Studia

Filmoznawcze
34
Wrocaw 2013
Piotr Czerkawski
Uniwersytet Wrocawski
KSIKA SKOLIMOWSKI. PRZEWODNIK
KRYTYKI POLITYCZNEJ
WRAZ Z JEJ CIENIAMI I BLASKAMI
Jerzy Skolimowski zrobi w yciu wiele, by zbudowa wasn legend. Pol-
ski twrca siedzia w szkolnej awie z Vaclavem Havlem, pali trawk z Jackiem
Nicholsonem, a od Jeana-Luca Godarda usysza, e jest najlepszym reyserem
wiata. Zachwyty francuskiego reysera podzielao wielu innych przedstawicieli
flmowej brany. W wieku zaledwie dwudziestu dwch lat przyszy twrca Barie-
ry mg podj wspprac z samym Andrzejem Wajd i napisa dla niego scena-
riusz do Niewinnych czarodziejw
1
. Niedugo pniej Skolimowski zadebiutowa
jako reyser wietnie przyjtym Rysopisem, a jeszcze przed trzydziestk cieszy
si ze zdobycia berliskiego Zotego Niedwiedzia za Start. Historia ukadajca
si w hollywoodzki z ducha scenariusz doczekaa si jednak w pewnym momencie
istotnego zwrotu akcji. Po zrealizowaniu prowokacyjnie antykomunistycznych Rk
do gry Skolimowski zosta zmuszony do emigracji. Jak sam twierdzi po latach,
wczesna decyzja wadz zamaa mu karier. Dotychczasowy kontestator na ob-
czynie coraz czciej musia zgadza si na zgnie kompromisy. W zagranicznej
flmografi reysera kameralne flmy autorskie la Na samym dnie wspistniej
z komercyjnymi niewypaami w rodzaju Przygd Gerarda. Od pewnego momentu
artystyczne i yciowe wybory Skolimowskiego zaczy ukada si w nieustajcy
cig przeciwiestw. Polski reyser da si pozna jednoczenie jako geniusz i ka-
botyn, playboy i outsider, idealista i pragmatyk. Charakteryzujce twrc Bariery
sprzecznoci mona potraktowa po prostu jako konsekwencje lepego losu. Co
jednak, jeli stanowi one element wiadomej kreacji Skolimowskiego? W tej sytu-
1
Wspautorem scenariusza by Jerzy Andrzejewski.
Ksiga SF 34_ost.indb 219 8/20/2013 7:46:37 PM
Studia Filmoznawcze 34, 2013
for this edition by CNS
220 | Piotr Czerkawski
acji niech do poddania swojej osoby jednoznacznej kategoryzacji odpowiadaaby
Gombrowiczowskiej z ducha ucieczce przed gb. Skomplikowana droga twr-
cza reysera udowodnia, e w jego przypadku okazaa si ona moliwa. Chociaby
z tego wzgldu dorobek Skolimowskiego domaga si wci nowych analiz, ktre
bd w stanie wpisa go w nieoczywiste konteksty i zaproponuj zaskakujcy punkt
widzenia. Pomimo koniecznych do odnotowania zastrzee, ksika Skolimowski.
Przewodnik Krytyki Politycznej wypenia te zadania satysfakcjonujco.
SIA WYRAZISTOCI
Zalet ksiki stanowi z ca pewnoci forma, ktra pozwala odrni j od kla-
sycznie pojtej monografi. Stanowica specjalno Krytyki Politycznej formua
Przewodnika przez samych wydawcw pozostaje wyjaniona nastpujco:
Reader (przewodnik) to popularna formua uywana na caym wiecie w odniesieniu do
wanych obszarw humanistyki. Prezentuje wybrane zagadnienie lub dorobek twrcy, wyzna-
czajc caociow i oryginaln perspektyw rozumienia danej tematyki.
Przewodniki powicamy flozofom, artystom oraz zoonym problemom spoecznym i politycz-
nym. Ksiki zawieraj wybr najistotniejszych tekstw polskich i zagranicznych powico-
nych interesujcym nas tematom i osobom, a take wywiady, przegld prac autorskich, sowniki
wanych poj. Celem kadego Przewodnika jest nie tylko przekrojowe przedstawienie danego
problemu, ale te umieszczenie go w nowym kontekcie, wolnym od znieksztace instytucji
rynku, akademii i mediw masowych
2
.
Dla charakteru ksiki o Skolimowskim najwiksze znaczenie wydaje si mie
dobr rnorodnych autorw, ktrzy staraj si analizowa twrczo reysera
przez pryzmat odrbnych dziedzin swojej aktywnoci. W Przewodniku obok flmo-
znawcw i krytykw swoje teksty publikuj midzy innymi politolodzy, flozofo-
wie i poeci.
