JEAN HANI, SYMBOLIKA WITYNI CHRZECIJASKIEJ, KRAKW 1998.

WPROWADZENIE Problem sztuki sakralnej jest dzi szeroko dyskutowany, co moe by dowodem na to, e sztuki tej ju nie ma, wbrew temu, co mwi ci, ktrzy chc nas przekona do najbardziej wtpliwych dokona w tej dziedzinie. By moe istnieje wspczenie sztuka religijna, ale z ca pewnoci nie sztuka sakralna. Te dwa pojcia rni przecie co wicej ni odcie znaczeniowy znacz one dokadnie co innego. Sytuacja jest paradoksalna, bo wanie w naszych czasach dokonano licznych i niespodziewanych odkry, odkry rewelacyjnych, wiadczcych o istnieniu sztuki autentycznie sakralnej. Historycy sztuki, tacy jak Mae i Focillon, skatalogowali i zanalizowali bogactwo naszych katedr; etnologowie, historycy religii, historycy architektury, jak Eliade, Mus, Coomaraswamy, Schwaller de Lubicz, Hambidge, Moessel, Ghyka i inni, prowadzc studia nad budowlami sakralnymi na Dalekim Wschodzie, w Indiach, Egipcie, a take na terenie staroytnej Grecji i Rzymu, ukazali nam gboki sens tamtejszych budowli i otworzyli perspektywy dotychczas przez nas nie przeczuwane. Ich wnioski, potwierdzone rwnie na naszych budowlach religijnych, w szczeglnoci budowlach redniowiecznych, powinny cakowicie zmieni sposb ich rozumienia, nieznonie zdominowany od czasw romantyzmu przez sentymentalizm, moralizm i estetyzm, mwic inaczej przez indywidualistyczn i literack koncepcj sztuki sakralnej. Tymczasem taka wanie jest istota sztuki religijnej i oczywicie wieckiej, podczas gdy prawdziwa sztuka sakralna ze swej natury nie jest sentymentalna ani psychologiczna, lecz ontologiczna i kosmologiczna. Sztuka sakralna okazuje si zatem, wbrew wzorcom sztuki wspczesnej, nie rezultatem uczu, fantazji, a nawet myli artysty, lecz transpozycj rzeczywistoci radykalnie przekraczajcej granice indywidualnoci ludzkiej. I taki jest wanie wyrnik sztuki sakralnej: sztuki wykraczajcej poza to, co ludzkie. Trzeba zatem koniecznie wycign praktyczne konsekwencje z odkrycia owego sensu i zasad sztuki budowania, w czasie kiedy buduje si tyle kociow satysfakcjonujcych by moe niektrych snobw, zawsze z pretensjami do bycia w czowce awangardy, ale z ca pewnoci nie zadowalajcych intelektualnej elity ani wikszoci wiernych. Majc to wszystko na uwadze, naley przede wszystkim przypomnie wysok godno tej sztuki, ktra idealne Pikno przekada na kategorie naszej wraliwoci zmysowej, bo Pikno jest postaci Boskoci, atrybutem Boga, odbiciem Szczliwoci boskiej (F. Schuon), a jednoczenie jest odbiciem boskiej Prawdy, podstawy Bytu. Wedug formuy platoskiej, Pikno jest blaskiem Prawdy. Sztuka sakralna jest nonikiem Boego Ducha; forma artystyczna pozwala przyswaja bezporednio a wic nie dyskursywnie, poprzez rozumowanie prawdy transcendentne i ponad-rozumowe. Nie naley jednak zapomina, e sztuka moe rwnie dobrze wywiera zgubny wpyw: rozprzestrzenianie si formalnej brzydoty w pewnym sensie moe sta si manifestacj satanizmu, to znaczy przeciwiestwa Pikna boskiego. Tak dzieje si czasem w religijnej sztuce wspczesnej, wywodzcej si w mniejszym lub wikszym stopniu z surrealizmu. Jego demoniczny charakter nie jest kwestionowany, a przez niektrych autorw, nawet surrealistw, potwierdzany1. eby okreli prawdziwe zadanie sztuki sakralnej, naley uchwyci jej czynnik sprawczy, ktrym jest Sowo stwarzajce. Mona powiedzie, e Sowo jest Artyst najwyszym, a twrczo jest darem nadawania formy, opanowywania chaosu wiatoci rozpraszajc ciemnoci. Doskonao Sowa - mwi Dionizy Areopagita - polega na formowaniu wszystkiego, co bezksztatne, ale dodaje: bdc zasad formowania, nie jest bynajmniej form wewntrzn tego, co przez ni zostao uksztatowane, poniewa przekracza Ono wszelk form. Celem sztuki jest objawianie wizerunku boskiej natury, odcinitego w stworzeniu, ale ukrytego, poprzez wytwarzanie przedmiotw widzialnych, ktre s symbolami Boga niewidzialnego. Sztuka sakralna jest wic jakby kontynuacj Wcielenia, zstpowania boskoci w to, co stworzone, i dlatego mona rozszerzy na ca sztuk to orzeczenie Soboru Nicejskiego II, w ktrym usprawiedliwi on tworzenie ikon: Niewysowione Sowo Ojca okrelio si samo, stajc si ciaem... Przywracajc skaony obraz do jego formy pierwotnej, przenikno go boskim Piknem. Wyznajc to, naladujemy Je w dzieach i czynach. Jest oczywiste, e w tak pojtej sztuce, majcej warto niemal sakramentu, artysta nie moe sobie pozwoli na dowolne poddanie si swoim wasnym natchnieniom. Jego praca nie polega na wyraaniu swojej osobowoci, lecz na poszukiwaniu formy doskonaej, odpowiadajcej witym prototypom inspiracji niebiaskiej. Oznacza to, e sztuka jest sakralna nie przez subiektywne intencje artysty, lecz przez jej obiektywn zawarto, a ta z kolei jest tylko zbiorem wizji korespondujcych w sferze form zmysowych z prawami kosmicznymi, ktre z kolei wyraaj zasady uniwersalne. Tak wic estetyka podporzdkowana zostaje kosmologii, a tym samym ontologii i metafizyce. Ten hierarchiczny porzdek okrela istot sztuki sakralnej, ktra jest tworem symbolicznym, a zatem ma tumaczy, za pomoc
1 Demonicznego charakteru surrealizmu dowodzi przede wszystkim kamstwo", ktre szerzy na temat samego swego przedmiotu; to, co pragnie zrealizowa i co nazywa nadrealizmem", jest w gruncie rzeczy podrealizmem", zudzeniem niebytu, upadkiem w chaos podludzki", w niewiadomo", co Gide, pod wpywem susznego natchnienia, nazwa jaskini diaba".

obrazw o wielowarstwowej strukturze, w zwizek, jaki zachodzi midzy rozmaitymi porzdkami rzeczywistoci, wyraa w postaci widzialnej to, co niewidzialne, i prowadzi tam czowieka. W takiej perspektywie koci, by powrci do waciwego tematu tej ksiki, nie jest po prostu pomnikiem architektury jest sanktuarium, jest wityni. Jego funkcja nie polega wycznie na gromadzeniu wiernych, lecz na stwarzaniu rodowiska, ktre pozwala lepiej ujawni dziaanie aski. Staje si to moliwe w tej mierze, w jakiej potrafi wyzwoli ywy poryw i skierowa do wewntrz, za pomoc subtelnej gry impulsw, strumie wrae, uczu i myli, wiodc je ku celowi zjednoczeniu z tym, co boskie. Sanktuaria wielkich epok bo do nich trzeba si odwoa, chcc pozna waciwe zasady i moliwe sposoby ich stosowania w twrczoci wspczesnej - byy narzdziami skupienia, radoci, ofiary i duchowego podniesienia. Poprzez harmonijny ukad wielu symboli, dla ktrych podstaw jest symboliczna cao sanktuarium jako takiego, a nastpnie, poprzez swoj funkcj rezerwuaru dla symboli liturgicznych, witynia wraz z liturgi tworzy t niezwyk atmosfer, ktra przysposabia czowieka na wiadome przyjcie aski i na epifani Ducha w tym, co cielesne. Mwimy o liturgii, poniewa nie mona jej oddzieli od wityni, ktra jest dla niej zbudowana. Mamy nadziej, e uda nam si ukaza t fundamentaln jedno, ktra rzdzi procesem powstawania pierwszej i zarazem organizowania drugiej. Te wstpne uwagi, ktre okrelaj, w jakim duchu prowadzimy niniejsze rozwaania, powinny przekona czytelnika, e nie chcemy wdawa si w polemiki. Dyskusje na temat sztuki sakralnej byy liczne i bd zapewne toczy si jeszcze bez adnego poytku tak dugo, dopki nie uwiadomimy sobie prawdziwej natury tej sztuki, a w szczeglnoci architektury sakralnej i jej podstawowych zaoe. Schykowo sztuki wspczesnej wynika z niemal cakowitego zapomnienia o tych zaoeniach. Ich ponowne odkrycie powinno pomc artystom tworzy na powrt dziea, oczywicie nie takie same jak dawne, bo to przecie nie jest ani moliwe, ani godne zalecenia, lecz analogiczne, to znaczy, czerpice z tego samego duchowego rda. Naszym zamierzeniem jest przypomnie te zasady. Zasug naszych refleksji, jeli mona o niej w ogle mwi, bdzie zdecydowane odrzucenie indywidualnego punktu widzenia i powrt do prawd autentycznie tradycyjnych2, jedynych, ktre maj warto w tej dziedzinie. Nie mamy bynajmniej zamiaru pisania traktatu dydaktycznego, pragniemy jedynie pomc czytelnikowi w ponownym odkrywaniu gbokiego znaczenia wityni takiej, jak powinna by. Tak zdefiniowany cel wyznacza granice naszego studium: nie bdziemy usiowali powiedzie wszystkiego daleko nam do tego lecz sprbujemy na2 Sprecyzujmy od razu znaczenie, jakie nadajemy temu sowu, ktre czsto bdziemy tu napotyka. Mwic tradycyjny", bierzemy to sowo w jego waciwym sensie i oznaczamy nim to, co jest zgodne z autentyczn tradycj, nie ludzk, ktra w interesujcej nas dziedzinie wystpuje w dwojakiej formie: kanonw kocielnych, waciwych sztuce chrzecijaskiej jako takiej, i kanonw uniwersalnych sztuki sakralnej wyprowadzonych z poznania metafizycznego. W naszym pojciu sowo tradycyjny" znaczy co zupenie innego ni tradycjonalistyczny".

szkicowa oglny zarys symboliki wityni i na koniec pokaza, w jaki sposb jest ona podporzdkowana czynnociom liturgicznym. Ksika ta adresowana jest do publicznoci wyksztaconej, ale nie do specjalistw, dlatego zrezygnowalimy ze szczegowych i licznych przypisw, poza wyjtkami, gdy chodzio o jaki specyficzny punkt widzenia albo czysto erudycyjny szczeg. Dziea, ktre legy u podstaw naszej pracy, wskazujemy tylko w Bibliografii zamieszczonej na kocu ksiki. Cige odwoywanie si do nich w trakcie wykadu utrudnioby lektur. Spord dzie wymienionych w Bibliografii pragniemy zwrci szczegln uwag na podstawowe dla naszych rozwaa prace R. Guenona, dziki ktremu mona dzisiaj wzgldnie jasno zrozumie zasady symboliki architektury. W podobnym duchu wypowiadaj si na ten temat F. Schuon, T. Burckhardt, A.-K. Coomaraswamy i L. Benoist, ktrzy przebadali gruntownie to zagadnienie; ich prace pozostaj mao znane, my za wiele z nich skorzystalimy. Nieodzowne okazay si rwnie techniczne opracowania Ghyki. Chcielibymy skierowa do nich wszystkich sowa podzikowania. Niech niniejsza ksika odda hod, jaki jestemy im winni. I SYMBOLIKA TEOLOGICZNA I KOSMOLOGICZNA
Symbolika jest nauk zachwycajc, rzucajc cudowne wiato na pognanie Boga i stworzenia, na stosunek Stwrcy do swego dziea, na harmonijne zwizki wszystkich skadowych wszechwiata... Symbolika jest kluczem witej teologii, mistyki i filozofii, poezji i estetyki, nauk o wizi czmy Boga ze stworzeniem, wiat naturalny ze wiatem nadprzyrodzonym, nauk o harmonii, w jakiej pozostaj rne czyci universum, tworzc t wspania cao, ktrej kady fragment kae domyla si innych; jest ona rdem wiata, ogniskiem owiecajcej doktryny. Mgr Landriot

Symbolika kociow nie jest cakowicie obca ogowi wiernych. Uwagi, nieraz bardzo trafne, wypowiadane w kazaniach, zwaszcza z okazji uroczystoci konsekracji kocioa, informacje zebrane w przypadkowej lekturze - wszystko to zostawia jakie lady w ich pamici. Zazwyczaj nie zapomina si, e koci zbudowany z kamieni jest obrazem Kocioa dusz, ciaa mistycznego, e kamienie budowli s alegori kamieni ywych, jakimi s wierni, e witynia ziemska ma przypomina Jeruzalem niebieskie, itd. To wszystko nie wykracza jednak poza obiegowe oglniki, poniewa najczciej ogranicza si do stwierdze prostych i jasnych, niewtpliwie osadzonych w Pimie witym, a zatem wiarygodnych, lecz nie dotykajcych gbi, w zwizku z czym suchacz nie rozumie ich w peni, ani nie rozsmakowuje si w nich, bowiem nie dziaaj one pobudzajco na jego duchowo, chyba e zostan umieszczone w kontekcie symboliki o szerszym zasigu, pozwalajcej na ich rozjanienie. Kiedy jednak kto prbuje dowiedzie si czego wicej na temat mistycznych

znacze wityni, najczciej natrafia nie na powane objanienia, lecz na wymylne schematy przekazane nam przez Duranda de Mende w jego Rational des offices divins. Mona tam wyczyta, e okna kocioa oznaczaj szczer gocinno i czue miosierdzie, e witrae ilustruj Pismo wite, e posadzka symbolizuje fundament naszej wiary albo wyobraa ubogich duchem z racji ich pokory, e dwigary czce poszczeglne czci budowli kocielnej oznaczaj monych tego wiata lub kaznodziejw, ktrzy broni jednoci Kocioa i podtrzymuj j, e stalle s emblematami dusz kontemplacyjnych, a zakrystia, gdzie przechowuje si naczynia liturgiczne, to jakby ono Najwitszej Panny Maryi, itd. Moe znacze tak ustalonych nie naley zupenie odrzuca, ale trzeba je traktowa jako wtrne i powierzchowne, pamitajc, e ich upowszechnianie oraz naduywanie, jakie z tym idzie w parze, przyczynia si do dyskredytowania symboliki prawdziwej. Nie mona oczekiwa, by uznano jej warto, jeeli ograniczymy si do takiej nic nie znaczcej emblematyki3? Jestemy przekonani, i naley precyzyjnie odrni dwa rne typy symboli: symbole intencjonalne (konwencjonalne) i symbole istotowe (esencjalne). Znaczenia nadawane przez Duranda stallom, oknom i dwigarom s symbolami intencjonalnymi i w pewnej mierze sztucznymi, poniewa nie wida, by natura tych przedmiotw w ich zasadniczej warstwie jako je tumaczya. Sens duchowy albo moralny pojawia si tu jako narzucony i bynajmniej nie przekonywajcy, poniewa wiemy dobrze, e jest on wymienny, czego najlepszym dowodem jest to, i niejednokrotnie tym przedmiotom nadawano cakowicie rne znaczenie, a to jest niemoliwe w wypadku symboliki prawdziwej, lub inaczej - istotowej. T ostatni okrela ukryty i nierozerwalny zwizek czcy przedmiot materialny z jego znaczeniem duchowym; ta wi hierarchiczna i substancjalna, analogiczna do tej, jaka istnieje midzy dusz i ciaem, rzeczywistoci widzialn i niewidzialn, wi, ktr umys postrzega jako organiczn cao, prawdziw hipostaz dajc si uj pojciowo w momentalnej syntezie zrozumienia i bysku intuicji. Symbolika moe tu tylko wyjania rzeczywisto duchow istniejc ju implicite w samym przedmiocie, w jego wntrzu, ktre zamieszkuje jako intymne centrum jego bycia. Tak wanie dzieje si w przypadku wody chrzcielnej czy chleba eucharystycznego. W tym miejscu trzeba koniecznie wprowadzi jeszcze jedno rozrnienie. W przypadku symboli istotowych, ktrych podstaw stanowi sama natura przedmiotw, mamy do czynienia z symbolami porzdku kosmologicznego i symbolami porzdku teologicznego. Kiedy mwimy na przykad, e koci z

3 Wcale to nie znaczy, e ksika Duranda de Mende nie ma adnej wartoci. Obok sformuowa, ktre przytoczylimy i od jakich si roi, znajdujemy tam wyliczenia symboli rzeczywistych, najzupeniej tradycyjnych, o ktrych bdziemy w tym studium mwi, tylko e dzieo to jest tak mieszanin, w ktrej dobre ssiaduje z byle jakim. W kadym razie Rational... jest najbardziej kompletnym ujciem symboliki liturgicznej w redniowieczu. Przekazuje on pogldy dawniejszych autorw opracowujcych ten sam temat, jak Beleth, Sicard i Honoriusz z Autun. (Na temat ten zob. Literatura przedmiotu w: J. Sauer, Die Symbolik der Kirchengebaude, 1902, ss. 1-37).

