizowanego, sprawnego pastwa paternalistycznego, ktre stao si waciw si napdow niemieckiej modernizacji, blokoway rozwj spoeczestwa otwartego i demokratycznych instytucji. Albo, jak pokaza Norbert Elias: nie samo-dyscyplina, lecz dyscyplinowanie [Fremddisziplinierung] znamionowao w tym kraju proces cywilizacyjny26. Im wyraniej zmierza on do sukcesu techniczno--przemysowego, tym wikszym wyzwaniem i zagroeniem musiao wydawa si spoeczestwo otwarte. Idee roku!914" jako prba przeciwstawienia si Zachodowi" oraz ideom roku 1789" s wyrazem tego stanu rzeczy.

Gwatowny upadek starego pastwa, ktre w sensie Gehlenowskim rzeczywicie stanowio niemieck transcendencj w doczesnoci", musia tedy wywoa panik, niemiecka kontrrewolucja za postawia sobie za cel odzyskanie radykalnie odciajcej transcendencji doczesnej. Odcienie zrzucenie z barkw koniecznoci decydowania dziki utosamieniu si z tym jedynym odpowiedzialnym: to wydawao si szczciem i to, wycznie to, byo wielk obietnic fuhrera. Jednak moga ona zosta urzeczywistniona ostatecznie jako wybawienie tylko w drodze podwjnego, dokonanego i symbolicznie, i realnie, unicestwienia nastawionej na otwarto, z niej czerpicej miary rozumu i nierozumu, cywilizacji. Ten sam stan rzeczy mona okreli inaczej, mwic o wiadomoci siebie. Swoisto czowieka polega bowiem na tym, e nie tylko jest" swoim istnieniem, lecz take je ma", do pewnego stopnia jako widz samego siebie. By" i mie" jawi si jako splecione w jedn struktur; Helmuth Plessner opisa j terminem usytuowanie odrodkowe"27. Z niej dopiero wynikaj wszelkie moliwoci czowieczestwa i jego problemy: to, e trzeba traktowa istnienie jako samemu sobie zadane, pyta, skd si przychodzi i ku czemu zmierza, wiedzie, co to mier i nadawa sens yciu. Do wiadomoci siebie naley wiadomo innych: w zwierciadle, jakim jest Ty, Ja poznaje siebie, znajduje w nim potwierdzenie i pokrzepienie albo zostaje znieksztacone i rozbite. Owocem takiej zalenoci od innych jest mio i solidarno, oddanie i identyfikacja bd te nienawi i agresja. Niuansujc nieco sformuowania i ich tre mona mwi o: poczuciu wasnej wartoci i uzna, e jest ono [...] jdrem kadej osobowoci. Dla zachowania poczucia wasnej wartoci i tylko dla niego czowiek yje; dla niego pracuje, trudzi si, cierpi, walczy, a w razie koniecznoci dla niego te umiera28. 26 Norbert Elias, Przemiany obyczajw w cywilizacji Zachodu, tum. Tadeusz Zabudowski, Warszawa 1980, s. 482-483. 27 Helmuth Plessner, Die Stufen des Organischen und derMensch, w: Gesammelte Schriften, t. 4, Frankfurt a. M. 1981, s. 360 n. 28 Karl Brano Leder, Nie wieder Krieg? Uber die Friedensfahigkeit des Menschen, Miinchen 1982, s. 97. 346 Epilog Albo: rozbija zwierciado, morduje. Opowiada o tym prehistoria zranionej samowiadomoci: Gdy po niejakim czasie Kain skada dla Pana w ofierze pody roli, za Abel skada rwnie pierwociny ze swej trzody i z ich tuszczu, Pan wejrza na Abla i na jego ofiar; na Kaina za i na jego ofiar nie chcia patrze. Smucio to Kaina bardzo i chodzi z ponur twarz. [...] A gdy byli na polu, Kain rzuci si na swego brata Abla i zabi go [Rdz 4, 3-8]. Podobnie jak z jednostkami rzecz si ma z narodami: Upokorzycie nard, a obudzicie w nim wojowniczy nacjonalizm, ktremu adna cena nie wyda si zbyt wysoka dla odzyskania poczucia wasnej wartoci, narodowej godnoci" czy czego w tym rodzaju mniejsza o nazw. Obiecacie narodowi wyniesienie jego poczucia wasnej wartoci na wyyny nadludzkie, niebotyczne, a zawsze bdziecie mogli da ode nadludzkich czynw i nadludzkich cierpie! [...] Gwnym motywem wszelkich ruchw wyzwoleczych jest odzyskanie szacunku dla siebie, samowiadomoci i poczucia wasnej wartoci29. Wszelako s tu dwie przeciwstawne moliwoci. Samowiadomo moe si rozwija w ukadzie: panowanie zniewolenie, jak wskazywa ju Hegel30, albo w poczuciu rwnoci. Jest charakterystyczne dla antropologii Gehlena jako ideologii epoki, e pozytywnie ukazuje tylko panowanie i zniewolenie, podporzdkowanie jednostki nadrzdnej wadzy instytucji, powicenie si w ich subie. Natomiast wszystko, co sygnalizuje rwno, jawi si zmartwiaemu spojrzeniu negatywnie jako rozkad i upadek. Ta ksika opisuje, w jaki sposb niemiecka kontrrewolucja zmierzaa do przywrcenia wadczej samowiadomoci i zniszczenia tej, ktrej podstaw bya rwno. Kiedy zniszczono wolno, mwio si wrcz o wyzwoleniu; w 1933 r. fetowano narodowe powstanie" [nationale Erhebung], zupenie jakby to by rok 1813, walka z jarzmem napoleoskim. Wszelako jarzmem, ktre teraz