W trakcie lektury Przewodnika dochodzi do gosu wiadomo, e autorami
znakomitej wikszoci tekstw pozostaj ludzie modzi, ktrzy nie mieli szans, by
dowiadczy rzeczywistoci opisywanej w wikszoci flmw Skolimowskiego.
Trudno o lepszy dowd na to, e kino twrcy Rk do gry ma w sobie ogromny
adunek uniwersalnoci. Jednoczenie jednak autorzy ksiki staraj si interpreto-
wa dziea reysera wedug okrelonego klucza. Czytelnicy zaznajomieni z dzia-
alnoci Krytyki Politycznej nie bd zaskoczeni, e w tekstach o twrczoci
Skolimowskiego dominuje spojrzenie lewicowe. Ideologiczna wyrazisto Prze-
wodnika bynajmniej nie powinna stawa si jednak przedmiotem zarzutu. De-
klaracjom wiatopogldowym kolejnych autorw nie sposb odmwi szczeroci
2
O idei Przewodnikw czytamy na stronie internetowej: http://www.krytykapolityczna.pl/
wydawnictwo/seria/przewodniki (dostp: 11 czerwca 2013).
Ksiga SF 34_ost.indb 220 8/20/2013 7:46:37 PM
Studia Filmoznawcze 34, 2013
for this edition by CNS
Ksika Skolimowski. Przewodnik Krytyki Politycznej | 221
intencji, a ich pomysy interpretacyjne pozostaj przewanie poparte solidn argu-
mentacj.
NIETWRCZY CHAOS
Podczas gdy trudno zgodzi si na formuowane przez cz recenzentw Przewod-
nika
3
wtpliwoci natury ideologicznej, duo atwiej przyzna im racj w kwestii
zarzucanego ksice chaosu kompozycyjnego. Najwikszy znak zapytania stano-
wi umieszczony pod koniec Przewodnika rozdzia zatytuowany Aneks flmowy.
Po serii przekrojowych artykuw dotyczcych caej twrczoci Skolimowskiego
redaktorzy umiecili kilka krtkich szkicw powiconych niektrym flmom rey-
sera. Kolejne tytuy wydaj si dobrane przypadkowo, a teksty nie skupiaj si na
poszukiwaniu midzy nimi wsplnego mianownika. Bynajmniej nie stanowi to jed-
nak winy samych autorw, ktrych refeksje na temat pojedynczych flmw twrcy
Rysopisu nierzadko bywaj cakiem interesujce.
Znacznie wikszy problem przynosz dwa inne teksty, ktre dla ostatecznego
ksztatu Przewodnika wydaj si zupenie zbdne. Opowiadanie Kai Malanowskiej
i szkic o wierszach Skolimowskiego popeniony przez Jasia Kapel cierpi na te
same bolczki. Oboje autorzy wydaj si traktowa nazwisko twrcy Walkoweru
wycznie jako narzdzie nachalnej autopromocji. Szczeglnie kuriozalnie pre-
zentuje si pod tym wzgldem tekst Malanowskiej. Utrzymane rzekomo w stylu
pierwszych flmw Skolimowskiego opowiadanie Nie czekaj na mnie, Eurydyko
w praktyce nie ma z nimi nic wsplnego. Bijcej z tamtego kina szczeroci Mala-
nowska przeciwstawia wycznie upozowan egzaltacj. Niewiele lepiej wypada
tekst Kapeli. Dokonana przez niego analiza wczesnych wierszy Skolimowskiego
prbuje by nonszalancka, lecz okazuje si wycznie niechlujna, a bardziej ni
rzetelny tekst analityczny przypomina sklecony na kolanie felieton.
Na plus Kapeli wypada zapisa jedynie to, e podchodzi do bohatera Prze-
wodnika bez zbdnej czoobitnoci i ma odwag przyzna, e jego prb poetyckich
zwyczajnie nie ceni. Autorzy ksiki o Skolimowskim w ogle trzymaj si jak
najdalej od stylistyki hagiografcznej. Krzysztof Kornacki w swoim tekcie niepo-
chlebnie wyraa si o zrealizowanym na podstawie scenariusza Skolimowskiego
Polizgu, a Marek Jastrzbiec-Mosakowski krytykuje sposb przedstawiania rela-
cji damsko-mskich a w trzech flmach reysera. Podobnie nonkonformistyczna
postawa z pewnoci zyskaaby jednak uznanie samego bohatera Przewodnika.
Skolimowski otwarcie przyznaje w wywiadach, e nie lubi swych modzieczych
wierszy, a przynajmniej o kilku tytuach ze swojej flmografi wypowiada si z nie-
ukrywanym wstydem.