kamienia jest figur Jeruzalem niebieskiego lub Oblubienicy Chrystusa, wiernej duszy, Ciaa Chrystusa czy Ciaa Mistycznego to wskazujemy na symbole teologiczne. Te symbole s z ca pewnoci najwyszej rangi w swej istocie, ale okazuj si trudne do uchwycenia na pierwszy rzut oka, a raczej dla niewyksztaconego umysu wydaj si tosame z symbolami konwencjonalnymi. Symbole teologiczne, a przynajmniej takie wielkie symbole, jakie przytoczylimy wyej, s symbolami istotowymi. Dlaczego zatem nie postrzegamy ich jako owej byskawicznej syntezy, tej momentalnej intuicji, o jakiej mwilimy wyej? Ta kwestia prowadzi nas do niezwykle doniosych konstatacji. Chodzi o to, e dzisiejsza mentalno nie dysponuje takimi wyobraeniami kosmologicznymi, ktre pozwoliyby uchwyci te postacie symboli, brak nam odpowiedniego obrazu wiata czy systemu wiata, jakby powiedzia Duhem. Czowiekowi wspczesnemu wiat jawi si jako zlepek zjawisk, podczas gdy dla czowieka tradycyjnego na Zachodzie mniej wicej do czasw Kartezjusza - wiat stanowi organizm harmonijny i zhierarchizowany, ktrego chrzecijask formu znajdujemy u Dionizego Areopagity, a ten z kolei odsya nas do Platona. Wspczesna koncepcja wiata jest czysto kwantytatywna, wiat jest postrzegany jako energia i materia produkujca zjawiska, a w konsekwencji klucz do wiata pozostaje nieosigalny. Nauka wspczesna wyczerpuje si w odkryciach, niewtpliwie spektakularnych, ktre jednak nie daj nadziei na prawdziwe wyjanienie rzeczywistoci. W koncepcji tradycyjnej - jakociowej - w mniejszym stopniu bierze si pod uwag zjawiska i siy materii, w wikszym natomiast stopniu uwzgldnia si wewntrzn struktur wiata, jego duchow architektonik, wywiedzion z metafizyki, przede wszystkim Platona, podjtej i przyswojonej przez pierwszych Ojcw Kocioa4. W tej ostatniej wizji wiata, czyli kosmologii, quasi duchowa jedno wszystkich czci Kosmosu pozwala odkry analogie i odpowiednioci midzy poszczeglnymi jego elementami, a nastpnie midzy owymi elementami oraz ich ontologicznym modelem, ktry znajduje si w Bogu i wedug ktrego Bg je stworzy, urzeczywistni w porzdku przestrzenno-czasowym. Na tym opiera si symbolika kosmologiczna, rozwijajca si na dwu hierarchicznych poziomach: symboliki czci wobec caoci wszechwiata oraz na planie wyszym symboliki universum i jego czci wobec wiata boskiego. Kada rzecz w kadej ze swych waciwoci pisze w. Bonawentura ukazuje bosk Mdro i ten, kto pozna te waciwoci bytw, zobaczy J jasno. Wszystkie stworzenia wiata widzialnego prowadz nas do Boga: bo s one cieniem, wizerunkiem, ladem, obrazem, przedstawieniem Przedwiecznego, Mdroci, najwyszej Zasady wszystkiego; s obrazem rda i wiata, wiecznej Peni, suwerennego Archetypu: s znakami danymi nam przez samego Boga. Tak oto przedstawia si symbolika wertykalna - od wiata do Boga - za dla zilustrowania

4 Tak a do XII w. Nastpnie stwierdza si readaptacj wedug orientacji arystotelesowskiej (w. Tomasz), readaptacj wymuszon przez ewolucj pogldw, jednak wci zgodn z Prawd.

symboliki horyzontalnej - ujmujcej stosunek czci do caoci i czci wobec siebie przywoajmy wypowied ksidza Landriot: Symbolika jest nauk zachwycajc, rzucajc cudowne wiato na poznanie Boga i stworzenia, na stosunek Stwrcy do swego dziea, na harmonijne zwizki wszystkich skadowych wszechwiata... Symbolika jest kluczem witej teologii, mistyki i filozofii, poezji i estetyki, nauk o wizi czcej Boga ze stworzeniem, wiat naturalny ze wiatem nadprzyrodzonym, nauk o harmonii, w jakiej pozostaj rne czci universum, tworzc t wspania cao, ktrej kady fragment kae domyla si innych; jest ona rdem wiata, ogniskiem owiecajcej doktryny. W taki sposb chcielibymy przywrci naszej wspczesnej wyobrani te przedstawienia, ktrych jej zabrako i nadal brakuje, eby moga dostrzega gbok rzeczywisto symboli teologicznych, jakie Koci podsuwa jej do kontemplacji. Owe symbole teologiczne mog by zrozumiane tylko poprzez ich odniesienie do symboli kosmologicznych, ktre s im podporzdkowane, lub ktre by tak rzec - pocigaj je za sob, po prostu dlatego, e czowiek bdc pogrony w wiecie zmysowym powinien dy do poczenia si z tym, co boskie, za porednictwem postaci tego wiata wanie z pomoc sztuki. Dla czowieka tradycyjnego, uczestniczcego caym swoim jestestwem we wszechwiecie organicznym i hierarchicznym, ta sytuacja nie przedstawiaa adnej trudnoci: symbole kosmologiczne klucz do symboli teologicznych przyjmowa on jako obecne i oczywiste, jakkolwiek niemal zawsze implicite, w wytworach sztuki. Dla czowieka wspczesnego ju one nie istniej i naley je dla niego oywi. W wietle tego, co powiedzielimy dotd, trzeba dokadniej sprecyzowa plan naszych rozwaa: wychodzc od danych symboliki teologicznej opartej na Pimie witym, bdziemy usiowali odszuka podporzdkowane im symbole kosmologiczne, niekiedy sprowadzane do tych pierwszych, a niekiedy, przeciwnie, gboko ukryte. Dziki bowiem symbolom kosmologicznym symbole teologiczne odzyskuj swoj peni i odkrywaj cay swj blask. Poniewa jak powiedzia w. Tomasz ,,Bg jako doskonay nauczyciel zatroszczy si o to, by naszemu wyksztaceniu niczego nie brakowao, i w tym celu da nam dwie doskonae ksigi: Stworzenie i Pismo wite. Zanim wprowadzimy Czytelnika w meritum naszego studium, musimy poczyni jeszcze jedno najwyszej wagi spostrzeenie, pozostajce zreszt w zwizku z poprzednim, poniewa to, co powiemy, bdzie rzutowao przynajmniej czciowo na przebieg caej naszej pracy. Chodzi o to, e, z jednej strony, symbolika wityni i liturgii ma charakter gboko kosmologiczny i jest to fakt niezaprzeczalny, ale z drugiej strony, chrzecijastwo samo w sobie i u swoich pocztkw w zasadzie symboli kosmologicznych nie posiadao. Chrzecijaska - a cilej: chrystocentryczna - wizja wiata nie ujawniaa tego aspektu i w ogle nie znaa jzyka kosmologii. Bya wizj czysto duchow i mistyczn. Jednak na terenach objtych jego ekspansj, chrzecijastwo od pocztku spotykao si z tradycjami religijnymi, ktre posugiway si wanie tym jzykiem: staroytne

religie rdziemnomorza i Bliskiego Wschodu byy tak zwanymi religiami kosmicznymi, gwnie solarnymi, posiaday wic zwyk posta religii zwanych naturalnymi. Chrzecijastwo nie miao adnych powodw, by odrzuca te elementy tradycji, ktre mogy by pomocne w takim yciu religijnym, jakie ono samo pragno ustanowi. Przeciwnie, jedn z podstawowych cech chr2ecijastwa jest denie do powszechnoci, uniwersalnoci, katolickoci we wszystkich dziedzinach. W szczeglnoci katolicyzm zawsze uznawa istnienie objawienia pierwotnego, ktre pomimo postpujcego zwyrodnienia przetrwao sporadycznie we wszystkich tradycjach religijnych5. Mona zatem mwi - zachowujc jednak ca konieczn ostrono o prechrzecijastwie lub moe dokadniej, uywajc sw J. de Maistre'a, o chrzecijastwie odwiecznym, ktre czy si z objawieniem pierwotnym, udzielonym w rajskim ogrodzie. Chrzecijastwo musiao przej od pocztku dziedzictwo cechw rzemielniczych, zwaszcza budowlanych, ktre, z racji samej natury swych prac, posugiway si symbolik kosmologiczn, pozostajc z koniecznoci w cisych zwizkach z religiami staroytnymi6. Nie dziwmy si zatem, jeli odnajdziemy motywy owej symboliki pomieszane w naszej sztuce sakralnej z motywami specyficznie chrzecijaskimi, z ktrymi zreszt s one doskonale zharmonizowane, przede wszystkim z powodu zgodnoci uniwersalnych regu twrczoci sakralnej.

II NIEBIASKIE POCHODZENIE WITYNI

I uczyni mi wity przybytek, abym mg zamieszka pord was. Budow za przybytku i wykonanie wszelkich jego sprztw przeprowadzicie dokadnie wedug tego, co ci uka. Ksiga Wyjcia

Dotychczasowe uwagi na temat podwjnej symboliki budowli religijnych pozwalaj nam teraz nawietli pewien problem, ktry - jak sdzimy naley zbada na samym pocztku, poniewa warunkuje on pozostae: chodzi o niebiaskie pochodzenie budowli sakralnej. W myli tradycyjnej koncepcja wityni nie bya nigdy pozostawiona osobistej pomysowoci architekta bya darem samego Boga. Inaczej mwic, witynia ziemska bya realizowana wedug wzoru niebiaskiego, przekazanego ludziom za porednictwem proroka, co tradycj architektoniczn czynio prawomocn7.
5 Poczenie narodu ydowskiego z t pierwotn w swoim jdrze tradycj dokonuje si w momencie inwestytury Abrahama przez Melchizedecha, poprzedniego stra prawowiernoci. 6 Analogiczny fenomen obserwujemy w innej dziedzinie: w jurysdykcji. Chrzecijastwo nie majce prawa objawionego przejo prawo rzymskie, ktre wszdzie tam, gdzie byo do przyjcia, odzwierciedlao prawo naturalne. 7 Stwierdzamy istnienie takiego archetypu niebieskiego i w innych dziedzinach. Tak wic Apokalipsa zostaa zredagowana pod dyktando" anioa; plan Zamku Wewntrznego" zosta przedstawiony w. Teresie z Avila w formie olniewajcej wizji; wite ikony Chry-

Jak wiemy ze Starego Testamentu, rozmaite sanktuaria zostay zbudowane wedug wskazwek otrzymanych od Boga. Powiedziane jest o Besaleelu i Oholiabie, budowniczych Arki Przymierza, e Bg napeni ich mdroci umysu do wykonania wszelkich prac, zarwno kamieniarskich, jak i tkackich..., tak e mog sporzdza wszelkie przedmioty, a zarazem obmyla ich plany (Wj 35, 35). Wszystko, co dotyczyo wityni Mojeszowej, zostao podane w postaci szczegowych przepisw przez Boga: ,,I uczyni mi wity przybytek, abym mg zamieszka pord was. Budow za przybytku i wykonanie wszelkich jego sprztw przeprowadzicie dokadnie wedug tego, co ci uka (Wj 25, 8-9). Dawid przekazuje swemu synowi Salomonowi reguy otrzymane od Boga, wedug ktrych pokieruje on budow wityni: Dawid da Salomonowi, synowi swojemu, plan przedsionka i wityni oraz jej budynkw, komnat grnych, sal wewntrznych oraz pomieszczenia dla przebagalni. I plan wszystkiego, co sam zamyla: domu Paskiego i wszystkich komnat dokoa, skarbcw domu Boego i dziedzicw skarbcw rzeczy witych (1 Krn 28, 11-12). Kazae mi mwi Salomon do Boga zbudowa wityni na grze swej witej i otarz w miecie swego zamieszkania obraz Namiotu witego, ktry zgotowa od pocztku... (Mdr 9, 8). Ezechiel z kolei otrzymuje wizj z opisem wityni, jak ma zbudowa: widzi nadziemsk posta, trzymajc prt mierniczy, ktra objawia prorokowi wraz z opisem wityni wszystkie jej wymiary. Na koniec Bg przemwi do Ezechiela: A ty, synu czowieczy, opisz domowi Izraela wityni, jej wymiary i jej urzdzenia. A jeli si wstydz z powodu wszystkiego, co uczynili, wyrysuj wityni i jej urzdzenia, jej wyjcia i jej wejcia, i cay jej rozkad i oznajmij im wszystkim jej ustawy i prawa i zapisz je przed ich oczami po to, aby wszystkich tych praw i ustaw strzegli i wypeniali je (Ez 43, 10-11). Podobnie byo z Ark Noego, ktrej szczegy konstrukcyjne i wymiary rwnie zostay podane przez Boga (Rdz 6), Arka uwaana jest bowiem za prefiguracj Kocioa i w konsekwencji wityni widzialnej. Ksztat i rozmiary Arki interpretowane byy przez pierwszych Ojcw Kocioa w znaczeniu cile eklezjalnym8. Znamy jednak zarzut, ktry mona by nam postawi. Brzmi on zapewne tak: ta koncepcja wydaje si prawdziwa w odniesieniu do wityni jerozolimskiej, lecz nie w odniesieniu do kocioa chrzecijaskiego. Rzeczywicie, istnieje wspczenie, pord niektrych liturgistw, tendencja do negowania jakichkolwiek zwizkw midzy wityni jerozolimsk i a fortiori wszystkimi wityniami niechrzecijaskimi a kocioem chrzecijaskim. Ten ostatni nie ma, wedug nich, innej racji bytu jak tylko udzielanie pomieszczenia dla zgromadzenia wiernych i nie peni absolutnie roli takiej, jak witynia hebrajska bdca mieszkaniem Boga, sam przez si nie
stusa i Panny Marii byy tradycyjnie malowane wedug obrazw acheiropoietos (nie malowanych rk ludzk"), w szczeglnoci synny Mandylion, zaginiony, ale ktrego kopia znajduje si w katedrze w Laon. 8 Zob. J. Danielem, Sacramentum Futuri, ss. 86 i n. Zajmiemy si w tym studium symbolik architektury wityni, a nie jej symbolik nautyczn, mniej istotn, ktrej pozostay tylko lady, np. w okreleniu nawa", stosowanym do korpusu budowli.

jest wic obiektem witym, zgodnym z pierwowzorem niebiaskim. Dla zwolennikw tej teorii jedyn prawdziw wityni jest witynia duchowa, tworzona przez wsplnot wiernych9. Jest to punkt widzenia cakowicie nie do przyjcia, ktry lekceway tradycj i, jak to dalej zobaczymy, gubi sam istot rzeczy10. Czy obrocom takiej tezy nie zaprzecza sam rytua konsekracji kociow, ktry utwierdza nieustannie ow paralel wityni chrzecijaskiej i wityni Salomona? Nie zraeni t sprzecznoci odpowiadaj oni, e rytua ten jest przeadowany, natoczony drobiazgami i ozdobnikami, ktre nie oddaj pierwotnej, czystej koncepcji chrzecijastwa. Nie bdziemy kontynuowa polemiki z tym stanowiskiem. Jestemy przekonani, e niniejsze studium o rzeczywistych waciwociach symboliki wityni obroni si samo i ukae, i tradycyjna nauka ludzi Kocioa, a w szczeglnoci witych fundatorw liturgii i rytuau, ma cakowicie inn warto ni nauka historyczna niektrych modernistw, ktrzy niekiedy j narzucaj szerokiej publicznoci, ale na szczcie nie s zdolni zadziwi tych, ktrzy zachowali prawdziwe wyczucie duchowe. Jakiekolwiek s pogldy owych purystw, witynia chrzecijaska jest kontynuacj oczywicie z pewnymi rnicami - wityni ydw i ten fakt potwierdza tradycja sigajca najdawniejszej staroytnoci, czego kapitalnym dowodem jest to, co powiedzia wity Klemens Rzymski w traktacie o boskim oficjum: ,,Bg sam wskaza swoj Najwysz Wol miejsce, gdzie ten wity obrzdek winien by celebrowany, i tych, ktrzy powinni go celebrowa (Ad Cor. 1, 40). Komentujc t wypowied, Mde susznie dopowiada, e skoro Bg tak zarzdzi, to miao to miejsce w Starym Testamencie i to wanie chcia nam w. Klemens przekaza. Podobna musiaa by myl w. Paulina, biskupa Tyru i budowniczego kocioa w tym miecie. W swojej Historii Kocioa Euzebiusz utrwali panegiryk na cze tego witego. Jest w nim mowa o tym, e w. Paulin zbudowa wityni wedug boskiego natchnienia: oko ducha, utkwione w Mistrzu najwyszym, biorc za wzr to, na co patrzy, odtworzyo obraz archetypu z tak dokadnoci, jak to byo moliwe; podobnie jak Besaleel, ktry napeniony Duchem Boym, duchem mdroci i wiata, zosta przeze wybrany, aby w symbolu wityni w sposb
9 eby t kwesti wyjani, naleaoby przebada kolejno oficjalne nazwy wityni (naos): bazylika, kyriakon (skd kerk, Kirche), a take ecclesia. Zob. Ch. Mohrmann w: ,,Revues des sciences religieuses", 1962, s. 155-174. W zwizku ze redniowieczn nazw Dom Boga zauwamy, e odpowiada ona dokadnie nazwie wityni egipskiej: hat-neter albo per-neter. 10 Ujcie oglne, uwzgldniajce wycznie aspekt wewntrzny" religii, prowadzi nieuchronnie do nieuwzgldniania tego, co zewntrzne, i pozostawienia tego spojrzeniu czysto wieckiemu. Nie sposb przeceni niebezpieczestwa takiej postawy. wiat zewntrzny desakralizuje si (a s dzi tacy, ktrzy to nazywaj postpem!) i jest to powstajca w caym spoeczestwie szczelina, przez ktr wciska si duch laicyzmu. Duch ten wywiera najpierw wpyw na to, co zewntrzne, za koczy si wpywem na to, co wewntrzne, to znaczy na dusz, wywracajc w niej wszelkie pojcia duchowe. W taki sposb wci nie zaspokojone pragnienie pewnej czystoci" duchowej osiga rezultaty zupenie odwrotne do zamierzonych, jeszcze raz przyznajc racj Pascalowi: Kto chce udawa anioa, staje si besti". W kadym razie ten wanie sposb patrzenia w znacznej mierze jest powodem upadku sztuki zwanej sakraln", ktra wcale ni ju nie jest, stajc si zaledwie religijn", bo zrodzon z czysto indywidualnego natchnienia.