miao zosta zrzucone, bya zasada rwnoci najwiksza zdobycz nowoczesnej Europy. Dlatego to niemieckie powstanie rozsadzio wszelkie miary i reguy rozumu europejskiego, dlatego z ich perspektywyjawi si jako obd i droga ku samozagadzie. Mimo to daje si wytumaczy jako rozpaczliwy czyn w imi ratowania i przywrcenia opartej na panowaniu samowiadomoci, jako uwolnienie czowieka od ciaru decydowania i odpowiedzialnoci. Na koniec, po klsce, Niemcy odnaleli drog wiodc z powrotem do Europy. Ale tamta eksplozja pocigna za sob straszliwe ofiary, dla ktrych ju nie ma powrotu. Zostaje tylko wspomnienie, a zarazem przestroga: nikt, nawet nasza natura nie daje nam gwarancji na drog ycia; musimy wie je sami, by moe zmierzajc do celu, ktry jest tego wart nie wiedzc wszelako, czy kiedykolwiek go osigniemy, czy te staniemy nad brzegiem przepaci. 29 Tame, s. 131 i 70. 30 Patrz wyej, s. 105. INDEKS NAZWISK Abbe Ernst 26 Abendroth Wolfgang 293 Abernon Viscount d' 126 Adenauer Konrad 74, 227, 275, 276, 277, 278, 280, 294 Adorno Theodor W. 39 Ajschylos 143 A. K. zob. Kopacki Andrzej Aland Kurt 138 Albert Eugen d' 136 Albertz Heinrich 289 Alt Franz 307 Althaus Paul 150 AlthoffFriedrich23 Ambrosius Gerold 266 Ammon Herbert 331 AnhaltDessau Leopold von 22 Anz Thomas 89 Arendt Hannah 242, 256,257,339,340 Arndt Adolf 303, 304 Arndt Ernst Moritz 68 Arons Leo 42,43 Arystoteles 322 Astel Arnfried 281 Auer Ignaz 44 Avenarius Ferdinand 49 Bachofen Johann Jacob 53 Baden Max von 115 Ballin Albert 27, 28, 80 Balzac Honore de 74,102,103 Bamberger Ludwig 32 Bamm Peter 212 Baran Bogdan 160 Barbusse Henri 149,150 Baring Arnulf 311 Baron Hans 96,113 Barth Karl 96,150,215,216 Barthelemy Franchise 327 Bassermann Albert 143 Bauer Bruno 228 Baum Vicki 145 Baumann Hans 202 Beamon Bob 270 Beard Charles A. 318 Bebel August 41,42,280 Becher Johannes R. 282 Becker Howard 45 Beckmann Joachim 216 Beethoven Ludwig van 48,136 Beguelin Amalie 69 Beguelin Heinrich 69 Behne Adolf 50 Behrens Peter 48 Below Georg von 96 Benedykt XV150 Benn Gottfried 147,148, 211, 232, 343 Bennecke Heinrich 127 Benz Wolfgang 266 Bergengruen Werner 204 Berghahn Volker R. 77,78, 79,121 Bergner Elisabeth 144

Bergson Henri 48 Bergstraesser Arnold 293 Bernhard Georg 242 Bernhard Henry 126 Bernstein Eduard 42,44,148 Besson Waldemar 133,138 Bethmann Holleg Theobald von 65,110 Beumelburg Werner 146 Bierbaum Max 216 Biermann Wolf 283 348 Indeks osb Binion Rudolph 238 BirkeAdolfM.320 Bismarck, ksina 33 Bismarck Otto von 5,26,27,30,31,36,37,42, 45, 63, 65, 66, 69, 71, 72, 107, 117, 139, 177,227,235,239,272,296,332,337 Bleichrder Gerson von 239 Bloch Ernst 180 Blomberg Werner von, gen. 193,194 Bluher Hans 45,103,157 Beszyski Kazimierz 228 Bodart Gaston 90 Boehlich Walter 235 Boehringer Robert 53 Bhme Helmut 35 Bhme Klaus 92, 96 Boli Heinrich 74, 289 Bonald Louis de 172 Bonhoeffer Dietrich 216 Bonhoeffer Klaus 150 Bopp Jrg 300 Borchert Wolfgang 259,260 Bormann Martin 199, 217,238 Borne Ludwig 289, 334 Borries Achim von 45 Bosch Robert 21,108 Boyen Hermann von 215 Bracher Karl Dietrich 292 Brahm Otto 48 BrandtPeter331 Brandt Willy 294,299 Brauchitsch Walther von 194 Brauer Max 276 Braun Ewa 205 Braun Otto 14,15,133 Brecht Bertolt 144,145, 279 Bredow Ferdinand von 194 Bredow Wilfried von 311 Breitenstrater Hans 145 Breitscheid Rudolf 29 Breuer Hans 45 Brockhaus Friedrich Arnold 41, 95 Brodziski Kazimierz 7

Bronnen Arnolt 144 Broszat Martin 205, 207, 213, 247 Bruck Gregor 279 Briickner Peter 328 Bruecker Wilhelm 180 Bruning Heinrich 125,195 Bruyn Giinter de 324 Buback Siegfried 289 Buchheim Hans 207, 221 Biilow Bernhard von 6,14 Burchardt Lothar 24 Burckhardt Jacob 191,192,232 Burger-Prinz Hans 50 Burgsmuller Alfred 216 Burk Edmund 225,226 Burszta-Kubiak Iwona 260 Burton Robert 192 Cadars Pierre 203 Capelle Eduard von 109 Carlyle Thomas 156 Carossa Hans 146 Carsten Francis L. 132 Cartarius Ulrich 215 Celan Paul 327 Chamberlain Neville 337 Clark Ronald W. 41 ClaB Heinrich 39,234,235 Claudius Matthias 232 Clemenceau Georges 96 Conrad Joseph 262 Conze Werner 118 Cornicelius Max 40 Cortes Donoso Juan 172,173 Courtade Francis 203 Courthis-Mahlerowa Jadwiga 146 Cowles Virginia 14 Craig Gordon A. 214, 215 Crick Bernard 306 Curtius Ernst Robert 141 Czechowski Heinz 331 Dahrendorf Ralf 55, 56,290 Dallin Alexander 247 Darwin Charles Robert 224 Dawid (bibl.) 344 Degenhardt Franz Josef 217 Deist Wilhelm 77,115 Delbruck Hans 99,100,136 Deuerlein Ernst 179 Dewey John 48 Dibelius Otto 279, 316 Dickens Charles 74 Diem Carl 145 Dietrich Marlene 144 Dilthey Wilhelm 48, 232 Diner Dan 340 Domarus Max 180 Dombrowski Erich 113 Doring Herbert 136 Drake Francis 13 Dreyfus Alfred 56, 235 Droysen Johann Gustav 232 Du Bois-Reymond Emil 39 Durieux Tilla 144 Indeks nazwisk 349 Dutschke Rudi 288 Duve Freimut 328 Ebert Friedrich 15, 115, 117, 118, 120, 123, 129,130,131,132,133,134,135,136 Ehmke Horst 304 Eichmann Adolf 199, 242 Einstein Albert 224 Eisenhower Dwight 103 Elias Norbert 60,345 Elser Johann Georg 218,219,220 Emmerich Wolfgang 43 Engels Fryderyk 58, 228, 296, 315,323 EnsslinGudrun298, 299 Erb Elke 331 Erhard Ludwig 264, 268, 277 Ermacora Felix 275 Ernst Adolf 69 Erzberger Matthias 15, 27, 64,101,122, 236 Eschenburg Theodor 40,125,132,137 Eschenhagen Wieland 179 Eulenburg-Hertefeld Philipp zu 42, 63,157 Faulenbach Bernd 138 Faulhaber Michael von, kard. 149 Faust Anselm 140

