ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECI SKIEGO NR 737 FINANSE, RYNKI FINANSOWE, UBEZPIECZENIA NR 56 2012

CEZARY KOCHALSKI Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

ANALIZA FINANSOWA I CONTROLLING W PRZEDSI BIORSTWIE. POWRT DO ROZWA A

Streszczenie W artykule zajto si kluczowymi instrumentami zarzdzania w przedsibiorstwie, jakimi s analiza nansowa i controlling. Skoncentrowano si na przypomnieniu istoty analizy nansowej i controllingu pod ktem przedstawienia wzajemnych relacji midzy tymi odrbnymi instrumentami zarzdzania. Na controlling w artykule spojrzano od strony funkcjonalnej i instrumentalnej, pominito natomiast podejcie koncepcyjne. Wskazano na controlling jako instrument realizujcy proces gromadzenia, opracowywania i dostarczania informacji niezbdnych do podejmowania decyzji w przedsibiorstwie oraz zaakcentowano jego ponadfunkcyjno. Stosunek controllingu do analizy nansowej przedstawiono przez pryzmat sprzenia, jakie zachodz midzy nimi. Wykazano, e controlling korzysta z analizy nansowej, ktra dostarcza informacji w procesie planowania oraz oceny uzyskanych wynikw. Jednoczenie controlling tworzy baz porwnawcz dla analizy nansowej, ktra z tej bazy korzysta. Sprzenie midzy controllingiem a analiz nansow ukazano take na przykadzie odmian analizy nansowej, zwracajc uwag na takie kryteria, jak horyzont czasu oraz przedmiot. Sowa kluczowe: analiza nansowa, controlling, zarzdzanie

Wprowadzenie Controlling i analiza nansowa s instrumentami zarzdzania w przedsibiorstwie. To instrumenty niezbdne do osignicia efektywnoci ekonomicznej zapewniajcej tworzenie wartoci przedsibiorstwa. Zarwno controlling, jak i analiza nansowa s przedmiotem bada naukowych oraz aktywnoci dydak-

84

Cezary Kochalski

tycznej od dawna. O ile pojcie controllingu pojawio si w nauce i szkolnictwie wyszym w Polsce w latach osiemdziesitych XX wieku, o tyle tradycje analizy nansowej sigaj okresu przedwojennego. Pomimo e analiza nansowa i controlling s od wielu lat obecne w teorii i praktyce, cigle w pimiennictwie ekonomicznym brakuje penej zgodnoci w zakresie deniowania tych instrumentw (dotyczy to zwaszcza controllingu), a w konsekwencji nie mona mwi o penej klarownoci sytuacji w zakresie tego, jakie s relacje midzy controllingiem a analiz nansow. Celem opracowania jest przedstawienie wzajemnych relacji, jakie zachodz pomidzy controllingiem a analiz nansow, w szczeglnoci odwoanie si do niektrych aspektw teoretycznych, metodycznych i praktycznych. W opracowaniu przyjto pewne zaoenia. Potraktowano przedsibiorstwo jako zoony ukad, ktrym moe sterowa controlling, za analiz nansow uznano za narzdzie do badania struktury tego ukadu. Nadto przyjto, e controlling i analiza nansowa maj cisy zwizek z rachunkowoci, ktra stanowi baz informacyjn dla obu rozpatrywanych instrumentw zarzdzania. Opracowanie ma charakter rozwaa teoretycznych. Bogate pimiennictwo ekonomiczne z zakresu analizy nansowej i controllingu pozwala, zdaniem autora, na krytyczne spojrzeniena stosunek controllingu do analizy nansowej w przedsibiorstwie.

