Juhani Pallasmaa

OCZY SKRY

Architektura i zmysy

Przeoy Micha Choptiany

Instytut Architektury Krakw 2012

Tytu oryginau: The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses Projekt graficzny i skad: Anna Zabdyrska Tumaczenie: Micha Choptiany Redakcja: Dorota Leniak-Rychlak, Magdalena Petryna Adiustacja i korekta: Ewa lusarczyk 2012 John Wiley & Sons Ltd for Polish edition: Instytut Architektury, Krakw 2012 All Rights Reserved. Authorised translation from the English language edition published by John Wiley & Sons Limited. Responsibility for the accuracy of the translation rests solely with Fundacja Instytut Architektury and is not the responsibility of John Wiley & Sons Limited. No part of this book may be reproduced in any form without the written permission of the original copyright holder, John Wiley & Sons Limited.

WRALIwO NA wIAT RZEcZY Przedmowa do polskiego wydania Maciej Miobdzki 6 CIENkI LD Przedmowa Steven Holl 10 DOTYkANIE wIATA Wstp do trzeciego wydania Juhani Pallasmaa 13 CZ pIERwSZA Wzrok iwiedza 21 Krytycy okulocentryzmu 26 Narcystyczne inihilistyczne oko 29 Przestrze oralna versus przestrze wizualna 30 Architektura dla siatkwki oka iutrata plastycznoci 34 Architektura obrazw wizualnych 38 Materialno iczas 40 Odrzucenie okna Albertiego 44 Nowy wzrok irwnowaga sensoryczna 45

Dofinansowano ze rodkw Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

CZ DRUGA Ciao wcentrum 49 Dowiadczenie wielozmysowe 51 Znaczenie cienia 57 Akustyczna intymno 60 Cisza, czas isamotno 63 Przestrzenie zapachu 66 Ksztat dotyku 68 Smak kamienia 70 Obrazy mini ikoci 73 Obrazy dziaania 75 Identyfikacja cielesna 76 Mimesis ciaa 78 Przestrzenie pamici iwyobrani 79 Architektura zmysw 81 Zadanie architektury 83 KLAMkA, UcISk DONI Wprowadzenie do dzie Juhaniego Pallasmy Peter MacKeith 86 pRZYpISY 121 INDEkS 134 RDA 139

Przekad dofinansowany ze rodkw programu FILI Finnish Literature Exchange

ISBN 978-83-63786-01-4 Druk: Drukarnia Skleniarz Wydawca: Instytut Architektury | www.instytutarchitektury.org

Nie pamitam zczasw wczesnego dziecistwa, jak wyglday drzwi do wiejskiego domu mojego dziadka, jednak pamitam ciar iopr, jaki stawiay, oraz ich postarza powierzchni zuyt przez dziesiciolecia, szczeglnie ywo pamitam za zapach wntrza domu, ktry uderza mnie niczym niewidzialna ciana ustawiona tu za drzwiami. Juhani Pallasmaa, Oczy skry

Maciej Miobdzki

Wraliwo na wiat RZECZY

Przedmowa do polskiego wydania

Podczas dziecistwa spdzonego na farmie, gdzie wszyscy z zaangaowaniem idum oddawali si niezbdnym wwiejskim yciu zajciom, Juhani Pallasmaa nauczy si, e wszystko, co wnaszym duchowym, materialnym, zmysowym bycie istotne, stanowi niepodzieln cao. Jego yw pasj architekta, teoretyka, nauczyciela, muzealnika charakteryzuje niespotykana dzi jedno. Pallasmaa ztakim samym adunkiem emocji iwnikliwoci projektuje klamk, krzeso, drewniany domek wakacyjny, muzeum, centrum handlowe czy wielkoskalowe zaoenie krajobrazowe. Jego ksiki iartykuy, ujmujce prostot przekazu, wiadcz oniezwykej erudycji i wszechstronnoci zainteresowa. Dzisiejszej architekturze najbardziej potrzeba tego, czego najbardziej potrzeba wyciu integralnoci. T myl, sformuowan przez osiemdziesiciopicioletniego Franka Lloyda Wrighta, podsumowuje Pallasmaa swj synny esej Oczy skry. Ten tekst o architekturze i zmysach opublikowany w 1996 roku szybko zdoby rozgos wkrgach akademickich na wiecie, doczeka si wielu dodrukw, sta si wan pozycj na listach lektur. Rosnce zainteresowanie fenomenologi architektury, znaczeniem zmysw wdowiadczaniu, tworzeniu i nauczaniu zawdziczamy w znacznym stopniu tej ikolejnym ksikom fiskiego architekta. Oywienie zainteresowania podobn problematyk w Polsce przypada na lata 80. ipocztek lat 90. XX wieku. Nasza architektura pomau izpewnymi trudnociami prbowaa si uwolni od pozbawionego
7