materialny wyrazi niebieski pierwowzr, tak te Paulin, ksztatujc w swym umyle dokadne wyobraenie Chrystusa, Sowa, Mdroci, wiatoci, zbudowa wspania wityni Najwyszemu wedug modelu wityni najdoskonalszej, tj. jako widzialny emblemat wityni niewidzialnej (X, 4, 21). Budowla zostaa wzniesiona wedug opisw dostarczonych przez wite wyrocznie (X, 43). I jeszcze: Ponad tymi wszystkimi wspaniaociami s archetypy, prototypy i modele znaczce i boskie (architektury wity), przez co rozumiem odnowienie rozumnej i boskiej budowli w samej duszy (X, 54). Cae urzdzenie kocioa jest przedstawione w szczegach wraz z jego symbolik. Koczc autor powiada, e Sowo, wielki prawodawca wszech-rzeczy, samo siebie uczynio na ziemi kopi archetypu niebiaskiego, tworzc Koci pierworodnych, zapisanych w niebie, Jeruzalem z wysoka, Syjon, Gr Bo i Miasto Boga ywego (X, 65). Jest to dokument interesujcy, poniewa pokazuje nam, e ju wedug pierwszych Ojcw Kocioa chrzecijaska koncepcja wityni w caej swej oryginalnoci umieszczona zostaa w tej samej perspektywie, ktr odnajdujemy w Starym Testamencie: witynia chrzecijaska jest ziemskim odbiciem archetypu niebiaskiego, Jerozolim z Apokalipsy, ktr nam opisa w. Jan podobnym sposobem, jak to uczyni Ezechiel. Jak prorok w. Jan przekaza nam rozmiary prototypu tej nowej Jerozolimy, wyliczone przez anioa-architekta posugujcego si zot trzcin jako miar (Ap 21, 15). Ta Jerozolima niebieska jest gwnym symbolem dla podjtego przez nas studium. Ona stanowi centrum liturgii konsekracji kocioa, z niej witynia wyprowadza swoje fundamentalne znaczenie. eby zatem zamkn problem konstrukcyjnego pierwowzoru wityni i jej zwizkw z judaizmem, naley powiedzie, e Jeruzalem niebieskie czy chrzecijask ide wsplnoty wybranych i ciaa mistycznego z ide wityni ydowskiej - mieszkania Najwyszego, i powiadcza cigo Starego i Nowego Testamentu, a w konsekwencji dawnej i nowej wityni. Te zagadnienia uka si nam jeszcze janiej w rozdziale powiconym symbolice kosmologicznej owej Jerozolimy niebieskiej. III WITYNIA I KOSMOS
Jest to rzecz naprawd cudowna, e w swej maoci witynia moe odzwierciedla cay wielki wiat... Oto jej sklepienie rozpociera si jak niebo bez kolumn, sklepione i zamknite; ponadto jest ona ozdobiona mozaikami zotymi jak firmament byszczcymi gwiazdami. A jej wyniosa kopua moe by przyrwnana do nieba najwyszego, a przypomina hem; jej cz wysza spoczywa na czci dolnej. Jej uki, obszerne i wietne, przedstawiaj cztery strony wiata, a przez rozmaito kolorw podobne s do owego pysznego uku wyaniajcego si z chmur. wity Maksym Wyznawca

tem, a my powinnimy modli si do Boga zgodnie z nasz cielesn kondycj11. Obraz ten jest najpierw obrazem realistycznym w tym sensie, e na murach i kolumnach wityni przedstawione s ziemia i niebo, zwierzta i roliny, prace ludzkie i rozmaite stany spoeczne, historia naturalna i historia wita, tak e o katedrach mona powiedzie, i s one wizualnymi encyklopediami. Jest to jednak czysto zewntrzny aspekt, waciwy tylko wielkim budowlom, wedug tego, co mwi w. Piotr Damian. witynia jest jednak nie tylko realistycznym obrazem wiata, lecz przede wszystkim jest obrazem strukturalnym w tym sensie, e odtwarza ona struktur wewntrzn i matematyczn unwersum. W tym tkwi jej wysublimowane pikno. Poniewa pikno formy mwi Platon w Filebosie nie jest tym, co si za pikne powszechnie uznaje, jak na przykad obiekty yjce lub ich reprodukcje (obrazy), lecz co, co przyjmuje ksztat prostokta lub koa dziki cyrklowi, sznurowi i linii. Poniewa formy pikne nie s pikne w taki sposb jak inne, to znaczy pod pewnymi wzgldami, lecz s pikne zawsze w sobie (51 C). Kwadrat, jaki przedstawia Jerozolima niebieska (Ap 21, 12), o ktrej mwilimy wyej, pozostaje w bezporednim zwizku z reguami architektury wity. Kada architektura sakralna sprowadza si w efekcie do operacji kwadratury koa, przeksztacania koa w kwadrat. Zaoenie budowli zaczyna si od jej orientacji, co ju jest w pewnym sensie rytuaem, poniewa orientacja ustala zwizek midzy porzdkiem kosmicznym a porzdkiem ziemskim albo midzy porzdkiem boskim a porzdkiem ludzkim. Postpowanie takie, tradycyjne i mona powiedzie uniwersalne, bowiem spotyka si je wszdzie tam, gdzie istnieje architektura sakralna, zostao opisane przez Witruwiusza, a na Zachodzie praktykowano je a do koca redniowiecza: fundamenty wityni s orientowane za pomoc prostego przyrzdu (gnomonu), ktry pozwala wytyczy dwie osie: pnoc-poudnie nazywan cardo, i wschdzachd, nazywan decumanus. Na rodku placu wybranego pod budow ustawia si sup, wok ktrego (za pomoc sznura przywizanego do owego supa) wyznacza si wielkie koo. Nastpnie obserwuje si cie rzucany przez w sup na obwd koa. Odstp najwikszy midzy cieniem porannym a wieczornym wyznacza o wschd-zachd. Nastpnie rysuje si dwa koa, ktrych rodki znajduj si w punktach przeci wyznaczonej osi z obwodem koa. Punkty przeci dwu k na obwodzie koa pierwotnego wyznaczaj cztery kty kwadratu, ktry nazywamy kwadratur koa sonecznego12. Naley zapa11 Dodajmy, e witynia jest obrazem wiata, ale dlatego e wiat jest sakralny jako dzieo Boga. Zatem witynia wyraa obraz wiata transcendentnego w Bogu, ktry jest konstytutywn istot kosmosu. 12 W wikszoci kociow zachodnich rzut poziomy nie jest kwadratem, lecz prostoktem, do ktrego przylegaj dwa kwadraty tworzce ramiona transeptu oraz trzeci kwadrat przeduony o pkole, tworzcy chr i absyd. Wszystkie te figury daj krzy, ktrego ramiona wskazuj cztery strony wiata. To jednak niczego nie zmienia w ukrytym znaczeniu rytuau fundacyjnego, ktry tu opisujemy, bo prostokt w geometrii jest tylko wariantem kwadratu, ktry wpisuje si niemal zawsze, jak to zaraz zobaczymy, w koo podstawowe. Dopowiedzmy rwnie, e jeli postpowanie fundacyjne stosowane wspczenie i orientowanie kociow nie s ju takie jak niegdy, to ta modyfikacja rwnie nie zmienia w sposb

Kada budowla sakralna jest kosmiczna, to znaczy zbudowana na podobiestwo wiata. Koci mwi wity Piotr Damian jest obrazem wiata. Ciao nasze bowiem jest poczone ze wia-

mita dokadnie owe trzy operacje zaoenia wityni: wytyczenie koa, wyznaczenie osi gwnych i orientacja, wytyczenie kwadratu podstawy, poniewa wanie one determinuj fundamentaln symbolik wityni wraz z trzema elementami odpowiadajcymi tym trzem operacjom: koem, kwadratem i krzyem, za porednictwem ktrego moliwe jest przejcie od koa do kwadratu. Koo i kwadrat s symbolami pierwotnymi. Na wyszym poziomie, w porzdku metafizycznym, wyobraaj one Doskonao Bosk w jej dwu aspektach. Koo albo kula, ktrych punkty s jednako oddalone od rodka, bdcego bez pocztku i koca, przedstawiaj nieograniczon Jedno Boga, Jego Nieskoczono i Doskonao, podczas gdy kwadrat albo szecian, formy stabilne, s obrazem Boskiej Niezmiennoci i Wiecznoci13. Na poziomie niszym, w porzdku kosmologicznym, te dwa symbole ujmuj ca stworzon Natur w jej istocie i dynamice: koo jest form nieba, a dokadniej postaci aktywnoci nieba, instrumentem boskiego Dziaania, regulujcego ycie na ziemi, ktrej figur jest kwadrat, poniewa w perspektywie ludzkiej ziemia jest w pewnym sensie nieruchoma, pasywna i wydana na dziaanie Nieba. Jest w tym dwojaka symbolika - jednoczenie kosmologiczna i ontologiczna: Niebo i Ziemia s - w porzdku kosmologicznym formami zewntrznymi, jeli tak mona powiedzie ostatnim stadium Manifestacji i Stworzenia, ktrych dwoma biegunami s Istota (Essence) uniwersalna i Substancja uniwersalna, w porzdku materialnym przedstawione odpowiednio przez Niebo i przez Ziemi. Czowiek stanowi centrum takiego aktu stworzenia, on je syntetyzuje i ustala zwizek midzy tym, co w grze (Esencj-Niebem), a tym, co w dole (Substancj-Ziemi), a zwizek ten symbolizowany jest wanie przez znak krzya. Zobaczymy pniej, jakie wnioski mona z tego wyprowadzi. Jeeli przeksztacimy t symbolik statyczn w dynamiczn, zobaczymy, e koo niebieskie w swoim ruchu jest sprawc cyklu temporalnego14, ktry rozpoczyna si od swego bieguna najwyszego (odpowiadajcego niebu) i przesuwa si do bieguna dolnego (odpowiadajcego ziemi) albo, jak kto woli, od kuli, formy najprostszej i najdoskonalszej, do szecianu, formy w najwyszym stopniu skomplikowanej i najciszej. O pionowa, ktra czy je, jest miar rozpitoci kosmosu i czasu. Taka bya funkcja koa na pocztku stwarzania, do czego aluzj robi Pismo wite kace mwi Mdroci: Byam obecna, kiedy Bg stwarza niebo i gdy wytycza krg na powierzchni otchani (Prz 8, 27; por. Job 26, 10). Ten zwizek midzy porzdkiem kosmicznym i porzdkiem architektonicznym jest znakomicie ujty w lapidarnej formule wyrytej na jednej ze

cian wityni Ramzesa II: witynia ta jest jak niebo w caym swoim urzdzeniu. Taki punkt widzenia akcentuje wyszo koa-nieba nad kwadratem-ziemi. Jednak z drugiej strony, kwadrat, symbolizujcy metafizycznie Niezmienno Boga, przewysza symbol koa, jako obrazu nieokrelonego ruchu. Wanie ten punkt widzenia dominuje w architekturze, ktrej gwn cech jest stabilno, nie wykluczajca naturalnie owego innego aspektu tej symboliki, jak bdziemy jeszcze mieli okazj to pokaza. W zwizku z ow waloryzacj kwadratu mona powiedzie, e konstrukcja wityni utwierdza i krystalizuje w jego ksztacie cykle temporalne, ruch kolisty. Te dwa punkty widzenia odnosz si dokadnie do Jerozolimy niebieskiej z Apokalipsy, bdcej prototypem wityni chrzecijaskiej. Anio pokaza mi mwi w. Jan - Jeruzalem, miasto wite, zstpujce z nieba od Boga (Ap 21, 10), a nieco dalej: Miasto jest czworoktne (Ap 21, 16). W ten sposb ruch zstpujcy miasta odnosi si do pierwszego punktu widzenia, ktry jest waciwy rytuaowi fundacyjnemu wityni: Jeruzalem zstpuje z nieba (kolistego), od Boga na ziemi, gdzie jawi si jako kwadrat, bdcy odbiciem aktywnoci Nieba, wiata boskiego. Ale znw z drugiego punktu widzenia, w kwadrat przedstawia krystalizacj cykli, przemijania czasu, czego dowodzi dwanacie bram usytuowanych po trzy z kadego boku kwadratu, odpowiadajcych znakom zodiaku, o czym bdziemy mwi nieco dalej w zwizku z bram wityni. Chodzi o przeobraenie cyklu zodiakalnego w wyniku zatrzymania si obrotu wiata i jego utrwalenia w stanie finalnym, bdcym odtworzeniem stanu pierwotnego15. Trzeba zreszt odnotowa w zwizku z tym, e dwa krace cyklu temporalnego odpowiadaj rajowi ziemskiemu i Jerozolimie niebieskiej. Raj ma posta kolist jako bezporednie odbicie nieba, ale jest podzielony na krzy przez cztery rzeki. Jego rodek wyznacza Drzewo ycia. Ono rwnie stanowi centrum Jerozolimy niebieskiej. Podobnie cztery rzeki, gdy jest powiedziane, e wypywaj one z gry, na ktrej krluje Baranek spoczywajcy na zapiecztowanej ksidze. Przejcie od koa do kwadratu przedstawia doczesny obrt wiata i jego zatrzymanie, ktre jest jednoczenie przeobraeniem obecnego wieku w wiek przyszy. Stosunek koa do kwadratu albo kuli do szecianu stanowi w istocie fundament architektury sakralnej. Jest to punkt wyjcia zarwno idei wityni, jak i jej realizacji. Jeeli teraz przejdziemy od planu horyzontalnego, ktrym zajmowalimy si dotd, do planu wertykalnego, czyli jednoczenie od planimetrii do geometrii przestrzennej, przekonamy si, e kada budowla sakralna sprowadza si do schematu kopuy i szecianu. Kopua albo sklepienie wznosi si nad szecianem nawy, jak niebo fizycz15 Dwanacie znakw zodiaku nazywa si czasem dwunastoma socami", tj. stacjami soca. W Jeruzalem niebieskim tych dwanacie soc stao si dwunastoma owocami Drzewa ycia (Ap 22, 12). Forma Jeruzalem niebieskiego jest podobna do ksztatu paacu cesarskiego w Chinach, Ming-Tang. Zbudowany na obraz cesarstwa podzielonego na dziewi prowincji uoonych w kwadrat, z ktrych jedna stanowi centrum, Ming-Tang mia dziewi podobnie rozmieszczonych sal i dwanacie otworw na zewntrz, odpowiadajcych dwunastu miesicom. Cztery fasady byy zorientowane wedug stron wiata i pr roku bya to zatem ziemska projekcja zodiaku.

istotny symboliki zwizanej z ksztatem i pozycj budowli, zwaywszy, e symbolika wynika z natury rzeczy i e nie mona jej zupenie odrzuci w takiej przynajmniej mierze, w jakiej nie rezygnuje si z tradycyjnych form architektury na rzecz form odchylajcych si od normy" lub wrcz przewrotnych". W kociele koptyjskim cztery wejcia s usytuowane dokadnie wedug czterech stron wiata, podobnie jak w kociele greckim cztery czci wityni. 13 Koo jest rwnie symbolem Mioci Boej. Zob. w. Dionizy Areopagita CNoms divins, 4, 14; Hier. cel. 1, 1), a take Dante (Raj, 33). 14 Std taka wano zodiaku, o ktrym bdziemy tu mwi wielokrotnie.