3
Por. na przykad B. Raciski, Niewyrany rysopis, artPapier 2012, nr 1516.
Ksiga SF 34_ost.indb 221 8/20/2013 7:46:37 PM
Studia Filmoznawcze 34, 2013
for this edition by CNS
222 | Piotr Czerkawski
TROPEM GOMBROWICZA
Znaczna wikszo tekstw w ksice zostaa jednak stworzona przez autorw nie-
ukrywajcych fascynacji dorobkiem Skolimowskiego i kryjc si w jego kolejnych
flmach poznawcz atrakcyjnoci. W tym kontekcie najciekawiej czyta si Prze-
wodnik ze wiadomoci powracajcych w kolejnych tekstach motyww i tropw
interpretacyjnych.
Jeden z takich refrenw stanowi z ca pewnoci umieszczanie dorobku Sko-
limowskiego w kontekcie twrczoci wspomnianego ju wczeniej Gombrowicza.
Podobny trop sugeruje ju we wstpie do ksiki Tymon Tymaski, a w dalszej ko-
lejnoci rozwija go chociaby Witold Mrozek i Katarzyna Taras. Bardzo ciekawy
klucz do analizy tego wtku odnajduje Jakub Majmurek. Autor tekstu Crossley, nasz
brat zwraca uwag na paradoks, zgodnie z ktrym tak bardzo pokrewny Gombro-
wiczowi twrca jak Skolimowski zupenie nie poradzi sobie z ekranizacj jego
Ferdydurke. Wedug Majmurka tytuem znacznie bliszym duchowi autora Trans-
-Atlantyku pozostaje zrealizowany w 1978 roku Wrzask. W zakoczeniu swojego
tekstu autor stwierdza, e opowiadajcy o wyobcowanym inteligencie na emigracji
flm ma w sobie t sam co u Gombrowicza specyfczn mieszank unio-
noci i bufonady, lku i fascynacji, niszoci i wyszoci, moralnych zwycistw
i spoecznych klsk.
OCZY SZEROKO OTWARTE
Crossley nie jest pierwszym mieszkacem uniwersum Skolimowskiego, ktry ma
w sobie wyrany rys gombrowiczowski. Podobna charakterystyka pasuje ju do
Andrzeja Leszczyca bohatera pierwszych flmw reysera. Mczyzna zdaje so-
bie spraw ze swojego niedopasowania do rzeczywistoci. eby w niej przetrwa,
nieustannie musi zatem przybiera kolejne maski.
Posta Leszczyca okazuje si niezwykle wana dla twrczoci Skolimowskie-
go z jeszcze jednego wzgldu. Wanie na przykadzie tego bohatera polski reyser
po raz pierwszy zademonstrowa umiejtno wpisywania dowiadcze jednostki
w ogln refeksj na temat otaczajcej j rzeczywistoci. Mimo swego niezwykle
intymnego charakteru, flmy o Leszczycu byy przecie take gorzkim rozlicze-
niem z pokoleniem maej stabilizacji. Skolimowskiemu mimochodem udao si
zreszt dotkn czego wicej i przybliy si do uniwersalnej prawdy o polskiej
mentalnoci. Jak przytomnie zauwaya w swoim tekcie Agnieszka Winiewska,
wspczeni modzi Polacy rwnie yj w swoistej maej stabilizacji i niewiele
rni si od swoich rwienikw z lat 60. Tak jak oni nie interesuj si polity-
k i coraz rzadziej myl o sobie jako o elemencie wikszej zbiorowoci. Zamiast
Ksiga SF 34_ost.indb 222 8/20/2013 7:46:37 PM
Studia Filmoznawcze 34, 2013
for this edition by CNS
Ksika Skolimowski. Przewodnik Krytyki Politycznej | 223
tego wyznaj swoicie pojt kultur indywidualizmu, ktra sprowadza si przede
wszystkim do zaspokajania wasnych potrzeb konsumpcyjnych. Zgodnie z tez wy-
snut w tekcie Cezarego Michalskiego, kino Skolimowskiego stanowio gorzk
krytyk takich postaw i bolenie rozliczao si z wyznawcami maej stabilizacji.
Najbardziej wyrazisty przekaz miay nie pod tym wzgldem synne Rce do gry.
Wedug Michalskiego:
Rce do gry powstaj w momencie, kiedy prba ycia gdzie indziej, prba niedostrzegania
wiata nieprzedstawionego PRL-owskiej politycznoci ju si nie udaa, kiedy flmowcy i pisa-
rze tego pokolenia ju wyemigrowali lub przygotowuj si do emigracji. Kiedy cae pokolenie
jego elita artystyczna i jego przecitna reprezentacja dorabiao si, robio karier z nadziej,
e polska polityka zostawi ich w spokoju []. Wszystkie te nadzieje i zudzenia trafy w kocu
na cian tego, co realne. Najpierw na zlodowacenie pnego Gomuki od poowy lat 60. Potem
na tward i jednoznaczn cian Marca 68.