Steven Holl

Cienki ld
Przedmowa

Gdy zasiadem do spisania tych notatek wdeszczowym Nowym Jorku ipomylaem owieym, biaym niegu, ktry wanie spad wHelsinkach, oraz opierwszym, cienkim lodzie, przypomniaem sobie opowieci omronej fiskiej zimie, podczas ktrej kadego roku trzeba wyznacza zaimprowizowane drogi prowadzce na skrty przez pokryte grub warstw lodu pnocne jeziora. Par miesicy pniej, kiedy ld staje si cieszy, kto zawsze podejmuje ryzyko przejechania na drugi brzeg ild si pod nim zaamuje. Wyobraam sobie widok biaych odamkw lodu izimnej, ciemnej wody zalewajcej toncy samochd. Finlandia to tragiczne itajemnicze pikno. Zaczlimy dyskutowa zJuhanim Pallasm ofenomenologii architektury podczas mojego pierwszego pobytu wFinlandii przy okazji pitego sympozjum Alvara Aalta wJyvskyl wsierpniu 1991 roku. W padzierniku 1992 roku spotkalimy si ponownie w Helsinkach, kiedy pracowaem tam przy konkursie na Muzeum Sztuki Wspczesnej. Pamitam nasz rozmow na temat pism MauriceaMerleau-Pontyego imoliwoci ich interpretacji lub rozwinicia wkierunku porzdku przestrzennego, faktury, materiau iwiata dowiadczanych warchitekturze. Pamitam, e rozmawialimy podczas lunchu pod pokadem duej drewnianej odzi zacumowanej w helsiskim porcie. Kiedy d koysaa si agodnie na czciowo zamarznitych wodach zatoki, na stole unosiy si oboki pary znad zupy jarzynowej. Miaem moliwo dowiadczenia architektury Juhaniego Pallasmy, poczwszy od wspaniaej rozbudowy muzeum w Rovaniemi po domek letniskowy pooony na wyjtkowej kamiennej wysepce wArchipelagu Turku na poudniowym zachodzie Finlandii. Sposb, wjaki odczuwa si przestrze, dwik izapach tych miejsc, jest rwnie wany jak ich wygld. Pallasmaa jest nie tylko teoretykiem jest take genialnym architektem obdarzonym fenomenologicznym wgldem. Praktykuje niepoddajc si analizie architektur zmysw, ktrej fenomenologiczne waciwoci stanowi konkretyzacj jego pism powiconych filozofii architektury. W roku 1993 na zaproszenie Toshio Nakamury, wsplnie z Albertem Prez-Gmezem pracowalimy nad ksik Questions of Perception:
11

