You are on page 1of 218

1

Redaktor Andrzej Bayski Redaktor prowadzcy Leszek Krzykowski Projekt graficzny, skad komputerowy Olgierd Lichy Druk i oprawa Drukarnia Mirex Mirotki Dofinansowano z budetu Samorzdu Wojewdztwa Pomorskiego PL ISSN 1896-9437 Copyright Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskim, Starogard Gdaski 2006

Adres Redakcji Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskim ul. Boczna 2, 83-200 Starogard Gdaski www.muzeum-kociewie.gda.pl e-mail: muzeum-starogard@wp.pl tel. +48 (058) 56 246 75

Od Wydawcy

Koncepcja stworzenia placwki muzealnej w Starogardzie Gdaskim narodzia si na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych. Zalkiem przyszego muzeum miay by zbiory dotychczas zgromadzone i tymczasowo eksponowane w redniowiecznej Baszcie Gdaskiej. Po utworzeniu, w 1973 r. Stacji Upowszechniania Wiedzy o Regionie zbiory te zaczy si szybko rozrasta, midzy innymi dziki wszechstronnej pomocy, jakiej nowo powstaej placwce udzielio Towarzystwo Mionikw Ziemi Kociewskiej. Utworzone decyzj Ministerstwa Kultury i Sztuki z dnia 10 wrzenia 1980 r. Muzeum Ziemi Kociewskiej jest instytucj obejmujc dziaalnoci merytoryczn 3 powiaty: starogardzki, tczewski i wiecki. Oprcz gromadzenia zabytkw kultury materialnej, dziaalnoci ekspozycyjnej oraz edukacyjnej, zajmuje si rwnie badaniami naukowymi i ich popularyzacj. Tym wanie celom maj suy wydawane dziki finansowej pomocy Samorzdu Wojewdztwa Pomorskiego roczniki muzealne. Tak, wic oddajemy do rk Pastwa pierwszy numer rocznikw muzealnych Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskim. Na jego zawarto skadaj si referaty, wygoszone podczas zorganizowanej we wrzeniu 2006 r. konferencji naukowej, zatytuowanej Dziedzictwo kulturowe Kociewia w wietle bada naukowych stan i perspektywy. Jej celem byo w naszym zamierzeniu zarwno podsumowanie wiedzy naukowej na temat Kociewia z zakresu rnych dziedzin nauki (z koniecznoci jedynie czstkowe), jak rwnie wytyczenie kierunkw bada na przyszo. Czy i w jakim stopniu nam si to udao pozostawiamy Pastwu do oceny?

Spis treci

Tadeusz Grabarczyk 006

Historia staroytna Kociewia w wietle bada archeologicznych


013

Dziedzictwo archeologiczne powiatu starogardzkiego


Stan i perspektywy Marek Smoliski

Henryk Paner, Danuta Krl

024

[] coadiutorem constituere volens

Dokument princepsa Grzymisawa na rzecz joannitw z 1198 r. w wietle nada czynionych na rzecz szpitalnikw w Niemczech, Czechach i Polsce.

Daniel Kubiak 042

Grodzisko na wzgrzu w. Jana w wietle rde historycznych i bada archeologicznych

Edward Breza 060

Nazwiska mieszkacw Kociewia


Maria Pajkowska-Kensik

071

Stan bada gwar kociewskich i ich ywotno na progu XXI wieku


Sonia Klein, Tadeusz Sadkowski 083

Tradycyjna architektura drewniana w powiecie starogardzkim przemijajcy pejza kulturowy

Wybrane problemy z zakresu historii. 144 Anna Weronika Brzeziska

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

105 Aniela Przywuska

Kociewie w wietle bada nad upowszechnianiem kultury regionalnej

Spis treci

Andrzej Grzyb 159

Splatanie dawnego z nowym

Elementy tradycji regionalnej z przeomu XIX i XX wieku, a dzisiejsza wiedza o nich na Kociewiu.

Lothar Hyss 165

Muzeum Prus Wschodnich

Historia Muzeum, jego zbiory, zadania i cele oraz wsppraca z muzeami w Polsce. 168 Maria Brzozowska

Dziedzictwo kulturowe w tworzeniu polityki przestrzennej na przykadzie miasta Starogard Gdaski

187

Janusz Ciemnooski

Przemiany przestrzenne w rejonie murw obronnych Starogardu


fragment referatu*

200

Wiesaw Gogan

Stan bada nad wojskowymi dziejami Starogardu Gdaskiego


210 Bogusaw Faltynowski

Wyjanione i niewyjanione tajemnice Strzeleckiego Bractwa Kurkowego w Starogardzie Gdaskim

Tadeusz Grabarczyk

Historia staroytna Kociewia w wietle bada archeologicznych

Jak w kadym tego typu opracowaniu winno si w pierwszym rzdzie poda granice interesujcego nas regionu. Nie bdzie chyba przesady w stwierdzeniu, e granice Kociewia nale do najmniej dyskusyjnych. Mwic najkrcej, naley do niego Pojezierze Starogardzkie, dalej wski pas Doliny Kwidzyskiej bdcy czci Doliny Dolnej Wisy, pnocno-zachodni cz zajmuj Bory Tucholskie po lini Czarna Woda-Bdno-Nowe i dalej na poudnie Wysoczyzna wiecka po ujcie Wdy do Wisy. I Zainteresowania archeologiczne Kociewiem sigaj XIX wieku i s zwizane z Towarzystwem Przyrodniczym w Gdasku (Naturforschende Gesellschaft). Warto jednak wspomnie o odkryciu ju w 1711 r. grobu skrzynkowego kultury pomorskiej w Tczewie. Czonkowie sekcji antropologicznej wspomnianego towarzystwa penetrowali obszar midzy Tczewem i wieciem i prezentowali wyniki swoich prac wykopaliskowych na posiedzeniach plenarnych, ktre odbyway si rednio 4 w cigu roku. Nie sposb w tym z koniecznoci krtkim wystpieniu wymieni wszystkich, ktrzy przyczynili si do poznania najdawniejszej przeszoci Kociewia. Z tych najstarszych wypada wymieni Hugona Conwentza, Paula Kumma i Konrada Lakowitza. Ten ostatni opisa wszystkie znane wwczas (t.j. w 1896 r.) grodziska: w Grabowie Bobowskim, gm. Bobowo, Owidzu i Szpgawsku, gm. Starogard Gd., Radziejewie, gm. Zblewo, witym Janie w Starogardzie, Bzowie i Rulewie, gm. Warlubie oraz Sartowicach, gm. wiecie1. Nie sposb pomin bada inspirowanych przez powstae w 1875 r. Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Najwiksze zasugi pooy tutaj Gotfryd Ossowski, ktry w latach 1876-1878 przeprowadzi wiele bada wykopalisko1

T. Grabarczyk, Dziaalno archeologiczna Towarzystwa Przyrodniczego w Gdasku do 1880 roku [w:] XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1, Gdask 2003, s. 9-14.

Historia staroytna Kociewia w wietle bada archeologicznych

wych na Kociewiu. Wymiemy tylko te najwaniejsze: Jabwko i Klonwka, gm. Starogard Gd., Skrcz, Olszwka, gm. Morzeszczyn, Skarszewy, Belno, gm. wiecie, Gogolewo, gm. Gniew, Warlubie i Zblewo2. Przypominam tylko tych najstarszych dlatego, aby pami o nich nie zagina. Pionierom pierwszych bada archeologicznych winnimy wszyscy gbok wdziczno. Nie wspominam ju o badaniach z ubiegego stulecia i czasw najnowszych, bowiem o nich jak te o stanie rozpoznania archeologicznego Kociewia bd mwi moi koledzy. II Brak jest na dobr spraw opracowa syntetycznych tej czci Pomorza. Kociewie pojawiao si zawsze na marginesie starszych i ju niestety bardzo przestarzaych opracowa, z ktrych ostatnie powstao 40 lat temu3. Zwikszajca si baza rdowa si rzeczy zmusza do zmiany wielu dotychczasowych ustale i spojrzenia na nowo nawet na odkrycia najstarsze. Pamitajmy te o znacznym wpywie nauk przyrodniczych. Dziki nim wiemy teraz wicej o egzystencji grup ludzkich w okrelonym rodowisku, ktre byy od tego ekosystemu uzalenione ale te i na oddziayway. Najstarsze lady dziaalnoci ludzkiej s znane na Kociewiu z pojedynczych odkry narzdzi krzemiennych i zwizane z krtkotrwaymi obozowiskami typu hunting camp4 charakterystycznymi dla schyku starszej epoki kamienia (paleolitu) i datowane na ok. X tysiclecie przed Chrystusem. Te niewielkie grupy ludzkie mogy by zwizane z owami na renifery i przemieszczay si przez Pomorze za przesuwajcymi si stadami tych zwierzt na pnocny zachd w kierunku Skandynawii5. Podobnie te nieliczne s odkrycia zwizane ze rodkow epok kamienia (mezolitem) IX - III tysiclecie przed Chr. Rejestrujemy je przede wszystkim nad Wd. S to obozowiska ludnoci preferujcej gospodark myliwsko-zbierack. Byy to podstawowe sposoby zdobywania poywienia tych niewielkich grup o ktrych bardzo mao wiemy. Ich dziaalno nie odcisna pitna na wczesnej szacie rolinnej, ktra w tym czasie wielokrotnie ulegaa zmianie przede
G. Ossowski, Mapa archeologiczna Prus Zachodnich. Tekst objaniajcy, Krakw 1881; tene, Zabytki przedhistoryczne ziem polskich, ser. I, Prusy Krlewskie, z. 1, Krakw 1879, z. 2, Krakw 1881, z. 3, Krakw 1885, z. 4, Krakw 1888. 3 J. Kostrzewski, Pradzieje Pomorza, Wrocaw 1966. 4 A. Klimek, K. Dzigielewski, Schykowopaleolityczna pracownia przydomowa na stanowisku 47 w Klonwce, powiat Starogard Gdaski, Pomorania Antiqua, t. XX, 2005, s. 143-182. 5 Z. Bagniewski, Mezolityczne spoecznoci myliwsko-rybackie poudniowej czci Pojezierza Kaszubskiego, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1987, Studia Archeologiczne, t. 17.
2

10

wszystkim z powodu do radykalnych rnic klimatycznych. Naley przypuszcza, e podobnie jak w pnocnej strefie Borw Tucholskich (rejon Jeziora Charzykowskiego) i na Kociewiu ludno mezolityczna przetrwaa znacznie duej bo a do pocztku II tys. przed Chr6. III Historia staroytna, czyli najdawniejsze dzieje Kociewia sigaj czasw pojawienia si pierwszych rolnikw i hodowcw. Na tym obszarze nastpio to znacznie pniej anieli w innych czciach Polski. Sdzi naley, e mogo to mie miejsce ok. 3500 przed Chr. To oznacza take, i musiao niewtpliwie dochodzi do kontaktw miedzy grupami ludzkimi stosujcymi rne typy gospodarki. Zapewne ludno mezolityczna moga przyswoi sobie nowe wzorce, ktre nie bez powodu nosz nazw rewolucji neolitycznej. Co to waciwie oznaczao? Podstaw utrzymania spoeczestw neolitycznych bya gospodarka naturalna czy samowystarczalna w zakresie wsplnoty wiejskiej a nawet pojedynczej zagrody zajmowanej przez jedn rodzin. Istot tej gospodarki byo rolnictwo (uprawa roli, hodowla zwierzt) i niezbdne formy przetwrczoci, w mniejszym stopniu rybowstwo, zbieractwo i owiectwo. Takie te formy gospodarowania obserwujemy na Kociewiu, szczeglnie na Pojezierzu Starogardzkim na wielu osadach odkrytych na trasie planowanej autostrady A1 (rejon Barona)7. Na tych stanowiskach zachoway si pozostaoci dugich domw supowych ale te i jam gospodarczych oraz szaasw. Zachowane makroszcztki zb (pszenicy i jczmienia) pozwalaj na stwierdzenie uprawy tych wanie zb. Tutaj te przychodz nam w sukurs wykonane przez paleobotanikw analizy palinologiczne. Polegaj one na okreleniu zalegajcych w torfie lub dnach jezior pykw rolin. Dziki temu znamy wiat rolin jaki wystpowa w tym czasie. W interesujcym nas okresie modszej epoki kamienia (neolitu), ktry na terenie Kociewia mieci si w przedziale ok. 3500 1600 przed Chr., znajdujemy wspomniane ju pyki zb, chabra bawatka (chwastu towarzyszcego uprawie), babki lancetowatej (bdcej wskanikiem wypasw kowych i lenych) i ca gam pykw zwizanych z rnymi gatunkami drzew, ktre bardzo czsto pozwalaj okreli klimat, jaki panowa w danym okresie. Oznacza to, e obok uprawy ziemi due znaczenie odgrywaa takT. Grabarczyk, Rozwj osadnictwa pradziejowego w Borach Tucholskich od schykowego paleolitu do III w. n.e., d 1992, s. 32-36. 7 O. Felczak, Wczesny i rodkowy neolit na Pomorzu Gdaskim w wietle odkry na Kociewiu, XIV Sesja Pomorzoznawcza, vol. I, Gdask 2005, s. 99-122; tene, Domostwa supowe na osadzie ludnoci kultury pucharw lejkowatych w Baronie, gmina Skrcz, stanowisko 9. Problematyka bada nad wczesnym i rodkowym neolitem na Pojezierzu Starogardzkim, Pomorania Antiqua, t. XX, 2005, s. 183-229.
6

Historia staroytna Kociewia w wietle bada archeologicznych

11

e hodowla zwierzt. Szcztki zwierzt znalezione na Pojezierzu Starogardzkim to krowy i kozy-owce. Nie zrezygnowano te i z polowa, na co wskazuj zachowane koci jelenia. Do podstawowych surowcw, jakimi byy kamie i krzemie, dosza glina, z ktrej zaczto masowo wykonywa najrozmaitsze naczynia. IV W kolejnym okresie, nazywanym przez archeologw epok brzu, nie nastpiy istotne zmiany w sposobach gospodarowania. Nowoci jest pojawienie si nowego surowca brzu, ktrego pocztki w Mezopotamii sigaj poowy IV tys. przed Chr. Okoo 1800 r. pojawia si on na ziemiach polskich, za 200 lat pniej na Kociewiu. Pocztkowo jako import, pniej ju jako produkt miejscowy. Stao si to ok. 1400-1300 przed Chr., kiedy na tym obszarze zjawia si nowa, przybya gdzie z zachodu, ludno hodujca nowemu zwyczajowi skadania do ziemi zmarych spalonych. Dotychczas, jeeli znajdowano groby datowane na okres neolitu czy pocztki epoki brzu, to byy one zawsze szkieletowe. Czsto ciaa zmarych barwiono na czerwono ochr, jak znany neolityczny pochwek z Kasparusa, gm. Osiek8. Pojawiaj si zatem obok osad due cmentarzyska paskie, gdzie znajduje si groby popielnicowe lub jamowe (Chwarzno i Stary Bukowiec, gm. Stara Kiszewa, Sierosaw i Grdek, gm. Drzycim)9. Stopniowo, niedostrzegalnie przeobraa si zaczyna charakter gospodarki. Powoli zmienia si dotd zachowywana rwnowaga midzy rolnictwem i hodowl na korzy tej ostatniej. I znw z pomoc przychodz nam rda przyrodnicze. W pitrach pykowych datowanych na epok brzu w zasadzie nie obserwujemy pykw zb a jedynie pojedyncze egzemplarze. Natomiast licznie wystpiy ziarna pykw rolin charakterystycznych dla terenw otwartych: k i pastwisk. Dogodne do chowu zwierzt mogy by doliny rzeczne i jeziorne, ktrych na Kociewiu nie brakuje, pokryte bujn rolinnoci trawiast. Spotykamy je gwnie wrd wysp i pwyspw morenowych, ktre teraz zdaj si przejmowa rol gwnych terenw objtych przez miejscowe osadnictwo. O nowej ludnoci wspomniano, e przybya gdzie z zachodu. I prosz zwrci uwag, e nie pado adne okrelenie dotyczce jej tosamoci etnicznej. Sprawa nie jest prosta i naley do jednych z najbardziej kontrowersyjnych w polskiej archeologii. Od duszego ju czasu cieraj si dwa zupenie przeciwstawne pogldy. Pierwszy, zwraca uwag na dugie, poczynajc ju od epoki brzu, zasiedzenie plemion o sowiaskim rodowodzie10. Drugi za optuje za znacznie pJ. Kostrzewski, Najnowsze odkrycia archeologiczne na Pomorzu, Wiadomoci Archeologiczne, t. 10, 1929, s. 161-163. 9 T. Grabarczyk, Rozwj osadnictwa..., Katalog rde.
8

12

niejszym pojawieniem si Sowian w dorzeczu Odry i Wisy11. Nie jest to miejsce na rozwizywanie takich problemw, niechaj zatem, pki co, ludno ta pozostanie bezimienna. V W czasie egzystencji wspomnianych grup, na przeomie VII i VI stulecia pojawia si jeszcze jeden surowiec elazo. Przybywa ono na ziemie polskie, w tym i Pomorze, z terenw wschodnioalpejskich. Na Kociewiu podstawowe znaczenie miaa ruda darniowa zalegajca pod warstw bagna. Po wydobyciu praono j w ogniskach lub piecach. Po wypaleniu si stosu i ostygniciu surowiec by gotowy do dalszej obrbki. Epoka elaza nie oznaczaa rezygnacji z brzu, ktry dalej by w powszechnym uyciu. Pocztki tej epoki przynosz do istotne zmiany klimatyczne. Nastpuje znaczce ochodzenie i zwilgotnienie klimatu, co powoduje podniesienie si poziomu wd gruntowych i w konsekwencji przeniesienie osadnictwa na wysze, ale zarazem znacznie ubosze glebowo, wysoczyzny morenowe. Te zmiany przyczyniy si do ugruntowania przewagi hodowli nad upraw. Obok znanych wczeniej pszenicy i jczmienia pojawia si proso i prawdopodobnie yto. Hodowano bydo rogate, trzod chlewn, koz-owc i konia. Znaczn rol odgrywao jeszcze zbieractwo (gg i grzyby) oraz rybowstwo powiadczone nielicznymi przyborami rybackimi w postaci haczykw wdek wykonanych z brzu i materiaami ichtiologicznymi znajdowanymi w obrbie osad. Te ostatnie pozwalaj na stwierdzenie, e owiono najczciej cert, jesiotra, leszcza i sandacza12. Ulega take zmianie obrzdek pogrzebowy. Pozostaje w dalszym cigu ciaopalenie ale spalone koci skada si niemal wycznie w popielnicach glinianych posiadajcych czsto wizerunek twarzy ludzkiej. Popielnice od kilku do kilkunastu czy rzadko kilkudziesiciu skada si w specjalnych skrzyniach kamiennych (tzw. grobach skrzynkowych). Niewykluczone, e wanie na Kociewiu znajdowa si najwikszy grb tego typu. W Olszwce, gm. Morzeszczyn wspomniany G. Ossowski znalaz - niestety - wyrabowany grb skrzynkowy, ktry mg zawiera ok. 200 popielnic13. By to niewtpliwie okres prosperity Kociewia. Ustabilizowane i dugotrwae osadnictwo oznaczao, e midzy VI wiekiem a przeomem er brak byo
K. Jadewski, Atlas do pradziejw Sowian, d 1949. K. Godowski, Z bada nad zagadnieniem rozprzestrzenienia Sowian w V-VII w. n.e., Krakw 1979. 12 T. Grabarczyk, Formy osadnictwa i podstawowe formy zdobywania poywienia w pocztkach epoki elaza, Zeszyty Wiejskie I, 1998, s. 182-187. 13 L. J. uka, Kultura wschodniopomorska na Pomorzu Gdaskim, t. I, Wrocaw 1966, s. 294.
10 11

Historia staroytna Kociewia w wietle bada archeologicznych

13

jakiegokolwiek zagroenia zewntrznego. Po pocztkowych anomaliach klimat zacz wraca do rwnowagi. Pozwolio to osadnictwu ponownie zej w doliny rzek i jezior. Nie sposb wymieni wszystkie stanowiska archeologiczne zwizane z tym okresem. Jest ich bardzo duo, co sugeruje wy demograficzny. Ten oczywisty wzrost ludnoci wynika wycznie z dobrej kondycji gospodarki, ktra moga wyywi kadego. Lecz na horyzoncie ju szykoway si zmiany. VI Przyszy one z pnocy, z Pwyspu Skandynawskiego przez, zapewne, ujcie Wisy. Byy to plemiona germaskie Goci i Gepidzi. Ci ostatni usadowili si na Wysoczynie Elblskiej za Goci poszli zachodni stron Wisy. Nie ominli te Kociewia. W 2 poowie I w. po Chr. pojawili si w Kocielnej Jani, gm. Smtowo Graniczne i w samym Starogardzie Gdaskim na Grze Francuzw14. Tam odkryto ich cmentarzyska, na ktrych chowali zmarych i w obrzdku szkieletowym i w ciaopalnym. Znani te byli ze stawiania duych krgw kamiennych, ktre suyy zapewne jako miejsca spotka starszyzny plemiennej. Niedaleko, w Odrach, gm. Czersk, wystpuje najwikszy w Polsce zesp tych konstrukcji kamiennych. Kociewie take posiadao takie dwa krgi w Zym Misie nad Wd. Jeszcze w 1877 r. opisa je Georg v. Hirschfeld, prezes Towarzystwa Historycznego Rejencji Kwidzyskiej15. Gotw i Gepidw znamy ju dziki rdom pisanym, zatem nie ma w tym wypadku sporu o ich tosamo etniczn. Przybywajc na t cz Pomorza zastali wczeniej zamieszkae tu rne grupy, ktre zostay Gotom podporzdkowane i gospodarczo i kulturowo. Brak jest jakichkolwiek ladw, ktre sugerowayby militarny podbj. Odbyo si to cakowicie drog pokojow i odtd ca ludno zamieszkujc obszar Pomorza Gdaskiego od poowy I w. do III w. po Chr. zwyko okrela si mianem Gotw. Czas ten przez archeologw zosta nazwany okresem wpyww rzymskich. Ich gospodarka jest bardzo sabo poznana poniewa praktycznie nie znamy osad. Wszelkie wiadomoci czerpiemy z cmentarzysk. Dziki nim wiemy o wyjtkowo wysokiej pozycji kobiety w wczesnym spoeczestwie. Groby kobiece byy bardzo bogato wyposaone, czsto w przedmioty produkowane na terenie Cesarstwa Rzymskiego docierajce tutaj jako importy. Mczyni hodowaAmtlicher Bericht ber die Verwaltung der naturhistorischen, archologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreussischen Provinzial-Museums 1899, s. 44. 15 G. v. Hirschfeld, Die Steindenkmale der Vorzeit und ihre Bedeutung, Zeitschrift des historischen Vereins fr den Regierungsbezirk Marienwerder 1877, Bd. 2, s. 55-98.
14

14

li zasadzie nie wkadania broni do grobw. Generalnie brak jest wyrobw z elaza. Wiemy te o wysokiej miertelnoci, szczeglnie kobiet i dzieci, spowodowanej trudnymi warunkami ycia, do ktrych na pierwszym miejscu naley wymieni niedoywienie. Naley sdzi, e te okolicznoci spowodoway, e po ok. 150 latach Goci opucili Pomorze i ruszyli na dalsz wdrwk w kierunku poudniowo-wschodnim. Teren Kociewia w poowie III w. zostaje wyludniony i to na bardzo dugi czas. I na tym kocz si staroytne dzieje tego regionu. Pojawiajce si w pocztkach wczesnego redniowiecza osadnictwo prezentuje ju zupenie inn jako. VII Pora zatem na wnioski. Najdawniejsze dzieje Kociewia zasuguj na uwag z wielu wzgldw. Przede wszystkim prezentowany rytm przemian poczynajc od paleolitu po okres wpyww rzymskich nie mieci si w opracowaniach podrcznikowych. Obserwujemy tutaj proces dugiego trwania pewnych systemw, modeli gospodarki czy wreszcie sposobw ycia. Oznaczao to pewne opnienia w stosunku do obszarw, gdzie spoecznoci pradziejowe rozwijay si szybciej, gdzie czciej te nastpoway rnorakie przemiany. Nie oznacza to, e Kociewie tylko przejmowao od innych regionw pewne wzory. Samo je rwnie dawao. Takim przykadem jest pojawienie si cmentarzysk z grobami skrzynkowymi i popielnicami twarzowymi. To Pomorze byo kolebk takiego typu obrzdku pogrzebowego. Kociewie odbiega te od innych polskich regionw sposobami zdobywania poywienia. Tutaj od neolitu poczynajc zawsze przewag miaa hodowla zwierzt nad upraw rolin. Byo to - rzecz jasna spowodowane wystpujcymi tu kiepskimi bielicowymi glebami i znacznym pokryciem szaty lenej. Wszystko wyrniao, acz jak mniemam, w sensie pozytywnym ten region Pomorza Gdaskiego.

15

Henryk Paner, Danuta Krl

Dziedzictwo archeologiczne powiatu starogardzkiego


Stan i perspektywy

Powiat starogardzki naley w ostatnich latach do szczeglnie wanych regionw na mapie archeologicznej Pomorza. Jest to przede wszystkim zwizane z odkryciami archeologicznymi na terenie planowanej autostrady A 1 i badaniami powierzchniowymi prowadzonymi w ramach Archeologicznego Zdjcia Polski.

Stan rozpoznania powiatu starogardzkiego w ramach Archeologicznego Zdjcia Polski.

16

Badanie archeologiczne na terenie przebiegu autostrady A-1 ze stanowiskami na terenie powiatu starogardzkiego.

Dotychczas na terenie powiatu starogardzkiego zarejestrowano 1325 stanowisk archeologicznych. Wikszo to stanowiska paskie niewidoczne na powierzchni ziemi, takie jak: osady, obozowiska, cmentarzyska szkieletowe i ciaopalne. Do nielicznych nale stanowiska o wasnej formie krajobrazowej takie jak: grodziska i kurhany. Odkryte stanowiska datowane s na rne okresy chronologiczne, od epoki kamienia tj. od IX tys. p.n.e. do okresu redniowiecza i czasw nowoytnych. Do najlepiej rozpoznanych rejonw powiatu nale tereny pooone w jego pnocno wschodniej czci. S to okolice Starogardu Gdaskiego i Smtowa Granicznego. Na terenach o duym stopniu zalesienia takich jak gminy: Osiek, Osieczna i Kaliska wikszo danych archeologicznych pochodzi z przypadkowych odkry. Wpyw na rozwj osadnictwa miaa rzeba terenu oraz zmiany klimatyczne zachodzce na przestrzeni tysicleci. Jeszcze ok. 12000 lat temu omawiane tereny leay w zasigu lodowca zwanego batyckim. Dopiero po jego zaniku i wycofaniu si do Skandynawii (ok. 9 tys. lat p.n.e.) nastpio ocieplenie klimatu co umoliwio egzystencj gromad ludzkich (A. Paner, H. Paner, 1998).

Gmina 3 3 43 14 28 15 74 169 7 1 85 60 50 235 24 grodzisko : Junkrowy, Pogdki, Skarszewy - Zamek grodziska w Skrczu (?) 1 2 4 huta szka 16 12 51 kurhan kamienny 2 7

Epoka Epoka kamienna brzu

Wczesna epoka elaza Wczesne redniowiecze Oglna Stanowiska o wasnej formie krajobrazowej. ilo Proponowane rezerwaty przyrody.

Okres wpyww rzymskich

Pne redniowiecze, okres nowoytny

Kaliska

Lubichowo

12

Osieczna

Osiek

19

Skarszewy

22

10

50

Skrcz

35

27

33

15

Smtowo Graniczne gmina Starogard Gdaski i miasto Starogard Gdaski 118 94 140 642 7 14 230 211 14 12 300 4 7 36 72 1325

125

22

141

grodziska: Starogard Gd., Owidz, Ciecholewy, Siwiaka

Bobowo

14

grodzisko: Grabowo Bobowskie grodziska: Radziejewo, Piczyn

Zblewo

16

13

Dziedzictwo archeologiczne powiatu starogardzkiego

suma

264

43

277

17

Tabela 1. Spis stanowisk z powiatu starogardzkiego.

18

Paleolit schykowy i mezolit (IX IV tys. p.n.e.)

Najstarsze lady pobytu czowieka znalezione zostay w okolicy Klonwki gmina Starogard Gdaski. Bya to przydomowa pracownia obrbki krzemienia. Wrd fragmentw krzemieni znaleziono liczne skadanki, na podstawie ktrych odtworzy mona cykl produkcyjny powstawania podstawowych narzdzi krzemiennych. Wyrniono midzy innymi: drapacze, zgrzeba, liciak i przekuwacze. Pracownia datowana jest na okres paleolitu schykowego i zwizana bya z owcami reniferw (A. Klimek, K. Dzigielewski, 2004). W VI tys. p.n.e. pojawia si ludno owiecko rybacka. Swoje obozowiska zakadaa na piaszczystych, suchych terasach w pobliu jezior lub rzek (Osiek, Klonwka, Rywad). Cech charakterystyczna zabytkw krzemiennych z tego okresu jest miniaturyzacja i geometryzacja. Pojedyncze, niewielkie kawaki krzemienia uformowane byy delikatnymi odbiciami i zauskaniami. Odpowiednio zaostrzone i osadzone w oprawach drewnianych lub kociennych tworzyy potrzebne ostrza. Obozowiska zabudowane byy szaasami, budowanymi z drewna i skr. Do nielicznych odkry nale groby z okresu mezolitu, odkryte z Smolgu i Kasparusie, zawieray naszyjniki z kw jelenia oraz koci konia i tura.
Barono widok na osad pierwszych rolnikw fot. W. Stpie

Modsza epoka kamienia (IV II tys. p.n.e.)

W okresie neolitu zmienia si radykalnie sposb gospodarki. Nastpuje udomowienie zwierzt, opanowanie techniki uprawy roli, w powszechnym uyciu s naczynia gliniane, pojawiaj si pierwsze domostwa supowe. Stanowiska

Dziedzictwo archeologiczne powiatu starogardzkiego

19

pierwszych rolnikw lokalizowane s na terenach o glebach brunatnych, szczeglnie dogodnych do uprawy roli. Zajmowano niewielkie wyniesienia lub ich zbocza w pobliu oczek wodnych, pozostaych po dziaalnoci lodowca. Dynamiczny rozwj bada nad modsz epok kamienia w rejonie starogardzkim nastpi w ostatnich latach. Przyczyniy si do tego odkrycia archeologiczne na trasie planowanej autostrady A 1. W latach 1998 2003 przebadano 5 duych osad. Najwczeniej datowan osad byo stanowisko w Kocielnej Jani (4200 lat p.n.e. 3900 lat p.n.e.). Osady odkryte w Baronie istniay w latach 4700 2500 p.n.e. (O. Felczak, 2005). Odkryte osady charakteryzoway si du powierzchni i stabiln zabudow, wskazujc na ich dusze uytkowanie (O. Felczak, 2005). Osady zabudowane byy domami supowymi. Byy one budowane na planie prostokta, o wymiarach 19m x 7m. ciany skaday si z dwch rzdw supw oraz czterech duych supw, na ktrych opiera si dach dwuspadowy. W pobliu domostw odkryto spiarnie i mae spichlerze. Analiza spalonych ziaren zb pozwolia wyrni rne odmiany pszenicy i jczmienia. Koci kozy i owcy odkryte na osadzie potwierdzaj chw zwierzt. Z rozpoznanych osad pozyskano bogaty zbir naczy glinianych i narzdzi wykonanych z krzemienia. Zwraca uwag bogate zdobnictwo naczy a take rnorodno form. Wrd narzdzi krzemiennych wikszo wykonana bya z miejscowego surowca batyckiego pozyskiwanego z miejscowych wychodni. Przedmiotem wymiany byy surowce poudniowe tj. krzemie wieciechowski, woyski i czekoladowy. Odkrycie w poudniowo wschodniej czci powiatu starogardzkiego tak rozlegego zespou osadniczego egzystujcego w modszej epoce krzemienia, pozwolio podj szczegowe badania nad rnymi aspektami ycia pierwszych rolnikw. Wyjtkowe dla tego regionu odkrycia mona by popularyzowa w formie skansenu archeologicznego, ktrego koncepcj opracowa autor bada Olgierd Felczak. Epoka brzu

Barono rekonstrukcja domu supowego pierwszych rolnikw. fot. W. Stpie

Barono naczynia gliniane odkryte na osadzie z epoki kamienia.

Epoka brzu datowana jest od 1900 lat p.n.e. do VII wieku p.n.e.. Wyznacznikiem epoki brzu s naziemne mogiy czyli kurhany. Wystpuj one poje-

20

Kurhan rekonstrukcja grobu kurhanowego typowego dla kultury uyckiej.

dynczo lub w duych skupiskach. Wiele kurhanw zwizanych z kultur uyck zostao zniszczonych przez intensywn ork lub wybieranie kamieni. Wiedz o nich czerpiemy z zachowanych rde archiwalnych z przeomu XIX i XX wieku. Na terenie powiatu starogardzkiego zlokalizowano 4 stanowiska kurhanowe, w: Osowie Lenym, Obozinie, Szczodrowie i Jaroszewach. Jedynie stanowisko w Szczodrowie datowane jest na epok brzu, dla pozostaych nie ustalono chronologii. W pocztkach epoki brzu pojawiaj si pierwsze importowane wyroby z brzu. Jest to stop cyny i miedzi, twardszy od miedzi i atwiejszy od niej do stopienia. Natrafiono na nie w Brzenie Wielkim (siekierka, ostrze bera sztyletowego, czekan), Lenej Jani (siekierka). Na modszy okres brzowy datowany jest skarb odkryty w 1901 roku nad rzek Wierzyc. W naczyniu glinianym znajdoway si trzy miecze, spirale, naramienniki, naszyjniki, noe. Pny okres brzu to czas rozwoju rnych rzemios. Na wysokim poziomie znajdowao si brzownictwo, obrbka rogu i koci a take garncarstwo. Na osadach, badanych wykopaliskowo, rejestrowane s jamy zasobowe, paleniska a take lady zabudowy supowej. Wczesna epoka elaza

VI wiek p.n.e. to okres pojawienia si na terenie Pomorza Wschodniego przedstawicieli kultury pomorskiej, zwanej potocznie kultur grobw skrzynkowych. Zostaa ona rozpoznana przede wszystkim na podstawie cmentarzysk paskich. Dominujc form grobw jest grb skrzynkowy, zbudowany z pyt kamiennych, najczciej upanego piaskowca, tworzcych prostoktn skrzyni. Do niej wkadano popielnice ze spalonymi komi ludzkimi. Przecitnie w grobie znajdowao si od 4 do 6 popielnic. Z Grabowa Bobowskiego pochodzi jedna

21

z najpikniejszych popielnic odkrytych na Pomorzu Wschodnim. Na powierzchni naczynia znajduje si plastyczne wyobraenie twarzy z zaznaczeniem nosa i oczu. Widoczny jest te ornament wyobraajcy czterokoowy wz z zaprzgiem koskim i wonic oraz tarcz wraz z umbem. Ornamentowana jest take pokrywa naczynia. Rozlege cmentarzyska grobw skrzynkowych odkrywane byy na obszarze caego powiatu starogardzkiego. Do najwaniejszych naley cmentarzysko w: Mirotkach, Jabwku, Skarszewach, Starej Jani, Szpgawsku, Trzcisku i Kocielnej Jani. W ostatnich latach przeprowadzono badania osad zwizanych z ludnoci kultury pomorskiej. Odkryto midzy innymi paleniska, jamy zasobowe a take piece do wypau naczy glinianych. Okres wpyww rzymskich

od lewej: Grb skrzynkowy rekonstrukcja grobu skrzynkowego wystpujcego w okresie od VII w p.n.e. do IV w p.n.e. Popielnica twarzowa z Grabowa Bobowskiego.

Przeom er to okres wielu zmian kulturowych, gospodarczych i etnicznych w Europie rodkowej i Zachodniej. Obszar Pomorza Wschodniego wchodzi w zasig intensywnej wymiany handlowej z poudniem Europy. ladem tej wymiany s wyroby z brzu, srebra, szka a take zote i srebrne monety. Do nielicznych stanowisk z okresu wpyww rzymskich naley cmentarzysko paskie odkryte w Osowie Lenym. Byo to cmentarzysko ciaopalne i szkieletowe. W jednym z grobw natrafiono na zapinki brzowe i bransolet. Do bogato wyposaonych cmentarzysk naleao to zlokalizowane w Kocielnej Jani. Pochodz z niego bransolety brzowe, paciorki szklane i bursztynowe, klamry i zapinki brzowe. Ostatnie badania wykopaliskowe przeprowadzone na osadzie w Klonwce, potwierdziy wysoki poziom garncarstwa (E. Krause, B. Rogalski, 2003) a take metalurgii. Odkryto midzy innymi piece do wypau naczy glinianych oraz piece dymarki.

22

Osowo Lene wyroby z brzu z grobu ciaopalnego (II III w n.e.).

Wczesne redniowiecze

Pinczyn widok na wa grodziska. fot. J. Freza

Grodziska s widocznym w krajobrazie kulturowym zapisem historii. Na terenie powiatu znajduje si 10 grodzisk, w: Junkrowach, Pogdkach, Skarszewach, Ciecholewach, Grabowie Bobowskim, Owidzu, Siwiace, Starogardzie Gdaskim, Piczynie i Radziejowie. Nieliczne z nich zostay rozpoznane poprzez prace wykopaliskowe.

23

Grodzisko w Junkrowach pooone na tzw. Paninej Grze, w pobliu rzeki Wietcisy rozpoznano w trakcie bada prowadzonych w latach 60-tych (A. Szymaska, 1995). Najprawdopodobniej od VIII do poowy IX wieku istniaa w miejscu grodziska osada otwarta, ktra ulega spaleniu. W IX wieku powsta w jej miejscu obwarowany do masywny grd. By moe strzeg on przeprawy przez poblisk rzek Wietcis. Do najwikszych grodw powiatu starogardzkiego naley grodzisko w Owidzu. Badane w latach 70-tych XX wieku. Datowane jest na IX X wiek i XII XIII wiek. Grodziska w Starogardzie Gdaskim i Ciecholewach datowane s na X XIII wiek. Starsze jest grodzisko w Siwiace datowane na VIII X wiek. Wszystkie wyrnione grodziska pooone byy w miejscach obronnych na wysokich krawdziach wyniesie terenowych w pobliu jezior lub rzek. W pobliskim ssiedztwie grodzisk lokowane byy due osady.

Radziejewo widok na wa grodziska. fot. J. Freza

Grabowo Bobowskie widok na grodzisko. fot. J. Freza

Przedstawione elementy dziedzictwa archeologicznego na terenie powiatu starogardzkiego wykazuj znaczne zrnicowanie w rozpoznaniu jego zasobw. Dla uzyskania penego obrazu zasobw archeologicznych regionu konieczne jest podjcie dalszych bada archeologicznych. Dotyczy to: kontynuacji ewidencji stanowisk archeologicznych w ramach Archeologicznego Zdjcia Polski, kontynuacji ratowniczych bada wykopaliskowych stanowisk zagroonych inwestycjami np. realizowane obecnie prace wykopaliskowe na terenie budowy autostrady A - 1,

24

podjcie bada wykopaliskowych na stanowiskach archeologicznych szczeglnie wanych dla rozpoznania historii regionu np. obecnie podjte przez Muzeum Ziemi Kociewskiej badania grodziska w Owidzu i na wzgrzu w. Jana w Starogardzie Gdaskim. Wanym etapem bada archeologicznych jest popularyzacja ich wynikw. Walory poznawcze i krajobrazowe stanowisk archeologicznych mog podnie atrakcyjno turystyczn regionu starogardzkiego. Naley zatem podj nastpujce dziaania: kontynuowa prace nad utworzeniem skansenu archeologicznego w Baronie (trway lad pobytu pierwszych rolnikw na Ziemi Starogardzkiej), oznakowanie w terenie stanowisk o wasnej formie krajobrazowej tj. grodzisk i wytyczenie szlaku turystycznego np. Grody warowne Ziemi Starogardzkiej z ewentualn rekonstrukcj grodziska w Owidzu, opracowanie np. szlaku turystycznego Tajemnice rzeki Wierzycy, ktry miaby prezentowa walory przyrodnicze i odkrycia archeologiczne.

Owidz widok na grodzisko. Fotografia z lat 70-tych XX wieku. Zbiory Muzeum Archeologicznego w Gdasku

Dziedzictwo archeologiczne powiatu starogardzkiego

25

Owidz zdjcie lotnicze grodziska. fot. W. Stpie

Literatura: 1. A. Szymaska, 1995, Wstpne wyniki bada archeologicznych na grodzisku wczesnoredniowiecznym w Junkrowach, gm. Skarszewy, Pomorania Antiqua, t. XVI, 271 298; 2. E. Krause, B.Rogalski, 2003, Osada ludnoci kultury wielbarskiej w Klonwce, powiat Starogard Gdaski, stanowisko 7/54, [w:] XII Sesja Pomorzoznawcza, vol.1, 237 260; 3. O. Felczak, 2005, Wczesny i rodkowy neolit na Pomorzu Gdaskim w wietle odkry na Kociewiu, [w:] XIV Sesja Pomorzoznawca, vol. 1, 99 122; 4. A. Klimek, K. Dzigielewski, 2005, Schykowo paleolityczna pracownia przydomowa na stanowisku 47 w Klonwce, powiat Starogard Gdaski, Pomorania Antiqua, t. XX, 144 178; 5. A. Paner, H. Paner, 1998, Z najstarszych dziejw ziemi starogardzkiej, [w:] Dzieje Starogardu, t. 1, Starogard Gdaski 1998.

26

Marek Smoliski

[] coadiutorem constituere volens


Dokument princepsa Grzymisawa narzecz joannitw z 1198r. w wietle nada czynionych na rzecz szpitalnikw wNiemczech, Czechach i Polsce.

Princeps Grzymisaw jest jedn z bardziej tajemniczych postaci w redniowiecznej historii Pomorza Gdaskiego. Tylko stawianym hipotezom zawdziczamy dzisiejsz wiedz dotyczc jego pochodzenia i statusu przysugujcego mu na obszarze, gdzie swe sprawowa rzdy. Nie tak dawno pady w historiografii propozycje czynice z Grzymisawa hipotetycznego wnuka wojujcego z Bolesawem Krzywoustym, ksicia pomorskiego witopeka Nakielskiego (11091113) i nieznanej z imienia ksiniczki czeskiej1. Odtwarzajc genealogi wadcy na Starogardzie, wieciu i Lubiszewie wskazuje si te na jego dowodne kontakty ze witoborzycami boczn lini ksit Pomorza Zachodniego, czy te wielkopolskimi Naczami2. Przejcie, po mierci Grzymisawa terenw gdzie princeps w rzdzi przez przedstawicieli dynastii gdaskiej, rwnie nie pozostao
E. Rymar, Niektre aspekty dyskusji wok pocztkw dynastii ksicej na Pomorzu Nadwilaskim, Rocznik Gdaski (dalej cyt. RG), 1983. t. 43, z. 1, s. 542 i szczeglnie tabl. genealogiczna na s. 41. O witopeku Nakielskim zob. tene, Rodowd ksit pomorskich, Szczecin 2005, s. 9091. Literatur i pogldy dotyczce Grzymisawa zebra J. Tgowski, Grzymisaw, (w:) Sownik biograficzny Pomorza Nadwilaskiego, pod red. Z.H. Nowaka, Gdask 1994, t. 2, s. 131132. 2 J. Bieniak, Polska elita polityczna XII wieku (cz. II. Wrda i zgoda), (w:) Spoeczestwo Polski redniowiecznej, pod red. S. K. Kuczyskiego, Warszawa 1985, t. 3, przyp. 138; tene, Autor Rocznika dawnego, (w:) Kultura redniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pidziesiciolecie pracy naukowej, Warszawa 1991, s. 436; E. Rymar, Zjazd w Kamieniu Pomorskim w kocu 1219 r. witoborzyce w ziemi chokowskiej i koobrzeskiej, Materiay Zachodniopomorskie 1976, t. 22, s. 138140; tene, Rodowd, s. 226227; J. Pakulski, Nacze wielkopolscy w redniowieczu. Genealogia, uposaenie i rola polityczna w XIIXIV wieku, Toru 1982, s. 2225, 106108; J. Spors, Podziay administracyjne Pomorza Gdaskiego i Sawiesko-Supskiego od XII do pocztkw XIV wieku, Supsk 1983, s. 254255. W sprawie uywania imienia Grzymisaw przez Leszczycw zob. te S. Kozierowski, Leszczyce i ich plemiennik arcybiskup gnienieski w. Bogumi z Dobrowa, PoznaWarszawaWilnoLublin [b.m.w.], s. 2425.
1

[] coadiutorem constituere volens

27

bez echa w genealogicznych rozwaaniach. Fakt ten sta si rdem twierdze o pokrewiestwie Grzymisawa z Sobiesawowicami3. Podobne, jak wyej, wtpliwoci powstay przy analizie statutu przysugujcego rzdcy Starogardu, wiecia i Lubiszewa4. EdwardRymar wskaza nie tak dawno, e obszar znajdujcy si pod wadz Grzymisawa by o wiele wikszy, ni ten jaki mia do dyspozycji wadajcy w tym samym czasie Gdaskiem, SamborI. Wspomniany autor pokusi si nawet o wyliczenie proporcji stanu posiadania Sambora i Grzymisawa. Z jego rachunku wynikao, e ostatni z wymienionych princepsw posiada 2/3 wczesnego obszaru Pomorza Nadwilaskiego5. Princepsi gdascy dysponowa wic mieli jedynie 1/3 Pomorza Wschodniego. Mimo tego nie wiemy na dobr spraw czy Grzymisaw by ksiciem pomorskim, czy te piastowskim namiestnikiem, ktrego osadzono na wspomnianym wyej obszarze. Istniejce w dniu dzisiejszym obie te hipotezy, nie musz zreszt si wyklucza6. Wskazane wyej wtpliwoci narodziy si przede wszystkim ze wzgldu na ma liczb informacji rdowych pozwalajcych na analiz zarwno pochodzenia jak i statutu prawnego Grzymisawa. Dysponujemy faktycznie tylko dwiema wzmiankami o wspomnianym princepsie. Jedn stanowi falsyfikat dokumentu Sambora I dla klasztoru oliwskiego z dat 1178 r., faktycznie za odnoszcy si do sytuacji przynajmniej z poowy lat osiemdziesitych XII. Tu Grzymisaw pojawi si w licie wiadkw z tytuem dominusa7. Drug wzmiank o nim jest dokument, znany z dwch wersji, ktry Grzymisaw mia wystawi joannitom w

Zwaszcza E. Rymar, Niektre aspekty, passim. Spor ju, bo narastajc od XIX w. dyskusj w tej sprawie podsumowali J. Spors, Podziay administracyjne Pomorza Gdaskiego, s. 254 i n.; B. liwiski, Pomorze w polityce i strukturze pastwa wczesnopiastowskiego (XXII w.), Kwartalnik Historyczny 2000, r. 107, t. 2, s. 340; G. Labuda, Stanowisko prawno-polityczne ksit Pomorza Nadwilaskiego na przeomie XII i XIII wieku, Zapiski Historyczne (dalej cyt. ZH), 2001, t. 46, z. 23, s. 738; E. Rymar, Rodowd, s. 60 i n. 5 E. Rymar, Rodowd, s. 226. 6 Zob. przyp. 4. 7 Pommerellisches Urkundenbuch, hrsg. v. M. Perlbach, (dalej cyt. Pommerell. UB), Danzig 1882, nr 6; G. Labuda, Ze studiw nad najstarszymi dokumentami Pomorza Gdaskiego, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu (dalej cyt. RTNT), 1952, t. 18, z. 14, s. 109 i n., 122; S.M. Szacherska, Opactwo cysterskie w Szpetalu a misja pruska, Warszawa 1960, s. 924926; H. Lingenberg, Die Anfnge des Klosters Oliva und die Entstehung der deutschen Stadt Danzig, Stuttgard 1982, s. 129187; tene, Urkundenflschung des Klosters Oliva und anderen geistlicher Institutionen Pommerellens/Pommerns (bis ca. 1310), Lbeck 1996, s. 14 i n.; J.Powierski, B. liwiski, K.Bruski, Studia z dziejw Pomorza w XII w., Supsk 1993, s. 191 i n. W pracach tych rwnie i pozostaa literatura przedmiotu.
3 4

28

1198 r.8 W nim okrelony zosta si mianem jednego z princepsw pomorskich (unus de princibus Pomoranie). Druga wersja wspomnianego dyplomu, znacznie powikszajca nadanie z 11 XI 1198 r., gremialnie uznana jest w historiogra8

Pommerell. UB, nr 9, 10. Nadanie Grzymisawa posiada ogromn literatur przedmiotu. L. Quandt, Ostpommern, seine Frsten, frstlichen Landestheilungen und Direckte, Baltische Studien 1856, Bd. 16, s. 149 i n.; H. Schuch, Historische Nachrichten ber die Landschaft Berent und die Anfnge ihre Germanisirung vornehmlich um 13. Jahrhundert, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins 1883, H. 10, s. 86; J. Pflugk-Harttung, Unechte Urkunden des Johanniter-Ordens aus dem 12. und 13. Jahrhunderte, Forschungen zur Brandenburgischen und Preussischen Geschichte 1898, Bd. 11, s. 302 i n.; tene, Die Anfnge des JohanniterOrdens in Deutschland besonders in der Mark Brandenburg und Mecklenburg, Berlin 1899, s. 4849; E. Waschinski, Geschichte der Johanniterkomturei und Stadt Schneck Westpr. mit ihren Anfang von Urkunden, Danzig 1904, s. 8; tene, Die ersten Johanniter in Wetpreuen, Wetpreuen Jahrbuch 1970, JG. 20, s. 115; S. Kujot, Dzieje Prus Krlewskich, RTNT 1913 1914, t. 20/21, s. 300302, 307308; K. Kasiske, Das Deutsche Siedelwerk, des Mittelalters in Pommerellen, Knigsberg 1938, s. 27; S.T. Szacherska, Opactwo cysterskie, s. 33; T. Lalik, Regale targowe ksit wschodniopomorskich w XIIXIII wieku, Przegld Historyczny 1965, r. 56, z. 2. s. 179, przyp. 36; W. ga, Spoeczestwo i pastwo gdaskopomorskie, Gdask 1956, s. 245; K. Buczek, Zagadnienie marchii i prowincji gdaskiej w XIIXIII wieku, ZH 1969, t. 34, z. 4, s. 133 i n.; G. Labuda, Fragmenty dziejw sowiaszczyzny zachodniej (wyd. 2 zuzupenieniami), Pozna 2002, t. 3, s. 244 i 275; tene, Marginalne uwagi o dziejach Pomorza Sawiesko-Supskiego w XII i XIII wieku, ZH 1977, t. 42, z. 1, s. 78 i n.; J. Spors, Podziay administracyjne Pomorza Gdaskiego i Sawiesko-Supskiego od XII do pocztkw XIV wieku, Supsk 1983, s. 247; tene, Jeszcze o dziejach Pomorza Sawiesko-Supskiego w XII i pierwszej poowie XIII wieku, RG 1977, t.40, z. 1, s. 10 i n.; A.W. Oborzyski, Czy istniao ksistwo sawieskie, Studia i Materiay do Dziejw Wielkopolski i Pomorza (dalej cyt. SMDWP), 1985, t. 16, z. 12, s. 129, 136; E. Opgenoorth, Die Kommenden der Ballei Brandenburg, (w:) Der Johanniterorden der Malteserorden. Der ritterliche Orden des hl. Johannes vom Spital zu Jerusalem. Seine Geschichte, seine Aufgaben(dalej cyt. Malteserorden), 3. Aufl., hrgs. v. A. Wienand, Kln 1988, s. 372; J. Powierski, B. liwiski, K. Bruski, dz. cyt., s. 203; T.W. Lange, Szpitalnicy, joannici, kawalerowie maltascy, Pozna 1994, s. 83; tene, Joannici na Pomorzu Gdaskim. Stan bada interpretacje prba syntezy, ZH 1994, t. 59, z. 4, s. 12 (w pracy tej zebrana rwnie inna literatura przedmiotu); K. Bruski, Ziemie nad doln Wierzyc od XIII do pocztku XIV wieku, Gdask 1997, s. 3334; K. Borchardt, The Hospitallers in Pomerania: Between the Priores of Bohemia and Alamania, (w:) The Military Ordens, ed. H. Nicholson, t. 2: Welfare and Warfare, Aldershof 1998, s. 295; M. Smoliski, W sprawie domw joannickich w Starogardzie i Lubiszewie w bulli papiea Grzegorza IX z 1238 roku, (w:) Szlachta, starostowie, zacini, Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, nr 5, GdaskKoszalin, 1998, s. 221 i n.; M. Starnawska, Midzy Jerozolim a ukowem. Zakony rycerskie na ziemiach polskich w redniowieczu, Warszawa 1999, s. 29; P. Oliski, Starogard w dobie redniowiecza, (w:) Dzieje Starogardu, pod red. M. Kallasa, Starogard Gdaski 1998, t. 1: Historia miasta do 1920 roku, s. 5963; M. Grzegorz, wiecie i ksistwo wiecko-lubiszewskie w wietle dokumentu ksicia Grzymisawa z 11 listopada 1198 r. (Przyczynek do studiw dyplomatyczno-kancelaryjnych i osadniczych), (w:) wiecie i ziemia wiecka w 800-lecie istnienia, pod red. tego, Bydgoszcz 1999, s. 11 i n.; B. Klassa, Zakon joannitw i pocztki jego obecnoci w Starogardzie Gdaskim, (w:) Szpitalnicy w. Jana na Ziemi Starogardzkiej, pod red. H. Panera i J. Stachulskiego, Starogard Gdaski 2001, s. 39 i n. (tu te odesanie do wspczesnej literatury regionalnej).

[] coadiutorem constituere volens

29

fii za falsyfikat9. Wtpliwoci budzia jednak te skromniejsza wersja aktu nadania dokonanego na rzecz szpitalnikw przez Grzymisawa. Dla porzdku przypomnie naley, e jest ona znana z trzynastowiecznego transumptu biskupa kamieskiego Hermana10. Najpowaniejsze argumenty za uznaniem tego dokumentu za falsyfikat, przytoczy niegdy wytrawny znawca dyplomatyki niemieckiej, Julius Plugk-Harttung. Zarzuty podwaajce autentyczno postawione wspomnianemu dyplomowi opary si na kilku filarach. Wrd nich wyliczy naley: niespotykan, wedle niemieckiego historyka, tytulatur wystpujc w dyplomie Grzymisawa, zbyt bogaty i szczegowy zakres nadania uczynionego szpitalnikom, brak jego potwierdzenia w bulli papiea Grzegorza IX z 1238 r. i uwagi co do niektrych wiadkw, wystpujcych w dyplomie11. Doda trzeba te, e J. Pflugk-Harttung bada dokument wspomnianego wyej princepsa pomorskiego, porwnujc nadanie poczynione na rzecz joannitw z fundacjami zaistniaymi w Brandenburgii, Meklemburgii i na Pomorzu Zachodnim. Odszukanie wrd nich kilku przynajmniej przykadw manipulowania szpitalnikw przy swych dokumentach rzutowao negatywnie take i na ocenie nadania z 11 XI 1198 r. Uwzgldnienie w cytowanych badaniach Brandenburgii i Meklemburgii wydao si zapewne J. Pflugk-Harttung konieczne ze wzgldu na zwizki domw z tych terenw z placwk skarszewsk. Te rzeczywicie, zwaszcza jeli chodzi o skad personalny istniejcych w XIV w. domw szpitala w Lubiszewie i Skarszewach, daj si udowodni12. Negatywnie jednak oceni naley pojawiajce si niekiedy literaturze przedmiotu prby wywiedzenia joannitw pomorskich (w tym te przynajmniej porednio) z domw pnocnoniemieckich13. Upraszczajc dla po-

Pommerell. UB, nr 10. Zob. zwaszcza Z. Kozowska-Budkowa, Repertorium polskich dokumentw doby piastowskiej, Krakw 1937, z. 1: Do koca wieku XII, nr 142 gdzie starsza literatura przedmiotu. 10 W sprawie stosunku biskupa kamieskiego do zakonw rycerskich i w tym joannitw zob. M.Smoliski, Biskup kamieski Herman von Gleichen i jego zwizki z zakonami krzyowymi, (w:) Biskupi, lennicy, eglarze. Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B.liwiskiego, Gdask 2003, nr 9, s. 229 i n. 11 J. Pflugk-Harttung, Unechte Urkunden, s. 302304. 12 Dotycz one urzdnikw zakonu wystpujcych w dyplomach z Pomorza Wschodniego. Szczegy przedstawi w przygotowywanej rozprawie habilitacyjnej dotyczcej stosunku centrali joannitw czesko-morawskich wzgldem dbr polskich i pomorskich zakonu. 13 Nieudanej prby dokona niegdy J. Spors, Dzieje polityczne ziemi sawieskiej, supskiej i biaogardzkiej XIIXIII w., PoznaSupsk 1973, s. 21. Badacz ten szybko si jednak ze swej hipotezy wycofa po krytyce G. Labudy. Zob. J. Spors, Jeszcze o dziejach, s. 10; G.Labuda, Fragmenty dziejw, s. 287. Brak znajomoci nowszej literatury przedmiotu wpyn na pojawienie si podobnie sprecyzowanej tezy nawet we wspczesnych opracowaniach niemieckich. Zob. K. Borchardt, dz. cyt., s. 297298. Historyk ten w dalszym cigu macierzy domu sawieskiego poszukuje albo w Saksonii, albo w Danii.
9

30

trzeb niniejszego wystpienia naley stwierdzi, e zarwno komturie polskie, jak i pomorskie w wietle dokumentw przede wszystkim papieskich z 1182, 1230, 1233 i1238r. nosz lady zwizkw z Czechami i Morawami14. Prbujc przeledzi drog, ktr poszed J. Pflugk-Harttung, negujcy autentyczno wszelkich dokumentw, ktrych wystawc mia by princeps Grzymisaw, trzeba chyba zauway, e badanie stosunkw polityczno-wasnociowych na pnocy XII-wiecznych Niemiec, jako problemu, ktrego zadaniem byo przyblienie warunkw towarzyszcych pojawieniu si joannitw w Starogardzie Gdaskim i jego okolicach, ze wzgldu na przynaleno organiza14 Codex diplomaticus et epistolaris Regni Boemiae, ed. G. Friedrich, (dalej cyt. CDBoh.), Pragae 19041912, t. III, nr 298, 337; Kilka dokumentw z pierwszej poowy XIII wieku z archiwum joannitw w Orliku, wyd. K. Maleczyski, (dalej cyt. Kilka dokumentw) lski Kwartalnik Historyczny Sobtka 1957, t. 12, z. 14, nr 2; Pommerell. UB, nr 6364; Pommersches Urkundenbuch, (dalej cyt. PommUB), hrsg. v. K. Conrad (2. Aufl.), KlnWien 1970, Bd. I: 7861253, nr 354; Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. I.Zakrzewski, (dalej cyt. KDW), Pozna 1877, t. I, nr 208; J. Pfugk-Harttung, Die Anfnge, s. 11; V. Novotny, esk djiny, Praha 1928, d. I, .3 (echy krlovks za Pemysla I. a Vclava I.), s. 131 i n.; A. Gsiorowski, Najstarsze dokumenty poznaskiego domu joannitw (Dokoczenie), Studia rdoznawcze 1964, t. 9, s. 48; J. Spors, Dzieje polityczne , s. 21; tene, Jeszcze o dziejach, s. 10; G. Labuda, Fragmenty dziejw, s. 287; E. Rymar, Czy istnieli ksita sawiescy Racibor I i jego syn Bogusaw, SMDWP 1990, t. 18, z. 1, s. 10, 13; B. Waldstein-Wartenberg, Die Anfnge des Grosspriorat von Bhmen, Annales de lOrdre Souverain Militaire de Malte (dalej cyt. Annales), 1971, Bd. 29, s. 17; J. Riley-Smith, The Knights of St. John in Jerusalem and Cyprus: c. 10501310, (A History of the Order of St. John of Jerusalem, Vol. 1), London, 1967, s. 358; W.G. Rdel, Das Gropriorat Deutschland des Johanniter-Ordens im bergang vom Mittelater zur Reformation anhand der Generalvisitationsberichte von 1494/1495 und 1540/41, Kln 1972 (2. neubearbeite Auflage), s. 432; G.B. Hafkemeyer, Die Zunge Deutschland, (w: ) Malteserorden, s. 283; M. Smoliski, Geneza joannitw zagojskich w wietle pocztkw zakonu w Niemczech, Czechach i na Morawach oraz zwizkw rodzinnych Kazimierza Sprawiedliwego, (w:) Wadcy, mnisi, rycerze. Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, Gdask 1996, nr 3, s. 246; tene, W obronie hipotezy o czeskomorawskim pochodzeniu joannitw polskich, szczeglnie zagojskich (odpowied B. Klassie, Kazimierz Sprawiedliwy a joannici. Uwagi polemiczne, Studia Historyczne, t.43, 2000, z. 1), (w:) Kopijnicy, szyprowie, tenutariusze. Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B.liwiskiego, Gdask 2002, nr 8, s. 426; tene, Czy przed marcem 1238 roku odby si w Sawnie zjazd joannitw?, (w:) Krzyacy, szpitalnicy, kondotierzy, Gdaskie studia zdziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, Malbork 2006, nr 12, s. 251 i n; D. Wybranowski, Przyczynek do genezy i rozwoju joannitw w Sawnie do poowy XIII w., (w:) Pomerania Mediaevalis. Pomorze Sowiaskie i jego ssiedzi XXV w., pod red. J. Hauziskiego, Gdask 1995, s. 63; J. Powierski, Wok dynastii sawieskiej, Studia Batyckie. Historia, 1996, t.2, s. 2627; B. Klassa, Zakon joannitw, s. 35; T.W.Lange, Joannici na Pomorzu, s.9; A. Luttrell, The Hospitaller Province of Alamania to 1428, (w:) Ritterorden und Region. Colloquia Torunensia Historica (dalej cyt OM), hrsg. v. Z.H. Nowak, Toru 1995, Bd. 8, s. 25; K. Borchardt, dz. cyt., s. 296; M. Starnawska, dz. cyt., s. 35; L. Jan, Die Johanniter in Bhmen: Bild des Lebens, (w:) Vergangenheit und Gegenwart der Ritterorden. Die Rezeption der Idee und die Wirklichkeit, (w:) OM, hrsg. v. Z.H. Nowak, R.Czaja, Toru 2001, Bd. 11, s. 184.

[] coadiutorem constituere volens

31

cyjn szpitalnikw pomorskich pod koniec XII i na pocztku XIII w., wydaje si podwaa, niektre przynajmniej wnioski tego badacza. Pamitajc, e zakon w. Jana Jerozolimskiego by organizacj ponadnarodow, uwzgldni naley te nie tylko tereny niemieckie, ale rwnie i przykady fundacji powstaych w XII wieku na obszarach objtych zarzdem przeora czeskiego (Czechy, Morawy, Polska, Pomorze, tereny rzdzone przez Babenbergw). Wtpliwoci podniesione przez cytowanego wyej niemieckiego badacza odnonie autentycznoci dyplomu Grzymisawa znalazy odzew rwnie w literaturze polskiej. Podobne wyrazili Stanisaw Kujot i pniej Zofia KozowskaBudkowa15. Pierwszy z wymienionych uwaa za niemoliwy dla 1198 r. tytu uywany przez Grzymisawa. Znaleli si jednak historycy, dla ktrych, niezwyko tytulatury wiadczya za autentycznoci dokumentu16. Tak zastrzeenia J. Pflugk-Harttunga i S. Kujota zby Tadeusz Lalik17. Z. Kozowska - Budkowa wyledzia interpolacje dotyczce opisu granic i uprawnie dziesicinnych18. Fragmenty dokumentu Grzymisawa dotyczcych dziesiciny bobrowej, rybowczej (z wyliczeniem od jakich ryb miaa by pozyskana), pobieranej w formie naturalnej (od rebit, cielt, jagnit, prosit i gsi) a take od pl ornych za autentyczne przyj Karol Buczek19. Badacz ten zaoy jednak rwnoczenie moliwo interpolacji dokumentu Grzymisawa w sferze korzyci z pobierania ca od bitej monety, karczem i dziesitej wizki ledzi. Dyplomu Grzymisawa (jego wszej redakcji) broni Tadeusz Lalik20. Historyk ten stara si odeprze wszelkie zarzuty stawiane omawianemu dokumentowi przez innych badaczy. W rezultacie otwart zostaje sprawa zakresu nada dokonanych przez princepsa ze Starogardu, wiecia i Lubiszewa. W dniu dzisiejszym rzadko ju kwestionuje si autentyczno daty dyplomu (11 XI 1198 r.). i nie wraca si do pojawiajcego si w starszej literaturze przedmiotu okresu 1180 czy 1200 r.21 jako terminu sprowadzenia
S. Kujot, dz. cyt., s. 301302; Z. Kozowska-Budkowa, dz. cyt., nr 141. Z. Kozowska-Budkowa, dz. cyt., nr 141; T. Lalik, dz. cyt., s. 179, przyp. 36. 17 T. Lalik, dz. cyt., s. 179, przyp. 36. 18 Z. Kozowska-Budkowa, dz. cyt., nr 141. 19 K. Buczek, Zagadnienie marchii, s. 133134. 20 T. Lalik, dz. cyt., s. 179 i n. 21 W pracy R. Frydrychowicza, Der Ritterorden von Calatrava in Tymau bei Mewe, Altpreussische Monatschrift 1890, Bd. 17, s. 319 pojawia si te data 1180 r. Termin 1200 r. zosta wykombinowany przez badaczy, ktrzy analizowali dokument Bogusawa i Dobrosawy ze Sawna (Pommerell. UB, nr 11) z uszkodzon dat 1200 r. W dyplomie tym pojawiy si miejscowoci identyfikowane przez niektrych historykw z tymi jakie dwa lata wczeniej mia nada joannitom Grzymisaw. Std te pojawiy si prby przeniesienia obecnoci szpitalnikw w Starogardzie Gdaskim dopiero na 1200 r. W starszej literaturze przedmiotu przewijaa si niekiedy hipoteza o moliwoci odbycia przez Grzymisawa pielgrzymki do Ziemi witej, lub te jego udziau w krucjacie. Zob. R. Frydrychowicz, dz. cyt., s. 319, gdzie rwnie powoanie si na innych autorw.
15 16

32

szpitalnikw nad Wierzyc. W konsekwencji wic stanowisko J. Pfugk-Harttunga przedstawia si zazwyczaj we wspczesnej polskiej historiografii jako hiperkrytyczne, oparte na nieznajomoci polskich czy pomorskich realiw22. Do tych uwag warto doczy jeszcze konstatacj, ktra pomoe w zrozumieniu warunkw towarzyszcych nadaniu princepsa Grzymisawa. Dotyczy ona sformuowa zamieszczonych w arengach, niektrych dokumentw fundacyjnych joannitw przede wszystkim z Czech i Austrii, ale te i Polski. Byy one na tyle istotne, e kancelaria szpitalnikw wnosia je do suplik kierowanych czsto do kurii papieskiej, celem otrzymania stosownych potwierdze. Do tego doda naley, i arengi te znacznie odbiegay od formularzowych zwrotw, ktre s czsto spotykane w dokumentach fundacyjnych wystawianych w Polsce czy na Pomorzu (jego caej czci) w drugiej poowie XII i na pocztku XIII w. Joannickim benefaktorom nie wystarczao bowiem zaznaczenie, i fundacja dochodzia do skutku dla odpuszczenia grzechw swoich, czy ewentualnie czonkw wasnej rodziny. W interesujcych nas dyplomach rzadko te pojawia si motyw wystawienia dokumentu z chci zapobieeniu szkd poczynionych przez ludzkie zapomnienie. Rozpocz wypadnie od jednej z najstarszych darowizn uczynionych na rzecz szpitalnikw w Europie rodkowo-Wschodniej. Jej autorem by przedstawiciel austriackiego rycerstwa, Kadold von Harroz. W omawianym wypadku nie znamy niestety caego dyplomu, lecz jego fragmenty przenioso w sobie potwierdzenie darowizny wspomnianego monego, ktrego autorem by z kolei w 1156 r. cesarz Fryderyk I Barbarossa. Cesarz w wystawionym przez siebie dyplomie zatwierdzi posiadanie przez szpitalnikw wsi Zogelsdorf i lasu mailberskiego co wczeniej byo przedmiotem nadania Kadolda. Uczyni to podajc m.in. takie oto powody: 1. twierdzi, e w witym szpitalu jerozolimskim wiele dzie miosierdzia chrystusowego spotyka biednych; 2. doda, e szlachetnie urodzony i bogobojny Kadold zobaczy Jerozolim, a take osobicie zaczerpn ze rda miosierdzia, ktre wypywa ze szpitala jerozolimskiego. Std te sam postanowi doda joannitom posiadoci23. Z braku pierwotnego dokumentu Kadolda, nie jestemy w stanie wskaza na dokadn dat jego pobytu w Ziemi witej. Sdzi si

Zob. G. Labuda, Fragmenty dziejw, s. 275, przyp. 16. CDBoh. I, nr 173, 175: [] sacro hospitali Jherusalem, ubi vere misericordie opera Christi pauperibus exhiberi, oculis nostris conspeximus, omni corroborationis munimine confirmauimus, ratum, inconuulum omni euo statuentes, quod quidam vir nobilis ac deo deuotus nomine Katholdus Jherosolimam audiens, ac de fonte misericordie, qui de hospitali emanere cernitur, adenter bibens, easdem iam dictas posessiones [].B. Graf WaldsteinWartenber, Das Gropriorat von Bhmen, (w:) Malteserorden, s. 312; K. Lechner, Die Kommende Mailberg, (w:) tame, s. 413; tene, Die Babenberger Markgrafen und Herzge von sterreich, WienKlnWeimar 1996, s. 81; B. Waldstein-Wartenberg, Die Anfnge des
22 23

[] coadiutorem constituere volens

33

jednak, e mg tu wchodzi w gr okres trwania tzw. II wyprawy krzyowej, a wic lata 1147114924. W dokumencie wspomniano bowiem o udziale krla niemieckiego KonradaIII (1127/381152 ) w wydzieleniu posiadoci Kadolda von Harroz, z ktrych cz trafia do szpitalnikw. Do podobne motywy nada przywiecay te innemu uczestnikowi II wyprawy krzyowej25. By nim ksi, a po 1158 r., ju krl czeski Wadysaw. Ten z kolei w arendze dyplomu wystawionego joannitom opisywa, e widzia jak wielkie jest w szpitalu jerozolimskim oddanie wszystkim ludziom grb paski odwiedzajcych. rdem jego wiedzy byy nie tylko wasne dowiadczenia, ale te syszane wiele razy opowieci. Wadysaw sam pragn zyska przychylno biednych i chorych, sta si wsppracownikiem ([] cooperatorem []) joannitw26. Dlatego te m.in. nada im koci w. Marii w Pradze27 z rozlicznym uposaeniem a take wiele wsi pooonych w samych Czechach i na Morawach. Kolejn informacj rdow na ktr warto si tu powoa, jest bulla papiea Lucjusza III z 1182r., gdzie wymieniono preceptora szpitalnikw z Czech, Polski i Pomorza. Wspomniany papie rwnie wskazywa na to, jakie starania s

Grosspriorat, s. 18; tene, Die Vassalen Christi. Kulturgeschichte des Johanniterordens im Mittelalter, Wien 1988, s. 274; H. J. A. Sire, Kawalerowie maltascy, tum. H. Szczerkowska, Warszawa 2000, s. 304; M.Smoliski, Geneza joannitw zagojskich, s. 228; tene, Contra Sarracenorum bellicerent czy pauperibus et infirmis inpederent (w:) Kopijnicy, szyprowie, tenutariusze. Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, Gdask 2002, nr 8, s. 132. 24 K. Lechner, Die Babenberger, s. 150 i n. 25 CDBoh. I, nr 246; Cinnamus (w:) Scriptores Graeci bellorum a Francis Dei signa sequentibus in Syria Suspensorum, Paris 1875, (Pars tertia. De secunda tertiaque expeditionibus), Recueil des Historiens des Croisades, t. I (Historiens Grecs), s. 231 i n., s. 247; A. Gsiorowski, Wadysaw II, (w:) Sownik staroytnoci sowiaskich, pod red. G. Labudy, T. Lehr-Spawiskiego, Z. Stiebera, Wrocaw WarszawaKrakwGdask 1980, t. 6, s. 517518; J. emlika, Vladislav II., Herzog und Knig von Bhmen 11401172, (w:) Lexikon des Mittelalters, hrsg. v. G. AvellaWidhalm, L. Lutz, R. Mattejiet, U. Mattejiet, StuttgartWeimar 1999, Bd. VIII, s. 18041805); H. J. A. Sire, dz. cyt., s. 304; I. Hlavek, Zwei Miszelen zur Geschichte der Ritterorden in den bhmischen Lndern, (w:) Die Rolle der Ritterorden in der mittelalterlichen Kultur, OM, hrsg. v. Z.H.Nowak, Toru 1985, Bd. 2, s. 207; M. Starnawska, dz. cyt., s. 26; L. Jan, Die Johanniter in Bhmen, s. 184; M.Smoliski, Geneza joannitw zagojskich, s. 234; M. Gadysz, W sprawie udziau polskiego ksicia w II krucjacie jerozolimskiej (11471149), (w:) Krzyowcy, kronikarze, dyplomaci. Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, Gdask 1997, nr 4, s.34in. 26 CDBoh. I, nr 245, 246: [] Quorum devotionem ac liberlitatem gratissimam ducens simulque perpedens, quanta in predicto hospitali humanitatis obsequia impenderentur omnibus sepulchri dominici visitatoribus, sed precipue, ut ex multorum relatione didiceram, papuperibus et infirmis, placuit mihi tantorum bonorum esse cooperatorem, ut postmodum aliquid exinde mercedis expertarem []. 27 CDBoh. I, nr 245.