Zdolno Skolimowskiego do uniwersalizowania przey osobistych i czenia
intymnoci z politycznoci towarzyszya take jego flmom zagranicznym. Ko-
lejni autorzy Przewodnika udowadniaj, e znakomicie oddaj one paradoksy losu
przymusowego emigranta i zagubionego w obcej rzeczywistoci intelektualisty.
Na t perspektyw zwraca uwag Jakub Majmurek we wspomnianej ju wczeniej
analizie Wrzasku, a take Jarosaw Pietrzak w tekcie powiconym flmom Fucha
i Najlepsz zemst jest sukces. Szczeglnie ciekawe wydaj si spostrzeenia autora
poczynione w kontekcie pierwszego z tych flmw. Fucha uznawana za jedno
z najsynniejszych dzie w dorobku Skolimowskiego opowiada o grupie polskich
robotnikw w Wielkiej Brytanii, ktrych zastaje tam wiadomo o wybuchu stanu
wojennego. Wedug Pietrzaka charakteryzujca bohaterw fascynacja moliwocia-
mi kapitalizmu w poczeniu z fatalnymi warunkami ich ycia w tym ustroju moe
by traktowana jako niezwykle skuteczna przepowiednia. Dowiadczenia kilku bo-
haterw Fuchy ju wkrtce przemieni si przecie w masowe rozczarowanie efek-
tami przemian politycznych, jakie nastpi w Polsce po roku 1989.
Kolejne teksty chwalce Skolimowskiego za przenikliwo spojrzenia na Pol-
sk i Polakw w automatyczny sposb prowokuj pytania o nastpcw reysera.
Kto wie, czy najwaniejszym tekstem w Przewodniku nie pozostaje w tej sytuacji
artyku o wszystko mwicym tytule Skolimowski inspiracje. Autorka, Katarzy-
na Taras, nie bez racji konstatuje, e Skolimowski wpuci do polskiego kina wol-
no: osobist, artystyczn, emocjonaln, intelektualn. Ponadto trafnie zauwaa,
e do najwaniejszych waciwoci reysera naleay skonno do portretowania
rzeczywistoci poprzez niuanse i tendencja do odrzucania wpisanej w polsk tra-
dycj martyrologii. Kopoty z tekstem Taras zaczynaj si wtedy, gdy autorka usi-
uje przekonywa, e podobne umiejtnoci potraf wykaza dzi kilku reyserw
modego pokolenia. Wymienieni przez ni Xawery uawski, Piotr Szczepaski
i Mariusz Front wydaj si jednak docenieni zdecydowanie na wyrost. W wizjach
Ksiga SF 34_ost.indb 223 8/20/2013 7:46:37 PM
Studia Filmoznawcze 34, 2013
for this edition by CNS
224 | Piotr Czerkawski
kadego z tych twrcw prno szuka charakterystycznego dla najlepszych fl-
mw Skolimowskiego poczenia inteligencji i wdziku, humoru i powagi, indy-
widualizmu i zaangaowania spoecznego. W zwizku z tym wydaje si, e twrca
Rysopisu jeszcze przez dugi czas pozostanie dla polskiego kina niezastpiony.
THE GOOD AND BAD SIDES OF THE BOOK
POLITICAL CRITIQUE COMPANION TO SKOLIMOWSKI
Summary
Review of the Political Critique Companion to Skolimowski is an attempt to add a few words of com-
mentary about the reception of production of the one of the most original directors in the history of the
Polish cinema. The texts contained in the book prepared by the Political Critique did not avoid some
traps. Refection about the eponymous hero of the book rightly regarded as a master of creating his
own legend for some of the authors became only a pretext to the unsophisticated self-creation. But
most of them have found a perspective which is uncommon in the considerations about Skolimowskis
works. In this light the analysis of the Moonlighting as a prophetic warning of the errors of political
transformation, or the detecting of intertextual relations with Gombrowiczs work, not in Ferdydurke
but in the much earlier The Shout is highly intriguing. Overall lecture of the book allows to see it as an
unfulflled but useful and original work. It is diffcult to escape an impression that a book of Political
Critique with all its cracks corresponds perfectly with the ups and downs in Skolimowskis career.
Translated by Piotr Czerkawski
Ksiga SF 34_ost.indb 224 8/20/2013 7:46:37 PM
Studia Filmoznawcze 34, 2013
for this edition by CNS