Phenomenology of Architecture1. Par lat pniej jej wydawca, A+U, postanowi j wznowi, poniewa argumentacja wniej przeprowadzona okazaa si wana take dla innych architektw. Ksika Pallasmy Oczy skry, ktra wynika zprzemyle wok Questions of Perception, stanowi bardziej zwarty iwyrazisty wywd na temat kluczowych fenomenologicznych wymiarw ludzkiego dowiadczenia architektury. Od czasu ukazania si w1959 roku Odczuwania architektury autorstwa duskiego architekta Steena Eilera Rasmussena nie byo rwnie zwizego iklarownego tekstu, ktry mgby pomc studentom iarchitektom wkrytycznym momencie rozwoju, w jakim znalaza si architektura XXI wieku2. Widzialne iniewidzialne ksika, nad ktr Merleau-Ponty pracowa przed mierci zawiera zaskakujcy rozdzia zatytuowany Splot chiazma. (To on sta si rdem tytuu, ktry nadaem mojemu projektowi zgoszonemu w1992 roku dokonkursu na projekt Muzeum Sztuki Wspczesnej w Helsinkach; Chiasm zosta zamieniony w Kiasma, poniewa wjzyku fiskim nie wystpuje litera c). Piszc ohoryzoncie rzeczy, Merleau-Ponty stwierdzi: horyzont nie bardziej ni niebo czy ziemia nie jest kolekcj jakich specjalnych rzeczy albo nazw klasy, albo logiczn moliwoci pojmowania, albo systemem potencji wiadomoci, lecz jest nowym typem bytu, bytem porowatym, wypenionym rozmaitymi zwizkami, oglnym3. Wdrugiej dekadzie XXI wieku myli te przekraczaj horyzont ikieruj si pod skr. Wdzisiejszym wiecie dobra konsumpcyjne wspierane przez rozbuchane techniki marketingowe zaczynaj zajmowa miejsce wiadomoci i rozprasza nasz zdolno do refleksji. Stosowane w architekturze nowe, wzmocnione cyfrowo techniki przyczaj j do tego rozpasania. Na tym haaliwym tle dzieo Pallasmy promieniuje refleksyjn samotnoci izdecydowaniem jest tym, co on sam nazwa kiedy architektur milczenia. Bd zachca moich studentw do przeczytania tej ksiki izastanowienia si nad haasem ta. Wdzisiejszych czasach gbia naszego bycia stoi na cienkim lodzie.
12

Juhani Pallasmaa

Dotykanie wiata
Wstp do trzeciego wydania

Moja ksieczka Oczy skry. Architektura i zmysy ukazaa si po raz pierwszy w1996 roku wserii Polemics wydawanej przez Academy Editions wLondynie. Redaktorzy serii zaprosili mnie do napisania duszego eseju na temat, ktry uwaam za istotny dla wspczesnego dyskursu architektonicznego. Druga cz maszynopisu powstaa na bazie szkicu An Architecture of the Seven Senses, ktry ukaza si wlipcu 1994 roku wwydaniu specjalnym A+U zatytuowanym Questions of Perception. Numer ten by powicony projektom Stevena Holla, opublikowano rwnie teksty samego Holla iAlberta Prez-Gmeza. Nieco pniej, podczas seminarium na temat fenomenologii architektury wKrlewskiej Duskiej Akademii Sztuk Piknych w Kopenhadze w czerwcu 1995 roku, podczas ktrego trzej autorzy Questions of Perception zaprezentowali swoje odczyty, wygosiem wykad zawierajcy zkolei podstaw wywodw irdo odniesie dla pierwszej czci tej ksiki. Ku mojemu zaskoczeniu ta niepozorna ksieczka zostaa bardzo dobrze przyjta istaa si lektur obowizkow na kursach teorii architektury wlicznych uczelniach architektonicznych na caym wiecie. Ten polemiczny esej pierwotnie zosta oparty na moich osobistych dowiadczeniach, pogldach i przypuszczeniach. Byem po prostu coraz bardziej zmartwiony dominacj wzroku iwypieraniem pozostaych zmysw znauczania architektury isposobu, wjakim si oniej mylao, analizowao ipisao, oraz w konsekwencji zanikiem sensorycznych izmysowych jakoci warchitekturze. Od czasu kiedy napisaem Oczy skry, wzroso zainteresowanie znaczeniem zmysw, zarwno pod wzgldem filozoficznym, jak iod strony dowiadczania, uczenia ibudowania architektury. Moje pogldy na temat roli ciaa jako miejsca percepcji, myli iwiadomoci, atake znaczenia zmysw dla wyraania, przechowywania oraz przetwarzania reakcji sensorycznych imyli zostay potwierdzone przez innych autorw. Rozwj bada filozoficznych nad cielesnym wymiarem czowieka oraz postp
14