1. Uzasadnienie podjcia tematu i stan wiedzy o problemie Analiza nansowa jako odrbna dyscyplina naukowa, metoda badawcza oraz dziaanie praktyczne jest szeroko przedstawiana w pimiennictwie ekonomicznym w Polsce. Wynika to z tego, e analiza nansowa ma na celu identykacj czynnikw ksztatujcych zjawiska ekonomiczne oraz rozpoznawanie skutkw oddziaywania tych czynnikw, co jest zawsze wane i aktualne w wymiarze poznawczym, metodycznym i aplikacyjnym. Pojawianie si w teorii i praktyce kolejnych instrumentw zarzdzania, jak controlling i rachunkowo zarzdcza, skaniaj do zajcia si problemem relacji zachodzcych midzy tymi instrumentami. Nie jest przedmiotem tego opracowania rozpatrywanie stosunku rachunkowoci zarzdczej do analizy nansowej. Przedmiotem zainteresowania jest natomiast stosunek controllingu do analizy nansowej. Pierwsze prby ukazania tego w pimiennictwie ekonomicznym

Analiza nansowa i controlling w przedsibiorstwie. Powrt do rozwaa

85

podejmowano w latach dziewidziesitych ubiegego wieku1. S one niewystarczajce.W opracowaniu autor podejmuje si rozwinicia tamtych myli.

2. Controlling i jego rola w przedsibiorstwie Controlling warto rozpatrywa w ujciu funkcjonalnym i instrumentalnym2. W ujciu funkcjonalnym zajmuje si planowaniem, kontrolowaniem, zasilaniem w informacje oraz koordynowaniem procesw zachodzcych w przedsibiorstwie (rysunek 1).

Planowanie

Zasilanie winformacje

CONTROLLING Koordynacja

Kontrola

Sterowanie iregulacja

Rysunek 1. Powizanie funkcji controllingu

rdo: opracowanie wasne na podstawie H.V. Peemller, Controlling-Grundlagen und Einsatzbegebiete, Verlag Neue Wirtschafst-Briefe, Berlin 1990, za: E. Nowak (red.), Controlling w przedsibiorstwie. Koncepcje i instrumenty, Orodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdask 2003, s. 14.

W ujciu instrumentalnym controlling jest systemem wzajemnie powizanych zasad, metod i technik wspomagajcych zarzdzanie przedsibiorstwem
1 Zob. E. Kurtys, Analiza ekonomiczna a rachunek ekonomiczny, kontrola gospodarcza i controlling, w M. Hamrol (red.), Analiza nansowa jako narzdzie zarzadzania nansami przedsibiorstw, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Pozna 2006, s. 1325.

Oprcz ujcia funkcjonalnego i instrumentalnego mona wyodrbni take ujcie koncepcyjne, w ktrym controlling jest koncepcj zarzdzania przedsibiorstwem.
2

86

Cezary Kochalski

przez wspieranie kierownictwa w procesie podejmowania decyzji ukierunkowanym na realizacj zaoonych celw. Spotykane w literaturze przedmiotu denicje controllingu przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1 Przykady denicji controllingu w literaturze przedmiotu
Denicja
1

rdo
2

Controlling to podsystem zarzdzania, ktry zajmuje si uksztatowaniem i koordynowaniem procesw planowania, kontrolowania i zasilania w informacje, ukierunkowane na sterowanie caym systemem z punktu widzenia wyznaczonych celw Controlling to podsystem w systemie kierowania przedsibiorstwem, ktry koordynuje caoksztat procesw planowania, dyspozycji i kontroli oraz zasilania w informacje, sterujc tym samym dziaalnoci przedsibiorstwa pod ktem wyznaczonych celw Controlling to oparta na rachunkowoci koncepcja koordynacji, planowania, sterowania i kontroli w przedsibiorstwie ukierunkowana na zapewnienie rozwoju i wzrostu pozycji przedsibiorstwa w konkurencyjnej walce Controlling to model zarzdzania przedsibiorstwem, ktry jest ukierunkowany na optymalizacj wyniku nansowego i wartoci przedsibiorstwa przez odpowiedni dobr metod i wykorzystanie rachunkowoci zarzdczej. Controlling jest systemem zarzdzania przedsibiorstwem wspierajcym menederw w sterowaniu przebiegiem zachodzcych w nim procesw gospodarczych oraz koordynowaniem rnych obszarw dziaalnoci z punktu widzenia przedsibiorstwa jako caoci dla osigania zaoonych celw Controling to ponadfunkcyjny instrument zarzdzania, ktry powinien wspiera kierownictwo przedsibiorstwa przy podejmowaniu decyzji Controlling to substytut systemu zarzdzania, tworzcy i koordynujcy planowanie, kontrol i zaopatrzenie w informacje, wspomagajcy adaptacj i koordynacj caego systemu zarzdzania Controlling moe by deniowany jako system wzajemnie powizanych przedsiwzi, zasad, metod i technik sucych wewntrznemu systemowi sterowania i kontroli, zorientowanemu na osignicie planowanego celu