ne jest pooone ponad ziemi i z tej wanie przyczyny wikszo dawnych sklepie malowano na niebiesko i zdobiono gwiazdami. Idc wzrokiem za lini pionow, wznoszc si od posadzki do sklepienia, postpujemy ruchem przeciwnym do tego, ktry dominuje w rytuale fundacyjnym: przechodzimy od szecianu do kuli, to znaczy ze stanu ziemskiego do niebieskiego. Wzrok wiernych, biegnc w tym kierunku, odnajduje tu symbol swego duchowego wznoszenia si. W ten sposb wewntrzna dynamika wityni stanowi podparcie i suy za przewodnika w modlitwie i medytacji. Linia wertykalna jest ukierunkowana na niebo, ku grze, dokd wznosimy oczy modlc si, dokd podnosi si hosti podczas Ofiarowania; i to z gry na ksztat deszczu spada na nas bogosawiestwo Boe. Tdy Bg zstpuje do czowieka, a czowiek wznosi si ku Bogu. W niektrych budowlach wystpuje pewien szczeg ornamentacyjny nawizujcy do owego duchowego wznoszenia si: kopua nad transeptem jest czsto zwieczona krzyem albo wysmuk iglic, ktra materializuje o sklepienia, co oznacza wyjcie poza kosmos, na podobiestwo Chrystusa, ktry w czasie wniebowstpienia unis si ponad wszystkie nieba16. Schemat kopua-szecian powtarza si w dzwonnicy, ktra winna by zwieczona kulist czasz, co jest raczej rzadko spotykane na Zachodzie, gdzie spotyka si najczciej piramid omio- lub szecioktn, ktrych forma stanowi przejcie od kuli do szecianu. Element kulisty i niebiaski kopuy i sklepienia powtarza si na planie horyzontalnym, mianowicie w pkolu absydy, ktra jest na ziemi miejscem najbardziej niebiaskim, odpowiadajcym witemu witych w wityni jerozolimskiej i wyobraa Raj oraz Koci Tryumfujcy. eby lepiej podkreli niebiaski charakter absydy, w Issoire w Owernii na zewntrznej czci prezbiterium wyrzebiono kolicie dwanacie znakw zodiaku. Dziki temu, e pkole prezbiterium przedua prostokt nawy, widzimy, i podstawowy plan typu bazyliki stanowi paski rzut pionowego wymiaru budowli. O nawy, od drzwi do wielkiego otarza, jest zatem paskim rzutem osi wertykalnej: od posadzki do sklepienia, od ziemi do nieba i dlatego wyobraa ona take drog zbawienia. Podobnie ma si rzecz z portalem, ktry ma ksztat prostokta zwieczonego ukiem, i z cyborium nad otarzem, zoonym z kopuy nad czterema kolumienkami. W tym ostatnim przypadku czujemy dobrze, i kopua symbolizuje niebo, bo i j podobnie jak sklepienie nawy malowano czasem na niebiesko, zdobic gwiazdami. Tak, na przykad, wyglda cyborium wzniesione nad mis chrzcieln w baptysterium w Dura (III w.). Budowla sakralna jawi si wic jako wariacja symfoniczna na ten sam architektoniczny temat, ktry powtarzajc si, nakadajc na siebie w nieskoczono, przypomina fundamentaln symbolik wityni: poczenie nieba i ziemi, przybytek Boga wrd ludzi, ktry tak wspaniale wysawia wity Maksym Wyznawca w swoim poemacie na cze
16

witej Sofii w Edessie: Jest to rzecz naprawd cudowna, e w swej maoci (witynia) moe odzwierciedla cay wielki wiat... Oto jej sklepienie rozpociera si jak niebo bez kolumn, sklepione i zamknite; ponadto (jest ona) ozdobiona mozaikami zotymi jak firmament byszczcymi gwiazdami. A jej wyniosa kopua moe by przyrwnana do nieba najwyszego, a przypomina hem; jej cz wysza spoczywa na czci dolnej. Jej uki, obszerne i wietne, przedstawiaj cztery strony wiata, a przez rozmaito kolorw podobne s do owego pysznego uku wyaniajcego si z chmur. Aluzja, jak poczynilimy do osi wertykalnej sklepienia, kae nam powrci do aspektu, ktrego dotd nie bralimy pod uwag, a mianowicie do rytuau zaoenia wityni. Powiedzielimy, e pierwsze czynnoci polegaj na wyznaczeniu w terenie, za pomoc supa i sznura, wielkiego koa. Sup ten sam w sobie jest osi i przedstawia o wertykaln przyszej budowli. Docenimy ca wag tego spostrzeenia, kiedy bdziemy mwi o otarzu, na razie poprzestamy na analizie samej operacji. Stanowi ona wyznaczenie rodka, a w symbolice architektonicznej w rodek uwaany jest za centrum wiata: to jest omphalos. Poniewa wszystkie linie wertykalne promieniuj ze wszystkich punktw ziemi ku niebu, a odlego do gwiazd jest nieskoczona, przeto kady punkt powierzchni ziemi moe by przyjty jako rodek wiata. Kiedy w rodek jest ju wybrany i przez rytua orientacji zwizany z rytmem nieba, istotnie przypomina on rodek wiata, ow o nieruchom, wok ktrej obraca si kosmiczne koo. Ten rodek i ta o symbolizuj bosk Zasad dziaajc w wiecie, Boga jako Poruszyciela nieporuszonego. Jest to punkt wity, miejsce, gdzie czowiek wchodzi w kontakt z Bogiem i to jest wanie przyczyna, dla ktrej wszystkie wite miasta, podobnie jak wszystkie witynie symbolicznie usytuowane s w centrum wiata: tak jest i z Jerozolim, ktra bya odbiciem Jeruzalem niebieskiego17. Okrelenie rodka i skierowanie wityni ku wschodowi nadaje budowli cay jej sens; to wanie pozwala nam uzasadni kosmiczn symbolik architektury, ktrej znaczenie nie wydaje si dzisiaj moe takie oczywiste dla wikszoci umysw. Koci, bdc gwnym krzyem, zorientowanym i usytuowanym w rodku, rzeczywicie sakralizuje przestrze, stanowi omphalos miasta, na ktre promieniuje, tak jak katedra jest omphalos diecezji, archikatedra - narodu, a bazylika papieska omphalos universum. IV HARMONIA LICZBOWA
Wszystko to, co Natura tak systematycznie urzdzia we Wszechwiecie, jawi si w swoich czciach, jak i w caoci jako okrelone przez Liczb i w zgodnie z Liczb uporzdkowane, dziki przewidywaniu i myli Tego, ktry wszystko stworzy.
17

Dziki tej kopule, zastpowanej czasem przez kopu z latarni, budowla nabiera wysokoci i utosamia si z Gr Kosmiczn, bdc prototypem wityni hinduistycznej. Aspekt ten jest wyranie widoczny w wityni greckiej, romaskim kociele w Owernii, a zwaszcza w kociele rosyjskim.

Wszystkie te rozwaania zostan rozwinite szerzej w zwizku z otarzem (s. 129 i n.). Wydaje si, e w Eccksia Maior w Palestynie, dokadnie w absydzie, znajdowa si kulisty omphalos podobny do delfickiego. Zob. M. Piganiol, Cahiers Archeologiami, 1955. Zreszt wedug Cyryla z Jerozolimy miejsce, gdzie Chrystus umar i zmartwychwsta, jest omphalos wiata odkupionego.

Wzr by ustalony jako wczeniejszy szkic, eby zapanowa moga Liczba istniejca od zawsze w umyle Boga Stworzyciela wiata, liczba-idea, pod kadym wzgldem niematerialna, ale jednoczenie prawdziwa i wieczna istota, tak e wedug Liczby, niczym wedug artystycznego planu, zostay stworzone wszystkie rzeczy, Czas i ruch, nieba i gwiazdy, i bieg wszystkich rzeczy Nikomach z Gerazy

Budowanie wityni jest naladowaniem stworzenia wiata. Nie inaczej, cho z zachowaniem odmiennej specyfiki, ma si sprawa z wykonywaniem rnych zawodw i z twrczoci artystyczn, poniewa zostao powiedziane, e czowiek zosta umieszczony na ziemi ut operaretur, eby na niej pracowa, czyli prowadzi dalej dzieo stworzenia. Stworzenie w swej istocie jest kosmosem wyonionym z chaosu, jest porzdkiem i organizacj bezadu i zamtu, jakiego obraz daje Genesis. Ordo ab chao. To przenikanie Ducha w bezksztatn materi. Podobnie architekt tworzy organiczn budowl, przeksztacajc surowy materia, czym naladuje Stwrc, ktrego za Platonem nazwano Wielkim Architektem Wszechwiata, gdy, jak mwi filozof: Bg jest geometr. Geometria, podstawa architektury, uwaana bya a do pocztku epoki nowoytnej za nauk wit, ktrej sformuowanie Zachd otrzyma w Timajosie Platona, a ktra przez niego siga do pitagorejczykw18. Podstawa metafizyczna tej symboliki jest nastpujca: formy geometryczne tumacz zoono wewntrzn boskiej Jednoci, a przejcie od Jednoci niepodzielnej do Jednoci zoonej, co jest metafizycznym uformowaniem stworzenia, odnajduje swe najbardziej adekwatne symbole w serii regularnych figur geometrycznych wpisanych w koo albo w serii bry regularnych wpisanych w kul. To stwierdzenie pozwoli nam rozway rol Liczby, ktra w myli tradycyjnej jest czym zupenie odmiennym od cyfry, i ktra w sposb szczeglny rozpatrywana jest zawsze w swoich zwizkach z geometri. Pi wielocianw regularnych byo dla Platona Archetypem stworzenia. Liczba tak pomylana jest zatem modelem wszechwiata: Wszystko zostao urzdzone wedug Liczby - mwi Pitagoras, wedug witej rozprawy przekazanej przez Jamblicha. Nie ma powodu, aby chrzecijanin w to wtpi, bo Pismo wite wcale nie twierdzi inaczej: Wszechwiat - mwi Pius XI jeli jest tak olniewajcy bosk piknoci, to dziki temu, e poruszenia jego reguluje matematyka, boska kombinacja liczb; jak mwi Pismo wite, Bg stworzy wszystko wedug liczby, wagi i miary. Rzeczy maj struktur matematyczn, a struktura ta jest naladowaniem modelu poznawanego przez Sowo i stwrczy Logos. Struktura ta, wynikajca z Idei i Liczby, stanowi jedyn prawdziw rzeczywisto rzeczy. Liczba jest przewodnim archetypem Wszechwiata: Wszystko to, co Natura tak systematycznie urzdzia we Wszechwiecie, jawi si w swoich cz18

Na Zachodzie platoska mistyka liczb zostaa przekazana klerkom przez w. Augustyna. W swoim dziele De Muska w. Augustyn rozwija ide, wedug ktrej Liczba prowadzi rozum od pojmowania stworzenia do rzeczywistoci boskiej. Wykada w nim rwnie teori mwic, e muzyka i architektura s siostrami, crkami Liczby i zwierciadem wiecznej harmonii. Budowniczowie redniowieczni znali analogi midzy proporcj architektoniczn a interwalami muzycznymi i niekiedy wyraali je w kamieniu.

ciach, jak i w caoci jako okrelone przez Liczb i w zgodzie z Liczb uporzdkowane, dziki przewidywaniu i myli Tego, ktry wszystko stworzy. Wzr by ustalony jako wczeniejszy szkic, eby zapanowa moga Liczba istniejca od zawsze w umyle Boga Stworzyciela wiata, liczba-idea, pod kadym wzgldem niematerialna, ale jednoczenie prawdziwa i wieczna istota, tak e wedug Liczby, niczym wedug artystycznego planu, zostay stworzone wszystkie rzeczy, Czas i ruch, nieba i gwiazdy, i bieg wszystkich rzeczy (Nikomach z Gerazy). To matematyka tumaczy w szczeglnoci to, co podziwiajcemu katedr wydaje si w pierwszym odczuciu niewytumaczalne. Subtelny nastrj budowli, quasi boska harmonia i wraenie doskonaoci, jakie katedra stwarza, nie zale od subiektywnych intencji, religijnych uczu lub wraliwoci artysty, jak si czsto wspczenie sdzi, lecz od obiektywnych praw platoskiej geometrii, przejtej przez organizacje cechowe budowniczych. Elementem najistotniejszym dla nich byo pojcie stosunku i proporcji midzy rozmaitymi czciami budowli. Podstaw, dotd nazywan bosk proporcj, bya synna zota liczba albo zoty podzia: 1,618= (D. Harmonia rytmiczna oparta na zotym podziale czya subteln analogi formy, powierzchnie i bryy architektoniczne. Dwie podstawowe liczby w konstruowaniu tych form i bry to Dekada i Pentada. Podstaw Dekady jest Tetraktys suma czterech pierwszych cyfr: 1 + 2 + 3+4= 10. Dekada bya uwaana za liczb Wszechwiata, podstaw generowania wszystkich liczb, ktre wyobraano dwu- lub trjwymiarowo, a wic za pomoc bry regularnych, odpowiadajcych niektrym z nich. Bya rwnie podstaw zasadniczych akordw muzycznych. Pentada nazywana bya przez pitagorejczykw liczb weseln (nuptiale), czyli abstrakcyjnym archetypem generowania liczb, jako e jest sum pierwszej liczby parzystej, rozumianej jako eska, i pierwszej nieparzystej mskiej: 2 + 3 = 5. Pentada jest liczb harmonii i pikna, w szczeglnoci pikna ciaa ludzkiego. Pentagram piciobok gwiadzisty albo picioramienna gwiazda by symbolem mioci stwarzajcej, ywego i harmonijnego pikna, wyrazem tego rytmu, ktry Bg odcisn na wszystkim, co yje. Suy on do okrelania zgodnoci harmonicznej, poniewa pord wszystkich wieloktw gwiadzistych on wanie dawa bezporednio rytm fundowany na boskiej proporcji, liczbie zotej, ktra charakteryzuje par excellence organizmy ywe. Ta proporcja znajduje si rwnie w figurach wyprowadzanych z dekagonu (dziesicioboku). Wykazano, e struktury bytw nieorganicznych s podporzdkowane figurom regularnym, pochodnym od szecianu lub szeciokta, podczas gdy byty organiczne id za symetri picioboczn, tak e symetria kwadratowa albo szecioktna wyraa rwnowag biern, mineraln, za picioktna - rytm ywy i wzrost. Jest dowiedzione, e te dwa rodzaje symetrii byy kombinowane z du znajomoci rzeczy w tradycyjnej architekturze. Moessel, ktry dokona zestawienia gwnych budowli egipskich, greckich i rzymskich, pokaza, e wszystkie ich wykresy geometryczne (plany horyzontalne i przekroje wertykalne) daj si wpisa w koo lub kilka k koncentrycz-

nych jako jeden lub kilka wieloktw regularnych19. To nas z powrotem prowadzi do rytuau fundacyjnego, poniewa czsto koo podstawowe planu wywodzi si z koa, za ktrego pomoc orientuje si budowl, o czym mwilimy wczeniej. Koo gwne jest segmentowane albo astronomicznie: na 4, 8 lub 16 czci lub czciej na 10 lub 5, to jest przez wpisanie w nie dziesiciokta albo piciokta regularnego, co pozwala uzyska plany promieniste, w ktrych elementy i ich zespoy s poczone acuchem proporcji opartych na liczbie zotej. Zdarzaj si czasem dwa koa gwne koncentryczne: wiksze, dzielone na 8 lub 16 czci, obejmuje zarys zewntrzny budowli, drugie, mniejsze, dzielone na 5 lub 10 czci odpowiada zarysowi wewntrznemu. Otarz zajmuje zawsze jeden ze rodkw k. Taka kompozycja pozwala na pewn rytmiczn rwnowag: podzia koa na 4, 8, 16 czci daje wraenie stabilnoci, natomiast podzia pitkowy stwarza wraenie oywienia, poniewa pulsacje architektoniczne imituj pulsacje bytw oywionych. Znakomitego przykadu owej harmonii liczb dostarcza katedra w Troyes20. Korpus budowli, od wejcia a do pkola prezbiterium, daje si wpisa w zoty prostokt21. Pkole absydy wpisuje si w poow dziesicioboku o boku 4,10; bok ten pozostaje w zotej proporcji do promienia koa przechodzcego przez o filarw absydy (promie = 7,10). Nie zapominajmy, e dziesiciobok, pochodna tetraktysu, jest wedug Timajosa idealn figur, jak posuy si Bg organizujc wszechwiat. Pomiary wykonane w nawie gwnej wykazay, e jej filary zbliajc si do prezbiterium rozszerzaj si lekko, postpujc za zot modulacj, tak e wierny w miar jak zblia si do wielkiego otarza, przy kadym przle przechodzi kolejn zot bram. Podobnie jest w nawach bocznych: tutaj stosunek wysokoci midzy gowicami zwornika sklepienia odpowiada zotej proporcji, za odstpy midzy kolumnami pozostaj w takiej proporcji do wysokoci gowic obramowania. Na t harmoni plastyczn nakada si zreszt harmonia jeszcze bardziej tajemnicza pewien porzdek mistyczny. Zauwaono, e zwornik sklepienia w prezbiterium znajduje si na tej wysokoci, ktra, liczona jak naley w stopach i calach, wynosi 88 stp i 8 cali, zatem 888, co jest liczb odpowiadajc imieniu Jezus pisanemu po grecku22. Wicej jeszcze: zabity Baranek i Chrystus w Majestacie s przedstawieni w zworniku tego sklepienia na tej samej wysokoci 88,8 o kilka sni od witraa, na ktrym wity Jan pisze swoje proroctwo. Liczb 888 odnajdujemy jeszcze wok otarza
E. Moessel, Die Proportion in der Antike und Mittelalter. Opieramy ten wykad na pracach Ch.-J. Ledit. Ponadto w dzieach Ghyki, ktre nam suyy za przewodnika w tej materii, znajdujemy wszystkie potrzebne wykresy architektoniczne. Ghyka zbiera i porzdkuje w szczeglnoci rezultaty bada Hambidge'a, Lunda i Moessela. 21 Chodzi o prostokt, ktrego dwa boki pozostaj w zotej proporcji: A : B = <t> = 1,618. 22 Jest to wynik dziaania nalecego do gematrii. Gematria jest to tradycyjna nauka, zajmujca si symboliczn interpretacj sw na podstawie wartoci liczbowej odpowiadajcych im liter. Operacja taka jest moliwa wycznie w tych jzykach - jak np. semickich i greckim w ktrych litery maj warto liczbow. W taki sposb 888 jest sum szeciu liter greckich skadajcych si na imi IHSOUS: I (10) H (8) S (200) O (70) U (400) S (200) 888.
20 19