bada neurologicznych dostarczyy dodatkowych argumentw na rzecz moich pogldw. Wybierajc taki tytu, chciaem wyrazi znaczenie zmysu dotyku dla naszego dowiadczania irozumienia wiata, ale zamierzaem rwnie wytworzy konceptualne zwarcie pomidzy dominujcym wzrokiem a dyskryminowanym dotykiem. Dopiero pniej dowiedziaem si, e skra jest wstanie rozpoznawa kilka rodzajw kolorw faktycznie tak jest, e widzimy nasz skr1. Znaczenie wymiaru taktylnego w ludzkim yciu stao si bardziej oczywiste. Oparte na badaniach medycznych stanowisko antropologa Ashleya Montagu potwierdza prymat domeny haptycznej:
[Skra] jest najstarszym inajbardziej czuym znaszych narzdw, naszym pierwszym rodkiem komunikacji i nasz najskuteczniejsz oson. [...] Nawet przezroczysta rogwka oka jest pokryta warstw zmodyfikowanej skry. [...] Dotyk jest rodzicem naszych oczu, uszu, nosa iust. To ten wanie zmys przeksztaci si w pozostae, co zostao rozpoznane w wiekowej tradycji uznajcej dotyk za matk wszystkich zmysw2.

Dotyk jest zmysem, ktry integruje nasze dowiadczanie wiata inas samych. Nawet percepcje wzrokowe s wczane iintegrowane whaptycznym kontinuum podmiotu; moje ciao pamita, kim jestem ijakie miejsce zajmuj wwiecie. Moje ciao jest ppkiem mojego wiata, ale nie zuwagi na przyjcie centralnej perspektywy, lecz jako miejsce wszystkich odniesie, pamici, wyobrani iintegracji. Wszystkie zmysy, cznie ze wzrokiem, s przedueniami zmysu dotyku; zmysy s specjalizacjami tkanki skrnej, awszystkie dowiadczenia sensoryczne s sposobami dotykania ijako takie s zwizane ztaktylnoci. Nasz kontakt ze wiatem odbywa si na granicy podmiotu, poprzez wyspecjalizowane czci pokrywajcej nas membrany. Jest oczywiste, e poprawiajca/wzmacniajca ycie3 architektura musi zwrci si jednoczenie do wszystkich zmysw i pomc
15

Widzi czujcy mj wzrok, czuje widzca ma do. Johann Wolfgang von Goethe1 Bo wszak tancerz czujny such wpalce stp swych le! Friedrich Nietzsche2 Gdyby ciao byo prostsze ibardziej oczywiste, ni jest, nikt by nie pomyla, e mamy umys. Richard Rorty3 Smak jabka [...] bierze si zkontaktu owocu zpodniebieniem, anie zsamego owocu; podobnie rzecz ma si [...] wwypadku poezji, ktra bierze si ze spotkania wiersza iczytelnika, anie zlinijek znakw wydrukowanych na stronach ksiki. To, co jest kluczowe, to akt estetyczny, dreszcz, niemal fizyczna emocja, ktra przychodzi zkadym aktem lektury. Jorge Luis Borges4 Jak malarz lub poeta wyraziby co innego ni jego spotkanie ze wiatem? Maurice Merleau-Ponty5

Cz pierwsza

Wzrok iwiedza Wdziejach kultury zachodniej wzrok by uznawany za najszlachetniejszy ze zmysw, asam proces mylenia ujmowano wkategoriach widzenia. Ju wklasycznej myli greckiej poczucie pewnoci opierao si na wzroku iwidzialnoci. Oczy bowiem [od] uszu dokadniejsi wiadkowie zapisa Heraklit wjednym zfragmentw6. Platon zkolei uwaa wzrok za przyczyn najwikszego poytku ludzkoci7 i twierdzi, e etyczne
21