Feldmann Gerald D. 126 Pels Ludwig 299 Ferraris Luigi Vittorio 300,304 Fest Joachim C. 249 Fetscher Iring 303 Petting Hugo 144 Feuerbach Ludwig 228, 296, 323 Fichte Johann Gottlieb 38, 83,231,232,233 Fijakowski Tomasz 202 Fischart Johannes zob. Dombrowski Erich Fischer Fritz 7,101, 292 Fischer Hugo 245 Fischer Kuno 232 Fischer Paul 234 Fischer Sam 136 Fisher John 79 Flemming Jens 77 Flex Walter 94, 95,146 Fock Gorch 146 Foerster Friedrich Wilhelm 242 Foerster Wolfgang 106 Fontane Theodor 55,56, 60,74,75,120,143 Forsthoff Ernst 294 Fraenkel Ernst 131, 207, 208, 209, 293, 302 Franeois-Poncet Andre 238 Franz-Willing Georg 149 Franze Manfred 140 Freiligrath Ferdinand 18 Frenkel-Brunswik Else 39 Frenssen Gustav 146 Freud Zygmunt 34, 93,224, 242,293,295 Freyer Hans 244, 245 Friedlander Georg 55 Fries Fritz Rudolf 331 Frings Joseph 258 Fritz-Krockow Libussy 260 Fritsch Werner von 157,215 Fritsch Willy 203 Fritzsche Klaus 144 Fromm Erich 60, 306, 341 Fryderyk II Wielki 22, 30, 68, 81, 103, 107, 156,157,210, 234, 280 Fryderyk III 33 Fryderyk Wilhelm 121, 22,30,155,156 Fryderyk Wilhelm II156 Fryderyk Wilhelm III 19 Furtwangler Wilhelm 144 Galen Clemens August von, hr. 216,217 Galileusz (Galileo Galilei) 224 Gaecki Jerzy 246, 338 Carewicz Jan 104 Gasbarra Felix 143 Gaulle Charles Andre de 130, 294 Gaus Giinter 282 Gay Peter 148

Gebiihr Otto 144 Geheeb Paul 48 Gehlen Arnold 59, 169, 341, 342, 343, 344, 346 Geiss Imanuel 340 Gellert Christian Furchtegott 232 George Stefan 48, 51,52, 53,155 Gerhardt Paul 231 Gerlach Hellmut von 73 Gide Andre 262 Gierk Julius von 139 Gilbert Felix 147, 236 Girbig Werner 143 Glaeser Ernst 148,242 Glaser Hermann 146,263 Globocnik Odilo 243 Globke Hans 276 Gneisenau August Wilhelm von 215 Goebbels Joseph 147, 156, 199, 203, 217, 243, 255,256 Goerdeler Carl-Friedrich 227 Goethe Johann Wolfgang von 7, 8, 60, 68, 102,312,331 Gogarten Friedrich 150 Gorbaczow Michail 315 Goring Hermann 151,193,199, 243, 254 350 Indeks osb Gorschenek Giinter 273 Gosztony Peter 143 Gotthelf Jeremias232 Gottsched Johann Christoph 232 Grabowski Janusz 102 Grami Hermann 221 Grass Giinter 74, 329,330,332,334 Grebing Helga 44,133 Greiffenhagen Martin 192,232,291 Greiffenhagen Sylvia 290 Gregor Manfred 261 Grimm Hans 16,146 Groener Wilhelm, gen. 118,130 Gropius Walter 48 Gross Edgar 60 GroB Julius 45 Grosz George 147 Gruber Karl, dr in. 254 Gruchmann Lothar 218 Grunberger Richard 142 Gryphius Andreas 232 Guderian Heinz 211 Guggenberger Bernd 301 Gumbel Emil Julius 130,131 GundolfFriedrich53 Gurlitt Ludwig 48 Guttmann Bernhard 35 Haas Willy 144,145,147

Haber Fritz 108 Habermas Jurgen 334,338, 340 Hacks Peter 331 Haffner Sebastian 36, 78,107,119,129,133, 209,237, 239 Haldane Richard Burdon 83 Haller Karl Ludwig von 232 Halske 21 Hamilton Alexander 275 Hammann Otto 64,65 Hannover-Driick Elisabeth 131 Hannover Heinrich 131 Hardenberg Karl August von 234 Harnack Adolf von 137 Hartlaub Felix 205 Hartlaub Geno 205 Harvey Lilian 203 Harlin Benny 288 Hassel Ulrich von 194 Hassencamp Oliver 262 Hauptmann Gerhart 48,135,136,144 Haushofer Albrecht 221 Haushofer Karl 221 Havemann Robert 283 Hebel Johann Peter 74 Heckel Erich 48 Hegel Georg Wilhelm Friedrich 34, 38, 55, 83, 102, 105, 106, 115, 224, 231, 308, 314,346 Hegemann Werner 143,242 Heidegger Martin 151,160,161,183,324 Heimann Eduard 225 Heine Heinrich 9, 102, 224, 225, 233, 289, 297,312,327,329, 334 Heinemann Gustav 278,289,299 Helfferich Karl 27,122,123 Heller Hermann 136,176,177,209 Hellfeld Matthias von 199 Hemingway Ernest 204 Hennig 122 Hepp Corona 48,51 Herald Heinz 143 Herder Johann Gottfried 102,245,312 Herking Ursula 253,263 Herwegh Georg 36 HerwigHolgerH. 81 Hess Rudolf 180,221 Hesse Hermann 232 Hesterberg Trude 144 HeuB Theodor 275 Heydrich Reinhard 199 Heym Stefan 313,321, 325, 328,332 Hildebrand Hilde 144 Hiller von Gaertringen Friedrich Freiherr 194 Hiller Kurt 135 Himmler Heinrich 199, 207, 208, 217, 249, 254,256,327 Hindenburg Paul von 93,110,113,114,115, 119, 129, 130, 132, 179, 180, 193, 194, 213, 341 Hintze Otto 96 Hinzpeter Georg 14 Hippel Ernst von 23 Hirsch Helmut 44 Hitler Adolf 7, 51, 53, 87, 94, 99, 107, 114, 116, 117, 119, 127, 129, 131, 135, 140, 142, 144, 149, 150, 151, 156, 178, 179, 180, 181, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 192, 193, 194, 197, 199, 201, 204, 205, 207, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 235, 236, 237, 238, 240, 245, 246, 247, 248, 249, 254, 256, 300, 309, 317, 324, 337, 339, 341,344 Hobbes Thomas 158,159,171, 338,340 Hoch Anton 218 Hock Wolfgang 127 Hoechst 21 Indeks nazwisk 351 Hoss Rudolf 205