34

w szpitalu podejmowane na rzecz biednych, pielgrzymw i innych odwiedzajcych Grb Paski28. Fundujc szpitalnikom przed sw mierci (1165/116629) dobra w Zagoci nad Nid, Henryk Sandomierski wspomina o tym, e czyni nadanie dla zbawienia duszy swojej i wasnych rodzicw ale te dla utrzymania chorych gromadzcych si w Chrystusie w szpitalu bogosawionego Jana Chrzciciela z Jerozolimy30. W 1186 r. do grona joannickich benefaktorw doczy biskup praski i jednoczenie ksi czeski Henryk. W arendze jego nadania czytamy, e poczyni je ze wzgldu na to, i z wielu opowieci, w tym przede wszystkim swego ojca, witej pamici ksicia Henryka, dowiedzia si jakie jest wielkie dzieo dobroczynnoci wzgldem biednych i chorych w szpitalu [jerozolimskim]. Pod wpywem tych wiadomoci, bdc przy tym wicie wzruszony pobonoci szpitalnikw, zapragn bra udzia w bractwie, jamunie i modlitwie joannitw31. Ponownie wic z przytoczonej relacji przebija si wtek relacji skadanych przez pensjonariuszy szpitala w Jerozolimie. Tym razem jednak w omawianym dokumencie doszed jeszcze motyw powoania si na dowiadczenia ojca biskupa Henryka, z tego co wiadomo, rwnie uczestnika II wyprawy krzyowej. Do tego doda jeszcze naley zgoszon przez biskupa, podobnie zreszt, jak w wypadku Wadysawa czeskiego, ch przyjcia konfraterii joannickiej.
Tame, nr 298. W sprawie literatury przedmiotu omawiajcej t bull zob. przyp. 13. Data mierci Henryka Sandomierskiego budzi w ostatnim czasie wtpliwoci zob. G. Biauski, Wyprawa Bolesawa Kdzierzawego na Prusy w 1166 roku, ZH 1995, t. 60, z. 23, s. 7 i n.; tene, Studia z dziejw plemion pruskich i jawieskich, Olsztyn 1999, s. 54 i przyp. 64; T. Wasilewski, Data zagonu biskupa krakowskiego Mateusza i ksicia sandomierskiego Henryka 18 padziernika 1165 r., (w:) Christianitas et cultura Europpae. Ksiga jubileuszowa Profesora Jerzego Koczowskiego, pod red. H. Gapskiego, Lublin 1998, cz I, s. 587 i n. 30 Kodeks dyplomatyczny Polski, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1858, t. 3, nr 4. Z wielu prac omawiajcych warunki towarzyszce sprowadzenia joannitw do Zagoci zob. m.in. Z. Kozowska-Budkowa, dz. cyt., nr 632; K. Tymieniecki, Majtno ksica w Zagociu i pierwotne uposaenie klasztoru joannitw na tle osadnictwa dorzecza dolnej Nidy. Studium z dziejw gospodarczych XII w., (w:) tego, Pisma wybrane, Warszawa 1956, s. 4143; K. Buczek, O dzielnicy ksicia Henryka Sandomierskiego, Przegld Historyczny 1970, t. 61, s. 698699; J. Spors, Jeszcze o dziejach, s. 712; J. Dobosz, Dziaalno fundacyjna Kazimierz Sprawiedliwego, Pozna 1995, s. 102103; B. Klassa, Kazimierz Sprawiedliwy a joannici. Uwagi polemiczne, Studia Historyczne 2000, r. 53, z. 1, s. 145161; M. Gadysz, O zapomnianych polskich krzyowcach kilka uwag na marginesie wypraw jerozolimskich ksicia Henryka Sandomierskiego i Jaksy z Miechowa, (w:) Ksita, urzdnicy, zoczycy, Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, Gdask 1999, nr 6, s. 46 i n.; M. Starnawska, Midzy Jerozolim a ukowem, s. 26; M. Smoliski, W obronie hipotezy, passim. 31 CDBoh. I, nr 313: [] Ex multorum relatione, sed precipue patris mei, pie videlicet memorie ducis Henrici, cognoscentes, quanta pietatis opera pauperibus et infirmis impeduntur in prefato hospitali pi sollicitudini vestre pia nichilominus devotione accedentes, vestreque fraternitatis et elemosinarum atque orationum participes esse gestientes []; V. Novotny, dz. cyt. I/3, s. 131132; B. Waldstein-Wartenberg, Die Anfnge des Grosspriorat, s. 17; L. Jan, Die Johanniter in Bhmen, s. 185.
28 29

[] coadiutorem constituere volens

35

Nawizania do dziea opieki i miosierdzia wzgldem pensjonariuszy szpitala jerozolimskiego zawieraa te zapewne darowizna Mieszka III Starego dla joannitw poznaskich. Niestety orygina dyplomu nie zachowa si. O sprowadzeniu braci od w. Jana do Poznania dowiadujemy si dopiero z dokumentu biskupa poznaskiego Benedykta32. Opisa on oddanie joannitom domu w Poznaniu, ktry nazywa si w. Micha. Wszystko to mia czyni: [] ut se cum uxore et pueris collegam efficeret atque participem omnium eleemosynarum et beneficiorum que membris Christi, pauperibus scilicet peregrinis et infirmis, impenduntur a fratribus Hospitalis Hierosolymitani []. Po raz kolejny wic gwnym motywem nadania ksicia bya ch wzicia udziau, wraz on i dziemi, w rozdziale jamuny i dbr, ktrych od braci szpitala jerozolimskiego doznawali biedni, chorzy i pielgrzymi. Warto si zastanowi, jak wobec przedstawionych wyej przykadw dokumentw wystawionych joannitom prezentuje si arenga dyplomu Grzymisawa. Ta rwnie odbiega od utartych w wczesnych kancelariach ksicych zwrotw odwoujcych si wycznie do chci zbawienia swej duszy i odkupienia grzechw. Interesujca nas cz dyplomu Grzymisawa przynosi nieco wicej wiadomoci o pocztkach joannitw najpierw chyba na dworze princepsa, a potem ju w Starogardzie. W tym wypadku, tak jak i w prezentowanych powyej, przebija si wtek opowieci zasyszanej od wielu odwiedzajcych Grb Paski. Ponownie mamy do czynienia z relacj o trudach i kosztach ponoszonych przez szpitalnikw na rzecz biednych i chorych. Tak samo jak ksita czescy, Grzymisaw zapragn sta si pomocnikiem (coadiutorem) joannitw w ich dziele miosierdzia. Prcz chci zyskania odpuszczenia grzechw, to byy wanie podane przez princepsa przyczyny darowania joannitom nalecego do niego z dziada pradziada grodu w Starogardzie ze wszystkimi przynalenociami (czyli lasami, wodami, polami i przynalen danin trybutem)33.
KDW I, nr 29. S. Kawrowski, Komandoria i koci w. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu, Roczniki Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk 1911, t. 36, s. 15; A. Maecki, Klasztory w Polsce w obrbie wiekw rednich, (w:). tene, Z dziejw i literatury, Lww 1896, s. 333; Z. Kozowska-Budkowa, dz. cyt., nr 126; J. Powierski, Stosunki polsko-pruskie do 1230 r. ze szczeglnym uwzgldnieniem roli Pomorza Gdaskiego, Toru 1968, s. 130; A. Gsiorowski, Najstarsze dokumenty poznaskiego domu joannitw, s. 83, 88; T. W. Lange, Szpitalnicy, joannicipassim; W. Threde, T. v. Bonin, Johanniter im Spannungsfeld an Weichsel und Warthe. Die wechselvolle Geschichte der Posen-Westpreuischen Genossenschaft des Johanniterordens, Pozna 1998, s. 43; M. Smoliski, W sprawie domw joannickich, s. 227; tene, Contra Saracenorrum, s. 133; M. Starnawska, dz. cyt., s. 36. 33 Pommerell. UB, nr 9, 10: []dudum audiens a multis de hospitali Jerosolimitano quanta in eo misericordie opera circa pauperes et infirmos per visitatores dominici sepulchri iugiter exhibentur aliquam cupiens porcionem habere, ad exequenda prefata misericordie opera me coadiutorem constituere volens [].
32

36

Powyej poczynione zestawienie, odwoujce si do dokumentw nalecych do pniejszego przeoratu czeskiego, zdaje si nie pewne konsekwencje w stosunku do weryfikacji prowadzonych wzorem cytowanego ju J. PflugkHarttunga autentycznoci dokumentu Grzymisawa (jego pierwszej, wszej wersji). Odwoanie si do szpitalnych dziaa joannitw w Ziemi witej stao si szczeglnie popularne w Europie w okresie po II wyprawie krzyowej (czyli po 1149 r.). Teren gdzie szczeglnie byy akcentowane stanowi obszar pniejszego przeoratu czesko-morawskiego, ktremu podlegay domy z Polski i Pomorza. Darowizny dawane szpitalnikom w czasie gdy przygotowywano si ju do III krucjaty (11891191), jak i po jej zakoczeniu, cho take czasami dotykay dziea opieki i miosierdzia w szpitalu jerozolimskim, to odwoyway si ju raczej do szczeglnie pojmowanej opieki szpitalnej braci od w. Jana Chrzciciela, polegajcej na walce z Saracenami. III krucjata bya przygotowywana i wyruszya pod hasami odzyskania Jerozolimy. Joannici, dla rozsawienia wasnego imienia, wykorzystywali wwczas etos strat poniesionych przez ich w 1187 r., w szczeglnoci w bitwie pod Hattin. Joannici, ktrzy nie zginli podczas bitwy zostali straceni po wziciu do niewoli, o czym dyplomacja zakonu informowaa swe europejskie placwki, a zapewne te i dwory europejskich wadcw34. Niewiele niestety do tej hipotezy wnosz dokumenty joannickie, spisane w dobrze rozwinitej ju kancelarii nadawcw. Te bowiem posugiway si przede wszystkim uywanymi ju formularzami, w ktrych zabrako miejsca dla czego wicej ni tylko wskazanie na chci donatora zmierzajce ku odpuszczeniu grzechw. Wnioski te staj si bardziej prawdopodobne przy odwoaniu si do tekstw dokumentw fundacyjnych joannitw z brandenburskiego Werben, czy meklemburskich Kraak-Eixen, Mirow i Nemerow. W pierwszym z przywoanych margrabia brandenburski Albrecht Niedwied w 1160 r. w imieniu swoim, swej ony Zofii a take nastpcw, przy uzyskanym konsensusie synw: Ottona, Hermana, Henryka, Albrechta, Dietricha i Bernarda, nada joannitom ze swojego majtku koci w Werben z przynalenociami35. Dokument, ktry t darowizn potwierdza nie zawiera adnych informacji dotyczcych przyczyn nadania. Z innych wiadomoci rdowych wiadomo jednak, e Albrecht rwnie wybra si

S. Runciman, Dzieje wypraw krzyowych, prze. J. Schwakopf, t. II: Krlestwo Jerozolimskie i frankijski Wschd 11001187, Warszawa 1987, s. 410; J. Riley-Smith, dz. cyt., s. 65, 8589, 119; A. Wienand, Die Johanniter und die Kreuzzge, (w:) Malteserorden, s. 6065. 35 Codex diplomaticus Brandenburgensis. Sammlung der Urkunden, Chroniken und sonstigen Quellen fr die Geschichte der Mark Brandenburg und ihrer Regesten, hrsg. v. A.F.Riedel, (dalej cyt. CDBrandb.), Berlin 1846, Haupth. I, Bd. 6, nr 1; J. Pfugk-Harttung, Die Anfnge, s. 46; E. Opgenoorth, Die Kommenden der Ballei Brandenburg (Kommende Werben), (w:) Malteserorden, s. 376; W. Hubatsch, Die Geschichte der Ballei Brandenburg
34

37

do Ziemi witej. Tam te zapewne spotka joannitw. Niewtpliwie jednak jego darowinie towarzyszy kontekst polityczny. W 1158 r. margrabia brandenburski by wiadkiem zbiorczego potwierdzenia dbr szpitala w cesarstwie. Dokona tego Fryderyk I Barbarossa. Sprowadzenie joannitw do Brandenburgii byo wic nie tylko aktem religijnym, opartym o wasne przeycia w Ziemi witej, ale te wiadectwem pewnej mody w dziedzinie wyboru zgromadzenia kocielnego, ktremu wczeni moni dodawali wsparcia, tym bardziej e robi to te najwaniejszy wadca wiecki zachodniej Europy. Okoo 1200 r. hrabiowie szweryscy Gunzelin I i Henryk II ufundowali joannitom koci w Eixen, ktry ju dawniej by joannitom przeznaczony. Uczynili to w intencji zbawienia duszy swojej i swoich przodkw36. W 1217 r., w kolejnym dokumencie opisali, w jaki sposb ofiarowali szpitalowi zamorskiemu ufundowanemu witemu chrzcicielowi Chrystusa i przyznanemu biednym, wie Slsdorf37. Te do lakonicznie podane wiadomoci dotyczce celu nada nie zostay poszerzone take w 1227 r. Mamy wwczas do czynienia z kolejn darowizn hrabiego szweryskiego Henryka. Tym razem do rk szpitalnikw trafia wie Moraaz38. I tu znowu motywem bya ch zyskania odpuszczenia grzechw wasnych i swojej ony. W tym samym roku do grona wspierajcych witojaskie osadnictwo na pnocy Niemiec doczyli si ksita meklemburscy Jan, Mikoaj, Henryk
bis zur Skularisation, (w:) tame, s. 303; W.G. Rdel, dz. cyt., s. 439; G. Labuda, Fragmenty dziejw, s. 286; tene, Marginalne uwagi o dziejach Pomorza Sawiesko-Supskiego w XII i XIII wieku, ZH 1977, t., 42, z. 1, s. 78; M. Smoliski, Geneza joannitw, s. 234; G. Knoll, Zur Entstehung und Geschichte der Johanniterkomende Werben im 13. Jahrhundert, Berlin 1971, s. 21 i n.; F.M. Kemmel, Die Johanniter-Komturei zu Werben, Uberlegungen zur Kulturellen Rolle des Ordens, Sprawozdania Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk. Wydzia Nauk o Sztuce, 1991, nr 108, s. 39 i n.; A. Luttrell, dz. cyt., s. 23; L.Partenheimer, Albrecht der Br, Grnder der Mark Brandenburg und des Frstentums Anhalt, KlnWeimar Wien 2003, s. 142, 147. 36 CDBrandb. I/6, nr 2; Mecklenburgisches Urkundenbuch, hrsg. G. C. F. Lisch i in., (dalej cyt. MUB), Schwerin 1864, Bd. I, nr 165; G. C. F. Lisch, Geschichte, der Comthurei Kraak und der Priorei Eixen, Johanniter-Ordens, Jahrbuch des Vereins fr mecklenburgische Geschichte und Altertumskunde (dalej cyt. JVMGA), 1836, Bd 1, s. 4; tene, Geschichte der JohanniterComthureien Nemerow und Gardow, tame, 1844, Bd. 9, s. 2829; J. Pflugk-Harttung, Die Anfnge, s. s. 26 i n; G. Knoll, dz. cyt., s. 35 i n. 37 CDBrandb. I/6, nr 3; MUB I, nr 230; G. C. F. Lisch, Geschichte, der Comthurei Kraak, s. 6; F.Boll, Meklenburgs deutsche Colonisation im 12. und 13. Jahrhundert, JVGMA 1849, Bd. 13, s. 80; J. Pflugk-Harttung, Die Anfnge, s. 26 i n., 42; G. Knoll, dz. cyt., s. 35 i n.; M. Smoliski, Polityka zachodnia ksicia gdasko-pomorskiego witopeka, Gdask 2000, s. 47 i n.; tene, Potencjalny udzia oddziaw zachodniopomorskich w V krucjacie (1217?, 1219?) w wietle relacji krucjatowych Olivera z Paderborn, (w:) Pomorze militarne XIIXXI wiek. Materiay z sesji naukowej zorganizowanej 27 listopada 2003 r. w Zamku Ksit Pomorskich, pod red. K. Kozowskiego, E. Rymara, Szczecin 2004, s. 189190. 38 MUB I, nr 340.

38

i Przybysaw. Wystawiony przy okazji dyplom wspomnia o spotkaniu ojca wymienionych ksit, Henryka Borwina ze szpitalnikami z Akkonu. Niewtpliwie bya to wietna okazja dla zamanifestowania w treci dokumentu wiedzy na temat dziaalnoci joannitw w Ziemi witej. Prcz jednak przywoanej wzmianki o ojcu i szpitalnikach z Akkonu, nadanie wsi Mirow uczyniono ze wzgldu na ch zyskania odpuszczenia grzechw ofiarodawcw39. Motyw ten mona odnale w potwierdzeniu tej darowizny autorstwa margrabiw brandenburskich Jana I i Ottona III z 1227 r.40 Ju przywoanie przykadw brandenbursko-meklemburskich zdaje si wiadczy o tym, e przynajmniej dokumenty po nich pozostawione nie nale do grupy dyplomw szpitalnych pojawiajcych si w okrelonym czasie lata szedziesite XII w. i pierwsza poowa XIII wieku (moe pod wpywem formularza joannickiego), do ktrej zaliczy mona dyplom princepsa Grzymisawa. O wiele trudniej przychodzi te wykazanie podobiestw i rnic w sposobie sporzdzenia dokumentu z 1198 r. i dyplomw zachodniopomorskich. Niestety pierwszy zachowany, pochodzi dopiero z 1229 r.41 Wczeniejsze, autorstwa ksicia Bogusawa I i jego syna Bogusawa II, nie przetrway do dnia dzisiejszego. O darowinie tych ksit na rzecz joannitw wiadomo dopiero z bulli Grzegorza IX z 1238 r. ledzc treci areng dokumentw joannickich z terenw przeoratu czeskiego (z drugiej poowy XII w.), wydaje si jednak, e pewne elementy potencjalnych dyplomw Bogusawa I i jego syna Bogusawa II mia szanse przenie te i dokument Barnima I z 1229 r. Ksi ten pisa o braciach ze szpitala jerozolimskiego, e [] prerogativa caritatis ferventes intrinsecus Christi pauperibus et infirmis multimodum impendunt []. Ponownie wic pojawiaj si tu motywy zwizane z prac szpitaln joannitw. Jednoczenie jednak dyplom Barnima I wprowadzi nowe wiadomoci o braciach od w. Jana Chrzciciela. W pimie tym pooono bowiem nacisk na zbrojn dziaalno joannitw. Mieli by tymi, ktrzy swe ciaa naraaj i przez Saracenw s przyprawiani o mier. Wskazywanie na udzia joannitw w wojnie przeciwko Saracenom stao si popularne w dyplomach szpitalnych z Pomorza i Polski z pocztkiem XIII w. O walce zbrojnej wspomina dyplom z dat 1223 Racibora ze Sawna. Najprawdopodobniej o joannitach z Kujaw wspominano w 1215 r., jako o cruciferi42.
Tame, nr 344. Tame, nr 342. 41 Pomm UB, I, nr 215; M. Smoliski, Potencjalny udzia, s. 199. 42 E. Mikoajczak, redniowieczna wasno ziemska okolic Inowrocawia, Ziemia Kujawska 1986, t. 8, s. 106 i n., 108; M. Smoliski, Kontakty joannitw z kanonikami regularnymi, premonstratensami i boogrobcami w XII i XII wieku (przede wszystkim na terenie Czech, Moraw, Polski i lska) z uwzgldnieniem fundacji szpitalnikw kujawskich, Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, GdaskKoszalin 1997, nr 4, s. 238; M. Starnawska, dz. cyt., s. 31.
39 40

[] coadiutorem constituere volens

39

W podobny sposb okrelali si szpitalnicy ze lska w latach trzydziestych XIII w.43 Warto zastanowi si jakie konsekwencje powysze rozwaania mog nie dla sprawy pojawienia si zakonu joannickiego na Pomorzu Wschodnim. Mona je ograniczy do kilku punktw. Ich prezentacj poprzedzi musi jednak refleksja dotyczca 3 grup areng wystpujcych w dokumentach szpitalnikw z omawianego wyej rejonw od koca lat pidziesitych XII w. po pierwsze dziesiciolecia wieku XIII. Do pierwszej grupy zaliczy naley dyplomy, ktrych wystawcy nie wyjaniali zbyt szeroko powodw fundacji, ograniczajc si do wyraonej troski o ekspiacj wasn, jak i wasnej rodziny. Grup drug stanowiy dokumenty nawizujce do wasnego pobytu w Ziemi witej (w tym szpitalu jerozolimskim), do wieci dochodzcych od pielgrzymw w sprawie szpitalnej dziaalnoci joannitw, wyraajce ch konfraterii lub tylko wsppracy z zakonem w dziele miosierdzia. Trzecia grupa to wiadomoci rdowe sawice joannitw, jako zakon militarny. Z pewnoci areng dyplomu Grzymisawa sporzdzono odwoujc si do tego, co starali si rozsawi szpitalnicy z Czech, Moraw, Austrii i Polski. Bya to dziaalno szpitalna joannitw. By moe powodem pooenia nacisku na ten element pracy joannitw jaki wpyw byo odwoanie si do niego cesarza Fryderyka I Barbarossy w jego dyplomach z lat pidziesitych XII w. Wyraone w nich powody wsparcia udzielonego zakonowi, byy zapewne chtnie kopiowane w kancelariach kolejnych donatorw szpitala czy te samych joannitw. Tak wic interesujcy nas dokument zaliczy naley do drugiej, z wyszczeglnionych wyej grup. Powstaje wic pytanie, czy oznacza to moe obecno joannitw w otoczeniu Grzymisawa ju w poowie lat osiemdziesitych XII w.? Sugestii w sprawie znalezienia si joannitw (albo pensjonariuszy szpitala jerozolimskiego) na Pomorzu Gdaskim przed terminem wystawienia dokumentu (1198 r.) dostarczy sam Grzymisaw. Princeps powiedzie mia przecie, e wie Reveninow ju wczeniej nada joannitom. Poza tym twierdzi, i wieci o tym co si dzieje w szpitalu jerozolimskim sysza ju od dawna ([] dudum audiens []). Cho historycy praktycznie zawsze wskazywali na te fragmenty dyplomu, to jednak sformuowania odnoszce si do chronologii przybycia szpitalnikw na tereny wadztwa Grzymisawa, byy na tyle niedokadne, e nie pozwalay na ich ucilenie. Pomoc nie suy te falsyfikat nadania princepsa, gdzie napisano o dziesicinie kocioa lubiszewskiego posiadanej od 24 lat z nadania biskupa kujawskiego Stefana44. Data 1174 r., ktra wynika z odjcia 24 lat od 1198 r. pochodzi bowiem

43 44

Kilka dokumentw, nr 3, 6. Pommerell. UB, nr 10.

40

z falsyfikatu, poza tym w pierwszym rzdzie odnosi si do uposaenia kocioa lubiszewskiego, by moe w czasie gdy jeszcze do joannitw nie nalea45. Rozpatrujc problem od strony wpyww politycznych, jakie zaznaczyy si na Pomorzu Wschodnim w interesujcym nas okresie, trzeba przywoa dwie sprawy. Obecno Grzymisawa w dyplomie cystersw oliwskich odnoszcym si do ok. 1186/88 r., interpretuje si jako wiadectwo akcesu princepsa do obozu politycznego Kazimierza Sprawiedliwego. Jego wadza ksicia zwierzchniego na Pomorzu Gdaskim zaznaczya si po zamachu stanu z lat 11771180/ 81. Wspomniany przewrt zmit z tronu seniorackiego w Polsce Mieszka II Starego. Po wygnaniu tego ostatniego, Kazimierz zatwierdzi na marchii gdaskiej SamboraI46. Jednoczenie przypomnie naley, e Kazimierz Sprawiedliwy, po mierci swego brata Henryka Sandomierskiego, wspar szpitalnikw maopolskich z Zagoci domu, ktry dowodnie poczony by w XIV w. administracyjnie z placwk lubiszewsk. Wadcy z Pomorza Wschodniego powrcili do wsppracy z Mieszkiem III Starym po mierci Kazimierza w 1194 r. Jak ju powiedziano, lista wiadkw dokumentu Grzymisawa z 1198 r. wskazuje na jego pozostawanie w stronnictwie politycznym Mieszka III Starego47. W innym miejscu proponowaem ju hipotez, e dokument Grzymisawa jest owiadczeniem spisanym na podstawie wczeniejszych darowizn princepsa48. By moe, take i w wypadku osadzenia joannitw w Starogardzie, zosta powielony schemat osadniczy chtnie realizowany przez braci od w. Jana. Ze wzgldu na charakter zakonu, joannici dyli najpierw albo do otrzymania miejscowego kocioa, albo do zyskania pomocy dla budowy wityni w miejscach gdzie ich osiedlano. Zauway te trzeba, e w dalszym cigu jednym z powaniejszych zarzutw stawianych dyplomowi Grzymisawa, jest uycie przez niego tytulatury
45 Mimo wtpliwoci wyraonych przez E. Waschinskiego (Geschichte der Johanniterkomturei und Stadt Schneck, s. 1114, przyp. 2) dat t przyj L. Quandt, dz. cyt., s. 149; i wspczenie W.G. Rdel, dz. cyt., s. 432. Pojawia si ona take w literaturze regionalnej. 46 W sprawie tego zamachu zob. M. odyski, Udzia ksit lskich wzamachu zr.1177 (Przyczynek do dziejw Bolesawa Wysokiego iMieszka Raciborskiego, KH 1908, t.22, s. 1745; G. Labuda, Dwa zamachy stanu w Polsce 11771179, 12021206), Sprawozdania Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk1969, t. 82, s. 102103; tene, Fragmenty dziejw, s. 294295; tene, Stanowisko prawno-polityczne ksit, s. 1820; S.Szczur, Udzia Odona w buncie przeciwko Mieszkowi Staremu w 1177 roku, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego. Prace historyczne, 1985, z. 74, s. 4855; J. Powierski, B. liwiski, K. Bruski, dz. cyt., s. 122138; M. Smoliski, Szkic czwarty. Dyplomacja Mieszka III Starego w dobie zamachu stanu z lat 11771180/1181, (w:) tene, Caesar et duces Poloniae. Szkice z dziejw stosunkw polsko-niemieckich w drugiej poowie XII wieku (11641191), Gdask 2006, s. 102146. 47 Zob. J. Powierski, B. liwiski, K. Bruski, dz. cyt., passim.

[] coadiutorem constituere volens

41

wiadczcej o samowiadomoci w sprawie pozostawania jednym z wielu princepsw pomorskich. Jest to rzecz do niezwyka w dyplomatyce pomorskiej. Moe przy tym sugerowa stworzenie przynajmniej wszej wersji dokumentu Grzymisawa w znacznym oddaleniu do Pomorza. Za podstaw tego uzna jednak naley niezachowane w dniu dzisiejszym noty o nadaniu princepsa, ktre dotykay okresu sprzed 1198, jak i czasu przypadajcego na rok widniejcy w dacie dyplomu. Sdzc z wykazanych powyej podobiestw w wartociach ideowych areng poszczeglnych dokumentw joannickich, zebrania wiadomoci o pobycie szpitalnikw w okolicach Starogardu Gdaskiego dokonaa zapewne kancelaria joannicka funkcjonujca na obszarze podlegajcym wadzy urzdnikw praskich zakonu. Spisanie wszej wersji dokumentu Grzymisawa musiaoby wic mie miejsce w czasie, gdy urzdnicy zakonu z Niemiec nie rozcignli swego wpywu na Pomorze, w tym jego wschodni cz. Proces taki zacz powoli postpowa do koca lat czterdziestych XIII w wraz ze skupieniem w jednym urzdzie tytuw preceptorskich obejmujcych zarwno cae Niemcy (lub okresowo ich cz), jak Czechy, Morawy i Polsk. Skoro, jak zauwaono powyej, wydaje si istnie szansa na przedstawienie hipotezy o moliwoci spotkania joannitw z Grzymisawem przed 1198 r., moe ju w poowie lat osiemdziesitych XII w., to warto si zastanowi, nad tym jakie czynniki mogy do tego doprowadzi. Motywy polityczne zostay ju powyej omwione, wic nie bdziemy do nich wraca. Z pewnoci jaki wpyw odegra moga ch zabezpieczenia granic przed pruskimi napadami49. By moe potwierdzeniem tego byo nadanie joannitom caego grodu Starogardu. Trzeba mocno podkreli, e taka forma obdarowania szpitalnikw w interesujcym nas okresie, na terenach Niemiec, Czech, Moraw, Polski i Pomorza bya czym unikalnym! W pniejszym okresie tego rodzaju darowizna bywaa czsto pocztkiem budowy niezwykle silnego orodka zakonu, a jego fundatorw (jeli przy tym wstpowali do zakonu) wynosia na wyyny kariery urzdniczej. wietnym tego przykadem jest tu chyba historia nadania zamku Schleusingen w pocztkach XIV w. przez Hennebergw50, co pocigno za sob wyniesienie Bertolda von Heneberg na najwaniejsze stanowiska administracyjne zakonu w Niemczech, Czechach i w Polsce.
M. Smoliski, W sprawie domw joannickich, s. 232234. W tym wzgldzie zwaszcza J. Powierski, Stosunki polsko-pruskie, s. 129. 50 J. Pflugk-Harttung, Der Johanniter- und der Deutsche Orden im Kampfe Ludwigs des Bayern mit der Kurie, Leipzig 1900 w pracy tej wiele miejsca powicono stosunkom Hennebergw z zakonem; W. Engel, Die Kirche der Ballei Franken des Johanniterordens zur Mitte 14. Jahrhunderts, Zeitschrift fr bayerische Landesgeschichte 1955, Bd. 18, 1955, s. 281.
48 49

42

Poszukujc innych powodw decydujcych o tym, e Grzymisaw mia szans spotka joannitw ju w poowie lat osiemdziesitych XII w. warto wskaza na dotykajce tego okresu przedsiwzicia dyplomatyczne zakonu. Chodzi wic przede wszystkim o misj dyplomatyczn joannitw wielkiego mistrza zakonu i jego wysannikw ktrzy od koca lat siedemdziesitych XIIw. trafiali na dwory europejskich wadcw prbujc ich przekona do aktywniejszego udziau we wsparciu zakonu w jego dziaaniach. Szczeglnie interesujce wydaj si tu europejskie podre wielkiego mistrza zakonu Rogera de Moulins i jego emisariuszy z lat 1179, 1182, 1184 i 118651. Objy one rwnie tereny niemieckie i czeskie. Bezporednio do wielkiego mistrza odwoa si w 1186 r. biskup praski Henryk, gdy wystawi cytowany ju dokument, ktrego arenga przeniosa wiele podobnych elementw, ktre posiada te i dyplom Grzymisawa. Z pewnoci nad przebiegiem przyjazdu wielkiego mistrza do Czech czuwa niedawny jeszcze preceptor Czech, Polski i Pomorza, Bernard. Przypomnijmy, e z tak tytulatur wystpowa ju w 1182 r. Wtedy te pojawia si w rdach jako prokurator joannitw z Polski a take Pomorza52. Skoro w jego tytulaturze wystpoway zarwno Polska, jak i Pomorze, to jego urzd wymaga objazdu placwek pooonych na tych terenach. Spraw otwart jest zagadka, czy dotar te i na Pomorze Wschodnie. Jeli pocztki infiltracji szpitalnikw Pomorza Wschodniego wiza z opisanymi wyej wydarzeniami, to warto te zauway, e szpitalnicy czescy wanie od 1186 r. przeszli reorganizacj. Urzd preceptora czeskiego zosta zwizany z Wgrami a Bernarda zastpi Marcin53. Ten jednak tytuowa si w 1186r. dawnym prepozytem a obecnie preceptorem na Wgry, Czechy i wszystkie ziemie na pnoc, wschd i poudnie. Zabrako tu wic bezporedniego odwoania si do wadzy nad domami polskimi i pomorskimi. Dyskusyjn kwesti jest pytanie, czy przynajmniej chwilowo wiksz niezaleno od czeskiej centrali, ni w okresie wczeniejszym, zyskay wwczas domy polskie i istniejce ju pomorskie. By moe wizao si to z powoaniem osobnego mistrza polskiego, rezydujcego na przeomie XII i XIII w. w Poznaniu, gdzie od 1187 joannici stworzyli silJ. Riley-Smith, dz. cyt., s. 64; W. G. Rdel, dz. cyt., s. 172. Patrologia Latina, t. 211, col. 528529; Cz. Deptua, Arrowezyjska reforma klasztorw w Polsce po roku 1180 a reforma premonstrateska. Z problematyki przemian kanonikatu regularnego w redniowieczu, Roczniki Humanistyczne 1969, t. 17, z. 2, s. 41, przyp. 132; M. Smoliski, Kontakty joannitw z kanonikami regularnymi, s. 228229. 53 CDBoh., I, nr 310; V. Novotny, dz. cyt., I/3, s. 129; J. Pflugk-Harttung, Die Anfnge, s. 12; A. Wienand, Die Joanniter und die Kreuzzge. Die Folgen von Hattin, (w:) Malteserorden, s. 63; T.W. Lange, Szpitalnicy, joannici, s. 65; B. Waldstein-Wartenberg, Die Anfnge des Grosspriorat, s. 1819; M. Smoliski, Geneza joannitw zagojskich, s. 227228; A. Luttrell, dz. cyt., s. 2425.
51 52

[] coadiutorem constituere volens

43

n placwk54. Niewykluczone wic, e sprowadzenie joannitw na tereny wadztwa Grzymisawa byo po czci skutkiem zainteresowania szpitalnikw budow swego europejskiego zaplecza (w tym wzgldzie obejmujcego te ziemie polskie i pomorskie), co wiza trzeba z rzdami wielkiego mistrza Rogera de Moulins. Datowa je mona od koca lat siedemdziesitych XII w. do jego mierci w Ziemi witej w bitwie pod Cresson (1187). Spraw otwart i wymagajc dalszych bada jest problem czy bulla z 1182 r., wymieniajca m.in. szpitalnikw z Pomorza, mwia te i o joannitach wadztwa Grzymisawa. 11 XI 1198 r. mieli oni otrzyma grd Starogard z przynalenociami oraz koci w Lubiszewie i jego uposaenie. Co dokadnie posiadali wczeniej (prcz Reveninov) i kiedy to dokadnie otrzymali, musi sta si problemem kolejnych bada.

54

KDW I, nr 37; A. Gsiorowski, Najstarsze dokumenty poznaskiego domu joannitw (Dokoczenie), s. 55, nr 3; M. Starnawska, dz. cyt., s. 53.

44

Daniel Kubiak

Grodzisko na wzgrzu w. Jana w wietle rde historycznych i bada archeologicznych


Joannici w Jerozolimie

Wzgrze w. Jana to plateau, pooone po lewej stronie Wierzycy, niedaleko (na wschd) od fabryki wdek (dawny Polmos, dzi Destylarnia Sobieski). Miejsce, gdzie pooone jest wzgrze w. Jana, a dawniejszy grd joannicki, jest przecite na p przez tory kolejowe, linii Starogard Chojnice. Nazwa wzgrza pochodzi oczywicie od grodu nalecego do zakonu rycerskiego w. Jana, a ludno miejscowa przekazywaa sobie, z pokolenia na pokolenie jego imi. Wzgrze to jednak nazywano rnie, np. na mapie Schrottera, wystpuje pod kociewsk form Swento Jean, czy u Bernarda Stadie Swenti Jan. Miejscowa ludno uywaa rwnie nazwy szwedzkie szace, lub po prostu szace, szwedzkie okopy, czy te zamkowe gry. Jeli idzie o rda historyczne, w ktrych wystpuje opis grodziska, czy te jego pooenie, lub sam fakt jego istnienia, to na pewno najstarszym dokumen-

Grodzisko na wzgrzu w. Jana

45

tem jest akt nadania dla Ordo Militiae Sancti Joannis Baptistae Hospitali Hierosolimitani, wystawiony przez miejscowego wadc Grzymisawa, w 1198 r. W wyej wymienionym dokumencie pod nazw Starigrod, wymienia si grd castrumquod vocatur Starigrod, oraz drog kupieck - via mercatorum, czy te drog Grzymisawa - via Grimizlaui oraz kasztel Wysoka - a castello nomine Vissoke. Joannici mieli otrzyma grd, ktry z czasem ufortyfikowali, budujc m.in. zamek, ale rwnie koci i kaplic. Istotn i bardzo ciekaw spraw jest powstanie na terenie grodu kocioa. O kociele wspomina m.in. Leopold Schenzel w swojej ksice Pr. Stargard. Ein bild der Heimat1. Twierdzi on mianowicie, e pierwsz gmin kocieln zaoy zakon rycerski w. Jana i on rwnie wybudowa koci (o cechach obronnych) ochrzczony imieniem ich patrona. Wtpliwoci dotycz kwestii czy koci istnia ju wczeniej i zosta przekazany szpitalnikom, czy te rycerze zakonni mieli go sami wybudowa od podstaw, ewentualnie skoczy ju wczeniej rozpoczt budow. Tu warto zwrci uwag na wystpowanie w dokumencie czasownika contingebat, ktry moe dotyczy zarwno kocioa, ale rwnie dochodw z Wierzycy. Istotny jest fragment aktu fundacyjnego: dedi eciam beato Johanni, quo me contingebat, z ktrego wynika, e koci istnia ju za czasw Grzymisawa i zosta przekazany w caoci szpitalnikom. Jednak kiedy wyej wymieniony fragment rozszerzymy, zdanie zmienia kontekst i wynika z niego raczej, e chodzi o nadanie dochodw, cytuj: dedi eciam Beato Johanni, quod me contingebat de fluvio Verissa superius a castello nomine Vissoke usque ad fines Jarosou superius, cum castoribus et omni alia utilitate. Podsumowujc naley raczej wysun wniosek, e koci joannici wybudowali sami, a pomc im miay otrzymane dochody z rzeki (oczywicie pow ryb a take upolowane bobry), ktre pniej rwnie miay pozwoli utrzyma wityni. Dodatkowym argumentem jest brak potwierdzenia go w dokumencie przez samego fundatora (koci mg by ewentualnie w budowie). W nadaniu zabrako podania uposaenia, jakie witynia otrzymaa podczas konsekracji, chyba, e nie otrzymaa owego, to jednak zdarzao si niezwykle rzadko. Zatem istnienie kocioa na terenie grodu joannitw jest pewne, za datowanie jego powstania mona okreli na przeom XII i XIII wieku. Nastpnymi istotnymi dokumentami s, m.in. bulla papiea Grzegorza IX, z 1238 r., ktra zawiera potwierdzenie
1

Rycerz zakonu w. Jana

L. Schenzel, Pr. Stargard. Ein bild der Heimat., Wolfenbttel 1969, s. 181.

46

wczeniejszego nadania, dyplom z 1276 r. w ktrym wymienia si castrum Staregarde oraz most przez rzek Wierzyc a ponte transuente Verissam i drog (publiczn) do wiecia publicam stratam, que tenit versus Sweze. Grd wymieniany jest rwnie w dokumencie rozjemczym legata Filipa i rewersie ksiecia Mciwoja z ukadu w Miliczu a take w dokumentach z lat 1282 1284, ktre opisyway midzy innymi granice. Jednym z najwaniejszych dokumentw, jest akt zakupu przez zakon krzyacki wsi Stargard (villam Stargard) z 1305 r. Cay czas naley pamita, i wczesny Starogard (Stary Starogard) lea po lewej stronie Wierzycy, czyli nalea do joannitw. Pierwsze znaleziska archeologiczne (nie badania, bo te miay miejsce pniej) przyniosy ciekawe artefakty, a miay one miejsce w roku 1861, znaleziono wtedy monet, a dokadnie denar wybity w czasach Etelreda II (978-1016) wadcy angielskiego z dynastii saskiej. Niestety, bliej nieokrelona lokalizacja oraz brak precyzyjniejszego datowania momentu pojawienia si tego denara na terenie Starogardu nie pozwalaj niestety utosamia tego znaleziska z przybyciem zakonu joannitw na Kociewie, jednoczenie nie wykluczajc takiej moliwoci. Nastpnym i niewtpliwie o wiele waniejszym odkryciem, w peni potwierdzajcym pobyt zakonu na ziemi kociewskiej, w tym przypadku w Starogardzie, byo odkrycie grodziska na tzw. wzgrzu w. Jana, podczas formowania nasypu przy budowie linii kolejowych czcych Starogard z Skarszewami w 1869 r. Potwierdzeniem istnienia na terenie Starogardu grodziska, ktre mogo peni funkcj siedziby zakonnikw, jest relacja Aleksandra Treichla, ktry pisze w artykule z 1888 roku (Der Burgwall von St. Johann, Kreis Pr. Stargardt) o grodzisku na wzgrzu, ktre zwane byo wedug tradycji witym Janem. Publikacj t przytacza i omawia szerzej rwnie Dariusz Piasek wraz z dokadnym opisem grodu. Grodzisko, majce pierwotnie ksztat mniej wicej okrgy, byo wwczas podzielone nasypem kolejowym na dwie nierwne czci. Cz leca po poudniowej stronie nasypu miaa okoo 50 krokw dugoci i 10 szerokoci, przy wysokoci sigajcej okoo 20 stp (ok. 6 m). Cz po stronie pnocnej bya wiksza, miaa okoo 70 krokw dugoci i 35 krokw szerokoci, a zachowany dosy dobrze wa grodziska liczy 140 krokw dugoci. Ponadto midzy waem i biegnc nieopodal drog ze Starogardu do abna widoczne byy jeszcze [czyli w 1888 r., przyp. D.K] resztki czciowo zasypanej fosy. Od strony wschodniej przystpu broni gboki wwz, ktrym pyn bezimienny strumie. Wane s take zachowane rda kartograficzne, ktre mogyby pomc w dokadnej lokalizacji grodziska pojoannickiego.

Grodzisko na wzgrzu w. Jana

47

Pierwszym rdem, o ktrym naley wspomnie jest Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego ksidza Romualda Frydrychowicza. Znajdujemy w nim informacje, i Starogard zalicza si do najstarszych osad na Pomorzu. Odnosi si to jednakowo tylko do starego miasta castrum Starigrod. Trzeba bowiem rozrnia ksicy Stary Grd na lewej stronie Wierzycy od krzyackiego Stargard po prawej stronie. Pierwszego naley wg Frydrychowicza szuka gdzie dzi jest dworzec kolei elaznej. Ten to grd wraz z okolic darowa ksi pomorski Grzymisaw w r. 1198 rycerzom jerozolimskim w. Jana, czyli Joannitom. Ks. R. Frydrychowicz formuuje wnioski zwizane ze Starym Starogardem opierajc si na opublikowanych dokumentach, ktrych podstawowym rdem jest zbir dyplomw redniowiecznych z terenu Pomorza, zebranych i wydanych przez Maxa Perlbacha w 1882 r. R. Frydychowicz pisze, e pod Starym Grodem joannitw powstaa wie, ktra jednak dopiero roku 1350 od nich dostaa przywilej lokacyjny. Tam za gdzie stoi miasto, na prawym brzegu Wierzycy, wspominaj dokumenty tylko wie Starogard, czyli villa Stargard. Autor wyranie identyfikuje jedn z wsi z obszarem, na ktrym w pocztkach XIV wieku powstao pniejsze miasto krzyackie Bardzo ciekawym faktem jest, e wszyscy autorzy, poza cytowanym Frydrychowiczem, sytuuj w grd w najbliszej okolicy wzgrza zwanego witym Janem, tak jak je nazywaa z pokolenia na pokolenie miejscowa ludno. Przekaz ten musia by zawsze ywy skoro Schroetter na swojej mapie zapisuje i polsk (kociewsk) wersj Swento Jean, a Stadie, Swenti Jan. Na jednym ze wzniesie na przeomie XVIII i XIX wieku zauway mona byo budynki folwarku plebaskiego, gdy by on wwczas (nie wiedzie od jak dawna) dzierawiony przez proboszczw w. Mateusza. Nastpnym autorem, ktry opisuje wyej wymienione obiekty jest ks. J. Fankidejski. Opis powyszego autora jest bardzo szczegowy, mwi o znajdujcym si kociele w. Jana (umiejscawiajc go na lewym brzegu Wierzycy), tam gdzie od dawnych czasw istnia Stary Grd i pierwotne miasto. Ufundowa ten koci mieli rycerze zakonni, joannici. Zaraz od pocztku by parafialny. Oprcz zwykej opaty po pkorca yta i owsa od wki, posiada proboszcz cztery wki roli, chmielnik, ki i ogrody; pobiera take ofiary, ktre wierni skadali podczas wsplnej modlitwy; wino, wiato i opatki potrzebne do naboestwa dostarczano mu za darmo2. Informacje powysze pochodz od kronikarza, niejakiego Grunaua, ktrego opis, pniej bezkrytycznie powiela wielu auJ. Fankidejski, Utracone kocioy i kaplice w dzisiejszej diecezji chemiskiej podug urzdowych akt kocielnych, Pelplin 1880, s. 243.

48

torw3. Pierwszy chyba zapoyczy go B. Stadie, a od niego zaczerpn wanie ks. J. Fankidejski. Ks. Fankidejski dodaje rwnie na kocu uwag, e w roku 1702 liche ju tylko po nim wida szcztki. Stadie (1869 r.) pisze, e kocielne wki nale obecnie do kocioa w Starogardzie i e przed pitnastu laty katolicki proboszcz Koaczkowski postawi tu mae gospodarstwo. Do dzisiaj, pisze, istnieje murowana piwnica lub krypta (Gewlbe) oraz pozostaoci muru4. Treichel rwnie potwierdza istnienie piwnicy na miejscu kocika, jednak moe on mie na myli folwark. Obecnie na wzgrzu w. Jana znajduje si nowy budynek mieszkalny i co ciekawe jest on usadowiony (rwnie) na zbudowanej z ciosw kamiennych dawnej piwnicy. Wybitny historyk i etnograf Pomorza, ks. Wadysaw ga stwierdza, e grd ksicy w Starogardzie peni rol strategiczn, tak jak grody przygraniczne w Lubiszewie, Gorzdzieju, czy Owidzu5. W. ga wymienia dziewi grodw pogranicznych majcych broni kasztelani z siedzibami w Tczewie, Rudnie i Garczynie. We wczeniejszej pracy z roku 1930 pisze o specyficznych wysuniciach terenu na starogardzkim grodzisku6. W. ga wysun hipotez, i te wysunicia terenu mogy by przedgrodziskami, w ktrych umiejscowiono strategiczne punkty dla penicych warty, suce jako pierwsze punkty oporu w czasie ewentualnego napadu. Drug moliwoci, jak wysuwa autor jest zaoenie, e mogy tam sta zabudowania gospodarcze. Ostatecznie przychyli si on do tej pierwszej teorii7. Bdny ten opis nie wynika z bada powierzchniowych, nie mg te wynika z refleksji nad map sztabow z 1908 roku (wymienionej jako rdo dla tej charakterystyki). Opiera si na relacji zamieszczonej przez Aleksandra Treichla i opublikowanej w 1888 roku. Wydaje si jednak, e konkluzja, jak wycign W. ga jest faszywa, a spowodowana znieksztaceniami zamieszczonymi na rysunku Treichla. W tej samej pracy ksidz ga umieszcza starogardzki obiekt w grupie grodzisk wyynnych i pkolistych, i ta przynaleno (w wietle definicji autora) budzi wtpliwoci. Klasyfikacja bowiem wynika z niepenej informacji o grodzisku, ktr przekazuje Treichel8. Uznanie stanu grodu, jakim go zasta badacz z Polaszek, za pierwotny, zaowocowao stwierdzeniami o pkolistym chaZob. J. Buchholz, A. Szklarski, Krlewskie miasto Starogard, Starogard Gdaski 1929, s. 16; J. Milewski, Joannici na Kociewiu, 14-22; Idem, Dzieje Starogardu Gdaskiego, Gdynia 1959, s. 29-44; Idem, Grzymisaw, ksi starogardzko-wiecki, Starogard Gd. 1988, s. 13-17. 4 M. Fota, Grodzisko w Starogardzie w wietle bada rde archiwalnych, s. 92. 5 W. ga, Spoeczestwo i pastwo gdasko-pomorskie w XII i XIII wieku, Pozna 1956. 6 W. ga, Kultura Pomorza we wczesnym redniowieczu na podstawie wykopalisk, Toru 1930, s. 303. 7 Ibidem, s. 304. 8 M. Fota, Grodzisko w Starogardzie w wietle bada rde archiwalnych, s. 91.
3

Grodzisko na wzgrzu w. Jana

49

rakterze obwaowania9. W. ga, jak sam przyj w swoim opracowaniu (dochodzc raczej do chybionych wnioskw), stwierdza, e wrd grodzisk nizinnych, przynajmniej gdy idzie o dotychczas znany materia pomorski, nie da si zidentyfikowa adnego grodziska o ksztacie pkolistym lub stokowatym, czy te jednego czworobocznego lub trjktnego, gdy wszystkie s koliste lub owalne10. Do tych bardzo uoglnionych wnioskw autor doszed zapewne, w wyniku zbyt dosownego ukazania na rysunku i w samym opisie bliskoci dworca, co stao si powodem poszukiwania przez niektrych autorw, wanie w tym miejscu grodziska. W. ga dodatkowo dysponowa tylko strzpkami danych, jeli idzie np. o informacje dotyczce strumienia, (ktry zreszt nie istnia ju w czasach Treichla). Ponadto nie dysponowa rwnie danymi, co do rnicy wysokoci midzy grodem a nie ukazanymi rwnie na rysunku ssiednimi wzniesieniami. Praca gi przynosi informacje o obiektach znajdowanych na interesujcym nas terenie. Zestawiajc budynki wymienia take ruchome znaleziska zwizane z grodziskiem starogardzkim. S to fragmenty ceramiczne w liczbie dziesiciu, znajdujce si w Muzeum Gdaskim (sygn. 14411, 14413, 11374) oraz koci i zby zwierzce (sygn. 14412)11. Prba dokadnego zlokalizowania miejsc ich pozyskania jest dzi niemoliwa. Materiay muzealne sprzed wojny zostay wywiezione, bd ulegy rozproszeniu. Nie wiadomo te nic o okolicznociach znalezisk (istnieje pokusa by wiza je z interwencjami przy budowie linii kolejowej). Ich liczba wskazuje na to, e byy one przypadkowe. Pod sygnaturami 11374, 11380, 11381, 11382 kryje si pi, rwnie drobnych, obiektw z osady. Perlbach uwaa, e villa Stargard jest pooona po tej samej stronie rzeki, co Stary Starogard (do 1370 roku joannicki, pniej krzyacki) i ley na wschd od Starogardu Szlacheckiego (Amtu)12. To samo powtarza Heise w swoim opracowaniu konserwatorskim13. Mona zaryzykowa twierdzenie, e nazwa villa Stargard oznacza dwie wsie, ktre niefortunnie czy si ze sob, a ktre nie mog by identyczne. Po pierwsze: wie przy grodzie lub na podgrodziu joannitw. Tej wsi nadaj oni w 1350 roku prawa chemiskie. T osad ga klasyfikuje w rzdzie osad miejskich, (chocia nadane prawo byo wiejskim). Drug wsi bya ta, ktra naleaa do kasztelana Adama, pniej wicw i od 1305 do krzyakw. Problem polega na tym, e cz autorw (Frydrychowicz, Kujot) sytuuje j po prawej stronie rzeki, na miejscu, w ktrym krzyacy zaoyli miasto. Poniewa nie
J. Ciemnooski, Architektura i budownictwo Kociewia, Gdask 1969, s. 64. W. ga, Kultura Pomorza we wczesnym redniowieczu na podstawie wykopalisk, Toru 1930, s. 303. 11 M. Fota, Grodzisko w Starogardzie w wietle bada rde archiwalnych, s. 91. 12 Pommerell. UB, nr 637. 13 J. Heise, Die Bau und Kunstdenkmaler der Provinz Westpreuen, Bd I. Pommerellen, Kreis Pr. Stargard, Danzig 1884-1887, s. 239.
9 10

50

odpowiada to faktom wasnoci, gdy krzyacy nie musieli kupowa w 1305 roku wsi po tej stronie rzeki, gdy tutejsza ziemia ju wczeniej do nich naleaa (z wyjtkiem jednak, gdyby nie znajdowaa si za mostem) uzna wypada, e obie leay po lewej stronie rzeki, jedna bya joannicka, druga za kasztelaska, i e dla tej drugiej lokalizacji trzeba szuka zgodnie z sugesti Perlbacha. Natomiast pooenie wsi joanitw naley wiza z pobliem grodziska, o ktrym informacj przynosz analizowane plany (w gr wchodz tereny folwarku witego Jana lub dbr Kocborowo, na rzecz ktrych porednio wiadczy analiza planu z 1800 roku)14. Z istniejcych topograficznych dokumentw dotyczcych grodu, zachowaa si bardzo dokadna tzw. mapa Schrttera, sporzdzona w latach 1796-1802. Plan ten obejmuje swym zasigiem wschodni obszar czci Krlestwa Pruskiego a jej rkopimienny orygina jest w skali 1:50000 i liczy 149 sekcji o wymiarach 61x45 cm. Pena nazwa to Karte von Ost-Preuen nebst Preuisch Lithauen und West Preuen nebst dem Netzedistrickt, 1796-1802. Mapa zostaa opublikowana w technice miedziorytu, w latach 1803-1810 w Berlinie, w mniejszej skali (1:152600). Ta zredukowana wersja wznawiana bya w XIX wieku. Kopie mona obejrze w Bibliotece PAN w Gdasku a orygina w Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie. J. L. Quandt np. zwrci na ni uwag, wykorzystujc j zapewne do potwierdzenia swych opinii na temat lokalizacji grodziska w Wysokiej. Ot opisywana mapa Schrttera rejestruje rnorakie wzniesienia, a wrd nich te, ktre lud nazywa albo Szwedzkimi Okopami, albo Szacami albo Grami Zamkowymi. Przez analogi do zweryfikowanych stanowisk, takich jak grodziska w Owidzu, Siwiace, Garczynie, moemy przypuszcza, e te inne, tak nazwane, s ladami obronnego budownictwa z okresu wczesnego redniowiecza. Pod Starogardem s dwa miejsca intrygujce. Jedno to Schloss Berg na przedmieciu w. Jana, drugie to Schweden Schanze. Potwierdzeniem dla pierwszego z wymienionych obiektw jest mapa granic majtku rodowego w Kocborowie z 1800 roku i doniesienia Treichla; porednim potwierdzeniem dla drugiego jest uwaga Perlbacha o lokalizacji villa Stargard na wschd od miasta, w rejonie Starogardu Szlacheckiego. Niestety topograficzny zapis drugiego nie jest potwierdzony przez inne dokumenty. Na planie folwarku w Starogardzie z roku 1809 nie znajdujemy potwierdzenia tej hipotezy15. Domniemany grd powinien lee na jednym z trzech pl (wwczas ugorowym, Brach Feld), nieco powyej drogi do Tczewa16. Ten bardzo interesujcy obszar, niestety w czasie II wojny wiatowej, w wyniku wybudowania tam szosy zosta mocno znieksztacony, co nie pozwala na
M. Fota, Grodzisko w Starogardzie w wietle bada rde archiwalnych, s. 94. Archiwum Pastwowe w Gdasku, 18/265. 16 M. Fota, Grodzisko w Starogardzie w wietle bada rde archiwalnych, s. 97.
14 15

Grodzisko na wzgrzu w. Jana

51

jego dokadn identyfikacj. Gdyby jednak bya ona moliwa, naleaoby wnosi o identycznoci topograficznej villa Stargard z 1305 roku (i tych zapisw, ktre w XIII w. odnosz si do wasnoci urzdnikw ksicych) z terenem pniejszego folwarku17. Rwnie spraw otwart pozostaje, jake przecie istotna rekonstrukcja systemu drg, wana z punktu widzenia analizy granic pomidzy wasnociami. Dodatkowo z planu Schrttera uzyskujemy wiele informacji o cigach komunikacyjnych, ktre w pniejszym czasie zostay zdeprecjonowane. Mowa tu m.in. o szlaku, ktry wid z poudnia (Dbrwka) w linii prostej do Schloss Berg (przed krzywk drogi z traktem Chojnickim wida stojc przy niej na potrjnym supie szubienic). Warto by zainteresowa si t kwesti, przeprowadzajc nowe badania, ktre mogyby by wielce pomocne w odtworzeniu przedlokacyjnego ukadu infrastrukturalnego wok dzisiejszej stolicy Kociewia. Wielce uzasadnione jest rwnie przypuszczenie, i mona w jego okolicy znale (jeszcze duo wczeniejsze) lady szerszej dziaalnoci osadniczej, prcz opisywanego tutaj grodu. Tak moliwo sugeruje rwnie A. Treichel. Nastpnym interesujcym dokumentem, dla bada majcych na celu identyfikacj miejsca pooenia grodziska jest plan gruntw spornych majtku ziemskiego w Kocborowie (w zbiorach po rejencji gdaskiej) znajdujcy si w Archiwum Pastwowym w Gdasku. Interesujce jest, e wszystkie zapisy nazwy Kocborowo brzmi tutaj Kucborowo18. Na dokumencie (arkusz o wymiarach 63x80 cm) naniesione s nazwy: Schanze, St. Johannis Capelle, Kloster Kirche (tu chodzi o koci w. Mateusza, lecz nie wiadomo dlaczego klasztorny), Kokockower Kirche, Alt Stargardt, St. Johannis, Gut Kucborowo, Ober Krug i kamie graniczny nad Wierzyc Grosser Stein19. Powyszy dokument zawiera na pocztku inwokacj, a dalej mwi: Na wysoki nakaz [rejencji] z dnia 16 lipca przeprowadzono w miesicu sierpniu 1800 roku nowe pomiary przez Wielmonego zarzdc Komory wedug miary magdeburskiej i z powoaniem przedstawionego wiadka Jana Ostrowskiego, jego [Mciszewskiego] granicznego ssiada, nastpuje opis granicy. Poszczeglne czci planu zostay przez mierniczego opisane nastpujco: - Szlachecki Majtek Kocborowo dawniej nazywany Starym Starogardem, wedug przywileju zawierajcy 40 wk chemiskich. Majtek to nic inneIbidem, s. 98. APG 18/347. 19 Pena nazwa dokumentu brzmi: Plan sytuacyjny z przynalenymi do powiatu starogadzkiego dbr Kocborowskich i take samo graniczcych z nimi okrgw starogardzkiego i skarszewskiego, do ktrych waciciel Kocborowa Ignacy (von) Grabla Mciszewski-jako e z jego dbr wyznaczono poacie ziemi-wnosi pretensj o brakujce mu wki (Hubenzahl) i przekada skarg dostojnej Krlewskiej Rejencji.
17 18

52

go jak teren obecnego gospodarstwa przy szpitalu. Tutaj te widzimy sosnowy las (Kiehnen Wald), ktrego obszar pokrywa si w czci z obecnym szpitalnym parkiem. Zastanawiajce jest nazwanie Kocborowa Starym Starogardem. Byby to wany argument na lokalizacj joannickiej wsi, ktr wie si przede wszystkim z terenem folwarku w. Jana. - Folwark nalecy do proboszcza w Starogardzie. Tutaj te kaplica i szace. - Zakwestionowana ze strony Kocborowa cz z Ziemstwa (Schloss und Amts Vorwerks) w Starogardzie. - Jedna cz z poaci tej ziemi wsi Kokoszkowy nalecej do Ziemstwa w Starogardzie [przypadnie] wacicielowi majtku Kocborowo v. Grabla Mciszewskiemu za brakujce jemu wki. Na polach tych odpowiadajcym dzisiejszym apiszewskim widzimy malutkie Kainowe Bagno (Kainbruch) - Obszar nalecy do wsi abno podlegej krlewskiemu Ziemstwu w Skarszewach bdzie rozpatrywany razem z pretensj dla brakujcych (kocborowskich) wk.20 Ostatni fragment dokumentu zawiera werdykt: Ta brzowo wypunktowana linia (ABCDEF) ze wzgldu na przywileje waciciela szlacheckiego majtku Kocborowo Ignacego Grabla Mciszewskiego, i w charakterze roszczenia za brakujce wki, bdzie prawdziwym rozdzieleniem granicy pomidzy Kocborowem a ssiadujcymi z nim posiadociami krlewskimi. Wydaje si jednak niezbyt prawdopodobne, by ta egzekucja odbya si szybko (a moe nawet w ogle), gdy na planie posiadoci krlewskich starogardzkiego folwarku (sporzdzonych w 1809 przez Heidfelda) granice nie ulegy adnym zmianom. Doda take naley krtko opis wypowiedzi wiadka Jana Ostrowskiego przy opisywaniu granic (tj. lini A, B, C, D, E i F) a brzmi on nastpujco: Od A do B jest widoczny rw do waciwej granicy pomidzy miejskim gruntem a Kocborowem. Przy B bdzie punkt gdzie Kocborowo z terenem miasta i dworu (Schloss) w Starogardzie razem granic miay. Przy C by dawniej kopiec graniczny, ktry granic pomidzy dworem (Schloss) kocborowskim i Kokoszkowami okrela. Przy D jest jeden nie zagospodarowany, ogoocony kopiec, ktry by pnocnym albo gwnym punktem gdzie si granice Kocborowa, Kokoszkowych, Linowca i abna musiay spotka. Std sza granica przez E do duego kamienia - F. Ley on tak przy Wierzycy jakby by prawdziwie granicznym kamieniem midzy Kocborowem a abnem. Najwaniejsze na planie kocborowskim s dwa obiekty: kaplica (St. Johann Capelle) i grodzisko (Schanze).Jest to koliste obwaowanie midzy Wierzyc a traktem do abna, ponadto z dwch stron oblewane strumieniami, z kt20

M. Fota, Grodzisko w Starogardzie w wietle bada rde archiwalnych, s. 99-100.

53

rych jeden ma swe rda pod lasem w Kocborowie, a drugi wypywa z podmokego obnienia terenu przy pocztowej drodze do Skarszew. Dostarczaj one mocnych argumentw dla waciwej lokalizacji redniowiecznego grodu. Cieki te istniej do dzisiaj, lecz cz si od czasu wzniesienia nasypu. Istnieje tylko niewielki fragment poudniowego obwaowania (niestety, zagraa mu coraz bardziej zasypanie mieciami przez Polmos, ktry ju zdy zniwelowa strumie wpadajcy do rzeki)21. Na temat (w ogle) istnienia i czasu powstania kaplicy, mona wysun wiele hipotez. Pierwsz ewentualnoci jest to, e nie musia to by jaki wikszy budynek, lecz np. sup przydrony, postawiony przez proboszcza w. Mateusza, pod koniec XVIII wieku, co zreszt nasuwa sama nazwa Capelle, a gdy idzie o inne obiekty sakralne uywane jest nazewnictwo Kirche. W takiej sytuacji miejsce lokalizacji kaplicy, nie przekada si na pooenie dawnego kocioa. Takiej ewentualnoci jednak, nie potwierdza znw topograficzny znak, ktry nie odbiega od innych zaznacze wity na mapie. Zwizek z tym moe mie widoczny, tradycyjny punkt lokalizacji kocioa w. Jana. Dopuci mona wariant, e kaplica, faktycznie bya modsza a opieraa si na ruinach starego, redniowiecz21

Mapa Schrttera Fot. Archiwum

Ibidem, s. 100.

54

nego muru. Wspomina nawet o tym B. Stadie, ktry niestety nic nie dodaje na temat jego pooenia. Trzeci, ostatni moliwoci jest to, i znak zawarty na mapie, (za czym przemawia cel i charakter mapy) peni tylko i wycznie funkcj obiektu majcego uwiarygodni opis graniczny. Jeli potwierdziaby si ta ostania hipoteza, to wtedy znak ten potwierdzaby faktyczne pooenie kocioa w. Jana na wzgrzu. Artyku pod tytuem Fragment starego kocioa pod Starogardem odkopany zamieszczony w Pielgrzymie, rwnie potwierdzaby t informacj: Przy rwnaniu ziemi pod kolej elazn odkopano tej wiosny pod Starogardem fundamenta starego dosy kocioa w formie krzya zbudowanego. Fundamenta te gruzem od murw dawniejszych pokryte s cae i po nich mona pozna ksztat i wielko budowy. Wewntrz przy bocznym wschodzie znaleziono kamie od wiconej wody i nieco starej monety ju tak w ziemi sczerniaej (!), e nie podobna jej rozpozna22. Co ciekawe mapa Schrttera (ktra odpowiada okresowi powstania planu Kocborowa) jest zgodna jeli chodzi o lokalizacj grodziska, natomiast milczy, gdy idzie o kwesti kaplicy. Na mapie odznaczone s tylko faktycznie czynne kocioy i istniejce krzye przydrone. W takim wypadku najwyraniej ona rwnie odpowiada teorii, e kaplica jest tylko punktem topograficznym, majcym zaznaczy gdzie mieci si stary koci. Wiadomo, e w 1869 roku, (o czym wspomina relacja A. Treichla z 1888 roku dotyczca m.in. stanu zachowania obiektu) w trakcie budowania odcinka linii kolejowej pod Starogardem zasypano duy fragment grodziska23. Wanie A. Treichel jest autorem bardzo interesujcego planu dotyczcego grodziska z tego historycznego momentu. Warto relacji polega przede wszystkim na tym, e zawiera ona plan obwaowania. Plan jednak na tyle schematyczny, e bez wczeniej zaprezentowanych rde wprowadzajcy sporo niecisoci. Wtpliwoci budzi nierwne potraktowanie skali dla dwch odlegoci: pomidzy rzek a nasypem kolejowym i pomidzy tyme nasypem a drog ze Starogardu do abna. Zostao to prawdopodobnie spowodowane wzgldami drukarskimi i szczupoci miejsca przeznaczonego dla rysunku. Mylce staje si take nie uwzgldnienie w odpowiedniej skali szerokoci samego nasypu, (o czym zreszt autor mwi w tekcie), co przy obecnym istnieniu drugiego jeszcze nasypu wydaje si by spraw zasadnicz. le (i nie potrafimy odpowiedzie, dlaczego), bo prostoktn (Form eines Parallelogramms) zostaa nazwana poudniowa, wystajca spod torw cz wau24. WaZob. Pielgrzym, nr 19, Pelplin, 6.V.1869, s. 8. Zob. A. Treichel, Westpreuische Burgwalle, Der Burgwall von St. Johann, Kreis Pr. Stargardt, Zeitschrift fr Ethnologie, t. XX, 1888, s. 494-498. 24 Zob. M. Fota, Grodzisko w Starogardzie w wietle bada rde archiwalnych, s. 105-106.
22 23

Grodzisko na wzgrzu w. Jana

55

nie niekompatybilno, jeli chodzi o pnocn cz wau przedstawion na rysunku, utwierdzia W. g w przytaczanych przez niego bdnych hipotezach wyej omwionych. Naoczne badania na istniejcym relikcie grodu nie potwierdzaj w niczym tej sugestii. Wreszcie widoczny na planie dworzec kolejowy (zaznaczony, co prawda symbolicznie jako B. H. Pr. Starg.) w odlegoci rwnej jak od grodu do ruiny kocioa (Staeinhaufe, Kapelle), czyli 120 krokw. Plan A. Treichla podaje opis bardzo dokadnych wymiarw grodziska. Dugo korony wau od strony pnocnej wynosia 70 krokw, od poudniowej 50 (ta cz mia take 10 krokw szerokoci i osiem stp gbokoci). Wgbienie kota (Vertiefung des Kessels) od pnocy gboko 3,50 m. Podstawa grodziska, w pnocnej zachowanej czci, miaa w obwodzie 140 krokw. Od dna wau do drogi mamy odlego 35 krokw (w grnej czci rysunku widzimy zagbienie (Vertiefung) bdce pozostaoci po korycie drugiego strumienia). Spadek wau w stron Wierzycy wynosi 20 stp. Poniewa, jak pisze, na obwaowaniu uprawia si dzisiaj yto, trudno je zbada. Po wikszej czci jednak skada si na gruboziarnisty (grandigem) wir z maymi kamykami. Poza owymi, cennymi informacjami, ktre jak sdz i dzisiaj mona wykorzysta, pytajc na przykad o to, czy usunito przy pracach ziemnych istniejc do 1905 roku cz obwaowania (wykorzystujc je do uzupenienia nasypu), czy te tylko nadsypano grodzisko skdind pochodzc ziemi. Jeli idzie o penetracj archeologiczn terenu Starogardu, to w Muzeum Archeologicznym w Gdasku znajduje si materia archeologiczny z bada wykonanych w okresie midzywojennym, przekazany do gdaskiego muzeum z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu - jeden uamek ceramiki, pod wzgldem technologii wykonania typowy dla wczesnej epoki elaza (ca 650-400 p.n.e.), odkryty na terenie grodziska Zamek w Starogardzie (czyli, dokadnie w prawdopodobnym miejscu siedziby joannitw). Fragment ceramiki zosta wpisany do inwentarza MAG (1953:48/134; SAZ MAG 1024/09/ 02)25. Miejsce, w ktrym jest pooone grodzisko tzw. Zamek, jest bardzo korzystne z osadniczego punktu widzenia; poudniowy, nasoneczniony stok naturalnego wyniesienia i blisko wartkiej wody (rzeka Wierzyca), byo eksploatowane od pradziejw ziemi kociewskiej. Profesjonalnie i naprawd naukowo zajto si badaniami archeologicznymi tego terenu w 1970 r., kiedy to, jak wynika z danych, ktre posiada w swoim archiwum Muzeum Archeologiczne w Gdasku, Jerzy Szwed w czasie penetracji powierzchniowej na pnoc od toru kolejowego, natrafi na uamki ceramiki XIII-wiecznej, (MAG 1970:55/61; SAZ MAG 1024/09/03). Zebrane wwczas dane archiwalne i bezporednie zagroenie terenu przez ewentualn dziaalno
25

Ibidem, s. 105.