powszechniki musz by dostpne dla oka umysu8. Podobnie sdzi Arystoteles, dla ktrego wzrok jest najszlachetniejszym ze zmysw, poniewa jest mu najbliej do intelektu dziki wzgldnej niematerialnoci przedmiotu jego wiedzy9. Od czasu Grekw pisma filozoficzne wszystkich epok obrastay wzrokowymi metaforami do tego stopnia, e wiedza staa si analogiczna do czystego widzenia, awiato byo postrzegane jako metafora prawdy. Tomasz zAkwinu zastosowa nawet kategori wzroku do innych rzeczywistoci zmysowych, atake do poznania intelektualnego. Oddziaywanie zmysu wzroku na filozofi dobrze podsumowa Peter Sloterdijk: Oczy s organicznym symbolem filozofii ich zagadk jest to, e nie tylko mog widzie, lecz s rwnie wstanie widzie same siebie, gdy patrz. To daje im uprzywilejowan pozycj wrd organw poznawczych naszego ciaa. Znaczna cz mylenia filozoficznego jest waciwie refleksj opart na wzroku, dialektyk oczu, widzeniem-si-widzenia10. Wrenesansie pi zmysw tworzyo hierarchiczny system: od najwyszego zmysu wzroku a do najniszego dotyku. Renesansowy system by zwizany zobrazem ciaa kosmicznego; wzrok by wnim poczony zogniem iwiatem, such zpowietrzem, wch zwaporami, smak zwod, adotyk zziemi11. Wynalazek reprezentacji perspektywicznej uczyni oko centralnym punktem dla postrzegalnego wiata ikoncepcji podmiotu. Reprezentacja perspektywiczna sama staa si form symboliczn, ktra nie tylko suya do opisu percepcji, ale rwnie j warunkowaa. Nie ma wtpliwoci co do tego, e nasza technologiczna kultura wjeszcze wikszym stopniu uporzdkowaa ioddzielia od siebie zmysy. Wzrok i such s teraz uprzywilejowanymi zmysami spoecznymi, podczas gdy pozostae trzy s uwaane za archaiczne sensoryczne pozostaoci penice wycznie prywatne funkcje, osabiane zazwyczaj przez kodeks kulturowy. Jedynie wraenia takie jak olfaktoryczna przyjemno pynca zposiku, zapach kwiatw ireakcje na temperatur mog przyciga uwag zbiorowoci wokulocentrycznym iobsesyjnie higienicznym kodzie kultury.
22

Dominacja wzroku nad innymi zmysami iwkonsekwencji stronniczo poznania zostay dostrzeone przez wielu filozofw. Zbir esejw filozoficznych zatytuowany Modernity and the Hegemony of Vision dowodzi, e poczwszy od staroytnych Grekw, kultura zachodnia zostaa zdominowana przez paradygmat okulocentryczny, ze wzroku zrodzon ina wzroku skoncentrowan interpretacj wiedzy, prawdy irzeczywistoci12. Wtej dajcej do mylenia ksice analizowane s historyczne zwizki pomidzy wzrokiem iwiedz, wzrokiem iontologi, wzrokiem iwadz, wzrokiem ietyk13. Odkd filozofowie ujawnili okulocentryczny model naszej relacji ze wiatem inaszej koncepcji wiedzy (epistemologiczne uprzywilejowanie wzroku), wane stao si rwnie krytyczne analizowanie roli, jak wzrok odgrywa wnaszym rozumieniu iwpraktyce sztuki architektury, wodniesieniu do pozostaych zmysw. Architektura, podobnie jak wszystkie sztuki, konfrontuje si z problemem ludzkiej egzystencji w czasie iprzestrzeni; wyraa iprzedstawia bycie czowieka wwiecie. Architektura jest gboko zakorzeniona wmetafizycznych problemach podmiotu iwiata, wntrza izewntrza, czasu itrwania, ycia imierci. Estetyczne ikulturowe praktyki s wszczeglny sposb podatne na zmieniajce si dowiadczenie przestrzeni iczasu, poniewa pocigaj za sob konstruowanie zprzepywu ludzkiego dowiadczenia przestrzennych reprezentacji iwytworw, pisze David Harvey14. Architektura jest podstawowym narzdziem umiejscawiajcym nas wprzestrzeni iczasie oraz nadajcym tym wymiarom ludzk miar. Pozwala udomowi bezgraniczn przestrze i nieskoczony czas, dziki niej ludzko jest w stanie je znie, zamieszka wnich ije zrozumie. Wkonsekwencji wzajemnej zalenoci przestrzeni iczasu istotny wpyw na natur sztuk iarchitektury wywieraj dialektyka zewntrznej iwewntrznej przestrzeni tego, co fizyczne iduchowe, materialne imentalne, atake niewiadome iwiadome priorytety wodniesieniu do zmysw oraz ich wzgldne role iinterakcje. David Michael Levin uzasadnia filozoficzn krytyk dominacji oka nastpujcymi sowami: Uwaam, e naley stawi czoa hegemonii
23