Zob. P. Horvath, Controlling, Verlag Franz Vahlen, Mnchen 1990, s. 22.

Zob. J. Goliszewski, Controlling system koordynacji przedsiebiorstwa (I), Przegld Organizacji 1990, nr 89.

Zob. K. Dellman, Controlling-Konzept, w: Ch. Schetule (red.), Lexikon des Controlling, Carl Hanser Verlag, MnchenWien 1996, s. 114. Zob. W. Brzezin, Controlling. Modele teoretyczno-normatywne do zastosowania w przedsibiorstwach polskich, Czstochowskie Wydawnictwo Naukowe, Czstochowa 2001, s. 115. Zob. E. Nowak, Istota i zakres controllingu, w: E. Nowak (red.), Controlling w przedsibiorstwie. Koncepcje i instrumenty, Orodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdask 2003, s. 12. Zob. H.J. Vollmuth, Controlling. Planowanie, kontrola, kierowanie, Wydawnictwo Placet, Warszawa 1996, s. 15. Zob. K. Czubakowska, Rachunek wynikw w systemie controllingu, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 1994, s. 1213. Zob. M. Jerzemowska, Istota przedmiot i klasykacja analizy ekonomicznej, w: M. Jerzemowska (red.), Analiza ekonomiczna w przedsibiorstwie, PWE, Warszawa 2004, s. 1011.

Analiza nansowa i controlling w przedsibiorstwie. Powrt do rozwaa

1 2

87

Controlling to doradzanie, koordynowanie, a take ujmowanie i urzeczywistnianie systemu wiedzy o przedsibiorstwie, przygotowanie i oddanie do dyspozycji kadry kierowniczej metod, technik, instrumentw, modeli, schematw interpretacyjnych oraz informacji zasilajcych planowanie, koordynowanie przebiegu realnych procesw spoeczno-materialnych w ramach poszczeglnych funkcji przedsibiorstwa. Controlling to podsystem zarzdzania, dziaajcy w celu optymalnej realizacji zada.

Zob. H. Boch,s Controlling i rachunkowo zarzdcza, Centrum Informacji, Warszawa 1992, s. 1.

Zob. M. Dobija, Rachunkowo zarzdcza i controlling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 61.

rdo: opracowanie wasne na podstawie dostpnej literatury.

Przegld powyszych denicji pozwala uzna, e controlling realizuje proces gromadzenia, opracowywania i dostarczania informacji niezbdnych do procesu podejmowania decyzji w przedsibiorstwie. Jest ponadfunkcyjnym instrumentem zarzdzania.

3. Analiza nansowa a controlling W literaturze przedmiotu termin analiza nansowa jest wyjaniany w rny sposb. O sposobie deniowania rozstrzyga gwnie to, jak funkcj przypisuje si analizie nansowej. W tabeli 2 zostay przytoczone denicje analizy nansowej wedug rnych autorw3. Przedmiotem analizy nansowej s stan i wyniki nansowe. Ze stanem i wynikami nansowymi cile wi si okrelone grupy problemowe. Stan nansowy jest statycznym ujciem problemu, gwnie na gruncie bilansu. Ujciem dynamicznym jest wynik nansowy, gwnie na gruncie rachunku zyskw i strat oraz przepyww pieninych.