56

ludzi, spowodowao formalne wpisane tego terenu do rejestru wczesnego Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Gdasku (nr 115/A z dnia 5.12.1970r.). Nieco pniejsza prospekcja terenowa prowadzona w tym miejscu w 1971 roku, przez Janusza Podgrskiego, przyniosa ju kilkadziesit uamkw ceramiki naczyniowej, w tym skorupy gliniane pochodzce wyranie z wieku XIII. Sam, nieyjcy ju autor bada lokalizuje znalezisko nastpujco: pole znajdujce si na tzw. Wzgrzu w. Jana, na poudnie od Kocborowa, po pnocnej stronie toru kolejowego, prowadzcego w kierunku Skarszew, na wschd od wiaduktu (MAG 1971:1,3; SAZ MAG 1024/09/ 04)26. W dniu 16.09.1981 r. archeolodzy z Muzeum Archeologicznego w Gdasku - Elbieta Choiska-Bochdan, Leon Jan uka, Janusz Podgrski oraz fotograf Alfons Klejna ponownie szczegowo spenetrowali rejon wzgrza w. Jana, a po pradolin Wierzycy. Znaleziono wwczas w okolicach zakola rzeki na wysokoci wiaduktu nad torami kolejowymi, na powierzchni terasy nadzalewowej uamki ceramiki naczyniowej z XIII i XIV wieku. Jak zarejestrowa t wizj lokaln J. Podgrski, zupenie nieczytelne byy lady obwaowa od zachodu i wschodu grodziska, od poudnia za niewielki fragment grodu przylega do skarpy przy nasypie toru kolejowego (SAZ MAG 1024/09/05)27. Pod koniec lat osiemdziesitych z inicjatywy dr Marka Foty, obszar komandorii w. Jana regularnie penetrowany by przez archeologw gdaskiego Muzeum Archeologicznego m.in. Elbiet Choisk-Bochdan i wwczas rwnie znaleziono na powierzchni uamki ceramiki redniowiecznej. Nastpne badania archeologiczne majce potwierdzi obecno joannitw na terenach darowanych im przez ksicia Grzymisawa w 1198 r., poprzez znalezienie materialnych ladw ich obecnoci, zostay przeprowadzone w sierpniu 2001 roku w Starogardzie Gdaskim, na terenie tzw. wzgrza w. Jana. Prace rozpoczto 6 sierpnia 2001 roku, kierownikiem ekipy by Marian Kochanowski (Muzeum Archeologiczne w Gdasku). M. Kochanowski, jeli chodzi o metodyk prac badawczych zaoy, i przed przystpieniem do rozpoznania terenowego wymagany byby szczegowy plan inwentaryzacyjny stanowiska, w miar kompletna kwerenda istniejcych rde historycznych, ikonograficznych i kartograficznych, ustalilimy ponadto, e wykopy badawcze winny by usytuowane w strategicznych dla rozpatrywanego tu zagadnienia miejscach. Przyjto na podstawie dotychczasowych znalezisk archeologicznych w Stargardzie Gdaskim, e materia odkryty w okolicach wzgrza w. Jana nosi bdzie numeracj wedug systematyki archiwum Muzeum Archeologicznego Gdasku: 1024/09, za nasze prace badawcze (tzw. Pozyskanie) uzyskay numer
26 27

Zob. Ibidem, s. 70-71. Ibidem, s. 71-72.

Grodzisko na wzgrzu w. Jana

57

Mapa A. Treichla Fot. Archiwum

szsty, co obowizywao w prowadzonej dokumentacji polowej. Naley doda, e dla uatwienia analizy archeologicznej nastpio rozbicie tego stanowiska archeologicznego na trzy czony: 9, 9A, 9B28. W pierwszej kolejnoci dokonano rozpoznania istniejcych jeszcze czytelnie ladw dawnego grodu (numeracja 9), starajc si uchwyci ewentualne, istniejce pomimo makroniwelacji w trakcie budowy toru kolejowego lady ukadw stratygraficznych, ukadu obwaowa, majdanu grodu, pozyska datujcy materia archeologiczny. Po oczyszczeniu powierzchni z porastajcych krzeww i traw wytyczono wykop o powierzchni 5x5 m, przystpujc do jego eksploracji. Pod wspczesnym humusem (o konsystencji szarobrunatnej, spiaszczonej ziemi) wystpia warstwa szarego, oglinionego piasku, z licznymi wkopami naturalnymi (korzenie, nory zwierzt, etc.). Jej miszo dochodzca do ca 40 cm zawieraa zarwno artefakty typowo nowoytne, jak i nieliczny materia wczesnoredniowieczny. Tym niemniej wyranie wida byo w profilach wykopw, i s to relikty silnie zniwelowanego terenu, jak naley przypuszcza dokonano tego w trakcie budowy trasy kolejowej. Pod zniszczonymi, szcztkowo zachowanymi fragmentami warstwy kulturowej zaznaczaa si do konsekwentnie silnie ogliniona ziemia o zabarwieniu jasnobrunatnym; wytyczone w naronikach wykopu sondae o gbokoci 100 cm wykazay jednolit konsystencj jak si okazuje warstwy naturalnej (calcowej)29. W tym kontekcie stanowiska 9 wytyczono nieco na wschd, wrd porastajcych krzeww i drzew, wykopy sondaowe, ktre miay
28 29

M. Raciniewska, F. Raciniewski, M. Kochanowski, op. cit., s. 154, 155. Ibidem, s. 156-157.

58

wskaza ewentualn obecno zachowanej miszoci warstwy kulturowej w tej czci rysujcego si skdind do czytelnie, cho zniwelowanego, ukadu przestrzennego byego grodu. I tu stratygrafia bya zbliona, potwierdzajc fakt gruntowej makroniwelacji tego obszaru. O wiele bardziej interesujco zarysoway si nawarstwienia na stan. 9A umiejscowionych kilkaset metrw na wschd od stan. 9. Wytyczono tu ogem cztery (nr 1-4) wykopy badawcze o oglnej powierzchni ca 55 m2, ich ilo uzalenilimy od powierzchni wykopu 1 ktra ulegaa zmianie w miar eksploracji. Stanowiska 1-4 do jednoznacznie wyjaniay zarwno ukady stratygraficzne, jak i poprzez kontekst artefaktw pozwalay na precyzyjne okrelenie horyzontw chronologicznych, stosunkowo jak si okazao przy bliszej analizie tyche artefaktw prostych. Stratygrafia (zwaszcza w wykopie nr 4) bya okazaa o miszoci do 180 cm i bogatym materiale rdowym, wyodrbnione na stanowisku obiekty stanowiy relikty wikszych caoci istniejcych tu zaoe osadnictwa (jamy, paleniska itp.). Moemy przyj do rozleg przestrze obiektu w warstwie nr 2, pojawiajcego si w kadym z wykopw, ktrego tre kulturowa oscyluje w datowaniu od VIII-IX wieku w ramach pierwszej fazy zagospodarowania terenu, po XII-XIII wieku. Co to oznacza? Zachowany w wycinek nad zaomem Wierzycy by w tym czasie uytkowany, jak mona sdzi do intensywnie. Przyjty przez ojca ksicia Grzymisawa rozwija si (?), po czym uzyska status wasnoci zakonu joannitw. W trakcie prac terenowych konsultantem naukowym by Dyrektor Muzeum Archeologicznego w Gdasku Henryk Paner; w ramach dugoczasowej ju wsppracy z Instytutem Archeologii Uniwersytetu dzkiego swoj pomoc merytoryczn suy nam prof. dr hab. Leszek Kajzer, przekazujc do naszej dyspozycji dwie wykwalifikowane osoby spord grona swoich wychowankw na uczelni. Przeprowadzone w 2001 roku badania, oprcz wymiernych efektw, pozostawiy take wiele pyta bez odpowiedzi. I tak nawizujc do okrelenia cilejszej lokalizacji grodu Grzymisawa, nadanego zakonowi joannitw, potwierdzio si miejsce przy zakadach spirytusowych, zreszt dopasowane poprzez cis analiz rdoznawcz (i takiego nosa archeologicznego) do wikszoci z istniejcych rde kartograficznych i pisanych. Pozostaa natomiast nadal do rozstrzygnicia kwestia przemieszczenia si siedziby zakonu z pytaniem czy rzeczywicie na tzw. wzgrze w. Jana? I jak w tym kontekcie interpretowa zachowane po dzi dzie kamienno - ceglane fragmenty wikszej by moe zabudowy, wkomponowanej w piwnic wolno stojcego domu na tym wzgrzu (wg wstpnych ustale datowanej na XVII-XVIII w.). Celowym wydawao si skupie-

Grodzisko na wzgrzu w. Jana

59

nie na tej czci wikszego zaoenia, ktre byo zagospodarowane przez joannitw, cho mona byo wtpi, czy znajdowaa si tu ich siedziba. W kwestii kaplicy zakonnej przecie takowa istnie musiaa, posiadajc waciw miejscu i instytucji rang, posiadajc ponadto wybrane przez joannitw miejsce blisko ich siedziby, lokalizacj ponadto na tyle bezpieczn, e powinna minimalizowa ewentualne zagroenia dla zasiedlonych na ziemi starogardzkiej zakonnikw. Odkryte relikty konstrukcji w wykopie 1 na stanowisku 9B jej miszo, tre kulturowa nie do koca jasno udowadniay redniowieczn proweniencj i kulturowy charakter znaleziska. Rewelacj okaza si cig wykopw na plateau, oddalonym o niespena kilkaset metrw na zachd od reliktw grodu. Zagospodarowany tu obszar moemy miao oddali w czasie do VIII XIII wieku, o czym wiadczy moe do charakterystyczny zesp uamkw ceramiki, w kilku przypadkach wikszych fragmentw, a w jednym udao si odtworzy prawie ca form maego naczynia, zapewne do spoywania pynw. Bez odpowiedzi pozostaa kwestia, na ile interesujce byyby dane archeologiczne z obszaru istniejcego przecie od redniowiecza traktu dronego do abna, traktu wspaniale zachowanego, mogcego wskaza przy pomocy rozpoznania wykopaliskowego na czas wytyczenia i szczegy przebiegu z ewentualnymi zmianami. Najciekawsze dla gromadzenia znalezisk pradziejowych ziemi starogardzkiej - byyby tu (czste na traktach kupieckich miejscach codziennych miejscach pieszych przecie wwczas spotka mieszkacw naszych ziem) znaleziska monet, uamkw naczy glinianych czy innych drobnych artefaktw, wiadczcych o detalach, odnoszcych si do kultury materialnej a zwaszcza duchowej. W kontekcie omwionych wynikw bada celowe wydawao si planowanie przede wszystkim rozpoznania w szerszym kontekcie metodycznym (jak dotd badania powierzchniowe) obszaru na zachd od stanowiska 9A, gdzie na rozlegym plateau z pewnoci koncentrowao si zwarte (?) osadnictwo, oddzielone lini Wierzycy od zagroe terytorialnych. Mona byo zakada, i tam przesuny si siedziby plemion osadniczych, rozwijajcych sie miejsc mieszkalnych na przebadanym w roku 2001 stanowisku 9A. Nie wykonano na tym obszarze sonday wykopaliskowych, liczc na rozpoznanie przy pomocy wierce, ktre wskazayby miejsca dla przyszych rozmieszcze wykopw badawczych. Ostatnie badania archeologiczne na grodzisku pojoannickim w Starogardzie, miay miejsce w lipcu i sierpniu 2006 r. Byy to chyba najbardziej owocne wykopaliska przeprowadzone w tym miejscu, gdy wreszcie mona byo z ca pewnoci potwierdzi obecno budowli szpitalnikw (a przez to oczywicie faktyczn obecno zakonu).

60

Wykop G Fot. Archiwum

Najciekawszym eksplorowanym miejscem jest wykop F, ktry zosta z czasem poszerzony o nastpny nazwany G. To wanie w tym miejscu ekipa archeologiczna pod kierownictwem Joanny JarzckiejStporek natrafia na to czego nie mona byo odnale od grubo ponad 100 lat, czyli fundamentw redniowiecznych budowli zakonnych. W powyszym wykopie natrafiono na wielkoformatowe cegy spojone zapraw z kamieniami, ktre tworz fundament, ich wiek mona okreli na po. XIII w. (raczej II po.), czyli na okres joannicki. Wydaje si, oczywicie na podstawie wstpnych rezultatw, i przednia cz ruin tego budynku skierowana jest na pn-wsch., co wykluczaoby moliwo, i jest to koci, poniewa gwny otarz powinien by skierowany na wschd (w stron Grobu Paskiego). Budynek ten wic musia peni rol gospodarz, lub by siedzib zakonn. W tym samym wykopie natrafiono rwnie na resztki poywienia, elementy pranicy, fragmenty ceramiki (z okresu wczeniejszego), koci zwierzce i wszystko to byo wymieszane z zapraw. Wskazywa to moe, e mamy do czynienia z znajdujcym si obok budowli mietnikiem. Fragmenty odkrytych fundamentw budowli mona porwna z ciekawymi odkryciami komandorii w Skarszewach (rwnie siedziby joannitw), gdy w obu tych miejscach natrafiono na co w rodzaju piwnicy, oczywicie w Starogardzie (wzgrze w. Jana) naley miejsce to dalej eksplorowa, ale ju teraz wida tam rodzaj zejcia do podziemi, oczywicie moe to by podpiwniczenie budynku (kaplica?, koci?). Zachowane fundamenty miay rwnie pozostaoci szklenia, ktre powstay w wyniku wysokich temperatur, zapewne przy wypalaniu lub w efekcie poaru. Dodatkowo na fundamentach znaleziono zapraw, ale nie z nich samych, lecz najprawdopodobniej z zawalonych bocznych cian. Eksplorowane byy take inne czci grodziska, ale nie natrafiono w nich ju na tak ciekawe artefakty, gdy przewanie znajdoway si w wykopach (co prawda w duej iloci) fragmenty ceramiki XIII wiecznej i wczeniejszej (te

Grodzisko na wzgrzu w. Jana

61

nieliczne), a take fragmenty noy, grot (co ciekawe nowoytny), moneta (z okresu zaboru pruskiego), a take sierpy i klamra (XIII w.). Wszystkie te znaleziska miay miejsce po poudniowej stronie grodziska, gdy po pnocnej natrafiono jedynie na fragmenty ceramiki w znikomej iloci. Dodatkowo przeprowadzone odwierty nie wskazay, by co znaczcego leao po pnocnej stronie dawnego grodu, ta cz wyglda na prawie nie uytkowan, gdzie nie wystpuj adne lady osadnictwa. Oczywicie kwesti otwart pozostaje, czy odkryte fundamenty owej budowli w wykopie F i G byy kocioem, kaplic, czy moe zamkiem, bo na to pytanie moe da odpowied, jedynie kontynuowanie bada archeologicznych.

62

Edward Breza

Nazwiska mieszkacw Kociewia*

Odwoujc si do tzw. stanu bada, powiedzie trzeba, e nazwiskami mieszkacw Kociewia dotd nikt osobno nie zajmowa si; nazwiska Kociewiakw omawiane bywaj cznie z innymi nazwiskami Pomorzan przez E. Brez (por. NP, NP II III, cykle Ze studiw nad nazwiskami pomorskimi w Roczniku Gdaskim od t. 58, 1998, z. 2 do t. 65 za rok 2005); Wybrane nazwiska pomorskie w Acta Cassubiana I, 1999 VII, 2005, Nazwiska pomorskie w Gdaskich Studiach Jzykoznawczych t. VII, VIII i inne) i B. Krej zob. skrt KN). Mirosawa Damps opracowaa pod kierunkiem wczesnego doc. dra hab. E. Brezy w r. 1988 na Uniwersytecie Gdaskim Nazwiska mieszkacw Kociewia od XVI do XVIII wieku, skd te czerpi materia przykadowy. Wybrane nazwiska mieszkacw Kociewia przedstawi w podziale semantycznym na 4 podstawowe grupy wedug rde pochodzenia (jak podzieli mona wszystkie nazwiska narodw indoeuropejskich), wyrni wic: I. nazwiska od wyrazw pospolitych, a waciwie od przezwisk, ktrym te wyrazy pospolite day pocztek, a e czowiek u drugiego dostrzega raczej cechy ze (por. Chrystusowe Widzisz dbo w oku brata swego, a belki we wasnym nie dostrzegasz(Mt 7,3), dlatego nazwiska te nie nawizuj do treci wzniosych, przeciwnie: czsto do uomnoci fizycznych, skaz charakteru, zawodw, miejsca zamieszkania, ubioru, ulubionych potraw i napojw, praktycznie do kadej sfery ycia ludzkiego; II. nazwiska od imion i to zarwno penych, oficjalnych, jak Grzegorz, Wojciech, Urban oraz czciej imion zdrobnionych i spieszczonych, czyli skrconych, zwanych z grecka hipokorystykami. Tych nazwisk stale ubywa, bo przepisy prawa od chccych je zmieni nie wymagaj podawania motyww zmian, wadzy wystarcza jedynie sam wniosek o zmian nazwiska. Nazwiska od imion skrconych, jak Grze, Grechuta, Wojtas, Wojtya (od penych imion Grzegorz, Wojciech) utrzymuj si, bo wielu nosicieli nie uwiadamia sobie ich genezy; III. nazwiska od nazw miejscowoci i to znowu w podwjnej formie: a) nazwiska rwne nazwie miejscowoci, jak Kalisz, ydowo; b) utworzone od nazw miejscowoci za pomoc rnych przyrostkw, np. an: Kaliszan, -czyk:
* Ten tekst jest poszerzon wersj mego artykuu Nazwiska mieszkacw Gniewu Rocznik Gniewski I, Gniew 2004, s. II XII.

Nazwiska mieszkacw Kociewia

63

Lubelczyk, -ak: Warszawiak, przede wszystkim za przyrostka ski i jego rozszerzonych i zmodyfikowanych wariantw po stronie polskiej i er (z wariantami) po stronie niemieckiej; IV. Nazwiska obce, przejte od innych narodw, najczciej wwczas, gdy przedstawiciel innego narodu osiedli si w Polsce i niekiedy zasymilowa si z Polakami. Bliskie nazwiskom odmiejscowym s nazwiska odtopograficzne, jak Pole, ka, Las, niem. Feld, Wiese, Wald; ang. Field, Meadow, Wood; ac. Campestris, Pratensis, Silvanus, dalej polskie Grobelny, Nagrski, Zagrski, Zarzeczny, Zastawny, Zabotny, Nakonieczny na tych, co mieszkali przy grobli, na grze, za gr, za rzek, za stawem, zwanym na Pomorzu botem, na kocu (wsi) itd. Pomorzanie, Polacy, Europejczycy wychowali si na kulturze aciskiej, jzyk aciski uywany by w ksigach metrykalnych w Kociele katolickim do czasw rozbiorw, a i pod zaborem pruskim ksigi kocielne dugo pisane byy po acinie. Dlatego pojawi si take nazwiska w formie aciskiej, jak Balbus lub Balbus od aciskiego rzeczownika balbus jkaa; Kulpa od modlitewnego wyznania grzechw (tzw. Confiteor) we mszy w.: (mea) culpa moja wina; Libera od incipitu pieni aobnej Libera (me, Domine a morte aeterna) Wybaw mnie ( Panie, od mierci wiecznej), piewanej dawniej przy wyprowadzania zwok z kocioa (tzw. eksportacji); Oremus od wezwania modlitewnego Oremus mdlmy si, Pater od pocztku Modlitwy Paskiej, tj. Pater (noster) Ojcze nasz, por. take polskie nazwisko Ojczenasz i czeskie Otenaek; Pronobis od wezwania litanijnego (Ora) pro nobis Mdl sie za nami), Talpa od talpa kret, por. NP 250. Tu nale gwnie nazwiska odzawodowe typu Sartor, Sutor, Tabernator po stronie aciskiej i Krawiec, Szew(ie)c, Karczmarz po stronie polskiej. Na Pomorzu bez liku jest nazwisk niemieckich, w tym dolnoniemieckich (Plattdeutsch). Przykady podam w zasadniczej czci artykuu. Jak w kadym uproszczonym schemacie, tak i w podanych rdach pochodzenia nie znalazy si pewne mniejsze grupy semantyczne nazwisk, np. odetniczne typu Czech, Fryz, Litwin, Niemiec, Olender Holender, Polak, Pomorynek Pomorzak, Prus(z), Szweda. Wrd nazwisk mieszkacw Kociewia spotykamy np. Cyganowski, powstae za pomoc przyrostka owski od nazwiska Cygan; Kaszuba i wtrne modelowe, powstae za pomoc takiego przyrostka owski od Kaszuba. Podobnie jak Mazurowski od Mazur: Mazur mieszkaniec Mazowsza; Podolak: Podolak mieszkaniec Podola; Szut(t)a od dawnej nazwy etnicznej Szot Szkot, por. dzielnic Gdaska: Wielkie i Mae Szkoty, po niemiecku Schottland. Tu wspomnie take naley o nazwiskach odherbowych, jak Doga, Grzymaa, Nacz. W grupach anektalnych, tj. stanowicych dodatki do tego zasadniczego podziau figuruj nazwiska hybrydalne (z ac. hibrida obojniak, hermafrodyta),

64

tj. takie, ktre maj podstaw obc, a formant rodzimy, np. Hofmaski od niem. Hofman dworzanin z polskim sufiksem ski lub te podstaw rodzim, a formant obcy, jak np. Myszk(i)er od Myszk (najprawdopodobniej od imienia staropolskiego Mylibor). W analizowanym materiale takimi nazwiskami niewtpliwie s: Cylka od zniemczonej formy niemieckiej Zielke, co z polskiego Suek od imion dwuczonowych z I czonem suli- lepszy, widocznym w imionach Sulibrat, Sulidziad, Sulistryj, Sulisaw; Fandrejewski od nazwiska Fandrej, a to od podstawy (duskiej) van Drei; Gretkowski od Gretka, a to forma spolszczona za pomoc przyrostka ka od zdrobnionego imienia kobiecego Grete od Margarete Magorzata, por. analogicznie Szmytka od dolnoniem. Schmitt, a to od tak samo brzmicego rzeczownika Schmitt kowal, Kinka od niem. Khn, a to od tak samo brzmicego przymiotnika khn miay, odwany; Birna od niem. Birne: Birne gruszka (NP II 154); Zemke od imienia Siemek (a to od staropolskiego dwuczonowego Siemomys ten, co myli o rodzinie od sowiaskiego rzeczownika semja rodzina), zniemczonego przez odwrcenie polskiego przyrostka ek na dolnoniem. ke, jak np. imi Radek od Radosaw na Radtke: Frymarski od nazwiska Frymark: rzeczownik frymark kupczenie (osobowo: ten, co kupczy) z formantem ski (NP II 130); Ebrowski od Eber : rzeczownik niem. Eber dzik, odyniec; Mielke od Miek: miy z przyrostkiem ek przez odwrcenie polskiego przyrostka ek na dolnoniem. ke; Wittke od Witek (a to od im. Witold) za pomoc znanego procesu germanizacyjnego, polegajcego na odwrceniu polskiego ek na dolnoniem. ke; Jeske od imienia Jasiek (na Pomorzu Jesiek jak jerzmo z jarzmo); Formel(l)a z niem. Vormehl: niem. rzeczownik Vormehl przednia mka z polszczcym a; Klajna z niem. Klein od przymiotnika klein may i wiele innych. Przejdmy do szerokiej reprezentacji na pocztku wymienionych grup nazwisk i rozpatrzmy po kolei: I. Nazwiska od wyrazw pospolitych, tzw. odapelatywne od aciskiej podstawy (nomen) appellativum wyraz pospolity. Mona je podzieli na wiele grup tematycznych: 1. od cech fizycznych: Bobek od pomorskiego rzeczownika bobek may chopiec, mikrus; Chya od chyli si wskutek tzw. konwersji, jak Czuba od czubi si, Dugi, Kdziora, Letki, Suchy : suchy chudy, Zwara od zwarzy zagotowa; Czarnuch od rzeczownika czarnuch czowiek o ciemnych wosach; Gardzielewski od wczeniejszej formy Gardziel, a ta od rzeczownika gardziel; Guz od rzeczownika guz nabrzmiao, zniemczone Guss i Guse przez dodanie niemczcego e; Karcz od rzeczownika karcz pie, Klatt od pomorskiego klat le o wosie zniemczone w zapisie przez podwjne tt-; Nierodkiewicz od Nierodek, a to do rzeczownika nierodek ten, co nie rodzi, por. niejadek ten, co nie je, faktycznie nie lubi je; Pita, Pykron, te Pikron od dawne-

Nazwiska mieszkacw Kociewia

65

go przymiotnika pikry pikny (por. upikszy i upikni) z kaszubskim przejciem samogoski po spgosce mikkiej w i (typ mitczi mikki), nazwisko czste na pnocy Kaszub (NP 330); Stopa : stopa; Sznaza od kaszubskiego przymiotnika sni pikny, adny, zgrabny zniemczone na Schnase, a ta forma spolszczona przez wymian kocowego e na a (NP II 447); Szramka, pisane take z niemiecka Schramke od zapoyczonego do gwar pomorskich z niemczyzny rzeczownika szrama, szramka gboka blizna (NP 396); Wantoch od rzeczownika wantoch opasy brzuch, maciek (zapoyczone z niem. Feintuch pikna chusta, chodzio o pas, ktrym przepasywa si szlachcic), przydomek Rekowskich z Rekowa w pow. bytowskim; odek, ya; 2. od cech duchowych (psychicznych): Bistron od przymiotnika bystry pojtny za pomoc przyrostka on; Deptua i pochodne Deptulski od kaszubskiego rzeczownika depta, deptua guzdraa; Dobry, Klinkosz od czasownika klka z kaszubskim rozwojem samogoski po spgosce mikkiej w grup in- (typ pinc pi); Piat od rzeczownika piat czowiek grony (przez nawizanie do Piata z Pontu, namiestnika rzymskiego, ktry wyda wyrok mierci na Chrystusa, jego imi od aciskiego pilatus kosmaty, owosiony, od pilus, -i wos (synonim biblijnego Ezawa (Rdz 25,23,27, brata Jakuba); w szkole piat to surowy nauczyciel, przez odniesienie do pia, piuje (NP II 322); Paczek, Puchaa i pochodne Puchalski od czasownika pucha nadyma si, czu si z pyszna; Skpy, Skowyra od skowycze z przyrostkiem yra, mieszny; 3. od zawodw i godnoci i to najczciej w formie pochodnej, jak Bednarek od Bednarz za pomoc przyrostka ek lub od rzeczownika pospolitego bednarek pomocnik bednarza, podobnie Kaczmarek od Kaczmarz : karczmarz, po uproszczeniu grupy spgoskowej kaczmarz lub kaczmarek pomocnik karczmarza, Koodziejczyk od Koodziej za pomoc przyrostka czyk czy te od rzeczownika koodziejczyk pomocnik koodzieja; na pewno form patronimiczn od nazwiska Ciela jest forma Cielewicz, utworzona za pomoc przyrostka ewicz; nazwiska rwne dzisiejszym czy z historii znanym zawodom to na pewno: Krawiec, Rybak, ale take Rybicki od wyrazu pospolitego rybicki, oznaczajcego dawniej (XVII XVIII w.), przynajmniej na Pomorzu starszego rybaka, zwierzchnika rybakw, na mynarza wskazuj nazwiska kaszubskie Myski (u Kaszubw w okolicach Sierakowic take Muski : musczi mynarz) i Mielewczyk : kaszubskie mielewczyk to pomocnik mynarza lub sam mynarz, listonosza oznacza kaszubski rzeczownik listewnik lub listownik (dzi listowy), dobrze tumaczcy kaszubsko-kociewskie nazwisko Listewnik. S tez nazwiska od zawodw dzi nieistniejcych, jak Blokus (te Blockhaus, Blok i podobnie pisane) od zapoyczonego z niemczyzny rzeczownika blokus (z dolnoniem. Blockhus) budka stranicza, osobowo take stranik, Omernik od dawnego hamernik pracownik hamerni, czyli kuni, przeksztaconego fonetycznie (NP 310), Flis, for-

66

ma patronimiczna, utworzona za pomoc przyrostka ik, tj. Flisik i modelowo przez dodanie przyrostka owski: Flisikowski, ostatecznie wszystko od flis flisak, robotnik spawiajcy towary Wis, por. tytu utworu S. Klonowica Flis; Kosznik : kosznik koszykarz, Leman i pochodne Lemaski od zapoyczonego do polszczyzny z jz. niemieckiego rzeczownika leman hodownik, na Pomorzu kto wicej ni chop, ale jeszcze nie szlachcic; Liczmaski od wczeniejszej formy Liczman, a ta od wyrazu pospolitego liczman dawniej rachmistrz; Mielczrz i pochodne Mielczarek od rzeczownika mielcarz sodownik, Olejnik, Owczarz, Smolak od rzeczownika pospolitego smolak smolarz, pracownik smolarni; od godnoci mona wskaza na nazwiska typu Papierz, Biskup na tych, co prbowali zosta ksimi czy tylko taki zamiar ujawnili, Herold (nazwisko typowe dla Kociewia) od wyrazu pospolitego herold zwiastun dobrej wieci; od realnie sprawowanej funkcji spotykamy nazwiska Sotys, pochodne Sotysiak, Sotysik,Tesarz : tesarz stolarz, Wony i pochodne Woniak, Woniakowski, Wjt, Wjcik; 4. od nazw zwierzt: Czajka, Derlatka od nazwy ptaka dzierlatka; Drozd, pisane take fonetycznie Drost, Gobek, Gil, Kania, Kara, Kaffka (pisownia fonetyczna, najprawdopodobniej pod wpywem niemieckim), Kleszcz, Kruk, Kurek, Kumor od dawnej postaci wyrazu komar; Lis, Mucha, Ptach od dawnej postaci wyrazu ptach (dzi ptak), Sikora, Sarna,Sowa, Sujka od nazwy ptaka sjka; led, Ukleja, W, Zajczek od wyrazu pospolitego zajczek lub te nazwiska Zajc z patronimicznym przyrostkiem ek; 5. od nazw rolin: Bez, Buk, Chmiel, Cybula, Dembek: od Db z przyrostkiem ek; Graban: od rzeczownika grab z formantem an; Grzyb, Kos, Korynt od rodzynek korynckich; Pietruszka, Plewa, Saata, Szczypior, liwa i wiele innych; 6. innych krgw tematycznych, jak: a) ulubione pokarmy i napoje: Kiebasa, Mid, Patoka od dawnego rzeczownika patoka cieky, niestony mid, Polewka, Serek,Szperka, Zacierka, urek; b) okolicznoci przyjcia na wiat: Pitek i (w fonetycznym zapisie) Piontek oraz pochodne, utworzone modelowo Pitkowski i Piontkowski (dzie tygodnia); Wieczorek (pora dnia), Majewski od Maj z przyrostkiem ewski (miesic), Mrz i pochodne Mrozek, Szlaga od gwarowego pomorskiego rzeczownika szlaga jesienna szaruga, sota i pochodne Szlagowski, Wiatr i pochodne Wiatrowski (zjawiska atmosferyczne); c) Dolny, pisany take Dulny od przymiotnika dolny mieszkajcy na dole w opozycji do Grny czy Nagrny mieszkajcy na grze (por. dalej nazwiska odtopograficzne), Gdaniec mieszkaniec Gdaska, Glinka (bo mieszka nad gliniastym polem), Nowak, Nowicki, Nowiski (bo nowo sprowadzi si do wsi), a wic od miejsca zamieszkania; d) Kouch, Torop (od odzienia); e) Dziadzio, Grzda, Kawaler, Kosior, Partyka od rzeczownika partyka cz, czstka, Pczek, pisane take Ponczek, Widgowski od wczeniejszej formy Widga, pisane take Wydga od czasownika wydga uderza, ku, dawniej wypdzi, wygna, popieszy;

Nazwiska mieszkacw Kociewia

67

Zitek, pisane take Zientek od Zi czy zi z przyrostkiem ek, a wic syn Zicia lub zicia(motywy rne); II. nazwiska od imion: A. penych (oficjalnych): Abell, Adamski od Adam z przyrostkiem ski; Albrecht od niemieckiego imienia Albrecht; Adrian od aciskiego imienia Adrian; Bartomiej, Biernat, Czarnojan od przezwiskowej podstawy Czarny Jan; skaszubione Cyrson od staropolskiego imienia Dzieran; Damian, Damrad, pisane take Damrat i Damradt od staropolskiego i staropomorskiego imienia zoonego Domarad (NP 97); Daniel, Dawidowski od (ostatecznie) imienia Dawid (NP II 94); Dietrich od genetycznie niemieckiego imienia Dietrich; Dominik, Donat, Dorotyn od imienia Dorota z przyrostkiem dzierawczym in typu mamin fartuch (winno by *Dorocin, ale na Pomorzu, zwaszcza w kaszubszczynie mamy formy typu dsa dzisa, nadto twarde d mogo si utrwali pod wpywem zapisw niemieckich); Filarecki od greckiego imienia (czsto uywanego przez biskupw prawosawnych (wadykw) Filaret mionik cnoty, por. wileskich Filaretw z czasw A. Mickiewicza; Filipiak i Filipowicz od Filip z patronimicznymi przyrostkami ak i owicz; Gabriel, Gawe od imienia Gawe; Grzegorczyk od Grzegorz za pomoc przyrostka czyk; Hildebrandt od niemieckiego imienia Hildebrandt, skracanego do postaci Brand, std take czste na Pomorzu, w tym take na Kociewiu nazwisko Brand, pisane najczciej Brandt; Jachym, pisane take Jachim od im. Joachim; Jordan od imienia Jordan; Kasper od imienia Kasper; Lasota od imienia staropolskiego Lasota, ktre jest (najprawdopodobniej) tumaczeniem imienia aciskiego Sylwester, pochodzcego ostatecznie od aciskiego rzeczownika silva, -ae las; Lorenc, pisane take Lorenz i Lorentz; Makowski od imienia Maniek z modelowym uyciem przyrostka owski; Materne od imienia aciskiego Matern z dodanym niemczcym e, jak w nazwiskach Guse, Sampe od Guz, Samp; Rachwa od imienia Rafa; zniemczone fonetycznie Rezmer od pomorskiej formy Redzimir imienia oglnopolskiego Radzimir; Serafin od imienia Serafin, Simon od imienia Szymon, w wersji aciskiej i niemieckiej Simon; Urban i pochodne patronimiczne Urbaniak od imienia Urban; B. zdrobnionych i spiesczonych (zwanych z grecka hipokorystykami): Antos od Antoni; Banach od Benedykt; Bartosiewicz od Bartosz z patronimicznym przyrostkiem ewicz; Bendyk od Benedykt; Benke z etymologicznej postaci Bieniek zniemczonej przez odwrcenie polskiego przyrostka ek na dolnoniem. -ke od Benedykt; Bieszyk od Benedykt; Bolin od Bolesaw; Bonin od Bonifacy; Borris, pisane take Borys (czste u Sowian wschodnich) od Borzysaw; Bryska, pisane czciej Breska od imienia Ambroy; Dahm od imienia Damian; Firyn od Zefiryn; Fronckiewicz od Frczek (a to od Franciszek) z przyrostkiem ewicz; Gabrych i pochodne Gabrychowski od imienia Gabriel; Gierszewski, powstae od

68

wczeniejszej formy Giersz, a ta to zdrobnienie od imienia Gerard lub Jerzy (NP 152); Gna od Igna, a to od Ignacy; Godula od staropolskiego imienia Godzisaw; Gryszek od imienia Grzegorz; Gosk od Gocisaw; Grzekowiak od Grzesiek, a to od Grzegorz z patronimicznym formantem ak; Idziak od Idzi z patronimicznym przyrostkiem ak; Jakusz od Jakub; Jeske zniemczone przez odwrcenie polskiego przyrostka ek na dolnoniem. -ke od imienia Jasiek, na Pomorzu Jesiek od Jan; Jonas od Jan; Justa od imienia Justyn; Klimczak od Klimek, a to od imienia Klemens; Kuba od Jakub; Macholl, te Machol(l)a od Mateusz; Mikasiewicz od Mikas (a to od Mikoaj) z przyrostkiem ewicz; Myk i pochodne Mykowski od Mikoaj; Niklewski od Nik(i)el (a to od imienia Mikoaj, do XVII w. na Pomorzu take Nikoaj); Pachota od Pawe; Paszek od Pawe; Pawella od Pawe; Sobisz od imienia Sobiesaw; Sobecki od Sobek (a to od Sobiesaw) z modelowym przyrostkiem ski; Stasiak od Sta (a to od Stanisaw) z patronimicznym przyrostkiem ak; Szwoch od staropolskiego imienia Swojsaw; Szymczyk od Szymon; Thiel od niem. imienia Dietrich; Toboa od Tobiasz; Wojtas, Wosik od Wojciech; Zander, pisane take Sander od Aleksander; III. od nazw miejscowoci: A. nazwiska rwne nazwom miejscowoci: Buchholz od nazwywsi Buchholz, tak czsto tumaczono polskie nazwy Bukowiec, np. Stary Bukowiec, gm. St. Kiszewa, pow. kocierski, gdzie polska nazwa pochodzi od podstawy bukowy las z uniwerbizujcym (tworzcym jeden wyraz z dwch w podstawie) przyrostkiem ec, a niemiecka od Buche buk i Holz drzewo; Drahaim, te Draim i Drahim od n. wsi Stare i Nowe Drawsko pod Czaplinkiem, zwanej w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej Drahim (byo take starostwo drahimskie); nazwa polska wsi Drahim pochodzi od niem. Drahaim, ta za od n. rzeki Drawa (NP II 102); Reda od nazwy miasta (dawniej wsi) Reda pod Wejherowem; Strehlau od nazwy wsi Strzelewo pod Lborkiem czy w pow. Nowogard; Szenfeld od nazwy wsi Schnfeld, jakich wiele w Polsce i w krajach niemieckojzycznych, np. pod Chojnicami, zwana inaczej Jaruc(z)ewo; nazwa jej podchodzi od zestawienia schnes Feld pikne pole; B. derywowane, tj. powstae od nazw miejscowoci za pomoc rnych przyrostkw, najczciej ski i jego pochodnych, a wic Dbrowski od nazwy wsi Dbrowa lub Dbrwka; Berliski od nazwy stolicy Niemiec Berlin (por. nazwiska Pary, London od nazw stolic europejskich); Borzyszkowski od szlacheckiej wsi Borzyszkowy w pow. chojnickim; Brodnicki od miasta Brodnica czy licznych wsi Brodnica, np. Brodnica Dolna, Grna w pow. kartuskim; Bukowski od wsi Bukowiec, ktrych a 7 na Pomorzu Gdaskim; Brzeski, te Brzyski od nazwy wsi Brzeg, gwarowo Brzyg; Czarnowski od szlacheckiej wsi Czarnowo pod Brusami w pow. chojnickim; Cieszyski od szlacheckiej wsi Cieszenie w pow. kartuskim; Cysewski od szlacheckiej wsi

Nazwiska mieszkacw Kociewia

69

Cisewie pod Karsinem, w pow. chojnickim (obecnie kocierskim); Domachowski od wsi Domachowo pod Gdaskiem; Jascczerski od wsi Jaszczerz pod Osiekiem w pow. starogardzkim; Kamrowski od wsi Kamirowo pod Skarszewami; Kijewski od wsi Kijewo w pow. chemiskim; Kleszczewski, Kliszczewski od kocielnej (nalecej do cystersw z Pelplina) wsi Kleszczewo w pow. starogardzkim; Krzyanowski od wsi Krzyanowice w woj. katowickim i radomskim; Langowski lub angowski od wsi gowo pod Gdaskiem; Leszczyski od nazwy miasta Leszno w Wielkopolsce (w wypadku potomkw historycznego, krlewskiego nazwiska Lesczyski) lub od wsi Leszna, Leszno w rnych regionach Polski; Lidzbarski i Licbarski od Lidzbark Warmiski lub Welski; Ossowski od wsi Osowo pod Karsinem, w pow. chojnickim; Ostrowski od szlacheckiej wsi Ostrowite w pow. chojnickim; Podjatzki, Podjaski od wsi Podjazy w pow. kartuskim; Potulski od wsi Potulice na Krajnie, gdzie hitlerowcy zorganizowali obz dla Polakw z Pomorza; Poznaski od miasta Pozna; Rajkowski od wsi Rajkowy w pow. tczewskim; Rekowski od wsi Rekowo w pow. bytowskim; Rocawski od wsi Rocawki w pow. chojnickim; Rozwadowski od wsi Rozwadw w woj. bialskopodlaskim; Rulewski od wsi Rulewo w pow. wieckim; Smolski od krlewskiej wsi Smolg pod Starogardem; Staniszewski od krlewskiej wsi Staniszewo w pow. kartuskim; Stawicki od szlacheckiej wsi Stawiska pod Kocierzyn; Tarnowski od miasto Tarnw lub wsi Tarnowo, Tarnw w rnych regionach Polski; Trzebiatowski od wsi Trzebiatkowa w pow. bytowskim; Tucholski od miasta Tuchola; Wsierski od szlacheckiej wsi Wsiory w pow. kartuskim; Wiecki od szlacheckiej wsi Stary Wiec pod Skarszewami; Wysiecki lub Wyszecki od szlacheckiej wsi Wyszecino w pow. wejherowskim; Zalewski od wsi Zalesie pod Brusami, w pow. chojnickim z wtrnym manierycznym w- (etymologicznie nazwisko brzmi Zaleski); Zblewski od krlewskiej wsi Zblewo w pow. starogardzkim; C. Nazwiska odtopograficzne, tj. wskazujce na miejsce zamieszkania wok obiektw topograficznych: Gra, Grski, Nagrski, Podgrski, Zagrski, Nagrny, Grny, Zagrny na tych, co mieszkali na grze, pod gr, za gr; Konieczny, Nakonieczny na tych, co mieszkali na kocu wsi; Dolny na tego, co mieszka na dole we wsi w opozycji do Grnego, co mieszka na grze; Zarzeczny, Zabotny, Zastawny, Zapotoczny z kolei mieszkali za rzek, za botem, tj. za stawem, bo boto w kaszubszczynie i w gwarach pomorskich to staw. Bywaj nazwiska rwne wyrazom topograficznym, jak Las, niem. Wald, ang. Wood, wspomniane Gra, niem. Berg; Pole, niem. Feld; ka, niem. Wiese. W acinie ludzie ci nazywani byli raczej przymiotnikowo Montanus od przymiotnika montanus grski, pochodnego od rzeczownika mons, mont-is gra; Silvestris, Silvanus od tak samo brzmicych przymiotnikw, pochodnych od silva, silv-ae las (w polszczynie, jak wida, s to imiona Sylwester i Sylwan); Campestris od campestris polny od campus, campi pole; Pratensis od praten-

70

sis kowy od pratum, prati ka. Do tej grupy naley take niemieckie genetycznie nazwisko Weiher, pochodzce od takiego rzeczownika pospolitego Weiher sadzawka, staw rybny, spolszczone Wejher, Wajer, Waier. Prawdopodobnie mieci si tu take nazwisko Murawski od wczeniejszej formy Murawa na tego, co mieszka nad muraw. Nazwiska na ski i formanty pochodne oraz zmodyfikowane pochodziy pierwotnie od wsi szlacheckich, potem take krlewskich, kocielnych i miejskich. Posugujc si zatem publikacj oznaczon skrtem Biskup, mona poda nazwiska od kociewskich wsi: 1. szlacheckich: Bakowski : Bkowo, Bochliski : Bochlin, moliwe take od wsi miejskiej Nowego Bochlina Miejskiego (Biskup 100), Czerwiski : Czerwisk, Kopytkowski : Kopytkowo, Milewski : Milewko, Opaliski : Opalenie, Ostrowski : Ostrowite, Rulewski : Rulewo, Rynkowski : Rynkwka, Zawadzki : Zawada; 2. krlewskich: Gsiorowski : Gsiorki, Grabowski : Grabowo, Lalkowski : Lalkowy, Mirocki : Mirotki; 3. kocielnych: Komorski : Komorsk Wielki, Komorsk May; Pienikowski : Pienikowo wszystko wsie stanowice uposaenie biskupa kujawskiego, czyli wocawskiego, ale np. Kleszczewski od Kleszczewa w pow. starogardzkim, wsi stanowicej uposaenie cystersw z Pogdek, potem Pelplina; 4. miejskich: moe wspomniany Bochliski od Bochlina Miejskiego - to przykadowo nazwiska od wsi dawnego powiatu nowskiego (Biskup 97 100). Naturalnie wiele z podanych tu nazwisk moe pochodzi od tak samo brzmicych nazw miejscowoci w innych powiatach (nazwiska homonimiczne, ktre B. Kreja zwyk by nazywa poligenetycznymi). IV. nazwiska obce: A. niemieckie: 1) w formie dolnoniem.: Beeg od dolnoniem. Beek, Beck = grnoniem. Bach potok; Dering od dolnoniem. nazwy etnicznej Doering = grnoniem. Thringer Turyczyk, mieszkaniec Turyngii (NP 105), Hiller od dolnoniem. Hiler = grnoniem. Heiler uzdrawiacz, uzdrowiciel (NP 177-178); Knitter od dolnoniem. Kntter pasmanternik (NP 206 207); Lep(p)er od dolnoniem. Lp(p)er = grnoniem. Lufer biegacz; Megger od dolnoniem. Meg(g)er = grnoniem. Meier dzierawca; Meler od dolnoniem. Mller = grnoniem. Mller mynarz, dlatego take nazwisko Miler i Miller; Roggenbuk od dolnoniem. Roggen zboe i w II czonie Buk = grnoniem. Bauch brzuch na tego, co napenia brzuch chlebem ytnim, czyli chopa w opozycji do Wittbuk z I czonem dolnoniem. witt = gornoniem. weiss biay na tego, co napenia brzuch biaym, czyli pszennym chlebem (NP II 379 380); Plumbaum od dolnoniem. Plumbaum liwka drzewo lub owoc; Uhlenberg odf dolnoniem. nazwy topograficznej Uhlenberg Sowia Gra od rzeczownika Uhle sowa w I czonie i Berg gra w czonie II; Wittbrodt od dolnoniem. Wittbrot dosownie biay chleb, realnie opatek komunijny u protestantw; poza tym czste na poudniu Kaszub i na Kociewiu nazwisko

Nazwiska mieszkacw Kociewia

71

Kreft od dolnoniem. Kreft = grnoniem. Krebs rak; Schrder, pisane w formie spolszczonej Szreder od dolnoniem. Schrder = grnoniem. Schneider krawiec (NP II 406); 2) w formie grnoniem.: Bader od rzeczownika Bader kpielowy, aziebny; Birna od rzeczownika Birne gruszka z polszczc wymian e na a; Boetcher, te Betk(i)er od Bttcher bednarz, rednio-dolno-niem. bodeker, z czego forma Betk(i)er; Braun = dolnoniem. Brun od przymiotnika braun = brun brzowy, niady o cerze; Cejer i pochodne Cejrowski od niem. Zeiher oskaryciel, modelowo uksztatowane do postaci Cejrowski za pomoc przyrostka owski (NP 81 82); Dorn od rzeczownika Dorn kolec; Elert od Eller olcha z wtrnym analogicznym do Gleinert, Wichert -t, por. ballad Ellerknig Krl olch Goethego; Erdmann od imienia Erdmann, bdcego tumaczeniem hebrajskiego imienia Adam od hebrajskiego adamah ziemia, zatem Adam to czowiek (powstay) z ziemi; Feister od feist tusty; Formel(l)a od niem. Vormehl przednia mka; Fryszka od przymiotnika frisch wiey, rzeki, wawy z polszczcym ka, od Glass szko, porednio szklarz; Gross od przymiotnika gross duy, wielki; jak Kinka od khn miay, odwany; Glass od Glass szko, porednio szklarz; Herrlein od rzeczownika Herrlein paniczek, panitko; Hirsz, pisane take oryginalnie po niemiecku Hirsch jele; Hinz, te Hinc od niem. imienia Heinz, zdrobnienia od Heinrich; Hofman od rzeczownika Hofmann dworzanin; Kaizer od Kaiser cesarz; Keller od rzeczownika Keller komora; Klein, pisane take Klajn, Klajna, Klejna, Kleina od niem. klein may; Knabe od rzeczownika Knabe chopiec; Koenig od rzeczownika Knig krl; Korn od rzeczownika Korn ziarno, zboe; Krause od przymiotnika kraus(e) = dolnoniem. krs kdzierzawy, dlatego na Pomorzu take nazwisko Kruza, Krua; Kuster od Kster zakrystian; Kreja od Krhe wrona; Leder od rzeczownika Leder skra, por. polskie nazwiska Skra i Skura; Lenz od poetyckiego Lenz wiosna lub imienia (Lo)renz Wawrzyniec w wymowie dzieci (Lo)lenz (NP 246); Librecht od imienia Leberecht, stworzonego w XVII w. przez pietystw niemieckich, nakaniajcego do uczciwego ycia od Lebe recht yj uczciwie; Narloch od rzeczownika Nord pnoc w I czonie i staro-wysoko-niem. loh mokra ka, trzsawisko na tego, co mieszka przy ce pooonej od pnocnej strony zagrody czy wsi; Rohde od niem. roden karczowa; Wajdemann od Weidemann pastuch; B. aciskie, powstae przez tumaczenia dokonane przez ksiy w kancelarii kocielnej lub pisarza sdowego nazwisk rodzimych; przykady podane zostay wyej; B. fryzyjskie to samo nazwisko Freza, Wreza, powstae od nazwy narodowoci Friese Fryz, mieszkaniec Fryzji oraz Fankidejski, dawniej pisane Van Kidden, Fankidy, a wic z miejscowoci Kidy, potem spolszczone za pomoc przyrostka -ejski do postaci Fankidejski, nosi je, jak powszechnie wiadomo, ks. Jakub Fankidejski (NP 136). O nazwiskach pochodzenia aciskiego bya mowa wyej.

72

Na koniec trzeba powiedzie, e bez bliszej znajomoci historycznych zapisw omwionych tu nazwisk, bez ujcia momentu ich powstania jestemy skazani w ich interpretacji tylko na prawidowoci sowotwrcze. Dlatego wiele nazwisk mona objania na dwa czy nawet kilka sposobw. Tak np. nazwisko Badzig, pisane take Badziong i podobnie (historycznie czsto Badziok), powiadczone wielokrotnie w XVII XVIII w. w ksigach metrykalnych par. Kocielna Jania, wywiodem od rzeczownika wadzig kotnik (od wadzi kci si) przez wzgld na wystpujc we wielu jzykach oboczno spgosek B i W (por. np. kociewskie posowa i posoba sufit, wiskup biskup i inne); B. Kreja (KN 18) od nazwy topograficznej badzianko bagienko. Do takiej podwjnej interpretacji skaniaj rwnie: Czaja albo od czai (si) czatowa, albo od rzeczownika czajka z odrzuceniem kocowego ka (jak gaa od gaka, faja od fajka); Dau od staro-wysoko-niem. dau zwyczaj, obyczaj lub formy czasownikowej da (NP II 93); Noch, forma zdrobniaa od imienia Norbert albo od rzeczownika noch nieksztatny nos. Takich nazwisk dwuznacznych wystpuje wiele wrd struktur zakoczonych na przyrostek ski i jego warianty pochodne, np. Chmielecki od wsi Chmieleniec w pow. lborskim lub nazwiska Chmielek; Kurowski od wsi Kurowo w pow. lborskim lub nazwiska Kur, pochodzcego od wyrazu pospolitego kur gogut; Rogaczewski od wsi Rogaczewo w gm. Krzywin, w Wielkopolsce lub od nazwiska Rogacz i wiele innych.

Objanienie stosowanych skrtw Biskup KN NP NP II M. Biskup, A. Tomczak, Mapy wojewdztwa pomorskiego w drugiej poowie XVI w., Toru 1955. Fontes TNT 58, z. 1. B. Kreja, Ksiga nazwisk ziemi gdaskiej, Gdask 1998. E. Breza, Nazwiska Pomorzan. Pochodzenie i zmiany, Gdask 2000. E. Breza, Nazwiska Pomorzan. Pochodzenie i zmiany, t. II, Gdask 2002.

73

Maria Pajkowska-Kensik

Stan bada gwar kociewskich i ich ywotno na progu XXI wieku


Umiowanie ziemi rodzinnej nie powinno prowadzi do mylnego patriotyzmu zaciankowego, do nienawici innych ziem i ludw polskich, lecz przeciwnie powinno nas jak najbardziej czy. Pokochajmy co nam najblisze, ale kochajmy i cao: od rodzinnej skiby do caej Polski. Kto sercem przylgn do miejsca, gdzie staa jego kolebka, kto ukocha kultur swego regionu, ten pogbi w sobie uczucie narodowe i poczucie przynalenoci pastwowej
Bernard Sychta

Na pocztku XXI w. cigle ywa jest zwyczajna codzienna mowa Kociewiakw, wktrej uchoway si formy starokociewskiej gwary zamanwszy je siszim... Zdarza si, e i od wita jzyk taki rozbrzmiewa, podobnie jak jzyk staropolski w literaturze, ale czi tak bandzie zawdi... Wanie mowa, jej cechy w przeszoci wyznaczyy granice pomorskiego regionu ijego zrnicowanie. Gwara jako podstawa tosamoci regionalnej pno staa si przedmiotem bada i opisu. Jednak Kociewie miao szczcie, na pocztku XX w. dotar tu sam Kazimierz Nitsch, twrca polskiej dialektologii. P wieku pniej o tym przypomnia. W materiaach opublikowanych po Konferencji Pomorskiej (1954) przypominano, e jest to forma uczczenia 500-lecia poczenia Pomorza z Polsk, podobnie jak publikacja tomu Prac pomorzoznawczych Kazimierza Nitscha. Konferencja Pomorska rzeczywicie przyczynia si do zintensyfikowania prac dialektologicznych na Pomorzu1. Kazimierz Nitsch w referacie powiconym Historii bada nad dialektami pnocnej Polski przypomnia i podkreli rol dialektologii, ktr zbyt dugo lekcewaono, tymczasem badanie wspczesnego systemu gramatycznego, jak i wspczesnego sownictwa ludowego moe nieraz sign w przeszo gbiej ni badanie jzyka przekazanego tylko na pimie2.
1 2

Konferencja Pomorska. Prace Jzykoznawcze, red. Z. Stieber, Warszawa 1956, s.7. Tame, s.11.

74

Zdaniem wybitnego dialektologa wanie na szeroko pojtym Pomorzu, od dolnej Odry po wschodnie Mazury....wystpuj dialekty tak rozmaite i indywidualne, e rzucaj wiele wiata na dawniejsz polsko tych obszarw3. K. Nitsch wspomnia te o braku dawnych zabytkw pisanych z Pomorza oraz o znikomym opisie gwar pnocno-polskich poza Kaszubami. W historii bada nad Kociewiem podkreli pewne zasugi Jzefa gowskiego (pseud. Dr Nadmorski), ktry w ksieczce Kaszuby i Kociewie (1889) powiconej gwnie kwestiom etnograficznym, zauway do wyrany zwizek gwary malborskiej z kociewsk, zarazem bdnie czc Kociewiakw z Borowiakami i Krajniakami. W omawianym referacie K. Nitscha jest zdanie, do ktrego czsto odwouj si pniejsi badacze gwar pomorskich: Taki by stan rzeczy, gdym si w roku 1904 wybra na badania dialektologiczne, po raz pierwszy nie planujc bada szczegowych, ale zorientowanie si w ludowym jzyku wikszych obszarw4. Jzykoznawca zna troch dialekt kaszubski ichcia dowiedzie si czego o ssiednich gwarach, wic trzy miesice powici mowie Borw Tucholskich i Kociewiu, odkrywajc niemal ziemi nieznan.5 Na Kociewiu zdziwiy uczonego gwary bez a cienionego. Podniecony poznaniem nowoci dwa wakacyjne miesice w 1905 r. powici badaniom jzykowym w Prusach Zachodnich. P wieku pniej przypomnia, e pnocno-polskie dialekty dzieli si na niemazurzce i mazurzce. Do niemazurzcych (starszych z a cienionym) zaliczy dialekt krajniacki, tucholski, bydgoski i chemiski; natomiast dialekty nowsze to: grudzidzko-kociewski, malborsko-lubawski. Osobno wymieni gwary ostrdzko-warmijskie, wktrych zauway najsilniejszy wpyw mazowiecki. Ten wpyw rwnie na inne gwary pomorskie by dla K.Nitscha wielkim odkryciem6, co stara si wytumaczy szerzeniem cech uznawanych za lepsze. Jzykoznawca wskaza zarazem temat dla historii gospodarczej Polski. W roku 1954 ukazay si pnocno-polskie teksty gwarowe7 potwierdzajce due zainteresowanie Pomorzem zasuonego dialektologa, ktry wskazywa na konieczno szczegowych bada. W tym czasie zaczynaam swoj szkoln edukacj, nie wiedzc nic o Kociewiu, cho wiedziaam, e nasz dom jest na Pomorzu. Na poudniowym Kociewiu, w okolicach wiecia nad Wis powszechna bya oglna tosamo pomorTame, s.11. Tame, s.19. 5 Tame, s.19. 6 Tame, s.20. 7 Jako dodatek do Jzyka Polskiego, z.4, 1954, w Biblioteczce TMJP nr 13.
3 4

Stan bada gwar kociewskich i ich ywotno na progu XXI wieku

75

ska, a w szkoach rnych szczebli nie prowadzono, na og, edukacji regionalnej. Dopiero w latach siedemdziesitych XX w. promotor mojej pracy magisterskiej, pniej doktorskiej, profesor Bogusaw Kreja zainteresowa mnie sowotwrstwem gwary kociewskiej, podkrelajc zarazem swoje rodzinne zwizki z Kociewiem. Kontynuacj trwaych zainteresowa bya konferencja zorganizowana w Wyszej Szkole Pedagogicznej w Bydgoszczy w 1987 r., podczas ktrej wygosiam referat Gwary kociewskie jako przedmiot bada8. Podkreliam wtedy, e pierwszy naukowy opis dialektu kociewskiego jest zasug wanie K. Nitscha, ktry przedstawi system fonetyczny dialektu waciwego i dwch poddialektw skarszewsko-tczewskiego i wysisko-kiszewskiego. Oprcz gosowni i odmienni znajdujemy wtym opracowaniu9 niewiele uwag sowotwrczych oraz 10-stronnicowy sownik zawierajcy sownictwo zotowskie, tucholskie i kociewskie. Na podstawie zebranego materiau K.Nitsch, jak wspomniano, scharakteryzowa fonetyk i fleksj gwar kociewskich, doda uwagi sowotwrcze i niewielki sowniczek. Dla pniejszych badaczy opracowanie K. Nitscha byo i jest nadal paszczyzn odniesie. Zdaniem tego jzykoznawcy na odmienno Kociewia wpyny gwnie czynniki kulturalne. Wisa bya kiedy wanym szlakiem komunikacyjnym, wzdu ktrego szerzya si wymowa rodkowopolska kujawsko-chemiska i mazowiecka. Wanie K. Nitsch podzieli Kociewie na pnocne (midzy Tczewem i Skarszewami, z wsk wymow samogoski nosowej typu: gyn, przykad ten i dalsze podaj w pisowni pliterackiej, anie w transkrypcji fonetycznej), rodkowe nad Wierzyc (z zanikiem nosowoci, np. ge) oraz na poudniowe midzy Brd a Wis (z szerok wymow noswki, np. gan). W poowie wieku XX tosamo regionalna na poudniu regionu (czyli w powiecie wieckim) bya raczej oglna, tj. pomorska bez dodatkowego ucilenia. Zreszt i wczeniej przynaleno do grupy etnicznej Kociewia ywa bya gwnie w czci rodkowej ipnocnej regionu, cho badania etnograficzne (ga 1960) i jzykowe potwierdzay te kociewsko powiatu wieckiego. Przysiersk w gminie Bukowiec Pomorski by punktem dodatkowym uwzgldnionym w wielu mapach Maego atlasu gwar polskich. Tu te zapisaa teksty gwarowe Zamociska-Kucaowa.
8 9

Ze studiw nad dialektem kociewskim i kaszubskim, Warszawa-Pozna, 1989, s.42-47. K. Nitsch, Wybr pism polonistycznych, t.III, Pisma pomorzoznawcze, Wrocaw-Krakw, 1954, s.145-181.

76

W latach osiemdziesitych XX pojawiy si w prasie bydgoskiej (m.in. w Faktach i Gazecie Pomorskiej) artykuy przypominajce o tym, e ziemia wiecka w wojewdztwie bydgoskim jzykowo naley do Kociewia. W tej sytuacji z potrzeby dalszych bada gwar kociewskich powsta pomys zorganizowania wspomnianej sesji naukowej w Wyszej Szkole Pedagogicznej wBydgoszczy, podczas ktrej omwiono stan bada gwar pomorskich. Szczegowe tematy to: Niektre nazwiska kociewskie i kaszubskie; Wpywy fonetyki kociewskiej na urzdow posta nazw geograficznych; redniowieczne drogi na terenie Kociewia. Referaty zostay opublikowane w 1989 r. W tym czasie prowadziam te badania terenowe na Kociewiu poudniowym, by okreli zmiany zachodzce w systemie fonetycznym gwary. Zarejestrowaam teksty gwarowe w Parlinie (koo Gruczna), Przysiersku, Drzycimiu, Sierosawie, Gackach, Brzezinach, Sulnwku, Lipinkach, Pimorgach (koo Jeewa). Z obserwacji jzykowych wynikao, e pewne zmiany w cigu XX w. zaszy w systemie samogoskowym gwary. Gwne rnice to: wycofanie si szerokiej wymowy e przed N typu: ciamno>ciemno iszerokiej wymowy samogoski nosowej np. gan , na og zanik prelabializacji typu: obiad; zanik zrnicowanej kiedy wymowy /u. W czasie odradzajcych si idei regionalnych z inicjatywy bardzo prnego w Polsce pnocnej stowarzyszenia, Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, zorganizowano w 1995 r. I Kongres Kociewski, ktrego gwnym zadaniem byo przypomnienie dziedzictwa kulturowego Pomorza Nadwilaskiego, pogbienie tosamoci regionalnej, umocnienie tradycji i wskazanie kierunkw dziaania na rzecz zachowania i pomnoenia dorobku wiekw, na rzecz wszechstronnego rozwoju10. Ostatnie lata XX w. sprzyjay odradzaniu si kultury kociewskiej, w tym gwary, gdy w1998 r. gwne orodki regionu Starogard Gdaski, wiecie n.W. i Lubiszewo pod Tczewem obchodziy jubileusze 800-lecia datowanego istnienia, o czym wspomina historyczny dokument z czasw ksicia Grzymisawa11. Realizacja kongresowych uchwa przyczynia si do prawdziwego odrodzenia regionu, oywia te potrzeb upowszechnienia wiedzy o Kociewiu poza wojewdztwem pomorskim i kujawsko-pomorskim. Rozwin si kulturalny ruch amatorski oraz rnego typu formy instytucjonalne.
Por. Ksiga pamitkowa Kongresu Kociewskiego, Starogard Gdaski 1997, s.11, zamieszczono tu mj referat Kociewie w pimiennictwie, s. 39-44. 11 Podkrelono przy tej okazji, e pod koniec XII w. Kociewie (pniej okrelone jako mody pomorski region) stanowio pewn cao. W 1198 r. ksi starogardzko-wiecki przekaza t ziemi joannitom; por. opracowanie J. Milewskiego, Grzymisaw. Ksi starogardzko-wiecki, Starogard Gdaski 1989.
10.

Stan bada gwar kociewskich i ich ywotno na progu XXI wieku

77

Do istniejcych wczeniej zespow folklorystycznych jak Piaseckie Kociewiaki czy Kapela Kociewska ze Starogardu Gdaskiego doczy zesp z Rychawy w powiecie wieckim oraz liczne zespoy szkolne, w ktrych repertuarze oprcz taca i piewu znajduj si inscenizacje tekstw gwarowych. Upowszechnieniu gwar kociewskich dobrze suy Przegld Zespow Folklorystycznych z Pomorza organizowany w Piasecznie oraz coroczne Konkursy Recytatorskie Prozy i Poezji Kociewskiej w Starogardzie. Sownictwo zwizane z kultur materialn obrazuj eksponaty zgromadzone w Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskim, Muzeum Tradycji Ruchu Ludowego w Piasecznie k. Gniewa oraz coraz liczniejsze Izby Regionalne. Upowszechnieniem dziedzictwa kulturowego regionu zajmuj si te media. Najbardziej zasuony jest tu kwartalnik Kociewski Magazyn Regionalny12; przez kilka lat ukazyway si te w Starogardzie Gdaskim Zapiski Kociewskie13. Na poudnie regionu (tj. na powiat wiecki) nie dociera, niestety, Gazeta Kociewska14, w ktrej obecno gwary jest bardzo widoczna. Gawdy, legendy, wiersze, krtkie opowieci po kociewsku zamieszczane s te przez inne tytuy prasowe o zasigu lokalnym15. Wymown nazw przyj Kociewski Kantor Edytorski w Tczewie, w ktrym przygotowuje si rnego rodzaju wydawnictwa zwizane bezporednio z regionem. Wczeniej w rodowisku regionalistw pomorskich kryy Bajki kociewskie Bernarda Janowicza, Wesele kociewskie Bernarda Sychty i Saga kociewska BolesawaEckerta16. Z okazji zorganizowanego w 2000 r. II Kongresu Kociewskiego ukazay si nowe obszerne opracowania wyranie odnoszce si do regionu jego historii, kultury, jzyka17. Wszystkie wspomniane publikacje dobrze su rozwijajcej si od przeomu wiekw edukacji regionalnej w szkoach podstawowych i gimnazjach. Treci i zadania tej edukacji zostay wyranie okrelone w obowizujcych Podstawach programowych, ktre wrd celw ksztacenia i wychowania wymieCzasopismo ukazuje si w Tczewie jako kwartalnik spoeczno-kulturalny, obecnie ju nr 51 dociera na cay region, redaktorem naczelnym jest Roman Landowski ur. w wieciu n.W. 13 Tzw. nowe Zapiski Kociewskie ukazyway si w latach 1995-2000. 14 Gazeta Kociewska ukazuje si od listopada 1989 r., wydawana jest przez Wydawnictwo Pomorskie w Tczewie. 15 Por. M. Pajkowska-Kensik, Gwary kociewskie w czasopismach lokalnych, [w:] Nazwy mwi, red. M. Pajkowska-Kensik, M. Czachorowska, Bydgoszcz 2004, s. 221-226. 16 Ostatni z wspomnianych utworw to powie, w ktrej najczciej dialogi pisane s gwar, natomiast bajki iscenariusz widowiska weselnego napisane s w caoci po kociewsku. 17 Wymieni tu trzeba antologi poezji pt. Kociewie, Starogard Gdaski 2000, pod red. Jerzego Cherka; W kuchni i przy stole. Ksinka o jeciu na Kociywiu (Tczew 2002) pod red. Romana Landowskiego, May sownik kociewski M. Pajkowskiej-Kensik, Tczew 2000.
12

78

niaj poznanie kultury wasnego regionu (w tym mowy, czyli gwary, lokalnego nazewnictwa) oraz jej zwizkw z kultur narodow18. Pokosie II Kongresu Kociewskiego opracowane zostao w obszernej (350 stron) publikacji19. Imprez cykliczn promujc kultur regionu s Biesiady Literackie organizowane od 1993 w Czarnej Wodzie20. Wspomniane wyej kwestie znalazy swoje odbicie w opracowanym przez Romana Landowskiego Bedekerze kociewskim21. Na cig ywotno kociewskiej tosamoci utrwalajcy wpyw wywiera Magazyn kociewski w Telewizji Gdaskiej oraz cotygodniowy Magazyn kociewski w Radiu Gdask22. Powstaa w 1999 r. Wiba Kociewska (stowarzyszenie bdce federacj rnych kulturalno-spoecznych organizacji w regionie) zorganizowaa w 2005 r. kolejny III Kongres Kociewski. Dorobek animatorw kultury, nauczycieli-regionalistw oraz badaczy gwar kociewskich znowu by przedmiotem dyskusji, materiaem do opracowa. Mona stwierdzi, e wiedza o Kociewiu, po latach oywienia, znacznie si upowszechnia, rwnie w wojewdztwie kujawsko-pomorskim, na ktre przypada trzecia cz regionu. Studenci filologii polskiej w Akademii Bydgoskiej pochodzcy z Pomorza chtnie podejmuj tematyk prac magisterskich dotyczc dialektu kociewskiego, jego ywotnoci, odmian, obecnoci w literaturze, edukacji. Do bydgoskiego dorobku naley zorganizowana przed dwudziestu laty konferencja, podczas ktrej Edward Breza wygosi referat Niektre nazwiska kociewskie i kaszubskie23; Hubert Grnowicz Wpyw fonetyki kociewskiej na urzdow posta nazw geograficznych24; Jerzy Treder O nazwie Kociewie25. (J. Treder, Pochodzenie Pomorza oraz choronimw ietnonimw z obszaru Pomorza Gdaskiego, Gdask 1982)
Warto przypomnie, e pochodzcy z Kociewia suchacze Podyplomowych Studiw Edukacji Regionalnej wAkademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego przygotowali specjalny zeszyt wicze dla uczniw Kociewie moja maa ojczyzna, Starogard Gdaski 2002. W opracowaniu znalaz si rozdzia: Charakterystyczne cechy gwary kociewskiej. 19 Ksiga pamitkowa II Kongresu Kociewskiego, Starogard Gdaski 2002. Kongres trwa trzy dni, kolejno w Tczewie, wieciu n.W. i Starogardzie Gdaskim. 20 W 2003 r. ukazaa si publikacja O literaturze na Kociewiu pod red. Tadeusza Linknera. Skadaj si na ni referaty wygoszone podczas spotka oraz wypisy z literatury. 21 Wydany w Gdasku w 2002. Liczy ponad 500 stron, stanowi prawdziwe kompendium wiedzy o Kociewiu. 22 Od stycznia 2004 r. prowadz kcik jzykowy powicony wybranym leksemom z gwary lub toponimom zregionu. 23 Ze studiw...op. cit., s.85. 24 Tame, s.49. 25 Tame, s.5.
18

Stan bada gwar kociewskich i ich ywotno na progu XXI wieku

79

W publikacji pokonferencyjnej znajdujemy te artyku historyka, Stanisawa Mielczarskiego redniowieczne drogi na terenie Kociewia26. Bydgoska konferencja bya okazj do przypomnienia wczeniejszych bada iopracowa dialektu kociewskiego, co warto jeszcze raz przypomnie. Oglny obraz zawarty jest w Maym atlasie gwar polskich27. Jedyny punkt gwny MAGP na Kociewiu (oznaczony numerem 83) to wie Gajewo--Kolonia leca w czci rodkowej regionu, dodatkowym punktem uwzgldnionym w duej czci map jest lecy na poudniu Kociewia Przysiersk. Peniejszy obraz gwar kociewskich przedstawia nieco pniejszy Atlas jzykowy kaszubszczyzny i dialektw ssiednich28. Bardzo obszerny materia jzykowy oraz szczegowa jego prezentacja pozwoliy na prace porwnawcze29 ukazujce zwizki Kociewia z ssiednimi regionami Pomorza i pnocnej Wielkopolski oraz czciowo Mazowsza. Przy okazji bada starych polskich dialektw narastao zainteresowanie modszymi gwarami pomorskimi, m.in. dialektem kociewskim. Ks. Bernard Sychta nim bardzo powanie zaj si sownictwem tego dialektu, napisa gwar scenariusz widowiska Wesele kociewskie30. W tym czasie ks. Wadysaw ga opracowa kultur31 poudniowego Kociewia. Prawdziwym wydarzeniem w sferze nauki i kultury byo ukazanie si trzytomowego dziea B. Sychty Sownictwo kociewskie na tle kultury ludowej32. Hanna Popowska-Taborska w sowie wstpnym napisaa znamienne zdanie: Tak oto otrzymuje Kociewie olbrzymi zbir sownictwa i kompendium danych zwizanych z jego kultur ludow. Zbir ten wypenia luk istniejc w naszej wiedzy o tym regionie Polski, anazwisko autora gwarantuje, e bdzie to praca o olbrzymiej wartoci materiaowej i o przemylanej formie.