(symbolizujcego Jezusa): sanktuarium otoczone jest omioma filarami, a odstpy midzy nimi otwieraj si na siedem piciobocznych absyd, symbolizujcych promieniowanie siedmiu kociow, o ktrych mwi Apokalipsa. Ksiga Janowa stanowia zatem wyran inspiracj budowli, co znajduje rwnie potwierdzenie w tym, e pozostae filary (te poza prezbiterium) mierz 6 stp i 6 cali, a w caym kociele jest 66 filarw podtrzymujcych sklepienie; ilo ta pozostaje w oczywistym zwizku z inn liczb Apokalipsy: 666, bdc liczb Bestii (Ap 13, 11 i 18), ktr filary powinny zmiady23. Odnajdujemy i trzeci liczb apokaliptyczn: 144 000, liczb wybranych; w tryforium mona doliczy si 144 okien, w ktrych od szczytu prezbiterium a do rozety na fasadzie zachodniej janiej ci wszyscy, ktrzy nosz znami Baranka. Wreszcie trjkt powstay z dwu linii wyprowadzonych od podstaw wielkich kolumn, a zbiegajcych si w zworniku sklepienia, tworzy kt, ktry wynosi 26, a liczba 26 jest liczb wielkiego Imienia boskiego: JAHWE. Co si tyczy ostatnich konstatacji, to przykad katedry w Troyes nie jest odosobniony. Wiemy dobrze, i wikszo tradycyjnych budowli religijnych bya konstruowana nie tylko wedug zasad zotej proporcji, ale rwnie wedle stosunkw gematrycznych, co oznacza, e ich wymiary czerpane byy z wartoci liczbowych imion boskich, hebrajskich lub greckich. Z tego punktu widzenia witynia jawi si jako spetryfikowane imi Boga, natomiast uwzgldniwszy zot proporcj, stanowi ona spetryfikowan posta archetypicznych liczb mistycznych. Mao znane badania przeprowadzone przez ks. Devoucoux (zob. Bibliografia) s pod tym wzgldem - jestemy o tym przekonani decydujce. Nie da si tu streci w caoci tych uczonych stronic. Wyprowadzamy z nich jedynie kilka wanych konkluzji, ktre przez analogi potwierdzaj rezultaty uzyskane w badaniach katedry w Troyes. Devoucoux dowodzi, e witynie Janusa i Cybele byy konstruowane wedug regu gematrycznych, podobnie jak znajdujca si w Efezie witynia Artemidy, ktra bya utosamiana z Izyd. W tej budowli dugo i szeroko wynosz odpowiednio 425 i 229 stp, co w jzyku gematrii naley odczyta jako Isis ei is Jake jeste potna, Izydo. Ta koncepcja architektoniczna zostaa przejta przez budowniczych i mylicieli chrzecijaskich. Ju u autorw pierwszych wiekw naszej ery znajdujemy ide, e trzy wymiary sanktuarium Hebrajczykw daj liczb odpowiadajc Imieniu Isho Jezus w pewien szczeglny sposb obliczanemu. W Tournus proporcje najstarZaraz zobaczymy, e kolumny symbolizuj apostow. Liczb 666 otrzymano przez dodawanie liter imienia Caesar Nero wedug ich wartoci semickiej. Warto jednak zwrci uwag na mao znan, a jeszcze bardziej znaczc interpretacj dokonan przez ks. Devoucoux: 666 = k-elohim (jak Bg"), imi dane Adamowi i Ewie przez Kusiciela (bdziecie jako bogowie"), i przez niezwyk zbieno otrzymuje si rwnie 666 = panathesmtos (poza prawem", przestpca" po grecku). Devoucoux zestawia liczb Bestii i liczb wybranych: 144 000, czyli 144x 1000. 144 - edem (staroytny), 1 000 = aleph (rodzina, wsplnota, doktryna); liczba wybranych oznacza zatem rwnoczenie pierwotne nauczanie, ortodoksj" i ludzko pierwotn", odnowion u koca czasw. Te dwie liczby: 666 i 144000 s, jak powiada uczony archeolog dwoma najbardziej naturalnymi hieroglifami liczbowymi idei Objawienia i idei poszukiwania filozoficznego wyzwolonego z wszelkich regu".
23

10

szej czci kocioa oparte s na hebrajskim imieniu AMUN (Amen), ktre jest - wanym imieniem boskim, oznaczajcym wiar, wierno, a ktre Apokalipsa czy specjalnie z Chrystusem. AMUN = 2296 podzielone przez 26 = JAHWE daje 88 i 8/26, liczb niewspmiern, ktr Devoucoux nazywa postpem harmonicznym imienia Jezus (po grecku 888). Te same proporcje spotykamy w Rouen: w kociele Saint-Ouen i w kaplicy Panny Marii Katedralnej. W Saint-Nazaire w Autun dugo i szeroko (144 i 113 stp) koresponduj ze sowem KEDEM (dawny) i PHELAG (dzielnik), ktre okrelaj kwadrat i rednic pierwowzoru. Ich suma wynosi 257 i znaczy NAZER (korona ksica), sowo wspbrzmice z Nazaire. Razem znaczy to wszystko: Korona Krla Jezusa, Nazarejczyka, NAZARENUSA. Take w Autun, w kociele Saint-Lazare, spotykamy nastpujce relacje: dugo wynosi 240 = ROM (sia), szeroko trzech naw 65 = ADONAI (Pan), szeroko transeptu 95 = DANIEL (sd Boy). Wysoko kopuy mierzy 90 = MAN (przyczyna sprawcza, nazwa pierwotnego prawodawcy). Suma tych czterech liczb wynosi 490 i posiada zoony sens, ktry autor usiuje wyjani. Na jednym kocu transeptu znajduje si 5 okien, ktrych liczb jest 650, to znaczy ADONAI (65x10, wedug prawa rygoru). Ale to pojcie agodz 3 okna usytuowane naprzeciwko. Te okna odpowiadaj liczbie 390, ktra oznacza rwnie miasto niebieskie. Liczb 390 mona otrzyma sumujc 364 = HA-SHATAN (Szatan) + 26 = JAHWE. Na uku transeptu, na ktry trzy okna rzucaj wiato, pomiary daj 416, czyli 390 + 26, co jest now operacj arytmetyczn z imieniem Jahwe. Suma tej operacji wynosi 416 i znaczy prawdziwa owca Dobrego Pasterza. Ta miara 416 odpowiada dokadnie dugoci kocioa w Saint-Ouen w Rouen. W Notre-Dame w Paryu natomiast wynosi 390, a u witego Piotra w Rzymie 607 (=ROTHA, gob, wizja niebiaska). Proporcje wityni w Cluny, 415: 226, byy wedug Devoucoux aluzj do proporcji Artemizjonu w Efezie i ich skorygowaniem w kierunku tradycyjnej ortodoksji. Ich warto semantyczna bya taka: Krzy jest dowiadczeniem, ktre oczyszcza. Pan jest Bogiem Mocnym, yciem absolutnym. Gematria jako zasada konstrukcyjna kocioa zostaa wykorzystana rwnie w Citeaux. Mierzy on 282 stopy dugoci, 60 stp szerokoci. 282 odczytujemy jako BAIR (jn hoste), za 60 jako DUN (iudicium) to znaczy sd nad nieprzyjacielem. 282 + 60 = 342, znaczy BOSHEM, czyli namaszczenie wonnociami, a wic Krzy, ktry wedug w. Bernarda jest ratunkiem przed Nieprzyjacielem duchowym. Dormitorium mierzy 168 stp dugoci i 50 szerokoci. 168 = KAPP (niewinny, czysty), 50 = KOL (awszyscy), czego tu tumaczy nie trzeba. Wreszcie kapitua, ktra jest miejscem culpes, obwinionych, i miejscem posiedze sdu, mierzy 60 x 60 stp = DUN (sd). eby uzupeni te cenne wskazania i wykaza, e gematria suya nie tylko do okrelenia wymiarw caego zespou architektonicznego, ale rwnie do wyspecyfikowania drobniejszych jego czci, zasygnalizujmy fakt, o ktrym Devoucoux nie wspomina: dachwki bazyliki Liberiusza w Rzymie, zbudowanej za czasw Sykstusa Kwintusa (422-

444), maj oznakowanie (przynajmniej ich czwarta cz) zoone z trzech greckich liter ChMG, ktre s liczbowym znakiem Trjcy witej = 643 = HE HAGIA TRIAS. Wszystkie powysze stwierdzenia, ktre kazay nam przerwa rozwaania nad symbolik kosmiczn, pozwalaj teraz lepiej zrozumie, w jaki sposb, wanie dziki harmonii liczbowej, dochodzia do tego i dostosowywaa si symbolika teologiczna, a w szczeglnoci symbolika Jeruzalem niebieskiego i imion boskich. Z najwikszym zdziwieniem dostrzegamy ukryte i niespodziewane bogactwo zawarte w wityniach, ktre w caym tego sowa znaczeniu s budowlami inteligentnymi. W koncepcji tradycyjnej i sakralnej witynia ju sama w sobie, przed wszelk czynnoci liturgiczn, jest objawieniem Boga, rozwija kosmiczne objawienie Sowa, Logosu w stworzeniu. Chrystus moe by rozwaany na trzy sposoby: Jako Sowo niebieskie, druga osoba Trjcy w.; jako Sowo kosmiczne albo Logos stwrczy; wreszcie Sowo wcielone, Bg-czowiek. W drugim znaczeniu jawi si jako wewntrzna zasada wiata, ten, ktry swoj Mdroci przenika jego najmniejsze czstki, podtrzymuje w istnieniu i nadaje ksztat. To wanie ten aspekt Sowa witynia wyraa przede wszystkim, zanim wyrazi Boga-czowieka. I tak by musi, jeli ma ona w peni odpowiada swemu celowi, czyli stanowi mieszkanie Boga-czowieka wrd ludzi, to znaczy przede wszystkim w wiecie cielesnym, a nastpnie miejsce Jego chway, miejsce uduchowienia ludzi i caego wiata przez wit liturgi. Kady akt duchowy majcy na celu zblienie nas do Boga pociga za sob najpierw ponowne poczenie wszystkich pozytywnych aspektw wiata, a take ich odpowiednikw wewntrznych w czowieku, w pewnego rodzaju symbolicznym ognisku, ktre je uszlachetnia przed ofiarowaniem. witynia jest wanie takim ogniskiem: ona symbolizuje, ona jest natur odrodzon, jak Koci jako istota mistyczna (rwnie i w tym wzgldzie widoczna jest czno midzy symbolik kosmiczn i symbolik eklezjaln); witynia jest tym ogniskiem w takim stopniu, w jakim dziki swojej strukturze i konstrukcji ukazuje Ducha zstpujcego na Substancj, Ducha immanentnie, dziki swej Mocy, tkwicego w porzdku wiata. witynia jest kosmosem zsakralizowanym i ofiarowanym. V RYTUALNE ORIENTOWANIE WITYNI
Jakkolwiek istniej cztery strony wiata, pnoc, poudnie, wschd i fachd, to jednak tylko wschd ujawnia w sposb oczywisty, e powinnimy si modli zwrceni w tym wanie kierunku, co jest symbolem duszy patrzcej tam, gdzie wschodni prawdziwe wiato. Orygenes, Traktat o modlitwie

Ta sakralizacja wiata i przestrzeni widoczna jest take wyranie w sposobie orientowania wityni. Owo orientowanie ma kapitalne znaczenie w

11

cywilizacjach tradycyjnych i jeli wspczenie ludzie dziwi si mu, to dlatego, e zupenie nie znaj prawdziwych powodw stosowania go. Zreszt bez wzgldu na to, co o tym niektrzy myl, Koci katolicki nie odstpi nigdy od zasad orientowania budowli religijnych. Tote warto zatrzyma si chwil nad tym. Jak widzielimy, orientowanie byo integraln czci rytuau fundacyjnego dokonywanego przez wyznaczenie koa podstawowego i dwu osi kardynalnych. Koci chrzecijaski budowany jest rytualnie wzdu osi wschd-zachd (decumanus), przy czym szczyt kocioa, jego prezbiterium, zwrcone jest ku wschodowi i tradycja ta siga najdawniejszych czasw. Konstytucje Apostolskie, ktre jakkolwiek nie pochodz z epoki Apostow, to jednak odzwierciedlaj w kadym razie najstarsze zwyczaje, nakazuj orientowanie kociow (II, 7). Tradycja ta wywodzi si zreszt z rytualnej pozycji ludzi modlcych si. W domu Hipparcha, czonka jednej z pierwszych wsplnot judeo-chrzecijaskich, istniaa izba urzdzona stosownie do modlitwy: na murze wschodnim wymalowany by krzy, przed ktrym Hipparch z twarz zwrcon ku wschodowi modli si siedem razy dziennie24. Nawizujc do sw z Ksigi Mdroci: Naley uprzedzi soce w dzikczynieniu i patrze w t stron, gdzie wschodzi wiato, Orygenes pisze w swoim Traktacie o modlitwie: Jakkolwiek istniej cztery strony wiata, pnoc, poudnie, wschd i zachd, to jednak tylko wschd ujawnia w sposb oczywisty, e powinnimy si modli zwrceni w tym wanie kierunku, co jest symbolem duszy patrzcej tam, gdzie wschodzi prawdziwe wiato25. w. Augustyn mwi za: Kiedy wstajemy do modlitwy, zwracamy si ku wschodowi, miejscu, gdzie podnosi si soce. Afrykaski poeta chrzecijaski w VI wieku, Corippus, wyjania to w nastpujcy sposb: Poganie - mwi nie mieli chwalebnego powodu, eby przestrzega starego zwyczaju zwracania si ku wschodowi w czas modlitwy, poniewa wierzyli bdnie, e soce jest bogiem. Lecz skoro stwrca soca zechcia sta si widzialnym pod socem, i Bg sam przyj ciao z Maryi Dziewicy, to tylko Jezus Chrystus moe by przedmiotem naszej adoracji. To rytualne zwrcenie si ku wschodowi podczas modlitwy pojawia si stale przez wszystkie wieki chrzecijastwa. Zostao ono rwnie powiadczone w wieku XII, co prawda w dziele wieckim, mianowicie w Tristanie i Izoldzie: Kiedy Izolda znalaza si przy zmarym Tristanie, zwrcia si ku wschodowi i modlia za niego z wielk litoci26. W dziele Corippusa, tak zreszt jak i u Augustyna i Orygenesa, mamy wskazwki dotyczce istoty tego zwrcenia si na wschd: soce podnoszce

24 Les Actes d'Hipparque et Philothee, cytowane przez Danielou, Theologie du Judeo-Christianisme (1960), s. 292. 25 Te sowa Orygenesa pomog zrozumie prawdziwe znaczenie rytualnego zorientowania. Jest ono symbolem ukierunkowania wewntrznego, bdcego dobr wol", tj. wol praw i wreszcie Drog", to znaczy Chrystusem, ktry powiedzia: Ja jestem Drog". Symbolika orientowania ma swoje znaczenie w trzech poziomach: fizycznym, gdzie odnosi si do Wschodu, do widzialnego soca i do miasta Jerozolimy; moralnym dotyczy dobrej woli" i prostolinijnoci"; duchowym: odnosi si do boskiego soca, do wiata, Drogi, to znaczy do Chrystusa. 26 Thomas, Tristan et Iseult, 625 i n.