3 Z punktu widzenia przedmiotu bada, analiz nansow uznaje si za skadow analizy ekonomicznej. Analiza nansowa obejmuje zakresem wielkoci ekonomiczne w wyraeniu pieninym. Obok analizy nansowej wyodrbnia si w analizie ekonomicznej analiz techniczno-ekonomiczn.

88

Cezary Kochalski Tabela 2 Pojcie analizy nansowej w literaturze przedmiotu

Denicja Autor M. Jerzemowska, Istota przedmiot i klasykacja analizy ekonomicznej, w: M. Jerzemowska (red.), Analiza ekonomiczna w przedsibiorstwie, PWE, Warszawa 2004, s. 13.

Analiza ekonomiczna jest dyscyplin naukow zajmujca si wyszukiwaniem i mierzeniem zwizkw midzy zjawiskami ekonomicznymi oraz wykrywaniem, za pomoc rnych metod badawczych, prawidowoci dotyczcych zachowania si podmiotw gospodarczych i ich reakcji na bodce pynce z otoczenia. Jest ona rwnie narzdziem przydatnym kierownictwu w podejmowaniu biecych i strategicznych decyzji gospodarczych oraz w ich kontroli Analiza ekonomiczna w swej istocie polega na poznawaniu faktw i zdarze gospodarczych przez ich podzia na elementy proste i zbadanie powiza midzy tymi elementami, zwaszcza zalenoci przyczynowo-skutkowe Jako metoda analiza ekonomiczna przedsibiorstwa, zwana rwnie analiz dziaalnoci gospodarczej przedsibiorstwa, polega na wykrywaniu zjawisk i procesw wystpujcych w dziaalnoci gospodarczej przedsibiorstwa, ustalaniu ich zewntrznych i wewntrznych powiza, ustalaniu wielkoci i przyczyn odchyle stanw rzeczywistych od postulowanych, a take na projektowaniu dziaa korekcyjnych, zmierzajcych do ekonomicznie racjonalnego uksztatowania stanu zjawisk i przebiegu procesw. Jako funkcja zarzdzania obejmuje te dziaania analityczne, bez ktrych cele organizacji i jej ogniw nie mogyby by realizowane, a ktre powinny by wykonywane na kadym szczeblu zarzdzania. Jako dyscyplina naukowa analiza ekonomiczna zajmuje si identykacj powiza midzy zjawiskami ekonomicznymi, okreleniem ich mechanizmu i siy, konstruowaniem nowych i doskonaleniem ju stosowanych metod bada strukturalnych i przyczynowych oraz adaptacj na potrzeby tych bada metod opracowanych przez inne dyscypliny naukowe (np. matematyk, statystyk, ekonometri) Analiza ekonomiczna rozumiana jest, jako mylowe, pojciowe wyodrbnienie cech, czci lub skadnikw rozpatrywanego zjawiska, procesu, albo przedmiotu, cznie z badaniem cech, elementw, struktury i zachodzcych miedzy nimi zwizkw. Analiz ekonomiczn okreli mona jako studia nad metodami i technikami zarzdzania oraz dziaania przedsibiorstwa. W sposb peniejszy mona okreli analiz ekonomiczn przedsibiorstwa jako dyscyplin naukow, ktra polega na wyjanieniu okrelonych problemw w kategoriach wynikw ekonomicznych i na odkrywaniu prawidowoci orzekajcych zwizki pomidzy czynnikami i warunkami ekonomicznymi a innymi czynnikami i warunkami wkomponowanymi we wzajemne dziaania ludzi w procesie gospodarowania

C. Skowronek (red.), Analiza ekonomiczno-nansowa przedsibiorstwa. Zbir przykadw i zada, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004, s. 5. B. Wersty, Podstawy teoretyczno-metodyczne analizy ekonomicznej przedsibiorstw, w: L. Bednarski, R. Borowiecki, J. Duraj, E. Kurtys, T. Waniewski, B. Wersty, Analiza ekonomiczna przedsibiorstwa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocaw 2001, s. 1112.