Tame, s.19. May atlas gwar polskich, t.I-XII, oprac. pod kier. K. Nitscha, Wrocaw-Krakw, 1957-1969; skrt MAGP 28 Atlas jzykowy kaszubszczyzny i dialektw ssiednich, z. I-VI, red. Z. Stieber, z.VII-XV, red. H. Popowska-Taborska, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask, 1964-1978. Por. H. Grnowicz, Dialekt kociewski i malborski [w:] Pomorze Gdaskie, t. IV, Gdask 1967. 29 E. Rzetelska-Felszko, Dialekt kociewski. Problematyka, granice sownictwa, [w:] Pomorze Gdaskie nr 6. Kociewie, Gdask 1969; Sownikowe zwizki Kociewia z innymi gwarami Polski pnocnej, [w:] Studia z Filologii Polskiej i Sowianskiej, t. 9; K. Handke, O niektrych zbienociach kaszubsko-kociewskich, [w:] Zeszyty Naukowe Wydziau Humanistycznego Uniwersytetu Gdaskiego, Prace Jzykoznawcze nr 8, 1982. 30 B. Sychta, Wesele kociewskie, Gdynia 1959. 31 Por. W. ga, Okolice wiecia. Materiay etnograficzne, Gdask 1960. 32 B. Sychta, Sownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, T.1 i 2, Wrocaw 1980, t. 3 Wrocaw 1985, pod red. H. Popowskiej-Taborskiej.
26 27

80

Ju wtedy przewidziano, e sownik bdzie kopalni rnorakich danych dla jzykoznawcw i etnografw33. I tak si rzeczywicie stao. Dzieo zajmuje poczesne miejsce w zbiorach pomorskich regionalistw i badaczy Kociewia. B. Sychta w przedmowie przypomnia, e po dobrze przyjtym sowniku kaszubskim z tym samym przysowiowym kaszubskim uporem zabiera si do opracowania sownictwa mieszkacw Kociewia34, zreszt na ich prob, a kultur kociewsk mia okazj pozna i polubi. Tak zwany Sownik kociewski B. Sychty sta si rdem inspiracji, porwna iodniesie dla licznych prac rodowiska naukowego Uniwersytetu Gdaskiego35. W publikacjach powiconych kaszubszczynie zgromadzony z Kociewia materia jzykowy traktowany jest m. in. przez Jerzego Tredera jako paszczyzna licznych porwna36. Na wyrane zwizki leksykalne dwu ssiednich dialektw wskazywa te w swoich sownikach (kaszubskim i kociewskim) B. Sychta. Wczeniej dialekt kociewski porwnywa z malborskim Hubert Grnowicz37. Natomiast pochodzcy z Kociewia prof. Bogusaw Kreja przedstawi toponimi rodzinnego regionu38. Zajmujc si sowotwrstwem polszczyzny, znane sobie formacje z gwary kociewskiej traktowa jako ciekawy materia ilustrujcy dane zjawisko39. Wspomniany prof. B. Kreja by promotorem mojej rozprawy doktorskiej powiconej sowotwrstwu w gwarze poudniowokociewskiej, co byo pocztkiem wieloletnich bada iopisu dialektu oraz cigej bezporedniej obserwacji40.
Tame, s. V. Tame, s. IX. 35 Por. artykuy: E. Brezy, Sownictwo kociewskie na tle kultury ludowej (recenzja) [w:] Jzyk Polski LXVI 1986, s. 3-4; Z. Licy, Antroponimy w Sownictwie kociewskim Bernarda Sychty [w:] Nazwy i dialekty Pomorza dawniej i dzi, Gdask 2003, s. 159-170; B. Szczepiskiej, Ksidza Bernarda Sychty kociewski thesaurus rozproszony [w:] Nazwy..., Gdask 2001, s. 85-100 oraz Lata lateczne prastary frazeologizm kociewsko-kaszubski i podobne mu wyrazenia tautologiczne [w:] Nazwy..., Gdask 2003, s. 141-152. Regionalistw ucieszy zapewne wiadomo, e w lipcu 2006 r. na Uniwersytecie Gdaskim zostaa obroniona w piknym stylu bardzo obszerna rozprawa doktorska Ewy Zieliskiej powicona skadni w gwarach kociewskich. 36 J. Treder, Ze studiw nad frazeologi kaszubsk, Gdask 1986. 37 H. Grnowicz, Dialekt kociewski i malborski [w:] Literatura i jzyk Pomorza Gdaskiego, Gdask 1967, s. 147-172. 38 B. Kreja,O nazwach miejscowoci na Kociewiu [w:] Kociewie II Gdask 1987. 39 Por. B. Kreja Drobiazgi sowotwrcze [w:] Jzyk polski LVII, s. 116-124 i 198-202; Czasowniki zdrobniae na k- w dialektach polskich oraz innych jzykach sowiaskich, ZPSS, Jzykoznawstwo, ser. 5, s. 61-71. 40 Prace zwarte M. Pajkowskiej-Kensik to: Sowotwrstwo rzeczownikw w gwarze kociewskiej, Bydgoszcz 1990; Sownictwo kociewskie a kultura ludowa..., Bydgoszcz 1997; May sownik kociewski, Tczew 2000. Autorka powicia gwarze kociewskiej kilkadziesit artykuw naukowych i popularnonaukowych.
33 34

Stan bada gwar kociewskich i ich ywotno na progu XXI wieku

81

Przy okazji udao mi si zgromadzi bogaty materia leksykalny, co wraz z zarejestrowanymi kontekstami bdzie ju wkrtce uzupenieniem Sownika kociewskiego B. Sychty. Badania terenowe przeprowadzili te magistranci z Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego (kiedy WSP, obecnie UKW) m. in. w: Bobowie, Bukowcu Pomorskim, Grucznie, Laskowicach, Ostrowitem, Sierosawiu, Skarszewach, Skrczu, Sulnwku. Tematy prac magisterskich zostay podane w 50 numerze Kociewskiego Magazynu Regionalnego41. Prawie 50 powiconych jest temu dialektowi. W zotym numerze Kociewskiego Magazynu Regionalnego, ktry od pocztku zajmuje bardzo wane miejsce w mojej domowej bibliotece, chciaam pochwali si swoim dorobkiem pracy naukowo-dydaktycznej. Od wier wieku pracuj w Wyszej Szkole Pedagogicznej w Bydgoszczy, ktra zmienia si w Akademi Bydgosk, a od 2005 roku jest Uniwersytetem Kazimierza Wielkiego. Prawie od pocztku prowadz tu seminarium magisterskie. Ciesz si, gdy trafia do mnie student z Kociewia. Z pnocnej czci regionu bliej maj do Gdaska, ale i do nas docieraj absolwenci z Tczewa czy Starogardu Gdaskiego. Bez wikszego trudu udaje mi si nakoni ich, tj. zainteresowa kociewskim tematem. Gdy podsumowaam swj dorobek promotora, okazao si, e jedna trzecia prac magisterskich (ponad 40) powicona jest Kociewiu. Byy lata chude (np. 1996), gdy powstaa tylko jedna praca, ale i tuste (2000, 2005), kiedy obronio si picioro studentw. Wzaczynajcym si roku akademickim powstaje kilka kolejnych prac, wic wkrtce bdzie mj zoty sukces. Jako bibliografi do tematu przedstawiam wykaz nazwisk i tytuw prac, by da satysfakcj piszcym, upowszechni dziea, zachci nastpnych... Jak wida jest kilka blokw tematycznych. Gwar jej ywotno i wspczesny stan zbadano wmiejscowociach: Bobowo, Bukowiec Pom., Bzowo, Gruczno, Laskowice Pom., Piece, Piczyn, Skarszewy, Skrcz, Starogard Gdaski, Sulnwko, liwice, Zblewo. Kwestia obecnoci gwary w czasopismach, literaturze regionalnej zostaa opracowana na podstawie: Kociewskiego Magazynu Regionalnego, Gazety Kociewskiej, Zapiskw Kociewskich, Gazety wieckiej, Pomeranii. Wdzicznym tematem okaza si dorobek regionalnych twrcw. U artystw czy rzemielnikw ludowych szukano powiadczenia znajomoci rodzimej mowy, u innych Z.Bukowskiego, J. Ejankowskiego, B. Eckerta, A. Grskiego H. Pobockiego, E. Ruliskiej, B.Sychty, J. Wespy jzykowego obrazu Kociewia. Magistranci docierali osobicie do wybranych osb, traktujc spotkania jako ciekawe i niezwyke dowiadczenie.
41 Kociewski Magazyn Regionalny ukazuje si w Tczewie jako kwartalnik spoeczno-kulturalny od 1986 r.

82

Pierwsza napisana pod moim kierunkiem praca magisterska (G. Spicy) bya prb okrelenia miejsca i roli gwary kociewskiej w praktyce szkolnej; wyprzedzaa pniejsz - ju obligatoryjn w programach szkolnych edukacj regionaln. Do niedawna bydgoska uczelnia ksztacia gwnie nauczycieli. Musz tu zaznaczy, e ci z mojego krgu zwykle zapalali si do sprawy, cz trafia pniej na Podyplomowe Studia Edukacji Regionalnej, inni te dziaaj dla regionu. Ukoronowaniem s przygotowywane rozprawy doktorskie. Materia jzykowy, kulturowy zebrany do wielu prac dokumentuje ycie Kociewia na przeomie wiekw, trafi te do opracowywanego sownika kociewskiego. Oprcz wymienionych dokona pozostaj jasne wspomnienia ze spotka na przystanku - Kociewie! W podsumowaniu przegldu dokona trzeba wrci do K. Nitscha. Mino sto lat od pobytu Profesora na Kociewiu, kiedy okreli granice dialektu, porwnujc go z ssiednimi gwarami; ponadto wskaza na wewntrzne zrnicowanie ischarakteryzowa gwary. W drugiej poowie XX wieku (po roku 1956) intensywnie zacz rozwija si regionalizm kaszubski. Zainteresowanie mniej wyrazistym etnicznie, ale ssiednim Kociewiem stawao si potrzeb za spraw K. Nitscha, a wczeniej dra Floriana Ceynowy, ktry na poudniu regionu prowadzi sw kulturotwrcz dziaalno. W lad pierwszego wybitnego pomorskiego regionalisty poszed pniej B. Sychta Kaszub mocno zwizany te zKociewiem. Cigle ywa gwara kociewska po wspomnianym ju Weselu kociewskim B. Sychty znalaza si w dialogach obszernej powieci Bolesawa Eckerta Sadze kociewskiej42. Du popularnoci od lat 80. ciesz si te Bajki kociewskie Bernarda Janowicza napisane w caoci gwar kociewsk43. Pniej opublikowano Przysowia po kociewsku i wiele innych tekstw44. Z inicjatywy Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego przed Kongresem Pomorskim zorganizowano w 1995 r. I Kongres Kociewski45, ktry znacznie przyB. Eckert, Saga kociewska, Gdask 1983; do dzi ksika ta jest bestsellerem w regionie. B. Janowicz, Bajki kociewskie, Gdask 1985; pisowni zweryfikowa sam profesor Bogusaw Kreja. W konkursach recytatorskich fragmenty tekstu s chtnie recytowane przez uczniw. 44. Przysowia po kociewsku. 510 zwrotw i wyrae przysowiowych uywanych na terenie Kociewia, zebranych i opracowanych przez B. Janowicza i A. Grskiego, Starogard Gdaski 1998. Na przeomie wiekw powstaj nowe teksty m. in. J. Ejankowskiego, H. Pobockiego, E. Ruliskiej, co widoczne jest w regionalnej prasie. Dobrze, e wczeniejsze pimiennictwo powicone regionowi zostao omwione w opracowaniu J.Milewskiego Kociewie w pimiennictwie i druku, Gdask, 1980. Bardzo potrzebna jest publikacja bibliografii z dalszych lat. 45 Referaty, uchway znalazy si w Ksidze pamitkowej I Kongresu Kociewskiego, Starogard Gdaski 1997.
42 43

Stan bada gwar kociewskich i ich ywotno na progu XXI wieku

83

czyni si do przebudzenia idei regionalnej, oywienia dziaa spoecznych i kulturalnych w regionie, co powiadczaj publikacje zwarte46 i obecno gwary jako gwnego wyznacznika regionalnej tosamoci w czasopismach47. Upowszechnieniem dokona regionalistw, popularyzacj wiedzy o dziedzictwie kulturowym Kociewia w edukacji szkolnej zajo si Kociewskie Towarzystwo Owiatowe48. Natomiast na pograniczu regionu, w Czarnej Wodzie od 1993 r. organizowane s Biesiady Literackie49. Wydana niedawno ksika O literaturze Kociewia pokazuje jak bogaty jest dorobek kociewskich twrcw. Scalaniem ruchu regionalnego i kreowaniem pozytywnego wizerunku Kociewia zajmuje si od 1999 r. Federacja Stowarzysze i Zwizkw Kociewska Wiba, ktra zatroszczya si o organizacj III Kongresu Kociewskiego w 2005 r. W wojewdztwie pomorskim ogoszono Rok Kociewski, a w nauce wszystko zaczo si kiedy od Kazimierza Nitscha. Dobrze, e rwnolegle, cho systematycznie dopiero od koca XX w., rozwija si edukacja regionalna. W 1995 r. trafiy do szk zaoenia programowe Ministerstwa Edukacji Narodowej Dziedzictwo kulturowe w regionie. Po kilku latach ju w formie obligatoryjnej edukacja regionalna widnieje w Podstawie programowej dla szkoy podstawowej igimnazjum. Dua wtym zasuga wanie pomorskich regionalistw dziaajcych wZrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim. Na II Kongres Kociewski (2000 r.) nauczyciele przedszkoli w powiecie wieckim przygotowali publikacj Jak Kociewie do przedszkoli trafio. Mona powiedzie, e na poudniowym Kociewiu edukacja zacza si od podstaw, czyli od przedszkoli. Wkrtce nawizaa si bardzo owocna wsppraca z orodkiem tczewskim i nieco sabsza ze starogardzkim. W 2000 r. w Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego uruchomiono 3-semestralne Studia Podyplomowe Edukacji Regionalnej. Byam kierownikiem dwu edycji tych studiw. W grupie ponad 70-osobowej znalazo si wielu nauczycieli z Kociewia, ktrych projekty zebrane zostay w publikacji Wok edukacji regionalnej. Cztery nauczycielki przygotoway odrbny zeszyt dla uczniw Kociewie moja maa ojczyzna.
Kultura ludowa Kociewia, red. R. Landowski, Tczew 1995; Przysowia po kociewsku, red. A.Grski i B. Janowicz, Starogard Gdaski 1998. 47 Po 38 latach z okazji I Kongresu Kociewskiego wznowiono wydawanie Zapiskw Kociewskich, ktre jako kwartalnik regionalny ukazyway si do 2000 r., czyli do II Kongresu. 48 KTO powstae w 1996 r. organizuje warsztaty dla nauczycieli, dla ktrych przygotowano m.in. Uczb na Kociewiu. Wskazwki do edukacji regionalnej, Tczew 1997 r. 49 Przebieg spotka, referaty znalazy si w obszernej publikacji O literaturze Kociewia, red. T.Linkner, Tczew-Pelplin 2003 r.
46

84

Systematyczna edukacja regionalna daje bardzo pokane efekty. Okazj do ich zaprezentowania bya oglnoregionalna konferencja nauczycieli zorganizowana przed III Kongresem Kociewskim w wieciu n. Wis. Swoje osignicia w postaci referatw, komunikatw i pokazw przedstawiy przedszkola, szkoy podstawowe, gimnazja, a nawet szkoy ponadgimnazjalne. Materia z tych ostatnich zebraa polonistka z Katolickiego Liceum Oglnoksztaccego im. ks. dra Bernarda Sychty. W liceum tym pamitaj, e posta patrona zobowizuje do dziaa regionalnych. III Kongres Kociewski zorganizowano w 2005 r. z inicjatywy Wiby Kociewskiej we wsppracy z samorzdami trzech powiatw. W Dzie wiecki udao si z bardzo dobrym skutkiem wczy program merytoryczny i artystyczny przygotowany przez gmin Nowe zpowiatu wieckiego. Wystpienia referentw wiadczyy o duym zapotrzebowaniu na upowszechnienie tematyki regionalnej. Kociewska cz wojewdztwa kujawsko-pomorskiego miaa dotd do rozmyt tosamo i pewnie dlatego wyranie wida tu nadrabianie zalegoci. Jeli jest przychylno wadz samorzdowych (gmina wiecie aktywnie uczestniczy w regionalizacji od I Kongresu, gorzej jest z reszt powiatu) i dobre pomysy regionalistw, to mona duo zrobi. Wszystkich Kociewiakw i sympatykw nadwilaskiej ziemi bardzo ucieszyo ogoszenie przez pomorski sejmik roku 2005 Rokiem Kociewskim. Region staje si coraz bardziej widoczny w krajobrazie kulturowym Pomorza, czemu sprzyja nie tylko wsplne witowanie, ale i codzienna praca m.in. w szkoach. Na poudnie od stolicy, czyli Starogardu Gdaskiego powstay nowe orodki dziaa. Wymieni tu warto Wycinki, Rychaw, Nowe, Warlubie, Przysiersk, Drzycim, Gruczno i wiecie, gdzie jest siedziba Nadwilaskich Parkw Krajobrazowych chronicych nie tylko wiat przyrody, ale i dziedzictwo kulturowe. Oglnie mona powiedzie, e niwo jest wielkie i robotnikw coraz wicej... Mylaam tak, patrzc na wystp cakiem wieego zespou folklorystycznego wieckie Gzuby, ktry obiecujco rozwija si w Szkole Podstawowej Nr 7 w wieciu. Kongresy, wystawy, cieki edukacyjne, rnorodne publikacje, audycje telewizyjne, programy radiowe... Pewnie nie byoby o czym mwi, o co walczy, gdyby nie powsta w przeszoci wyrany wizerunek pomorskiej ziemi, z kociewsk barw w mozaice podregionw. Dzieo ks. Bernarda Sychty, jego postawa mocno si do tego przyczyniy. Oby jeszcze dugo cytowano jego sowa: Chto by sia wyrzek swoji mowy, to jakby sia matki wyper...50.

50

Kociewie. Antologia poezji, oprac. J. Cherek, Starogard Gdaski 2000.

85

Sonia Klein, Tadeusz Sadkowski

Tradycyjna architektura drewniana w powiecie starogardzkim przemijajcy pejza kulturowy

Wstp

Powiat starogardzki obejmuje cz Kociewia oraz fragment Borw Tucholskich, ktre maj swj specyficzny obraz kulturowy, a jednoczenie nale do wikszego terytorium traktowanego jako integralna cao w sensie historycznym i kulturowym. Tradycje tego terytorium, stworzone przez polityczn aktywno ksit wschodnio pomorskich w XII i XIII wieku, ywe s do dzi dnia i zwizane z nazw Pomorze Gdaskie. Ograniczylimy swoj dokumentacj terenow wycznie do granic powiatu Starogard Gdaski, lecz wszystkie uoglniajce stwierdzenia odnosz si do znacznie wikszego obszaru, w ktrym mieci si tak Kociewie jak i Bory Tuchol-

Szczodrowo, Koci parafialny p.w. w. Szymona i Judy Tadeusza, konstrukcji zrbowej; nawa z 4. w. XIV w., prezbiterium z 1605 r., dzwonnica na zrbowej podbudowie z XVIII w. Widok od pn. Fot. S. Klein

86

skie, czyli ziemie zamieszkae przez Kociewiakw i Borowiakw. To rozrnienie w strukturze etnicznej jest o tyle wane, e odzwierciedla si rwnie w tradycyjnym budownictwie drewnianym. Dlatego te uwagi wstpne powicimy krtkiej charakterystyce tych grup etnograficznych. Opracowania lingwistyczne podkrelaj pierwotn jednorodno etniczn i jzykow Pomorza, na ktrym procesy rnicowania nastpiy dopiero po XII wieku. Zarwno tzw. wspczenie gwary kociewskie, jak i borowiackie rozwijay si pod wpywem grup kontynentalnych polskich na obszarze niegdy cakowicie lub w wikszej czci pomorskim1. Polonizacja dawnych gwar kaszubskich, jako e rdzenn ludnoci Pomorza Gdaskiego s Kaszubi, ktrzy od dawna poddani byli infiltracji grup ssiednich odbywaa si pod wpywem dialektw chemiskich oraz kujawskich. Do powstania grupy kociewskiej ludnoci pomorskiej przyczyni si te, trwajcy od dawna, napyw osadnikw z poudnia na poudniowo-wschodnie obszary Kaszub2. Zacztkiem tego przenikania bya redniowieczna kolonizacja kujawsko-chemiska, do ktrej wczyo si take osadnictwo mazowieckie. Kolejny napyw ludnoci do poudniowych okrgw Pomorza Gdaskiego, migrujcej w rejon Tucholi i wiecia z pnocnej Wielkopolski i Kujaw, dokona si po zniszczeniach wojennych z lat trzydziestych XV wieku3. Dialekt kociewski powsta na obszarze jzykowym niegdy rdzennie pomorskim, o czym wiadcz fakty jzykowe utrwalone w toponomastyce, jednake dzi ostro odcina si on od gwar kaszubskich i przez dialektologw zaliczany jest do polskich gwar kontynentalnych. Grupa kociewska wykazywaa silne tendencje ekspansywne na teren Borw Tucholskich i Kaszub4. Nazwa Kociewie, pierwotnie o charakterze toponomastycznym, odnotowana zostaa dopiero w XIX wieku5. Wpywy z Wielkopolski, docierajce tu poprzez Note, uksztatoway grup ludnoci w poudniowej czci obszaru Pomorza Gdaskiego nazywan BoroF. Lorentz, Gramatyka pomorska, z.1, Pozna, 1927, s. 34. (J. gowski), Objanienia do mapy etnograficznej Prus Krlewskich, Ksicych i Warmii przez dra J. L. Kozowskiego, Pamitnik Fizjograficzny, t. III:1983, s. 487. Lokalizowa t grup na poudnie od Kaszub, od Starogardu Gdaskiego do nizin nadwilaskich. B. Sychta, Sownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. I, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask, 1980, s. IX: Kociewie ley na poudniowy wschd od Kaszub, na lewym brzegu Wisy midzy Starogardem Gdaskim, Tczewem, Gniewem, Nowem i wieciem. 3 K. Nitsch, Charakterystyka porwnawcza dialektw zachodniopruskich, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, t. XIII:1906, s. 187; M. Biskup, G. Labuda, Dzieje zakonu krzyackiego w Prusach, Gdask, 1985, s. 386. 4 J. Gajek, Skad etniczny Wielkiego Pomorza, Teka Pomorska, R. III, nr 1-2 (9-10), 1938; R. Kukier, Podziay etnograficzne rodkowej czci Pomorza Nadwilaskiego, Rocznik Grudzidzki t. II:1961. 5 B. Kreja, O nazwie Kociewie, [w:] Kociewie II, Pomorze Gdaskie, nr 17, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d, 1987, s. 9-22.
1 2

Tradycyjna architektura drewniana... przemijajcy pejza kulturowy

87

wiakami6. Waciwoci gwarowe grupy borowiackiej wskazuj na jej cechy przejciowe midzy gwarami Wielkopolski i Kaszub. Przy czym, odwrotnie ni w przypadku gwar kociewskich, nie dostrzega si znacznej rnicy midzy gwarami borowiackimi a kaszubskimi, lecz agodne przejcie midzy nimi. Rnice staj si wyrane po przekroczeniu stosunkowego szerokiego obszaru pogranicznego. Wyjanienia naley szuka w tym, e gwary borowiackie to gwary stare, ktre rozwijay si w ssiedztwie pomorskiego obszaru jzykowego7. Borowiacy zajmuj tereny wzdu i midzy rzekami Brd i Wd, od Wisy a po okolice Czerska na pnocy, czyli wiksz cz Borw Tucholskich8. W przeszoci du grup mieszkacw powiatu starogardzkiego tworzyli te osadnicy niemieccy, ktrzy wnieli wasny wkad w tradycje budowlane powiatu starogardzkiego. W latach 60. XIX wieku w powiecie starogardzkim w rejencji gdaskiej na ogln liczb 60431 mieszkacw, 30732 osoby zdeklaroway swoj polskojzyczno, a 29699 posugiwao si jzykiem niemieckim. Wyrana przewaga mwicych po polsku bya wrd mieszkacw wsi 29212 wobec 200139. Dobrym powiadczeniem cisego uzalenienia architektury od sytuacji gospodarczej (kraju, regionu, fundatora) jako jednego z istotnych ksztatujcych j czynnikw s take dzieje gospodarcze mini regionu jakim jest powiat starogardzki. W odrnieniu od pnocnej i pnocno-wschodniej czci powiatu z glebami sprzyjajcymi rozwojowi rolnictwa, poudniowa jego cz obejmuje Bory Tucholskie o niekorzystnych warunkach glebowych. W przeszoci dominowaa tu gospodarka zwizana z tzw. przemysami lenymi gwnie wglarstwo i smolarstwo, a od XIX wieku przemys drzewny, z gwnymi centrami w obodzie k/liwic, w Kaliskach i w Czersku. redniowieczne wsie rolnikw, gwnie klasztorne i zakonne, lokowane byy na wybrzeu Batyku, gdzie od czasw redniowiecznych zawsze byo najwiksze zagszczenie ludnoci oraz wzdu Wisy. Take na obszarze yznych gleb przy poudniowej granicy Pomorza Gdaskiego, nad Wierzyc (czyli na obW terminologii S. Bystronia, Ugrupowania etniczne ludu polskiego, Krakw, 1925, jest to tzw. grupa lena, kolonizacyjna, osiada dawniej w puszczy na poudnie od Starogardu Gdaskiego; C. Wycech, Powiat chojnicki. Ziemia Ludzie Przeszo ycie gospodarcze i spoeczne, Chojnice, 1936, wykrela szczegow granic kaszubsko borowiack oraz borowiacko kociewsk na obszarze wczesnego powiatu chojnickiego. 7 K. Nitsch, Gostycyn i Cekcyn, Rocznik Towarzystwa Naukowego w Toruniu, t. XIX: 1912. 8 L. Zaborski, Gwara Borw Tucholskich. Szkic historyczno-genetyczny, Pozna, 1934, s. 139 i n. 9 P. Bhning, Die nationalpolnische Bewegung in Westpreussen 1814-1871. Ein Beitrag zum Integrationsprozess der polnische Nation, Marburg, 1973, s. 217.
6

88

szarze dzisiejszego powiatu starogardzkiego) oraz na Ziemi wieckiej. Tam znajduj si najstarsze due wsie zwarte w ksztacie owalnicy. Na piaszczystych, sandrowych obszarach Borw Tucholskich osadnictwo rozwijao si powoli, przewanie w postaci drobnych przysikw. Nie tylko stopie nasycenia lasami obszaru powiatu starogardzkiego, ale take dominujcy typ gospodarki i forma jej zorganizowania miay istotne znaczenie dla form budownictwa drewnianego oraz jego stan zachowania do dzisiejszych dni. Naley tu take podkreli, e zesp cech budownictwa ludowego na jakim terenie nie moe by traktowany jako zjawisko stae. Zbir tych waciwoci przeobraa si w miar zmiany pojedynczych bd wielu czynnikw w sferze gospodarki, kultury itd. Regionalne formy budownictwa ludowego zmieniay si odpowiednio do przemian zachodzcych w kulturze chopskiej, a uzalenionych od sytuacji ekonomicznej i spoecznej mieszkacw wsi10. Wprowadzaniu nowych form do architektury ludowej sprzyjay zmiany w sposobie zarzdzania wasnoci ziemsk. Mona tu odwoa si do pierwszych prb reform spoeczno-gospodarczych w XVIII wieku. W niektrych wsiach na Kociewiu (take na Kaszubach) chopi stawali si dzierawcami gospodarstw, zanikay przejawy poddastwa, a paszczyzn zamieniano na czynsz. Znane s fakty likwidacji folwarkw w krlewszczyznach i dzielenia nalecej do nich ziemi midzy gburw uzyskujcych przy tym o wiele dla nich korzystniejszy status, podobny do statusu tzw. wolnych sotysw dziedzicznych, wedug prawa chemiskiego. Poniewa brak wyczerpujcych bada i publikacji historycznych, tylko jako przykad mona poda sytuacj starostwa borzechowskiego, w ktrym ziemi folwarczn rozdzielono przed 1772 rokiem. Na terenie tego starostwa mona byo obserwowa wyrane zgrupowanie chaup podcieniowych. Wynikao to z faktu, e w nowych uwarunkowaniach uytkownicy gospodarstw mogli kierowa si w tym wzgldzie wasnymi zapatrywaniami. Nie byli ograniczani przez waciciela wsi ani tym bardziej nie oczekiwali, e wybuduje im on nowe domostwa. Te korzystne warunki spoeczno-ekonomiczne w jakich pod koniec XVIII wieku znalaza si cz gburw na Kaszubach i Kociewiu, umoliwiy budowanie na wsi chaup podcieniowych wzorowanych na maomiasteczkowych domach i szlacheckich dworkach. Podkreli trzeba, e nie tylko gburzy poddali si tej nowej modzie. Z zachowanych zabytkw wiejskiego budownictwa podcieniowego niektre naleay do innych ni chopi mieszkacw wsi, czstokro pozostajcych w korzystniejszym ni gburzy pooeniu w strukturze feudalnego spoeczestwa. Znane s chau10

Zob. M. Pokropek, Budownictwo ludowe w Polsce, Warszawa, 1976.

Tradycyjna architektura drewniana... przemijajcy pejza kulturowy

89

py podcieniowe wybudowane dla wacicieli maych, lenych hut szka (np. Starkowa Huta na Kaszubach), ludzi trudnicych si przemysem drzewnym (Dbia Gra w Borach Tucholskich), a take zasadcw zagospodarowujcych nowiny w lasach na poudniu powiatu starogardzkiego (Trzebiechowo, Zdrjno). Podcieniowe byy te wiejskie plebanie, np. w Czersku i w gu 11. Now wielk reform w budownictwie na wsi wywoay w pastwie pruskim ustawy z 1811 i 1821 roku, przyznajce chopom prawo do wasnoci dziedziczonych gospodarstw oraz dotyczce podziau wsplnot i wykupu powinnoci. Wanym skadnikiem ustawy z 1811 roku by 32, ktry zwolni dziedzica z obowizku wznoszenia zabudowa dla chopw i przeprowadzania remontw. Istotne dla dziejw budownictwa ludowego byy te inne konsekwencje nowych regulacji prawnych, jak np. zerwanie z serwitutem lenym, co odcinao cz chopstwa od rde zaopatrzenia w budulec. Niemniej, w wyniku tych reform gburzy uzyskali niezaleno i mogli w poczynaniach gospodarczych kierowa si wasn wol. Powstaa rwnie moliwo obfitego czerpania przez wie z kulturowego dorobku innych warstw spoeczestwa. W budownictwie wyrazio si to w przyjciu nowej formy dla chaupy gburskiej. By to budynek szerokofrontowy, nawizujcy do powszechnych w tym czasie w budownictwie miejskim i dworskim ukadw dwutraktowych. Jedn z odmian budynku szerokofrontowego jest budynek z tzw. podcieniem wgbnym, czyli wnk przed drzwiami frontowymi. Z wnki jest przejcie do sieni, a std do pozostaych pomieszcze w budynku, przewanie w ukadzie dwutraktowym, nieczsto ptoratraktowym, jak chaupa ze Skorzenna przeniesiona do Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Materiau rdowego do niniejszego opracowania dostarczyy badania terenowe, prowadzone gwnie na potrzeby naszej macierzystej instytucji Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach. Pierwsza, szeroko zakrojona penetracja terenowa na Kociewiu miaa miejsce w l. 1974/75; ponowilimy j w biecym roku. O ile badania z lat 70. miay na celu uzyskanie materiaw do koncepcji etnograficznej muzeum, wspczenie poszukiwalimy odpowiedzi w/s stopnia zachowania dawnego tradycyjnego budownictwa. Zarwno wczeniej jak i obecnie pomocne byy materiay ze spisu powszechnego w 1972 roku, kiedy to rejestrowano budynki w gospodarstwach wiejskich, uwzgldniajc materia konstrukcyjny cian, materia pokry dachowych oraz czas budowy. Spord kilku przewidzianych w ankietach cezur czasowych, nasze odpisy materiaw spisowych uwzgldniay budynki tylko sprzed 1900 roku oraz wybudowane w l. 1900-1917.
11

Visitatio generalis () Anno 1780mo, Archiwum Diecezji Pelpliskiej w Pelplinie (dalej: ADP), sygn. akt G-70, k. 383 i 401 a.

90

Obraz budownictwa ludowego w powiecie starogardzkim na podstawie Polskiego Atlasu Etnograficznego12

Polski Atlas Etnograficzny, jako efekt bada licznej grupy etnografw w latach 50. zeszego stulecia13, to parset map opublikowanych w szeciu zeszytach. Ten zbir kartogramw zawierajcych systematyk rnych zjawisk, ich typw, odmian i wariantw umoliwia wykrycie zespou zasigw, a wspwystpowanie rnych zespow zjawisk charakteryzuje regiony i prowincje kulturowe14. W oparciu o uzyskane wyniki bada wykrelono kilka wizek zasigw elementw kulturowych, w sumie wskazuj one na podzia obszaru Polski na dwie strefy: pnocno-zachodni (z Kociewiem, Kaszubami i Borami Tucholskimi) i poudniowo-wschodni. W pewnym przyblieniu ten podzia na strefy jest odbiciem przebiegu granicy midzy dawnym zaborem pruskim a rosyjskim i jest rezultatem dawnych i nowych fal kulturowych idcych z zachodu. Nastpujce m.in. fakty, odnoszce si do budownictwa ludowego, uznano za typowe dla strefy pnocno-zachodniej, w tym dla interesujcego nas obszaru: - konstrukcja zrbowa, ju w okresie bada w latach 1955-56, w strefie pnocnozachodniej bya w stanie zanikania, wrd tradycyjnych metod budowlanych przewaaa konstrukcja szkieletowa. Odwrt od budownictwa zrbowego na korzy systemu szkieletowego nastpi przy kocu XVIII wieku i dziao si to pod naciskiem pruskich wadz budowlanych; - wschodni zasig budynkw konstrukcji szkieletowej (zarwno gospodarczych jak i mieszkalnych) przekracza lini Wisy tylko na uawach, Warmii i Ziemi Chemiskiej i jest mniej wicej zgodny z lini zaborw; - mniej wicej z tym zasigiem zgodna jest te linia wyznaczajca wystpowanie piecw piekarskich poza chaup; - znane byy wolnostojce piece piekarskie jako wasno prywatna, wsplnoty ssiedzkiej lub gminy wiejskiej. W trzeciej wierci XIX wieku rozpoczto je obudowywa i powstay mae budynki, piekarniki. Ten fakt kulturowy to rwnie rezultat odpowiednich zarzdze budowlanych, zwaszcza przeciwpoarowych oraz osadnictwa niemieckiego; - tylko na Kociewiu, w Borach Tucholskich, na Kaszubach i w zachodniej Wielkopolsce wystpoway chaupy asymetryczne z paleniskiem w kominie obsugiwanym z izby i rwnolegle znane byy piece piekarskie poza chaup;
Polski Atlas Etnograficzny, pod red. J. Gajka, z. 1-6, Warszawa, 1969-1981. Prace nad Atlasem uznano za naczelne zadanie dla ogu etnografw Polski po 1945 roku. Zob. M. Frankowska, Etnografia polska po II wojnie wiatowej (1945-1970), [w:] Historia Etnografii Polskiej, pod red. M. Terleckiej, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask, 1973, s. 204.
12 13

Tradycyjna architektura drewniana... przemijajcy pejza kulturowy

91

- szerokie kominy w chaupach w strefie pnocno-zachodniej, to w istocie wydzielone trwaymi cianami czci pierwotnej sieni, gdzie znajdowao si ognisko; - w strefie pnocno-zachodniej przewaaj budynki podpiwniczone, wszdzie za indziej, t.j. na wschd od tej strefy, ilo takich budynkw malaa; - w strefie pnocno-zachodniej dominuj stodoy konstrukcji szkieletowej. Jeeli odwoujemy si dzisiaj do niektrych informacji o kulturze materialnej Kociewia i Borw Tucholskich, zawartych w PAE, to ma to dla nas jedynie pomocnicze, a gwnie operatywne znaczenie. Warto opisu etnograficznego, jakim jest PAE, mierzy naley w skali historycznej. Zdecydowana wikszo zmapowanych faktw (w najlepszym wypadku cofajcych nasz wiedz o tych faktach do pocztku XX wieku), to utrwalony obraz przeszoci, w ktrej te fakty zaistniay, trway i ostatecznie zaniky. Tradycje budownictwa drewnianego w powiecie starogardzkim

Pogbiona refleksja n.t. tradycji budownictwa drewnianego na tym terenie powinna uwzgldnia nie tylko rda etnograficzne, lecz wykorzysta rwnie metody etnografii historycznej, ktra zajmuje si rekonstrukcj minionych faz rozwoju kulturowo-spoecznego. Jednak w niewielkim tylko stopniu wykorzystalimy powszechnie dostpne, publikowane lustracje i inwentarze, jedynie w tym celu aby mc zarysowa to dla wspczesnego obrazu tego budownictwa. Najstarsza publikowana lustracja, z 1565 roku15, przynosi informacje o sposobach gospodarczego wykorzystania interesujcych nas terenw. Wwczas gdy na pn zach. obszarach obecnego powiatu intensywnie uprawiane byo rolnictwo, z czego najwiksze dochody osiga skarb koronny oraz klasztor w Pelplinie, na obszarach Borw Tucholskich dominowaa gospodarka puszczaska. Pojawiaj si jeszcze wzmianki o eksploatacji w tym okresie rudy darniowej, ktr przerabiaj rudnicy w starostwie wieckim oraz o wypalaniu w puszczy wgla drzewnego16. To ostatnie zajcie sprawio, e niemao lasw wykarczowano w tym celu, jako e to przedsiwzicie dawao niemae dochody17. Nie znajdziemy tu zbyt duo informacji na interesujcy nas temat, a ju na pewno nie o budynkach chopskich, wycznie o folwarkach starociskich. Zacytujmy kilka informacji o folwarku w Klonwce, ktrego dzierawca Krzysztof Czarliski pobudowa dla nowo osadzonych gburw zagrody; wykarczowa duy obszar lasu: () na ktrem przysadzi gburw 12 na wkach 22 i ony pobudowa we wszem mieszkaniu dostatecznie. O dworze folwarcznym zaJ. Gajek, Etnograficzne zrnicowanie obszaru Polski, [w:] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t.1, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask, 1976, s. 144. 15 Lustracja wojewdztwa pomorskiego 1565, wyd. S. Hoszowski, Gdask, 1961. 16 Ibid., s. 171. 17 Ibid., s. 216, 217 i 27.
14

92

notowano: () jest zbudowany z drzewa, w ktrem jest izba, komora z izby, przy niej sie, w ktrej kuchnia z kominem Murowanem do czynienia je. Z sieni take komora [z] zamknieniem potrzebnem itd., cznie z informacjami o budynkach gospodarczych, stajniach, oborach, stodole i browarze, () w ktrem jest mielcach i izba dla czynienia sodw18. W pniejszych inwentarzach starostwa skarszewskiego, z 1628 roku19 i z 1737 roku20 znajdujemy szczegowe informacje n.t. konstrukcji budynkw. Np. dwr w folwarku szczodrowskim: Zrmbisty wszytek, do Sienie idc drzwi na zawiasach, w tey sieni okno s[z]klane w drzewo oprawne w tey Sieni wschod na gor drzwi na biegunach z skoblem, na gorze Posowa glin polepiona wszystka () Do Izby drzwi na zawiasach z Hac[z]ikiem y klamk w tey Izbie okien Cztery dwie w oow oprawne () Dach nad tym budowaniem dwoisty somiany dobry () Stodoa w wizanie w dyle budowana o trzech ssiekach a o dwuch boiowiskach Wrotha w nich dobre na biegunach s kunami y skoblami dach wszytek somiany dobry () Szor s chrostu pleciony somiany dach na niem ()21. W inwentarzu z 1737 roku zamieszczono szczegowy opis zabudowa mieszkalnych i gospodarczych starostwa, wskazujc na ich zrbow lub szkieletow konstrukcj oraz liczne detale konstrukcyjne. Np. Linowiec. Budynek folwarkowy wzrbisty () stodoa o dwch bojowiskach, a trzech ssiekach. Jedn ssiek wzrbisty, jeszcze dobry, dwa za [w] wizarek i Dyliki budowane () Chaup dziewi, midzy ktremi wzrbistych siedem () dwie za w wizarek i lepiank. Czarnocin. Folwark [w] wizarek i lepiank budowany () o jednej izbie () piec kachelkowy () dach somiany. () Owczarnia w supy w ziemi wkopywane i w dyle budowana, stara () chaup siedm, midzy ktremi cztyry dobre w szachulec lub[o] niewielkie, a drugie podobniejsze do budw smolnickich22. Nygut [Bolesawowo]. Folwark wzrbisty, nowo przed laty dwiema wybudowany, o dwch kominach lepionych, tylko na wierzchu nadmurowany () Izby dwie. Pierwsza po prawej rce wchodzc do budynku () alkierz bez pieca, tylko z kominkiem () Z alkierza komora. Druga izba przez sie naprzeciwko pierwszej () komora poboczna. Wystawa przed sieni o trzech supach, cay budynek pod dachem somianym () Chaup dziesi, to jest sze nowych w wizarek i lepiank, dwie wzrbiste () dwie drugie w lepiank, stare () Karczma w wizarek i ceg murowana, pod dachwk () wjazd przy tej karczmie w wizarek i lepiank () Dach na nim somiany ()23.
Ibid., s. 160. Inwentarz starostwa skarszewskiego z 1628 r., wyd. E. F. Kozowski, Gdask, 1974. 20 Inwentarz starostwa skarszewskiego z 1737 R., wyd. H. Krupa, Gdask, 1958. 21 Inwentarz 1628 r., s. 20 i n. 22 Inwentarz 1737 R., s. 6. 23 Ibid., s. 7.
18 19

Tradycyjna architektura drewniana... przemijajcy pejza kulturowy

93

Informacji na temat tradycji drewnianego budownictwa sakralnego na tym terenie dostarczaj XVIII wieczne wizytacje biskupie. Kocioy drewniane w powiecie starogardzkim wspwystpoway z gotyckimi wityniami murowanymi fundowanymi przewanie w XIV wieku, przy czym zasadne jest spostrzeenie ks. Bolesawa Makowskiego, i: Na lewym brzegu Wisy kocioy murowane wiejskie z doby gotyckiej znajduj si tylko od Nowego do Gdaska w pasie nie szerszym nad 25 km24. Spord 6 drewnianych kociow, jakie istniay jeszcze w drugiej poowie XIX wieku (wikszo do lat 70. 80. XIX w.), na terenie powiatu przetrwa tylko koci w Szczodrowie. Jest tu jeszcze jedna witynia wybudowana w tradycyjnej technice, szkieletowej konstrukcji koci w Kasparusie wybudowany na t.zw. surowym korzeniu, bez tradycji miejsca, w 1927 roku. Innym przypomnieniem tej dawnej tradycji jest szkieletowej konstrukcji prezbiterium towarzyszce murowanej nawie kocioa w Grabowie, w gminie Bobowo. Pierwotnie bya to witynia szkieletowa, datowana przez Bernharda Schmida na ok. po. XVI wieku, i okrelona przez niego jedn z najstarszych wity tej konstrukcji25. Wszystkie wizytacje osiemnastowieczne opisuj ten koci (wwczas jak dzisiaj koci filialny w parafii Skrcz) jako budowl konstrukcji szkieletowej, z dzwonnic przybudowan do zachodniej ciany nawy, z dachami przykrytymi dachwk. W 1766 roku odnotowano, e koci ma przystojnie wyposaone wntrze26. Decyzj wadz kocielnych i B. Schmida, wczesnego konserwatora prowincjonalnego (w prowincji Prusy Zachodnie) w 1902 roku szkieletowy mur nawy zastpiono murem ceglanym, a w 1910 roku wityni powikszono. W 1917 roku dobudowano poudniow zakrysti. wityni szkieletow by rwnie poprzedni koci w Zblewie. Datowaa t budowl inskrypcja na belce pod chrem, przytoczona w dziele historiografa Kocioa pomorskiego, przeora zakonu kartuzjaskiego Jerzego Schwengla: Ad majorem Dei gloriam et SS. Michaeli et Nicolai Patronorum, erecta haec Domus Dei A. 171927. Zastpiono j murowan wityni p.w. w. Michaa Archanioa, w l. 1879/80. Pozostae witynie byy budowlami konstrukcji zrbowej. W Nowej Wsi k/Pinczyna, po zniszczeniu przez Szwedw w 1655 roku dotychczasowego kocioa, wybudowano nowy w 1670 roku. W wizytacji z 1710 roku zapisano, e NieX. B. Makowski, Sztuka na Pomorzu Jej dzieje i zabytki, Toru, 1932, s. 27. B. Schmid, Grabau (Kr. P. Stargard). Katholische Filialkirche, Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreussen im Jahre 1910, 1911, s. 17. 26 Visitatio Generalis () in Anno 1765 Expedita, ADP, sygn. akt G-61, k. 180 (502). 27 [G. Schwengel], Ad historiam ecclesiasticam Pomeraniae Apparatus pauper subsidia literaria poscens a viris bonis et doctis collectus ad interim a [] Cartusiae Priore 1749, wyd. B. Czapla, FONTES TNT, t. XVI-XIX, Toru, 1912, s. 521.
24 25

94

dawno z samych tylko datkw parafian zbudowany28. W 1870 roku by w bardzo zym stanie technicznym, grozio mu zawalenie, i w efekcie w 1904 roku pozosta ju tylko plac z 2 dzwonami. Kocioy w Pinczynie i Lubichowie, konstrukcji zrbowej, dopiero w okresie midzywojennym zastpione zostay budowlami murowanymi. Fundatorem kocioa w Pinczynie, wybudowanego w 1742 roku, by Stanisaw Skrzewski, waciciel Polaszek, starosta kiszewski, w 1755 roku mianowany generaem lejtnantem wojsk koronnych. By rwnie fundatorem zrbowego kocioa w Starej Kiszewie (w ktrym zosta pochowany) oraz murowanego barokowego kocioa w Starych Polaszkach. Wizytujcy koci w 1765 roku podkreli, e nowy koci wybudowany jest wysikiem parafian, licznych benefaktorw, szczeglnie za Wielmonego Stanisawa Skrzewskiego i jego ony Katarzyny, i tak go opisa: Cay deskami z zewntrz obity, wntrze za trosk obecnego proboszcza (nastpcy ks. Michaa Gamratowskiego, ktry rwnie przyczyni si do wybudowania kocioa w 1742 r.) w 1759 r. piknie ozdobione. ciany od wewntrz pomalowane. Strop z desek, biao pomalowany. Posadzka ceglana. Wieyczka drewniana porodku kocioa blach zielon pokryta. Dzwonnica przy kociele konstrukcji szkieletowej, pod dachwk, kopua za blach zielonego koloru pokryta29. Dopenieniem tego opisu jest informacja z 1780 roku, e: ciany wewntrz w chorze mniejszym [prezbiterium] s obite ptnem biao malowanym, w chorze za wikszym wybielone tylko. Sufit wybity deskami i pobielony. Chr muzyczny () biao i oboczysto malowany, po czci wyzacany. W podobnej gamie kolorystycznej utrzymane byo pozostae wyposaenie kocioa: ambona, 16 aw dla wiernych, 6 otarzy. Ponadto: Na cianie kocielnej wkoo wisz obrazy 12 Apostow, a nad drzwiami do zakrystii obraz z przedstawieniem w. Marii Magdaleny30. W okresie midzywojennym wydana zostaa zgoda na budow w Pinczynie nowego kocioa; poniej sentencja decyzji z kwietnia 1925 roku: e remont przedstawiaby si dla parafji niegospodarczo i wielkim ciarem, koci jako taki przedstawia tylko miern warto staroytnociow i e jest 4 razy za may P. U. B. N. [Pastwowy Urzd Budownictwa Naziemnego] popiera myl pobudowy kocioa nowego podug przedoonego projektu temwicej, e parafja nagromadzia prawie wszystkie do budowy potrzebne materiay ()31. Podobnie zareagowa urzd konserwatorski; poniej tre pisma z 9. kwietnia 1925 r. do Wojewody Pomorskiego w Toruniu: Zwracajc akta dotyczce kocioa w Pinczynie, (pow. starogardzki), pochodzcego z r. 1742, komunikuj, e koci tamtejszy nie posiada wiksze28 Archidiaconatus Pomeraniae () Visitatus Anno Dni 1710 et Ao Dni 1711, ADP, sygn. akt G-26, k. 112. 29 Visitatio Generalis () in Anno 1765 Expedita, ADP, sygn. akt G-61, k.160 i n. 30 Visitatio generalis () Anno 1780mo, ADP, sygn. akt G-70, k. 441 a 455 b. 31 Archiwum Pastwowe w Bydgoszczy, zesp akt UWP Toru, sygn. 24554.

Tradycyjna architektura drewniana... przemijajcy pejza kulturowy

95

go znaczenia zabytkowego. Wobec tego, e remont obecnego kocioa spowodowaby znaczne koszty, a dla parafji byby on niewystarczajcy, podzielam opinj, e naley wybudowa koci nowy. W nowym kociele zaleca si umieci wszystkie stare sprzty, jak otarze itd., posiadajce warto zabytkow. Pismo podpisa Nikodem Pajzderski, Konserwator zabytkw sztuki i kultury32. Nowy, zrbowej konstrukcji koci w Lubichowie wybudowano w 1740 roku, zastpi on rwnie drewnian wityni, ktrej dach przykryty by strzech. O kociele z 1740 roku zapisano, i oy na niego, z wsparciem wielu, gwnie Kazimierz Zawadzki sdzia tucholski, nastpnie dzierawca starostwa borzechowskiego. Dach tradycyjnie uksztatowanej bryy kocioa, z naw, prezbiterium i dzwonnic od zachodu przykryty by dachwk, dzwonnicy za dbowymi t.zw. szkudami, czyli pomorsk odmian gontw. wityni t rozebrano w 1927 roku; w archiwum parafialnym jest bogata dokumentacja fotograficzna starego kocioa oraz prac budowlanych przy nowej, murowanej wityni, do ktrej przeniesiono liczne elementy wyposaenia poprzedniego kocioa. Drewniane budownictwo sakralne na terenie powiatu

Bardzo cennym wiadectwem tradycji drewnianego budownictwa kocielnego na terenie powiatu starogardzkiego jest witynia w Szczodrowie, jednej z najstarszych wsi w okolicy, wzmiankowanej w 1198 roku, kiedy to ksi Grzymisaw przekaza j joannitom sprowadzonym na Pomorze. Koci w Szczodrowie to ju jedyna na Kociewiu witynia o zrbowych cianach, jeden z 10 zrbowych kociow zachowanych na Pomorzu Gdaskim (koci ze Swornegaci w Kaszubskim Parku Etnograficznym we Wdzydzach Kiszewskich, z ok. 1700 roku; koci w Lenie, z ok. 1710 roku; w Brzenie Szlacheckim, z 1716 roku; w Borzyszkowach, z 1722 roku; w Krpsku, z 1737 roku; w Gwiedzinie, z 1754 roku; w Sierakowicach, z 1820 roku i dwa dawne zbory: w Starnie, z XVII w. oraz w Sominach, z 1755 roku). Uznajc niepowtarzalno kadego z tych kociow mona jednak przyj, e mieszcz si one w kanonach sakralnego pomorskiego budownictwa drewnianego. Wyjtek stanowi koci w Szczodrowie. Pierwotnie bya to budowla jednoprzestrzenna, o nieznanej dacie bu32

Szczodrowo, Koci parafialny p.w. w. Szymona i Judy Tadeusza, konstrukcji zrbowej; nawa z 4. w. XIV w., prezbiterium z 1605 r., dzwonnica z XVIII w. Zdjcie wykonane w trakcie remontu kocioa w 1975 r.; naronik nawy z widocznym czeniem brusw ciennych na obap. Fot. S. Klupiski

Ibid.

96

Szczodrowo, Koci parafialny p.w. w. Szymona i Judy Tadeusza, konstrukcji zrbowej; nawa z 4. w. XIV w., prezbiterium z 1605 r., dzwonnica z XVIII w. Plan przyziemia. Rys. T. Sadkowski

dowy, przypuszcza si, e mogo to wydarzy si w pierwszej poowie XV wieku33. Na pocztku XVII wieku przeksztacono bry kocioa dobudowujc prezbiterium zamknite od wschodu trzema cianami. Ten etap dziejw kocioa datuje zapewne zachowane tondo witraowe w oknie zachodnim w cianie poudniowej prezbiterium, z dat 1605. Tego rodzaju szybki witraowe byy znane w przeszoci; G. Schwengel potwierdza to np. dla jednego z dwch wczenie drewnianych kociow w Starej Kiszewie: Ecclesia Kiszeviensis vetus extructa fuerat 1573 juxta inscriptionem in fenestris inventam34. Rwnie badania przeprowadzone w trakcie remontw kocioa w 1960 i 1975 roku potwierdzaj fakt rozbudowy kocioa35. Analiza konstrukcji cian niezbicie wskazuje na dawno budowy kwadratowej w rzucie nawy (8,72 m x 8,69 m), do ktrej w pniejszym czasie dostawiono wyduone prezbiterium (ok. 10 m x 6,67 m). Nawa skonstruowana jest z modrzewiowych bali powizanych w naronikach na obap z ukrytym czopem; wysoko bali do 55 cm, grubo ok. 20 cm. Prezbiterium wybudowano ze staranniej ni w nawie ociosanych brusw, o wikszej gruboci ok. 28 cm. W wgach brusy poczone zostay na t.zw. jaskczy ogon, rwnie z ukrytym czopem. Ten sposb wgowania naronikw jak w prezbiterium jest charakterystyczny dla prawie wszystkich zachowanych zrbowych kociow na Pomorzu Gdaskim, a take drewnianych kociow z okresu re33 Katalog Zabytkw Sztuki w Polsce, T. V, z. 3, Kocierzyna, Skarszewy i okolice, opr. B. Rol i I. Strzelecka, Warszawa, 1993, s. 64. 34 [G. Schwengel], Ad historiam ecclesiasticam , s. 521. 35 T. Domagaa, Badania architektoniczne. Koci p.w. w. w. Szymona i Judy Tadeusza w Szczodrowie woj. gdaskie, Gdask, 1975, maszynopis w KPE we Wdzydzach, sygn. akt ADNiT nr 25.

Tradycyjna architektura drewniana... przemijajcy pejza kulturowy

97

dniowiecza w Maopolsce i na lsku. Te fakty, zestawione ponadto z polichromi odkryt na cianach nawy wykazujc formalne cechy dekoracyjnego malarstwa ciennego z XIV wieku, wykonan na cienkiej pobiale bezporednio na belkach ciany36 - wskazuj na redniowiecze jako okres, w ktrym wybudowano t cz kocioa w Szczodrowie. Wspczesna brya kocioa to wyduone prezbiterium zamknite od wschodu trzema cianami, do ktrego przylega wysza i szersza od niego nawa, a wysokociow dominant tej wityni jest dzwonnica z omiobocznym hemem usytuowana przy zachodniej cianie nawy. W przyziemiu dzwonnicy jest kruchta, do ciany pnocnej prezbiterium dostawiona jest zakrystia. Ujednolicenie bryy kocioa to efekt oszalowania cian deskami (po raz pierwszy przed 1765 rokiem) oraz jednakowy materia pokry dachowych dbowe szkuda od 1975 roku, wczeniej ceramiczne dachwki, a uprzednio rwnie szkuda. Kocielne okna zamknite s ostroukowo, z metalowym laskowaniem i rozet w zamkniciu. W cianie wschodniej prezbiterium zachowane jest kwadratowe okno z podziaem krzyowym, z czasu budowy tej czci wityni. Neogotyckie okna to wiadectwo powszechnej mody, jaka utrwalia si w strukturze niemal wszystkich zachowanych kociow drewnianych na Pomorzu Gdaskim, przebudowywanych w tym duchu na przeomie XIX i XX wieku. Od wewntrz ciany kocioa s otynkowane. Przebudowa pierwotnie paskiego stropu, i czciowo wiby dachowej, umoliwia przekrycie wntrza pseudosklepieniem o przekroju trapezowatym, wprowadzonym w przestrze poddasza. Pnobarokowy kulisowy otarz gwny, z bramkami po bokach centralnej czci otarza, zakomponowany jest na ca szeroko prezbiterium. Pojawi si we wntrzu wityni przed 1765 rokiem. W niszy w gwnej kondygnacji otarza jest gotycka rzeba, prawdopodobnie z koca XIV wieku, z przedstawieniem Matki Boskiej z Dziecitkiem. Otarz boczny, w nawie, po stronie poudniowej, to dawny otarz gwny, wymieniany jako taki jeszcze w wizytacji biskupiej z 1765 roku37. ledzc dzieje tego kocioa mona zauway, e mia on szczcie do troskliwych gospodarzy. (Prawdopodobnie od pocz. XVII wieku a do 1911 roku by kocioem filialnym w parafii Skarszewy). Nieznane s informacje o jakich wikszych zaniedbaniach, ktre byyby grone dla zachowania tej wityni. Historycy sztuki, konserwatorzy, mionicy zabytkw i regionalici powinni mimo to wnikliwie ledzi rozwj wypadkw i interweniowa, jeeli pojawi si zagroenia. Obawiamy si, e taki moment si zblia.
Ibid., s. 8. Na redniowieczn polichromi w nawie przybite zostay deski (w XVIII w.) i podobnie jak w prezbiterium rwnie pokryte malowidami. Cao otynkowano przy kocu XIX wieku. 37 Visitatio Generalis () in Anno 1765 Expedita, ADP, sygn. akt G-61, k. 68 i n.
36

98

Grabowo, Koci filialny p.w. Objawienia Paskiego, z ok. po. XVI w.; istotne remonty i przebudowy w 1902 r., 1910 r. i 1917 r., pierwotnie w caoci konstrukcji szkieletowej. Widok pn-wsch. Fot. S. Klein

Kasparus, Koci filialny p.w. w. Jzefa Oblubieca NMP, konstrukcji szkieletowej, z 1927 r. Widok pn-wsch. Fot. S. Klein

Tradycyjna architektura drewniana... przemijajcy pejza kulturowy

99

Interesujcym przedsiwziciem budowlanym w okresie midzywojennym byo wybudowanie w 1927 roku kocioa p.w. w. Jzefa Oblubieca NMP, w Kasparusie, w gminie Osiek, wraz z obszern plebani. Budowa tego zespou utwierdzaa wczesn renom Kasparusa, jako stacji klimatycznej w Borach Tucholskich. Koci wzniesiono w technice szkieletowej, z drewna sosnowego, z murem wypeniajcym z cegie, na zaprawie wapienno-piaskowej. Przy kociele jest trjkondygnacyjna dzwonnica supowo-ramowa, o skonych odeskowanych cianach posadowionych na podbudowie konstrukcji szkieletowej z ceglanym murem wypeniajcym. Grne pitro dzwonnicy uksztatowane jest w formie izbicy nieznacznie nadwieszonej nad cianami. Na dzwonnicy jest wysoki dach namiotowy. Szecioboczna wieyczka sygnaturowa z przewitow latarni, zwieczona cebulast sterczyn z krzyem dopenia bryy wityni. Wyodrbnione prezbiterium zamknite jest trjbocznie w czci wschodniej. Z obu stron prezbiterium, od pnocy i poudnia, s symetryczne przybudwki o funkcji zakrystii.

Lubichowo, Koci parafialny p.w. w. Jakuba Ap., konstrukcji zrbowej, z 1740 r., rozebrany w 1927 r. od lewej Plan przyziemia. Widok pdzach. Archiwum Parafialne w Lubichowie.

100

Budownictwo mieszkalne

Szteklin, Dwr konstrukcji zrbowej, z 1827 r. Widok od strony podjazdu. Fot. S. Klein

Materiay spisowe z 1972 roku dostarczaj nam informacji o prawie 900 budynkach na terenie powiatu starogardzkiego, ktre ze wzgldu na czas budowy (przed 1917 rokiem), uyty do budowy materia (drewno jako podstawowy materia konstrukcyjny cian) uzna mona za wartociowe dla historii budownictwa ludowego na tym terenie. Budynki te rozmieszczone byy w 123 wsiach wczesnego powiatu starogardzkiego (wtedy bez gminy Skarszewy). Ju pobiena analiza tych danych wskazywaa, e najwiksze zgrupowanie tradycyjnego budownictwa charakterystyczne jest dla poudniowej czci powiatu. Osiek, Osieczna i wsie w ich pobliu oraz okolice Kalisk, Zblewa, Lubichowa (w dwch wsiach na terenie wczesnej GRN Lubichowo, we Wdzie i Ocyplu bya prawie poowa tradycyjnych budowli jakie zachoway si na terenie tej jednostki administracyjnej, czyli w pozostaych 11 wsiach), w wikszoci zabudowane byy drewnianymi budynkami mieszkalnymi. Nasze ostatnie badania terenowe, na ktre powoujemy si na wstpie, a ktre powinny by kontynuowane, wskazuj na niekorzystne zmiany jakie zaszy na tym terenie w ostatnich 30 latach. Przykadowo: na terenie GRN Pczewo, w 13 wsiach byy 62 budynki, ktre mona byo uzna za zabytki tradycyjnego budownictwa ludowego. Wspczenie, prawie nie ma ju tego rodzaju bu-

Tradycyjna architektura drewniana... przemijajcy pejza kulturowy

101

dynkw. W Pczewie38, Czarnym Lesie, Wolentalu, Wielbrandowie, Mirycach nie ma ju ani jednego takiego budynku. Przykadw takich miejscowoci mona poda wicej, a prawie wszystkie odnosz si do starych wsi, ktre rozwijay si na rolniczych obszarach powiatu starogardzkiego (Bobowo, Jabowo, Semlin, Grabowo, Lipia Gra, Kocielna Jania, Kamionka i in.). Nie sprawdzilimy w tak krtkim czasie wszystkich miejscowoci, ale dotychczasowe efekty bada pozwalaj na tego rodzaju uoglnienie. Przeciwnie we wsiach w tej czci Borw Tucholskich, ktra znajduje si w granicach powiatu starogardzkiego.W Osieku, Karszanku, Kasparusie, Osiecznej, Ocyplu, a take we Wdzie, Kaliskach, Maym Krwnie zachowaa si na tyle dua grupa budynkw drewnianych, o zrnicowanej dacie budowy, e pozwala to na wyodrbnienie kilku charakterystycznych odmian drewnianego budynku mieszkalnego na tym terenie. Zachoway si take przykady rnych rozwiza konstrukcyjnych wystpujcych w budownictwie zrbowym, cznie z archaicznym sposobem czenia brusw w naronikach na obap, jak w budynkach w Osieku
38

W Pczewie, jak zapamitaa to autorka monografii tej miejscowoci, do 1945 roku stay 43 chaupy konstrukcji zrbowej, wrd ktrych (jeszcze do lat 70. XX w.) bya chaupa z zabudowanym dawnym podcieniem penoszczytowym oraz chaupa z wnk w cianie dugofrontowej. Zob.: M. Pestka-Garnyszowa, Pczewo. Z dziejwe i obyczaju wsi kociewskiej. Z rkopisu opracowa uzupeni i przypisami opatrzy R. Szwoch, Tczew-Starogard Gdaski, 1989, s.27.

Pierwszy rzd od lewej Osiek, XIX wieczna chaupa konstrukcji zrbowej; brusy cienne poczona w naronikach na obap. Dbia Gra, Chaupa konstrukcji zrbowej z zabudowanym podcieniem penoszczytowym, z pocz. XIX wieku. Elewacja podwrzowa. Drugi rzd od lewej Borzechowo, Chaupa konstrukcji zrbowej z podcieniem penoszczytowym, z l. 20. XIX w. Piece, Chaupa konstrukcji zrbowej, dwutraktowa, z wnk, z ok. po. XIX w. Elewacja frontowa. Fot. S. Klein

102

od lewej: ek, Chaupa robotnicza konstrukcji zrbowej, jednoizbowa, z naron sieni, z XIX w. Fot. S. Klupiski Wda, Chaupa konstrukcji zrbowej, szerokofrontowa, z kocowych lat XIX w. Elewacja podwrzowa, widoczna dekoracyjna oprawa okien. Fot. S. Klein

(w. Bona) czy Trzebiechowie (w. H. Lica, H. Rogosz). Szczeglnie cenne jest dostrzegalne zrnicowanie tych budynkw pod wzgldem formy, co dostarcza istotnych faktw do wiedzy o tradycji budownictwa drewnianego. Zachoway si chaupy podcieniowe (Borzechowo, Osiek, Dbia Gra oraz budynki rozebrane w latach 70.i zmagazynowane w Kaszubskim Parku Etnograficznym), szerokofrontowe z wnk w cianie frontowej (Piece, Osiek, Kasparus), rne odmiany budynkw szerokofrontowych (jednotraktowe, ptoratraktowe, dwutraktowe). Najpniejsz i bardzo liczn charakterystyczn grup drewnianych budynkw s szerokofrontowe domy ze ciankami kolankowymi (ptorapitrowe) i charakterystycznymi facjatami wbudowanymi w paski dwuspadowy dach przykryty pap. W pierwszej kolejnoci stawiano je w pomorskich miasteczkach i wikszych wsiach bdcych centrami gospodarczymi i administracyjnymi, a nastpnie w duej iloci po-

Osieczna, Chaupa konstrukcji zrbowej ze ciank kolankow, z kocowych lat XIX w.; widoczna snycerska dekoracja werandy przed drzwiami wejciowymi. Fot. S. Klein

Tradycyjna architektura drewniana... przemijajcy pejza kulturowy

103

jawiy si w gospodarstwach chopskich. W tej formie realizowano ju take budynki murowane. To przeciwko tej formie domu chopskiego oponowa na pocztku XX wieku Izydor Gulgowski, twrca muzeum na wolnym powietrzu we Wdzydzach, dostrzegajc jak wypieraj z wiejskiego krajobrazu domy podcieniowe. Pisa: W ten czas dopiero, kiedy bdziemy mieli wioski, w ktrych panuj czworograniaste puda z drzewa i cegy, pokryte mierdzcymi dachami z papy, zauwaymy comy stracili39. Przez ostatnie dwa stulecia wymienionym tu charakterystycznym formom wiejskiego domu mieszkalnego towarzyszyy mniej efektowne chaupy uytkowane przez mieszkacw wsi. Nie odrniay ich cechy konstrukcyjne, lecz forma budynku i jego skromny program uytkowy. Te jednoizbowe chaupy z naron sieni (zrbowe i szkieletowe) i paleniskiem wnkowym wymurowanym u podstawy komina znane byy na obszarze nie tylko Kociewia i Borw Tucholskich lecz i na Kaszubach. Wrd drewnianych budynkw zachowanych na terenie Borw Tucholskich liczna jest grupa chaup, ktre s kontynuacja tej formy domu mieszkalnego. Przemijajcy pejza kulturowy?

od lewej: Oswek, Chaupa konstrukcji zrbowej, szerokofrontowa, z werand przed drzwiami wejciowymi i malarsk dekoracja okien, z ok. po. XIX w. Fragment elewacji frontowej. Fot. S. Klein Oswek, Chaupa konstrukcji zrbowej, szerokofrontowa, z ok. po. XIX w. Fragment konstrukcji werandy i drzwi wejciowe. Fot. S. Klein

Powyszym podtytuem nawizujemy do tematu gwnego, lecz opatrzylimy go znakiem zapytania. Pytamy bowiem, take sami siebie, czy tradycja architektury drewnianej na terenie powiatu starogardzkiego to ju zdecydowanie tradycja zamknita w historii, gdy na wikszoci tego obszaru nie dotara do ostatnich czasw i, z rnych zreszt wzgldw, nigdy nie stanie si ju wasnoci yjcych pokole. By moe jak namiastk bdzie muzeum na wolnym powietrzu; w muzeum we Wdzydzach przewidziana jest dua reprezentacja zabudowa z obszaru
39

I. Gulgowski, Jak ludno wiejska mieszka na Kaszubach, Gryf, R.V:1921, nr 4, s. 120.

104

Wda, Chaupa konstrukcji zrbowej, ptorapitrowa, z pocz. XX w. Fot. S. Klein

Kociewia i Borw Tucholskich40. Nie musi tak jednak by. Cz budynkw znalaza swoich nowych uytkownikw i po zmianie funkcji s uytkowane jako domy letniskowe. Liczba tego typu przedsiwzi jest bardzo dua, niepokojce jest jedynie to, e przy niektrych budynkach, o duej wartoci zabytkowej, dostawiane s rnego rodzaju przybudwki deformujce pierwotne zaoenie. W tym miejscu naley podkreli wyjtkowo starann, pieczoowit opiek nowych wacicieli nad dworem i pozostaociami dawnego folwarku szlacheckiego w Szteklinie, kiedy wasno Wsierskich. Zrbowy dwr z kolumnowym portykiem, z 1827 roku, jest przykadem prawidowo od strony konserwatorskiej utrzyZ terenu Kociewia: zagroda gburska z Bytoni, z chaup podcieniow z Bobowa z XVIII w. i zrbowymi budynkami gospodarczymi (stodoa i chlew) z Bytoni; zagroda robotnicza ze Szczodrowa; zagroda gburska z Pogdek, z chaup z wnk podcieniow z Pogdek z XIX w., stodo z Grabwka z 1742 r. i kamiennym chlewem; zagroda drobnoszlachecka z Mirotek, z dworkiem z kolumnowa wnk z Mirotek z XIX w. i z dwoma budynkami gospodarczymi; chaupa z Klonwki wymurowana z tzw. pacy, z podcieniem penoszczytowym , z l. 30. XIX w.; chaupa konstrukcji szkieletowej z Kleszczewa, z podcieniem penoszczytowym, z 1747 r. Z Borw Tucholskich: zagroda ze Zdrjna, z podcieniowa chaup zrbow ze Zdrjna, z pocz. XIX w. i z budynkiem gospodarczym (stodoa z chlewem pod wsplnym dachem); zagroda osadnika lenego z Debiej Gry, z podcieniow chaup zrbow z pocz. XIX w. i zrbowo-szkieletowym budynkiem gospodarczym; zagroda robotnika lenego z ka, z jednoizbow chaup konstrukcji zrbowej i z glinianym chlewikiem; zagroda robotnicza z Zazdroci, z jednoizbow chaup z przyapem w cianie szczytowej, z pocz. XIX w. i maym chlewikiem konstrukcji zrbowej, na obap. Ponadto wiatrak kolak z Jeewnicy i szkieletowej konstrukcji wiejska szkoa z Wickowych. Do Muzeum Etnograficznego w Toruniu przeniesione zostay dwa budynki z Borw Tucholskich: chaupa ze Skorzenna, z wnka podcieniow, z ok. po XIX w. i chaupa konstrukcji zrbowej z Lasek.
40

Tradycyjna architektura drewniana... przemijajcy pejza kulturowy

105

manego zabytku, jedynego zreszt tego rodzaju na terenie powiatu starogardzkiego. (Murowany z pacy osiemnastowieczny dwr starociski w Borzechowie rozebrany zosta w l. 90. XX w.). Pozostae budynki drewniane, jak nazywa to Aleksander Brckner - pami tego co z dawnego bytu ocalao, powinna znale opiekunw wrd dotychczasowych wacicieli tych budynkw, ktre moemy nazwa zabytkami dawnego budownictwa wiejskiego. Jedna z wielu definicji zabytku, okrelajca go jako: wiadectwo dawnej dziaalnoci ludzkiej, dokumentujce przeszo, i identyfikujce spoeczestwo kulturalnie, historycznie a czsto politycznie, zawiera w sobie aspekt spoeczny. Wydaje si, e zwaszcza obecnie tak pojmowany zabytek sprzyja moe utrzymaniu tradycyjnego pejzau kulturowego. Problem nie tkwi jednak w definicjach, lecz w rozwijajcym si na du skal ruchu turystycznym. Badania przeprowadzone ostatnio w orodkach akademickich, zmierzajce do naukowego rozpoznania masowego zjawiska jakim jest turystyka wskazuj, e oglnie mwic kultura jakiego obszaru jest magnesem najbardziej przycigajcym turyst. Ceni on sobie natur, uwzgldnia te szereg innych czynnikw (ceny usug, warunki komunikacyjne itd.), lecz poszukuje i zapamituje podczas pobytu w jakiej okolicy fakty ze sfery kultury. Co naleaoby wic czyni, aby utrzyma te fakty z dziedziny kultury materialnej, ktre mog sta si magnesem przycigajcym?