Hohenzollernowie 14, 31,33, 39, 96,117 Holderlin Friedrich 231,232 Holmsten Georg 143 Honecker Erich 280, 283, 316, 318, 320 Hugenberg Alfred 76,141,142 Hulewicz Witold 53 Humboldt Wilhelm von 23 Husserl Edmund 160 Huxley Aldous 164 : 3 Ihering Herbert 144 I Intze Otto 24 > I Izrael (bibl.) 344 'j Jackel Eberhard 150,180,217,235,236,238, 247 Jacobmeyer Wolfgang 247 Jacobsen Hans-Adolf 207 Jacobsohn Siegfried 144 Jacoby Johann 41,240,241 Jager Thomas 311 Jahn Friedrich Ludwig 289 James Harold 126 Jamin Mathilde 194 Janssen Karl Heinz 101 Janz Rolf-Peter 45 Jasper Gotthard 122 Jaspers Karl 328 Jastrun Mieczysaw 163,341 ,, .< , Jean Paul 102, 232, 312 ! ;' Jelusisch Mirko 88 < .-..,> Jens Inge 206 ; Jerzy III 158 Jessner Leopold 143 ;, Joerges (Jorgens) Ludwig 231 Johann Ernst 14,42,49, 87 John Hartmut 35 Jung Carl Gustav 232, 295 Jung Werner 41 Jiingel Eberhard 273 Jiinger Ernst 90, 93,149,151,152,153,154, 155, 157, 158, 160, 161, 162, 163, 164, 165,166,176,183,197, 204,245,324 Jiinger Friedrich Georg 153,154 Jungk Robert 289 Kachold Gabriele 331 Kafka Franz 33,145 Kahl Wilhelm 136,137 Kahler Erich von 240,241 Kaisen Wilhelm 276 Kalinowski Witold 142 Kaltenbrunner Ernst 199 Kandinsky Wassily 48 Kant Immanuel 9, 34, 38, 60, 66, 106, 124, 159, 191, 223, 226, 241, 245, 281, 293, 294,310,317,338 Kapp Wolfgang 131,133,140,178 Karszniewicz-Mazur Alicja 235 Kartezjusz (Descartes Rene) 224 Kaschuba Wolfgang 41 Kastner Erich 146, 147, 148, 236, 237, 242, 253, 254,259, 263 Kater Michael H. 140 Katullus 60

Kaufmann David 234 Kaufmann Erich 92 Kautsky Karl 44,242 Kehr Eckart 77, 80 Kelsen Hans 63 Kennedy John F. 262 Kerr Alfred 144, 243 Kerschensteiner Georg 48 Kershaw lan 194, 256 Kessler Harry, graf 29,83,122,123,124,135, 136 Key Ellen 48 Keynes John Maynard 195 Kiaulehn Walther 143,145 Kienzl Florian 143 Kimminich Otto 273 Kindt Werner 45 Kirchheimer Otto 131 Kirchner Ernst Ludwig 48 Klages Ludwig 53 Klee Ernst 343 Klee Paul 48,150 Kleiber Erich 144 Kleist-Schmenzin Ewald von 179,180,194 Klemperer Otto 144 Klemperer Victor 141,142,202 Klepper Jochen 204 Klinnert Ernst 140 Klnne Arno 199 Klose Hans 45 Klose Werner 140 Knabe Hubertus 316 Knoll Joachim H. 45 Knotel Richard 156 Kobis Albin 115 Koch Hannsjoachim W. 199 Koebner Thomas 45 Koester Eckart 89 Kogon Eugen 257, 293 Kohl Helmut 314 Kolb Eberhard 133 Kolbe Uwe 327 352 Indeks osb Koakowski Leszek 315 Kommerel Max 205 Knig Ren 59 Knigsdorf Helga 331 Kopacki Andrzej 27, 89, 93, 132, 159, 181, 187, 193, 201, 202, 223, 229, 231, 232, 244, 270, 277, 288, 292, 305, 310, 319, 327, 334 KopfHeinrich276 Kortner Fritz 143 Koselleck Reinhart 66 Koser Reinhold 156 Kotowski Georg

138 Kracauer Siegfried 144 Krahelska Halina 341 Krausnick Helmut 207, 213,247 Krauss Werner 143,144 Kreczowska Maria 192 Krenz Egon 326 Kreuzberger Wolfgang 140 Krieger Bogdan 14 Krockow Christian von, graf 22,68,156,159, 161, 202,243, 260, 291,305 Krolle Stefan 199 Kroska Irena 60 Kroski Tadeusz 60,106,226, 281,294,317 Krl Marcin 40,248,310 Krupp Friedrich 26, 64,80,140 Krusche Giinter 316,317 Krynicki Ryszard 279 Krzmieniowa Krystyna 293 Kubin Alfred 48 Kuda Rudolf 120 Kuhn Axel 150, 238 Kiihne Volker 49 Kulka Otto Dov 236 Kunert Gunter 327 Laband Paul 63 Lagarde Paul de 51,234, 235 Lamprecht Helmut 52,89,202,221,232,278 Landmann Adam 34,102,105,106,226,281, 294, 308,314,317 Lang Fritz 144 Lange Friedrich C. A. 143 Langbehn Julius 50,51,55 Laqueur Walter Z. 179 Laursen Karsten 126 Leber Julius 132 Leder Karl Bruno 345 Leicht Robert 306 Lenin Wodzimierz I. 315 Leonhardt Rudolf Walter 237, 253 Lepenies Wolfgang 192 Lessing Gotthold Ephraim 102, 232, 312 Levison Daniel J. 39 Lewin Kurt 307 Lewis Sinclair 262 Ley Robert 197,198 Lichtwark Alfred 48 Liebe Werner 121,122 Liebermann Max 48 Liebknecht Karl 115,132 Lietz Hermann 48 Lietzmann Hans 138 Linse Ulrich 48 Lion Margo 144 Litt Theodor 141 Lbe Paul 136 Locke John 33 Lns Hermann 146 Lotze Hermann 83 Lowith Karl 338 Liibbe Hermann 96 Luckner Felix, hr. 146 Ludendorff Erich 98,100,109,110,113,118, 119,133,179,180 Liidicke Reinhard 23 Ludwig Emil 73, 242 Ludwik XIV 21 Luft Friedrich 262 Lukacs Georg 179 Lukan Walter 89 Luter Marcin 150, 229, 233, 279, 280, 310, ? 311 ! Luthardt Wolfgang 131 Lynar Ernst Wilhelm, graf 101 ukasiewicz Magorzata 57,329 Maaz Hans-Joachim 333 Machiavelli Niccol 338 Mack August 48 Madison James 275 Mahan Alfred Thayer 77,79 Maistre Joseph de 172 Mandeville Bernard de 338 Mann Goo 38 Mann Heinrich 41, 74, 81, 83, 91, 145, 147, 148,205, 242 Mann Thomas 32, 74, 75, 97, 98, 104, 146, 228,288

Manstein Erich von 212 Marc Franz 48 Marcuse Herbert 288 Marcuse Ludwig 146 Marder Arthur Jacob 79 Marecka Janina 41 Indeks nazwisk 353 Maria Teresa 156 Marienfeld Wolfgang 77 Marks Karol 17,34,55,58,67,106,224,228, 239, 242, 271,296,297,315, 323 Marlitt Eugenia 74 Maron Monika 325, 326 Marquard Odo 293 Marshall Georg Catlett 265 Maschmann Melita 191,196, 198, 199, 301, 330 Massary Fritzi 144 Mateusz, w. 319 Matthias Erich 133,179 Maurer Trude 239 Maurois Andre 145 May Karol 146 Mayer Arno J. 213 Mayer Hans 148 Meinecke Friedrich 68, 96, 98, 99,102,136, 137,138, 339 MeinhofUlrike299 Meisner H. 0.14 Mendelssohn Peter de 144 Messerschmidt Manfred 214 Metternich-Winneburg Klemens von, ks. 330, 334 Meyer Jiirg 78 Meyer Thomas 44 Michaelis Herbert 121,193,255 Michalka Wolfgang 194 Michel Karl Markus 288 Michels Robert 295 Milatz Alfred 120 Miller Glen 262 Miller Susanne 120,133 Miosz Czesaw 229,319 Minuth Karl-Heinz 194 Mirabeau Honore Gabriel Riqueti de 157, 211, 234 Misch Georg 160 Mitchell Allan 120 Mitchell Margaret 204 Mitscherlich Alexander 254 Mitscherlich Margarete 254 Mittenzwei Ingrid 280 Miziski Jan 60 Mobutu Sese Seko 332 Modrow Hans 332 Moeller van den Bruck Arthur 15, 51, 166, 295 Mogge Winfried 45 Mohler Armin 149 Moissi Alexander 143 Mojesz (bibl.) 344 Moltke Helmuth von, hr. 36 < Mommsen Hans 221 Mommsen Theodor 35, 232,275 Montaigne Michel Eyquem de 224 Montessori Maria 48 > Montgelas Maximilian von 34 Morgenthau Henry M. Jr. 305 Morscy Rudolf 179