Cz druga

Jak pokazaem w pierwszej czci, uprzywilejowana pozycja wzroku jest niewtpliwie wanym wtkiem nowoytnej myli zachodniej i przyczyn jednowymiarowoci architektury naszego stulecia. Negatywny rozwj architektury oczywicie intensywnie wspieraj sposoby i wzorce zarzdzania, organizacji i produkcji budowli, a take abstrakcyjny i uniwersalizujcy wpyw technologicznej racjonalnoci. Negatywne tendencje wrzeczywistoci zmysowej nie mog by rwnie wprost przypisane historycznemu uprzywilejowaniu zmysu wzroku jako takiego. Traktowanie wzroku jako naszego najwaniejszego zmysu wynika bezporednio z fizjologicznych, postrzeeniowych ipsychologicznych faktw73. Problemy bior si zizolacji oka od jego naturalnej interakcji z innymi sensualnymi modalnociami oraz zeliminacji iwyparcia innych zmysw. Wrezultacie nastpuje coraz mocniejsza redukcja i ograniczanie dowiadczania wiata do sfery wzrokowej. Procesy te fragmentaryzuj pierwotn zoono, kompletno iplastyczno systemu percepcyjnego, wzmacniajc nasze poczucie dystansu iwyobcowania ze wiata. Wdrugiej czci poddam analizie wspzalenoci pomidzy zmysami iprzedstawi swoje przemylenia na temat roli rnych zmysw w ekspresji i dowiadczaniu architektury. Przedstawi rwnie postulat budowania zmysowej architektury, przeciwstawiajc j dominujcemu obecnie wizualnemu rozumieniu sztuki budowania. Ciao wcentrum Konfrontuj moje ciao zmiastem; moje nogi odmierzaj dugo pasau iszeroko placu; moje spojrzenie niewiadomie projektuje moje ciao na fasad katedry, gdzie przechadza si ono midzy gzymsami ipycinami, wyczuwajc rozmiar wnk iwystpw; ciar mojego ciaa spotyka si z ciarem drzwi katedry, a moja do chwyta za klamk, kiedy wchodz do ciemnego wntrza. Dowiadczam siebie wmiecie, amiasto istnieje poprzez moje cielesne dowiadczenie. Miasto imoje
49

Indeks
5. sympozjum Alvara Aalta (Jyvskyl, Finland, 1991) 11, 95 A+U 12, 14, 113 Aalto, Alvar 9, 11, 38, 44, 59, 66, 72, 76, 80, 82, 84, 87, 91, 93, 95, 104, 105, 108, 109 Alberti, Leon Battista 34, 44 Althusser, Louis 27 Ambo, prototyp domu w Etiopii 106 Amerykaski ekspresjonizm 80 Ando, Tadao 74, 107 Angelico, Fra 9, 76 Architectural Review, The 109, 110 Arystoteles 22 Arkkitehti, the Finnish Architectural Review 109 Arnaud, Nol 77 Asplund, Erik Gunnar 87, 91, 93, 130 Bachelard, Gaston 9, 33, 51, 55, 67, 70, 74, 93, 95, 96 Barok 45, 63 Barragn, Luis 59, 66, 71 Barthes, Roland 27 Bataille, Georges 27 Bayer, Herbert: Lonely Metropolitan 36 Benjamin, Walter 40 Berenson, Bernard 54 Bergson, Henri 27, 75 Berkeley, George 53