Kasparus, Drewniany budynek dawnej remizy straackiej, pocz. XX w. Fot. S. Klein

106

Mermet, Chaupa konstrukcji zrbowej, szerokofrontowa, z dekoracyjn opraw okien i naronikw budynku, z kocowych lat XIX w.. Stan przed przebudow. Fot. S. Klupiski Mermet, Ta sama chaupa, z podcieniem dobudowanym kilkanacie lat temu. Fot. S. Klein

Naleaoby szczegln uwag zwrci na takie miejscowoci jak Ocypel, Wda, Kaliska, Piece, Osieczna, Osiek, Kasparus, ktre na tle innych miejscowoci na Pomorzu Gdaskim nie maj sobie podobnych. Tylko tutaj zachoway si tak due zespoy tradycyjnego budownictwa w jednej miejscowoci, co jest wyjtkow wartoci. Dla penego rozeznania tych zasobw niezbdne s dalsze badania tych zespow. Jeeli ju nie jest za pno, administracja lokalna i powiatowa musz podejmowa dziaania nad ochron dawnych ukadw przestrzennych miejscowoci, ktre rwnie s wartoci zabytkow, a take - ochron najbliszego otoczenia zespow zabytkowych budynkw i pojedynczych zagrd. Naleaoby opracowa modelowe propozycje rozwiza technicznych podwyszajcych standard tych domw, rozwizujcych problemy konserwatorskie (rodki i metody ochrony, propozycje nowych przykry dachowych w miejsce likwidowanego, a powszechnego eternitu). Pomoc administracji winna uwzgldni obniki podatkw wacicielom i uytkownikom takich zabudowa. W tego rodzaju dziaaniach wskazana byaby wsppraca ssiadujcych powiatw. Pojawiajce si i ponawiane prby przejcia opieki na obiektami zabytkowymi bezporednio przez administracj terenow nie przynosz podanych efektw (np. Skrcz). Czsto bya to i jest opieka nad pojedynczymi budynkami, a ostatnio ju nie tyle opieka, co budowanie kopii zabytkowych budynkw uznanych za wartociowe ze wzgldu na ich walory estetyczne. (Brusy, Dziemiany).

107

Aniela Przywuska

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne


Wybrane problemy z zakresu historii.

1. Pooenie, obszar i granice gminy

Gmina Smtowo Graniczne zajmuje poudniowo-wschodni cz powiatu starogardzkiego, ssiadujc z nalecymi do niego gminami Osiek od zachodu, Skrcz od pnocnego zachodu. Od pnocy graniczy z gmin Morzeszczyn a od wschodu Gniew, wchodzcymi w skad powiatu tczewskiego. Powiaty starogardzki i tczewski wedug aktualnie obowizujcego podziau administracyjnego Polski przynale do wojewdztwa pomorskiego. Poudniowa granica gminy to rwnoczenie fragment granicy pomidzy powiatami starogardzkim i wieckim, a take wojewdztwami pomorskim i kujawsko-pomorskim, gdy powiat wiecki jest czci ostatniego z wymienionych wojewdztw. Powierzchnia gminy zajmuje 86,12 km2 1. Powiat starogardzki, a w jego obrbie gmina Smtowo Graniczne, w systematyce historykw przynaley do Pomorza Gdaskiego nazywanego te Pomorzem Nadwilaskim. Jednoczenie gmina pooona jest w regionie etnicznym zwanym Kociewiem, ktre obejmuje powiaty: starogardzki, tczewski, wiecki oraz cz kocierskiego2. Okrelajc pooenie gminy wedug regionalizacji fizyczno-geograficznej ley ona na terenie dwch mezoregionw: Pojezierza Starogardzkiego (istniej propozycje nazywania go zamiennie Pojezierzem Kociewskim) i Borw Tucholskich. Pierwszy z wymienionych mezoregionw wchodzi w skad makroregionu Pojezierza Wschodniopomorskiego, drugi w skad makroWojewdztwo pomorskie. Podregiony, powiaty, gminy. Urzd statystyczny w Gdasku 2004, s. 80, Powierzchnia, stan na 31 XII 2003; Biuletyn Informacji Publicznej Gminy Smtowo Gr.: www.bip.smetowo.pl. 2 B. Kreja, O nazwie Kociewie [w:] Kociewie II. Pomorze Gdaskie Nr 17, Wrocaw 1987, s. 9 22.
1

108

Gmina Smtowo Gr. - mapa

regionu Pojezierza Poudniowopomorskiego. Obydwa s czci pasa Pojezierzy Poudniowobatyckich3. Tereny rolnicze gminy le w czci zachodniej mezoregionu Pojezierza Starogardzkiego. Na teren mezoregionu Borw Tucholskich wkraczaj natomiast lasy przylegajce od zachodu do wsi Stara Jania oraz Lena Jania. Zajmuj one okoo 15% ogu obszaru gminy. Teren Borw Tucholskich przynaleny do gminy ma ksztat nieregularnego trjkta. Jego wierzchoek niemal opiera si o poudniowy brzeg jeziora Czarne w rejonie przesmyku midzy tym jeziorem i je3

Rzeb terenu opracowano na podstawie: J. Kondracki, Geografia fizyczna Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne, Warszawa 1994, s. 37 38, 43 44; J. Szukalski, Pooenie, obszar i granice Pojezierza Starogardzkiego jako regionalnej jednostki fizycznogeograficznej [w:] Pojezierze Starogardzkie cz. I. rodowisko przyrodnicze. Praca zbiorowa pod red. J. Szukalskiego, Gdask 1996, s. 7 12; B. Rosa, Rzeba terenu [w:] Pojezierze, op. cit., s. 31 76; M. Kieczewska Zaleska, O powstaniu i przeobraeniu ksztatw wsi Pomorza Gdaskiego, PAN Instytut Geografii, Prace Geograficzne Nr 5, Warszawa 1956, s. 25 30.

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

109

ziorem Kabie na skraju wsi Osiek. Pnocne rami trjkta prost lini poniej wsi Markocin dochodzi do drogi Skrcz - Stara Jania na poudnie od osady Gapica (cz wsi Mirotki przynalenej do gm. Skrcz). Koniec poudniowego ramienia wymienionego trjkta obejmuje drog Kopytkowo - Przewodnik w odlegoci okoo 1,1 km na poudniowy-zachd od zabudowa gospodarczych pana in. Jana Kulczyskiego w Lenej Jani (do r. 1992 Pastwowe Gospodarstwo Rolne w Lenej Jani). Teren gminy przecina wiele drg koowych, ktre cz wszystkie przynalene do niej wsie i osady oraz pozwalaj dojecha z kadej z tych miejscowoci do dowolnej miejscowoci w Polsce i w wybranym kraju. Dwie z nich maj rang wojewdzkich. Mianowicie, droga Kolonia Ostrowicka Smtowo Gr. Kopytkowo Stara Jania Skrcz Starogard Gd. Gdask, czca siedzib gminy z siedzibami powiatu i wojewdztwa oraz z przebiegajc w pobliu wschodniej granicy gminy drog midzynarodow nr 1 [E 75] oraz droga Smtowo Gr. Bobrowiec. Drogi rangi powiatowej cz wszystkie pozostae miejscowoci gminy midzy sob i z wymienionymi drogami wojewdzkimi. Nadto usytuowanych tu jest wiele drg gminnych, a w Borach Tucholskich drg lenych, jak na przykad droga Stara Jania Guche czy Stara Jania Osiek. W 2005 r. rozpocza si budowa odcinka autostrady A1 z Gdaska do Nowych Marz nad Wis. Jej trasa wioda bdzie przez gmin z pnocy na poudnie od Kocielnej Jani do Kamionki. W Kopytkowie bdzie wze komunikacyjny i miejsce obsugi pasaerw. Zmieni ona w zasadniczy sposb krajobraz obszaru gminy. Przez cay niemal wiek XX przez gmin przebiegaa linia kolejowa Smtowo Starogard z odgazieniem w Skrczu do Czerska, z przystankiem w Starej Jani, zbudowana w 1902 1903 r., zlikwidowana w 1996 r. Swego czasu symbol nowoczesnoci, wykorzystywana w transporcie gospodarczym i przewozie ludzi, obecnie nierentowna, zastpiona przez transport samochodowy. Druga linia kolejowa Bydgoszcz Gdask, zbudowana w 1852 r. z jedynym przystankiem na terenie gminy w Smtowie czynna jest nadal i stanowi dogodny i szybki rodek transportu do stolicy wojewdztwa. 2. Prehistoria

Tereny gminy Smtowo Gr. od schyku paleolitu poprzez mezolit byy penetrowane przez czowieka, a od neolitu zamieszkane i zagospodarowywane. Na gruntach wikszoci wsi odkryto zabytki archeologiczne powiadczajce, i yli tu ludzie, zajmowali si rolnictwem, hodowl oraz rnymi rzemiosami. Prowadzili te handel wymienny z bliskimi i odlegymi ludami europejskimi i azja-

110

tyckimi. Osady istniay przewanie krtko i posiaday mae zaludnienie. wiadcz o tym niewielkie odkryte tu cmentarzyska. Wynikao to ze stosowanego w tym czasie sposobu uprawy ziemi. Po jej wyjaowieniu rolnicy zmuszeni byli przesun si na inne, nowe pola. W niektrych jednak przypadkach zagospodarowanie osad miao charakter cigy i trwao nieprzerwanie kilka lub kilkanacie wiekw. Zdarzao si, i na tym samym miejscu osiedlay si kolejno (z duymi przerwami midzy fazami zasiedle) grupy ludzi rnej kultury. Zwraca uwag wystpowanie wikszej liczby osad na terenie gminy w okresie przed kocem starej ery anieli w okresie wpyww rzymskich. Dopiero w redniowieczu (VI XIII w.) ponownie wzrasta zaczyna tu liczba osad4. Okres redniowiecza na ziemiach Polski poza zabytkami archeologicznymi zaczynaj rwnie owietla rda pisane. W wiekach VI X czyni to kronikarze: bizantyski, grecki, frankoski, germaski (tzw. Geograf Bawarski) oraz podrnicy - angielski i ydowski. Od XII w. ju nieliczne miejscowe rda pisane. Z sumowania tych informacji wiadomo, e ziemie polskie zasiedlone byy do IX w. w 20 25% powierzchni przez okoo 1 milion ludzi. Uprawiali oni enklawy ziemi rozrzucone wrd puszcz na terenach nizinnych. Miejsca na osady wybierali starannie kierujc si urodzajnoci gleb, moliwoci ucieczki przed napastnikami, a wic na obrzeach rzek, potokw, przy jeziorach. Przecitne osiedla liczyy po kilka gospodarstw i nie wicej ni 30 mieszkacw. Domostwa od wczesnego redniowiecza budowano w zasadzie naziemne, jednoizbowe, nie rnice si zbytnio od pziemianek z poprzednich okresw. Ludno sowiaska oprcz pl uprawiaa ogrody i sady przydomowe, hodowaa bydo, od VIII w. najwicej wi, a take drb. Czcia bogw, siy przyrody, duchy przodkw. Od
4

Prehistori obszarw gminy opracowano na podstawie: A. i H. Paner, Z najstarszych dziejw ziemi starogardzkiej [w:] Dzieje Starogardu, T. 1, red. M. Kallas, Starogard Gd. 1998, s. 29 51; H. Paner, M. Fudziski, Ratownicze badania archeologiczne w obrbie autostrady A1 na terenie wojewdztwa pomorskiego, Pomorania Antiqua, t. XVIII/2001, s. 7 16; H. Paner, M. Fudziski, K. Godon, Ratownicze badania archeologiczne w obrbie autostrady A1 na terenie woj. pomorskiego w roku 2000, Pomorania, op. cit., t. XIX/2003, s. 7 14, 31; K. Przewona, informacja o odkryciach archeologicznych w Kocielnej Jani, Pomorania, op. cit., t. III/1971, s. 217 218; Pomorania, op. cit., t. IV/1971, s. 495, informacja o kamiennym toporku znalezionym w Kamionce; H. Paner, M. Fudziski, K. Godon, Ratownicze badania archeologiczne w obrbie autostrady A1 na terenie woj. pomorskiego w latach 2001 2002, Pomorania, op. cit., t. XIX, s. 37 60; Raport 2001 2002. Oglnopolski program ochrony archeologicznych dbr kultury zagroonych budow autostrad, ORB, Warszawa 2004; Historia Pomorza, t. I do roku 1466, pod red. G. Labudy, cz. I, Pozna 1972, s. 92 345; J. Kostrzewski, Pradzieje Pomorza, Wrocaw 1966, szczeglnie s. 110: Stara Jania; M. Gumowski, Moneta rzymska w Polsce, s. 110; Polska. Dzieje, op. cit., s. 140 142, 130 135; Muzeum Archeologiczne w Gdasku, Teki archiwalne dokumentacji zabytkw odnalezionych na terenie wsi: Bobrowiec - Nr 937, Frca Nr 950, Kamionka - Nr 962, Kopytkowo - Nr 969, Kocielna Jania - Nr 970, Lalkowy - Nr 975, Lena Jania - Nr 976, Rynkwka Nr 1008, Smtowo - Nr 1017, Stara Jania - Nr 1023.

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

111

IX w. ponownie przez Polsk przechodzi zaczy dalekosine szlaki handlowe, wytyczone w okresie wpyww rzymskich w I IV w. (znany szlak bursztynowy przechodzcy przez ssiadujce z ziemi smtowsk osady Osiek Skrcz). Fakt przebiegu ich w pobliu interesujcego nas terenu powiadcza znaleziony w Kopytkowie w 1844 r. skarb monet polskich, czeskich, niemieckich, duskich, angielskich i arabskich z X XI w. Panujcy ustrj wsplnoty pierwotnej, opierajcy si na rodzinie i grupie spokrewnionych rodzin rodach, w VIII w. zacz si przeywa. Zwizki terytorialne oparte na dobrym ssiedztwie i wsplnych nadrzdnych celach, jak obro-

na przed wrogami czy wrog przyrod, zastpuj dotychczasowe stosunki oparte na wizach krwi. Powstaj nowe osady na nie zajtych terenach i na wykarczowanych lasach a mieszkacy kilku terytoriw rodowych zaczynaj czy si w plemiona. Najczciej drog podbojw plemiona czyy si w wielkie plemiona. Dla bezpieczestwa w VII w. ludno zacza budowa umocnione grody, w ktrych skupiao si ycie spoeczne i polityczne i mieszkaa starszyzna plemienia. Obok grodw istniay take osady otwarte. W rejonie dolnej Wierzycy w VII X w. istniao skupisko grodw. Jeden z nich pooony by na wysokim brzegu

Osady, lady osadnictwa, cmentarzyska, skarby odkryte przez archeologw na terenie gminy Smtowo Gr.

112

Wierzycy naprzeciw ujcia Janki w miejscowoci Brody. Najbliej terenw obecnej gminy Smtowo Gr. leay grody Grabowo oraz Olszwka. Ten ostatni przy ujciu Liski do Janki. Upady one w X w., w momencie wczenia Pomorza w granice pastwa polskich Piastw. Inne grody pooone przy Wile w rejonie Gniewu i grd w Starogardzie, trway do w. XIII. Tereny gminy Smtowo Gr. w wymienionym okresie pozostaway nieco na uboczu historii. Mimo, i osadnictwo rozwijao si tu we wczesnym redniowieczu intensywnie, pokrywajc niemal cay obszar gminy, co powiadczaj znalezione przez archeologw lady osadnictwa a nawet jeden skarb - vide zaczona tabela, a historycy s zgodni, i byy to tereny na Pomorzu Gdaskim najwczeniej, bo ju od VIII w., zajte pod sta upraw rolnicz, nie zajli si dotd nimi bliej. Przyczyna ley zapewne w niedostatku archeologicznego rozpoznania osadnictwa otwartego na tym terenie. Dlatego historycy przedmiotem szczegowych analiz obejmowali dotychczas grody z okresu VIII XII w., w wikszoci zapewne ju odkryte. Pomijali natomiast osadnictwo otwarte z tego czasu gdy sabe jego rozpoznanie nie pozwalao na rekonstrukcj sieci osadniczej i stawianie wnioskw. Dlatego teren Kociewia, od Wisy na odcinku Opalenie Nowe do skraju Borw Tucholskich na zachodniej linii granic wsi: Rynkwka Janie Mirotki, jawi si w okresie VIII XII w. na mapach Pomorza Gdaskiego jako biaa plama ziemia niezasiedlona. Nawet wspczenie nie zidentyfikowano grodziska zarejestrowanego w Lenej Jani w XIX w. W wietle nowych odkry archeologicznych prowadzonych od lat 60. XX w., a zwaszcza odkry dokonanych na pasie autostrady A1, wymienion bia plam na mapie mona zredukowa. Obj ziemi smtowsk zasigiem plemienia zamieszkujcego dorzecze Wierzycy5. Wszak ley w dorzeczu tej rzeki. Pynca przez gmin Smtowo Janka uchodzi do Wierzycy. 3. Pierwsze wiadomoci o terenach gminy W kocu w. XIII i pocztku XIV czasie niezwykle burzliwym dla Pomorza Gdaskiego: umiera bezpotomnie w 1294 r. ksi Pomorza Mciwoj II,
5

Porwnaj Historia Pomorza, t. I, cz. I, op. cit., s. 190, 211, 224 296; P. Oliski, Starogard w dobie redniowiecza [w:] Dzieje Starogardu T. 1, op. cit., s. 53 54; A. i H. Paner, Z najstarszych, op. cit., s. 48 - 51; T. i R. Kiersnowscy, ycie codzienne na Pomorzu wczesnoredniowiecznym X XII w., Warszawa 1970, s. 16 23; K. Bruski, Ziemie nad doln Wierzyc od XIII do pocztku XV w., (1997), s. 24 29; W. Odyniec, J. Wsierski, Gniew dawny i wspczesny, (1966), s. 7 8; W. ga, Kultura Pomorza we wczesnym redniowieczu na podstawie wykopalisk, Roczniki TNT. 36/1930, s. 355, 357; Ibid, Obraz gospodarczy Pomorza Gdaskiego w XII XIII wieku, Pozna 1949, s. 110; S. Mielczarski, Drogi publiczne a orodki grodowe na Kociewiu [w:] Kociewie II, (1987), s. 60 75, zwaszcza mapka s. 62.

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

113

zamordowany zostaje Przemys II tu po koronacji w 1295 r. na krla Polski i zjednoczeniu Pomorza z Polsk, krtko sprawuj rzdy w l. 1296 1300 Wadysaw okietek, w l. 1300 1305 czescy krlowie Wacaw II oraz III ukoronowawszy si na krlw Polski, po ich mierci ponownie okietek w l. 1306 1308 a po zdradzie wicw od 1308 r. Krzyacy - pojawiaj si w rdach pisanych pierwsze informacje dotyczce bezporednio ziemi smtowskiej. Najstarsz zawiera dokument Mciwoja II, wystawiony 2 stycznia 1274 r., w grodzie ksicym w wieciu, dla zakonu cystersw. Ksi nada im cz ziemi tymawskiej z wsi Pelplin, celem zaoenia tam opactwa. Wytyczajc poudniow granic darowanej ziemi podaje, i biegnie ona od grodziska Skoszw (obecnie Grabowo) do bagna Konotopie (obecnie Kultop), potokiem Kultop do rzeczki Mylcichy (obecnie Liska), Lisk do rzeczki Jania (obecnie Janka), Jank do rzeki Wierzycy6. Oczywicie chodzi tu o rzek Jank, ktra biegnie przez tereny gminy Smtowo Gr. Od rzeczki nazw wziy 3 istniejce obecnie wsie: Stara, Kocielna i Lena Jania, lece w obrbie tej gminy. Pierwotnie tereny wszystkich trzech wsi stanowiy jeden kompleks dbr pod nazw Jania (w dokumentach Jene). Zarwno dokument lokacyjny jak i donacyjny wsi nie zachoway si. Wie Jania, przy czym naley domniemywa, i chodzi o nazwan tak pniej Star Jani, wymieniona zostaa pierwszy raz w dokumencie Mciwoja II, wystawionym w Gdasku 26 marca 1290 r. dla braci Dziwana i Przybysawa, najprawdopodobniej rycerzy ksicych. Jest to druga rdowa informacja dotyczca terenw interesujcej nas gminy. Ksi nada wymienionym braciom, ich dzieciom i przyszym potomkom, za wierne suby, wie Kopytkowo z kami, lasami, gajami, borami, jeziorami, stawami, owiskami, wodami, potokami, mynami, polami uprawnymi i nieuprawnymi, woln od wszelkich powinnoci i podatkw. Sdy wielkie i mae mieli sprawowa mieszkacy wsi we wasnym zakresie i sami wymierza kary. Opisujc granice nadanej wsi podaje dokument, e biegnie ona m. in. od dbu, na ktrym umieszczono cechy graniczne, do bagna, std do rodka k, nastpnie do mostu na drodze z Kopytkowa do wsi Jania. Oprcz Kopytkowa i Jani wymienia drog do Pelplina oraz wsie Dbrwk i wierkocin. Trzy odrbne wsie Janie znane s dopiero od 1402 r. Dobra Jania od lat siedemdziesitych XII w. znajdoway si w posiadaniu braci Jana Przeporty i Gotszaka. Bracia wiernie suyli dugie lata ksiciu Mciwojowi II. Starszy z nich Jan Przeporta by dworzaninem ksicia w wieciu. Peni w latach 1278 1284 urzd podczaszego a nastpnie w latach 1290 1295, czenika. By moe peni t funkcj do mierci, ktra miaa miejsce przed 20 marca 1303 r., u nastpcw Mciwoja II na Pomorzu Gdaskim. Prcz dbr Jania, Jan Przeporta otrzyma od Mciwoja II w 1284 r. wsie May Garc i Zakrzewo
6

PU nr 260.

114

Dokument wystawiony przez Gotszaka z Jani (1305 r.)

(obecnie wie zaginiona), ktre mia dziedziczy po nim rwnie jego syn Filip. Po ich mierci obie wsie przej miay na wasno cystersw pelpliskich. Jan Przeporta i Gotszak posiadali nadto w kasztelanii wyszogrodzkiej przy granicy z kasztelani wieck, wsie Wudzyn i Wudzynek, ktre dziedziczyli po przodkach z nadania ksit kujawskich. Po mierci starszego brata (niemal rwnoczenie z nim zmar jego syn Filip) w yciu publicznym pojawia si Gotszak. Usytuowany jest w bliskim otoczeniu wicw, ktrzy przyczynili si do klski Wadysawa okietka na Pomorzu Gdaskim w 1300. r., popierajc tu rzdy czeskich Wacaww II i III. Powiadczaj to treci kilku dokumentw. Na przykad nadanie 7 czerwca 1302 r. urzdu dziedzicznego sdziego w m. Nowe, Walterowi Grelli, sudze wicw, przez wojewod pomorskiego wic, jego synw Piotra, kanclerza, Jana i Wawrzyca, w ktrym Gotszak z Jani jest pierwszy w kolejnoci na licie wiadkw, czy te dokument wystawiony w 1304 r. w wieciu, dla klasztoru w Byszewie, przez Fryczka z Szachowic, starost pomorskiego i kujawskiego, wymieniajcy Gotszaka zaraz po najwyszych urzdnikach terytorialnych. wiadkuje take w innych dokumentach i sam je wystawia, okrelajc si rycerzem Gotszakiem z Jani,

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

115

jak w zaczonym dokumencie datowanym 25 kwietnia 1305 r. Po mierci Wacawa III w 1307 r., bojc si by moe nastpstw nielojalnoci wzgldem Wadysawa okietka w postaci konfiskaty dbr, Gotszak wraz z maonk Racaw oraz synami Michaem, Jakubem, Mikoajem i Stefanem sprzedali posiadane udziay we wsiach Wudzyn i Wudzynek klasztorowi cystersw w Byszewie. Nie jest wykluczone, e Gotszak z synami stali przy wicach w latach 1308 1309 gdy ci zdradzili okietka i pomogli zaj Krzyakom Pomorze Gdaskie. Z ca pewnoci tak postaw zajmowa przyjaciel Gotszaka, Mateusz, waciciel pobliskiej wsi Opalenie. Jest on tak piknie okrelony amicus meus (mj przyjaciel), w dokumencie wystawionym przez Gotszaka 25 kwietnia 1305 r., w ktrym zrzek si pretensji do Maego Garca, wsi klasztoru cystersw w Pelplinie, znajdujcej si w doywotnim posiadaniu brata Jana Przeporty i jego syna oraz uzgodni z Cystersami przebieg granicy w lesie bielskim, nalecym w poowie do nich, a w poowie do dbr Jania. Pogldy polityczne Mateusza wyraao jego uczestnictwo jako wiadka akcji donacyjnych margrabiw brandenburskich w 1308 r. na Pomorzu Gdaskim uwiecznionych w dokumentach. Mimo i ziemia smtowska z dawna bya zasiedlona, przed opanowaniem Pomorza Gdaskiego przez Krzyakw poza Jani i Kopytkowem oraz zaginion obecnie wsi Dbrwk i Luchowem jedynie jeszcze istnienie wsi Frcy udokumentowane jest w rdach pisanych. Frca zostaa nadana 21 lipca 1307 r., przez Piotra wic z Nowego, Henrykowi Luminicowi za wiern sub w dziedziczne posiadanie, z prawem wykonywania sdw nad jej mieszkacami, woln od obcie, z obowizkiem suenia w zbroi na bojowym rumaku w czasie wojny w ziemi nowskiej. Historycy wyraaj nadto pogld, i wie Lalkowy, ktra w tym czasie ju bya zaoona ale stosowne dokumenty nie zachoway si, zostaa okoo 1305/06 r. sprzedana Krzyakom przez Piotra wic. Pogld ten opiera si na organizacyjnym podporzdkowaniu tej wsi komturstwu pokrzywieskiemu a pniej grudzidzkiemu, w obrbie ktrego pozostawaa do 1466 r. Z kolei w czasach I Rzeczypospolitej przy-

Piecz Gotszaka z Jani z 1305 r.

116

naleaa do starostwa grudzidzkiego, chocia terytorialnie leaa w powiecie nowskim, jak reszta terenu gminy Smtowo Gr.7 4. Dziaalno osadnicza zakonu krzyackiego

Po podboju Pomorza Gdaskiego Krzyacy skupili w swych rkach znaczne posiadoci ziemskie. Przez pierwsze kilkadziesit lat w pastwie zakonnym panowaa stagnacja. Krzyacy nie byli pewni czy zatrzymaj zdobyty podstpem kraj. Starali si zjednywa sobie stronnikw wrd rycerstwa potwierdzajc mu posiadane z nada ksit pomorskich majtnoci lub obdarowujc wolnymi majtkami. Gotszak z Jani otrzyma w 1311 r. nadanie wsi Turze Wielkie, a Wacaw potwierdzenie wasnoci wierkocina, podobnie Jeszko w 1324 r. potwierdzenie nadania w 1290 r. przez ksicia Mciwoja II jego ojcu Przybysawowi i stryjowi Dziwanowi (z pochodzenia Prusowie) wsi Kopytkowa. Pozyskiwane przez Zakon rycerstwo z terenu ziemi smtowskiej, jak wida, rekrutowao si z dawnych stronnikw wicw. Z kolei Maa Frca, ktr w 1307 r. otrzyma Henryk Luminiec, w 1309 r. znajdowaa si w rkach Piotra. Jakie okolicznoci spowodoway odebranie jej pierwszemu z wymienionych. W r. 1315 Krzyacy dodali Piotrowi jeszcze jezioro Udzierz i okoliczne lasy. Poniewa jednak uchyla si od wiadczenia suby rycerskiej odebrano mu woci i przekazano w 1320 r. sotysowi gniewskiemu Dytrykowi i mieszczaninowi Henrykowi z przydomkiem Rennekau. Tene mieszczanin gniewski peni funkcj tumacza Henryka Bucholca, komtura gniewskiego, podczas rokw sdowych. Prawdopodobnie od jego przydomku wywodzi nazw wie Rynkwka8. Wymienione wsie nadane zostay przez Krzyakw na prawie chemiskim. Po ugodzeniu si wielkiego mistrza Wernera von Orseln z biskupem wocawskim Maciejem w Toruniu w 1330 r. w sprawie dziesiciny w archidiakonacie pomorskim9, a nastpnie zrzeczenia si w 1343 r. przez Polsk w traktacie kaliskim praw do Pomorza Gdaskiego, ziemi chemiskiej i michaowskiej, KrzyPU nr 463: nadanie wsi Kopytkowo w r. 1290 wymienia wsie Jania, Dbrwka, wierkocin; P. Kriedte, Das Zinsbuch Bischof Johannes Kropidos von Wocawek vom Beginn des 15 Jahrhunderts, Berlin 1973, s. 51 wymienia 3 Janie wrd wsi paccych dziesicin biskupowi Janowi Kropido; K. Bruski., Jan Przeporta [w:] Sownik Biograficzny Pomorza Nadwilaskiego, pod red. S. Gierszewskiego, T. II, Gdask 1994 (dalej cyt. Sownik BPN); PU nr 381, 604, 630, 658, 632 (orygina w APG, sygn. 941/23), 663, 657; J. Powierski, Ksztatowanie, op. cit., cz. II, s. 25; K. Kasiske, Das Deutsche Siedelwerk des Mittelalters in Pommerellen, Knigsberg 1938, s. 103, 192. 8 K. Bruski, B. liwiski, Z dziejw rycerstwa w wiekach rednich (XIII XV wiek) [w:] Kociewie II, op. cit., s. 84 87; Pr. U 2/33, 34, 138, 288, 447. 9 J. Bieniak, Maciej z Goaczy biskup wocawski [w:] Ludzie pomorskiego redniowiecza. Szkice biograficzne, Gdask 1981, s. 67 72.
7

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

117

acy rozpoczli intensywniejsz gospodark na zagarnitych terenach karczunki lasw, melioracje terenw bagiennych i zakadanie nowych osad. Do 1309 r., jak przedstawiono wyej, na interesujcym nas terenie istniay 4, ewentualnie, jeli uznamy za fakt istnienie ju w tym czasie Lalkowych 5 wsi. W latach 1353 1437 z dziaalnoci kolonizacyjnej samego Zakonu oraz osadzonych przez niego rycerzy powstao 8 nastpnych wsi (Kocielna i Lena Jania, Kamionka, Kulmaga, Rynkwka, Smarzewo, Smtowo, Smtwko), a uwzgldniajc Lalkowy 9.

Wykaz wsi wraz z datami ich ujawnienia w rdach i informacjami o rdach.

* gwiazdk oznaczono informacje zaczerpnite z publikacji: M. Grzegorz, Osady Pomorza Gdaskiego w latach 1309 1454, (1990), s. 136 138; 146.

118

Trzy dalsze osady: wie Bobrowiec oraz myny Kornatka i Suchacz, zaoone zostay ju w Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVI i XVII wieku. Na terenach obecnej gminy Smtowo Gr. w czasach krzyackich w bezporednim wadaniu Zakonu pozostawaa do 1453 r. tylko wie Lalkowy. Pozostaych 12 wsi znajdowao si w rkach rycerzy z nadania ksicia Mciwoja II, nastpnie potwierdzonego przez Krzyakw, bd z bezporedniego nadania Krzyakw. Wie Lalkowy w wymienionym roku wielki mistrz Ludwik von Erlichshausen nada na wasno Arnoldowi z Mortga. Liczya 50 anw i posiadaa prawo magdeburskie. Arnold z Mortga otrzyma jednoczenie prawo patronatu nad istniejcym tam kocioem, sdownictwo spraw mniejszych i wikszych (cywilnych i karnych). W zamian on i jego nastpcy zobowizani byli suy Zakonowi wedug jego yczenia konno i w zbroi oraz paci rocznie czynsz rekognicyjny na znak uznania zwierzchniej wadzy Zakonu w wysokoci 1 funta wosku i 5 pruskich denarw11. Najwaniejsz czynnoci wykonan przez Krzyakw po zajciu Pomorza Gdaskiego byo wprowadzenie prawa chemiskiego. Zmienio ono w szeregu wypadkw ustrj prawny dawnych wsi ksicych, chocia lokacja wsi na prawie niemieckim stosowana bya ju w kocu XIII w. Zasadnicz zmian wprowadzon przez Krzyakw byo oczynszowanie wsi. W odniesieniu do rycerstwa prawo chemiskie pozwalao dziedziczy majtnoci szerokiemu krgowi pokrewnych osb, w tym kobietom. Czynsze z tytuu posiadanych majtnoci ziemskich byy symboliczne: rocznie od 1 wsi 1 funt wosku i 1 denar chemiski lub 5 pruskich oraz 1 sub na koniu w zbroi na terenie pastwa zakonnego na kade danie Zakonu. Obok prawa chemiskiego od poowy XIV w. w nadaniach stosowano prawo magdeburskie. Dowodem, nadanie dbr Jania w 1355 r. dla Mikoaja i jego bratanka, w 1387 r. wsi Smtowa braciom Dytrykowi i Mikoajowi12 czy wsi Lalkowy w 1453 r. Arnoldowi z Mortga. Warunki prawa magdeburskiego ograniczay dziedziczenie dbr do linii mskiej, jednak w przypadku wyganicia mskich dziedzicw dopuszczao rwnie kobiety do dziedziczenia. Na tym prawie osadzani byli zarwno Niemcy jak i Polacy.
10 Myn Kownatka (nazwa Kornatka wystpuje od XX w.) zarejestrowaa wizytacja kocielna parafii Rzymsko-Katolickiej Kocielna Jania w 1596 r. We wczeniejszych rdach myn ten nie wystpuje, chocia K. Mikulski, Osadnictwo wiejskie wojewdztwa pomorskiego od poowy XVI do koca XVII wieku, Roczniki TNT /86 z. 2, (1998), s. 166 podaje, e istnia ju w 1570 r., jednake nie cytuje rda. 11 Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowicz, W. Walewski, (1883), haso Lalkowy. Mortg, gm. Stary Dzierzgo, pow. Sztum. 12 Pr. U 5, 1/295; R. von Flanss, Geschichte Westpreussischer Gter. G., Zeitschrift des Historischen Vereins f. d. Regierungs Bezirke Marienwerder, H. 21 (1887), s. 92.

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

119

Zaoone na prawie chemiskim lub magdeburskim wsie posiaday okrelony ustrj, ktry zapewnia chopom jednolite warunki korzystania z uytkowanej ziemi. Obcienia mieszkacw wsi byy jednolite. Skaday si z renty odrobkowej (paszczyzna) polegajcej na wykonywaniu przez chopw w zamian za uytkowanie gospodarstw rnego rodzaju prac i posug na rzecz dworu pracy sprzajnej (przy pomocy zaprzgu koni lub wow i wasnego sprztu) i pieszej, renty w naturze oraz renty pieninej. Okrelenie obcie chopskich sprzyjao rozwojowi gospodarczemu. Chop zainteresowany by wzrostem wydajnoci swego gospodarstwa gdy nadwyki stanowiy jego wasny zysk. W XV w. kiedy rozwin si eksport zboa z Polski, zaczto chopw obcia wiksz iloci paszczyzny w powstajcych folwarkach rycerskich. Prawo chemiskie wprowadzio przede wszystkim samorzd w kadej wsi. Reprezentowa go sotys i awnicy. Sotys by przedstawicielem pana feudalnego w stosunku do mieszkacw wsi i jednoczenie reprezentowa wie przed panem. Zarzdza wsi, odpowiada za porzdek, ciganie danin i podatkw oraz dostarczanie ich do dworu. Do jego powinnoci naleao take ciganie od mieszkacw wsi dziesiciny kocielnej. Wraz z aw rozsdza sprawy cywilne i drobne karne. Apelacje sdzi pan feudalny a sprawy karne wiksze komtur, lub w przypadku ziemi smtowskiej, wjt krzyacki tczewski. Wprowadzenie prawa chemiskiego wizao si z reform gospodarcz wsi. Jeli jeszcze gdzie stosowano dwupolowy system uprawy ziemi zosta on zastpiony przez trjpolowy ktry sta si powszechny. Polega na komasacji gruntw wsplnoty wiejskiej i wprowadzeniu przymusowego podziau pl na 3 czci. Jedna cz ugorowaa suc jako wsplne pastwisko, na drugiej siano zboe ozime, a na trzeciej jare. Nadziay ziemi poszczeglnych osadnikw przy lokacji wsi byy mniej wicej rwne. Nie przekraczay w pastwie krzyackim 2 anw (37 ha). Jedynie sotys otrzymywa wiksz dziak ziemi. Bya ona czsto nadawana z urzdem soeckim w dziedziczne wadanie. Nadto cz zasdzanych kar pieninych z tytuu rnych wykrocze mieszkacw stanowia jego wynagrodzenie. Cz opat z kar pobiera pan feudalny. Zachowaa si z 1531 r. informacja o istnieniu urzdu dziedzicznego sotysa w Smtowie. Mianowicie, sotys Maciej sprzeda posiadany od dawna urzd sotysa wraz z 3 wolnymi wkami ziemi lecymi w Smtowie za 100 marek szlachcicowi Janowi Bochliskiemu, wacicielowi czci wsi Smtowa13. Urzd dziedzicznego sotysa posiaday rwnie Lalkowy. Informacja ta pochodzi jednak dopiero z XVII w.
13

Archiwum Pastwowe w Bydgoszczy (dalej APB), Akta miasta Nowego, sygn. 62 (39) s. 64; M. Biskup, Osady na prawie polskim na Pomorzu Gdaskim w pierwszej poowie XV w., PAN Instytut Geografii, Prace Geograficzne Nr 5, Warszawa 1956, s. 188 189.

120

Krzyacy zatrzymali na Pomorzu take prawo polskie. Byo ono dla nich korzystne. Pozwalao ciga oprcz czynszu pieninego znaczne daniny w naturze, jak narzaz, dostaw podwd oraz wiadczenie z dbr rycerskich suby wojskowej w lekkiej zbroi na kade wezwanie bez ograniczenia terytorialnego i odszkodowania, nadto wiadczenie pomocy przy naprawie i budowie zamkw. Dziedziczenie dbr obejmowao tylko potomkw mskich. W przypadku braku takowych ziemie przechodziy na Zakon. Wsi na prawie polskim zarzdza starosta. Posiada do 2 anw ziemi wolnych od powinnoci. ciga czynsze i inne daniny, wyznacza szarwarki, troszczy si o obsadzanie opuszczonych zagrd. Sdownictwo we wsiach na prawie polskim wykonywali urzdnicy Zakonu. Do Zakonu naleao te prawo zaboru ruchomoci po zmarych chopach. Prawo polskie w pocztkach XV w. posiadaa wie Luchowo14. 5. Okrutne czasy wojenne 1626 1763

na nastpnej stronie: List krla Zygmunta III Wazy pisany w obozie pod wsi Pienikowo (17.09.1626)

Krzyackie panowanie skoczyo si na Pomorzu Gdaskim w 1466 r. Wojna jak Zwizek Pruski i Polska stoczyy w l. 1454 1466 z zakonem krzyackim dosigaa bezporednio ziemi smtowskiej i bardzo j wyniszczya. Nie opacane z braku rodkw wojska zacine obu walczcych stron raboway ludno miejscow. Polskie miasta: Nowe, Gniew, wiecie, Starogard, zamek w Osieku byy oblegane i zdobywane kilka razy przez obie strony. W wielu wsiach po wojnie pustki sigay 80% zasiedlonych przed wojn anw kmiecych. Wpyny na ten stan take towarzyszce wojnie zarazy i pomory. Wielu rycerzy polego, inni zuboeli ponoszc koszta udziau oraz dziaa wojennych i stracili tym samym na znaczeniu. Na ziemi smtowskiej pojawia si szlachta z Korony oraz Prus krzyackich obejmujc tu dobra ziemskie i przynoszc nowe kapitay. Szlachta autochtoniczna zachowaa niewielki procent ziemi15. W czasach wzgldnego spokoju jaki panowa w l. 1466 1625 na Pomorzu Gdaskim gospodarka odrodzia si i nastpi powolny rozwj ekonomiczny terenu. Podczas wojen toczonych midzy Polsk i Szwecj w latach 1563 1721, na tle pretensji dynastycznych polskich Wazw i de Szwecji do opanowania poudniowych wybrzey Batyku, sprzecznych z racjami Polski, dziaania wojenne takK. Grski, Pastwo krzyackie w Prusach, (1946), s. 69; K. Bruski, B. liwiski, Z dziejw, op. cit., s. 87 88; M. Biskup, Osady, op. cit., s. 216. 15 M. Grzegorz, Struktura administracyjna i wasnociowa Pomorza Gdaskiego pod rzdami Zakonu Krzyackiego w latach 1309 1454, Toru 1987, s. 178; H. Mercker, , Geschichte des Schwetzer Kreises 1466 1873, ZWGV, H. 17/1886, s. 14 15; M. Biskup, A. Tomczak, Mapy wojewdztwa pomorskiego w drugiej poowie XVI w., Toru 1955, s. 97 100 oraz zaczona mapa pt. Rozmieszczenie wasnoci ziemskiej wojewdztwa pomorskiego w drugiej poowie XVI w. powiat nowski.
14

121

122

Piecz krla Zygmunta III Wazy

e przenosiy si na tereny Kociewia. Mianowicie w latach 1626 1629 wojska krla Szwecji, Gustawa Adolfa, przemaszeroway kilka razy przez Prusy Krlewskie, w tym przez Kociewie. Oblegay i zdobyy, dewastujc miasta Tczew, Gniew, Nowe. Stacjonoway w nich duszy czas. Zajy te klasztor w Pelplinie. Gdzie przebyway tam niszczyy zabudowania, uprawy, zjaday ca ywno, bydo, ptactwo domowe, trzod, zabieray konie. Chopi poniewierani, godni, opuszczali swoje gospodarstwa, wielu zgino. Krl Zygmunt III Waza 11.08.1626 r. wyruszy z wojskiem z Warszawy na Pomorze przeciw swemu bratankowi Gustawowi Adolfowi, krlowi Szwecji. Z obozu w Grudzidzu 14.09 przeprawi si z wojskiem na lew stron Wisy i polami poszed do Nowego. Tu pod miastem obozowa od 15 19.09 a nastpnie podszed pod Gniew od lipca zajty przez Szwedw. W dniach 22 i 29.09 oraz 01.10 wojsko polskie toczyo cikie boje o miasto lecz nie odbio go. Wojsko Zygmunta III dnia 02.10 stacjonowao pod niedalekimi Brodami, nastpnie w Pienikowie, Pelplinie, Wamierzu, pod Tczewem. Penetrowao cae Kociewie, pobierao ywno i obroki dla koni. W kolejnych 3 latach obie armie walczyy ze sob i obozoway w rnych miejscach na Kociewiu. Na przykad 27.08.1627 r. krl polski obozowa pod Starogardem. Idc w tyme roku z wojskiem pod Tczew obozowa w dobrach jaskich Piotra Kostki. Na Pomorzu ze Szwedami walczy wojewoda Melchior Wejher oraz Mikoaj Mocarski (1590 1638), lisowczyk, rotmistrz i pukownik krlewski ze swoj chorgwi. Chorgiew Mocarskiego kwaterowaa na Kociewiu w latach 1626 1629 i przez nie wielokrotnie przechodzia. Mocarski by wybitnie utalentowanym dowdc wojskowym. Zdoa w sprytny sposb odbi w padzierniku 1628 r. okupowane przez Szwedw miasto Nowe. Wzi przy tym do niewoli cz zaogi i gubernatora szwedzkiego Nilsa Kagga. Ten okrutny dowdca odpowiedzialny za zniszczenie i spalenie miasta oraz wymordowanie wikszoci zakonnikw klasztoru Bernardynw w Nowem zosta ukarany przez cicie. Ludno Kociewia prcz nieprzyjaciela a take polskiego wojska nkay zarazy i pomory16.
Polski Sownik Biograficzny (dalej PBS), T. XII, s. 356; Sownik BPN, T. II, s. 468 469; PSB, T. XXI, s. 490 493; H. Mercker, Geschichte, op. cit., s. 14; Archiwum Pastwowe w Gdasku (dalej APG), 300, 53/48: listy krla Zygmunta III z okresu wojny szwedzkiej 1626 1629, s. 343 355: diariusz wojny pruskiej w r. 1626; 300, 52/397, s. 29 i 33: listy puk. Mikoaja Mocarskiego pisane w Starej Jani do rady m. Gdaska o pomoc wojskow; Dzieje Pomorza Nadwilaskiego, op. cit., s. 162 225.
16

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

123

List pukownika Mikoaja Mocarskiego pisany w Jani 21.10.1628 do rady miasta Gdaska

124

Jeszcze nie odbudowano zniszcze po pierwszej wojnie pnocnej kiedy rozpocza si druga w latach 1655 1660, trwajca duej, krwawa i wyniszczajca. Na Polsk najechay wojska szwedzkie Karola X Gustawa. Dziaania wojenne objy Pomorze, Wielkopolsk, Mazowsze i Maopolsk. Walki na Kociewiu rozpoczy si w kocu 1655 r. i trway 5 lat. Opr wojsku szwedzkiemu na Pomorzu stawiaj wojewodowie pomorski Ludwik i malborski Jakub Wejherowie. Jakub Wejher by twrc chopskich oddziaw partyzanckich ktre organizoway si w poudniowej czci wojewdztwa pomorskiego. Pod wpywem rabunkw, gwatw i naduy onierzy szwedzkich chopi nie dowiadczajc ochrony ze strony wojska polskiego sami organizowali obron przed nieprzyjacielem. W odwet oddziay szwedzkie mordoway chopw w osiedlach w ktrych spotykay si z oporem a same osiedla paliy. Szwedzi zdobyli i trzymali duszy czas kociewskie miasta Gniew i Nowe. Zdobyli wszystkie zamki i miasta Prus Krlewskich. Opuszczajc je czsto wysadzali prochem mury obronne miast. Z upodobaniem jako protestanci niszczyli katolickie obiekty sakralne. Na przykad koci w. Jakuba w Gniewie spalili a sprzty srebrne i zote oraz dzwony zrabowali. Jedynie Gdask nie podda si Szwedom. Odzyskiwanie utraconych terytoriw przez stron polsk trwao do 1660 r. Zakoczy wojn pokj w Oliwie. Stoczone bitwy, przemarsze duych armii i mniejszych oddziaw, dugotrwae postoje wojsk, daway okazj do niszczenia mienia gospodarczego i dobytku ludnoci zarwno miast jak i wsi. Wojsko rekwirowao ywno i inwentarz pocigowy, sprzty i narzdzia. Dokonywao rabunkw. Podpalao cae wsie i mordowao bezbronn ludno. Wojsko polskie, z reguy nie opacane na czas, rwnie dopuszczao si rabunkw na wiejskiej ludnoci, dworach szlacheckich i duchownych. Zniszczeniom wojennym towarzyszyy pomory ludzi i byda. Szczeglnie tragiczne w 1657 i 1660 r. Wyludnione folwarki szlacheckie i gburskie wsie, ograbione z siy pocigowej, narzdzi do obrbki roli i ziarna siewnego, dugie lata leay na Kociewiu odogiem. Zarosy chwastami, krzewami. Obniya si produkcja rolna. Przez szereg lat po zakoczeniu wojny populacja ludnoci zmniejszaa si nadal na skutek ndzy i godu panujcego wrd ludnoci. Upado rzemioso wiejskie. Zanik handel. Ludno w wojewdztwie pomorskim w 1664 r. zmniejszya si w stosunku do stanu sprzed wojny o 60%, liczba rodzin kmiecych o 67% a og zniszcze wsi wynis 62%. Folwarki Smtwko i Wosienica w 1662 r. byy opuszczone, nie byo w nich mieszkacw. W Lalkowych przed wojn osadzonych byo 2 lemanw (wybracw) ktrzy gospodarowali kady na 2 anach ziemi i posiadali domy oraz zabudowania gospodarcze. Teraz pozosta tylko jeden imieniem Szymon. Mieszka w cudzej chaupie bo lemaskich nie ma. Zostay zapewne spalone. W 1624 r. byo w Lalkowych 16 gburw i 2 karczmy. W 1664 r. byo tylko 8 gburw, z tego jeden nowo osiady, a karczmy adnej.

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

125

W czci pozostaych wsi ziemi smtowskiej jeszcze w 1682 r. znajdowao si wiele opuszczonych anw. W parafii Kocielna Jania, w ktrej w kocu XVI w. zamieszkiwao 304 osb, w 1710 zamieszkuje osb 200 a w 1745 ju 392. Odbudowa gospodarki wiejskiej odbywaa si w drugiej poowie XVII w. i nastpnie w XVIII w. powoli ale systematycznie. Rozwijaa si produkcja rzemielnicza oraz handel. Nastpia reorganizacja gospodarki rolnej. Wzrosa powierzchnia gruntw folwarcznych a zmniejszya powierzchnia ziemi ornej wiejskiej. Folwarki zaczy bazowa w wikszej mierze na pracy najemnikw okresowych. Gburzy za oddanie im w uytkowanie gospodarstw gwnie pacili feudaowi czynsz pieniny a w niewielkim wymiarze odrabiali paszczyzn na folwarkach. Wzrosa forma przekazywania chopom gospodarstw na zasadzie dzierawy dugoterminowej (30 50 lat) zwanej emfiteutyczn, lub dzierawy bezterminowej anw pustych. Po 40 letnim okresie pokoju zewntrznego, przy wewntrznych niesnaskach, sabym rzdzie, wybrany na tron polski August II Sas wtrci w 1700 r. Polsk w now wojn ze Szwecj. Wojna pnocna trwaa do 1721 r. Wyniszczya take Kociewie. Wsie i miasteczka musiay paci wysokie kontrybucje Szwedom, ywi i kwaterowa wojska saskie, rosyjskie i koronne. Polska staa si jakby karczm zajezdn. Ludno znw zacza popada w ndz gdy wojnie towarzyszyy nieurodzaje gospodarcze, zarazy i pomory byda. Wybr na polski tron Stanisawa Leszczyskiego w 1734 r. stanowi pretekst do nowej wojny. W latach 1756 1763 obja Polsk wojna 7letnia. Przez wojewdztwo pomorskie przechodziy i kwateroway na nim wojska pruskie i rosyjskie. cigay z ludnoci kontrybucje, pobieray furae, podwody, ogaacay krlewszczyzny, gospodarstwa chopskie oraz dworskie obory, stodoy i spichlerze powodujc kolejny upadek gospodarki. Powiadczaj to lustratorzy krlewszczyzn w wojewdztwie pomorskim w 1765 r. Zapisali mianowicie, e wiele zagospodarowanych wczeniej nowin w powiecie nowskim teraz pusto bez mieszkacw stoi zdezelowane przez Moskw i adnej nie czyni intraty. Dworom i chopom nie dziao si lepiej17.
17

S. Hoszowski, Zniszczenia w czasie wojny szwedzkiej na terenie Prus Krlewskich [w:] Polska w okresie drugiej wojny pnocnej 1655 1660, T. II, Warszawa 1957, s. 383 426. S. Hoszowski oblicza zniszczenia wojenne na podstawie lustracji krlewszczyzn. Sdzi i byy bardziej zniszczone anieli dobra szlachty. Dla dbr szlacheckich porwnawczego materiau brak. Jednake przedstawione przy opisie poszczeglnych wsi ziemi smtowskiej dane o liczbie anw pustych w drugiej poowie XVII w. pozwalaj wyliczenia prof. Hoszowskiego odnie take do dbr szlacheckich; Franciszek S. Kostka Czapski (1725 1802) [w:] Pomorze Gdaskie Nr 15, Wrocaw 1985, s. 11 16; W. Odyniec, J. Wsierski, Gniew, op. cit., s. 23 27; J. Milewski, A. Mykaj, Nowe n/Wis 1266 1966, (1966), s. 38 39, 98 99; W. Szulist, Przeszo obecnych obszarw diecezji pelpliskiej do 1772 r., Pelplin 2000, T. I, s. 139 140; S.

126

6. Uwaszczenie chopw. Rozwj kapitalistycznych majtkw ziemskich w czasach pruskiego zaboru 1772 1919

Wojska napoleoskie rozniosy po Europie idee francuskiej rewolucji: dania rwnoci, wolnoci i braterstwa. Pod ich wpywem 09.10.1807 r. rzd pruski wyda edykt znoszcy w domenach, czyli majtkach pastwowych, natychmiast, poddastwo osobiste chopw posiadajcych dziedziczne prawo do zajmowanej ziemi a w r. 1808 w stosunku do pozostaych chopw z domen, natomiast od w. Marcina 1810 r. w odniesieniu do chopw z dbr szlacheckich. Edykt wprowadzi rwnie prawo swobodnego posiadania, nabywania i zbywania majtkw ziemskich i gospodarstw przez chopw. Zniesienie poddastwa i przyznanie prawa nabywania, posiadania ziemi na wasno i zbywania jej, nie oznaczao uwaszczenia, czyli nadania ziemi na wasno. Nadal pozostaa feudalna wasno ziemi oraz paszczyzna. Uwaszczenie chopw w domenach przeprowadzono na podstawie rozporzdzenia z 27.07.1808 r. Chopi chccy pozyska na wasno gospodarstwo wnie musieli znaczne odszkodowanie skadajce si z opaty za zwolnienie od sub oraz opaty za nadanie prawa wasnoci do gospodarstwa. Domenalnymi wsiami w ziemi smtowskiej byy nalece do domeny Ostrowite Luchowo i Smtowo oraz nalece do domeny w Nowem Lalkowy. ledzc histori uwaszczenia chopw w ostatniej z wymienionych wsi, moemy stwierdzi, e przebiegao ono z wikszymi oporami i trudnociami anieli we wsiach szlacheckich. Wyjtek stanowia Frca. Chopi lalkowscy od 1814 r. wnosili skargi do Rejencji w Kwidzynie, krla pruskiego i Komisji Generalnej Zachodnio-Pruskiej do spraw uwaszczenia, sdzili si przez wszystkie instancje sdowe, do najwyszego trybunau w Berlinie wcznie, na spotykajce ich niesprawiedliwoci ze strony dziedzicznych dzierawcw dbr: Ignacego, Kazimierza i Pawa von Rabe ktrzy posiadali je od
Mikulski, Osadnictwo, op. cit., s. 97 100, 166 167; APG, 300,53/187, s. 385 396: Rewizje anw wybranieckich w woj. chemiskim w 1664 r., AGAD, ASK, dz. I, sygn. 52, K. 274, 276; Lustracja wojewdztw Prus Krlewskich 1624, wyd. S. Hoszowski, Gdask 1967, s. 51 52, 271 272; Opis krlewszczyzn w wojewdztwach chemiskim, malborskim, pomorskim w 1664 r., wyd. J. Paczkowski, Fontes, TNT, T. 32, Toru 1938, s. 88 89; APG, 300, R/Gg 34: Taryfa poborowa simpla prowincji pruskiej w 1682 r., k. 47 49, 65 69; Historia Pomorza, T. II do r. 1945, red. G. Labuda, cz. II, Pozna 1984, s. 50 67, 74 90, 193 201; Lustracja wojewdztw Prus Krlewskich 1765, T. II, wyda J. Dygdaa, TNT, Fontes 92/2003, s. 149, 152; ADP, sygn. G 26, s. 202: wizytacja parafii Kocielna Jania w 1710 r.; G 56: wizytacja parafii Kocielna Jania w 1745 r.; Atlas historyczny Polski. Prusy Krlewskie w drugiej poowie XVI wieku, op. cit., s. 127, poz. 226. Volstndige Topographie des Knigreichs Preussen, Zweiter Teil, Hgb. von J. F. Goldbeck, Marienwerder 1789.

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

127

1801 r., Krzysztofa Janke w latach 1824 25, nastpnie ydowskiego kupca ze Starogardu Jzefa Hirschberga, ktry naby je na licytacji w 1826 r., a take Hermanna Conrada, ich posiadacza od 1840 r. Mimo i Lalkowy byy wsi domenaln nie zastosowano do uwaszczenia chopw dzierawicych tam gospodarstwa zarzdzenia z 27.07.1808 r. lecz przepisy odnoszce si do uwaszczenia chopw w dobrach szlacheckich z 1811 oraz 1816 r. Chopi w Lalkowach posiadali gospodarstwa od dawna. W 1820 r. 5 z nich legitymowao si kontraktami wieczystych dzierawcw zawartych w 1721 r., mianowicie: Jakub Czarnojan, Kajetan Chmielewski, Maciej liwa, Maciej Batzki i Jan Wikland. Pierwsi trzej posiadali po 2 wki, ostatni dwaj po 1. Gospodarstwa nabyli przez oenki, zamian, kupno i spadkobranie. We wsiach byy jeszcze 2 gospodarstwa zasiedziaych lemanw Franciszka Mykowskiego i Marcina Kaszubowskiego, gospodarstwo soeckie, nadto gospodarstwa 5 rodzin: Jan Paczkowski, Wawrzyniec Klepinowski, Andrzej Czarnojan, Micha Engel, Franciszek Kant, zapisanych w kontraktach z lat 1789 1801 jako dannicy (cz z 1,5 cz z 1 wk), mimo, i na podstawie ustnego porozumienia z wacicielem uprawiali po 1,5 2 wk ziemi i dysponowali sprzajem. Oprcz wymienionych, we wsi mieszkao jeszcze 10 innych rodzin chopskich, wykonujcych wszelkie prace na folwarku, bez ktrych ten nie mgby istnie, jak pisa do Kamery Wojen i Domen w Kwidzynie 04.09.1791 r. Andrzej Pawowski, wczesny dzierawca wieczysty. Dannicy: Wawrzyniec Otlewski, A. Czarnojan, F. Kant i M. Engel, 17.10.1815 r. napisali skarg do krla pruskiego na nadmierne obcienie ich przez wieczystego dzierawc von Rabe szarwarkami i czynszami. Kady z nich zobowizany by do wykonania w roku nastpujcych prac: 1) 15 dniwek pracy pieszej z wasnymi narzdziami, jak pia, sierp, grabie, 2) zaoranie 3 mrg ziemi folwarcznej, 3) wywoenie przez 3 dni gnoju na folwarczne pola, 4) wywiezienie z lasu 1 sztuki drzewa, 5) wywoenie paskiego zboa na odlego 4 mil, 6) zwoenie przez 2 dni zboa paskiego do stod. Nadto paci musieli czynsz w kwocie: Otlewski i Czarnojan za 1 wk po 15 talarw, Kant i Engel za poow wki po 10 talarw, 60 srebrnych groszy. Pan Rabe obieca im, e po 15 latach otrzymaj dodatkow wk ziem do wki posiadej i poow do poowy posiadanej, ale ziemi nie otrzymali. Kady z wymienionych oddawa musia nadto do dworu 1 g i 2 koguty rocznie. Do szarwarkowania musieli utrzymywa par silnych koni. Te konie zjaday cay zapas posiadanego przez nich zboa aby byy silne i w formie do pracy. Wykonywanie szarwarkw uniemoliwiao im obrbk wasnej ziemi. Byli poszkodowani z tego powodu. Przeyli w Lalkowach cikie czasy wojenne. Ponieli w tym czasie due straty. Na wasny koszt odbudowa musieli swoje zniszczone domy i budynki gospodarcze a mimo to od dziaek musieli paci: Otlewski i Engel po 20 talarw, 30 groszy, Kant i Czarnojan po 30 ta-

128

larw, 30 gr. Tych obcie nie mog ju udwign. Prosz by krl wpyn na pana von Rabe by ich powinnoci zechcia ustali gdy s zbyt due. Wierzymy, e Wasz Krlewski Majestat nas nie opuci i pozostajemy wierni poddani a po zimny grb (bis ins khle Grab), pisz zrozpaczeni. Nastpne zbiorowe i indywidualne skargi procesowe w ktrych uzasadniali e ju kilkadziesit lat uprawiaj po 1 i wicej wk ziemi sprzajem, std uprawnieni winni by i winni zosta uwaszczeni, dannicy przegrali w 3 instancjach sdowych. Dzierawca wieczysty poodbiera im cz ziemi i wcieli do folwarku. Rejencja w Kwidzynie oraz Komisja Generalna nie popary ich roszcze uzasadniajc i nie speniaj wymogw stosownych przepisw prawnych. Do poowy XIX w. brak ladw w dokumentach by dannicy zostali uwaszczeni. Po procesach i skargach na lalkowskiego dzierawc wieczystego, ktry nie chcia i nie spieszy si by uwaszczy 5 w/w chopw oraz lemanw zasiedziaych od 1721 r. w Lalkowych i uprawnionych do uwaszczenia, dopiero 11.03.1829 r. spisano z nimi reces regulujcy ich stosunki z wacicielem ziemskim. Strony umowy reprezentowali z jednej strony: waciciel dbr Lalkowy fiskus pruski w osobie penomocnika radcy Kriesa oraz (od 02.05.1826 r.) dzierawcy wieczystego Jzefa Hirschberga, z drugiej strony: aktualni emfiteutyczni osadnicy chopscy: Antoni Czarnojan, M. liwa, K. Chmielewski, J. Wikland i M. Batzki. Ich uwaszczenie byo uzasadnione. Uprawiali gospodarstwa od dawna. Posiadali aktualne kontrakty dziedzicznego dzierawcy zawarte w 1791 r. Na ich podstawie pacili za gospodarstwa czynsz cznie z podatkiem publicznym wacicielowi, ktry z wasnym podatkiem odprowadza ich podatek do kasy urzdu domenalnego. Std nie byo adnotacji w aktach urzdu domenalnego o dokonywanych przez chopw wpatach podatku. Wpisy takie stanowiy jeden z warunkw podstawy uwaszczenia. Po przeprowadzonych dochodzeniach uznano im ten warunek jako speniony. W/w chopw uwaszczono cznie na 712,125 morgach ziemi, obejmujcych grunty orne, ki i pastwiska. Najwiksze byo gospodarstwo A. Czarnojana 194,44 morgi, najmniejsze Wiklanda 85,176 mrg. Poza podatkami domenalnym i wiejskim, jako odszkodowanie na rzecz waciciela zobowizani byli paci przez 25 lat rent pienin. W recesie okrelono te wysoko dziesiciny nalenej proboszczowi i organicie w Lalkowach, uiszczanej w ycie i owsie. Proboszcz lalkowski uposaony by 4 wkami ziemi a organista 1. W 1832 r. zniesiona zostaa we wsi wsplnota gminna i odseparowane poszczeglne gospodarstwa, a w 1856 r. wymazana w ksigach hipotecznych, jako spacona przez wymienionych 5 gburw, renta odszkodowawcza. Drog sukcesji i oenkw nastpia w midzyczasie wymiana wacicieli gospodarstw. W 1856 r., spotykamy nastpujcych wacicieli: Jan Fibryn, M. liwa, J. Chmielecki, Maciej Piat i Franciszek Rumpa.

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

129

Podstaw uwaszczenia chopw w dobrach szlachty stanowi edykt z 14.09.1811 r. w sprawie regulacji stosunkw midzy dworem a wsi i deklaracja z 29.05.1816 r. Deklaracja ograniczya krg chopw uprawnionych do skorzystania z uwaszczenia do zapisanych w katastrze jako uprawiajcych grunta i zobowizanych do paszczyzny sprzajnej. Maorolni (dannicy, chaupnicy, rataje) odrabiajcy paszczyzn piesz zostali wykluczeni z prawa do uwaszczenia. Waciciele ziemscy deklarowali ich jako robotnikw zwizanych kontraktami z dworem, niezbdnych do prac w folwarkach. Istotne dla procesu uwaszczenia byy nadto dwa rozporzdzenia z 1821 r. Jedno w sprawie likwidacji wsplnych uytkw, czyli serwitutw (=suebnoci przysugujce chopom na gruntach dworskich, np. zbieranie drewna opaowego w paskim lesie, wsplne pastwiska, pastwiska w dworskim lesie) poczone zwykle z separacj i komasacj gruntw, drugie w sprawie wykupu powinnoci feudalnych wiadczonych przez chopw majcych ju ustalone prawa do wasnoci gospodarstwa (wykup paszczyzny)18.
18

Lalkowy plan wsi (1822 r.)

J. Wjtowicz, S. Wolaski, Uwaszczenie chopw na Pomorzu Gdaskim [w:] Szkice z dziejw Pomorza pod red. G. Labudy, T. 3, Warszawa 1961, s. 5 28; Pomorze Gdaskie 1807 1850. Wybr rde, oprac. A. Bukowski, (1958), s. XXVIII XXXIV, XLI XLIV. 93 117; 72; K. Dbrowski, Rola duchowiestwa polskiego diecezji chemiskiej w walce z zaborc o niezaleno gospodarcz polskiego ludu w drugiej poowie XIX w. [w:] Studia Pelpliskie 1969, s. 50 59; Historia Pomorza, op. cit., T. III, cz. I, s. 184, 193 229, 251 253; APB, Komisja Generalna (dalej Komisja Gen.), sygn. L. 56/178, L 136/172, L 411/699, L 6, L 7, L 706, L 743, 68156; APG, sygn. 10/7427, 7428.