Moser Justus 17 Mosse George L. 235 Mozart Wolfgang Amadeus 204 Miiller Hans 149 Miiller Jacob 45 Miiller Karl Alexander von 180 Miiller Klaus-Jurgen 214 Miinter Gabriele 48 Miinzer Thomas 280 Murnau Friedrich Wilhelm 144 Musil Robert 33,145 Mussolini Benito 135,179,183 Nadig Friederike 274 Naganowski Egon 260 Napoleon 136,52, 280 Naumann Friedrich 71,165 Naumann Michael 324 Nedelmann Car! 328 Nelson Rudolf 144 NeubertErhart316 Neuloh Otto 45 Newton Izaac 224 Niebuhr Reinhold 275 Niekisch Ernst 166,245 Niemller Martin 193, 216 Niethammer Lutz 316, 324 Nietzsche Friedrich 47,48,51,202,224,232, 341 Nikisch Arthur 144 NissenMommeSl Nitzschke Volker 291 Nobel Alfred Bernhard 126 Nolle Ernst 340,341 Northemann Wolfgang 291 Noske Gustav 130,131,133 Nossack Hans-Erich 258 Oertzen Peter von 120 Offe Claus 301 Ohlendorf Otto 199 Ohnesorg Beno 288 OldenburgJanuschau Elard von 31 Oncken Hermann 91, 92,96 Orowski Hubert 98 Orska Maria 144 354 Indeks osb Ortega y Gasset Jose 178,321 Oschilewski W. G. 41 Ossietzky Carl von 157,243 Osterroth Franz 43 Otto Berthold 48 Papen Franz von 179 Pedersen Jrgen 126 Pehle Walter H. 237 Penzler Johannes 14 Persius Lothar 77 Ptain Philippe 96 Peters Carl 76 Petersen 136 Peukert Detlev 199,217 Peyfuss Max D. 89 Picht Georg 290 Picker Henry 217 Piat Poncjusz 173 Piotr, aposto 241 Piotr Wielki 56 Piotrowicz Ludwik 322

Piscator Erwin 143 Planck Max 24,290 Pleitgen Fritz 282 Plessner Helmuth 9, 33, 59, 72, 177, 230, 244,245,345 Poelzig Hans 48,143 Poi Heinz 179 Polgar Alfred 144 Popper Karl 341 Portmann Heinrich 216 Prag Werner 247 Preczang Ernst 43 Pressel Wilhelm 88 ProB Harry 47,235 Pufendorf Samuel von 232 Puhle Hans-Jurgen 67,77 Puttkamer Albert von 67 Puttkamer Robert von 67 Raabe Wilhelm 74 Rabenau Friedrich von 131 Radbruch Gustav 66,136 Ramm Thilo 131 Ranke Leopold von 111, 337,341 Rathenau Mathilde 124 Rathenau Walther 15, 27, 33, 36, 92, 108, 122,123,124,125,149,150,236 Reich Wilhelm 288 Reichenau Walter von 194 Reichpietsch Max 115 Reinhardt Max 48,143 Remarque Erich Maria 146 191, 'Rembrandt van Rijn 50,51 Reulecke Jiirgen 47 Reuter Ernst 227,277 Reuter Fritz 74 Reventlow Ernst zu 49 Riefenstahl Leni 166 Riehl Wilhelm Heinrich 41 Riesmann David 310 Rilke Rainer Maria 53,88,95,162,341 Ringer Fritz K. 137 Ritter Gerhard 30,34,35,106,232 Ritter Gerhard A. 120 Robespierre Maximilien 225 Roche Sophie de la 60 Rchling Carl 156 Roeren Hermann 73 Rogoziski Julian 103 Rhl John C. G. 31,42, 54,63 Rohm Ernst 151,157,175,193,194,210 Rohwer Jiirgen 217 Rommel Erwin 213 Roon Albrecht von 68,211,213,310 Roosevelt Franklin Delano 127,156 Rosenberg Alfred 245 Rosenberg Arthur 108,109,110,115 Roth Joseph 239 Ruhle Giinter 143 Rousseau Jean-Jacques 58, 101, 174, 225, 338 Rowohlt Ernst 262 Rusiski Micha 43,224,285 Russel Bertrand 41,44,45 Rybicka Zofia 98 Sachse Arnold 23 Saefkow Anton 215 Saint-Exupery Antoine de 204

Salin Edgar 52 Salm-Horstmar Otto zu 80 Salomon Ernst von 257 Sanford R. Nevitt 39 Savonarola Girolamo 161 Schafer Gert 328 Schafer Hans Dietrich 205 Scharnhorst Gerard von 215,280 Scheel Walter 273 Scheer Reinhard 115 Scheidemann Philipp 115,117,122 Scheler Max 48,103,104,160,245 Schellenberg Walter 199 Schelling Friedrich Wilhelm Joseph von 231, 232 Schelsky Helmut 244,245,260, 261 Schelz Sepp 273 Indeks nazwisk Scheming Bodo 180,194, 220 Schiffer Eugen 131 Schiller Friedrich 60,102,152,203,312 Schirach Baldur von 199 Schlabrendorff Fabian von 220,221,222 Schlawe Fritz 144 Schlegel August Wilhelm von 232 Schlegel Friedrich von 232 Schleicher Kurt von 179,194,215 Schleiermacher Friedrich Daniel Ernst 232 Schleunes Karl A. 217 Schlicht Uwe 289 Schlieffen Alfred von, graf 106,107 Schmalenbach Hermann 155 Schmid Carlo 304 SchmidChristof259 Schmidt-Rottluff Karl 48 Schmitt Carl 151, 161, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 176,183, 187,197,209,273,302,324 Schmitthenner Walter 221 / Schneider Dieter 120 Schnelle Kurt 225 / Schoeps Hans Joachim 234 .-( Scholder Klaus 150 f Schne Albrecht 95 Schopenhauer Arthur 191 < Schraepler Ernst 193,255 Schramm Percy Ernst 217,249 Schreinert Kurt 55,120 Schrder Rudolf Alexander 95 Schuddenkopf Charles 316 Schuler Alfred 53 Schult Reinhard 328 Schulten Rudolf 138 Schulze Hagen 14,15,56,123,128,132,146 Schumacher Hermann 96 Schumacher Kurt 275,280 Schumpeter Joseph A. 43,224,285,321 Schuschnigg Kurt von 179 Schiitz Helga 327 Schwabe Klaus 96,101 Schwan Alexander 273 Schwarz Hans 15, 295 Schwarz Hans-Peter 304 Schwarz Jiirgen 140 Schwarzschild Leopold 144 Schweitzer Albert 232 Seebacher-Brandt Brigitte 41 Seeberg Reinhold 99,100,101,121 Seeckt Hans von 131 Segelke Annemarie 50 Seidel Ina 232 Seifert Jttrgen 328 Selbert Elisabeth 274 Seume Johann Gottfried 58 Siedler Wolf Jobst 143 Singer Paul 42 Sinzheimer Hugo 131 Skorzeny Otto 243 Skrzywanowa Eugenia 144 Saby Adolf 24 Smith Adam 33,338 Sombart Nicolaus 155,166 Sombart Werner 103 Sontheimer Kurt 137,138,142,149,292 Srgel Werner 274 Speer Albert 142,199,204 Spengler Oswald 83,163,166,245 Spengler Tilman 288