si na wschodzie jest symbolem Chrystusa, nazywanego Socem Sprawiedliwoci i Wschodem. wity Tomasz z Akwinu wylicza powody tumaczce t regu: Stosowne jest, e do modlitwy zwracamy si ku wschodowi po pierwsze po to, eby wskaza majestat Boga objawiajcy si w ruchu nieba, ktrego pocztek jest na wschodzie; po drugie dlatego, e raj ziemski istnia na wschodzie, a my usiujemy do niego powrci; po trzecie dlatego, e Chrystus, ktry jest wiatem wiata, zosta przez proroka Zachariasza nazwany Wschodem, a wedug Daniela wznis si ponad wszystkie nieba na wschodzie; po czwarte wreszcie dlatego, e stamtd ostatniego dnia przyjdzie On, wedug sw Ewangelii witego Mateusza: Jak byskawica pojawia si od wschodu i janieje a na zachd, tak bdzie z przyjciem Syna Czowieczego. Ostatni punkt kadzie akcent na Paruzji, penym chway powtrnym przyjciu Pana. Mona sobie wyobrazi, jak warto miao dla chrzecijan wczesnego okresu rytualne zwrcenie ku wschodowi: o brzasku dnia, przy kocu czuwania oczekujcy na zmartwychwstanie Pana musieli w tych pierwszych promieniach soca owietlajcego wityni widzie obietnic i rkojmi Powrotu. To rytualne zwrcenie ku wschodowi podczas modlitwy uwaano za tak wane, e w tych bazylikach konstantyskich w Rzymie, ktre nie mogy zosta zorientowane ku wschodowi, odwrcono otarz w taki sposb, eby kapan speniajc wite misterium mg patrze na wschd27. Tak wic dokadnie zorientowana witynia kieruje swoj o gwn na wschd, prezbiterium i wielki otarz znajduj si po tej stronie, skd padaj promienie soca widzialnego i promienie Soca Sprawiedliwoci, ktrego blask owieca kadego czowieka przychodzcego na wiat. Nawa jest kwadratem lub prostoktem i rozciga si od wschodu na zachd: wejcie usytuowane jest po stronie zachodniej, gdzie chowa si soce, w miejscu najmniejszego wiata, symbolizujcym wiat wiecki, profanum, albo krain umarych. Wchodzc do wejcia i zbliajc si do prezbiterium idziemy na spotkanie wiata, jest to droga wita, symbolizujca drog zbawienia, drog, ktra prowadzi do ziemi ywych, do miasta witych, tam, gdzie wieci Soce boskie28. witynia usytuowana jest rwnolegle do rwnika i przesuwa si wraz z ziemi na spotkanie Soca i wiecznego Wschodu. Druga o wityni, przechodzca przez transept, wyznaczona jest wedug kierunku pnoc-po-udnie, zatem sama witynia ma ksztat krzya wykrelonego za pomoc dwu osi kardynalnych. Ot te dwie osie odpowiadaj dwm liniom czcym odpowiednio dwa punkty przesilenia sonecznego i dwa punkty rwnonocy, tworzc w ten sposb krzy horyzontalny. Jeeli teraz wemiemy pod uwag lini czc dwa bieguny ziemskie, ktra jest prostopada do paszczyzny rwnika, otrzymamy krzy wertykalny. Oba te krzye posiadaj wsplny rodek i tworz krzy trjwymiarowy, okrelajcy struktur przestrzeni, prze27 A nie jak tumaczono, dla patrzenia na wiernych w tej intencji, by obrzdek uczyni bardziej wsplnotowym". 28 W Egipcie wite witych byo niekiedy utosamiane z akbet horyzont wschodni" lub z pierwotnym wzgrzem, ktre byo wiadkiem wschodzcego soca pierwszego dnia wiata.

12

strzeni, ktr wyznaczaj kierunki pozostajce zreszt w zwizku z ruchem cykli czasu i ruchem soca. Taki trjwymiarowy krzy spotykamy jako motyw ornamentacyjny w kocioach greckich, a nawet w niektrych kocioach aciskich. Tak wic, z jednej strony, witynia rozpatrywana w paszczynie odtwarza osie kardynalne, cztery strony wiata w zwizku z czterema porami cyklu rocznego, natomiast z drugiej strony, kiedy patrze na ni przestrzennie, identyfikuje si z kosmosem, bdc w rzeczywistoci krzyem trjwymiarowym. Jej o wertykalna, przechodzca przez rodek koa podstawowego, bdcego zazwyczaj take rodkiem transeptu, jest tosama z osi wiata, czc dwa bieguny, co staje si obrazem jak ju mwilimy Nieruchomego Poruszyciela. Ten trjwymiarowy krzy ma ramiona zwrcone w szeciu kierunkach przestrzennych (pnoc, poudnie, wschd, zachd, zenit i nadir), ktre wraz ze rodkiem daj ukad siedmiopunktowy. Ot te kierunki w przestrzeni odpowiadaj atrybutom boskim - jako polaryzacja w stosunku do centrum przestrzeni nie zrnicowanej, ktra jest jak Boska Jedno. Klemens z Aleksandrii mwi nam, e od Boga, Serca wszechwiata, rozchodz si nieskoczone przestrzenie, ktre kieruj si w gr (zenit), w d (nadir), na prawo (poudnie), na lewo (pnoc), na wprost (wschd), do tyu (zachd); zwracajc Swj wzrok w tych szeciu kierunkach jakby ku liczbie wci rwnej, dopenia wiat; On jest pocztkiem i kocem; w Nim dopenia si sze faz czasu i od Niego otrzymuj one swoj nieskoczon rozcigo: oto tajemnica liczby Siedem. wity Pawe posuguje si tak sam symbolik, kiedy mwi o szerokoci, wysokoci, dugoci i gbokoci mioci Jezusa Chrystusa (por. Ef 3, 18). Szeroko i dugo odpowiadaj krzyowi horyzontalnemu, wysoko i gboko dwm poowom osi wertykalnej29. W taki sposb przejawia si Logos w wiecie: w centrum wszechrzeczy, w punkcie pierwotnym, ktrego wszystkie wymiary s tylko rozprzestrzenianiem si. Krzy trjwymiarowy streszcza wic przestrze, a ta przestrze symbolizuje wszechwiat napeniony Bogiem. O biegunowa jest lini, wok ktrej wszystko spenia swj obieg, to jest o zasadnicza; w ukadzie horyzontalnym o pnoc-poudnie jest osi przesile sonecznych, za o wschd-zachd osi rwnonocy. Zobaczymy niebawem, e to kosmiczne znaczenie krzya jest mniej oddalone od swego zwykego znaczenia, ni mona by sdzi. Spostrzeenia dotychczasowe wyjani by moe jeden z najbardziej tajemniczych rytuaw
29 W ywocie w. Mechtyldy czytamy: W Wielki Pitek w. Mechtylda zakrzykna z mioci: O Ukochany duszy mojej, gdyby tylko dusza moja bya z koci soniowej, eby mc Ci w niej ukry godziwie! Jezus jej odpowiedzia: To Ja ukryj ciebie w Sobie: bd ponad tob, nadziej i radoci, i unios ci; wewntrz ciebie, bd yciem oywczym, tuszczem, ktry rozweseli i nasyci twoj dusz: bd za tob pragnieniem, ktre ci kae dy naprzd, i przed tob mioci, ktra bdzie wabi i przyciga tw dusz; po twej prawej stronie bd chwa, ktra daje doskonao wszystkim dzieom; po lewej zot podpor, ktra ci podeprze w zmartwieniu; pod tob mocn podstaw twej duszy". (Cyt. za R. P. Saudreau, Les divines paro/es, t. II, s. 182). Boska obecno jest tu potwierdzona w doskonaej zgodnoci z tekstami Klemensa w szeciu miejscach wok witej i w sidmym w niej samej.

konsekracji kociow; mamy na myli wpisanie dwu alfabetw. Tego rytuau dokonuje si zaraz po otwarciu drzwi i wejciu biskupa do nowej wityni. Na posadzce nakrela si popioem krzy witego Andrzeja albo wielkie, wyduone X, a biskup konsekrujcy wityni kocem pastorau pisze na ramionach tego krzya alfabet grecki i aciski (dawniej czasami rwnie hebrajski). Rozmaicie, ale niezbyt zadowalajco, tumaczono znaczenie tego rytuau. Wedug Duranda de Mende oznacza on uni Pogan i ydw (dlaczego, skoro nie uywano alfabetu hebrajskiego?), jzyki obu testamentw (?), prawdy wiary (?). Wedug traktatu Remigiusza, mnicha z Autun (XII w.), krzy i alfabet wyprowadzane z naronika wschodniego i kierujce si ku naronikowi zachodniemu oznaczaj, e wiara przysza na Zachd ze Wschodu i e ludy cz si we wsplnym centrum (punkcie przecicia si ramion krzya). Najbardziej interesujce wytumaczenie daje Rossi, ktry w owym skonym krzyu widzi pami dwu poprzecznych lub przecinajcych si linii, ktre rysowali rzymscy mierniczy w terenie, gdzie dokonywali pomiarw. Litery byyby zatem przypomnieniem znakw liczbowych kombinowanych z liniami w celu okrelenia wymiarw obwodu30. Jest to wic w pewnym sensie znak objcia w posiadanie terenu w imi Chrystusa. By moe da si pj jeszcze dalej: w krzy ma przypomina krzy sucy kwadraturze koa przy zaoeniu fundamentw? Wpisanie krzya w prostokt, podstaw budowli, przypominaoby ruch nieba i jego symboliczne umieszczenie w kociele. w rytua mona by jeszcze nawietli, wic go z symbolik pochodzenia judaistycznego, to jest z krzyem rozpocierajcym swe ramiona w szeciu kierunkach, o czym mwilimy przed chwil. Momentem najbardziej enigmatycznym, na pierwszy rzut oka, jest owo wypisywanie liter alfabetw. Ot trzeba przypomnie, e dla Hebrajczykw, podobnie zreszt jak dla Arabw, Egipcjan, Hindusw, a take wielu innych ludw mowa, a wic i alfabet, maj charakter sakralny. W tradycji hebrajskiej istnieje pewien prd mistyczny, ktry mg do silnie oddziaywa na rytua konsekracyjny naszych kociow. Uwaa si tam, e litery alfabetu maj moc stwrcz. Ksiga mistyczna zatytuowana Sepher Yetsira poucza, e wiat zosta stworzony sowem Boga za pomoc Liczby i Litery. Co wicej, w tej doktrynie symbolika liter pozostaje w zwizku z symbolik kierunkw przestrzennych, o ktrych mwi Klemens z Aleksandrii (jest bardzo prawdopodobne, e korzysta on ze rda hebrajskiego). Z Paacu wewntrznego stanowicego Centrum - pisz w Sepher Yetsira Bg w celu stworzenia wszechwiata da odczu swoje dziaanie w szeciu kierunkach i to s trzy litery wielkiego boskiego imienia YHWH (czwarta jest tylko powtrzeniem drugiej), ktre przez ich szeciokrotn permutacj, idc za szecioma kierunkami przestrzeni, pozwoliy na uksztatowanie wszechwiata. Hipoteza, ktr tu rozwinlimy, jest o tyle bardziej prawdopodobna, e alfabet grecki wypisany na krzyu z popiou, wyrysowanym na posadzce wityni rozpoczyna si od A (Alfa), a koczy na Q
30

Dom Cabrol, Le Lwre de la Priere Antique.

13

(Omega), ktre to litery s mistycznym skrtem Sowa, Pocztku i Koca, czyli rozprzestrzenianiem si kosmicznym Sowa jednoczenie w przestrzeni i w czasie31. Zreszt jeszcze inna, zbiena z t, symbolika moe podeprze nasz hipotez. Litera X w grece stanowi pierwsz liter imienia Chrystusa: XPICTOC, a w jzyku aciskim oznacza liczb Dziesi, czyli Dekad, pitagorejski i platoski symbol zoonej Jednoci, Stworzenia w jego doskonaoci. Tak wic w krzy z popiou z wypisanymi na nim literami dwu alfabetw moe symbolizowa na rozmaite sposoby, ktre zreszt nie wykluczaj si nawzajem, powicenie terenu i wityni; konsekrujcy, powodujc spywanie niebiaskiej mocy, czyni z nich jak gdyby Ciao Chrystusa. Jest w tym jeszcze jeden wany aspekt symboliki wityni, ktry musimy teraz omwi.

VI WITYNIA JAKO CIAO BOGA-CZOWIEKA

Jezus odpowiadajc rzek im: Zburzcie t wityni, a ja w trzy dni j odbuduj. Na to rzekli ydziCzterdzieci sze lat budowano t wityni, a Ty w trzy dni chcesz j odbudowa? Ale On mwi o wityni Ciaa Swego. Ewangelia witego Jana

Chrystus stwierdzi bardzo wyranie, e Jego Ciao jest wityni lub raczej: wityni. Jezus odpowiadajc rzek im: Zburzcie t wityni, a ja w trzy dni j odbuduj. Na to rzekli ydzi: Czterdzieci sze lat budowano t wityni, a Ty w trzy dni chcesz j odbudowa? Ale On mwi o wityni Ciaa Swego. (J 2, 19-21). Te wersety zawieraj pouczenie niezwykej wagi. Dla indywidualnego czowieka ciao jest przybytkiem duszy; dla Jezusa jako Boga-czowieka i Czowieka Uniwersalnego ciao jest przybytkiem Boskoci: W Nim cielenie mieszka penia Boskoci (Koi 2, 9), poniewa Sowo stao si Ciaem i mieszkao midzy nami (J 1, 14), speniajc w ten sposb to, czego witynia mojeszowa bya tylko wyobraeniem: przebywanie Boga midzy ludmi, a nawet w ludziach. witynia dla zgromadzenia chrzecijaskiego przedstawia Ciao Chrystusa, ale jako e Ciao Chrystusa jest rwnie zgromadzeniem, przeto two-

31 Jeli doda pierwsze i ostatnie litery trzech alfabetw: aciskiego, greckiego i hebrajskiego: AZ, ACl, ATU, otrzymamy, przyjmujc A jako czynnik wsplny, sowo AZOTH. Ot Hermetyci, ktrych zwizek z budowniczymi jest dobrze znany, oznaczali tym wiadomie utworzonym sowem kamie filozoficzny", pocztek i koniec wszystkiego. Niekiedy take porwnywali oni w pewnej mierze kamie filozoficzny z Chrystusem, poniewa kamie ten by w wiecie fizycznym obrazem Przyczyny pierwszej i ostatniej, ktra moe sama si odtwarza, zapadnia siebie i rodzi sam siebie jako Sowo Boe. To kae zwrci uwag na zwizek midzy sztuk budowlan i alchemi. Istniej zreszt jeszcze inne, dobrze udokumentowane, zwizki, w szczeglnoci w Notre-Dame w Paryu. Jest to jednak problem, ktry wyczylimy z naszego wykadu, ograniczonego do sztuki budowania jako takiej. Ich omwienie mona znale w szkicu R. Gilles, Le Symbolisme dam I'Art Religieux, a szczegowe rozwinicie w klasycznych dzieach Fulcanelliego (zob. Bibliografia).

rzy ono wityni duchow, Ciao mistyczne Chrystusa. Wreszcie, dusza indywidualna take moe sta si tak wityni. Budowla sakralna moe by rozpatrywana z trzech punktw widzenia: jako Czowieczestwo Chrystusa, jako Koci i jako dusza kadego wiernego. Te trzy punkty widzenia trudno by byo rozpatrywa oddzielnie, jako e dwa ostatnie s prost konsekwencj pierwszego. witynia przedstawia wic przede wszystkim Ciao Chrystusa. Ta symbolika, bdc absolutnie niezalena od formy krzya, na jakiej oparty jest plan budowli, zostaa wanie doskonale podkrelona dziki tej formie architektonicznej. Jest to koncepcja bardzo stara, zarwno na Wschodzie, na przykad u Maksyma Wyznawcy, jak i na Zachodzie. Honoriusz d'Autun w swoim Zwierciadle wiata (Miroir du Monde) ustali nastpujce odpowiedniki: prezbiterium przedstawia gow Chrystusa, nawa gwna korpus, transept ramiona, wielki otarz serce, czyli centrum ycia. Durand de Mende za pisa: Ukad kocioa przedstawia ciao ludzkie, przestrze ogrodzona, czyli miejsce, gdzie usytuowany jest otarz, odpowiada gowie, transept ramionom, za pozostaa cz wityni rozcigajca si ku zachodowi reszcie ciaa. W kwestii znaczenia otarza i wyznaczonego mu miejsca w prezbiterium lub w transepcie, istnieje pewna rozbieno midzy Durandem i Honoriuszem, ktry idzie tu za w. Maksymem. Bdziemy mwi o tym pniej. W kadym razie oddzielenie nawy od prezbiterium, jak wiadomo obligatoryjne, powoduje hierarchiczny podzia zgromadzenia: w prezbiterium, odpowiadajcym gowie, zasiada duchowiestwo, czyli mylca cz wsplnoty, natomiast w pozostaej czci - wierni, czynna reszta. To podobiestwo wityni do czowieka, lecego z gow skierowan ku wschodowi, nie jest zreszt czym waciwym tylko chrzecijastwu, jakkolwiek tu ma znaczenia najbogatsze. Stanowi ono rwnie punkt wyjcia w konstrukcji wity hinduskich, gdzie lecy czowiek przedstawia ciao Purushy, Ducha wiata, ktrego rytua ucielenia w budowli. Stoimy tu wobec tradycji sigajcej z ca pewnoci pocztkw ludzkoci, tradycji majcej zreszt oparcie w prawdzie nalecej do porzdku ontologicznego, w przekonaniu, e czowiek jest odbiciem unwersum, e jest mikrokosmosem, odbiciem makrokosmosu, z ktrym cz go tysice nici32. To dlatego Grecy na przykad znaczenie liczby Pi, harmonii wszechwiata, wyprowadzili z harmonii ludzkiego ciaa, ktre posuyo greckiej architekturze i jej spadkobiercom jako kanon, poniewa ciao czowieka uznano za projekcj w planie materialnym Duszy wiata, ktrej harmoni ycia ono odzwierciedla33. Tak wic bdc wanie wizerunkiem czowieka, jest witynia rwnie, pod pewnym wzgldem, figur wiata. Istnieje na przykad odpowied32 Czowiek moe by uwaany za mikrokosmos" (w. Tomasz). Ciao ludzkie nazywane jest mikrokosmosem, to jest maym wiatem" (Honoriusz d'Autun). 33 Jeeli natura skomponowaa ciao ludzkie w taki sposb, e kady jego czonek pozostaje w proporcji do caoci, to nie bez przyczyny staroytni chcieli, eby taki sam stosunek czci do caoci by dokadnie przestrzegany w ich dzieach. Ale pord wszystkich dzie, ktrych miar wyznaczyli, szczegln dbao wykazywali o witynie bogw..." (Vitruvius, III, 1).