130

Chopi uprawnieni do uwaszczenia obcieni zostali kosztami odszkodowania na rzecz wacicieli za otrzymane prawo wasnoci do ziemi i zabudowa oraz zwolnienie od wiadcze feudalnych. Posiadajcy dziedziczne prawo do uprawianego gruntu jako ekwiwalent musieli wacicielowi odda 1/3 gruntw gospodarstw. Takim prawem zdoaa si wylegitymowa jedynie w/w 5 gburw z Lalkowych a nadto w 1822 r. nastpujcych 10 gburw z Frcy, posiadajcych kontrakty emfiteutycznych dzierawcw zawarte w 1782 r. przez hr. Jzefa Drogosawa Skrzewskiego z ich sukcesodawcami: Antoni Gierkiewicz, wdowa po Andrzeju Gardzielewskim i ich nieletnie dzieci, Piotr eglarski, Jan Sell, Wojciech Umerski, Jan Umerski, Maciej Kurek, Jakub Felchnerowski, Franciszek Listewnik i Szymon Grski. Uwaszczeni chopi ze swoimi gruntami tworzyli gmin wiejsk Frca. Naleay do niej grunty soectwa, staw do pojenia byda usytuowany za zabudowaniami A. Gierkiewicza, dom pasterza, kunia, dziaka szkolna, drogi i dojazdy do poszczeglnych gospodarstw. W przypadku gospodarstw niedziedzicznych, czyli takich do ktrych chopi dysponowali tylko umowami dzierawy czasowej zawartymi na ich uprawianie z wacicielem, musieli mu odda poow gruntw. Tak byo w przypadku 7 nastpujcych chopw w Kocielnej Jani: Ignacego Zawodziskiego, Franciszka Damrata, Barbary Ciesielskiej z d. Tkaczyk, wdowy po Gorlewiczu, z mem Franciszkiem Ciesielskim, Franciszka Winiewskiego, Antoniego Kotowskiego, Walentego Ciesielskiego i Macieja Chyy, z ktrymi reces regulujcy stosunki z wacicielem Starej i Kocielnej Jani Karolem K. Kurtiusem zawarty zosta 23.11.1819 r. Zatrzymali cznie 220 mrg ziemi uprawnej, 36 mrg k i 28 mrg pastwisk. Tyle samo ziemi, w podobnych rodzajowo proporcjach, odebra im Kurtius i wczy do swego majtku. Podobnie postpi z 11 kmieciami osiadymi w Lenej Jani jej waciciel Gustaw Nehring. Stosowny reces zawar z chopami 02.05.1827 r. Zatrzymali 256 mrg i 219 prtw kwadratowych ziemi. Identyczn powierzchni areau odebran chopom Nehring wczy do swego folwarku. Uwaszczeni chopi naleeli do gminy wiejskiej Lena Jania a folwark tworzy jednostk zwan obszarem dworskim Lena Jania. Podobne jednostki administracyjne tworzyy wie Kocielna i Stara Jania. Pierwsza stanowia gmin wiejsk, druga obszar dworski. Na poowie dotychczas uprawianych gruntw uwaszczonych zostao rwnie 6. chopw we Frcy, z ktrymi stosowny reces spisany zosta 12.09.1823 r. oraz chopi w innych jeszcze wsiach ziemi smtowskiej. Chopi zobowizani byli nadto przez 12 lat jak okrelaj recesy z Kocielnej i Lenej Jani oraz Frcy odrabia paszczyzn w majtku waciciela wynoszc w roku 10 dniwek pracy rcznej mskiej i 13 dniwek pracy sprzajem oraz przez 25 lat spaca dworowi rent odszkodowawcz i paci parafii dziesicin. Rent odszkodowawcz mogli chopi uiszcza w pienidzu lub w formie renty naturalnej. Uzyskujc gospodarstwa na wasno chopi jednoczenie rezygnowali z pomocy dworu w utrzymaniu

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

131

w dobrym stanie zabudowa na gospodarstwach, korzystania z lasw oraz pastwisk i sami musieli uiszcza wiadczenia publiczne. Przeszy na nich te obowizki komunalne utrzymanie drg, roww, mostw, przepustw znajdujcych si na terenie zamieszkaej przez nich wsi, nadto cz kosztw budowy i utrzymania szkoy oraz nauczyciela. Recesy okrelay rwnie nalen proboszczowi i organicie z parafii do ktrej wie naleaa dziesicin, patn zwykle w zbou. Deklaracja z 1816 r. znosia ochron chopw. Feuda mg odebra chopom ziemi gdy upyn termin dzierawy w caoci lub czci. Tak zwane rugi stosowali dziedzice dosy czsto chcc powikszy swoje folwarki i nie dopuci do przejcia ziemi przez chopw. Niekiedy ograniczali si do odebrania im czci ziemi przez co ci stawali si maorolnymi i tracili uprawnienia do uwaszczenia. Feuda natomiast zapewnia sobie tani si robocz, gdy nadal u niego pracowali. Tak postpowano z chopami niemal w kadej wsi. Przykadem Lalkowy. Stosowano take dotkliwe dla chopw translokacje. We Frcy przy okazji uwaszczenia waciciel utworzy folwark z ziemi odebranej chopom. W 1733 r. wszystkie grunty we wsi wczesny waciciel Franciszek Czapski, odda chopom w zamian za czynsz. Hrabia Jzef Micha Ignacy Skrzewski odziedziczywszy wie w 1818 r. odebra 6 chopom: Andrzejowi Resner, Annie Resner zamnej za Tomaszem Ogonowskim, Stanisawowi Ogonowskiemu, Janowi Kurkowi, Jakubowi Gosienieckiemu i Wawrzycowi Piontkowi posiadane grunty i utworzy 20 wkowy folwark, a ich przenis do Rychawy. Tam otrzymali jedynie poow dotychczas we Frcy uprawianego areau. Waciciel powikszy dodatkowo ich krzywd, dajc w zamian dotychczasowych pl II klasy, pola piaszczyste. Ich standard ycia obniy si. Skaryli si, e nie bd obecnie mogli trzyma suby, inwentarza i zwierzt pocigowych, tzw. sprzaju. Podobnie postpia Elbieta Zofia Plehn z domu Kries, w Kopytkowie. W trakcie uwaszczenia przeniosa 8 chopw w latach 1815 1819 z Kopytkowa na nowe grunty do Bobrowca. Translokacj, mniej dotkliw ni w/w, odnotowano te w Kocielnej Jani. Trzech z 7 uwaszczonych chopw waciciel zmusi do przesiedlenia si na drug stron wsi oraz wybudowania tam sobie nowych domw i budynkw gospodarczych, na wasny koszt. Dotychczas posiadane budynki i ogrody w dobrym stanie polecono im, jak notuje reces pozostawi. Dziedzice wczali do swoich posiadoci rwnie gospodarstwa opuszczone przez chopw z powodu bankructwa lub zdarze losowych. Uwaszczeniu podlegy rwnie gospodarstwa rolne mynarzy, kowali i karczmarzy. Wyczone natomiast byy gospodarstwa chopskie uprawiajce i dzierawice grunty plebana i organisty. Myn wodny w Kornatce istniejcy tam od 1570 r., wydzierawiony w 1788 r. na warunkach dzierawy wieczystej przez waciciela kompleksu dbr Starej i Kocielnej Jani, Kopytkowa, Bobrowca

132

i Kornatki generaa P. B. Gtzendorf Grabowskiego, Janowi Dahm i jego onie Florentynie z domu Brandt, wraz z 1 anem 2 morgami i 93 kwadr. prtami chem. ziemi oraz prawem rybowstwa na stawie myskim, w 1827 r. przej od Piotra Dahma, syna Jana, Juliusz R. Plehn, waciciel Kopytkowa, Bobrowca i Kornatki. W zamian J. R. Plehn da mu 25 mrg mniej ziemi w Kornatce. Myn wiatrak znajdowa si rwnie w Lalkowach. Zbudowa go w 1835 r. niejaki Pottel, otrzymawszy od waciciela ziemskiego (dzierawcy dbr) J. Hirschberga 5 mrg ziemi. W 1856 r. jego uwaszczonym wacicielem zosta August Rostock, podpisujcy si w recesie imiennie, adnym charakterem pisma. Karczmy, jako bardzo dochodowe, istniejce w wikszoci wsi, waciciele ziemscy z reguy przejmowali jako swoj wasno i nastpnie wydzierawiali. Przykadowo przekazujc chopom z Kopytkowa na osiedlenie (w l. 1815 1819) wie Bobrowiec Plehnowie zastrzegali, e nie przekazuj im prawa do polowa ani prawa do zaoenia karczmy przynalene do tej wsi. W Lalkowach dzierawi karczm z 1 anem ziemi od folwarku w 1822 r. Jan Kubaszewski. Po wyganiciu kontraktu zostaa sprzedana. W 1894 r. jej wacicielem bya Rozalia Krombach z domu Blumenthal, urodzona w Lalkowach, zamna Wolff. W 1903 r. posiada j Antoni Mrowiski. W Kocielnej Jani w l. 1837 1843 karczm od K. K. Kurtiusa dzierawia rodzina ydowska Joela Printza. ona Joela Sara z d. Goldschmidt, pochodzia z Tucholi. Mieli 4 dzieci. Starsze dzieci - Lewin i Abraham, przebyway u dziadkw w Starogardzie gdzie uczszczay do szkoy. Od r. 1852 karczma bya w rkach innej ydowskiej rodziny, nazwiskiem Segall. W 1868 r. odnotowany jest Benno a w 1906 Leo Segall. By moe rodzina Segall zamieszkaa w Kocielnej Jani spokrewniona bya z rodzin o tym samym nazwisku, kupcw w Skrczu, w ktrych domu w kocu XIX w. znajdowa si ydowski dom modlitwy. Nastpnym, ju wacicielem, duego z czerwonej cegy domu handlowego byli Sally Jakoby i K. Schultzki. By moe kupili karczm od Segalla lub K. Kurtiusa i na jej miejscu zbudowali okazay dom handlowy. Usytuowany by (budynek nadal stoi) na kocu wsi w kierunku Starej Jani. Za nim stan budynek nowej szkoy, zbudowany w 1893 r. Szkoa uytkowana jest nadal. Warunki uwaszczenia chopw danej wsi okrela reces ktry podpisywa waciciel ziemski oraz chopi, w obecnoci komisji zoonej z urzdnikw pruskiej administracji. Reces stanowi wynik porozumienia chopw i dziedzica. Do regulowania przebiegu dziaa uwaszczeniowych wynikajcych z ustawodawstwa agrarnego powoa rzd pruski w 1817 r. Zachodnio-Prusk Komisj Generaln do Regulacji Stosunkw Wociaskich w Kwidzynie. W pniejszym czasie przeniesiono jej siedzib do Bydgoszczy. Miaa ona w terenie organy wykonawcze komisje specjalne, ktre dziaay od 1811 r. Przeprowadzay post-

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

133

powanie uwaszczeniowe w poszczeglnych wsiach, wykonyway pomiary gruntw, sporzdzay protoky. Komisja Generalna przechodzia szereg reorganizacji. Wykonaa olbrzymi prac. Wytworzya wielk ilo dokumentacji. Zlikwidowana zostaa w 1909 r. Zadziwiajce jest i chopi, mimo istnienia szk, pocztkowo przykocielnych a od pocztku XIX w. szk elementarnych, nie umieli si podpisa. Stawiali wycznie krzyyki w miejsce podpisu. Na przykad w 1856 r. w Lalkowach jedynie Piat zoy imienny podpis na recesie. Nie umia podpisa si sotys Micha liwa. Nie wspominam o recesach z wczeniejszych lat: 20-tych i 30-tych. Nikt nie skada na nich imiennego podpisu, poza wacicielem ziemskim, urzdnikami Komisji Generalnej i zwykle miejscowym nauczycielem, ktry suy jako tumacz. Chopi powszechnie nie rozumieli jzyka niemieckiego. Dotyczyo to wszystkich wsi na terenie ziemi smtowskiej. Przy spisywaniu recesw zawsze obecny by tumacz. Tumaczy on chopom tekst recesu. Reces by nadto do lat 40-tych spisywany rwnoczenie w jzyku polskim jak notowano w recesie gwnym urzdowym, sporzdzanym w jzyku niemieckim. Recesy w jzyku polskim jednake nie zachoway si. Pod wpywem wrzenia rewolucyjnego Wiosny Ludw (1848 r.) ogoszono w 1850 r. now ustaw uwaszczeniow. Zniesiono bez odszkodowania szereg uprawnie przysugujcych dziedzicom, jak prawo zwierzchnie do ziemi, prawo pracy we dworze za dniwk, strowanie budynkw dworskich, pomoc przy polowaniach, sprztanie dworu, skubanie gsi, opdzanie much nad nieboszczykami we dworze do czasu pogrzebu, i inne. Uwaszczeniom podlega miay dotd nie uwaszczone gospodarstwa chopskie dziedziczne i niedziedziczne, za wyjtkiem dziaek suby folwarcznej i gospodarstw dzierawionych od dworu na umowach dzierawy czasowej. Za odszkodowaniem natomiast w postaci renty pieninej zniesiono wszystkie robocizny na rzecz dworu i prawo do ziemi. Rent mg chop spaci jednorazowo uiszczajc dziedzicowi 18-krotno stawki rocznej. Jeli nie mg tego uczyni, nalen feudaowi spat przejmowa utworzony w 1850 r. bank rentowy. Chop zobowizany by wnosi raty roczne do banku ktry oblicza jej amortyzacj. Przy oprocentowaniu 4,5% chop spaca rent przez 41 lat a przy oprocentowaniu 5% przez 56 lat. Bank wypaca natomiast wacicielowi ziemskiemu rent w postaci listw zastawnych o wartoci 20-krotnej rocznej renty od kadego gospodarstwa chopskiego. Reformy uwaszczeniowe cigny si a do 1865 r., natomiast akcja znoszenia serwitutw na obszarze ziemi smtowskiej, zapocztkowana w latach trzydziestych, zakoczya si tu przed pierwsz wojn wiatow. Przykadowo A. Plehn z Kopytkowa, trzem chopom z Grabowca Jakubowi Lempka, Ignacemu Dbrowskiemu i Anastazemu Firynowi, odda w 1907 r. cznie 4,3404 ha zie-

134

mi za zrzeczenie si prawa wybierania drzewa z dworskiego lasu w Kopytkowie. Faktem jednak jest, e wikszo chopw zostaa w latach 1818 1850 uwaszczona, a cz nawet spacia w caoci rent odszkodowawcz. Natomiast w latach 1850 1865 uwaszczono gwnie maorolnych a bank rentowy dokona wykupu renty pieninej w stosunku do chopw ktrych uwaszczono bez odszkodowania w ziemi i reszty nalenoci jakie ciyy na gruntach chopw uwaszczonych za odszkodowania w ziemi. W pocztku lat 70-tych XIX wieku, Komisja Generalna rozpocza przeprowadzanie akcji wykupu dziesiciny nalenej Kocioowi. Pacon dotd w zbou dziesicin przeliczono na wartoci pienine. Ustalono przypadajc na kadego wocianina i waciciela ziemskiego naleno roczn. Jej 25-krotno miaa by ekwiwalentem renty. Wypat kapitau parafiom w postaci rentowych listw bankowych przej Bank Rentowy w Krlewcu. Chopi obcienie to spacali w formie 4,5% dodatku doliczonego do podatku od gospodarstwa. Kwota nalenego odszkodowania z tytuu wykupu dziesiciny dla kadej parafii podlegaa akceptacji kurii biskupiej chemiskiej w Pelplinie. Przykadowo, od wsi i dworw przynalenych do parafii w Kocielnej Jani proboszcz mia otrzyma, jak ustalono w recesie spisanym w 1880 r., 12.740,16 a organista 424,88 marek. Parafianie lalkowscy porozumieli si z proboszczem w 1894 r. Regulacje sprawy dziesiciny cigny si do I wojny wiatowej. Chopi w procesie uwaszczenia stracili poow posiadanej w 1818 r. ziemi. Zmniejszya si te liczba gospodarstw chopskich w wyniku czsto stosowanych rugw a take przejmowania gospodarstw chopw ktrzy nie mogli spaci renty odszkodowawczej. Jednak straty liczbowe gospodarstw zrwnowaya parcelacja czci folwarkw. Przykadem dobra Rynkwki i Rudawek w latach 1891 1901 gdzie w wyniku parcelacji powstao 47 nowych gospodarstw dla ktrych utworzono w 1903 r. odrbn gmin wiejsk. Podobnie w l. 1902 1906 w Bobrowcu utworzono 19 nowych gospodarstw na ktrych osadzeni zostali Niemcy emigrujcy z Woynia w Rosji. Po uwaszczeniu w I poowie XIX w. wzrosa wrd chopw ndza i bezrobocie. Rozwijajce si folwarki kapitalistyczne nie mogy wchon caej uwolnionej na wsi ludnoci. Cz zaja si rzemiosem lub odesza do rozwijajcego si przemysu take na wsi. Powstaway w tym czasie w miastach manufaktury, potem zmechanizowane fabryki, zakady przetwrcze i wytwrcze. Reszta zamienia si w wiejski proletariat, pracujcy m. in. dorywczo w okresie wzmoonego zapotrzebowania na prace rolne w majtkach i u chopw. Dorastajce dzieci nagminnie pracoway jako suba domowa. Cz ludnoci wiejskiej zacza emigrowa. Pocztkowo udawaa si w poszukiwaniu pracy do Krlestwa Polskiego, a od lat 40-tych do Ameryki. Wiele rodzin wyjedao w II poowie XIX

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

135

i w pocztkach XX w. do prac sezonowych w Niemczech. Wynika to z usprawiedliwiania nieobecnoci szkolnych dzieci. Z czasem jednak uwaszczenie wpyno na intensyfikacj ekonomiczn chopskich gospodarstw. Wzrosa liczba inwentarza i maszyn w rolnictwie chopskim, chocia jeszcze w II poowie XIX w. dominowaa praca rczna, socha i drewniane brona oraz trjpolwka. Powoli jednak zaczli chopi wprowadza narzdzia rolnicze elazne oraz podozmian obsiewanie pl koniczyn i sadzenie ziemniakw miast stosowania ugorowania pl. Rzd pruski prbowa pomaga chopom uczc ich nowego sposobu gospodarowania. Urzdza wzorcowe pokazowe gospodarstwa i wyznaczy nauczyciela ze szkoy rolniczej do udzielania pomocy. W pobliskim Opaleniu w 1826 r. zaoono szko dla owczarzy. Szczeglnie pomocne okazay si kka rolnicze polskie, zorganizowane np. w pobliskim Piasecznie i Skrczu, ktre urzdzay szkolenia w jzyku polskim. Chopi nie znali bowiem jzyka niemieckiego. Cenna bya te pomoc kredytowa udzielana przez polskie banki ludowe dziaajce w ssiedztwie (np. w Skrczu i Pelplinie). Znaczne byy zasugi na tym polu ksiy polskich z diecezji chemiskiej w Pelplinie, ktrzy wczali si do tych prac. Powstay te polskie spki parcelacyjne umoliwiajce Polakom w tym chopom, zaciganie nisko procentowych dugoterminowych kredytw na zakup ziemi. Przede wszystkim jednak uwaszczenie korzystne byo dla dalszego rozwoju gospodarstw obszarniczych. Feudaowie odebrali chopom cz ziemi a nadto zabezpieczyli sobie przez kilkanacie lat darmow prace na folwarkach i wieloletni dopyw gotwki ze spat rentowych. Tote rozwiny si kapitalistyczne folwarki zatrudniajce robotnikw najemnych. Na folwarkach zaczto wprowadza maszyny rolnicze, powiksza inwentarz. Powszechnie zastosowano podozmian. Uzyskiwany nawz od wikszej liczby inwentarza podnosi jako gleby, co cznie z lepsz obrbk ziemi przyczyniao si do podnoszenia plonw. Przeprowadza zaczto czego dowodem majtki Rynkwka, Rudawki i Lalkowy w kocu XIX w. melioracje terenw bagiennych i pastwisk. Waciciele uprzemysawiali take swoje folwarki. Na majtkach w Bobrowcu, Kopytkowie, Lalkowach, Luchowie, Lenej Jani, Rynkwce, Smarzewie i Starej Jani istniay przynoszce spore zyski gorzelnie. Gorzelnie w Starej Jani, Kopytkowie i Luchowie wyposaone byy w maszyny parowe. Kries jako pierwszy w 1842 r. na Pomorzu Gdaskim wprowadzi w swojej gorzelni w Luchowie maszyn na napd parowy. We Frcy i Starej Jani znajdoway si cegielnie, w Lenej Jani, Smarzewie i Smtowie mleczarnie a w Kornatce i Lalkowach myny. Za pienidze uzyskane z tytuu uwaszczenia chopw, sprzeday wiatraka mlewnego i karczmy H. Conrad w Lalkowach w 1858 r., poza unowoczenieniem i podniesieniem poziomu gospodarczego folwarku, zbudowa w miejsce starych, nowy budynek mieszkalny, 2 owczarnie, 3 stodoy, obor, piwnic oraz stud-

136

ni za kwot 18.000 marek. Okazae dwory w II poowie XIX w. zbudowane zostay take w Kopytkowie, Lenej Jani i Starej Jani19. Od poowy XIX w. rzd pruski zacz m. in. troszczy si rwnie o rozwj komunikacji. Zbudowano wiele drg utwardzanych. Na przykad Czerwisk Starogard. W 1914 1916 powsta odcinek drogi powiatowej Stara Jania Lena Jania, a wczeniej w 1902 r. odcinki drg gminnych: Lena Jania Lalkowy i Rynkwka Kamionka. Jeden pas drogi powiatowej by brukowany a drugi szutrowany. Droga miaa szeroko 8 m, po bokach poprowadzone byy rowy. Koszt budowy odcinka ze Starej do Lenej Jani wynis 39.000 marek. Gwnym wykonawc by Feliks Paluchowski z Rakowca. Pracowali przy niej te Balkow z Kopytkowa mistrz budowy drg oraz Maksymilian Kitowski, przedsibiorca budowlany z Kocielnej Jani. Prace pomocnicze, jak wywz ziemi, przywz piasku, wiru, kamieni, cegy, wykonywa swoim sprzajem i przy pomocy swoich robotnikw K. Kurtius, waciciel Starej Jani oraz Oskar von Rabe, waciciel Lenej Jani. W l. 1902 1903 zbudowano drog kolejow Smtowo Skrcz przez Star Jani, a w 1904 r. odcinek Twarda Gra Nowe, przez co tereny gminy smtowskiej uzyskay poczenie kolejowe z Bydgoszcz i Gdaskiem oraz Starogardem a w 1906 r. z Czerskiem przez Szlacht. Po rozbiorach wszystkie majtki ziemskie na terenie ziemi smtowskiej, skutkiem dyskryminacyjnej polityki fiskalnej w stosunku do Polakw, w kocu XVIII i pocztku XIX w. przeszy w rce Niemcw. Wyjtek stanowi folwark Frca, ktry posiada Polak Leopold Maksymilian Mieczkowski do 19.02.1840 r. Odkupi go od niego Niemiec, porucznik Hermann Conrad. Naley przyzna, i starali si dobrze gospodarowa w nabytych majtkach. Niektrzy posiadali wyksztacenie uniwersyteckie. Stosowali w rolnictwie nowoci techniczne, uprawiali wydajne gatunki zb, hodowali dochodowe gatunki byda i owiec. Byli czonkami zaoonego w 1822 r. w Grudzidzu Towarzystwa Gospodarki Ziemskiej (Landwirtschaftliche Vereine) posiadajcego od 1907 r. filie w Kamionce oraz Czerwisku. Tej ostatniej przewodniczy A. Plehn z Kopytkowa. Towarzystwo to penio funkcje doksztacajce i konsultacyjne dla wacicieli ziemskich. A. Plehn by w tym czasie rwnie czonkiem zarzdu Banku Ziemskiego Prowincji PruAPB, Komisja Gen., sygn. Kocielna Jania, K. 29, s. 1 16; Frca, F. 1/7, F. 8/25, F. 9/30, F. 14/6, F. 268/411; Kopytkowo, K. 6; Bobrowiec, B. 166/360, B. 160/360, B. 752/1095; Kamionka, K. 685, K. 939, K. 771; Lalkowy, L. 754; APG, sygn. 97/597, s. 11 12, 97/410, 97/40, 34/416; Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Kocielnej Jani, teka akt pt.: Wykup wiadcze na rzecz Kocioa 1872 1880; G. Pierzynowska, Dwory, parki i folwarki Kociewia i Kaszub, Tczew 1998, s. 215 240; Archiwum Pastwowe w Elblgu, Rejencja w Kwidzynie, sygn. 1178, 3179, 3180, 5039; R. v. Flanss, Geschichte Westpreussischer Gter, A., op. cit., H. 7, s. 64, 67 68; Tene, Geschichte Westprussischer Gtter, G., op. cit., s. 99 100; Pomorze Gdaskie. Wybr rde, op. cit., s. 72.
19

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

137

sy Zachodnie w Gdasku. Niektrzy wykazywali zainteresowania naukowe, jak Kries z Ostowitego do ktrego naleao Smarzewo i Luchowo oraz Kurtius ze Starej Jani. W latach 1880 1919 byli czonkami Towarzystwa Historycznego w Rejencji Kwidzyskiej20. 7. Stan bada, rda, postulaty

Dwr Kurtiusw w Starej Jani zbudowany w kocu XIX w.

Sta bada Podstawowe kompendium wiedzy o Pomorzu Gdaskim, ktrego czstk stanowi gmina Smtowo Gr., zawiera Historia Pomorza pod red. G. Labudy, wydawana od 1978 r., dotd opracowana do 1918 r. oraz Dzieje Pomorza Nadwilaskiego od VII wieku do 1945 roku, (1978). Godna polecenia jest take nowa publikacja: Polska. Dzieje cywilizacji i narodu, wydana w 6 tomach, obejmujcych histori do 2003 r., (2002 2005), owietlajca w nowy sposb wiele problemw, zamieszczajca pikne ilustracje.
20

Handbuch des Grundbezitzes, im Deutschem Reiche. Provinz Westpreussen, Berlin 1909, dane za r. 1907; GterAdressbuch, f. d. Provinz Westpreussen, Leipzig, 1912; Kreisblatt f. d. Kreis Marienwerder, nr 121/1915 s. 688; APG, sygn. 82/7, 10, 12; APB, Komisja Gen., sygn. L. 743, F. 101/154; Zeitschrift des Hist. Vereins f. d. Regierungs Bezirke Marienwerder, H. 10/1883, s. XXIV XXVIII.

138

O najstarszych dziejach regionu traktuj opracowania geologw, geografw i przyrodnikw, mianowicie: J. Kondrackiego, Geografia fizyczna Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne, (1994); B. Augustowskiego, Pomorze, (1977); Pojezierze Starogardzkie, cz. I. rodowisko przyrodnicze. Praca zbiorowa pod red. J. Szukalskiego, (1996); publikacja o charakterze popularnym pt. Przyroda Kociewia Starogardzkiego, pod red. K. Cherka, (2002) i inne. Zapewne wzbogaciaby wiedz o regionie II cz publikacji Pojezierze Starogardzkie, std celowe byoby doprowadzenie do jej opracowania i wydania. Oglny pogld na prehistori powiatu starogardzkiego daje opracowanie A. i H. Panerw zawarte w monografii Dzieje Starogardu, T. 1, pod red. M. Kallasa, (1998), pt. Z najstarszych dziejw ziemi starogardzkiej, a caego Pomorza Gd. w/w syntezy oraz szereg dzie dawniejszych, autorstwa W. gi, K. Jadewskiego, J. Kostrzewskiego, L. J. uki i innych. Ciekawsze odkrycia archeologiczne zwykle omawiaj gdascy archeolodzy na amach czasopisma Pomorania Antiqua, std powinno stanowi lektur obowizkow dla interesujcych si archeologi lokaln. Opublikowane w nim s rwnie odkrycia na pasie autostrady A1. Powicona im zostaa nadto publikacja: Raport 2001 2002. Oglnopolski program ochrony archeologicznych dbr kultury zagroonych budow autostrady, ORB, (2004). Odkryte nowe, niekiedy sensacyjne, zabytki archeologiczne, take na terenie ziemi smtowskiej i w jej pobliu, pozwalaj na nowe owietlenie prehistorii terenu gminy Smtowo Gr. Historyk nie moe wykaza si nieznajomoci prac: K. Grskiego i M. Biskupa o zakonie krzyackim i ostatnio wydanej pod red. Z. Nowaka, Pastwo zakonu krzyackiego w Prusach, (2000), W. Odyca, K. Podoskiego, A. Sobociskiego, Ziemia starogardzka, (1974), monografii miast: Starogardu, Gniewa, Nowego, Pelplina. Wymienione na wstpie syntezy dziejw Pomorza Gd. uzupeniaj, uszczegowiaj i rzucaj niejednokrotnie nowe wiato na szereg problemw, publikacje gdaskich historykw modszej generacji: J. Powierskiego, B. liwiskiego, K. Bruskiego, W. Dugokckiego. Do badania historii osad cenne s prace toruskich historykw M. Grzegorza, (1987; 1990) i K. Mikulskiego, (1994), M. Biskupa i A. Tomczaka, Mapy wojewdztwa pomorskiego w drugiej poowie XVI w., (1955), Atlas historyczny Polski. Prusy Krlewskie w drugiej poowie XVI wieku, oprac. przez M. Biskupa i L. Koca, (1961), M. Kieczewskiej Zaleskiej, O powstaniu i przeobraeniu ksztatw wsi Pomorza Gdaskiego, M. Biskupa, Osady na prawie polskim na Pomorzu Gdaskim w pierwszej poowie XV w., (1956). Spisy urzdnikw Pomorza Wschodniego do 1309 r. i Prus Krlewskich XV XVIII wieku, opublikowane przez B. liwiskiego, (1989) i K. Mikulskiego, (1990), biogramy zamieszczone w Polskim Sowniku Biograficznym i Sowniku Biograficznym Pomorza Nadwilaskiego oraz serii wydawniczej Pomorze

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

139

Gdaskie, z. 1 17, opracowane przez rnych historykw, pozwalaj zidentyfikowa i scharakteryzowa szlacht i magnatw ktrzy posiadali interesujce nas wsie, mieszkali w nich i prowadzili publiczn dziaalno. Dzieem do ktrego musz sign wszyscy badacze zajmujcy si histori polskich wsi jest Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich, redagowany przez F. Sulimierskiego, B. Chlebowicza, W. Walewskiego, (1883). Zamieszcza zwize noty o kadej niemal osadzie polskiej. Ogranicza je jednak czas opublikowania przed 125 laty. Przemiany nazewnictwa wsi omawiali H. Grnowicz, (1985) oraz B. Kreja, (1988), w opracowaniach toponomastycznych. Charakterystyk zniszcze Pomorza i Kociewia podczas szwedzkich wojen w XVII w. przedstawi S. Hoszowski, Zniszczenia w czasie wojny szwedzkiej na terenach Prus Krlewskich [w:] Polska w okresie drugiej wojny pnocnej 1655 1660, T. II, (1957). Z kolei problematyk uwaszczenia chopw na terenie zaboru pruskiego poza Histori Pomorza (T. II i III) omawiali J. Wjtowicz, S. Wolaski, Uwaszczenie chopw na Pomorzu Gdaskim [w:] Szkice z dziejw Pomorza, pod red. G. Labudy, T. 3, (1961), K. Dbrowski, Rola duchowiestwa polskiego diecezji chemiskiej w walce z zaborc o niezaleno gospodarcz polskiego ludu w drugiej poowie XIX w. [w:] Studia Pelpliskie (1969), A. Bukowski, Pomorze Gdaskie 1807 1850, wybr rde, (1958) i inni. Publikacje dotyczce zniszcze podczas wojen szwedzkich oraz uwaszczenia chopw nie odnosz si jednak bezporednio do wsi ziemi smtowskiej na co pozwalaj zachowane liczne rda archiwalne. Takie szczegy nie byy bowiem przedmiotem bada i ustale autorw wymienionych publikacji. Poszczeglnym wsiom ziemi smtowskiej (z wyjtkiem wsi Kamionki) studia powici R. v. Flanss i opublikowa w artykule Geschichte Westpreussischer Gter A. Altjahn, Lesnian, Kirchenjahn; G. Die Weisshfschen Gter, Mnsterwalde, Osterwitt, Luchowo, Smarzewo, Czerwinsk, Kulmaga, Bielsk, Lichtenthal, Bobrowiec, Kornatken, Kopitkowo, Smentau, Smentowken, Fronza, Lalkau, Rinkowken, die Kozielecer Gter, zamieszczonym w czasopimie: Zeitrchrift des Historischen Vereins fr den Regierungs Bezirke Marienwerder, H. 7 (1883), s. 41 69, H. 21 (1887), s. 67 108. Flanss by pastorem w Kwidzynie oraz jednoczenie bibliotekarzem, archiwist i skarbnikiem Towarzystwa Historycznego Rejencji Kwidzyskiej. Wykorzysta rda opublikowane w owym czasie w kodeksach przez M. Perlbacha, J. Voigta i M. Heina, ksigi gruntowe, akta Rejencji Kwidzyskiej przechowywane wwczas w sdach i urzdzie Rejencji oraz archiwa parafialne. Zajmowa si gwnie histori wacicieli majtkw. Narodowo autora odcisna na wykadzie swoje pitno. Dotyczy to wojny 13-letniej, okresu Rzeczypospolitej szlacheckiej, o ktrym nie ma prawie informacji, przejcia ma-

140

jtkw z rk wacicieli Polakw przez Niemcw po rozbiorze Polski. Noty o poszczeglnych wsiach obejmujce okres od zaistnienia w rdach pisanych kocz si informacjami o uwaszczeniu chopw. Histori wsi z terenu ziemi smtowskiej zajmowa si take znany popularyzator ziemi starogardzkiej J. Milewski. Swoje ustalenia przedstawi w publikacji Dzieje wsi powiatu starogardzkiego (1968). Praca ma charakter popularny nie odsya do rde, a informacje uoglniajce dotycz caego powiatu. Autor uwzgldni zabytki archeologiczne, rda pisane, relacje i legendy. Wiele podanych informacji prezentuje nieaktualny stan wiedzy. Przykadowo: pierwsze grupy ludzi na terenie powiatu pojawi miay si midzy 3 2 tysicleciem p. n. e. Obecna wiedza archeologw przesuwa ten fakt na przeom 8/7 tysiclecia p. n. e. Ludno sowiaska nie mieszka tu od 3500 lat lecz dopiero od VI w. Ziemia smtowska w l. 1818 1920 nie naleaa do pow. starogardzkiego lecz kwidzyskiego i inne. Informacje z historii poszczeglnych wsi i o ich wacicielach rwnie zawieraj niecisoci, ktre obecny stan wiedzy oraz znacznie poszerzona baza rde archiwalnych pozwalaj skorygowa, rozszerzy a nadto dopisa dalszy cig historii. Wymieniony autor napisa jeszcze kilka innych prac wicych si z histori wsi w powiecie starogardzkim. Gminie Smtowo Gr. powicia 25 stron tekstu G. Perzynowska w publikacji Dwory, parki i folwarki Kociewia i Kaszub, (1998). Publikacja prezentowaa zaoenia dworsko-parkowe wybranych obiektw z wymienionego terenu dla celw promocyjnych poszczeglnych obiektw i samych gmin. W ramach noty o gminie Smtowo Gr. omwione zostay majtki Kopytkowo, Lena i Stara Jania oraz Rynkwka. Autorka podaa te nieco danych o historii majtkw i ich wacicielach. Zamiecia sporo zdj prezentujcych obiekty. Publikacja ma charakter popularny. Zawiera sporo informacji bdnych, imiona podaje w przestarzaej formie. Czerpaa bowiem z przestarzaej literatury. Oto kilka przykadw: ksi gdasko-pomorski Mszczuj II, w aktualnych opracowaniach historykw nazywany jest ksiciem pomorskim Mciwojem II. Jeden z rycerzy ktrym tene ksi nada wie Kopytkowo w 1290 r. nosi imi Dziwan. Forma ywan podana przez Autork nie jest aktualnie uywana. Sybilla z Kosputw bya bratow Wilhelma Wolfa z Ludinghausen a nie on. Poddastwo osobiste chopw w zaborze pruskim nie zostao zniesione jednym aktem z 1807 r. Starosta mitarski Jerzy Konopacki (+1650), waciciel Lenej Jani i Rynkwki, by starost mitawskim (Mitawa to obecnie Jelgawa na otwie). W Rynkwce nie byo zamku krzyackiego. Zamek rezydencj wybudowa tam w pocztku XVII w. Jerzy Konopacki. Rynkwka i Lena Jania w rce niemieckie przeszy nie w II poowie XVIII w. lecz dopiero w 1809 r., gdy ostatni polski waciciel Jan Gtzendorf Grabowski sprzeda je, z powodu zaduenia, Niemcowi Samuelowi Nehringowi i wiele innych.

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

141

Reasumujc, stan wiedzy w opracowaniach na temat ziemi smtowskiej jest nieaktualny i w wielu szczegach bdny. Wymaga pilnie nowego ujcia. rda Od momentu przybycia na ziemi smtowsk pierwszych grup ludzi na przeomie okresw paleolitu i mezolitu (okoo 8200 p.n.e.) a do XII w., gdy pojawiy si pierwsze lokalne dokumenty pisane, jej dzieje oraz dzieje przemieszczajcych si i osiedlajcych tu ludzi dokumentuj zabytki archeologiczne. Informacje o nich zgromadzone s w Muzeum Archeologicznym w Gdasku w tekach zawierajcych dokumentacj znalezisk z terenw poszczeglnych wsi. Dokumentacja ta nie bya dotd przedmiotem kompleksowej analizy w odniesieniu do terenu interesujcej nas gminy. Patrzc przez pryzmat zarejestrowanych w tych tekach zabytkw odkrytych przez archeologw na wymienionym terenie, zwaszcza we wsiach Kamionka oraz Stara i Kocielna Jania, wydaje si, e stopie przebadania tego obszaru naley uzna za niewystarczajcy. Zwaszcza w kontekcie ustale nauki, e by najwczeniej na Pomorzu Gd. (VIII w.) zajty pod sta upraw rolnicz. Od w. XII histori wymienionego terenu owietla zaczy dokumenty pisane. Najstarsze, wytworzone do okoo poowy XIV w., zostay opublikowane w kodeksach dyplomatycznych: Pommerellisches Urkundenbuch, przez M. Perlbacha, (1881 1882), Codex diplomaticus Prussicus, przez J. Voigta, (1836 1861) oraz Preussisches Urkundenbuch, przez M. Heina i in. (1882 1986). Zawieraj informacje o terenach gminy, dokumenty lokacji wsi, nada ziemskich, informacje o odbiorcach dokumentw, informacje polityczne, gospodarcze i spoeczne. Z opublikowanych dokumentw do naszych czasw w oryginale dotrway nieliczne. Szczliwie zachowa si dokument wystawiony przez Gotszaka z Jani w 1305 r. (APG, 942/23) z jego pieczci. Opublikowanych zostao rwnie szereg ksig kancelarii krzyackiej oraz biskupstwa wocawskiego z XV w. Zawieraj cenne informacje do podjtego tematu. Przykadowo: Das Zinsbuch Bischof Johannes Kropidos von Wocawek von Biegun des 15. Jahrhunderts, (1973), opracowana przez P. Kriedte, podaje liczb anw we wsiach Frca, Stara, Lena i Kocielna Jania, Rynkwka i Smarzewo w l. 1402 1409, z ktrych opacana bya dziesicina, Das Grosse Zinsbuch des Deutschen Rittersorden 1414 1438, (1958), oprac. Przez P. G. Thielena, wymienia wiadczone w l. 1437/38 suby rycerskie ze wsi: Frca, Kamionka, Kulmaga, Kopytkowo, Lalkowy, Luchowo, Stara i Kocielna Jania, Smtwko oraz Smtowo na rzecz zakonu krzyackiego. Opublikowane przez M. Toeppena, Akten der Stndetage Preussen, (1874 1886), w wyborze dla lat 1292 1525, zawieraj dane o wyksztacaniu si opozycji przeciw Zakonowi i poddaniu Prus Polsce w 1454 r. oraz przebiegu wojny trzynastolet-

142

niej (1454 1466). Publikacj serii Akt Stanw Prus Krlewskich kontynuowali K. Grski i M. Biskup z maonk I. Janosz w serii Fontes TNT, T. 41, 43, 50, 54, 57, 59, 64, 65, 66, 68, 71, 77. Orientuj w yciu politycznym, gospodarczym i spoecznym Pomorza Gdaskiego. Inwentarz dbr i dochodw biskupstwa wocawskiego z 1534 roku, wyd. B. Ulanowski, Archiwum Komisji Historycznej PAU, t. X, Krakw 1916 oraz Inwentarz dbr stoowych biskupstwa wocawskiego, wyd. L. ydkowicz, Toru 1950, TNT, Fontes 36 informuj o przynalenych do biskupstwa parafiach, wsiach przynalenych do poszczeglnych parafii oraz paconych dziesicinach. Cenna jest seria lustracji ziem Prus Krlewskich, w tym wojewdztwa chemiskiego, w obrbie ktrego opisywane s Lalkowy wie krlewska w ziemi smtowskiej. Lustracje z lat 1565, 1624, 1664, 1765 opublikowali S. Hoszowski, J. Paczkowski i J. Dygdaa. Podaj one liczb anw we wsiach, informacj o kociele, sotysie, karczmie, liczbie osadzonych gburw i mieszkacw innych kategorii, paconych czynszach i paszczynie, zniszczeniach wojennych. Rwnie opublikowana zostaa seria rejestrw poboru podatkw paconych przez wacicieli i mieszkacw poszczeglnych wsi do skarbu krlewskiego. Dotycz lat 1570, 1648, 1682. Wydali je: J. T. Baranowski, W. i S. Ktrzyski. Rejestr z 1662 r. przechowywany jest w AGAD w Warszawie, ASK I sygn. 52 (mikr. 32765 cz. I). W APG, sygn. 300, R/ Gg 34, zachowany jest Regestr pici poborw uchwalony 20 IV 1682 r. na Sejmiku Generalnym Ziem Pruskich w Grudzidzu oraz Spis posiadoci w Prusach Krlewskich z 1682 r. Rejestry podatkowe wymieniaj wacicieli wsi, liczb anw uprawnych i pustych, liczb kmieci, zagrodnikw, owczarzy, karczmy, myny i pacone przez nich podatki. Obie serie rde zawieraj bezcenne informacje. Obejmuj wszystkie wsie ziemi smtowskiej a edycj tych rde uzupeniaj wydane przez S. Kujota, Visitationes archidiaconatus Pomeraniae, z lat 1583, 1584, 1596, 1597 (Fontes 1 3), opisujce m. in. parafie: Lalkowy, Kocieln Jani, Pienikowo i Nowe, do ktrych przynaleay wsie z interesujcego nas terenu. Pruskie opracowania topograficzno-statystyczne: Volstndige Topographie des Knigreichs Preussen, wydane przez J. F. Goldbecka, (1789), Topographisch statistisches Handbuch fr den Regierungsbezirk Marienwerder, (1868), oprac. przez E. Jacobsona, Gemeindelexikon fr Provinz Westpreussen, (1887), podajcy stan na 1884 r., nastpnie na 1895 r., (1898), Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche, Provinz Westpreussen (1909), podajca dane na r. 1907 oraz Gter Adressbuch fr die Provinz Westpreussen (1912), pozwalaj okrela tendencje rozwojowe poszczeglnych wsi: wielko areau, liczb ludnoci, przynaleno administracyjn, nazwiska wacicieli dbr, produkcj poszczeglnych majtkw i powstawanie w nich zakadw przemysowych.

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

143

Oprcz wymienionych rde opublikowanych, pokana grupa dokumentacji archiwalnej do dziejw wsi ziemi smtowskiej przechowywana jest w archiwach pastwowych w Gdasku, Bydgoszczy, Elblgu z siedzib w Malborku oraz w Toruniu, w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie, archiwach parafii rzymsko-katolickich w Kocielnej Jani, Lalkowach i Smtowie oraz w archiwum zakadowym Urzdu Gminy w Smtowie i Urzdu Miejskiego w Gniewie. W archiwach pastwowych znajduje si w zespoach archiwalnych: Rejencja w Kwidzynie (1808 1919), urzdy domenalno-rentowe (1772 1919), starostwa powiatowe w: Kwidzynie (1809 1919), Gniewie (1919 1931), Starogardzie (1934 1939), wydziay powiatowe w : Kwidzynie (1819 1919), Gniewie (1920 1936), Starogardzie (1934 1939), Komisja Generalna Zachodnio-Pruska d/s. Uwaszczenia w Bydgoszczy (1817 1909), urzdy stanu cywilnego w Kopytkowie, Frcy, Rynkwce i Ostrowitem (1874 1905), Urzd Wojewdzki Pomorski w Toruniu (1920 1939), Powiatowy Inspektorat Szkolny w Starogardzie (1888 1939). Nie zachoway si akta gmin i obszarw dworskich z okresu pruskiego a take akta gmin z lat 1919 1945. Cz tych akt zabra w 1946 r. Powiatowy Urzd Bezpieczestwa Publicznego w Starogardzie. Niestety wszystkie zaginy. Materiay do dziejw gminy z okresu po 1945 r. zachowane s w duej obfitoci w zespoach z wszystkich szczebli lokalnej administracji od gminnego, przez powiatowy do wojewdzkiego. Zgromadzone s w Archiwum Pastwowym w Gdasku. Zawieraj je nastpujce zespoy archiwalne: Prezydium WRN w Gdasku (1950 1973) i Urzd Wojewdzki w Gdasku (1973 1990), Starostwo Powiatowe, Powiatowa Rada Narodowa i Wydzia Powiatowy w Starogardzie (1945 1950), Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urzd Powiatowy w Starogardzie Gd. (1950 1975), Inspektorat Szkolny w Starogardzie Gd. (1945 1950), powiatowe komitety PPS, PPR i PZPR w Starogardzie Gd. (1945 1975), komitety gromadzkie i gminne PZPR w Lenej Jani i Smtowie (1955 1989), Gminna Rada Narodowa w Lenej Jani (1945 1954), prezydia gromadzkich rad narodowych we Frcy, Lenej Jani i Smtowie (1954 1972), Urzd Gminy w Smtowie (1972 1990). Materiay Gminy z ostatniego 10-lecia przechowywane s w archiwum zakadowym urzdu. Tam przechowywane s rwnie rejestry stanu cywilnego wytworzone po r. 1906. Naley nadmieni, e z powodu zmian w podziale terytorialnym wprowadzonych po 1919 r., akta metrykalne dotyczce mieszkacw Smtowa, Smarzewa, Luchowa i Kulmagi, zawarte w rejestrze USC w Ostrowitem z okresu po 1906 r., przechowywane s w archiwum zakadowym miasta Gniewa.

144

Konkluzje i postulaty Ziemia smtowska bya od 8200 lat p.n.e. w zasigu penetracji ludzkich grup rnych kultur. Od VIII w. zajta pod sta upraw rolnicz, czyli stae osadnictwo. Dokonano na niej odkrycia wielu bardzo ciekawych zabytkw archeologicznych, zwaszcza na terenach Starej i Kocielnej Jani oraz Kamionki. W XIX w. w Lenej Jani zarejestrowano grodzisko. Istniej domniemania, e w podziemiach kocioa w Kocielnej Jani zbudowanego w po. XIV w., pochowane s doczesne szcztki bohatera z Jani, pierwszego wojewody pomorskiego, ktrego osobiste zaangaowanie doprowadzio do wypdzenia z Pomorza Gd. Krzyakw w 1466 r. Podziemia tego kocioa i niedalekie wzniesienie, na ktrym w latach 1861 1945 sta wiatrak i odnaleziono fragmenty cegie i ceramiki redniowiecznej, prosz si o przebadanie przez archeologw, podobnie jak o dokadn, systematyczn penetracj tereny w/w wsi i zidentyfikowanie grodziska w Lenej Jani. Dotychczasowe edycje rde do historii Pomorza Gd. przyniosy wiele wiedzy o poszczeglnych wsiach w regionie. Opublikowana take zostaa przez historykw wielka synteza dziejw Pomorza Gdaskiego na razie obejmujca okres do 1919 r. prezentujca aktualny stan wiedzy o regionie. Jednak poszczeglne wsie tylko nieliczne posiadaj opracowania monograficzne przedstawiajce w miar pen i aktualn wiedz. Wikszo, a dotyczy to wszystkich wsi ziemi smtowskiej, nie posiada opracowa ktre uwzgldniayby aktualn wiedz podan w syntezach dziejw Pomorza Gd., opracowaniach szczegowych poszczeglnych zagadnie i rda opublikowane oraz przechowywane w archiwach pastwowych, kocielnych i wspczenie dziaajcych urzdach. Autorka zamierza t prni odnonie do gminy Smtowo Gr. wypeni. Sdz, e jest waciwy czas by kada gmina otrzymaa profesjonaln monografi, w ktrej rwnie opisana byaby historia kadej wsi. Ziemi smtowsk na przestrzeni wiekw zamieszkiwaa ludno rnych kultur. Tubylcami, od zarania udokumentowanych dziejw, byli Polacy. Oni ponazywali tu rzeki, ki, bagna i osady. Nazewnictwo wprowadzone przez administracj prusk i hitlerowsk byo wtrnym. Od XVI do koca XVIII w. poszczeglne majtki ziemskie znajdoway si w rkach polskiej szlachty. Ona przez swoich zarzdcw i przy pomocy kmieci, zagrodnikw, rzemielnikw i mieszkacw innych kategorii, uprawiaa te ziemie podstawowy wwczas rodek produkcji i rdo dochodw. Wielu posesjonatw zasuyo si dla Ojczyzny, brao udzia w yciu publicznym, sprawowao lokalne urzdy, zostawio po sobie na tej ziemi rne lady. Po rozbiorach majtki polskiej szlachty przejli Niemcy i oni a do 1945 r. stanowili tu elit finansow i administracyjn. Samorzd wiejski zachowa si w rkach miejscowej ludnoci Polakw. Odsetek Niemcw by tu niewielki. W

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

145

pocztku XX w. pruska administracja prbowaa zwikszy tu liczb ludnoci niemieckiej poprzez osadnictwo na czci rozparcelowanych majtkw (Bobrowiec, Rynkwka). Byy to jednak niewielkie liczby. W Starej i Kocielnej Jani oraz Lalkowach w XIX i pocztku XX w. mieszkaa nieliczna grupa ydw. Caa ludno, rnych narodowoci i wyzna, ya ze sob zgodnie. Po obecnoci ludnoci niemieckiej z reguy wyznania ewangelickiego, zachoway si niewielkie cmentarze w parkach obok dworkw przykadowo w Starej i Lenej Jani, Kopytkowie i Rynkwce. Po ludnoci ydowskiej jedynie adnotacje w dokumentacji archiwalnej. Cmentarzyki ewangelickie wymagaj renowacji i zabezpieczenia. Niestety, nie zachowa si cmentarz ewangelicki przy kociele w Smtowie (do 1945 r. ewangelickim). Jednake upamitnia go obelisk z krzyem wzniesiony tam w 1997 r. Pobyt ludnoci ydowskiej mgby zosta upamitniony jak inskrypcj.

146

Anna Weronika Brzeziska

Kociewie w wietle bada nad upowszechnianiem kultury regionalnej


Wprowadzenie Od paru lat zaobserwowa mona zjawisko powrotu do korzeni, ktre ma na celu przywoanie starych tradycji i zwyczajw, elementw szeroko rozumianej kultury ludowej (por. np.: Karwicka, 1995). Zjawisko to obserwowane jest nie tylko w kulturze miejskiej, ale przede wszystkim na poziomie grup regionalnych (Kociszewski, 1994). Duym powodzeniem ciesz si rnego rodzaju jarmarki, konkursy oraz przegldy twrczoci regionalnej. Traktowane s one zarwno jako okazja do wypromowania produktw swojego regionu, ale te jako okazja do spotkania si czonkw danej spoecznoci, wymiany dowiadcze, a zwaszcza jako sposb na przypomnienie zapomnianych elementw wasnej kultury. Zjawisko akceptowania tzw. swojskich zwyczajw traktowane jest rwnie jako wyraz tosamoci regionalnej dajc poczucie przynalenoci do okrelonej grupy lokalnej (Karwicka, 1995). By moe owa popularno wie si nie tylko z chci pochwalenia si dorobkiem wasnego regionu w rnych dziedzinach, bdcych take elementami kultury regionalnej, ale jest te wyrazem podkrelenia swojej odrbnoci w chwili, gdy kultura unifikuje si, a rnice pomidzy poszczeglnymi kulturami regionalnymi zacieraj si (por.: Damrosz, Konopko, red., 1994). Podejmowanie wsplnych dziaa przyczynia si nie tylko do zespolenia grupy, ale pozwala te na ocalenie od zapomnienia tych dziedzin, ktre ju cakowicie wyszy z codziennego uycia. Grupa regionalna konsoliduje si nie tylko przez wsplne uczestnictwo w danym przedsiwziciu, ale te poprzez wspln organizacj, czego przykadem moe by zakadanie towarzystw, stowarzysze mionikw czy k regionalnych, pod patronatem ktrych organizowane s rozmaite dziaania w najprzerniejszych formach (konkursy, wystawy, przegldy, wydawnictwa regionalne). Organizacje te skupiaj ludzi poczonych ide upowszechniania elementw kultury regionu, z ktrymi czuj si zwizani. Do ocalenia tradycji przyczynia si take dziaalno placwek, ktre proponuj zajcia przyczyniajce si do aktywizacji spoecznoci lokalnych (por.: Kociszewski 1994; Grad, Karczmarek, 1996; Jedlewska 1999). Ich dziaalno przyczynia si do wskrzeszenia i kontynuowania tradycji.

Kociewie w wietle bada nad upowszechnianiem kultury regionalnej

147

Wreszcie istotn czci dziaalnoci regionalistycznej s dziaania podejmowane przez pojedyncze osoby: mionikw danej kultury, ktrzy zajmuj si propagowaniem wartoci regionalnych w czasie wolnym, a czasem s to twrcy, ktrzy wykonujc okrelone przedmioty, popularyzuj sztuk wasnego regionu (m. in.: Adamski 2002; Landowski, red., 1995; Paja 1983). Uczestniczenie w kulturze regionalnej nie polega tylko na odbiorze gotowych przekazw, ale oznacza take umiejtne i kreatywne korzystanie z okrelonych instytucji, uczestniczenie w dziaaniach oraz wchodzenie we wzajemne relacje z czonkami spoecznoci lokalnej (por.: Bukraba-Rylska, 2004, s. 163). Gwnym celem niniejszego artykuu jest przedstawienie fragmentu dorobku kultury regionalnej Kociewia, widzianej przez pryzmat dziaa podejmowanych przez instytucje, stowarzyszenia oraz jednostki, ktrym zaley na prezentacji wasnego dorobku kulturowego. Przedstawiony materia badawczy jest efektem kilkuletnich bada terenowych1 prowadzonych na terenie caego regionu, ktre pozwoliy mi na udokumentowanie dziaa podejmowanych na rzecz upowszechniania elementw kociewskiej kultury regionalnej. Analiza stanu kultury regionalnej z punktu widzenia dziaalnoci upowszechniajcej, wzbogacona o rda archiwalne i literatur przedmiotu pozwolia mi na przedstawienie najbardziej charakterystycznych elementw kultury regionalnej, ktre obecnie stanowi o atrakcyjnoci badanego terenu i mog by jednoczenie uznane za wyrniki kulturowe na tle innych czci Polski. Na podstawie trwania i funkcjonowania poszczeglnych elementw kultury podjam si prby oceny stanu zachowania kultury regionalnej z rozrnieniem na wskazanie, ktre z elementw s najbardziej tradycyjne, funkcjonujce w niezmienionej formie, a ktre ulegy przetworzeniu i umasowieniu, a z kultur tradycyjn maj czsto niewiele wsplnego. Przedmiotem moich bada by przede wszystkim dziaalno podejmowana na rzecz upowszechniania elementw kociewskiej kultury regionalnej przez domy kultury i biblioteki, stowarzyszenia i towarzystwa, dziaalno zespow folklorystycznych.
1

Podstaw tej pracy stanowi materia badawczy zebrany w drodze bada terenowych z zastosowaniem rnych technik i wykorzystaniem narzdzi badawczych. Badania swym zasigiem objy region Kociewia (wojewdztwo pomorskie: powiat tczewski i starogardzki, wojewdztwo kujawsko pomorskie: powiat wiecki). Zasadnicza cz bada terenowych bya realizowana w latach 2003-2006 (od listopada 2004 roku w ramach grantu promotorskiego KBN). W pracy wykorzystany zosta take materia z wczeniejszych bada prowadzonych na terenie Kociewia (w roku 1999 w ramach laboratorium dyplomowego oraz w latach 2001 2002 w ramach seminarium magisterskiego. Badania w terenie wykonywane byy technik wywiadu kwestionariuszowego, obserwacji uczestniczcej oraz obserwacji poredniej. Badania byy realizowane podczas przygotowywania rozprawy doktorskiej Kultura regionalna jako przedmiot upowszechniania i animacji kultury (na przykadzie Kociewia, Puszczy Biaej i Ziemi Brzozowskiej pod kierunkiem prof. dr hab. Anny Szyfer, w Zakadzie Etnologii Polski, w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej, na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

148

Interesowaa mnie take dziaalno pojedynczych osb, ktre poprzez swoje zainteresowania i pasje przyczyniaj si do ocalania i dalszego trwania elementw kociewskiego dziedzictwa kulturowego. Problem upowszechniania kultury regionalnej

W kontekcie funkcjonowania kultury na poziomie regionu mona mwi o istnieniu kultury regionalnej, bdc zespoem cech kulturowych ludzi zamieszkujcych wsplnie dany obszar (moe to by region, parafia, wie) oraz identyfikujcych si z elementami tej kultury, rozpoznajcymi je jako swoje. Stanowi ona paszczyzn odniesienia i identyfikacji dla grup spoecznych zamieszkujcych region (witkiewicz, 1994, s. 24). Jako elementy kultury regionalnej wymieni mona: (1) Dziedzictwo kultury ludowej w jej trzech sferach (materialnej, duchowej oraz spoecznej); (2) Pami o wydarzeniach historycznych majcych wpyw na dzieje regionu; (3) Stosunek do rodowiska naturalnego (dziaania na rzecz ochrony rodowiska, ekologia oraz rozwj turystyki z czym wie si wiadomo atrakcyjnoci swojego miejsca zamieszkania z umiejtnociami promowania); (4) Owiat, bdc zinstytucjonalizowan form przekazu dotyczcego dziejw regionu. Jednostka na tyle identyfikuje si z kultur swojego regionu, na ile ma wiedz o tej kulturze i na ile sama stara si w niej uczestniczy oraz j organizowa. Szczeglna rola w procesie ksztatowania si i funkcjonowania kultury regionalnej przypada dziedzictwu kultury ludowej. Kultura ludowa zawieraa elementy wasne, oryginalne, ale ksztatowaa si te pod wpywem kultury mieszczaskiej i szlacheckiej, w oparciu o wydarzenia i przeycia majce miejsce tylko w danej spoecznoci lokalnej lub pod wpywem globalnych wydarze. Jednostki uczestniczc w kulturze i tworzc j na poziomie lokalnym maj poczucie swojskoci i odrbnoci w stosunku do kultury elitarnej, kultury innych regionw i kultury oglnej (Dyczewski, 1994, s. 85-86). Jednym z istotnych czynnikw wpywajcych na powstawanie i trwanie kultury lokalnej jest infrastruktura spoeczno kulturalna (Dyczewski, 1994, s. 95-96). Trwanie i dalsze funkcjonowanie rodowisk lokalnych moliwe jest dziki kultywowaniu tradycji (ochrona zabytkw, powstawanie skansenw i izb pamitek), ruchowi animacji spoeczno kulturalnej (ruch spoeczno-kulturalny i spoeczno-naukowy), a przede wszystkim podtrzymywaniu regionalnej wiadomoci mieszkacw poprzez m. in. ksztacenie w zakresie edukacji regionalnej (Kociszewski, 1994, s. 128). W rodowiskach lokalnych i regionalnych czste odwoywanie si do elementw tradycyjnej kultury (przypominanie obrzdw i zwyczajw, ubieranie si w stroje ludowe z okazji wit, kultywowanie lokalnych tradycji) jest szans nie tylko na zachowanie odrbnoci kulturowej, ale stanowi tez istotny wkad do kultury oglnoludzkiej. Elementy tradycyjne maj w wielu aspektach

Kociewie w wietle bada nad upowszechnianiem kultury regionalnej

149

wpyw i moc oddziaywania na ycie wspczesne nie tylko mieszkacw wsi, parafii, regionu, ale na ycie caego spoeczestwa (Bukraba-Rylska, 2002, s. 237). Prowadzc badania, a nastpnie analizujc zebrany materia dotyczcy kultury regionalnej Kociewia posugiwaam si pojciem upowszechniania kultury, rozumianym jako powoywanie specjalnych instytucji, ktrych celem jest gromadzenie i udostpnianie dbr kultury oraz nauczanie o kulturze i jej treciach. Upowszechnianie kultury jest spontanicznym lub zorganizowanym procesem umasowienia dziaa wchodzcych w skad okrelonej kultury. Jest to wchodzenie lub wprowadzenie w obieg okrelonych dziedzin, ktre dotd funkcjonoway tylko dla pewnych rodowisk czy grup. W interesujcym mnie kontekcie upowszechnianiu podlegaj treci kultury regionalnej, a poprzez odpowiednie dziaania przybieraj rne formy. Nastpuje tym samym wdroenie jednostek i grup w kultur wasnego regionu. Uczestnictwo w kulturze regionu znajduje wyraz w rnego rodzaju dziaaniach, z ktrych ze wzgldu na form i metody oraz adresatw dziaa mona wydzieli: ruch regionalny (regionalizm), edukacj regionaln oraz animacj kultury. Regionalizmem nazywamy ruch spoeczno kulturalny, koncentrujcy si na pielgnowaniu i rozwijaniu dziedzictwa kulturowego w regionie i tym samym dcy do zachowania swoistych cech kultury danego obszaru, do pogbiania wiedzy o tej kulturze, do jej rozwoju i odnowy (Kwaniewski, 1987, s. 306). Kultywowanie i odwoywanie si do tradycji towarzystw istniejcych czasem ju kilkadziesit czy kilkanacie lat, cige powoywanie nowych jest take form realizacji potrzeby dziaania na rzecz swojej spoecznoci. Wspczenie dziaajce towarzystwa i stowarzyszenia przybieraj rnorodne formy. Ich dziaalno take jest zrnicowana jest to organizowanie imprez kulturalnych, odczytw i spotka, wystaw, konkursw i przegldw twrczoci regionalnej, dziaalno wydawnicza, prowadzenie badan naukowych, gromadzenie archiwaliw i pamitek zwizanych z przeszoci regionu, dziaalno owiatowa dla rnych grup wiekowych. O szerokim polu zainteresowa wiadcz ju same nazwy towarzystw i stowarzysze, ktre w nazwach maj nazwy miast, wsi, regionw, ziem, okrelajc si czsto jako ich mionicy. Wanym elementem majcym wpyw na trwanie i funkcjonowanie systemw kulturowych jest przekazywanie wzorw tych kultur w procesie midzygeneracyjnej transmisji. Przekaz dziedzictwa kulturowego odbywa si w sposb nieuwiadomiony poprzez codzienne praktykowanie pewnych zwyczajw i obyczajw, ale take w sposb wiadomy dziki uczestnictwu w dziaaniach podejmowanych na rzecz swojego miejsca zamieszkania, jakim jest wie, miasto, region. Jedn z form upowszechniania dziedzictwa kulturowego jest edukacja regionalna. Nie istnieje osobna dziedzina nauki, ktra zajmowaaby si problemem edukacji regionalnej i midzykulturowej oraz przekazywania elementw dziedzictwa kul-

150

turowego. Jest to zagadnienie, w ktrym gos zabieraj przedstawiciele rnych dyscyplin nauk spoecznych i historycznych. Edukacja jest jedn z form uczestnictwa w kulturze, a u rde edukacji regionalnej ley uczestniczenie i aktywne wsptworzenie kultury wasnego otoczenia. Trzeci form upowszechniania kultury jest animacja spoeczno-kulturalna, ktrej rdosw wywodzi si od aciskiego sowa animo, ktre oznacza oywienie. W kontekcie dziaalnoci spoecznej oznacza to pobudzenie do dziaania spoecznoci lokalnych lub poszczeglnych rodowisk w rnych dziedzinach dziaalnoci. Animowanie to zachcanie do dziaania, oywienie grupy, poredniczenie i zachcanie do uczestniczenia w yciu spoecznym. Wszystkie te dziaania maj na celu integracj oraz konsolidacj rodowisk lokalnych (ebrowski, 2003, s. 17). Ide animacji nie jest jednak nauczanie o kulturze, czy nauczanie kultury, ale pokazanie sposobw na jej samodzielne kreowanie, korzystania z jej dorobku, odkrywanie i wykorzystywanie w twrczoci, edukacji i yciu codziennym. (Grad, Kaczmarek, 2005, s. 123). Upowszechnianie kultury, jej organizowanie i popularyzowanie znajduje wyraz w dziaalnoci rnych instytucji, ktre ze wzgldu na charakter dziaalnoci podzieli moemy na trzy grupy. Kada z tych grup charakteryzuje si inn struktur, proponuje inne formy i metody pracy, a swoje dziaania adresuje do rnych grup. Do pierwszej grupy zaliczam instytucje powoywane w wyniku inicjatyw odgrnych, lokowanych w strukturach pastwowych lub samorzdowych, a zaliczam do nich dom kultury, bibliotek, muzeum, oraz szko. Drug grup przedsiwzi powstajcych i organizowanych w wyniku inicjatyw oddolnych organizowanych przez czonkw spoecznoci lokalnej s towarzystwa, stowarzyszenia oraz koa mionikw. Ostatni grup wydzielon przeze mnie s dziaania podejmowane przez jednostki (animatorzy i liderzy spoecznoci lokalnych).

Kociewie w wietle bada nad upowszechnianiem kultury regionalnej

151

Ksztatowanie si kultury regionalnej Kociewia

Kociewie lece na styku Kaszub, Kujaw i Borw Tucholskich obejmuje administracyjnie swym zasigiem trzy powiaty lece na terenie dwch wojewdztw: powiat tczewski i starogardzki na terenie wojewdztwa pomorskiego oraz powiat wiecki nalecy do wojewdztwa kujawsko pomorskiego. Za gospodarcz i administracyjn stolic regionu uznawany jest Tczew, natomiast kulturaln Starogard Gdaski. Pelplin jest stolic i siedzib kurii biskupiej Diecezji Pelpliskiej. Kociewie dzieli si na trzy gwne zespoy kulturowe: (1) Kociewski obejmujcy Pojezierze Starogardzkie i pnocn cz powiatu wieckiego. Jego teren zamieszkuj Grale (pnocno-zachodnia wyynna cz regionu), Polanie (na pnoc od wiecia) i Feteracy (na wschd od Pelplina); (2) Kociewsko-borowiacki pooony w pnocno-wschodniej czci Borw Tucholskich, w okolicach wsi Osieczna, Osiek, Czarna Woda. Zasiedlony by przez Borowiakw i Lasakw, stanowicych grup przejciow pomidzy Kociewiakami i Borowiakami i (3) Nizinny zamieszkay przez ludno osiad na nizinach nadwilaskich, zwanych Nadwilakami i Olendrami (por.: Malicki, 1973, s. 8). Nazwa regionu w formie Koczewie po raz pierwszy uyta zostaa na pocztku XIX wieku w wierszu pisanym gwar kociewsk. (Por.: Kreja, 1987, s. 9-20). Pocztkw ksztatowania si kultury regionalnej Kociewia upatrywa moemy w wydarzeniach, ktre na tych ziemiach zachodziy od poowy XVIII wieku. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku Kociewie wraz z Pomorzem znalazo si w zaborze pruskim. W latach 1807-1865 Prusacy przeprowadzili stopniow akcj uwaszczania chopw, co spowodowao duy odpyw ludnoci wiejskiej do miast. W wyniku administracyjnych rozporzdze wstrzymany zosta podzia ziemi midzy wszystkie dzieci w rodzinie. Gospodark dziedziczy odtd najstarszy syn, a reszta rodzestwa musiaa szuka pracy w miastach, bd te emigrowaa sezonowo na pobliskie tereny. Od 1866 pruska komisja kolonizacyjna rozpocza wykup polskich majtkw celem ich parcelacji midzy niemieckich osadnikw. Na pocztku XX wieku Prusacy wprowadzili zakaz budowy domw przez Polakw. W odpowiedzi na ucisk germanizacyjny od poowy XIX wieku powstaway liczne towarzystwa ludowe, piewacze, czytelni ludowych, gimnastyczne oraz polskie banki ludowe (por.: Kciska, 2003). Orodkiem kultury sta si Pelplin. W 1862 roku z inicjatywy Juliusza Kraziewicza powstao pierwsze Wociaskie Kko Rolnicze (Gobek, 1984, s. 24-25). W ramach Kulturkampfu usunito ze szk jzyk polski, co wywoao duy sprzeciw spoeczny i doprowadzio do strajkw szkolnych, z ktrych najwikszy odby si w Kasparusie. W tym czasie rozwina si te sie kolejowa i sie drg. W okresie midzywojennym nastpi duy rozwj orodkw miejskich, gwnie Starogardu Gdaskiego i Tcze-

152

wa. Na wsi przeprowadzono reform rolnictwa, czego pozostaoci do dni dzisiejszych s domy zwane poniatwkami. W tym czasie tereny Kociewia zamieszkiwao wielu Niemcw, ktrzy korzystajc z postanowie traktatu wersalskiego po 1920 roku postanowili nie opuszcza zamieszkaych przez siebie ziem. W czasie drugiej wojny wiatowej Niemcy przeprowadzili akcj wysiedlania miejscowej ludnoci w gb Niemiec, prowadzili take formy ucisku germanizacyjnego wpisujc m. in. na niemieckie listy narodowociowe, mordujc nauczycieli, urzdnikw i ksiy. Jednoczenie zakadali na Kociewiu obozy jenieckie i wywozili miejscow ludno na przymusowe roboty w gb Niemiec. Gospodarstwa polskich rolnikw przekazywano Niemcom, a Polakw zmuszano do przyjmowania niemieckiego obywatelstwa. W latach 1944-45 nastpia masowa ucieczka ludnoci niemieckiej, a na ich miejsce przybyli repatrianci ze Wschodu, ale take centralnych i poudniowych rejonw Polski. Kociewie jako przedmiot bada naukowych Jak dotd region ten nie doczeka si naukowej monografii, ktra obejmowaaby swym zasigiem wszystkie dziedziny kultury materialnej, duchowej i spoecznej. Badania etnograficzne prowadzone na tym terenie dotyczyy wybranych dziedzin, a czsto prowadzone byy przy okazji bada nad kultur ssiednich Kaszub. Pierwsze wzmianki naukowe na temat Kociewia pochodz z lat 60 XIX wieku, a znajduj si w pracy rosyjskiego slawisty Aleksandra Hilferdinga Ostatki Sowian na poudniowym brzegu Morza Batyckiego. W pracy tej zostay umieszczone trzy teksty, zanotowane przez autora w Skarszewach kociewskich. W roku 1867 ukazaa si praca autorstwa Floriana Ceynowy, w ktrej umieszczone zostay teksty pieni notowane na terenie Kociewia. W roku 1892 wydana zostaa w Poznaniu praca Jzefa gowskiego Kaszuby i Kociewie. Zainteresowanie badaczy skupione byo gwnie na gwarze kociewskiej, ktra take dzisiaj stanowi wany wyrnik kultury regionalnej Kociewia. W publikacjach midzywojennych region ten jest wspominany w takich pracach, jak Lud polski Adama Fischera z 1926 roku oraz Rok obrzdowy na Pomorzu Boeny Stelmachowskiej wydany w 1933 roku (bdcy efektem prowadzonych przez ni etnograficznych bada terenowych rozpocztych ju w 1926 roku) oraz Etnografia Polski Jana Stanisawa Bystronia. W okresie midzywojennym badania nad tradycyjn kultur ludow poudniowego Kociewia prowadzi Wadysaw ga, a wyniki opublikowane zostay w pracy wydanej w 1960 roku pod tytuem Okolice wiecia. Materiay etnograficzne (por.: Malicki, 1973, s. 9). W roku 1965 ukaza si tom Pomorze autorstwa Oskara Kolberga, w ktrym to tomie znalazo si kilka tekstw z terenu Kociewia, jednak pierwsz prac powicon cakowicie folklorowi muzycznemu

Kociewie w wietle bada nad upowszechnianiem kultury regionalnej

153

jest wydana w 1970 roku praca Wadysawa Kirsteina zawierajca zbir pieni kociewskich, czciowo zebranych przez autora podczas bada terenowych. Rezultatem kilkuletnich bada terenowych i archiwalnych jest pozycja powicona kociewskiej sztuce ludowej wydana w 1973 roku pt. Kociewska Sztuka Ludowa. Autorem pracy jest Longin Malicki, ktry do obszernie omawia tradycyjne budownictwo, meblarstwo, garncarstwo, plecionkarstwo oraz elementy stroju ludowego. Jednym z najwaniejszych badaczy kultury kociewskiej by Bernard Sychta, doktor etnografii i etnologii, ktry prowadzi wieloletnie badania nad gwar kociewsk. Efektem tych prac jest wydany w trzech tomach sownik gwary kociewskiej Sownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, ktrego kolejne tomy ukazyway si w latach 1980 (tom I, II) i 1985 (tom III). Sychta jest take autorem widowiska opartego o materia pochodzcy z bada terenowych pt. Wesele kociewskie, ktrego fragmenty do dzisiaj czsto s opracowywane i wystawiane przez zespoy folklorystyczne. W latach 80-tych nakadem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego ukazay si trzy teki z wzorami haftu kociewskiego autorstwa dwch hafciarek: Marii Wespowej i Magorzaty Garnysz. W roku 1987 pod redakcj Jana Borzyszkowskiego w serii wydawanej przez Gdaskie Towarzystwo Naukowe ukaza si tom, bdcy zbiorem artykuw powiconych historii i dziejom Kociewia. W roku 1984 ukazay si take dwa przewodniki turystyczne autorstwa Stefana Gobka Kociewie. Przewodnik po szlakach turystycznych w oraz Jzefa Milewskiego Pojezierze kociewskie i okolice. Do nowszych publikacji zaliczy moemy prac Marii Pajkowskiej Sownictwo kociewskie a kultura ludowa wydan w 1997 roku, gdzie autorka przedstawia wybrane zagadnienia dotyczce sownictwa gwarowego oraz prac zbiorow pod redakcj Romana Landowskiego Kultura ludowa Kociewia, w ktrej znajduje si m. in. przedruk fragmentw pracy Longina Malickiego oraz artykuy powicone dokumentacji folkloru muzycznego i wspczesnej sztuce ludowej oraz rzemiosa. W roku 1997 ukaza si te nowy przewodnik turystyczny autorstwa Jarosawa Ellwarta, a najnowsz publikacj jest Kociewie kraina wrd lasw, jezior i rzek, wydana przez Instytut Kociewski w Starogardzie Gdaskim w 2005 roku. Wikszo z dostpnych opracowa na temat kultury regionalnej Kociewia opartych jest o badania terenowe prowadzone jeszcze przed II wojn wiatow, bd w latach powojennych. Od tego czasu nie byy prowadzone systematyczne badania naukowe, ktre zostayby opublikowane i mogy stanowi podstaw ukazujcych si wspczenie publikacji powiconych wybranym aspektom kultury Kociewia.