Spitta Heinrich 95 Spitzemberg Hildegard von 31 Spranger Eduard 141 Stadelmann Rudolf 30 Stalin Jzef 254,267 Stampfer Friedrich 123 Staritz Dietrich 320 Stauffenberg Claus Schenk von, hr. 53,220, 222 Stein Adolf 149 Stein Lorenz von 23,34,35,69,227 Steiner Rudolf 48 Stern Alfred 234 Stern Fritz 51,239 Stern Selma 234 SternbergerDolf35,311 Stevenson Robert Louis 257 Stieve Hermann 139 Stimpfle Josef 273 Stoecker Adolf 234,235 Storm Theodor 74 Strasser Gregor 199 Straub Agnes 143 StrauB David Friedrich 228,231 Streit Christian 213 Streithofen Heinrich Basilius 273 Stresemann Gustav 15, 101, 109, 125, 126, 128 Strich Walter 155 Strzelecki Jan 310 Stumm Ferdinand von 26 Sturmer Michael 28,33,78,92, 111 Swetoniusz 147 Szumaska-Grossowa Hanna 227,322 Tal Josef 32,33 Talleyrand-Prigord Charales Maurice de 15 356 Indeks osb Tawney Richard H. 22 Techow Ernst Werner 123 Thadden Adolf von 229 Thadden Rudolf von 8,54,268,269,270 Thadden-Trieglaff Reinhold von 229 Thaer Albrecht von 110 Thamer Hans-Ulrich 198, 200, 204, 247 Thather Margaret 304 Thiess Frank 204 Thimig Helen 144 Thimme Annelise 121 Thimmermann Hermann 93 Thoma Ludwig 14, 74, 75 Thyssen Fritz 127 Tillich Paul 225 Tirpitz Alfred von 76, 77,78, 79, 80, 82,100 Tocqueville Alexis de 40, 71, 226, 227, 248, 310,322,339 Toller Ernst 145 Tostoj Lew 74 Tomasz z Akwinu, w. 319 Tnnies Ferdinand 54,57,59,155,330 Tpner Kurt 121 Traeger Max 291 Treitschke Heinrich von 38,39,41,100,234, 235, 241 Treskow Henning von 215, 220,221,222 Trevor-Roper Hugh R. 238 Troeltsch Ernst 37, 38, 39, 67, 96, 113, 118, 119 Trommler Frank 45 Tucholsky Kurt (ps. Ignaz Wrbel) 134,135, 243 Turner Henry Ashby 127 Ulbricht Walter 271,280 Ullstein 145 Vesper Bernward 298,300 Vesper Will 298 Vespignani Renzo 193 Vico Giovanni Battista 224 Viebig Clara 146 Vienot Pierre 335 Vierhaus Rudolf 31 Vogl Joseph 89 Vogt Hannah 165 Vondung Klaus 89 VoBlerKarll39

Wagner Richard 204 Waldersee Alfred von, graf 14 Waldoff Claire 144 Walser Martin 327 ' Walter Bruno 144 Wander Micha 5,55,290 Weber Helen 274 Weber Max 5,6,22,38,39,55,69,70,72,76, 133,227, 290, 296, 298 Wedekind Frank 47,50 Wehler Hans-Ulrich 80,340 Weidenfeld Werner 308 Weigel Hans 89 Weinberg Gerhard L. 181 Weismuller Johnny 145 Welfowie 117 Wellershoff Dieter 148 Werfel Edda 261 Werfel Franz 89,90,144,145 Wertenstein Wanda 144 Werth German 95 Wessel Helen 274 Westarp Kuno von, graf 118 Westfalen Ferdinand von 67 Westphalen Joseph von 326 Weth Rudolf 216 Wettinowie 117 Weyer Bruno 77 Wegrzecki Adam 245 White Mark 262 Whyte William H. 310 Wicki Bernhard 261 Wiechert Ernst 204 Wieland Christoph Martin 232 Wiktoria 14 Wilamowitz-Moellendorff Ulrich von 104 WilbrandtAdolfo Wildenbruch Ernst von 74 Wilhelm Hans-Heinrich 213,247 Wilhelm 130,31,36,279 Wilhelm II5,13,14,15,20,24,25,27,29,30, 31, 45, 49, 54, 63, 75, 77, 82, 87, 110, 116,118,119,155,156,296,318,319 Winckelmann Johannes 70 Winckler Lutz 327 Windegg Walther Eggert 6 Winkler Heinrich August 35,133 Winnig August 165 Wirsing Giselher 245 Wirth Joseph 122,123 Wisliceny 243 Wistowsica Maria 33,147 Wittelsbachowie 117 Wittgenstein Ludwig 224 Wolff Ferdinand von 139 Wolff Theodor 135,144,242