14

nio pomidzy czciami ciaa ludzkiego a czciami wszechwiata: stopy odpowiadaj ziemi, krga gowa sklepieniu niebieskiemu, a w wityni -pkolu absydy; zmysy pozostaj w zwizku z ywioami itd. Guillaume de Saint-Thierry zauway, e czowiek z rozpostartymi rkami w postawie stojcej moe by wpisany w koo wy rysowane za pomoc cyrkla, przy czym rodek koa wypada w ppku. Figura ta nakada si, jak atwo zauway, na diagram uywany w rytuale fundacyjnym: krzy w kole; krzy ma ksztat czowieka z rozoonymi ramionami i jako taki pokrywa si z osiami kardynalnymi. Tradycja sigajca czasw pierwszych chrzecijan wie t figur z imieniem gatunkowym czowieka: ADAM. Litery skadajce si na sowo Adam po grecku s jednoczenie inicjaami sw oznaczajcych cztery punkty kardynalne, cztery strony wiata: A Anatole (wschd), D - Dysme (zachd), A - Arktos (pnoc) i M - Misembria (poudnie). Jest zreszt zastanawiajce, e dwie sekwencje liter tego imienia, w takim porzdku, w jakim wystpuj, odpowiadaj dokadnie oznaczeniom dwu osi kardynalnych: AD - AM; AD = wschd-zachd, AM = pnoc-poudnie. Skdind czna warto numeryczna tych liter wynosi 46, co dokadnie odpowiada liczbie lat, jakich potrzebowano na zbudowanie wityni jerozolimskiej (J 2, 21). Symbolika ta zostaa wspaniale rozwinita w jednym z hymnw paschalnych o Krzyu, ktry odnajdujemy w dawnym mszale w. Galia: Chrystus wyda na twoim drzewie wityni swego ciaa na ofiar, t wityni, ktra zostaa stworzona w liczbie dni (to z pewnoci bd, autor chcia powiedzie lat), jak wyraaj litery imienia Adam; stao si tak po to, aby w trzy dni zosta odbudowany wiat, ktrego obszar wyznaczaj cztery punkty na niebie. Jak widzimy, Krzy jeszcze raz zosta przyjty za miar przestrzeni i czasu. Ten ostatni aspekt zagadnienia zosta nawietlony w tradycyjnym wykresie przedstawiajcym czowieka rozpostartego, co prawda nie na krzyu osi kardynalnych, lecz wewntrz koa zodiakalnego: gowa zostaa umiejscowiona w punkcie wiosennym na poziomie Barana 0, a stopy cz si na powrt z gow na poziomie 30 Ryby. Figura ta wymaga dwu istotnych uwag. Pozycja gowy w punkcie wiosennym odpowiada rwnonocy wiosennej i Wielkanocy, wedug ktrej jak pisze Durand de Mende naley dokadnie orientowa prezbiterium kocioa. Z drugiej strony Baran (albo Baranek) i Ryby s zwierztami chrystycznymi, pozostajcymi w zwizku z Eucharysti; Baranek jest paschalny ze swej istoty. Ten zodiakalny wykres oznacza jedno makro- i mikrokosmosu; z tej jednoci wynika rola czowieka, ktry powinien by rzecznikiem wiata wobec Boga, uycza swego gosu wiatu, aby ten mg wypiewa chwa Stwrcy. Penia tej jednoci moe by jednak zrealizowana tylko w Bogu-czowieku i wanie dlatego Ciao wyobraone w ksztacie wityni jest przede wszystkim ciaem Boga-czowieka. To jest wanie miejsce, gdzie spenia si z ca si jedno symboliki kosmicznej i symboliki chrystycznej wityni. Kosmos rozpatrywany w wszym znaczeniu, czyli jako wiat cielesny lub fizyczny, ktry odnajduje swj matematyczny obraz w wityni, stanowi zale-

dwie najbardziej zewntrzny aspekt Kosmosu integralnego, ogarniajcego wszystkie wiaty i byty, ziemi i niebo, visibilia i invisibilia, wszystko, co wyraamy w Credo. Ot ten kosmos integralny zawarty jest cay w Chrystusie jako Sowie stwarzajcym: On jest obrazem Boga niewidzialnego, pierworodnym wszelkiego stworzenia. Poniewa w Nim zostao stworzone wszystko, co jest na niebie i na ziemi, rzeczy widzialne i niewidzialne, czy to trony, czy panowania, czy nadziemskie wadze, czy zwierzchnoci: wszystko przez Niego i dla Niego zostao stworzone. On jest przed wszystkimi rzeczami i wszystko na Nim jest ugruntowane (Koi 1, 15-17). Chrystus jest wedug wyraenia Ojcw Kocioa rekapitulacj stworzenia, streszczeniem jakociowym wszechwiata, a jednoczenie jego zasad i Archetypem stworzenia. Jako Czowiek Uniwersalny scala i integruje w Sobie nieskoczon mnogo wszelkich postaci Bytu. To wanie w swoim ostatecznym sensie symbolizuje Krzy miar nie tylko przestrzeni, ale i integralnego universum oraz znak Syna Czowieczego. Znak rwnie Odkupienia rozwaany w swojej peni. Kady czowiek zawiera w sobie analogi do caego stworzenia, poniewa jest w nim odblask anioa i obraz Boga; czowiek jako mikrokosmos poczony jest z caym wiatem i zosta ustanowiony porednikiem pomidzy wiatem a Bogiem tak, e wiat oczekuje swego odkupienia od czowieka, ale takiego czowieka, ktry byby nonikiem Boga: Stworzenie z tsknot oczekuje objawienia synw Boych, gdy stworzenie zostao poddane znikomoci nie z wasnej woli, lecz z woli tego, ktry je podda w nadziei, e i samo stworzenie bdzie wyzwolone z niewoli skaenia ku chwalebnej wolnoci dzieci Boych (Rz 8, 19-21). Ta reintegracja zostaa ju w zasadzie dokonana przez Chrystusa. Ofiara Krzya na Golgocie rozbrzmiewa w nieskoczonych przestworzach: Korona cierniowa, gwodzie i wcznia przebody Jego delikatne ciao tak, e wypyna z niego krew i woda: ziemia, ocean, niebo, wszechwiat zostay w nich obmyte (Hymn wielkopitkowy). To wanie wyraa w swoim krzyowym ksztacie witynia: Wszechwiat odnowiony w swojej pierwotnej czystoci i ofiarowany przez Czowieka Doskonaego Ojcu. Sowo wcielone poczyo Boga z czowiekiem, niebo z ziemi; to poczenie jest jakby zapiecztowane w wityni, w ktrej czy si koo boskoci z ziemskim kwadratem. Kopua poczona z szecianem wyraa misterium Kocioa budujcego Boga-czowieka w duszy wiernego, odkupienie bowiem polega na wprowadzeniu czowieka do koa boskoci, w wyniku czego wprowadzony do niego zostaje cay wiat. To wprowadzenie czowieka do wityni moe zosta dokonane rwnie w inny sposb, czego znakomity przykad daje nam katedra w Troyes. Ot rzut pionowy budowli odtwarza ciao ludzkie, ktrego poszczeglne czci pozostaj wobec siebie w zotej proporcji. Stopy s usytuowane na posadzce prezbiterium, a czubek gowy w zworniku sklepienia. Wysoko, na jakiej wznosi si w zwornik, wynosi przypominamy - 888, tj. 88 stp i 8 cali, co jest wartoci liczbow imienia Jezus i niesie w sobie obraz Zmartwychwstaego. 5, liczba czowieka, pozostaje tam wszdzie w zwizku z liczb 8, ktra

15

jest liczb Chrystusa, a te dwie liczby pozostaj w zotej proporcji. Tak wic budowniczy mona tak powiedzie - zawar w kamieniu substancj tajemnicy odkupieczej, metamorfoz czowieka cielesnego w czowieka duchowego: Czowiek spenia si w Chrystusie za porednictwem Pikna (zotej proporcji)34. Zaznaczenie tego jest rzecz wan, poniewa symbolik odkryt w Troyes odnajdujemy w kadej wityni, jakiekolwiek by byy wymiary jej rzutu, poniewa proporcje okrelone przez liczby 5 i 8 stanowi tylko podkrelenie sensu przynalenego wertykalnej strukturze kocioa. Struktura ta, utworzona przez kwadratow podstaw i kulisty szczyt, zorganizowana wok osi pionowej, jest w rzeczy samej geometrycznym obrazem stojcego czowieka. Podobnie jak w caoci wityni i w jej rzucie poziomym, przekrj prezbiterium przedstawia jednoczenie Czowieka Archetyp i duchowy wzrost czowieka a do momentu jego zlania si ze swoim archetypem, a do osignicia miary wielkoci wedug peni Chrystusa - jak mwi w. Pawe (Ef 4, 13). O pionowa, o ktrej bdziemy mwi dalej w rozdziale XII, jest osi czc wertykalnie zwornik sklepienia wityni z jej rodkiem; ot ta o budowli w czowieku uniwersalnym utosamia si z Osi wiata, natomiast w czowieku indywidualnym odpowiada krgosupowi. Ten jest oparciem caej struktury fizycznej i decyduje o pozycji pionowej, bdcej przywilejem czowieka i konkretnym dowodem na to, e w wiecie stworzonym zajmuje on miejsce centralne:
Pronaque cum spectent animalia cetera terram, Os homini sublime dedit, coelumque tueri Iussit et erectos ad sidera tollere vultus. (Owidiusz)

na. W procesie mistycznego wzrostu, jaki opisany zosta w jodze tantry, energia duchowa, upiona w dolnych partiach ciaa (w tym wszystkim chodzi naturalnie o symboliczne zlokalizowanie), unosi si tym kanaem, pobudzajc sukcesywnie rozmaite orodki czuciowe, czyli chakry, a do chwili, gdy u szczytu gowy osignie chakr czoow, powodujc iluminacj i kocow transformacj indywiduum. To wanie o tym stanie Hindusi mwi, e rozwin si lotos o tysicu patkw, ktry oznacza wspomnian chakr36. T sam rzeczywisto Zachd wyraa za pomoc aureoli, byszczcej nad gow witych. Owo wznoszenie si Energii poprzez krgosup symbolizuje wznoszenie si bytu, jego przejcie ze stanu ziemskiego do stanu, niebiaskiego. W taki sposb, w wyobraeniu Czowieka Archetypu wcielonego w wertykaln struktur wityni, pionowa o, wznoszc si ku zwornikowi sklepienia niebieskiego, czsto zwieczonemu chrystycznym krzyem albo barankiem, przypomina czowiekowi drog jego duchowego wzrostu a do miary wielkoci wedug peni Chrystusa, obejmujcej obcowanie wszystkich witych oraz ich poczenie w jedno, w Ciao mistyczne. Mwimy o tym w nastpnym rozdziale.

VII CORPUS MYSTICUM

,,Tak jak koci materialny zbudowany jest z kamieni poczonych w cao, tak i Koci duchowy skada si z wielkiej liczby ludzi. Wszystkie kamienie murw obrobione i kwadratowe przedstawiaj witych, to znaczy czystych, ktrzy rkami Robotnika doskonaego zostali uoeni, aby przebywa na zawsze w Kociele. S oni poczeni tym samym spoiwem mioci, a si stan kamieniami ywymi niebieskiego Syjonu, Zjednoczonymi wzami pokoju. Durand de Mende

Widoczny jest tutaj wyrany zwizek midzy Czowiekiem Uniwersalnym a czowiekiem indywidualnym, oparty na symbolice wityni: tak jak o pionowa czy podstaw kwadratow ze szczytem kulistym budowli -ziemi z niebem - tak w czowieku indywidualnym krgosup jest tym, co czy partie dolne i ziemskie ciaa (nazywane baz i fundamentem iesod, w mistyce hebrajskiej) z czci najwysz i mylc, czyli z gow, ktrej kulisty ksztat pozostaje w zwizku ze sklepieniem niebieskim35. To wanie przez krgosup gowa rozporzdza caym ciaem. Tyle co do fizycznej konstytucji indywiduum. W jego bardziej subtelnej konstrukcji, krgosupowi i przewodom nerww, ktre nim biegn, odpowiadaj delikatne kanay, ktrymi kry energia tej samej natury. W ich rodku przebiega - niczym o pionowa budowli kana nazywany przez Hindusw sushum-

Dotd rozwaalimy budowl sakraln jako skoczon, zbudowan, w stanie statycznym; to zupenie normalne, to naturalny kres sztuki architektonicznej, ktrej zasadnicz cech jest stabilno, niezmienna doskonao. Mona na to jednak spojrze inaczej, z dynamicznego punktu widzenia i rozwaa nie wityni ukoczon, lecz wityni, ktra powstaje. To budowanie moe by rwnie ujte symbolicznie, tak jak si mylao o wityni od najdawniejszych czasw37. Budowanie rozpoczyna si
36 Nazywa si go rwnie Brahmarandra, to jest otworem Brahmy". To przez niego, w momencie mierci, wymyka si wiadoma zasada bytu. Zasygnalizujmy tylko, nie majc moliwoci rozpatrywania tutaj szerzej tej sprawy, e praktykowane przez niektre ludy rytuay pomiertnej trepanacji i tonsura duchownych pozostaj w bezporednim zwizku z tym wyzwoleniem wiadomej zasady i pionowym wznoszeniem si utajonej w ciele energii. 37 Tak ju w Pasterzu Hermasa, jednym z pierwszych dzie literatury chrzecijaskiej, napisanym okoo roku 140. Autor mia wizj (1, wizja 3) placu budowy" kocioa tryumfujcego bya to wielka wiea w trakcie wznoszenia. Uywa si przy tym kwadratowych i ociosanych kamieni, a przez rozmaite rodzaje kamieni przedstawiane s min. grupy witych. Tutaj raz jeszcze symbolika mistyczna idzie w parze z symbolik kosmiczn: budowanie odtwarza proces stworzenia, architektura powtarza kosmogoni: Gdzie bye, kiedy zakadaem ziemi? Powiedz, jeli wiesz i rozumiesz. Kto wyznaczy jej rozmiary? Czy wiesz? Albo kto rozcign nad ni sznur mierni-

34

Ledit-Zelt, op. cit. Devoucoux mwi o pewnym schemacie odgrywajcym swoj rol w architekturze sakralnej. Chodzi o czowieka stojcego: stopy razem, ramiona rozoone, wpisanego w kwadrat utworzony przez linie rwnolege do linii ramion i do pionu ciaa. Dodajc liczb palcw stp i rk, ktre maj wielkie znaczenie w mistyce ydowskiej oraz liczb 6 (stosunek midzy wysokoci i przecitn szerokoci ciaa: 1x6 = 6), otrzymujemy: 10 + 10 + 6 = 26, czyli YHWH, z czego mona wyczyta, e czowiek jest stworzony przez Boga na Jego wzr i podobiestwo. By moe nie jest to bez zwizku z faktem, e w Troyes przekrj katedry na wysokoci prezbiterium zawiera trjkt wpisany o kcie szczytowym 26. 35 W Indiach, gdzie ciao ludzkie jest rwnie porwnywane do wszechwiata i do wityni, mwi si, e krgosup jest podobny do gry Meru, mitycznego szczytu wyznaczajcego o wiata.