J. Duraj, Analiza ekonomiczna w zarzdzaniu przedsibiorstwem, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1993, s. 7.

rdo: opracowano na podstawie literatury przedmiotu.

Analiza nansowa i controlling w przedsibiorstwie. Powrt do rozwaa

89

Jeeli przyj, e analiza nansowa powinna by przeprowadzana pod ktem wzgldnego pomiaru ryzyka i zwrotu wprzyszoci, to kwesti zasadnicz w analizie nansowej jest dostarczanie informacji niezbdnych w procesie planowania i prognozowania oraz dokonywania okresowej oceny dziaalnoci przedsibiorstwa. Z analiz nansow mona wic powiza niektre funkcje controllingu. Jest wiele odmian analizy nansowej. Klasykacji analizy nansowej mona dokona wedug wielu kryteriw. Niektre rodzaje analizy nansowej odpowiadaj zapotrzebowaniu controllingu. W tabeli 3 powizano rodzaje analizy nansowej z odmianami controllingu ze wzgldu na horyzont czasowy oraz przedmiot.
Tabela 3 Rodzaje analizy nansowej a odmiany controllingu ze wzgldu na horyzont czasowy i przedmiot
Kryterium Horyzont czasowy Rodzaj analizy nansowej Analiza retrospektywna (ex post) Analiza bieca (operatywna) Analiza prospektywna (ex ante) Analiza taktyczna Analiza strategiczna Analiza techniczno-ekonomiczna Analiza nansowa Analiza dziedzinowa Analizy problemowe Analiza mikroekonomiczna Analiza makroekonomiczna Odmiany controllingu Controlling operacyjny Controlling strategiczny

Przedmiot

Controlling funkcjonalny: nansowy personalny produkcji logistyki marketingu i sprzeday dziaalnoci badawczo-rozwojowej administracyjny ekologii kosztw inwestycji projektw podatkowy Controlling zasobw przedsibiorstwa: controlling gospodarki rodkami trwaymi controlling gospodarki materiaowej controlling gospodarki zasobami ludzkimi controlling gospodarki zasobami nansowymi

rdo: opracowanie wasne.

90

Cezary Kochalski

Ze wzgldu na horyzont czasowy wyrnia si analiz retrospektywn (ex post), biec oraz prospektywn. Analiza nansowa ex post stanowi punkt wyjcia do planowania i budetowania. Z punktu widzenia planowania i budetowania najistotniejsza jest analiza prospektywna (ex ante), ktra daje moliwo modelowania stanu i wyniku nansowego przedsibiorstwa: Dziki niej mona ustali skutki rozpatrywanych wariantw planistycznych oraz ewentualnych zmian kierunku i siy dziaa zaoonych w planie czynnikw wewntrznych i zewntrznych4. W analizie nansowej ex ante wyrnia si analiz taktyczn (do 1 roku) oraz analiz strategiczn (odnosi si do okresw duszych ni jeden rok). Klasykacja analizy nansowej ex ante jest cile powizana z rodzajami controllingu, a mianowicie z controllingiem operacyjnym oraz controllingiem strategicznym. Controlling operacyjny dotyczy krtko- i redniokresowego horyzontu czasowego i wie si z zarzdzaniem operacyjnym przedsibiorstwem, z kolei controlling strategiczny odnosi si do dugiegookresie i jest powizany z zarzdzaniem strategicznym.