Wolter Gustav-Adolf 77 Indeks nazwisk 357 Wolters Friedrich 51, 52, 53 Woczacka Maria 41 Wrbel Ignaz zob. Tucholsky Kurt Wundt Max 97, 98,136,158, 244 Wyneken Gustav 47 Zabudowski Tadeusz 60,345 Zahn Ernst 33 Zastrow Volker 311 Zechlin Egmont 235 Zedler 59 Zedlitz-Trutzschler Robert, graf 14, 25, 30, 42 Zehrer Hans 144 Zeiss Carl 21 Zentner Christian 156 Zeplin Rosemarie 326 Zeppelin Ferdinand von 24,25 Ziegler Theobald 47 Ziemilska Olga 341 Ziemilski Andrzej 341 Zilius Wilhelm 45 Zinn Georg August 276 Znamierowski Czesaw 159,338 Zuckmayer Carl 146 Zweig Stefan 33, 46,146 Zychowicz Juliusz 142 elazny Mirosaw 124,159,310,338 vv SPIS TRECI Sowo wstpne ............................... 5 Cz pierwsza WILHELMISKIE PRELUDIUM 1890-1914 Rozdzia pierwszy: O POSTPIE I POKOJU .............. 13 Eksplozja ludnociowa ........................... 13 Od pastwa rolniczego do spoeczestwa przemysowego ....... 18 Przyczyny sukcesu ............................. 21 Postp spoeczny i dobrze pojty interes ................. 25 Rozdzia drugi: SPOECZESTWO BEZ SAMOWIADOMOCI . 29 Obywatel w mundurze ........................... 29 j Renegaci i nicponie bez ojczyzny ..................... 38 l Romantyczny zryw ............................. 45 | Wsplnota kontra spoeczestwo ..................... 54 k Rozdzia trzeci: STATEK BEZ STERU .................. 63 Konstytuqa Rzeszy i panowanie urzdnikw .............. 63 Spoeczestwo wielu rodowisk, podzielony nard ........... 70 Budowa floty wojennej: sen o potdze wiatowej ............ 77 Cz druga NIEMIECKI DRAMAT 1914-1945 Rozdzia czwarty: WOJNA ......................... 87 Euforia: drogi i bezdroa ......................... 87 360 Spis treci Mity wojny ................................. 92 Idee roku 1914 ............................... 96 Niemcw portret wasny .......................... 101 Przegrana wojna .............................. 106 Rozdzia pity: REPUBLIKA LISTOPADOWA ............. 113 Legenda o ciosie w plecy .......................... 113 Kilka uwag na temat ofiary cesarza .................... 117 Pozory wolnoci i rwnoci ........................ 120 Domniemania (I): Wersal, inflacja, kryzys gospodarczy ........ 124 Domniemania (II): System konstytucyjny i jego partie ......... 128

Akademicki antyduch" .......................... 135 Mit Berlina, przypowie o Sodomie ................... 142 Rozdzia szsty: ROZSTRZYGNICIE ................. 149 Uwaga wstpna ............................... 149 mier jako racja ycia: Ernst Jiinger ................... 152 Przyjaciel albo wrg: Carl Schmitt .................... 166 Wdz i druyna: Adolf Hitler ....... t ............... 178 Rozdzia sidmy: W TRZECIEJ RZESZY :>s ............... 191 Wsplnota narodowa a modernizacja .................. 191 Ludzie podwjni .............................. 201 Podwjne pastwo i przykad Wehrmachtu ............... 207 Rozwaania o oporze ........................... 215 Rozdzia smy: ZBRODNIA W IMI ZBAWIENIA .......... 223 Dialektyka Dobra ............................. 223 W poszukiwaniu zbawienia na ziemi ................... 228 ydzi i Niemcy ............................... 233 Ostateczne rozwizanie .................. i f. ...... 243 Cz trzecia NIEMCY PO 1945 r. Rozdzia dziewity: POWRT OBYWATELA .............. 253 Zamiast aoby przetrwanie ...................... 253 Niemiecka marka i zote medale ..................... 263 Uwolnienie od Rzeszy ........................... 272 Niemcy w Niemieckiej Republice Demokratycznej ........... 278 Spis treci 361 Rozdzia dziesity: Zryw i obawy ...................... 287 Koniec powojnia .............................. 287 Glosa do konfliktu pokole ........................ 295 Dwoisty bilans ............................... 297 W poszukiwaniu utraconej tosamoci .................. 304 Rozdzia jedenasty: KONIEC I POCZTEK: NIEMCY W LATACH 1989-1990 ......... 313 Niemiecka rewolucja ............................ 313 Podrcznikowy przykad .......................... 318 Praojciec Adam ............................... 323 Niemieckie niepewnoci .......................... 329 Epilog: NIEMIECKI DRAMAT A EUROPEJSKI ROZUM ..... 337 Indeks nazwisk ............................... 347 BIBLIOTEKA INSm-JTUHISTOIWZNEGO Uniw.rsyt.tu Biblioteka IHUW 1076002177 AKTUALNIE W SPRZEDAY: Seria HOWA MARIANNA: 1. J. Le Goff, Kultura redniowiecznej Europy, str. 587, format B5, wkadka z mapkami, cena det. 36,00- z 2. A. Jobert, Od Lutra doMohyy, str. 304, format B5, cena det. 18,50- z 3. F. Niel, Albigensi i katarzy, str. 101, format A5, cena det. 14,00- z 4. F. Braudel i inni, Morze rdziemne. Przestrze i historia. Ludzie i dziedzictwo, str. 254, format A5, cena det. 14,00- z 5. J. Carpentier, F. Lebrun, Historia Europy, str. 475, format B5, cena det. 37,00- z 6. J. Heers, wita gupcw i karnaway, str. 250, format B5, cena det. 29,00- z 7. G. Minois, Historia staroci. Od antyku do renesansu, str. 336, format B5,

cena det. 40,00- z 8. J.P. Bois, Historia staroci. Od Montaigne 'a do pierwszych emerytur, str. 326, ' format B5, cena det. 40,00- z 9. G, Minois, Koci i nauka, t.I, str. 420, format B5, cena det. 40,00- z 10. G. Minois, Koci i nauka, tli, str. 450, format B5, cena det. 40,00- z 11. P. Riche, Edukacja i kultura w Europie Zachodniej VI-VIIIw., str. 558, format B5, cena det. 45,50- z 12. R. Caillois, Czowiek i sacrum, str. 214, format A5, cena det. 26,50- z 13. J. Favier, Wielkie odkrycia. Od Aleksandra do Magellana, str. 470, format B5, cena det. 45,50- z Seria O WOLNO I NIEPODLEGO: 1. B. Waligra, Dzieje 85 Puku Strzelcw Wileskich, str. 440, format B5, cena det. 25,00- z 2. Z. Gnat-Wieteska, l Puk Strzelcw Konnych 1806-1944, str. 272, format B5, cena det. 29,00- z 3. M. Filipiak, M. Karpowicz, Elita jazdy polskiej, str. 272, format B5, cena det. 29,00- z 4. P. Sierant, 2 Puk Piechoty Legionw Armii Krajowej, str. 306, format B5, cena det. 29,00- z 5. A. Wolaski, Wojna polsko-rosyjska 1792 r., str. 735, format B5, cena det. 38,00- z Seria TWORZENIE EUROPY: 1. M. Mollat du Jourdin, Europa i morze, str. 303, format B5, cena det. 29,00- z 2. L. Benevolo, Miasto w dziejach Europy, str. 250, format B5, cena det. 29,00- z 3. U. Im Hof, Europa owiecenia, str. 276, format B5, cena det. 29,00- z Seria CZOWIEK I SPOECZESTWO: 1. J. Le Goff, Czowiek redniowiecza, str. 470, format B5, cena det. 38,00- z Seria w koedycji z Wydawnictwem MARABUT: 1.1. Calvino, Wykady amerykaskie, str. 110, format A5, cena det. 20,00- z 2. P. Aries, Czas historii, str. 270, format A5, cena det. 32,00- z 3. W. Rybczyski, Dom. Krtka historia idei, str. 246, format A5, cena det. 32,00- z 4. R. Dunbar, Kopoty z nauk, str. 254, format A5, cena det. 29,00- z Seria PIKNE KSIKI: 1. J. Delumeau, Historia ojcw i ojcostwa, str. 478, format S5, cena det. 67,00- z 2. A. Sieradzka, Art Deco w Europie i w Polsce, str. 224, format A4, cena det. 55,00- z 3. B. Fabiani, ycie codzienne na Zamku Krlewskim w epoce Wazw, str. 238, format S5, cena det. 32,00- z 4. Z. Adriaski, Zota ksiga pieni polskich, str. 382, format A4, cena det. 45,00- z format 25,2 cm x 18,1 cm, cena det. 25,00- z Seria PODRE PO HISTORII: 1. U. Bahnsen, J. O'Donnel, Katakumba. Ostatnie dni w bunkrze Hitlera, str. 400, format B5, cena det. 32,00- z 2. C. Marchi, Wielkie katedry, wielcy grzesznicy, str. 230, format B5, cena det. 29,00- z Seria BROSTIANA: 1. Praca zbiorowa, Antyhitlerowska opozycja 1933-1939. Wolne Miasto Gdask, Prusy Wschodnie, lsk, d, str. 171, format A5, cena det. 25,00- z Seria HISTORIA NAJNOWSZA: 1. F. Furet, Przeszo pewnego zudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX wieku, str. 615, format B5, cena det. 29,00- z Seria KLIO W NIEMCZECH: 1. Praca zbiorowa, Historia spoeczna. Historia codziennoci. Mikrohistoria, str. 122, format A5, cena det. 10,00- z Poza seriami:

1. E. Kjdaski, Tajemnica Beniowskiego. Odkrycia, intrygi, faszerstwa, str. 486, format B5, cena det. 21,00- z 2. M. Beniowski, Pamitniki, str. 620, format B5, cena det. 53,00- z 3. Z. Mierzwiski, Generaowie II Rzeczypospolitej, II, str. 490, format A5, cena det. 24,00- z (tom I wydany w 1990 r. przez Wydawnictwo Polonia), cena det. I i II tomu 29,00- z 4. K. ukrowska, Szerokie otwarcie, str. 200, format A5, cena det. 7,00- z 5. Z. Stromenger, Koty - Esej, str. 148, Koty - Poradnik, str. 216, format A5, cena det. 20,00- zl/kpl. 6. D. de Rougemont, List otwarty do Europejczykw, str. 184, format S6, cena det. 12,00- z 7. P. Bednarski, Bkitne niegi, str. 122, format S6, cena det. 12,00- z 8. St. Murzaski, PRL-zbrodnia niedoskonaa, str. 375, format A5, cena det. 24,00- z. 9. A. Zawilski, Polskie fronty 1918-1945, t.I str. 640, t.II str. 605, format B5, cena det. 44,00- zl/kpl. Przy zakupie ksiek w naszym Wydawnictwie udzielamy rabatu w wysokoci 25% W PRZYGOTOWANIU: Seria NOWA MARIANNA: 1. M. Bloch, Krlowie cudowtrcy 2. J. Le Goff, Wyobrania redniowiecza 3. M. Ferro, Historia kolonizacji 4. P. Riche, Karolingowie 5. G. Minois, Koci i wojna 6. J. Blamont, Cyfry i sny 1. A. Corbin, Historia zapachu 8. G. Vigarello, Historia zdrowia i choroby, od redniowiecza do wspczesnoci 9. J. Lacouture, Jezuici 1.1, II 10. P. Dollinger, Dzieje HanzyXII-XVIIw. 11. G. Duby, Rok tysiczny 12. M. Ferro, Jak si opowiada histori dzieciom 13. M. Hadas Lebel, Jzef Flawiusz, yd rzymski 14. F. Lebrun, Czowiek wobec choroby 15. J. C. Schmitt, Rozum gestu 16. J. C. Schmitt, Duchy w redniowieczu -^ 17. J. P. Roux, Krl. Mity i symbole U;ai'"' 18. B. Fraenkel, Podpis. Geneza znaku 19. A. Grenier, GaIowie 20. J. Delumeau, Pociesza i chroni 21. J. Le Goff, Intelektualici w redniowieczu 22. H. I. Marrou, Zmierzch Rzymu czy pna staroytno? (III-VIw.) Seria TWORZENIE EUROPY: 1. Ch. Tilly, Rewolucje europejskie 1492-1992 2. U. Eco, W poszukiwaniu jzyka uniwersalnego 3. A. Guriewicz, Jednostka w dziejach Europy Seria O WOLNO I NIEPODLEGO: 1. B. Pawowski, Wojna polsko-austriacka 1809 r. 2. T. Kutrzeba, Wojna bez walnej bitwy 3. K. Krjewski, T. abuszewski, Dzieje okrgu Biaostockiego AK-AKO Seria CZOWIEK I SPOECZESTWO: 1. E. Garin, Czowiek renesansu 2. J. P. Vernant, Czowiek Grecji 3. A. Giardina, Czowiek Rzymu

Seria RODY RZECZYPOSPOLITEJ: 1. A. Rachuba, Dzieje rodu Sapiehw 2. L. Podhorodecki, Dzieje rodu Chodkiewiczw 3. E. Urwanowicz, Dzieje rodu Zborowskich 4. K. Drozdowski, Habsburgowie polscy 5. J. Graa, Dzieje rodu Radziwiw 6. J. Dzigielewski, Dzieje rodu Ossoliskich 1. W. Urbaniak, Dzieje rodu Zamoyskich Seria PIKNE KSIKI: 1. A. Zikowski, W. Gbowicz, Armia Ksistwa Warszawskiego ilustrowana malarstwem J. Chemiskiego 2. A. Sieradzka, Historia wntrz polskich 3. A. Guriewicz, Kultura i spoeczestwo redniowiecznej Europy. Exempla XIII w. Seria PODRE PO HISTORII: 1. M. Malewicz, Mdrzec i gwiazdy 2. A. de Michelis, Ostatni zagoczyk. O Jzefie Dwernickim i powstaniu na Woyniu i Podolu 3. J. Horodniczy, Modsi od swoich wyrokw 4.1. F. Stone, Proces Sokratesa Seria FILOZOFICZNA: 1. M. D. Hunnex, Filozofowie i systemy filozoficzne 2. H. Ott, Martin Heidegger 3. P. Valadier, Pochwaa sumienia 4. R. Scheduler, Przyszo rytuau 5. R. Caillois, Gry i ludzie Seria SZUFLADA HERODOTA: 1. Ch. Lambert, Herezje redniowiecza INNE: 1. B. Orowski, Poczet wielkich twrcw techniki 2. H. Mayer, Autsajderzy 3. E. Panofsky, Ideologiczne poprzedniki chodnicy Rolls-Royce 'a 4. O. Balzer, Geneza Trybunau Koronnego