154

Wyrniki kultury regionalnej Kociewia Kultura Kociewia, lecego pomidzy duymi zespoami kulturowymi (Kaszuby, Kujawy, Wielkopolska), znajdowaa si w strefie wpyww regionw wikszych, bardziej rozwinitych i charakteryzujcych si wyrazist kultur ludowa, dajc si wyodrbni. Nie cieszya si te szczeglnym zainteresowaniem szerszego grona badaczy, o czym wiadczy m. in. brak opracowa monograficznych. Jako region geograficzny Kociewie nie jest wydzielone, swym zasigiem obejmuje kilka krain geograficznych, a od strony zachodniej waciwie pynnie czy si z Borami Tucholskimi. Wspczesne granice regionu wyznaczane s gwnie na podstawie kryterium jzykowego. Dialekt kociewski jest tym, co najsilniej pozwala na wyodrbnienie Kociewia, tak wic pocztkowo zainteresowanie badaczy skierowane byo na gwar, a dopiero pniej zaczto bada kultur tego regionu. Kociewsk mowa jest elementem, ktry najsilniej spaja mieszkacw regionu i jest podstaw tosamoci regionalnej mieszkacw Kociewia. Tradycyjna kultura ludowa zanika na tych terenach ju w pocztkach XX wieku. Do dzisiaj zachowao si niewiele z jej artefaktw. Nieliczne przykady budownictwa ludowego znale mona na terenach nadwilaskich oraz w okolicy Osieka i Borzechowa. Elementem, do ktrego odwouje si najczciej w dziaaniach popularyzujcych kultur regionu kociewskiego jest strj ludowy oraz haft. Motywy haftu wykorzystywane s m. in. na stronach internetowych i w publikacjach regionalnych. Najbardziej znanymi hafciarkami byy Maria Wespowa z Morzeszczyna i Magorzata Garnyszowi z Pczewa. Kada z nich opracowaa wasne wzory, oparte o motywy zaczerpnite ze starych sztandarw kocielnych oraz motywy zdobnicze mebli ludowych. Wzory te ukazay si w serii wydawniczej Zrzeszenia Kaszubsko Pomorskiego, zawierajcej teczki wzorw haftw kaszubskich. Obecnie na Kociewiu dziaa kilka nieformalnych k mionikw haftu, a ich czonkinie bazuj wanie na wzorach zaczerpnitych z tek opracowanych przez dwie hafciarki. Istotnym elementem wspczesnej kultury regionu jest, jak ju wspomniaam wyej, strj kociewski. Do czasw dzisiejszych nie zachowa si aden element stroju kociewskiego, ktry mgby posuy jako wzr do odtworzenia. Wspczenie szyte stroje kociewskie s rekonstrukcjami, do swobodnie interpretujcymi zachowane do naszych czasw przekazy i opisy strojw. Stroje powstaway gwnie dla potrzeb zespow folklorystycznych, ktrych na Kociewiu dziaa kilkanacie. Istotnym czynnikiem spajajcym region jest dziaalno kilkunastu towarzystw i stowarzysze kulturalno spoecznych. Wiksza cz z nich powstaa w latach 60 i 70 XX wieku, i do dzisiaj kontynuuje swoj dziaalno, wsppracujc ze sob na wielu paszczyznach i wsplnie organizujc ycie kulturalne Kociewia.

Kociewie w wietle bada nad upowszechnianiem kultury regionalnej

155

Kociewie istnieje i funkcjonuje w wiadomoci mieszkacw jako odrbny region kulturowy, a gwnym wyznacznikiem jego odrbnoci jest dialekt kociewski. Nie istnieje jedno centrum, ktre skupiaoby ycie kulturalne i spoeczne. Wiksza cz ycia spoeczno kulturalnego toczy si na terenie trzech miast: Starogardu Gdaskiego, Tczewa i wiecia. Elementy kultury regionalnej podlegajce najczciej upowszechnianiu oraz stanowice o specyfice regionu to: zwyczaje i obrzdy ludowe (m. in. funkcjonujcy do dzisiaj zwyczaj przychodzenia na wesele przebieracw zwanych maszkami); strj ludowy oraz wzory haftu kociewskiego; kuchnia regionalna i promowanie lokalnych produktw jako charakterystycznych wycznie dla terenu Kociewia; a przede wszystkim gwara (organizowanie konkursw gwarowych, wydawnictwa regionalne publikujce teksty i wiersze lokalnych twrcw piszcych gwar). Formy i metody upowszechniania kultury regionalnej Kociewia

Analizujc materia badawczy, za punkt wyjcia przyjam funkcjonowanie trzech poziomw aktywnoci lokalnej, wynikiem ktrej jest podejmowanie dziaa majcych na celu upowszechnianie i animacj kultury regionalnej. (1) Pierwszy poziom dotyczy funkcjonowania w rodowisku lokalnym instytucji upowszechniania kultury. Instytucje te dziaajc na szczeblu lokalnym opieraj si gwnie na aktywnoci czonkw danej spoecznoci. W podejmowanych dziaaniach kieruj si potrzebami tego rodowiska, czerpi z lokalnych zasobw kulturowych i zachcaj czonkw spoecznoci lokalnej do aktywnego uczestnictwa w proponowanych dziaaniach. Placwki i instytucje kultury, ktrych dziaalno badaam i przedstawiam to: domy kultury, biblioteki oraz muzea. W odgrnie narzucon struktur i ramy organizacyjne wpisuj swoj dziaalno zgodnie z moliwociami oraz zapotrzebowaniami lokalnego rodowiska. (2) Drugi poziom aktywnoci lokalnej to organizowanie i funkcjonowanie inicjatyw oddolnych, ktre powstaj z potrzeby wsplnego dziaania i tworzenia na rzecz wsplnoty i regionu. Zaliczam do nich towarzystwa i stowarzyszenia, powoywane do ycia przez grupy zainteresowane kultur i histori regionu. S one wyrazem nie tylko dbania o dziedzictwo kulturowe, ale stanowi form realizacji zainteresowa ich czonkw. (3) Trzeci poziom aktywnoci lokalnej to dziaalno animatorw i liderw, czyli osb wyrniajcych si w swych rodowiskach, ktre przez dziaalno czy twrczo przyczyniaj si do upowszechniania i promowania regionu, co w konsekwencji prowadzi do przekazywania wzorw dziedzictwa kulturowego. Osoby te mog by pracownikami instytucji, czonkami towarzystw i stowarzysze, jak i osobami dziaajcymi niezalenie poza ramami organizacyjnymi placwek i organizacji.

156

Placwki upowszechniania kultury s odgrnie powoanymi strukturami, ktre wyposaone w odpowiednie rodki oraz moliwoci organizacyjne i finansowe, mog sta si orodkami animujcymi ycie kulturalno spoeczne w regionie. Jedn z form dziaalnoci jest nie tylko organizowanie dziaa animacyjnych, ale take wsppraca z innymi placwkami, wymiana dowiadcze i zasobw oraz wsppraca z lokalnymi towarzystwami, stowarzyszeniami i pojedynczymi osobami. Placwkami penicymi wan rol w upowszechnianiu i wspieraniu rozwoju kultury regionalnej s muzea i izby regionalne oraz domy kultury i biblioteki. Szczeglna rola przypada placwkom muzealnym. Wanym czynnikiem majcym wpyw na poczucie przynalenoci regionalnej, ale take promujcym region jest dziaalno muzew regionalnych. Dziki gromadzeniu, opracowywaniu oraz udostpnianiu swoich zbiorw ocalaj dziedzictwo kulturowe regionu. Rwnie istotn form upowszechniania jest prowadzenie dziaalnoci edukacyjnej poprzez prowadzenie lekcji muzealnych, pokazw, warsztatw i spotka z twrcami ludowymi i nieprofesjonalnymi. Placwki muzealne, bdce przedmiotem moich bada, mona podzieli na dwie grupy: istniejce w strukturach samorzdowych i pastwowych o okrelonym profilu dziaalnoci oraz inicjatywy prywatne, wynikajce z pasji kolekcjonerskiej. Sabym punktem muzealnictwa na Kociewiu jest brak jednego silnego orodka muzealnego (take typu skansenowego), ktre by w peni prezentowao dorobek kultury regionalnej. Cennym uzupenieniem tej luki s inicjatywy podejmowane przez osoby prywatne, regionalistw i pasjonatw oraz szkoy organizujce izby regionalne. Minusem organizowanych amatorskich wystaw jest brak opracowania naukowego, co powoduje, e z czasem formua prywatnych, czsto przypadkowych zbiorw si wyczerpuje. Sprawnie zorganizowane i dziaajce placwki muzealne speniaj wan rol take w kwestii promocji regionu oraz rozpoznawania jego kultury na zewntrz, poza jego granicami. Orodkami animujcymi ycie kulturalno spoeczne s take biblioteki i domy kultury, coraz czciej zwane centrami kultury. Funkcjonuj w narzuconych ramach organizacyjnych, realizujc swoje zadania poprzez stwarzanie warunkw do uczestnictwa w koach zainteresowa i sekcjach tematycznych. Prowadz te dziaalno wydawnicz, s wsporganizatorami konferencji i sympozjw o zasigu regionalnym. Dziaalno majca na celu upowszechnienie i promocj kultury regionalnej to przede wszystkim dziaania wspierajce (m. in. zespoy folklorystyczne i towarzystwa regionalne poprzez udostpnianie pomieszcze) lub organizowanie imprez jednorazowych (koncerty, przedstawienia) i cyklicznych m. in. konkursy i wystawy pokonkursowe, cykle spotka ze sztuk ludow, kursy z zakresu rkodziea. Istotn czci funkcjonowania kultury regionalnej oraz wyrazem utosamiania si z regionem jest istnienie ruchu regionalnego, organizacji spoecznych i kulturalnych, ktrej czonkowie dobrowolnie podejmuj dziaania na rzecz regionu. Za-

Kociewie w wietle bada nad upowszechnianiem kultury regionalnej

157

kres dziaania towarzystw i stowarzysze zaley od zainteresowa ich czonkw, ktrzy czsto okrelaj si jako mionicy regionu i jego kultury. Na terenie regionu kociewskiego funkcjonuje kilkanacie stowarzysze i organizacji, ktre jako gwne zadania statutowe wymieniaj upowszechnianie kultury regionalnej Kociewia oraz ochron dziedzictwa kulturowego regionu. Dla potrzeb niniejszej pracy wybraam osiem z nich, aby na ich przykadzie zaprezentowa wspczesny wizerunek ruchu regionalnego na Kociewiu. Najstarsze z nich powstay w latach 60 i 70 XX wieku i skupiaj najwicej czonkw (regionalistw, nauczycieli, samorzdowcw). Kociewski ruch regionalny jest skupiony w miastach i do mieszkacw miast adresowana jest wiksza cz tej dziaalnoci. W latach 90 XX wieku zaczy powstawa nowe ruchy regionalne, ktre bardziej precyzoway swoje dziaania zawajc je do wybranych zagadnie jak: owiata regionalna, promocja regionu i dziaalno wydawnicza, przywracanie tradycyjnych metod uprawy ziemi i promocja produktw regionalnych. Cenn inicjatyw kociewskich stowarzysze i towarzystw byo powoanie federacji, skupiajcej w swych szeregach wikszo funkcjonujcych na terenie zwizkw. Gwnym celem powoania federacji bya integracja ruchu regionalnego i wsplne poszukiwanie nowych strategii promocyjnych dla regionu oraz pozyskiwanie rodkw finansowych. Jedn z metod upowszechniania kultury oraz edukacji w zakresie wiedzy o regionie jest dziaalno zespow ludowych i folklorystycznych. Uczestnictwo w kulturze, moliwo bezporedniego kontaktu z folklorem daje moliwo penego poznania kultury i tradycji regionalnych zarwno z punktu widzenia czonka zespou, jak i odbiorcy. Na Kociewiu istnieje kilkanacie zespow folklorystycznych, wikszo funkcjonuje przy szkoach lub przy domach kultury. Inicjatorami ich powstania byli nauczyciele szk podstawowych i gimnazjalnych oraz pracownicy domw kultury, ktrzy peni role kierownikw, dobieraj repertuar, organizuj i prowadz prby. Czonkami zespow s dzieci i modzie, obecnie na Kociewiu funkcjonuje tylko jeden zesp, w ktrym piewaj i tacz osoby dorose. Podejmowane byy prby utworzenia zespou z myl o osobach starszych, jednak nie byo chtnych do udziau w tego typu przedsiwziciu. Kady z zespow posiada swoj kapel, w skad ktrej wchodz takie instrumenty jak: akordeon, burczybas, skrzypce diabelskie oraz klarnet. Repertuar w duej mierze zaczerpnity jest z publikacji Bernarda Sychty i Wadysawa Kirsteina, a w oparciu o zebrane przez badaczy teksty piosenek i widowisk obrzdowych kady z kierownikw indywidualnie konstruuje repertuar zespou. Na kanwie popularnych melodii, charakterystycznych nie tylko dla Kociewia, pisane s nowe teksty stylizowane na ludowe, w gwarze kociewskiej. Powstaj take scenariusze widowisk obrzdowych, z ktrych najpopularniejszymi s Wesele kociewskie i Jaseka oraz inne widowiska, najczciej pisane przez kierownikw zespow, na-

158

wizujce do tradycji ludowych regionu m. in. Noc witojaska, Zapusty, Kiszenie kapusty. W repertuarze zespow oprcz tacw i piosenek s take gadki kociewskie, humorystyczne rymowanki opowiadajce o yciu na wsi, o zwyczajach i obrzdach kociewskich. Zespoy wystpuj w strojach kociewskich, ktre szyte s na podstawie wzorw opracowanych przez Jzefa Gajka, opisw w literaturze (Sychta, 1980, 1985; ga, 1960) oraz przekazw najstarszych mieszkacw Kociewia. Zespoy uczestnicz w przegldach, festynach oraz imprezach prezentujcych i promujcych kultur regionu. Dziaalno zespow folklorystycznych jest istotnym elementem podtrzymujcym i przekazujcym lokalne tradycje. Zespoy wystpuj na wikszoci organizowanych imprez, festynw i jarmarkw na terenie regionu oraz uczestnicz w konkursach i przegldach twrczoci regionalnej poza granicami Kociewia. Wystpujc w strojach regionalnych staj si reprezentantami regionu oraz jego wizytwk. Szczeglna rola w upowszechnianiu kultury regionalnej przypada animatorom kultury i liderom spoecznoci lokalnej. S to osoby wyrniajce si spord spoecznoci swoim zaangaowaniem w dziaalno popularyzujc elementy tradycji i kultury regionu. Zakres dziaalnoci i pole dziaa animatorw mog by rne. Analizujc wybrane sylwetki animatorw ich yciorysy, zainteresowania oraz formy dziaalnoci wydzieliam kilka grup animatorw. Spord tej grupy, mona wyodrbni jeszcze liderw, czyli osoby ktre szczeglnie angauj si w dziaania animacyjne na rzecz kultury swojego regionu. Pracownicy instytucji upowszechniania kultury, ktrych zadaniem wynikajcym z racji wykonywanego zawodu, jest organizowanie ycia spoeczno kulturalnego, dbanie o zachowanie lokalnych tradycji oraz opieka nad twrczoci amatorsk. Do tej grupy nale pracownicy domw kultury, muzew oraz bibliotek. Bardzo czsto podejmowane przez nich dziaania s wynikiem zainteresowa, pasji, ale take form realizacji wasnych ambicji artystycznych. Regionalici zrzeszeni w towarzystwach i stowarzyszeniach, bardzo czsto bdcy zaoycielami struktur samorzdowych, aktywnie udzielajcy si na wielu szczeblach ycia regionu (kulturalnego, spoecznego, ale take gospodarczego i politycznego). Proponowane dziaania wi si z chci promowania kultury regionalnej, organizowania rnych dziaa promocyjnych, prowadzenia dziaalnoci wydawniczej. Nauczyciele pracujcy z modzie, realizujcy program z zakresu edukacji regionalnej nie tylko na lekcjach, ale poprzez angaowanie si w organizacj czasu wolnego. Form takiej pracy jest prowadzenie zespow folklorystycznych, przygotowywanie repertuaru, organizowanie wystpw, przygotowywanie uczniw do konkursw dotyczcych wiedzy o regionie, gwarowych, historycznych itp. Naukowcy zajmujcy si naukowo wybranymi zagadnieniami kultury regionu, ktrzy prowadzc badania, publikujc oraz udostpniajc wyniki swojej pracy dokumentuj wybrane elementy kultury badanych obszarw. Twrcy ludowi i nieprofesjonalni, ktrzy swoj twrczoci

Kociewie w wietle bada nad upowszechnianiem kultury regionalnej

159

artystyczn przyczyniaj si do kontynuowania tradycji, czsto uczestniczc w pokazach, warsztatach, konkursach oraz biorc udzia w wystawach. Kolekcjonerzy pamitek, archiwaliw i zabytkw, ktrzy dziki swojej pasji przyczyniaj si do zachowania elementw kultury regionalnej. Podsumowanie Jednym z waniejszych warunkw upowszechniania kultury regionalnej i powodzenia zaoonych celw jest ch uczestnictwa w owych dziaaniach spoecznoci lokalnej. Zdaj sobie spraw, i opisywanie kultury regionalnej z perspektywy tylko dziaalnoci instytucji, towarzystw i stowarzysze oraz animatorw jest niewystarczajce. Zebrany drog bada terenowych materia badawczy moe stanowi pocztek bada nad stanem zachowania elementw kultury regionalnej oraz nad sposobami jej upowszechniania. W tak zaprezentowanych zagadnieniach, ciekawym i wanym uzupenieniem byoby przeprowadzenie bada nad kompetencjami kulturowymi poszczeglnych spoecznoci regionalnych. Kultura regionalna Kociewia ksztatujca si pod wpywem ssiednich regionw nie wyrnia si niczym szczeglnym, oryginalnym i charakterystycznym. Gwn przesank do wyznaczenia granic Kociewia i uznania go za odrbny region kulturowy jest dialekt kociewski. Prezentujc i analizujc dziaania podejmowane na rzecz upowszechniania kultury kociewskiej mona wysun stwierdzenie, i jest to przykad dobrej strategii promocyjnej, bdcej wynikiem wsppracy wielu instytucji i osb. Funkcjonowanie placwek upowszechniania kultury, ale przede wszystkim dziaalno towarzystw i stowarzysze oraz pojedynczych osb na rzecz regionu przyczynia si do dynamicznego rozwoju kultury. Na terenie Kociewia dziaa kilkanacie towarzystw i stowarzysze, istnieje 16 zespow folklorystycznych dziecicych i modzieowych oraz funkcjonuj placwki muzealne. Przykad Kociewia jest szans zaistnienia i wypromowania si maych regionw kulturowych, ktre nie mog poszczyci si bogatym dziedzictwem kultury regionalnej. Bibliografia
Bednarski, J. (1987), Grupa lokalna, [w:] Z. Sokolewicz (red.), Sownik etnologiczny. Terminy oglne (150153), Warszawa-Pozna: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Brucka, I. (2003), Edukacja regionalna na Kociewiu, [w:] Ksiga pamitkowa II Kongresu Kociewskiego, (180183), Starogard Gdaski: PHU Promocja. Brzeziska, A. W. (2005), Stowarzyszenie regionalne jako forma identyfikacji z regionem i kultura regionaln (na przykadzie Kociewia), [w:] A. Nadolska-Styczyska (red.), Zagroenie tosamoci? Problematyka globalizacji w zainteresowaniach polskiej antropologii (139-147), Wrocaw-d: Wydawnictwo Silesia. Bukraba-Rylska, I. (2002), Kultura ludowa wie mieszkacy wsi, Warszawa: IRWiR PAN. Bukraba-Rylska, I. (2004), Polska wie w spoecznej wiadomoci, Warszawa: IRWiR PAN.

160

Damrosz, J. (1994), Regionalizm u progu XXI wieku, [w:] S. Bednarek i in. (red.), Regionalizm polski u progu XXI wieku (11-21), Wrocaw: Wydawnictwo DTSK Silesia. Daszkiewicz, A. (1989), Muzea regionalne w nauczaniu historii, [w:] A. Zielecki (red.), Muzeum w nauczaniu historii(135-143), Rzeszw: Wysza Szkoa Pedagogiczna, Muzeum Okrgowe. Dyczewski, L. (1994), Kultura ludowa elementem istotnym tosamoci spoeczestwa polskiego, [w:] S. Bednarek i in. (red.), Regionalizm polski u progu XXI wieku (85-98), Wrocaw: Wydawnictwo DTSK Silesia. Dziedzictwo kulturowe w regionie. Zaoenia programowe. (1995), Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej. Ellwart, J. (1997), Kociewie i Bory Tucholski. Przewodnik Turystyczny, Gdynia: Wydawnictwo Region. Gobek, S. (1984), Kociewie. Przewodnik po szlakach turystycznych, Warszawa: Wydawnictwo PTTK Kraj. Grad, J., Kaczmarek, U. (red.) (2005), Organizacja i upowszechnianie kultury w Polsce. Zmiany modelu, (wyd. II), Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM. Jedlewska, B. (1999), Animatorzy kultury wobec wyzwa edukacyjnych, Lublin: Wydawnictwo UMCS. Jedlewska, B. (2003), Animacja jako metoda edukacji kulturalnej w spoecznociach lokalnych, [w:] J. ebrowski (red.), Animacja kulturalna i spoeczno wychowawcza w rodowiskach lokalnych (30-41), Gdask: Gdaskie Towarzystwo Naukowe. Kargul, J. (1993), Animacja spoeczno kulturalna, [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Pedagogika spoeczna (273-294), Warszawa: Wydawnictwo Zak-mol. Kirstein, W. (1970), Pieni z Kociewia, Gdask: Wojewdzki Dom Kultury. Klim, R. (1995), Wisa i jej muzeum, [w:] Kociewski magazyn regionalny, 3-4(13-14), 37-41. Kociewie kraina wrd lasw, jezior i rzek (2005), Starogard Gdaski: Instytut Kociewski. Kolberg, O. (1965), Pomorze, Wrocaw: Pastwowe Wydawnictwo Muzyczne, Polska Akademia Nauk. Kossak-Gwczewski, K. (1994), Edukacja regionalna pytania o realizacj, [w:] J. Brzeziski, L. Witkowski (red.), Edukacja wobec zmiany spoecznej (244-264), Pozna-Toru: Wydawnictwo EDYTOR. Kwaniewski, K. (1987), Region kulturowy, [w:] Z. Sokolewicz (red.), Sownik etnologiczny. Terminy oglne (304-306), Warszawa-Pozna: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Laczynek, M. (2001), Kociewski lad Izydora Gulgowskiego, [w:] Kociewski magazyn regionalny 2(33), 2627. ga, W. (1960), Okolice wiecia. Materiay etnograficzne, Gdask: Gdaskie Towarzystwo Naukowe. Malicki, L. (1973), Kociewska sztuka ludowa, Gdask: Muzeum Narodowe. Milewski, J. (1984), Pojezierze kociewskie i okolice, Gdask: Wydawnictwo Morskie. Nowicka, E. (1997), wiat czowieka wiat kultury, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Pajkowska, M. (1997), Sownictwo kociewskie a kultura ludowa, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP. Petrykowski, P. (2000), Regionalne towarzystwa kultury wobec wyzwa edukacyjnych, Ciechanw: Krajowy Orodek Dokumentacji regionalnych Towarzystw Kultury. Smykowski, B. (1996), Ludzie i ich liderzy, [w:] A. Brzeziska, A. Potok (red.), Ksztacenie liderw spoecznoci wiejskich (53-68), Pozna: Fundusz Wsppracy. Sychta, B. (1980), Sownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, (tom I), Wrocaw: Ossolineum. Sychta, B. (1980), Sownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, (tom II), Wrocaw: Ossolineum. Sychta, B. (1985), Sownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, (tom III), Wrocaw: Ossolineum. witkiewicz, W. (1994), Region i regionalizm w perspektywie antropocentrycznego paradygmatu kultury, [w: ] S. Bednarek i in. (red.), Regionalizm polski u progu XXI wieku (22-33), Wrocaw: Wydawnictwo DTSK Silesia. ebrowski, J. (2003), Wspczesny wymiar animacji spoeczno wychowawczej i kulturalnej, [w:] J. ebrowski (red.), Animacja kulturalna i spoeczno wychowawcza w rodowiskach lokalnych (15-29), Gdask: Gdaskie Towarzystwo Naukowe.

161

Andrzej Grzyb

Splatanie dawnego z nowym


Elementy tradycji regionalnej z przeomu XIX i XX wieku, a dzisiejsza wiedza o nich na Kociewiu.

Jak mam w zwyczaju, skaczc po czasie i tematach niby pasikonik w poszukiwaniu co soczystszych dbe, przypomn tym razem ze Sowiaskiego rodowodu Pawa Jasienicy fragment, ktry siga daleko w przeszo, bo do roku 58 przed Chrystusem. Wwczas to Korneliusz Nepos zanotowa, e rzymski prokonsul Galii, Metellus Celer, otrzyma od krla Bataww rozbitkw morskich, kupcw, ktrzy zapdzili si na wybrzee Atlantyku. eglarze ci, nazwani przez Neposa Indami, to w rzeczywistoci Wenedzi. By bowiem czas, e Zatok Gdask nazywano Wenedzk, a Sowian, potem Pomorzan - Wenedami. Pniej bywao, e na Pomorzu, nim pojawia si nazwa Kociewie, dla odrnienia terenu Casubii, na ziemie Prus Krlewskich mwiono Wenedi.

Wie Radogoszcz Fot. Olgierd Lichy

162

Dom nad wit Strug w Kasparusie Fot. Andrzej Grzyb

Czasy Piastw wspomn tylko za Aleksandrem Brcknerem, ktry w Dziejach kultury polskiej szczodro Bolesawa Krzywoustego w roku 1111, zwizan z chci zamodlenia bratobjstwa, opisuje tak: Zoto, drogie kamienie, bogate szaty, konie kademu wedug czci i urzdu mg Bolesaw rozdawa, bo posiada niewyczerpane skarby z upw pomorskich i tego, co posiad z dostatkw ojcowskich. Jak zamona bya wie na ziemi inowrocawskiej, poka poprzez zapis ugody witopeka z biskupem wocawskim z roku 1238. Najedajc hierarch, ksi z 23 wsi uprowadzi 6662 sztuki byda, koni i nierogacizny. Kiedy role odwracay si, upy nie byy mniejsze. Idc dalej, warto raz jeszcze przypomnie cytat z Dziejw obyczajw w dawnej Polsce. Wiek XVI - XVIII otwierajcy niedawno wydany album Kociewie. Serdeczne wiata strony. Bystro, piszc o Prusach Krlewskich, ktre wydaway si jak kraina dalek, nieznan, do obc, zauwaa zasobno Kociewia: Z ziem tych do odrbn fizjonomi miao Kociewi, kraj pomidzy Starogardem, Tczewem, Gniewem i Nowem. Bya to ziemia zamonych gburw,

Splatanie dawnego z nowym

163

ktrzy nigdy paszczyzny nie znali, lecz na dzierawach starociaskich i klasztornych siedzieli. Gburskie gospodarstwo na Kociewiu to zesp budynkw: dom mieszkalny, chlew, obora i stodoa. Wszystko ustawione w prostokt, uzupenione wozowni, sklepem (piwniczk), chlebowym piecem, drewutni i wychodkiem, otoczone ogrodem i sadem przypominay obronne grodziska.. Trwaj niektre z tych gospodarstw czy domw do dzisiaj, cho prawie wszystkie zmodernizowane, przystosowane do wspczesnoci. Maj plastikowe okna, blaszane dachy, a czasem spod somianej strzechy wystaje talerz satelitarnej telewizji. Pamitaj o swojej przeszoci. Pola przyklejone do nich byy kilkadziesit lub kilkaset morgowe, nie liczc k i lasw. W tych domach jeszcze w latach szedziesitych yo wiele pokole jednoczenie. Bya prababcia, ta, co przetacowaa niejeden bal w Berlinie (albo praciotka), liczca sobie dziewity krzyyk i babcia siedemdziesicioletnia, ta, co bya te w Berlinie, by odwiedzi dziadka ranionego ciko na froncie pierwszej wojny wiatowej w Prusach Wschodnich i matka ju po pidziesitce, co ma swego w sklepie pod kuchennym stoem przechowaa przez p II wojny wiatowej, chronic go przed wpisaniem na list jako angedeutcha, Werhmachtem i robotami gdzie w gbi Niemiec, gospodyni ca gb, co posza po wojnie na trzy dni do kozy za pyskowanie przeciw obowizkowym dostawom, a ma, chcia nie chcia, przed polityk ochronia, kac mu by obonie chorym, i crka trzydziestoletnia, i jej crki ju prawie brutki. W mniejszych domach drewnianych mieszkali chopi kilkunastomorgowi, te powaani gospodarze, w niewiele mniejszych kilkumorgowi zagrodnicy. W prawie kadym z tych domw do stou w porze frysztyku, mantychu, czy wieczerzy siadao apostow domowych wicej, ni byo ich na Ostatniej Wieczerzy. Podstaw tej rodziny byo posuszestwo, wzajemny szacunek i zaufanie. Praprababci, czy prababci zwano bukami One to radziy, przestrzegay i przebaczay. Babcia uczya, karcia, kazaa. Jej rozwaga bya fundamentem kadej sprawy. Matka, wspomagana przez babcie, krlowaa w kuchni, ogarniaa wszystkich nie nazbyt wylewn mioci, pilnowaa obrzdku zwierzt i sza w pole przy boku ma. Crka pracowaa na swoj weseln wypraw, ale to swoje mao byo jeszcze widoczne. Bywao, e z mem sza do roboty na Pomry albo do bambrw. W kadym razie wszyscy wiedzieli, e kiedy przyjdzie czas, ona tu albo w nowym gospodarstwie bdzie pierwsz po Bogu czyli mu-gospodarzu. Dzieci miay swj raj midzy fadami fartuchw prabab i bab, ale jeszcze przed pjciem do szkoy szy w pole jak doroli, eby pomaga, przysposabia si do uprawy ziemi, eby lenistwem protoplast biedy nie zarazi si. Niewiele, cho dobre i to, o gospodarstwach nie tylko gburskich, wyposaeniu wntrz, czy poywieniu mona znale w 39 tomie Dzie Wszystkich Po-

164

morze Oskara Kolberga. Gburski dom niech poczeka na inn okazj, niech na dzie dzisiejszy wystarczy przyrwnanie go do drewnianego, czy te murowanego dworu. Opisz nieprecyzyjnie, bo z pamici, dom gospodarza dziesiciohektarowego, po pomorsku - trzydziestomorgowego) i mniejszy zagrodnika na trzech morgach. W ksigach podatkowych z lat dwudziestych Jakuba Serockiego z on Mari z domu Cherek posiadajcego 18 ha 98 arw i 09 m2 roli, pastwiska, lasu, podwrza i ogrodu domowego zapisano jako rolnika podobnie jak Filipa Serockiego posiadajcego 16 ha, 38 arw, 57 m2, w tym: rol, k, las i podwrze. Jana Osowskiego ze Zdrjma posiadajcego 1 ha, 49 arw, 40 m2 opisanych w caoci jako pastwisko nazwano zagrodnikiem podobnie jak Franciszka Borowickiego, siedzcego na 1 ha 46 arach i 92 m2, zapisanych jako rola orna, pastwisko, podwrze. Z duym prawdopodobiestwem mona utosami tego zagrodnika z Franciszkiem Borowickim przedsibiorc budowlanym, ktry pojawi si za chwil. Zagrodnicy pracowali w lesie, w tartakach, mynach, na roli u innych wikszych gospodarzy, bd te byli cielami, przedsibiorcami budowlanymi, krawcami, szewcami. Dom gospodarza trzydziestomorgowego na og mia 10 metrw na 6 metrw. Kryty by som lub gontem, ciany byy z bali drewnianych, w rodku ciany dziaowe z drewna lub na drewnianych ramach wypenionych trzcin, tynki z pacy glinianej, podoga typu klepisko w kuchni, deski sosnowe w pokojach, komin szeroki w kuchni, bdcy plat z piecem chlebowym, w pokojach gliniane lub kaflowe piece. Na szerokim kominie oparta bya powaa z desek lub pacy na ruszcie z desek, dach somiany lub gontowy. Dom ten to sie, za ni komora, kuchnia, pokj gocinny (z kami te) i jedna, bd dwie sypialnie. Okna niewielkie dzielone na sze poaci szklanych w kadym pomieszczeniu, prcz sieni i komory. Dom zagrodnika opisz z Rysunku na budow domu mieszkalnego z drzewa, kryty som p. Anastazego Grabana z Kasparusa na posiadoci Gminnej (zachowuj pisowni oryginaln tego dokumentu) sporzdzonego przez przedsibiorc budowlanego Franciszka Borowickiego w roku 1926. Po lewej stronie karty w skali 1:100 przedstawiono widok, przekrj poprzeczny i rzut poziomy. Wymiary domu odczytane z rysunku to: dugo 5 metrw, szeroko 4,50 metra, wysoko do dachu 2,25 metra, dach 2,40, przy skosie 3,60, okna dwa o wymiarach 0,80 na 1,30, drzwi wejciowe 0,80 na 2,10, dwoje drzwi z sieni do mniejszego i wikszego pomieszczenia 0,80 bez podania wysokoci. Wszystkie drzwi otwierane do wewntrz pomieszcze. Belki domy 14 na 16. Belki wiby dachowej 10 na 12. Dom wedug planu sytuacyjnego 1:1000 ulokowano na posiadoci, jak okrelono w tytule, gminnej przy drodze do Bdna, za odjazdem do Brzenicy, 60 me-

Splatanie dawnego z nowym

165

trw za domem gminnym z drzewa kryt. som, po skosie 56 metrw, po drugiej stronie drogi umieszczono dom mieszkalny drewniany ssiada Franciszka Marks, kryty dachwk. Obok domu na plan naniesiono chlew drewniany kryty som. Dzisiaj na przykadzie kilku domw za krzyem i rozstajami drg na Bdno i Brzenic moemy przyjrze si, jak wie Kasparus przekraczaa wit Strug. Domu gminnego ju nie ma. Popad w ruin okoo 1960 roku i zosta rozebrany. Trzydzieci metrw za nim (co wida) na Rysunku na budow domu mieszkalnego z drzewa... dla p. Jzefa Grabowskiego w Kasparusie na posiadoci gminnej wybudowano te dom (wymiar 7 m x 7m, na planie podzielony: izba, kuchnia, sie), w ktrym dzi mieszka Felicja Grabowska, dla ktrej Jzef by teciem. Dom Franciszka Marksa powsta przed rokiem 1926. Dzisiaj mieszka w nim Helena Sprada, ktra pamita Franciszka Marksa. Domw przy drodze do Bdna po jednej i drugiej stronie przybyo. Wszystkie one w mniejszym lub wikszym stopniu zostay uwspczenione. I nic w tym nadzwyczajnego, przecie speniaj po dzi dzie funkcj mieszkaln.

Dom na rostajach drg Bdno -Brzenica w Kasparusie Fot. Andrzej Grzyb

166

Prcz murowanych zamkw, paacw, dworw i czci domostw gburskich budowano te spore domy z cegy takie, jak powstay w roku 1908 dom Bernarda Zamarowskiego (dzisiaj przy ul. Partyzantw Kociewskich). Dom na podstawie kamiennej z czerwonej cegy mierzy 12 metrw x 8 metrw, wysoki za jest z ppitrem do ukonego dachu na 4,5 metra. Podzielony symetrycznie, z wejciem po obu stronach, od frontu ma cztery okna, od podwrza dwa, po bokach krtszych po jednym na parterze i jednym na ppitrze. Dom podzielono symetrycznie na dwa korytarzyki, kuchnie porodku i dwa mae i dwa due pokoje po bokach. Istniaa te moliwo wykorzystania jako mieszkania ppitra. Takie domy ceglane lub drewniane z wejciem jak w dworku porodku, z lekko skonym, czsto papowym dachem, widuje si na caym Kociewiu. W Osieku s trzy. Moe tak chaup murowan, zwan koszarami opisuje Kolberg (Zabudowania, s. 59) w tomie Pomorze.

Wie Radogoszcz Fot. Olgierd Lichy

167

Lothar Hyss

Muzeum Prus Wschodnich


Historia Muzeum, jego zbiory, zadania i cele oraz wsppraca z muzeami w Polsce.

Zaoone w 1975 roku w Mnster-Wolbeck Muzeum Prus Zachodnich pojmuje si jako centralna instytucja odpowiedzialna za gromadzenie, przechowywanie i prezentacj dziedzictwa kulturalnego regionu Pomorza Nadwilaskiego od Torunia do Gdaska. Gwnym zadaniem muzeum jest przedstawienie spjnego i ywego obrazu obszaru pooonego w dolnym biegu Wisy jako regionu uksztatowanego w istotnym stopniu przez kultur niemieck i polsk a take kaszubsk, ukazanie odbiorcom jego przyrody i mieszkacw, historii oraz ycia kulturalnego, a take folkloru i gospodarki. Dziaalno Muzeum Prus Zachodnich nadzoruje Fundacja Kultury Zachodniopruskiej. Muzeum jest dotowane przez rzd Republiki Federalnej Niemiec i przez Zwizek Krajowy Westfalen-Lippe. Muzeum znajduje si w piknym renesansowym Paacu Drostenhof z roku 1557, ktry naley do najadniejszych i najlepiej zachowanych w Westfalii. Z zorganizowanej w lipcu 1975 roku pierwszej wystawy powstaa w miar upywu lat bogata kolekcja zachodniopruskiego dziedzictwa kulturalnego. Obecnie w zbiorach muzeum znajduj si obrazy, rysunki oraz dawne i nowoczesne grafiki artystw pochodzcych bd dziaajcych na terenie Pomorza Gdaskiego. Twrczo takich wybitnych artystw jak Daniel Chodowiecki (Gdask 1726 Berlin 1801), Johann Carl Schultz (Gdask 1801 1873), Friedrich Eduard Meyerheim (Gdask 1808 Berlin 1879), Ernst Kolbe (Kwidzyn 1876 Rathenow 1945) czy Bruno Krauskopf (Malbork 1892 Berlin 1960) zostaa w szczeglny sposb uwzgldniona w salach wystawowych naszego muzeum. Poza tym w ramach staej ekspozycji prezentowane s mapy z okresu czterech stuleci, rzeby, dziea zotnikw, w tym takich gdaskich mistrzw jak Jacob Schmit I (mistrz w latach 1614 ok. 1650), Peter Rohde II (mistrz w latach 1654 1694), Johann Jde (mistrz w latach 1707 1743) czy Chri-

168

stian Trk (mistrz w latach 1727 1766). Do staej ekspozycji Muzeum Prus Zachodnich nale rwnie monety i medale, modele takich zabytkw architektury jak nalecy do dziedzictwa kulturalnego UNESCO: zamek w Malborku i ratusz w Toruniu. Obok tego w zbiorach muzeum znajduj si przykady ilustrujce histori gospodarki, folklor oraz majoliki z zaoonej przez ostatniego niemieckiego cesarza Wilhelma II manufaktury w Kadynach w powiecie elblskim. Sztuka meblarska otrzymaa swoje szczeglne miejsce w pokoju gdaskim. Pene artyzmu meble z okresu baroku i historyzmu wiadcz o kunszcie gdaskich stolarzy i panujcej w tym miecie kulturze mieszkaniowej. Dzieje majcych ponadregionalne znaczenie miast takich jak Gdask, Toru, Elblg czy Kwidzyn prezentowane s za pomoc obrazw, grafik, fotografii, dokumentw i modeli zabytkw architektury. Staa ekspozycja ukazuje ponadto zmienn histori pooonego w dolnym biegu Wisy regionu od jego pocztkw a po dzie dzisiejszy: czasy Zakonu Krzyackiego, pastwa stanowego pod zwierzchnictwem Krlestwa Polskiego, przynalenoci do Krlestwa Prus i Cesarstwa Niemiec, podzia Prus Zachodnich w wyniku traktatu wersalskiego i powstanie Pastwa Polskiego, okres midzywojenny, wojna, ucieczka i wypdzenie niemieckiej i polskiej ludnoci, nowy pocztek po roku 1945 a do czasw obecnych. Specjalna cz ekspozycji powicona jest teraniejszoci regionu w dolnym biegu Wisy. Dysponujca elektroniczn baz danych biblioteka muzeum (12.000 tytuw), a take materiay archiwalne (fotografie i Archiwum Prus Zachodnich) umoliwiaj naukowcom i innym zainteresowanym osobom dogbne badania historii regionu. Od momentu powstania muzeum jego sta ekspozycj uzupeniaj towarzyszce wystawy specjalne, ktre prezentuj zagadnienia z dziedziny historii, historii sztuki i ycia gospodarczego oraz krajoznawstwa regionu Dolnej Wisy. Due znaczenie posiadaj przy tym wystawy, ktre powstay we wsppracy z polskimi muzeami i ktre s prezentowane zarwno w Polsce jak i w Niemczech. Wystawom tym towarzysz dwujzyczne katalogi. Przykadowo mog wymieni zrealizowane w roku 2002 dwujzyczne wystawy i katalogi: Kurt Schumacher. Chemno/Prusy Zachodnie 1895 1952 Bonn. Niemiec i Europejczyk oraz Jan Heweliusz. Ksi astronomii. Gdask (1611 1687). Powicona Heweliuszowi wystawa jest stale prezentowana w kociele w. Katarzyny przy grobie astronoma. Ukazujca ycie i dziaalno Kurta Schumachera wystawa zostaa w roku 2003 pokazana w Chemnie, rodzinnym miecie polityka.

Muzeum Prus Wschodnich

169

Z Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskim zrobilimy midzy innymi bardzo udany projekt Starogard Gdaski na starych pocztwkach przy wsppracy w Panem Romanem Preisingiem i dr Wiesawem Goganem. Wystawa ta i jej towarzyszca ksika/album byy midzy innymi prezentowane w Mnster i Diepholz miecie partnerskim Starogardu. Z okazji jubileuszu 25-lecia Muzeum Ziemi Kociewskiej i Muzeum Prus Zachodnich zaprezentowalimy w Ratuszu Starogardzkim obrazy i grafiki ze zbiorw mojego muzeum przedstawiajce uroki terenw nadwilaskich. W roku Polsko-Niemieckim 2005/2006 zrealizowalimy dwie znaczce wystawy z Muzeum Narodowym w Gdasku i Muzeum Zamkowym w Malborku. Zbiory tych znakomitych placwek muzealnych byy po raz pierwszy prezentowane w Niemczech. Podczas gdy pocztkowo dziaalno kulturalno-owiatowa wypdzonych staa pod znakiem zachowania ich tosamoci kulturowej, intencj Muzeum Prus Zachodnich w dniu dzisiejszym s badanie i prezentacja historii i kultury regionu pooonego w dolnym biegu Wisy oraz wsppraca z polskimi instytucjami kulturalnymi przede wszystkim muzeami. Podpisana w 1998 roku umowa pomidzy Fundacj im. Erika von Witzlebena i polsko-niemieck Fundacj Europejskie Spotkania Kaszubskie Centrum Kultury w Krokowej umoliwia Muzeum Prus Zachodnich utworzenie swej placwki w ramach muzeum regionalnego w Krokowej w powiecie puckim niedaleko Gdaska. Wsplne prowadzenie polsko-niemieckiego muzeum regionalnego w Krokowej z Muzeum Powiatowym w Pucku oraz intensywna wsppraca z innymi polskimi muzeami przyczynia si do rozbudowy wzajemnych kontaktw z polskimi instytucjami kulturalnymi. Za przykad moe suy otwarta w roku 2002 w Krokowej wystawa Zamki Krzyackie w Polsce ktra zostaa przygotowana przez pi muzew: muzeum w Grudzidzu, w Malborku, w Pucku, muzeum regionalne w Krokowej i Muzeum Prus Zachodnich w Mnster. Duym sukcesem bya rwnie wystawa historycznych map ze zbiorw Muzeum Prus Zachodnich pod tytuem Kaszuby, Polska i Prusy na dawnych mapach. Obecnie prezentujemy w Polsce dwie wystawy czasowe: Zdjcia z przeomu wiekw. Hermann Ventzke (1847 1936) w drodze z kamer pytow w Kwidzynie i Ernst Kolbe. Malarz pejzaysta i litograf. 1876 Kwidzyn 1945 Rathenow w Grudzidzu. Przede wszystkim t wystaw zdj z koca XIX wieku chciabym zaoferowa moim kolegom w Starogardzie Gdaskim. Koczc chciabym bardzo serdecznie zaprosi Muzeum Ziemi Kociewskiej do Mnster na prezentacj Kociewia.

170

Maria Brzozowska

Dziedzictwo kulturowe w tworzeniu polityki przestrzennej na przykadzie miasta Starogard Gdaski


uczestnicy polityki przestrzennej, jaka jest polityka miasta Starogard Gdaski wobec obszarw o walorach dziedzictwa kulturowego i jaki by i jest jej odbir spoeczny, co przeszkadza w wykorzystaniu wynikw bada naukowych/dowiadcze ich niedostatek, nieprzystosowanie do wymogw zwizanych z kreacj polityki przestrzennej, brak zapotrzebowania; braki w wiadomoci i potrzebach mieszkacw i decydentw, saba edukacja, wnioski I. UCZESTNICY POLITYKI PRZESTRZENNEJ Ksztatowanie i prowadzenie polityki przestrzennej na terenie gminy, w tym uchwalanie studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego, z wyjtkiem morskich wd wewntrznych, morza terytorialnego i wycznej strefy ekonomicznej oraz terenw zamknitych, naley do zada wasnych gminy. Polityka przestrzenna realizowana jest poprzez szereg przepisw prawnych, w tym ustaw z dn.27.03.2003r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. W planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzgldnia si zwaszcza: 1) wymagania adu przestrzennego, w tym urbanistyki i architektury; 2) walory architektoniczne i krajobrazowe; 3) wymagania ochrony rodowiska, w tym gospodarowania wodami i ochrony gruntw rolnych i lenych; 4) wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytkw oraz dbr kultury wspczesnej; 5) wymagania ochrony zdrowia oraz bezpieczestwa ludzi i mienia, atake potrzeby osb niepenosprawnych;

Dziedzictwo kulturowe w tworzeniu polityki przestrzennej

171

Znikajce szczegy. Ul. Gimnazjalna. Willa w stylu szwajcarskim, od lewej: w 1889 i 2003 roku

6) walory ekonomiczne przestrzeni; 7) prawo wasnoci; 8) potrzeby obronnoci i bezpieczestwa pastwa; 9) potrzeby interesu publicznego. Ad 1 wymagania adu przestrzennego, w tym urbanistyki i architektury: Urbanistyka: (wg sownika jzyka polskiego http://sjp.pwn.pl) dzia architektury zajmujcy si zasadami planowania przestrzennego miast i osiedli. Architektura: (wg sownika jzyka polskiego http://sjp.pwn.pl) sztuka projektowania, wznoszenia i artystycznego ksztatowania budowli Ad 4 ochrona dziedzictwa kulturowego i zabytkw: zgodnie z art.3 pkt 1ustawy z dnia 23.07.2003r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami: Uyte w ustawie okrelenia oznaczaj: zabytek - nieruchomo lub rzecz ruchom, ich czci lub zespoy, bdce dzieem czowieka lub zwizane z jego dziaalnoci i stanowice wiadectwo minionej epoki bd zdarzenia, ktrych zachowanie ley w interesie spoecznym ze wzgldu na posiadan warto historyczn, artystyczn lub naukow; UCZESTNICY SCENY GRY POLITYCZNEJ: W zakresie ksztatowania polityki przestrzennej w granicach administracyjnych gmin:

172

-rada gminy: podejmuje uchway o przystpieniu do sporzdzania dokumentw planistycznych, dokonuje oceny ich aktualnoci, rozstrzyga nieuwzgldnione przez wjta/burmistrza/prezydenta miasta uwagi do projektw Studium i miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego, uchwala Studium oraz miejscowe plany, -wjt, burmistrz, prezydent miasta (inicjuje procesy planistyczne, prowadzi procedur projektow dla podstawowego dokumentu planistycznego pt. Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy oraz prowadzi procedur projektow dla miejscowych planw zagospodarowania, w sytuacji braku miejscowego planu -grupy interesu (np. lokalni drobni kupcy, sieci handlowe, przedsibiorcy, ) -mieszkacy, -projektant planu (urbanista), -instytucje uzgadniajce / opiniujce projekt miejscowego planu

Wczoraj i dzisiaj. Kana Myski i ulica Kanaowa z fragmentem Paacu Wiecherta od lewej: w 1914 i 2005 roku

DLACZEGO MIASTO? HISTORYCZNIE: W miastach europejskich zachowao si najwicej wiadectw czasw minionych, rwnie wiadectwa minionych epok w postaci budynkw, zaoe urbanistycznych. Miasto europejskie (w tym rwnie Starogard) jest zjawiskiem szczeglnym: -miasto europejskie byo siedzib ludzi wolnych, -miasto byo organizacyjn form wsplnoty mieszkacw, -miasto europejskie byo kolebk demokracji -w miecie europejskim rozwijao si spoeczestwo obywatelskie -w miecie europejskim odpowiedzialno bya zbiorowym obowizkiem, -ksztatowanie miasta byo dzieem wsplnym, a nie dzieem jednostek, -miasto europejskie dawao jedno ycia (pracy, zamieszkania i zaspakajania rnorodnych potrzeb w tym kulturalnych wyszego rzdu),

Dziedzictwo kulturowe w tworzeniu polityki przestrzennej

173

-miasto europejskie to rwnie rozwj poprzez dodawanie i narastanie kodw kulturowych WSPCZENIE: Zagroenia dla miast: -zanik tosamoci miasta poprzez przyjcie modelu standardowych form -zerwanie historycznej cigoci rozwoju poprzez dziaania godzce w etos tego miasta, -przekroczenie granicy zdolnoci przyjmowania zmian i ich absorbowania, -suburbanizacja, dezurbanizacja, -proces decyzji przestrzennych uwolniony od wizw lokalnych, -dezintegracja spoecznoci miejskiej ROLA PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO: Plan zagospodarowania przestrzennego suy midzy innymi do: -budowania wizerunku miasta -realizacji naszych aspiracji -zapewnienia mieszkacom kontaktu z przyrod -zapewnienia kademu, kto ma tytu prawny do nieruchomoci zagospodarowania jej w granicach okrelonych przez ustawy i zasady wspycia spoecznego jak rwnie ochrony wasnego interesu prawnego, przy zagospodarowaniu terenw nalecych do innych osb lub jednostek organizacyjnych -zachowania cigoci kulturowej -realizacji celw publicznych: *wyznaczenie lokalizacji dla: szk, szpitali, drg publicznych, cigw dla infrastruktury technicznej, obiektw zwizanych z obronnoci i bezpieczestwem *zabezpieczenie ochrony nieruchomoci stanowicych dobra kultury

Urokliwy zaktek. Widok na redniowieczny Most Chojnicki i na nieistniejc zabudow dawnej ulicy Dolnej od lewej: w 1908 i 2005 roku

174

-pozwala przygotowa waciwy plan marketingowy dla inwestowania w miecie -poprzez powizanie ze strategi rozwoju miasta pozwala w sposb uporzdkowany realizowa wieloletnie plany rozwoju -podnoszenia jakoci ycia w miecie poprzez tworzenie standardw dla budowanych i remontowanych obiektw. II. POLITYKA MIASTA STAROGARD GDASKI WOBEC OBSZARW O WALORACH DZIEDZICTWA KULTUROWEGO II.1. rda wiedzy na temat dziedzictwa kulturowego dla miasta Starogard Gd., -dokumentacja fotograficzna, kartograficzna -publikacje naukowe i popularnonaukowe, -dane od Pomorskiego Konserwatora Zabytkw oraz Muzeum Archeologicznego w Gdasku, -przekaz ustny II.2.Polityka przestrzenna miasta wobec obszarw o walorach dziedzictwa kulturowego zawarta jest w trzech dokumentach: II.2.1. Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta Starogard Gd., II.2.2. w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego II.2.3. Strategii rozwoju spoeczno-gospodarczego Miasta Starogard Gdaski w Unii Europejskiej przyjtej Uchwa Nr XVII/166/2004 Rady Miejskiej Starogardu Gdaskiego z dnia 24 marca 2004 r. Ad II 2.1.: Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta Starogard Gd. Wartoci kulturowe miasta i ich ochrona: W 1959 r. objto ukad urbanistyczny starego miasta wpisem do rejestru zabytkw wojewdztwa gdaskiego (obecnie pomorskiego). Elementy tosamoci kulturowej miasta: elementy tosamoci kulturowej miasta to zbir: - wartoci materialnych i niematerialnych, trwaych do dzisiaj w przestrzeni i wiadomoci, stanowicych historyczn definicj charakteru miasta, - procesw historycznych majcych swe odzwierciedlenie w przestrzeni, ktre okrelaj, a czsto determinuj sposb funkcjonowania rodowiska kulturowego.

Dziedzictwo kulturowe w tworzeniu polityki przestrzennej

175

Dla Starogardu Gdaskiego s to: A/ w sferze materialnej: - zachowany ukad planu parcelacyjnego majcy swe korzenie w redniowieczu, podkrelony w przestrzeni XIX-wieczn form zagospodarowania wikszoci dziaek przyrynkowych (frontowa kamienica z oficynami, budynek gospodarczy lub mieszkalny na zamkniciu zaplecza) - czytelny w przestrzeni cig murw obronnych i fos okalajcy miasto od strony pnocno-zachodniej, pnocnej i pnocno-wschodniej - niezmienna od redniowiecza forma sylwety miasta od strony Wierzycy - czytelna w przestrzeni chronologia rozwoju ukadu przestrzennego miasta na obszarze bdcym przedmiotem opracowania - czytelny w przestrzeni, wielowiekowy rzemielniczy i przemysowy charakter miasta, ktrego produkcja cile zwizana bya z wykorzystaniem jego nadrzecznej lokalizacji, B/ w sferze niematerialnej: - dziaalno istniejcego od redniowiecza Bractwa Kurkowego - kultywowana tradycja polskoci miasta (pomniki, tablice pamitkowe, obchody 800-lecia miasta), - promowanie historii miasta i zasuonych dla jego rozwoju rodw kociewskich (liczne publikacje ksikowe) - prby przywrcenia wielowiekowej tradycji wielonarodowoci i wielokulturowoci spoecznoci lokalnej majce swe odzwierciedlenie chociaby w przestrzeni: istnienie wity i cmentarzy rnych wyzna: ewangelickie, katolickie, synagoga i cmentarz ydowski - utrzymanie w obrbie Starego miasta tradycyjnego nazewnictwa ulic

Z tekstu Studium uchwalonego 07.12.2005 r.:

Starogard to miasto o silnych tradycjach obsugi regionu - Kociewia, z kilkudziesicioletni tradycj przemysow. Miasto ma do atrakcyjne rodowisko przyrodnicze, jednak nie w peni wykorzystane, przecitny stan rodowiska z tendencjami jego poprawy, mao terenw zieleni oglnodostpnej i waciwie zagospodarowanej, brak obszarw i obiektw objtych formami ochrony przyrody (zaledwie jeden pomnik przyrody), tzw. osnowa ekologiczna miasta jest saba. Moliwoci rozwoju przestrzennego s nadal due, brak istotnych ekologicznych - fizjograficznych barier urbanizacyjnych. Struktura miasta i jego ksztat przestrzenny s korzystne, wyposaenie miasta w infrastruktur techniczn dobre (wystpuj braki w kanalizacji), stan drg raczej zy i wymagajcy dalszych dziaa, ukad komunikacyjny wymaga dalszych korekt (m.in. potrzeba zminimalizowania nega-

176

Szara rzeczywisto. Obecny stan zabytkowych budynkw, stan na 2005 roku

tywnego oddziaywania tranzytu). Potencja tkwicy w historii i walorach kulturowych miasta nie jest wykorzystany, stan zabudowy historycznej nie jest dobry, ulega staej degradacji. W obszarze rdmiejskim coraz wicej jest obszarw wymagajcych interwencji i poprawy stanu zagospodarowania. Take potencja gospodarczy i spoeczny miasta nie jest zbyt wysoki, mimo istotnej roli obecnoci nowoczesnego przemysu. Dotychczasowe funkcje gospodarcze Starogardu, blisko autostrady projektowanej mog by impulsami rozwojowymi. 5. Polityka ochrony rodowiska kulturowego, w tym obszary iobiekty proponowane do objcia ochron prawn 5.1. Polityka ochrony rodowiska kulturowego - wnioski do polityki przestrzennej miasta. 1. Na terenach istniejcych struktur przestrzennych zakada si polityki przeksztacania i dopeniania, przy czym w obszarach o walorach kulturowych polityk ochrony - dla takich obszarw priorytetem jest zachowanie i ochrona wartoci kulturowych, doskonalenie i porzdkowanie struktury funkcjonalnej iprzestrzennej. Dotyczy to przede wszystkim Starego Miasta oraz historycznych przedmie gniewskiego, chojnickiego i gdaskiego. 2. Naley adaptowa historyczn struktur do potrzeb wspczesnych poprzez

Dziedzictwo kulturowe w tworzeniu polityki przestrzennej

177

kompleksow rewaloryzacj, podniesienie standardu technicznego, eliminacje uciliwoci komunikacyjnych, spoeczn aktywizacj mieszkacw, sanacj zabudowy o walorach historycznych lub architektonicznych, rewaloryzacj krajobrazu cigw ulicznych Kociuszki, Chojnicka, Tczewska, Owidzka, Hallera, Mickiewicza, dawnych zespow przemysowych. Nowe realizacje a take przeksztacenia zabudowy oraz zmiany sposobu zagospodarowania nie powinny wywoywa niekorzystnych zmian w strukturze, krajobrazie, winny wydobywa i podkrela historyczne walory przestrzeni. 3. Ochronie podlega take historyczna panorama - sylweta Starego Miasta od strony Wierzycy - z parku, z ul. Hallera i od strony ul. Mickiewicza. Obiekty tworzce panoram winny podlega konserwacji, naley usun elementy dysharmonijne, wszelkie nowe lokalizacje obiektw lub przebudowy, nadbudowy mogce wpyn na sylwet winny by poprzedzone studium architektoniczno-krajobrazowym z wizualizacj i uzgodnione zWojewdzkim Konserwatorem Zabytkw. 4. Polityka rewaloryzacji i ochrony - dotyczy takich obszarw jak np. obszar Starego Miasta (w tym niektre fragmenty powinny ulega kompleksowym procesom rewitalizacji i rehabilitacji), dawny ukad wsi abno, dawnego zespou folwarczno-dworskiego w Hermanowie, zespou Starogardu Szlacheckiego, krajobrazu historycznych cigw ulicznych takich jak: Kociuszki, Chojnicka, Tczewska, Owidzka, Hallera, Mickiewicza. Dopuszcza si wprowadzenie nowych rozwiza programowo-przestrzennych, nie mog one jednak dominowa nad obiektami wymagajcymi ochrony. Rewaloryzacji historycznej i przyrodniczej naley podda zdewastowany cmentarz przy Owidzkiej oraz park i cig spacerowy zakola Wierzycy. 5. Polityka sanacji - dot. zabudowy o walorach historycznych i architektonicznych - adaptacje, modernizacje, powinna dotyczy starych zespow mieszkaniowych. W obszarach zabudowanych, istniejcych struktur - poza obszarem wpisanym do rejestru - dopenianych nowymi realizacjami naley formy wspczesnej zabudowy dostosowywa do historycznego ssiedztwa - wane jest to przede wszystkim w rejonie ulic Kociuszki, Sikorskiego, Aleja Wojska Polskiego, Hallera, Mickiewicza, Jagiey, Pisudskiego, Gdaska, Chojnicka, Owidzka. Poszczeglne obszary miasta o wyranych cechach historycznych, czytelnych w przestrzeni miejskiej - np. osiedla przedwojenne, zabudowa podmiejska przedmie - winny charakteryzowa si odrbnym charakterem, nowe realizacje powinny by dostosowane rozwizaniami formalnymi, estetycznymi do otoczenia, tak by podkreli rnice pomidzy obszarami miasta pochodzcymi z rnych okresw. Naley utrzyma i ochroni historyczne zespoy przemysowe w tym np. poprzez adaptacje na nowe funkcje. 6. Ze wzgldu na walory kulturowe proponuje si obj procesami rehabilitacji obszary miasta takie jak:

178

teren nad Wierzyc wraz z kwartaem zabudowy przyrynkowej zachodnim oraz rejonem ul.Mostowej - z now zabudow nawizujc do historycznych form kwarta zabudowy midzy ulicami Sambora, Paderewskiego, Pl. Koszarowy kwarta zabudowy w naroniku Kociuszki - Paderewskiego wraz z budynkiem koszar oraz zespoem zabudowy dawnych warsztatw przyszkolnych przy Kociuszki - Krzywej obudow ulicy Sikorskiego obszar przedmiecia chojnickiego a do Wierzycy obszar pomidzy ulicami Sobieskiego Owidzka - Kociuszki 7. Nowe struktury przestrzenne naleaoby powiza z tkank historyczn tak, by uczytelni i podkreli walory kadej z tych przestrzeni, tak aby nada poszczeglnym osiedlom, zespoom zabudowy wyrane cechy, by podkreli formalnie jednorodne funkcjonalnie przestrzenie. 8. Ochrona krajobrazu kulturowego miasta powinna odbywa si w powizaniu z ochron krajobrazu naturalnego i stanowi integraln cz oglnej polityki rozwoju gospodarczego i spoecznego miasta. Najwaniejsze, priorytetowe jest: ochrona zachowanych ukadw parcelacyjnych miejskich - redniowiecznego w obrbie Starego Miasta, XVII/XIX wiecznego przedmie, XIX/XX- wiecznego wiejskiego niwy siedliskowej wsi abno; ochrona architektury charakterystycznej dla miasta w tym kamienic mieszczaskich z pocz. XX w., kamienic z przeomu XIX/XX w., kamienic z lat 30-tych XX w., maomiejskich domw mieszkalnych, podmiejskich domw mieszkalnych, architektury budynkw uytecznoci publicznej, zespow przemysowych i ich reliktw, sylwety Starego Miasta, miejsc pamici narodowej oraz miejsc kultu religijnego. Chronione powinny by charakterystyczne dla poszczeglnych czci miasta wspzalenoci miedzy zabudow, zieleni a przestrzenia otwart, wygld zewntrzny budowli wyraony skal, rozmiarami, gabarytami, stylem, konstrukcj, materiaami, kolorem i wystrojem. Ochronie powinna podlega rwnie ziele przyuliczna, czsto o zabytkowym charakterze, np. wzdu ulic Prusa, Tczewska, Grunwaldzka, Kociuszki, Skarszewska, Kalinowskiego, Sikorskiego, Gimnazjalna, Gdaska, Kopernika , Al. Jana Pawa. (...) Wszelkie dziaania inwestycyjne w obszarach ochrony konserwatorskiej wpisanych do rejestru zabytkw nieruchomych wymagaj uzgodnie z Woj. Konserwatorem Zabytkw; a dla obszaru ukadu urbanistycznego wpisanego w rejestr zabytkw ustala si wymg prowadzenia nadzoru archeologicznego przy pracach ziemnych. W miejscu przebiegu historycznych murw obronnych ustala si wy-

Dziedzictwo kulturowe w tworzeniu polityki przestrzennej

179

mg przeprowadzania bada archeologiczno - architektonicznych poprzedzajcych prace ziemne zwizane z lokalizacj obiektw. Dla obiektw wpisanych w rejestr zabytkw wymagane jest uzgadnianie wszelkich prac projektowych oraz wykonawczych z Wojewdzkim Konserwatorem Zabytkw. Na obszarach ochrony archeologicznej zabrania si wszelkiej dziaalnoci budowlanej nie zwizanej z rewaloryzacj tych terenw. Wszelkie prace projektowe i inwestycyjne wymagaj uzgodnienia z Muzeum Archeologicznym w Gdasku oraz Wojewdzkim Konserwatorem Zabytkw. Na terenie miasta znajduje si wiele wartociowych obiektw i zespow, cennych kulturowo, wartych zachowania i ochrony, w tym prawnej. W ewidencji konserwatorskiej figuruje ponad 140 pojedynczych obiektw, gwnie mieszkaniowych. Najliczniej wystpuj tu kamienice i domy mieszkalne usytuowane przy Rynku oraz w obrbie tzw. Starego Miasta, przy ulicach Rynek, Paderewskiego, Sambora, Rycerska, Sobieskiego, Hallera, w zespole staromiejskim cenne s ponadto: koci w. Katarzyny, Koszary, budynek biurowy i bud. gospodarczy w zespole paacu Wiechertw przy Kanaowej 19, budynek ratusza - Rynek 1, zesp myna przy Tczewskiej, dawnego folwarku przy Tczewskiej. Wiele cennych obiektw usytuowanych jest przy ulicach Chojnickiej (domy mieszkalne i kamienice), Chopina - dom robotniczy, II Puku Szwoleerw - budynek szkoy, Gdaskiej - budynki mieszkalne, kamienice czynszowe, budynek Urzdu Miejskiego, Kociuszki - domy mieszkalne, kamienice, budynek sdu, szkoy muzycznej, hala fabryczna, budynek szkoy, Lubichowskiej - domy mieszkalne, Rybiskiego, Sikorskiego - domy, kamienice, budynek internatu, Sobieskiego - domy mieszkalne, kamienice, budynek szkoy, biblioteki miejskiej, dawnego kina i domu kultury, Gimnazjalnej, Hallera - domy, kamienice, dom pomocy spoecznej (dawniej szpital), poczta, bank, liceum, Wojska Polskiego - domy, kamienice, budynek przedszkola, Kolejowej - budynek dworca, kamienica. Cenny jest te koci w. Wojciecha oraz relikty zespou folwarczno-parkowego w Hermanowie, zachowane cmentarze. Stan zachowania oraz sposb zagospodarowania nie zawsze jest zadawalajcy, wiele z obszarw wymaga kompleksowej rewaloryzacji. Zabytkowe cmentarze na terenie miasta to: cmentarz ewangelicki przy Owidzkiej, cmentarz ydowski przy Bohaterw Getta (obiekt w rejestrze zabytkw), cmentarz przyszpitalny - Kocborowo (w obszarze wpisanym do rejestru zabytkw), cmentarz wojskowy przy Tczewskiej, dwa cmentarze katolickie przy II Puku Szwoleerw, tzw. Grka Francuska - miejsce kultu zmarych przy Mickiewicza, teren pocmentarny pomidzy zakolem Wierzycy a Owidzk, pozostaoci po cmentarzu w abnie.

180

Na obszarze miasta znajduje si take szereg zinwentaryzowanych obiektw archeologicznych - ich obszar to strefa ochrony archeologicznej, a niemal cay ukad redniowiecznego miasta wraz z przedmieciem chojnickim i gniewskim oraz tzw. Starogardem Szlacheckim to tzw. obszar obserwacji archeologicznej . Ze wzgldu na niewielki zasb obiektw prawnie chronionych, proponuje si objcie ochron na poziomie lokalnym, miejskim szeregu obszarw i obiektw, uznajc je za cenne i wskazane do ochrony. Chronione winny by wszystkie obiekty historyczne znajdujce si w ewidencji konserwatorskiej, o wyrniajcej si formie, walorach estetycznych lub charakterystyczne dla czasu i miejsca powstania, wiadczce o tradycji i tosamoci miasta. (...)