Uwagi kocowe Controlling najczciej ujmuje si funkcjonalnie oraz instrumentalnie. Realizuje proces gromadzenia, opracowywania i dostarczania informacji niezbdnych do procesu podejmowania decyzji w przedsibiorstwie, bdc ponadfunkcyjnym instrumentem zarzdzania. Na relacje midzy controllingiem a analiz nansow naley spojrze przez pryzmat sprzenia, jakie zachodzi midzy tymi odrbnymi instrumentami zarzdzania. Controlling korzysta z analizy nansowej, ktra dostarcza informacji w procesie planowania oraz oceny uzyskanych wynikw. Jednoczenie controlling tworzy baz porwnawcz dla analizy nansowej, ktra z tej bazy korzysta.

4 M. Jerzemowska, Istota przedmiot i klasykacja analizy ekonomicznej, w: M. Jerzemowska (red.), Analiza ekonomiczna w przedsibiorstwie, PWE, Warszawa 2004, s. 1011.

Analiza nansowa i controlling w przedsibiorstwie. Powrt do rozwaa Literatura

91

Boch H., Controlling i rachunkowo zarzdcza, Centrum Informacji, Warszawa 1992. Brzezin W., Controlling. Modele teoretyczno-normatywne do zastosowania w przedsibiorstwach polskich, Czstochowskie Wydawnictwo Naukowe, Czstochowa 2001. Czubakowska K., Rachunek wynikw w systemie controllingu, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 1994. Dellman K., Controlling-Konzept, w: Ch. Schetule (red.), Lexikon des Controlling, Carl Hanser Verlag, MnchenWien 1996. Dobija M., Rachunkowo zarzdcza i controlling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. Duraj J., Analiza ekonomiczna w zarzdzaniu przedsibiorstwem, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1993. Goliszewski J., Controlling system koordynacji przedsiebiorstwa (I), Przegld Organizacji 1990, nr 89. Horvath P., Controlling, Verlag Franz Vahlen, Mnchen 1990. Jerzemowska M. (red.), Analiza ekonomiczna w przedsibiorstwie, PWE, Warszawa 2004. Kurtys E., Analiza ekonomiczna a rachunek ekonomiczny, kontrola gospodarcza i controlling, w: M. Hamrol (red.), Analiza nansowa jako narzdzie zarzdzania nansami przedsibiorstw, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Pozna 2006. Nowak E. (red.), Controlling w przedsibiorstwie. Koncepcje i instrumenty, Orodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdask 2003. Peemller H.V, Controlling-Grundlagen und Einsatzbegebiete, Verlag Neue WirtschafstBriefe Berlin 1990, za: E. Nowak (red.), Controlling w przedsibiorstwie. Koncepcje i instrumenty, Orodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdask 2003. Skowronek C. (red.), Analiza ekonomiczno-nansowa przedsibiorstwa. Zbir przykadw i zada, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004. Vollmuth H. J., Controlling. Planowanie, kontrola, kierowanie, Wydawnictwo Placet, Warszawa 1996. Wersty B., Podstawy teoretyczno-metodyczne analizy ekonomicznej przedsibiorstw, w: L. Bednarski, R. Borowiecki, J. Duraj, E. Kurtys, T. Waniewski, B. Wersty, Analiza ekonomiczna przedsibiorstwa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocaw 2001.

92

Cezary Kochalski FINANCIAL ANALYSIS AND CONTROLLING IN A COMPANY. RETURN TO DELIBERATIONS Summary

The key tools of management like nancial analysis and controlling are deliberated in the article.The focus is on reminding the sense of nancial analysis and controlling to demonstrate relations between them as separate management tools. The controlling is presented from the functional perspective and as a tool of management.The conceptual approach is ignored. The relations between controlling and nancial analysis are demonstrated in the sense of interactions between them.It was conrmed that nancial analysis is a tool to deliver information in the procesess of planning and control but controlling creates a comparative base. An example of interactions between nancial analysis and controlling is also a variety of nancial analysis. Some types of nancial analysis are useful in controlling. Keywords: nancialanalysis, controlling, management Translated by Cezary Kochalski