16

od pooenia pierwszego kamienia, a koczy uoeniem ostatniego na szczycie budowli. Ta symbolika koncentruje si ju nie wok wyobraenia wityni, lecz wok kamienia jako takiego. Chrystus sam siebie nazwa kamieniem wgielnym: Jezus powiedzia: Czy nie czytalicie w Pismach: Kamie, ktry odrzucili budowniczowie, sta si kamieniem wgielnym. Pan to sprawi i to jest cudowne w oczach naszych? (Mt 21, 42). Szymon, ktry mia zastpi Nauczyciela jako gowa jego Kocioa, Kocioa, ktry naleao zbudowa, otrzyma z tego powodu nowe imi jako znak swej funkcji: Ty jeste Opoka i na tej opoce zbuduj mj Koci. Te wersety o zasadniczym znaczeniu s wykorzystywane w rytuale pooenia pierwszego kamienia pod wityni: Niech bdzie bogosawione Imi Paskie teraz i zawsze! Kamie odrzucony przez budowniczych sta si kamieniem wgielnym! Ty jeste Opoka i na tej opoce zbuduj mj Koci... Mdlmy si. - Panie Jezu, synu Boga ywego, ktry jest Bogiem naprawd potnym, wspaniaoci i obrazem wiecznego Ojca i ycia wiecznego, ktry jest kamieniem wgielnym bez ludzkiej pomocy oderwanym od skay, utwierd ten kamie, ktry ma by pooony w Twoim Imieniu. Ty jeste Zasada i Koniec, to przez t zasad Bg Ojciec wszystko stworzy na pocztku; bd, prosimy Ci, zasad tego dziea, jego postpem i ukoczeniem, dziea, ktre ma si rozpocz ku czci i chwale Twojego Imienia. Po czym kapan znaczy na kadej cianie kamienia znak krzya, czyli upodabnia go do Chrystusa38. wity Piotr komentuje sowa Jezusa pokazujc, e wierzcy powinni budowa zgodnie ze swoimi indywidualnymi cechami i wesp z Chrystusem wityni duchow - Corpus Mysticum: Zblicie si do Niego, Kamienia ywego, odrzuconego przez ludzi, on jest prawdziwy, wybrany i w cenie u Boga; i jak z kamieni ywych formujcie sami budowl, wityni duchow, witego kapana, eby skada ofiary duchowe przyjemne Bogu przez Jezusa Chrystusa. Bo jest powiedziane w Pimie witym: Oto Ja kad na Syjonie kamie wyprbowany, kosztowny kamie wgielny, mocno ugruntowany: Kto wierzy, nie zachwieje si (Iz 28, 16). Dla was, ktrzy wierzycie, jest on rzecz cenn; dla niewierzcych za kamie ten, ktrym wzgardzili budowniczowie, pozosta kamieniem wgielnym, ale te kamieniem, o ktry si potkn, i ska zgorszenia (1 P 2, 4-8). Nauczanie Piotra podj Pawe - trzeba, abymy budowali Ciao Chrystusa: Zakorzenieni w Nim i zbudowani na Nim, i utwierdzeni w wierze... (Kol 2, 7). Chrystus wznis si ponad wszystkie nieba; rozla swoje aski na wszystkich, aby budowa Ciao Chrystusa, a dojdziemy do jednoci wiary i poznania Syna Boego, i doroniemy do wymiarw peni Chrystusowej (Ef 4, 7-13). Zbudowani jestecie na fundamencie Apostow i prorokw, ktrego kamieniem wgielnym jest sam Jezus Chrystus, na ktrym caa budowa mocno spojona ronie w przybytek
czy? Na czym s osadzone jej filary albo kto zaoy jej kamie wgielny? (Job 38, 4-6). 38 Peny wykad symboliki kamienia wgielnego i pierwszego, a zwaszcza wykad znaczenia terminu kamie wgielny" znajdzie swe miejsce dalej, w rozdziale powiconym otarzowi.

wity w Panu, na ktrym i wy si wesp budujecie na mieszkanie Boe w Duchu witym (Ef 2, 2022). Durand de Mende przywouje klasyczn paralel midzy kocioem kamiennym i kocioem dusz: Tak jak koci materialny zbudowany jest z kamieni poczonych w cao, tak i Koci duchowy skada si z wielkiej liczby ludzi. Wszystkie kamienie murw obrobione i kwadratowe przedstawiaj witych, to znaczy czystych, ktrzy rkami Robotnika doskonaego zostali uoeni, aby przebywa na zawsze w Kociele39. S oni poczeni tym samym spoiwem mioci, a si stan kamieniami ywymi niebieskiego Syjonu, zjednoczonymi wzami pokoju. witynia w budowie i rozrastajca si tworzona jest przez Boga. Pan buduje Jeruzalem mwi Psalmista (Ps 147); On jest budowniczym witego miasta: Przez wiar Abraham osiedli si jako cudzoziemiec w ziemi obiecanej na obczynie (...) Oczekiwa bowiem miasta majcego mocne fundamenty, ktrego budowniczym i twrc jest Bg (Hbr 11, 9-10). Takie wyobraenie Boga jako Architekta i budowniczego, zarwno Miasta duchowego, jak i wiata materialnego, bliskie jest myli Platona i pitagorejczykw i zostao przekazane cechom budowniczych. Nikomach z Gerazy mwi o Dekadzie e suya za miar wszechwiata jak wgielnica i sznur w rkach Stwrcy. Na pewnej miniaturze zdobicej XIV-wieczn Bibli Bg przedstawiony jest z cyrklem w rku, ktrym wytycza koo w chaosie paszczy smoka. Na jednym z filarw w Notre-Dame w Paryu umocowana jest elazna tablica ufundowana przez Cech Murarzy. Mona na niej odczyta wspania formu: Na chwa Wielkiego Architekta Wszechwiata, pod ni za widnieje pentagram albo piciobok gwiadzisty, linia, cyrkiel i wgielnica. To miasto na fundamencie wieczystym witynia duchowa, Ciao mistyczne, ukoczona zostanie dopiero w przyszym wieku - czy si ona z Jerozolim niebiesk, to znaczy z Czowieczestwem niebieskim, odrodzonym i uwielbionym w Bogu, ktrego widomym znakiem jest witynia z kamienia. Tego uczy liturgia, ktra w akcie konsekracji i powicenia kociow ewokuje to Miasto na wysokociach: Usyszaem gos potny, ktry mwi: Oto przybytek Boga midzy ludmi, oni stan si jego ludem i sam Bg zamieszka z nimi (z liturgii sowa we mszy konsekracyjnej). To przywoanie jest szczeglnie sugestywne w rytuale namaszczenia krzyy, podczas ich konsekracji. Dwanacie krzyy zostaje zawieszonych lub wymalowanych na murach
39 Durand nawizuje tu tylko do starej myli. Stawilicie opr mwi w. Klemens z Rzymu mistrzom bdu, wy, kamienie wityni Ojca, przygotowane do budowli Boej, wzniesione wysoko przez machin Jezusa Chrystusa, to znaczy Jego Krzy". Obraz machiny", ktry ewokuje koowrt kamienioomu i koowrt budowlany, wystpuje czsto w greckiej literaturze chrzecijaskiej: Krzy jest w niej potocznie nazywany mechane ourania machina, ktra wznosi do nieba", a w. Ignacy z Antiochii wypowiedzia wspaniae sowa: Krzy jest dla caego kosmosu mechane". Co si tyczy formy kamieni, ktre winny by kwadratowe i ociosane, jest to jeszcze tradycja staroytna: Podobnie czytamy w Pasterzu Hermasa jak kamie okrgy, jeli go si nie ociosa, jeli si go nie tnie na czci, nie moe sta si kwadratowy, tak bogaci tego wiata nie stan si takimi, jeli nie odetnie si od nich ich bogactwa". Kwadratowa forma kamieni wyraa wedug w. Augustyna sprawiedliwo i cztery cnoty kardynalne; a wedug Hugues'a de Saint-Victor stabilno wiary i wierno chrzecijan.

17

kocioa i zapala si przed nimi dwanacie wiec. Gdy rozbrzmiewa antyfona, kapan namaszcza je olejem: Oto Jeruzalem, wielkie miasto niebieskie. Ozdobione zostao jak Oblubienica Baranka... Liczba dwanacie jest charakterystyczna dla miasta niebieskiego, o czym ju bya mowa. Ma ono dwanacie bram, dwanacie fundamentw, wybrani podzieleni s na dwanacie plemion, a w kadym plemieniu jest ich dwanacie tysicy. Dwanacie krzyy umieszczonych na murach koresponduje z dwunastoma fundamentami przedstawiajcymi dwunastu Apostow; ich imiona wypisane s na fundamentach Jeruzalem niebieskiego: Mur miasta mia dwanacie kamieni wgielnych, na nich dwanacie imion dwunastu Apostow Baranka (Ap 21, 14). Podobnie mwi w. Pawe do chrzecijan: Zostalicie zbudowani na fundamentach Apostow (Ef 2,20). Oto dlaczego na filarach kocioa przedstawiano dwunastu Apostow, jak na przykad w Sainte Chapelle w Paryu. Co do dwunastu bram, to s one oznaczone imionami dwunastu plemion Izraela (Ap 21, 12). Istnieje zreszt zwizek midzy Apostoami i tymi plemionami z jednej strony, a z drugiej, midzy Apostoami i plemionami a znakami zodiaku. Jeszcze raz symbolika kosmiczna czy si z symbolik mistyczn. Kwadrat planu Jeruzalem niebieskiego jest, jak widzielimy, rezultatem przeksztacenia koa za pomoc osi kardynalnych; dwanacie bram koresponduje z dwunastoma znakami zodiaku, zgrupowanymi po trzy z kadej strony, a te zorientowane s wedug stron wiata i w zwizku z czterema porami roku, to znaczy w zwizku z cyklem temporalnym, ktry si tu krystalizuje. Dwanacie plemion Izraela ju tradycja ydowska czya ze znakami zodiaku. Dotyczy to rwnie dwunastu Apostow przedstawiajcych dwanacie plemion zgrupowanych wok Chrystusa, Soca boskiego. Bdziemy jeszcze mieli okazj mwi o symbolice solarnej w rozdziale powiconym wejciu do kocioa, na razie jednak chcielibymy skoncentrowa nasz uwag jeszcze na czym innym, co dotyczy samych Apostow. Powiedziane jest w Apokalipsie, e mury miasta zbudowane s z jaspisu i e miasto jest ze szczerego zota; ponadto e kamienie wgielne murw miasta byy ozdobione wszelkiego rodzaju drogimi kamieniami. Teraz nastpuje wyliczenie dwunastu kamieni szlachetnych: szafir, chalcedon, topaz, ametyst, itd. Z przedstawionego planu miasta wynika, e owe kamienie s uyte jako bramy trzy po kadej stronie. Taki obraz miasta w formie racjonau lub pektorau nosi na piersi arcykapan ydw. Racjona bya to kwadratowa zota tabliczka, na niej dwanacie kamieni szlachetnych z wygrawerowanymi imionami plemion, uoonych w czterech rzdach po trzy (Wj 28, 1620; 39, 9-13). Wedug Filona i Klemensa z Aleksandrii owe kamienie pozostaway w zwizku z dwunastoma patriarchami i znakami zodiaku. Racjona pozwala arcykapanowi zawrze jakby w swojej osobie istot wsplnoty Izraela. Jest znaczce, e podobny symbol posuy w Apokalipsie do przedstawienia wsplnoty Kocioa, nowego Izraela, ktrego wierni zostali wezwani z czterech kracw wiata moc trzech osb Trjcy witej, jak pisze w. Augustyn. Wreszcie te szlachetne kamienie maj jeszcze jedno znaczenie. Kamie szlachetny jest arcy-

dzieem krlestwa mineraw. W nim czy si wietno wiata i kwintesencja materii pochodzcej z gbi ziemi. Jest to materia przeobraona, przeroczysta. Podobnie czowiek, kamie surowy, powinien z bosk pomoc zosta ociosany w kamie szecienny, poddany pewnemu porzdkowi, aby mg by uyty w konstrukcji budujcego si kocioa, wej w wiek przyszy, kiedy budowa zostanie ukoczona, a jej kamienie ywe zostan przemienione w kamienie wietliste. Corpus Mysticum jest zgromadzeniem wiernych, kocioem powszechnym, wityni par excelknce. Ale poniewa Bg sta si wszystkim we wszystkich, zatem kady wierzcy jest rwnie wityni: Jestecie wityni Boga i Duch Boy mieszka w was (1 Kor 3, 16); Jestecie wityni Boga ywego (2 Kor 6, 16). Jak ten gmach widzialny mwi w. Augustyn -zbudowany zosta, aby nas czy cielenie, podobnie ta inna budowla, ktr wszyscy jestemy, budowana jest po to, aby Bg zamieszka w niej duchowo... witynia widzialna jest ofiarowana dzisiaj naszym oczom, ta druga zostanie nam dana u koca czasw, z przyjciem Pana, kiedy nasze ciao zniszczalne obleczone zostanie w niezniszczalno. Chrystus, Syn Boga mwi Ruysbroek zbudowa samemu Bogu i dla nas ark i wieczny przybytek; tworzy go On sam, Koci wity i wszyscy ludzie dobra, dla ktrych jest ksiciem i przewodnikiem... Kiedy czowiek chce by posuszny Bogu niepodzielnym sercem, zostaje uwolniony i oczyszczony ze wszystkich grzechw dziki krwi Pana Naszego. On si zblia do Boga i z Nim jednoczy, a Bg z nim. I on sam staje si ark i przybytkiem, w ktrym Bg chce mieszka nie symbolicznie, lecz w sposb rzeczywisty. Podobnie tumaczc znaczenie trzech czci wityni hebrajskiej: dziedziniec, wite i wite witych, ktrym w wityni chrzecijaskiej odpowiadaj narteks, wejcie, nawa i prezbiterium, ten sam autor ukazuje ich warto duchow: Dziedziniec przybytku to ycie stosowne do prawa moralnego wedug czowieka zewntrznego, (Otarz caopalenia) przedstawia jedno serca i skupienie si uczuciowych przez oddalenie od zatrudnie ziemskich... (W witym) ycie cnotliwe jest odpoczynkiem u Boga; z tym etapem wi si cnoty teologalne. Wreszcie wite witych odpowiada centrum bytu, gdzie znajdujemy Boga, ktry jest we mnie bardziej mn ni ja sam. Tak wic kady czowiek jest wityni Boga przez uczestnictwo w Czowieku Bogu w takim stopniu, w jakim realizuje w sobie Bosk Obecno. Teraz rozumiemy lepiej to, co powiedzielimy wyej o roli wityni. Jeli jest ona obrazem kosmosu i obrazem czowieka rozumianego jako mikrokosmos, to dlatego, e dla zrealizowania swojego powoania duchowego i swojego powrotu do Boga czowiek powinien zebra i zogniskowa w sobie wszystkie elementy wiata widzialnego, a take jego odpowiedniki w sobie po to, by je przekroczy, ofiarujc je Bogu, a w ten sposb przej z tego wiata do Ojca. Jako obraz matematyczny wszechwiata i jako obraz Ciaa Chrystusa witynia jest utwierdzeniem obecnoci duchowej w materialnej podstawie i w ten sposb symbolizuje proces zstpowania Boga w czowieka, umocnienia oddziaywania duchowego

18

na wiadomo cielesn. Analogi midzy rytuaem konsekracji wityni a chrztem zauwaono zreszt ju dawno: bogosawiestwo wod, egzorcyzmy, namaszczenie krzyem. Trzeba mwi w zwizku z tym w. Bernard aby speniy si w nas duchowo rytuay, ktrych obiektem materialnym byy te mury. To, co biskupi zrobili w tej widzialnej budowli, jest tym, czego Jezus Chrystus, Kapan dbr przyszych, dokonuje kadego dnia w nas w sposb niewidzialny... Wejdziemy do domu, ktrego nie wzniosa rka czowieka, do mieszkania wiecznego w niebie. Buduje si on z kamieni ywych aniow i ludzi. Kamienie tej budowli s zronite i poczone podwjnym spoiwem: Poznaniem doskonaym i doskona Mioci. U wielkiego cystersa, budowniczego, odnajdziemy obraz kamieni ywych budujcego si Kocioa. Konstrukcja materialnej wityni symbolizuje przeto Koci tworzcy si zarwno w planie wspl-

notowym, jak i indywidualnym. Wszystkie cykle chrzecijaskie maj trzy fazy. W pierwszej Chrystus przychodzi na wiat i kadzie pierwszy kamie, czyli kamie wgielny, ktry w swej istocie jest Nim samym. W drugiej fazie na tym fundamencie, zastpionym przez w. Piotra, budowana jest witynia. Wreszcie w fazie trzeciej koczy si budowanie przez pooenie prawdziwego kamienia wgielnego, czyli zwornika sklepienia. Wwczas caa budowla podlega chwalebnej przemianie: kamienie szlachetniej, janiej i zostaj przeniknite promieniowaniem Zota boskiego, ktre jest jego wewntrzn substancj: miasto niebieskie pojawia si w caej swojej wspaniaoci, co sprawia, e z ust Epifana z Salaminy wyrywaj si te namitne sowa: O raju Wielkiego Architekta, miasto witego krla, oblubienico niepokalanego Chrystusa, Panno Czysta, obiecana w wierze jedynemu oblubiecowi - promieniejesz i byszczysz jak jutrzenka.

19