5.4. Propozycje wprowadzenia stref ochrony konserwatorskiej

W opracowaniach planistycznych - planach miejscowych proponuje si (zgodnie z wnioskiem ROBiDZ wGdasku - 2004) wprowadzi zapisy dot. stref ochrony konserwatorskiej dla ktrych w ustaleniach planw miejscowych naley wprowadzi okrelone ograniczenia, zakazy i nakazy. W studium ustalono nastpujce strefy : 1) Strefa rewaloryzacji i konserwacji zespou folwarku Starogard Szlachecki 2) Strefa rewitalizacji urbanistycznej zespou zabudowy wzdu ul. Kociuszki 3) Strefa rewaloryzacji i konserwacji zespou zabudowy wzdu ul Hallera, Sikorskiego, pd.. odcinka ul. Gdaskiej , wraz z ul. Gimnazjaln i pocztkiem ul. Al. Wojska Polskiego 4) Strefa rewaloryzacji i konserwacji zespou myskiego 5) Strefa rewaloryzacji i konserwacji zespou ul. Chojnickiej 6) Strefa rewaloryzacji i konserwacji zespou ul. Lubichowskiej 7) Strefa ochrony ekspozycji tereny wzdu doliny Wierzycy Obszary wskazane do przeksztace i rehabilitacji: (midzy innymi) obszar Starego Miasta obszary przeksztace przestrzeni kulturowo wanych zgodnie z postulatami dot. stref ochrony konserwatorskiej; wyznaczono trzy takie obszary: a - obudowa ul. Sikorskiego, b - obszar przedmiecia chojnickiego, c - obszar pomidzy ul.Sobieskiego-Owidzka-Kociuszki; (..) Ad II.2.2. miejscowe plany precyzuj zasady zagospodarowania przestrzennego poszczeglnych obszarw. Miasto posiada wane plany dla fragmentw obszaru miasta, w tym dla czci obszarw objtych ochron konserwatorsk:

Dziedzictwo kulturowe w tworzeniu polityki przestrzennej

181

plan zagospodarowania rdmiecia dla ukadu urbanistycznego wpisanego w rejestr zabytkw wojewdztwa pomorskiego, - plan zagospodarowania dla obszaru wok dawnej rzeni miejskiej (fragment ul. Kociuszki), - plan zagospodarowania dla obszaru dawnej ujedalni koni II Puku Szwoleerw, - plan zagospodarowania dla obszaru w rejonie ul. Hallera (fragment za I LO do rzeki Wierzycy), w opracowaniu planistycznym s pozostae tereny. Ad II.2.3. Strategia rozwoju spoeczno-gospodarczego Miasta Starogard Gdaski w Unii Europejskiej. Przyjta Uchwa Nr XVII/166/2004 Rady Miejskiej Starogardu Gdaskiego z dnia 24 marca 2004 r. Priorytety rozwojowe Starogardu Gdaskiego: Misja zostanie wypeniona poprzez realizacj priorytetw rozwojowych, czyli celw rwnowanych i wspzalenych, ktrych osignicie jest niezbdne i pilne. Programy i projekty dziaa naley w pierwszej fazie realizacji strategii (20042006) czy z nastpujcymi priorytetami: 1. Poprawa sytuacji na rynku pracy zmniejszenie bezrobocia. 2. Poprawa warunkw ycia modych mieszkacw, a zwaszcza rodzin, aby zahamowa ich odpyw z miasta i przycign nowych. 3. Wykorzystanie wsppracy midzynarodowej i dowiadcze innych miast, zwaszcza w Regionie Morza Batyckiego, a take funduszy Unii Europejskiej do poprawy atrakcyjnoci i promocji miasta. 4. Wsppraca z gminami Kociewia i Powila na rzecz lepszego gospodarczego wykorzystania tradycji kulturowych, historycznych i walorw turystycznych regionu. 5. Rozwj oferty inwestycyjnej na terenie Strefy Rozwoju Przedsibiorczoci oraz Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. 6. Stworzenie caociowego systemu zacht dla umoliwienia rozwoju maych i rednich przedsibiorstw. 7. Poprawa powiza komunikacyjnych z Trjmiastem i Tczewem. 8. Polepszenie i rozszerzenie oferty edukacyjnej, z naciskiem na znajomo jzykw obcych. Komentarz do tworzenia i odbioru w/w dokumentw: 1/ Studium: nikt nie dyskutowa nad zapisami odnonie zasad zachowania dziedzictwa kulturowego, emocje budziy problemy z gatunku tych tu i teraz czyli

182

przede wszystkim lokalizacja wielkopowierzchniowych obiektw handlowych. 2/ Miejscowe plany: inwestorzy, waciciele na og usiuj zdeklasowa zasady dbaoci o zabytek: jaki tam zabytek, tyle lat nikt si nie interesowa a teraz nagle jakie z nieba wzite wymagania!, jak konserwator chce chroni ten zabytek to niech da pienidze na swoje wymagania. 3/ Strategia: sabe zainteresowanie problematyk przestrzenn i ochrony zabytkw (brak siy przebicia nielicznej grupki w procesie forsowania priorytetw), nie dostrzeono i niedowartociowano w tym dokumencie zwizku pomidzy dziedzictwem kulturowym a moliwociami rozwoju gospodarczego miasta. III. CO PRZESZKADZA W WYKORZYSTANIU WYNIKW BADA NAUKOWYCH/DOWIADCZE: ich niedostatek, nieprzystosowanie do wymogw zwizanych z kreacj polityki przestrzennej, brak zapotrzebowani, braki w wiadomoci i potrzebach mieszkacw i decydentw, saba edukacja? III.1. DLACZEGO WARTOCI KULTUROWE NIE S MOTOREM ROZWOJU MIASTA STAROGARD GDASKI: a) poziom wiedzy wikszoci mieszkacw w sferze abstrakcji umieszcza wartoci kulturowe, spoeczno ta wychowana w marnej jakoci przestrzeni, w swej edukacji (a raczej jej braku) nie zostaa uwraliwiona na takie sprawy jak: pikno, kompozycja, proporcje, estetyka, zasada dobru barw. Wyrany brak elit intelektualnych zdolnych do narzucenia wysokich wymaga co do ksztatowania przestrzeni miasta. -rnice w pojmowaniu znaczenia sw takich jak: plac, ulica, park, te sowa dla przecitnego mieszkaca niczego w sobie nie kryj, s to dla niego sowa PUSTE. b) kryzys wartoci: w tym powszechna akceptacja tandety, bylejakoci i powszechnego zobojtnienia na przestrze, brak szacunku dla wasnoci, -w wiecie, w ktrym odczuwalny jest prymat wartoci materialnych nad duchowymi istnieje stan straszliwej pustki, bezadu i rozpadu wartoci, jest dokadnie tak, jak napisa Jan Gerson wiat jest w tych ostatnich czasach,(...) podobny do sabego na umyle starca, wydanego na up wszelkich fantazji, majakw sennych i zudze, ktre niejednego odwodz od Prawdy. -z pustki duchowej bior si prby naladowania obcych wzorw, czyli obcych tradycji, ktre dla architektw wydaj si czsto mniej egzotyczne i duo bardziej pocigajce ni ich wasne (?) korzenie. c) ustawodawstwo -skupione na technicznej stronie budownictwa i z tendencj do upraszczania procedur, co dla ochrony zabytkw, w tym detalu architektonicznego oraz dziaaniu w otoczeniu zabytkw, nie jest najlepsze,

Dziedzictwo kulturowe w tworzeniu polityki przestrzennej

183

-prawo bez instrumentw finansowych utrwala zy stan starego miasta, (udzia gmin w finansach publicznych jest enujco niski przy ewidentnie wysokiej wskazanej odpowiedzialnoci midzy innymi za ad przestrzenny), -system praw (kodeks postpowania administracyjnego, ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym, prawo budowlane) honorujce dyktat inwestorski bez wzgldu na efekt przestrzenny, -prawne niszczenie przez dziesiciolecia powojenne obszaru bdcego materialnym wiadectwem maej i redniej przedsibiorczoci (kwarta pomidzy ulicami Kociuszki i Owidzk) oraz innych obszarw bdcych wiadectwem materialnym majtkw ziemskich w Starogardzie, instrumentem prawnym by w tym przypadku na poziomie lokalnym plan zagospodarowania przestrzennego, ktry skazywa ten obszar na mier techniczn, d) bdne teorie architektoniczno-urbanistyczne -style urbanistyczno architektoniczne ksztatowane przez doktryny, takie jak faszyzm zrealizowany w totalitarnych przestrzeniach miejskich widoczne tu i wdzie we Woszech i Niemczech oraz socrealizm z megalomani narodow (narodowe w formie i socjalistyczne w treci) musiay splajtowa, gdy byy sztuczne w zaoeniach, zadekretowane odgrnie. Modernistyczna eliminacja pikna, decorum, estetyki, kompozycji, artyzmu - przekrela przestrze jako przeznaczon dla ludzi i jako obiekt kultury. Rozpowszechnienie si na wiecie racjonalnej, prostokrelnej architektury szybko ujednolicio otoczenie budowlane. Zdumiewa jak atwo wszyscy znaleli upodobanie w byle jakiej architekturze (bo taniej?). e) utrata tosamoci miejsca -efekt lat powojennych: zatarcie rnic etnicznych czste celowe niszczenie jzyka grup etnicznych (kaszubskiego, kociewskiego), przemieszczenia ludnoci (przesiedlenia) spowodoway utrat korzeni ale rwnie nie pozwoliy na trwale osi psychicznie w nowym miejscu.

Idzie lepsze. od lewej: ul. Krzywa ul. Kociuszki

184

Charles Taylor o tosamoci pisze: Wiedza o tym, kim jestem, jest odmian wiedzy o tym, gdzie si znajduj. Moja tosamo okrela si poprzez wizi i tosamoci pojawiajce si w ramach horyzontu, w obszarze ktrego od przypadku do przypadku mog podj prb okrelenia, co jest dobre lub wartociowe, co trzeba lub powinno si uczyni, co ewentualnie pochwalam, a co odrzucam. -odrzucenie dziedzictwa przeszoci, w tym wartoci mieszczaskich, ziemiaskich, -systemowo dewastowany krajobraz, zniszczenie materialnych elementw kultury polskiej dwory, kamienice, parki, meble. Zniszczono podstawy kultury osobistej: uprzejmo, umiejtno bycia z innymi savoir-vivre, stopniowo rezygnowano z uczenia dzieci kaligrafii, wraliwoci na kolory, proporcje, kompozycj, pikno, zatarto kontury midzy kanonem sztuki a swobodnym bredzeniem. f) naduywanie hasa bieda -haso to zamyka wszelkie idee, ubezwasnowolnia, -staje si wystarczajcym wytumaczeniem wszelkiego zaniechania i niezgulstwa, g) kwestia polityczna Trudnych tematw, chociaby takich jak ratowanie dziedzictwa kulturowego, rewitalizacja, - nie dajcych szybkich i atwych sukcesw, nie podejmuje si (nie s wystarczajco atrakcyjne dla politykw). h) znieczulica na materialny i duchowy, w tym architektoniczno - urbanistyczny dorobek pokole -wspaniay, niestety ju nieyjcy architekt Luis Barragan odbierajc w 1980 r. nagrod Pritzkera powiedzia znamienne sowa: Jestem tylko symbolem tych wszystkich, ktrych porusza pikno. Niepokoi mnie fakt, e z tekstw powiconych architekturze znikny sowa: Pikno, Inspiracja, Magia, Zachwyt, Oczarowanie. To one byy dla mnie zawsze natchnieniem. Nie mona zrozumie sztuki i historii bez odwoania si do religijnoci i mitw, ktre prowadz nas do samej istoty fenomenu artystycznego. Bez poszukiwania Boga nasza planeta byaby smutnym zbiorowiskiem brzydoty.. i) dziedzictwo kulturowe nie jest brane pod uwag w rzeczywistych dziaaniach majcych na celu rozwj miasta -zapisy w uchwalonych dokumentach (Studium) pozostaj bez wpywu na dziaania w zakresie ochrony zabytkw urb-arch., -strategia rozwoju miasta zbyt sabo akcentuje dziedzictwo kulturowe, w priorytetach rozwojowych znajduj si przede wszystkim zapisy ekonomiczne, brakuje wyranego stwierdzenia, e dziedzictwo kulturowe jest szans rozwoju, -deklaratywny charakter dokumentw planistycznych.

Dziedzictwo kulturowe w tworzeniu polityki przestrzennej

185

IV. WNIOSKI: SZANSE DLA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO: 1/ jak najszybsze wdroenie projektu programu edukacji rodowiskowej/ architektonicznej w nauczaniu od przedszkola do matury uczenie wiadomego ksztatowania swego otoczenia oraz pielgnacji i waciwego wykorzystania krajobrazw; napraw urbanistyki, architektury naley rozpocz od dziecka i w sposb cigy naucza o piknie, sztuce, uwraliwia na przestrze i jej wartoci, trzeba podj dzieo powszechnego ksztacenia plastycznego. Twrcza wolno nie moe podwaa trwaych wartoci wyraajcych si w istnieniu porzdku w przestrzeni. Stabilny system hierarchicznie powizanych miejsc ycia (kraj, miasto, dom) daje wicej wolnoci ni wiat stale mobilny, nie zakorzeniony, interpretowany przy kadej okazji. Koniecznym jest zrozumienie, co to jest przestrze, w ktrej czowiek yje, jak ona powstaje, jak si o niej mwio kiedy i jak moe si mwi w przyszoci. Bycie w wiecie jest bowiem zagadnieniem egzystencjalnym i wymaga wiedzy o egzystencji, a nie tylko zrcznego zestawiania szecianw czy plam planistycznych. 2/ wdroenie systemu cigego ksztacenia mieszkacw -propagowanie idei miasta tradycyjnego -ksztacenie radnych w zakresie wraliwoci na ad przestrzenny -tworzenie otwartych dla mieszkacw fakultetw (uczelnia, szkoy rednie) z zakresu wartoci przestrzeni, w tym przestrzeni historycznej. 3/ realizacja zasad postpowania okrelonych w midzynarodowych dokumentach odnoszcych si do dziaa przestrzennych takich jak: a) Deklaracja Berliska w sprawie przyszoci miasta z 6 lipca 2000 r., podpisana przez ministrw odpowiedzialnych za rozwj miast (z ponad 100 krajw) w trakcie Oglnowiatowej Konferencji na temat przyszoci miast URBAN 21. Deklaracja ta uwzgldniajc okrelone fakty oraz tendencje zawiera zasady postpowania w celu realizowania potrzeb spoecznoci miejskich, jak rwnie zaleca podjcie jako najpilniejszych dziaa, miedzy innymi: - Miasta powinny przyj kierunki dziaa spoecznych i rodki, ktre doprowadz do zmniejszenia przemocy i przestpczoci, - miasta powinny gromadzi informacje i wykorzystywa technologie komunikacyjne oraz promowa przez cae ycie edukacj wszystkich ich mieszkacw, by sta si uczcymi si miastami i by osign poziom wiatowej konkurencyjnoci, - miasta powinny, we wsppracy z innymi szczeblami rzdowymi, zapewni bodce, regulacje i punkty odniesienia, ktre zachc sektor prywat-

186

Dlaczego odwiedzamy takie miejsca? Quedlinburg (Niemcy)

ny do mylenia globalnego, dziaania lokalnego i dotarcia do ubogich w niedyskryminujcy sposb, - miasta powinny przyj waciwe plany zagospodarowania terenw i zapewni rodki do ich realizacji, w celu promocji aktywnych form dziaalnoci gospodarczej funkcjonujcych rynkw nieruchomoci, dostpnych ekonomicznie mieszka i odpowiedniej infrastruktury. wymienione powyej dziaania nale do grupy dziaa stricte politycznych, dla procesu projektowania w przestrzeni szczeglnie istotne s (nie pozbawione oczywicie pierwiastka politycznego) takie jak: - miasta powinny zachowywa swoje dziedzictwo historyczne i stara si by piknymi miejscami, gdzie sztuka, architektura i krajobraz s rdem radoci i inspiracji dla mieszkacw, - miasta powinny, tam gdzie jest to waciwe, wzi pod uwag akceptacj i integracj nieformalnych osiedli z istniejc struktur miejsk i yciem spoecznym, - miasta powinny dy do osignicia rwnowagi pomidzy rodowiskiem naturalnym a terenami zabudowanymi, powinny podj dziaania w celu zmniejszenia haasu oraz zanieczyszczenia powietrza, wody i terenu, by w ten sposb poprawi warunki ycia swych mieszkacw,

Dziedzictwo kulturowe w tworzeniu polityki przestrzennej

187

miasta powinny sprzyja rozwojowi odpowiedniego systemu zintegrowanego transportu publicznego, ktry byby szybki, bezpieczny i dostpny lokalizacyjnie i cenowo; lepiej kierowa korzystaniem z prywatnych samochodw, a take zachca do korzystania z innych rodkw transportu przyjaznych rodowisku. b) Midzynarodowej Karty Konserwacji i Restauracji Zabytkw i Miejsc Zabytkowych (tzw. Karty Weneckiej) c) Nowej Karty Ateskiej z 1998 r.: zawierajcej zasady planowania miast przyjte przez Europejsk Rad Urbanistw (Rada o statusie staego Komitetu jest afiliowana przy Unii Europejskiej, Towarzystwo Urbanistw Polskich jest czonkiem korespondentem European Council of Town Planners). d/ Making Cities Livable realizowanie miejskiego komfortu w myl zasady, e miasto, w ktrym yje si dobrze to takie, gdzie ludzie widz i sysz si wzajemnie, gdzie rozbrzmiewaj ludzkie rozmowy i miech dzieci nie zaguszany przez ryk samochodw 4/ Odwoywanie si do tradycji, starych technik, rzemiosa w dziaaniach projektowych i w budowaniu obiektw, propagowanie rozwiza architektonicznourbanistycznych typowych dla regionu poprzez opracowanie katalogu rozwiza, detalu architektonicznego i jego rozpropagowanie. W historii kadego miasta kryj si ogromne pokady przykadw genialnych rozwiza przestrzennych, zasobw kultury i zwyczaju lokalnego. 5/ umocnienie koordynacji dziaa w przestrzeni miasta Koordynowane i nadzorowane planowanie przestrzenne jak i jednolity sposb podejcia do architektury miasta s nieodzowne, naleaoby realizowa zadania z zakresu planowania przestrzennego jak i wydawania pozwole na budow poprzez jeden urzd we wsppracy z komisj urbanistyczn rady miejskiej (dzi istniejc na poziomie powiatu). 6/ wyda walk brzydocie: -poprzez zweryfikowanie zasad tapetowania historycznego miasta reklamami -precyzyjne planowanie przestrzenne uszczegowiajce sprawy reklam, ogrodze, przestrzeni zieleni, nawierzchni placw i ulic. 7/ odnalezienie nowego wizerunku miasta -okreli jakie chcemy zobaczy to miasto za 20 lat, -konsekwentne realizowanie strategii rozwoju miasta, -monitorowanie dziaa w przestrzeni (oprcz ocen architektonicznych i urbanistycznych dziaa uwzgldni rwnie socjologiczn i ekonomiczn ocen zjawisk)

188

8/ przeciwdziaanie rozproszeniu zabudowy miejskiej -ograniczenie zabudowy przedmie, -poprawa jakoci ycia w centrum, -tworzenie programu zacht do powrotu rnych grup spoecznych do centrum miasta ze szczeglnym uwzgldnieniem programu dla rodzin (zgodnie z Deklaracj w sprawie miast i innych osiedli ludzkich w nowym milenium przyjt podczas Sesji Specjalnej Zgromadzenia Oglnego ONZ w Nowym Yorku w dniach 6-8 czerwca 2001 r.: Potwierdzamy, e rodzina stanowi podstawow jednostk spoeczestwa i jako taka powinna by umacniana) 9/ pilne podjcie rewitalizacji obszarw centrum (dzielnic kryzysu) 10/ wspieranie edukacji na poziomie szk wyszych wiedza, ksztacenie i szkolenia s najistotniejsze dla uczestnictwa w sukcesie gospodarczym.
Fotografie: Starogard Gd.: Anna Muchowska, Joanna Decka, Joanna Kurkowska; Fotografie: Quedlinburg: Weronika Brzozowska, Fotografie: Hildesheim, Weronika Brzozowska oraz z ulotki reklamowej, Fotografie: R z Maison & Travaux

189

Janusz Ciemnooski

Przemiany przestrzenne w rejonie murw obronnych Starogardu


fragment referatu*

1. Ukad przestrzenny miasta. Zaoono je na poudnie od kanau, ktrym odcito zakole Wieycy w 1338 r. Krzyacy nadali mu prawo chemiskie w 1348 r. Wzniesione na wysokiej skarpie (77-82 m n.p.m.), otoczono murami obronnymi a od strony wschodniej i poudniowej wykopano fosy. Wielko terenu miasta (w ksztacie zdeformowanego kwadratu o boku ok. 260 m), miecia si w 1

* Ilustracje i ich opisy zachowano oryginaln numeracj zdj (fot. wykonane przez autora).

190

wczesnych normach. Kwadratowy rynek o boku ok. 107 m, z ratuszem w rodku, [2], wyprowadza ze swoich naroy po dwie ulice, z ktrych jedna prowadzia na zewntrz miasta przez mury zaopatrzone w bram, a jej nazwa wizaa si z miejscowoci do ktrej zmierzaa. I tak, poczynajc od pnocy, mamy bram Gdask [6] albo Szewsk, od wschodu - Tczewsk [3] albo Mysk, od poudnia - Gniewsk [4], od zachodu - Chojnick [5]. Dwr krzyacki zlokalizowano w pd-zach. narou miasta, w pobliu bramy Chojnickiej. W pd-zach. narou miasta wzniesiono koci p.w. NMP, (pniej p.w. w. Mateusza) [1] a kady z przylegajcych do rynku kwartaw podzielono na 12 parcel zamknitych od tyu gospodarczymi uliczkami. W zaoonym na spadku (od 77 do 88 m n.p.m.) terenie miasta, w jego najwyej pooonym kwartale, stan dwr krzyacki. Na wschd od niego, wzdu muru obronnego rozciga si teren niezabudowany. W 1. 17721792 wzniesiono budynki koszar wojskowych w linii murw obronnych, za ktrymi szerok fos zasilay pynce z poudniowych wzgrz rda.

2. Przyjty wyej schemat potwierdza plan archiwalny Starogardu (W AP-Y/181658) pochodzcy z 1810 r. 3. Na uczytelnionym wym. wyej planie, wida wyranie przebieg murw obronnych. Zaamania miay charakter poprzecznych wzmocnie, a ich obronno wzmacniay fosy oraz wody rzeki i kanau. Ogrody pooone od strony pnocnej i wschodniej, uatwiay dodatkowo obserwacj przedpola. Wzdu drogi do Choj-

Przemiany przestrzenne w rejonie murw obronnych Starogardu

191

nic i Gniewa rozwijay si podmiejskie gospodarstwa. Pniej take po drugiej stronie kanau Myskiego oraz przy drodze do Gdaska, zwaszcza po 1871 r. Wwczas na pnocny zachd od Starogardu poprowadzono lini kolejow (trasa Berlin - Krlewiec), co dodatkowo uatwio rozwj przemysu (ii. 135). Na przeomie wiekw XIX i XX, ju za lini kolejow, wzniesiono szpital psychiatryczny w Kocborowie. 4. Trudno dzi zrekonstruowa wygld murw obronnych od strony miasta oraz ich zwieczenie. Czy by krenelarz, czy istnia chodnik na wysokoci otworw

192

obserwacyjnych itp. Na obrazie Knoblaucha z 1608 r. (w kociele parafialnym) przedstawiajcym Starogard od pnocy, widzimy w caej okazaoci (na pierwszym planie) mur obronny, ktry od centralnie usytuowanej bramy, cignie si w dwa przeciwlege kierunki. Przy bramie, ale ju za murem, wida baszt z wysokim, dwuspadowym dachem. (reprod. J. Waliskiego w 1977 r.) 5. Na s. 212 w: Die Bau-und Kunstdenkmaler der Provinz Westpreussen, B. I, Pomerellen, der Kreis Pr. Stargard, Danzig 1885, jest pokazany rysunek baszty, na ktrym w jej narou wida zachowane lady po rozebranym jakby murze czcym t baszt z murem obronnym, istniejcym w pewnej odlegoci od niej. Byoby to zgodne z przedstawieniem tego miejsca u Knoblaucha. 6. Na wdczanej etykiecie zakadu Winkelhausena powstaego w 1846 r. wida most nad kanaem i bram, a obok niej baszt z niskim, jakby czterospadowym dachem, na tle potnej sylwetki kocioa. Natomiast nie wida muru obronnego. Czy zosta ju zabudowany? (reprod. J.Waliskiego w 1977 r.)

Przemiany przestrzenne w rejonie murw obronnych Starogardu

193

8. Widok Starogardu od pn-zach. Do budynku mieszkalnego wbudowanego w tzw. baszt Naron, dobija wyranie widoczny mur obronny. Przed nim, na tarasie zakola rzeki, wida pitrowe budynki mieszkalne, a za nim, na tle bryy kocioa parafialnego -plebani. Po lewej stronie wida gst zabudow mieszkaln dookoa baszty Bramy Gdaskiej, (reprod. J. Waliski, 1977 r.).

9 9. Obustronna zabudowa ul. Bocznej (istniejca tu jeszcze w kocu XIX w.) stanowi historyczne to dla przypadkowej, zbiorowej fotografii mieszkacw Starogardu. Po prawej, widoczny fragment dolny baszty Bramy Gdaskiej z kamiennymi wspornikami nadwieszonej grnej partii ciany, ktrej cz doln na gruboci ok. l m, w 1893 usunito z powodu koniecznoci poszerzenia ul. Hallera.

194
10 11

10. Baszta Bramy Gdaskiej w 1972 r. Widok na jej cian poudniow i ceglan przybudwk kryjc schody prowadzce, od widocznego wejcia, na p. tej baszty. 11. Baszta Bramy Gdaskiej w 2006 r. Wida na jej poudniowej cianie dwa wejcia: jedno bezporednie na parterze, drugie - z tarasu, na ktry prowadz drewniane schody umieszczone przy zachodniej cianie baszty. Jej dawny, niski dach wymieniono na wysoki, ale rwnie czterospadowy. Usunicie przybudwki przywrcio tej baszcie domniemany redniowieczny wygld.

12

Przemiany przestrzenne w rejonie murw obronnych Starogardu

195

12. Widok na budynek przy ul. Hallera 7, (ktry zasania od pnocy baszt), most nad kanaem Myskim po jego lewej stronie oraz po prawej - dwupitrowy budynek dobudowany do muru obronnego, dobijajcego od zachodu do baszty. Stan w 1975 r.

13. Widok przez kana Myski na tzw. baszt Naron i dobijajcy do niej od wschodu budynek mieszkalny. Widoczny zy stan techniczny ciany pomocnej tej baszty, wedug jej wygldu na zdjciu z 1975 r. 15. Widok od pn-zach. baszty. Wyrane odrywanie si jej naroa wg fot. z 1975 r. Po prawej, zachowany fragment muru obronnego zwizany z t baszt, jako odcinek B. 27. Dolna cz baszty Bramy Gdaskiej i dobijajcy do niej odcinek A muru obronnego w widoku z przeciwlegego koca ul. Bocznej. Nad nim widoczna zabudowa od strony kanau Myskiego. Stan z 1975 r. 15

13

27

196

28

28. Poudniowa ciana baszty Bramy Gdaskiej i odcinek A muru obronnego w trakcie rozbirki, zwizanego z nim od pnocy budynku mieszkalnego. Bliej, po lewej, widoczny na zdjciu uwolniony z zabudowy teren. Stan z 1976 r. 29. Likwidowana zabudowa na odcinku A muru obronnego w widoku z przeciwlegego brzegu kanau. Stan z 1976 r. 29

Przemiany przestrzenne w rejonie murw obronnych Starogardu

197

32

33

32. Odsaniany, w czasie rozbirki przylegych budynkw, odcinek A muru obronnego. Na baszcie Naronej widoczne lady po zabudowie mieszkalnej. Stan z 1976 r. 33. lady zlikwidowanej zabudowy widoczne na poprzecznej cianie baszty widziane od strony budynku przy ul. Hallera 7. Stan z 1976 r.

36. Zabudowa ul. Bocznej 4 i 5. Po prawej widoczna parterowa przybudwka midzy baszt a budynkiem nr 4. Stan z 1976 r.

36

198

39

46

41 39. Prace brukarskie na ul. Bocznej. W gbi wida zdewastowany budynek mieszkalny wbudowany w baszt Naron. Stan z 1976 r. 41. Baszta Narona w trakcie prac rozbirkowych wbudowanego w ni budynku mieszkalnego. Stan po badaniach technicznych murw tego obiektu. Stan z koca 1976. 46. Widok z ul. Hallera w gb ul. Bocznej (porwnaj il. 9). Widoczny (po prawej) na tle poudniowej ciany baszty - drewniany pomost komunikacyjny z wejciem na I pitro. Odbudowana baszta Narona goci w swym wntrzu cze zbiorw Muzeum Ziemi Kociewskiej. Stan z 2006 r. 49. Nowy budynek Muzeum Ziemi Kociewskiej wzniesiony w miejscu zlikwidowanych domw ul. Bocznej 4 i 5. (porwnaj il. 36). Stan z 2006 r.

49

Przemiany przestrzenne w rejonie murw obronnych

199

55

56

58

55. Spojrzenie od zachodu z nadrzecznego tarasu na zesp baszty Naronej, muru obronnego odcinka A oraz zachodniej ciany baszty Bramy Gdaskiej. Stan z 2006 r. 56. Widok od pnocnego wschodu na naroe zrekonstruowanej baszty Naronej. Wida na zdjciu rozsunite w licu dwie czci ciany tylnej tej baszty, z ktrych dalsza przed jej rekonstrukcj, bya podparta od zewntrz dwiema skonymi przyporami (il. 13, 15, 29). Stan z 2006 r. 58. Romantyczny zaktek zespou: odcinka B muru obronnego czcego baszt Naron z kolejn baszt - obecnie dzwonow. U dou wida konstrukcyjne pogrubienie muru. U gry po lewej, wida fragment szkieletowego zakoczenia ciany zachodniej nowego gmachu Muzeum Ziemi Kociewskiej. Dalej u gry w prawo wyania si pnocna ciana kocioa farnego. Przy prawym brzegu zdjcia wida ustawion na kolejnej baszcie zadaszon konstrukcj dzwonow. Stan z 2006 r.

200

135 135. Plan Starogardu z pierwszej wierci XX wieku. Jeli porwnamy wielko miasta z poowy XIV wieku, to widzimy tu kilkakrotny jego wzrost oraz kierunki rozwoju. 136. Odrys czci pomocnego fragmentu miasta - od Rynku do kanau Myskiego; widoczna jego zabudowa z ok. 1970 r. *** Przedstawiony w niniejszej publikacji fragment referatu dotyczy zmian dokonanych w pnocno zachodnim narou redniowiecznych murw obronnych Starogardu. Wic si z baszt bramy Gdaskiej w pobliu zapory na Wierzycy i kanau myskiego, parku i trasy do Gdaska ten fragment redniowiecznych fortyfikacji zasuguje na szczegln ochron. Dziki powizaniu ich z najlepszym w Starogardzie uytkownikiem Muzeum Ziemi Kociewskiej jest nadzieja na dugotrwa ochron i ich waciw ekspozycj.W dalszej czci referatu zostay poruszone losy innych fragmentw muru obronnego oraz wskazano miejsce ostatniego, zachowanego fragmentu dawnej fosy, co do ktrej ksztatu dotd nie prowadzono adnych bada. Nie wiadomo jak wygldao zamknicie miasta od poudnia przed budow w zarysie dawnych murw pruskich koszar. Nie znane s obrysy czterech redniowiecznych bram miasta, fundamentw dworu krzyackiego, czy istnienie midzymurza. Mniemam, e w przyszoci znajd si rodki na przeprowadzenie dalszych bada nad redniowiecznym Starogardem.

136

201

202

Wiesaw Gogan

Stan bada nad wojskowymi dziejami Starogardu Gdaskiego

Wojskowe dzieje Starogardu to temat dokadniej nie zbadany, czasami wrcz tajemniczy i dlatego wymagajcy osobnego potraktowania. Do dzisiaj nie ma bowiem publikacji chociaby w zarysie przedstawiajcej militarn histori miasta. W wydanych dotychczas ksikach o jego dziejach, temat ten traktowany jest zazwyczaj fragmentarycznie bd marginalnie i po macoszemu. W wielu z opublikowanych pozycji powielane s stare i niesprawdzone informacje, brzmice czasami wrcz bajkowo, peno w nich niedomwie i zwyczajnych bdw faktograficznych, wynikajcych z niewiedzy bd z nierzetelnoci czy te z niechlujstwa autorw. 1. Dzieje militarne miasta w historiografii

W pierwszej monografii miasta, zatytuowanej Geschichte der Stadt Stargard... (Dzieje miasta Starogardu...), napisanej przez Bernharda Stadiego, starogardzkiego pastora oraz nauczyciela miejscowej szkoy i wydanej w 1864 r. monografii, ktra przez dugi czas bya podstawow pozycj bibliograficzn dla wszystkich historykw zajmujcych si regionem, znale mona sporo informacji dotyczcych wojskowych dziejw miasta, nie s one jednak kompletne. Autor drugiej niemieckiej monografii miasta, Leopold Schenzel, w swej ksice pt. Pr. Stargard. Ein Bild der Heimat (Starogard. Obraz stron rodzinnych), ktra ukazaa si w 1969 r. w Wolfenbttel, opiera si gwnie na materiaach zebranych i opublikowanych w pracy B. Stadiego. Historia miasta po 1864 r. jest ju jego autorstwa. Nie ma tam jednak wielu informacji do wojskowych dziejw Starogardu, a te zamieszczone, s co najmniej wtpliwe. Tak jest w przypadku dwch szwadronw puku Czarnych Huzarw, ktre miay jakoby przyby do Starogardu dopiero po 1878 roku! Schenzel pisze te o pobycie w miecie innych oddziaw, np. baterii 36 Puku Artylerii Polowej, nie podajc jednak ani daty przybycia tej formacji do miasta, ani daty opuszczenia przez ni garnizonu starogardzkiego. Au-

Stan bada nad wojskowymi dziejami Starogardu Gdaskiego

203

tor mwi te o bateriach zapasowych 72 Puku Artylerii Polowej, ktre stacjonoway w 1914 r. w miecie i std przeniesione zostay na Pomorze Zachodnie nie zamieszczajc jednak adnych konkretnych informacji. Schenzel wspomina te 34 Bateri Dzia Piechoty i opisuje poegnaln parad, jaka miaa miejsce na starogardzkim Rynku dnia 27 stycznia 1920 r. z udziaem tej baterii, dwch kompanii piechoty i szwadronu kawalerii (nie podajc jednak, z jakich byy one formacji). Lecz ju cakiem mija si z faktami, piszc o wkraczajcych dnia 29 stycznia 1920 r. do Starogardu oddziaach kawalerii ...nalecych do utworzonej we Francji Armii Hallera oraz kiedy bajdurzy o ubranych ...w jasnobkitne mundury onierzach Legionu Hallera, ...szczeglnie radonie witanych przez Polakw w Prusach Zachodnich. No c, niemiecki historyk powieli tylko legend o Bkitnej Armii Hallera wkraczajcej w 1920 r. na Pomorze, pokutujc w polskiej historiografii ju od lat dwudziestych poprzedniego stulecia. W pierwszej polskiej monografii miasta, autorstwa Jana Bucholza i Andrzeja Szklarskiego, zatytuowanej Krlewskie miasto Starogard. Stolica Kociewia, wydanej w 1929 r. i wznowionej po 70 latach (Starogard Gd., 1999), wojskowe dzieje miasta potraktowane s rwnie marginalnie. Informacje o nich czytelnik znajdzie w rozdziale Najazdy, oblenia i walki. Mowa tam o wydarzeniach w miecie i okolicy w czasie wojny trzynastoletniej, o zajciu Starogardu przez wojska brandenburskie w 1515 r.(bdna data! Powinno by w 1520 r.), o szwedzkim szturmie z 1655 r. i o zajciu miasta przez oddziay polskiej legii w 1807 r., ale s to informacje zbyt oglne i wyrywkowe. Szerzej omwione jest wkroczenie Wojska Polskiego do Starogardu w styczniu 1920 r., przy czym wszystko znowu psuje wzmianka o ...armii generaa Jzefa Hallera. W ksice wymieniono te oddziay stacjonujce w miecie w latach midzywojennych oraz zamieszczono opis uroczystoci obchodw 10-lecia Pastwa Polskiego, w ktrych w roli gwnej wystpi 2 Puk Szwoleerw Rokitniaskich. Take powojenne publikacje, w tym ksiki dr. J. Milewskiego, np.: Starogard Gdaski i okolice (Warszawa, 1955) czy Dzieje Starogardu Gdaskiego. Miasto i powiat (Gdynia, 1959) oraz monografia Ziemia Starogardzka autorstwa W. Odyca, K. Podoskiego i A. Sobociskiego (Gdask, 1974) nie wniosy niczego nowego do wojskowych dziejw miasta i regionu. Z okazji obchodw 800-lecia Starogardu (1998 r.) ukazay si dwie due publikacje powicone miastu. Pierwsza z nich to Ksiga Jubileuszowa Krlewskiego Miasta Starogardu pod red. J. Borzyszkowskiego (Starogard Gdaski - Gdask, 1998/2000). Ta Ksiga jest jednak tylko kompilacj, przedstawiajc na setkach stron praktycznie wszystko, co si na temat Starogardu ukazao. S w niej przedruki i tumaczenia dokumentw, wspomnie, fragmenty tekstw z prac Stadiego i

204

Schenzla, z artykuu Zeimanna i Aschkewitza (Z dziejw gminy ydowskiej w Starogardzie), z ksiki J. Bucholza i A. Szklarskiego oraz inne tym podobne rda wszystko to opatrzone tumaczeniami i czasami niedorzecznymi komentarzami. W tym dziele take nie znajdziemy zbyt wiele informacji do wojskowych dziejw miasta (poza przedrukami, np. art. Od Gryfa Pomorskiego do Armii Krajowej. Szlakiem grupy partyzanckiej Czarnego. Powtarza si za to cytujc Schenzla bezkrytycznie i bez komentarza bzdury o Bkitnej Armii gen. J. Hallera. W porwnaniu z w/w publikacj dwutomowe Dzieje Starogardu pod red. M. Kallasa (Starogard. Gd., 1998/2000) s pozycj zasugujc na uwag historyka zajmujcego si dziejami militarnymi miasta i regionu. I tak w tomie 1, w rozdziale autorstwa Piotra Oliskiego, zatytuowanym Miasto podczas wojny trzynastoletniej, znajdziemy odpowied na pytania o przebieg wydarze w Starogardzie i na Kociewiu w czasie tej wojny. Informacje do dziejw militarnych zamieszczone s te w rozdziale Krzysztofa Mikulskiego i Jarosawa Poraziskiego pt. Starogard w czasach Rzeczypospolitej (1466-1772) oraz w rozdziale Kazimierza Wajdy pt. Miasto pod panowaniem pruskim (w podrozdziale Garnizon wojskowy w Starogardzie). Z kolei w rozdziale 1 drugiego tomu, opatrzonym tytuem Miasto w dziejach Drugiej Rzeczypospolitej, napisanym przez Zbigniewa Karpusa, Ryszarda Szwocha i Mieczysawa Wojciechowskiego, znajduje si podrozdzia zatytuowany Wojsko w yciu miasta. Sporo w nim informacji o oddziaach stacjonujcych w Starogardzie, ale te troch bdw i przekama. Dla przykadu niektre bdy w nazwiskach i nazwach formacji: - - - powinno by: Mitkiewicz-tek a nie: ...Mitkiewicz-tek powinno by: 2 Batalion Strzelcw a nie ...2 Batalion Strzelecki powinno by: 11 Puk Huzarw Rossiori ...11 puk armii rumuskiej z Rociori

oraz przekamania, np. kiedy mowa o: - ...szwadronach zapasowych 2 P. Szw. Rokitniaskich (w l. mnogiej!), z krych jeden jakoby mia stacjonowa w Pszczynie chocia by tylko jeden szwadron zapasowy i w tamtym okresie stacjonowa w Bochni ... pomniku polegych szwoleerw zlokalizowanym w biaych koszarach a pomnik sta przecie na terenie Czerwonych Koszar o celebrowaniu mszy ...w dniu 16 wrzenia 1934 r. na terenie Biaych

Stan bada nad wojskowymi dziejami Starogardu Gdaskiego

205

Koszar przez ...biskupa polowego J. Gawlin, podczas gdy msza odprawiona zostaa na terenie Czerwonych Koszar i celebrowa j biskup Okoniewski - - ...o klubie oficerskim zamiast o kasynie oficerskim czy te wtedy, kiedy autorzy pisz, jakoby plan polskiej ...akcji zbrojnej na Wolne Miasto Gdask (...) jednak nie wszed w ycie, co mija si z prawd, bowiem plan ...wszed w ycie i to ju w momencie przerzucenia dwch dywizji piechoty Korpusu Interwencyjnego (przewidzianego do akcji w WM Gdasku) w lasy na poudnie od Starogardu. Oddzia Wydzielony Starogard (z 2 P. Szw. Rokitniaskim w skadzie), osaniajcy te dywizje od pnocy, wanie z tego powodu tak dugo pozostawa w miecie. Opuci je dopiero po rozwizaniu Korpusu Interwencyjnego i wycofaniu wchodzcych w jego skad dywizji na poudnie o ...u a n a c h 2-go Puku Szwoleerw Rokitniaskich! Tym ostatnim sformuowaniem Autorzy dowiedli, i nie bardzo wiedz o co chodzi i e dzieje wojskowoci to dla nich troch tajemnicza dziedzina.

Materiay do dziejw wojskowych miasta znajdziemy te w rozdziale 2 tego tomu Dziejw Starogardu zatytuowanym Starogard pod niemieck okupacj 1939-1945 i napisanym przez Jana Szilinga. Zawiera on sporo informacji np. z zakresu organizacji aparatu policyjnego w miecie i prb omwienia ruchu oporu w regionie (podrozdz. Organizacje konspiracyjne i ich dziaalno). W rozdziale 3, pt. Miasto w okresie Polski Ludowej 1945-1989, Ryszard Szwoch, opisujc wkroczenie Armii Czerwonej do Starogardu powtarza oficjaln, prosowieck i propagandow wersj wydarze, aktualn do 1989 r. Std te to ...uderzenie na miasto, to ...przeamanie obrony garnizonu, i te ...cikie walki o Starogard. Std te bdna data zajcia miasta przez Sowietw. Zupenie inaczej przedstawia wydarzenia z pocztkw marca 1945 r. historiografia niemiecka, m.in. pamitnik Udo Rittgena, majora Sztabu Generalnego a zarazem oficera cznikowego w sztabie 2 Armii gen. Walthera Weissa, ktry m. in. opisa miasto po sowieckim ataku lotniczym z 20 lutego 1945 r. Z niemieckich wspomnie (np. Hermanna Steege) oraz z rozmw ze starymi Starogardzianami wynika, e poza wymian ognia pomidzy dwoma okopanymi czogami, stojcymi na wyniesieniu za dworcem kolejowym, a sowieck czowk pancern, ktra pojawia si na Szosie Tczewskiej (w rejonie Strzelnicy), adnych ...cikich bojw ani ...nocnych walk w miecie nie byo! A to z tego powodu, e siy niemieckie wycofay

206

si ze Starogardu ju 4/5 marca tr., pozostawiajc tylko ariergard w postaci wspomnianych czogw i dwch (?) plutonw piechoty. Sam wyzwoliciel miasta, lejtenant Kulikow, (ktrego Autor zreszt cytuje) tak wspomina: Miasto czogici z a j l i s z y b k o, ale przy wyjciu z niego faszyci urzdzili zasadzk, okopujc i maskujc okoo 10 czogw, panter i tygrysw, ktre stawiy zacity opr...(...). Wspomniany oficer sowiecki, ktry za udzia w zdobywaniu miasta otrzyma Order Sawy I stopnia, albo ju wtedy zawyy z dwch do dziesiciu liczb wrogich czogw, ktre ...zostay rozgromione dopiero przez cikie czogi radzieckie, albo w wiele lat po wojnie po prostu nie pamita zdarze albo opowiada bajki, majce wyolbrzymi jego rol w zwycistwie. Jak wic widzimy, czas ju najwyszy na gruntowne przebadanie rde i na rewizj przebiegu wydarze z tzw. dniu wyzwolenia. Historyk szukajcy materiaw do wojskowych dziejw miasta nie moe pomin publikacji zajmujcych si histori Pomorza Nadwilaskiego i tych dotyczcych konkretnych okresw czy te wydarze historycznych. I tak np. sztandarowymi pracami do dziejw regionu s Historia Pomorza pod red. G. Labudy (t. 1-3, Pozna, 1969-1993) i Dzieje Pomorza Nadwilaskiego od VIII wieku do 1945 r. praca zbiorowa pod red. W. Odyca (Gdask, 1978). Jeli chodzi o pozycje z tej drugiej grupy to np. z dziejami wojskowymi Starogardu w okresie krzyackim zapozna si mona w takich pracach jak: Pomorze w dobie wojny trzynastoletniej K. Grskiego (Pozna, 1932 r.) Dzieje Zakonu Krzyackiego w Prusach M. Biskupa/G. Labudy (Gdask, 1986), Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyackim (Warszawa, 1967) i Wojna Polski z Zakonem Krzyackim 1308-1521 (Gdask, 1993) obie M. Biskupa oraz w kilku innych. Podstawow prac do dziejw wojen szwedzkich jest Wojna obronna 1655-1660 S. Herbsta (w:) Polska w okresie drugiej wojny pnocnej 1655-1660, t. 1-2 Rozprawy (Warszawa, 1957). Z kolei militarne wydarzenia na Pomorzu (w tym i na Kociewiu) z lat 1806-1807, najlepiej zrelacjonowane s w wietnej ksice Janusza Staszewskiego pt. Wojsko polskie na Pomorzu w 1807 r. Tam te m.in. dokadny opis bojw i potyczek pod Starogardem i Tczewem. Z pozycji powiconych najnowszym dziejom, wymieni naley przede wszystkim ksiki K. Ciechanowskiego, w tym wietn prac powicon Armii Pomorze i jej bojom w 1939 r. (Warszawa, 1980) oraz takie pozycje jak: Ruch oporu na Pomorzu Gdaskim 1939-1945 (Warszawa, 1972), Tajna Organizacja Wojskowa Gryf Pomorski (Gdask, 1972) czy Wykaz polegych w drugiej wojnie wiatowej onierzy i partyzantw ziemi gdaskiej oraz uczestnikw ruchu oporu zmarych i pomordowanych w hitlerowskich obozach i wizieniach (Gdask, 1979). Ponadto godne uwagi s takie pozycje jak: Kociewie w latach okupacji hitlerowskiej

Stan bada nad wojskowymi dziejami Starogardu Gdaskiego

207

1939-1945 J. Milewskiego (Warszawa, 1977), Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdaskim w latach 1939-1945 W. Jastrzbowskiego/J. Szilinga (Gdask, 1979), Zwizek Jaszczurczy i Narodowe Siy Zbrojne na Pomorzu 1939-1947 B. Chrzanowskiego (Toru, 1997), czy Sownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939-1945, (Toru, 1994, cz. 1-3). Materiay do militarnych dziejw regionu znale mona te w pracy: Pomorze Gdaskie. Koncepcje obrony i militarnego wykorzystania od wieku XIII do roku 1939 J. R. Godlewskiego i W. Odyca (Warszawa, 1982). Ponadto godne polecenia s przerne artykuy zamieszczone na amach fachowych czasopism np. Wojskowego Przegldu Historycznego czy Studiw i Materiaw do Historii Wojskowoci. 2. Ocena stanu bada na dziejami garnizonu w Starogardzie

Starogard zosta na dobr spraw miastem garnizonowym dopiero w czasach pruskich. Po wybudowaniu w latach 1773-74 tzw. Biaych Koszar, zlokalizowanych pomidzy wczesnymi ulicami Pask (Sobieskiego), Fryderycjask (Kociuszki), Targow (Paderewskiego) i Koszarow, rozlokowano w nich pododdziay 5 Puku Fizylierw ksicia von Hessen-Phillipstal, a w latach osiemdziesitych tego wieku batalion 54 Puku Piechoty. Kolejn formacj wojskow stacjonujc w Starogardzie by 3 batalion 5 Puku Piechoty Landwehry (Obrony Krajowej), ktry rozlokowany by w Biaych Koszarach od 1843 r. Oprcz Biaych Koszar istniay w tym czasie w Starogardzie jeszcze tzw. Czerwone Koszary (od koloru cegy), zbudowane na przeomie XVIII i XIX wiekw na skraju miasta przy ul. Wilhelmiskiej (Chojnickiej) oraz Koszary Kawaleryjskie (Koszary Artyleryjskie?) z duymi stajniami, wybudowane pniej pomidzy ulicami Przeskok (Jana Pawa II), Fryderycjask (Kociuszki) i anow (Lubichowsk). Jeszcze w 1818 r. w Czerwonych Koszarach, a pniej te w stajniach przy ul. Fryderycjaskiej, rozlokowane zostay szwadrony (najpierw jeden - 3 szwadron, potem dwa - 3 i 4 szwadrony) 1-go Puku Huzarw Gwardii Przybocznej (synnych Czarnych Huzarw), przeniesione z macierzystego garnizonu w Gdasku-Wrzeszczu. Ta elitarna formacja armii pruskiej, ktrej onierze nosili na czapkach srebrne bd biae wizerunki trupiej czaszki, wielokrotnie chwalebnie zapisaa si w dziejach pruskiej kawalerii, m.in. w czasach napoleoskich w walkach z francusk kawaleri pod Lidzbarkiem Warmiskim, Frydlandem i Iaw Prusk. Pododdziay tego puku stacjonoway w miecie do roku 1893, kiedy to ostatni szwadron Czarnych Huzarw opuci miasto i odszed do Wrzeszcza. Z okresu tego zachowaa si m.in. fotografia (w zbiorach Muzeum Ziemi Kociewskiej), przedstawiajca szwadron Czarnych Huzarw w szyku konnym na starogardzkim Rynku. Jesieni

208

1893 r. w Czerwonych Koszarach (potem nazwanych Koszarami Marszaka Augusta von Mackensena) ulokowano pododdziay 36 Puku Artylerii Polowej, stojcego ju mniej wicej od 1878 r. w Starogardzie. Kiedy puk ten opuci Starogard (nie wiemy kiedy) w Biaych Koszarach stany (najprawdopodobniej) dwie baterie 72 Puku Artylerii Polowej, noszcego miano Wielkiego Mistrza Zakonu Niemieckiego (Krzyackiego). Z okresu pobytu tego puku w Starogardzie pozostay liczne lady, np. kasyno oficerskie przy ul. Paskiej (Sobieskiego). Ponadto do dzi zachowao si kilka kartek pocztowych, przedstawiajcych pododdziay tego puku w trakcie rnych uroczystoci na terenie miasta, np. rewi puku zorganizowan z okazji urodzin cesarza Wilhelma II w dniu 27 stycznia 1902 r., czy parad z tej samej okazji, ktra odbya si w dwa lata pniej. W 1912 r., a wic na krtko przed wybuchem wielkiej wojny, zakwaterowane zostay w Czerwonych Koszarach oddziay zapasowe (dwa bataliony?) 176 Puku Piechoty. Z kolei w Biaych Koszarach rozlokowano okoo 1917 r. (?) 2 Batalion Zapasowy 128 Puku Piechoty. Ostatni formacj niemieck stacjonujc w miecie bya 34 Bateria Dzia Piechoty (Infanteriegeschtz-Begleitbatterie Nr. 34.), ktra po uroczystym poegnianiu si na rynku z miastem i jego mieszkacami, opucia Starogard dnia 27 stycznia 1920 r., a wic na dwa dni przed wkroczeniem do Starogardu szwadronw 1 Puku Uanw Krechowieckich. I to w zasadzie byoby wszystko, co mona powiedzie o starogardzkim garnizonie w czasach pruskich. Nie wiemy dokadnie jakie bataliony, baterie czy szwadrony z wymienionych formacji stacjonoway w miecie, nie moemy te precyzyjnie okreli czasu ich pobytu w Starogardzie. Nie ma dokadnych danych o ich stanach osobowych, o ich dowdcach i oficerach oraz ich skadzie narodowociowym. Przypuszcza jedynie mona, i suyo w nich wielu Polakw z Pomorza Nadwilaskiego. Lepiej znane s dzieje garnizonu starogardzkiego w okresie midzywojennym. Ju w lutym 1920 r. w Biaych i Czerwonych Koszarach zakwaterowany zosta 65 Starogardzki Puk Piechoty, sformowany w 1919 r. w okolicach Inowrocawia i Mogilna, z pomorskich ochotnikw jako Starogardzki Puk Strzelcw i przeznaczony dla Pomorskiej Dywizji Strzelcw. Po przeniesieniu puku do Grudzidza (1926 r.), w Biaych Koszarach zosta rozlokowany 2 Batalion Strzelcw, sformowany w tym samym roku z III batalionu 65 Puku Piechoty, co korespondowao z planami utworzenia na Pomorzu samodzielnej brygady zmechanizowanej ze sztabem w Starogardzie (VIII Sam. BK pk. E. laskiego). W tym samym roku do miasta przybywaj z Bielska na lsku Cieszyskim pierwsze szwadrony 2 Puku Szwoleerw Rokitniaskich, ktry take miay wej w skad wspomnianej brygady. Pocztkowo rozlokowano je w Czerwonych Koszarach, na terenie Starogardu Szlacheckiego i w Wielkim Klinczu k. Kocierzyny. Kiedy w 1930 r. 2 Batalion Strzelcw przeniesiony zosta do Tczewa, szwadrony puku zajy

Stan bada nad wojskowymi dziejami Starogardu Gdaskiego

209

take Biae Koszary, noszce od 1934 r. imi Marszaka Jzefa Pisudskiego. Puk stacjonowa w miecie do dnia 2 wrzenia 1939 r. W porwnaniu z dziejami starogardzkiego garnizonu i formacji w nim stacjonujcych w czasach pruskich, dzieje garnizonu i oddziaw w nim rozlokowanych w latach 1920-39 znane s w miar dobrze, doczekay si bowiem kilku publikacji. Ju przed wojn ukazaa si publikacja powicona dziejom 2 Puku Szwoleerw Rokitniaskich zatytuowana Zarys historii wojennej 2-go Puku Szwoleerw Rokitniaskich, napisana przez oficerw puku Adama Mniszka i Klemensa Rudnickiego i wydana w Warszawie w 1929 r. W trzy lata pniej wydana zostaa ksieczka o dziejach 65 Starogardzkiego Puku Piechoty pt. Zarys historii wojennej pukw polskich. 65 Starogardzki Puk Piechoty (Warszawa, 1932). W latach 90-ych ukazay si kolejne pozycje powicone dziejom tych formacji wojskowych. Krtki opis dziejw tej pierwszej formacji, zatytuowany 65 Starogardzki Puk Piechoty napisany zosta przez Jerzego Krzysia i wydany w cyklu: Zarys historii wojennej pukw polskich w kampanii wrzeniowej (Pruszkw, 1994 r.). I cho znalazo si w nim kilka bdw jest to pozycja w sumie udana, nie zamykajca jednak tematu - puk ten nadal czeka na sw naukow monografi. 2 Puk Szwoleerw Rokitniaskich znalaz si w krgu zainteresowa starogardzkich historykw jeszcze w latach osiemdziesitych minionego stulecia. To zaowocowao powstaniem dwch broszur powiconych jego dziejom. Najpierw ukazaa si broszura pt. Barwa i bro 2 Puku Szwoleerw Rokitniaskich (Starogard Gdaski, 1991), napisana przez niej podpisanego, potem rwnie skromna ksieczka dr. Jzefa Milewskiego, zatytuowana 2 Puk Szwoleerw Rokitniaskich (Warszawa, 1993). W tej drugiej publikacji ktra wysza spod pira powszechnie znanego i zasuonego badacza regionalnego znalazo si, niestety, wiele bdw i historycznych przekama. W tym przypadku prawdopodobnie zawini brak gbszej wiedzy fachowej z zakresu historii wojskowej XX w. Std uywanie niefachowych poj (np.: wiczenia-manewry), dziwne sformuowania (np.: zdobywca rekordu wysokoci skoku) i geograficzne lapsusy (np.: Bolsk Cieszyski zamiast lsk Cieszyski, Uniechw zamiast Uniejw, czy te wzmianka o Starogardzie ...lecym kilkadziesit kilometrw od granicy z WM Gdaskiem). Ponadto liczne bdy w nazwiskach (np.: Kuszechowicz zamiast Kunachowicz, Jarzbski zamiast Jastrzbski, Mens zamiast Meus) i bdy w nazwach formacji (puk Rosori zamiast Rossiori oraz w nazwach broni (np. szable typu rosyjskiego). Std te zwyke faktograficzne buble, jak np. ten o ...odmowie zoenia przysigi na wierno cesarzowi, podany jako przyczyna rozwizania 2 Puku Uanw Legionw Polskich w lutym 1918 r., czy te ten o Plutonach Krakusw etatowych formacjach Wojska Polskiego

210

jakoby ...skupiajcych jedzcw o zacigu regionalno-ochotniczym. W publikacji znalazy si te fantazyjne fragmenty, jak ten o planach polskiej interwencji wojskowej w Wolnym Miecie Gdasku ...zgranej z rwnoczesnym wybuchem walk Polakw w rnych punktach Gdaska, a wic mwicy o przygotowywanym jakoby przez Polakw mieszkajcych na terenie WM Gdaska powstaniu na jego terenie - i to latem 1939 roku! W publikacji o broni i barwach 2 Puku Szwoleerw Rokitniaskich, autora poniosa zapewne szwoleerska fantazja, bowiem za pewne na 100% przyj informacje zawarte w dostpnych mu rdach oraz przekazach byych onierzy puku i bez sprawdzenia zamieci je w swojej pracy. W ten sposb doszo do kilku przekama, ewidentnie wynikajcych z nikego dowiadczenia zawodowego autora, ktry, np.: przy opisie pukowych sztandarw posuy si tekstem z Kroniki Pukowej... (gdzie zamienione zostay barwy krzya kawaleryjskiego i pachty sztandarowej); zamieci wizerunek odznaki okolicznociowej b. pukowych onierzy, wywodzcych si z Drugiej Brygady Legionw Polskich, jako Odznak Pamitkow 2 Puku Szwoleerw Rokitniaskich, a na okadce umieci szwoleera na koniu, z polow rogatywk wz. 1937 na gowie. Publikacja wywoaa ma burz w krgach fachowcw, czego wyrazem bya np. reprymenda w Arsenale Poznaskim organie Stowarzyszenia Mionikw Dawnej Broni i Barwy, napisana przez znawc polskiej kawalerii p. Lesawa Kukawskiego. W przypadku polowej rogatywki do dzisiaj zreszt nie wiadomo czy nie miaem racji. Wg. nieznanych wtedy przekazw, w czasie ostatniej letniej koncentracji pukw Pomorskiej BK w Borach Tucholskich, w lipcu sierpniu 1939 r., wszystkie puki tej brygady miay na wyposaeniu przepisowe polowe rogatywki! Z drugiej strony musz przyzna, i na znanych mi pukowych fotografiach czapka ta wystpuje zaledwie dwukrotnie. W wyniku dalszych,wieloletnich bada nad dziejami tego puku powstaa obszerna monografia zatytuowana Szwoleerowie Rokitniascy, oparta na materiaach archiwalnych i pamitnikarskich z archiww polskich i zagranicznych, ktra wydana zostaa w ubiegym roku w wydawnictwie Bernardinum. Ocen tej monografi pozostawiam kolegom-historykom. Z formacji wojskowych, stacjonujcych przed wojn w Starogardzie, z szerszym zainteresowaniem historykw nie spotka si jedynie 2 Batalion Strzelcw, ktry do dzisiaj nie ma swojej monografii. Szkoda to wielka, bowiem rola jak batalion odegra - chociaby w obronie mostw tczewskich czy w walkach pod wieciem - zasuguje na uhonorowanie tej formacji i jej onierzy.

Stan bada nad wojskowymi dziejami Starogardu Gdaskiego

211

3. Wskazwki historiograficzne

W poznaniu dziejw garnizonu w czasach pruskich mog pomc materiay ju opublikowane i dalej drukowane w Niemczech. Mowa o bogatej literaturze militarnej o wydawnictwach ksikowych i o artykuach zamieszczanych w fachowych periodykach. Jeli chodzi o wydawnictwa ksikowe z zakresu wojskowoci, to mamy w tym przypadku do czynienia z wyjtkowo bogat ofert tematyczn, przy czym najbardziej interesujce dla potencjalnego badacza dziejw starogardzkiego garnizonu byyby, czasami wrcz pedantycznie napisane, historie pukowe. Duo materiaw zawieraj fachowe periodyki, zajmujce si dziejami regionu z niemieckiego punktu widzenia bd wydawnictwa powicone wycznie wojskowoci i dziejom militarnym. I tak na amach Rocznika Zachodniopruskiego (Westpreuen-Jahrbuch), znale mona informacje o garnizonach zlokalizowanych na terenie Prus Zachodnich oraz o poszczeglnych formacjach stacjonujcych na Pomorzu Nadwilaskim, za a na kartach fachowego periodyku pod nazw Deutscher Soldaten Kalender (Niemiecki Kalendarz onierski) / Deutsches Soldaten - Jahrbuch (Niemiecki Rocznik onierski), zamieszczane byy monografie poszczeglnych pukw armii pruskiej i niemieckiej, teksty o garnizonach oraz biografie generaw i oficerw. Skarbnic informacji do wojskowych dziejw regionu mog by niemieckie archiwa, np. Archiwum Federalne w Koblencji (Bundesarchiv), Archiwum Wojskowo-Historyczne we Freiburgu (Militrgeschichtliches Archiv) czy Archiwum Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego w Berlinie (Archiv Preuischer Kulturbesitz).

212

Bogusaw Faltynowski

Wyjanione i niewyjanione tajemnice Strzeleckiego Bractwa Kurkowego w Starogardzie Gdaskim

Medal pamitkowy Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Starogardzie przyznany prezydentowi RP prof. I. Mocickiemu (1927 r.). Awers i rewers

Historia kurkowych bractw strzeleckich siga czasw redniowiecza, kiedy to spord przedstawicieli cechw rzemielniczych danego miasta wyaniano najlepszych strzelcw, ktrych zadaniem bya obrona murw miejskich przed atakiem z zewntrz. Pocztkowo strzelano z ukw, nastpnie z kusz do sylwetki drewnianego kura. Zwycizca zawodw otrzymywa krla kurkowego i std w nazwie bractw sowo kurkowe. Rodowd Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Starogardzie siga 1351 roku i tym samym stawia je w gronie najstarszych w Polsce. Przechodzc rne koleje losw przetrwao ono do wybuchu II wojny wiatowej. W 1929 r. starogardzkie bractwo liczyo 67 czonkw. We wadzach znaleli si zasueni dla miasta obywatele: 1. Czwjdziski Adam, prezes, burmistrz 2. Szczodrowski Franciszek, wiceprezes, dyrektor kasy chorych 3. Kuligowski Bolesaw, sekretarz i komendant, komornik sdowy

Tajemnice Strzeleckiego Bractwa Kurkowego w Starogardzie Gdaskim

213

4. Liedtke Klemens, skarbnik, dyrektor kasy 5. Longear Jzef, strzelmistrz, mistrz malarski 6. Heldt Jan, II strzelmistrz, emeryt, sekretarz budowniczy 7. Okonek, zarzdca nieruchomoci, budowniczy 8. Maachowski Stanisaw, zarzdca ruchomoci, mistrz garncarski Wrd czonkw bractwa znajdujemy m.in. Wiktora Przybielskiego (mistrza blacharskiego), ktry w 1927 r. odda honorowy strza do tarczy krlewskiej w imieniu Prezydenta RP Ignacego Mocickiego. Starogardzkie bractwo przyznao Prezydentowi tytu Honorowego Krla Kurkowego oraz pamitkowy medal. W wyniku dugotrwaej korespondencji z rodzin Wiktora Przybielskiego udao si nam pozyska zdjcie tego medalu. Przez dugie lata by on w posiadaniu rodziny, jednak jego obecne losy pozostaj nieznane. Trudno jest rwnie okreli losy fotografii Prezydenta RP z wasnorcznym podpisem, ktr Kancelaria RP przesaa starogardzkiemu bractwu 12 sierpnia 1927 r. O ile te kwestie pozostaj na razie niewyjanione, to pewne nadzieje na rozwizanie wielu tajemnic bractwa daje sama jego siedziba Strzelnica oraz przylege do niej tereny.

Budynek Strzelnicy przed I wojn wiatow

214

Budynek Strzelnicy Bractwa Kurkowego oraz przylege tereny stan obecny

Budynek, w ktrym do niedawna miecia si restauracja Strzelnica nierozerwalnie zwizany jest z histori Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Starogardzie Gdaskim. Okoo 1848 r. bractwo otrzymao w dzieraw lub wykupio 12 morgowy (3 ha) pas ziemi na skraju lasu po prawej stronie drogi do Tczewa, lecy tu za miastem. Teren ten, zwany wirwk tczewsk (ze wzgldu na piaskow odkrywk swego czasu tam eksploatowan), szybko zagospodarowano. Wybudowano tam dwu kondygnacyjny dom mieszkalny z czerwonej cegy, z restauracj i obszern sal, ubikacje, now strzelnic, a take 30-metrow, czciowo kryta hal do strzela wiczebnych. W okresie midzywojennym bya Strzelnica miejscem wszystkich uroczystoci strzeleckich. Tam wanie godno Honorowego Krla Kurkowego przyj wspomniany rwnie wyej Prezydent RP prof. Ignacy Mocicki. Informacje te podaj J. Buchholz, A. Szklarski w swojej ksice Krlewskie miasto Starogard. Z kolei wiele ciekawych informacji na temat bractwa i jego siedziby dostarcza XIX wieczny dokument, bdcy w posiadaniu Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskim. Dokument ten spisany na pergaminie, w jzyku niemieckim, nosi tytu: Wiadomoci o Bractwie Strzeleckim

Tajemnice Strzeleckiego Bractwa Kurkowego w Starogardzie Gdaskim

215

Przywilej, pisany po acinie, zosta Bractwu Kurkowemu nadany przez polskiego krla Jana III dnia 24 IX 1678 r. Z dokumentu jednak wynika, e Bractwo istniao wczeniej. Roczne krlewskie strzelanie w Zielone witki odbywao si dotychczas na miejskiej ce do bielenia bielizny. Od roku 1845 odbyway si kilkakrotne wiczenia strzeleckie oraz premiowane strzelanie w Kocborowie, na Kochance i na placu wicze przy mynie Owidzkim, z czego zrodzia si potrzeba posiadania wasnego miejsca na wiczenia strzeleckie. Planowany nocny napad 21 lutego 1846 r. z jednej strony, a z drugiej wezwanie Berliskiego Bractwa Kurkowego do wzicia udziau delegatw w uroczystociach 100-lecia byy rnymi powodami do lepszej organizacji Bractw Kurkowych oraz wicze strzeleckich. Nowe ycie i silniejszy duch oywi Bractwo w poczuciu wiadomoci, e zadaniem obywatelskich strzelcw jest uszanowanie ustaw, strzeenie wolnoci i porzdku przed kad napaci. Na skutek kilkakrotnych poda przydzielono zarzdzeniem Krlewskiego Ministerstwa z 19 V 1847 r. plac strzelecki. W dniu dzisiejszym wmurowano pod budow strzelnicy kamie wgielny. Powicenie placu nastpio ju 15 X 1847 r., odkd pracowano bez przerwy przy zakadaniu stanowisk strzeleckich. Umundurowanie uchwalono 30 VI 1847 r. Pierwsze strzelby sprowadzono na Zielone witki 1845 r. Odtd strzelano tylko z strzelb. Wybrano do doradczej komisji budowy strzelnicy panw burmistrza Ewe, radc prawnego Schradera, kupca E.G. Roksa i mistrza rzenickiego Aug. Krause. Wymienionej komisji lenikom, ktrzy przychylnie ustosunkowali si do tej sprawy, zawdziczamy szybkie i pikne rozwizanie naszego celu. Budow nadzorowa wybrany przez Bractwo kierownik budowy kupiec E.G. Roks i jego zastpca August Krause. Obydwaj panowie swoim zapaem, wszechstronn ofiarnoci tak dobrze zadziaali, e dzisiaj ju gotowa jest przybudwka, adownie i strzelnice i e po ukoczeniu fundamentw mona byo wmurowa kamie wgielny pod dalsz budow domu. Panowie Jantzen i Pittz wykonali rwnie prace ciesielskie i murarskie z godnym uznaniem i bezinteresownym zapaem. Niech niebo ochroni dalsz budow gmachu, pokj opanuje rozgorzae umysy i wkrtce, majc nadziej w Bogu oraz korzystajc z dobrodziejstw ustawowej wolnoci i pokoju z beztroskim sercem spotykamy si w tym gmachu i na tym placu. Obecnym krlem strzeleckim jest kupiec Andrzej Tetzlaff, obecnym asesorem i komendantem Bractwa jest burmistrz Ewe. Zarzd tworz panowie Horstmann, Werner i Dobroynsky. Kapitanem Bractwa jest radca prawny Schrader. Porucznik weterynarz Bleich, wachmistrz A. Pfahl. Pisarz Ed, Treder. 15 IV 1848 r. Tumaczenia z jzyka niemieckiego na polski dokonali Elbieta Adamska i Jzef Milewski.

216

Czonkowie Strzeleckiego Bractwa Kurkowego w Starogardzie okres midzywojenny

Wiktor Przybielski krl Bractwa Kurkowego w Starogardzie z rycerzami rok 1927

By moe przeprowadzenie chociaby sondaowych bada na terenie Strzelnicy daoby odpowiedzi na wiele dotd niewyjanionych kwestii. Takiej chociaby jak wielko zasobw pamitek po bractwie znalezionych podczas remontu Strzelnicy przeprowadzonego w roku 1982. Wedug pokwitowania KMMO w Starogardzie Gdaskim z 20.03.1982 r., odnaleziono wwczas 5 sztuk broni: 3 sztucery, pistolet i wiatrwk. Po kilkuletnich staraniach Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskim pozyskao do swoich zbiorw 3 sztucery uywane przez Bractwo Kurkowe w okresie midzywojennym. W dalszym cigu brak jest odpowiedzi na temat losw innych pamitek zwizanych z bractwem, tj. tarcz, lasek marszakowskich, insygniw i odznacze. By moe dobrze zabezpieczone i ukryte czekaj na swojego odkrywc.

Tajemnice Strzeleckiego Bractwa Kurkowego w Starogardzie Gdaskim

217 215

Malbork dnia 10 wrzenia 1984 r. Odpis EKSPERTYZA dla Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskim. Plac1 Maja /Ratusz/ w sprawie trzech strzelb znalezionych w 1982 r. na terenie dawnej strzelnicy Bractwa Kurkowego w Starogardzie Gdaskim. Strzelby tarczowo-sportowe wyprodukowane byy prawdopodobnie w okresie midzywojennym, ale przed 1920 r., w manufakturze broni C. C. Haenel w Suhl w Niemczech. Konstrukcja zamkw oparta zostaa na systemie zamka pionowo-lizgowego z blokad. Cigno zamka sprzgnite z suwakiem tokowym wynalezionym przez Carla Wilhelma Aydt w 1884 r. Na lufach umieszczone s systemy celownicze, mianowicie diopter czyli optyczny celownik pionowy i przesuwany oraz wymienna muszka. Otwarcie komory lufy dokonuje si przez pocignicie w d ochrony spustu. Elementy te byy jedna w firmie Haenel stale ulepszane - produkowaa ona rwnie pistolety, a w latach trzydziestych bro maszynow. Parametry strzelb z lat 1918 - 1920 ksztatoway si w granicach ok. 110 - 112 cm dugoci cakowitej i ok. 70 cm dugoci lufy, ciar od 3,5 kg do 4,5 kg. Form swa nawizuj do XIX - wiecznych wiatrwek wzorowanych na szwajcarskich i tyrolskich strzelbach z zamkami kapiszonowymi. Lufy w czciach dennych i komorowych stemplowane s przez wykonawcw i kontrolerw. Firma wykonywaa zlecenia dla armii pastwowej, std sygnatury pod koronami. Numery seryjne w zasadzie odpowiadaj na innych czciach - umoliwiajc waciwe skadanie; w przypadku jednego egz. s inne. Blachy zamkw dwch egzemplarzy ozdobione s grawerunkiem wykonanym przez grawera W. Pestke, ok. 1920 r. Grawer ten by mieszkacem Starogardu Gdaskiego i czonkiem Bractwa Kurkowego.

Ekspertyza odnalezionych Ekspertyza odstrzelb dla Munalezionych zeum strzelb dla Muzeum

You might also like