Berry, Chuck 100 Blomstedt, Aulis 46, 91, 104, 109 Bloomer, Kent C. 50 Bonnard, Pierre 54 Akt w wannie 60 Booth, Gotthard 41 Borges, Jorge Luis 21, 96 Bosch, Hieronim 44 Braslia, Brazylia 52 Brodski, Josip 96 Bruegel, Pieter, Starszy 44 Zabawy dziecice 52 Brunelleschi, Filippo 90 Buenos Aires, Argentyna 42 Buuel, Luis 24 Calvino, Italo 28, 79 Caravaggio 58, Niewierny Tomasz 32 Carleton University, Kanada 94 Casa Batll, Barcelona 60 Casares, poudniowa Hiszpania 42 Casey, Edward S. 55, 75 Certeau, Michel de 30 Czanne, Paul 9, 57, 77 Chien Andalou, Pies andaluzyjski (film) 24 Connolly, Cyril 66 Cooper Union School of Architecture, Nowy Jork 93 Cranbrook Academy, Bloomfield Hills, Michigan 93, 112, 115 Architecture Studio 93 Dal, Salvador 24
134

Davey, Peter 110 Debord, Guy 27 Dekonstrukcja 110 Derrida, Jacques 2728 Desargues of Lyon, Grard 31 Descartes, Ren 26 Dom D. L. Jamesa, Carmel, Kalifornia 71 Dostojewski, Fiodor 80 Eastern Centre galeria handlowa, Helsinki 114 Egipska architektura 63 Ehrenzweig, Anton 107, 122 Ekspresjonizm 82 Febvre, Lucien 31 Fehn, Sverre 92, 93 Fiski Instytut Kultury, Pary 112, 115 Fiska Ambasada, Pekin 115 Fjeld, Per Olaf 92 Foucault, Michel 28 Frampton, Kenneth 92, 93 Frankfurcka szkoa 93 Fromm, Erich 107 Funkcjonalizm 38 Gaud, Anton 60 Gestalt 18, 38, 53, 75, 83 Gibson, James J 51 Giedion, Sigfried 23 Giotto 82 Goethe, Johann Wolfgang von 21, 54 Gotycka architektura 63 Gray, Eileen 74, 93

Grecka architektura 34, 39 Grecy, staroytni 22, 23 Greene, Charles i Henry 71 Gropius, Walter 35 Gullichsen, Kristian 102 Haile Selassie I University, Addis Abeba, Etiopia 105, 106 Hall, Edward T. 30, 31 Harer, Etiopia 56 Harvey, David 23, 29, 39 Hautala, Jorma 114 Hegel, Georg Wilhelm Friedrich 53 Heidegger, Martin 8, 28, 29, 69, 92 Hejduk, John 93 Helsinki Hala targowa 114 Ruoholahti 114 Helsiski Instytut Technologiczny: Wydzia Architektury 104 Helsiski Uniwersytet Technologiczny Kampus Otaniemi, Espoo 104 Wydzia Architektury 104, 109 Muzeum Sztuki Wspczesnej, Helsinki 7, 11, 12, 95, 114 Heraklit 21 Hieronim, w. 97 Hitchcock, Alfred 7980 Holenderskie malarstwo (XVII-wieczne) 44 Holl, Steven 9, 14, 82, 94, 95, 113, 114
135

Holl, Steven, Pallasmaa, Juhani, Prez-Gmez, Alberto: Questions of Perception: Phenomenology of Architecture 11, 12, 14, 94, 113 Husserl, Edmund 119 Impresjonici 44 Ingarden, Roman 8 Instytut Wzornictwa Przemysowego, Helsinki 105 Irigaray, Luce 27 Jacobsen, Arne 87 Jameson, Fredric 39 Jay, Martin 27, 45, 52 Jefferson, Thomas 97 Juhani Pallasmaa Architects, Helsinki: Bibioteka/pokj konferencyjny 94, 9697 Kafka, Franz 98 Kahn, Louis 45, 69, 78 Kamppi Centre, Helsinki 114 Kariatydy z Erechtejonu na Akropolu w Atenach 46 Kearney, Richard 50 Keller, Helen 6768 Kepler, Johannes 31 Kiasma Muzeum Sztuki Wspczesnej, Helsinki 12, 95, 114 King, B.B. 100 Kinkamo, Finlandia 102 Klein, Melanie 77 Koci w. Piotra, Klippan, Szwecja 91

Koci w. Marka, Bjrkhagen, Sztokholm, Szwecja 91 Krlewska Duska Akademia Sztuk Piknych, Kopenhaga 14 Kubici 44 Kundera, Milan 99 Kuopio, Finlandia 114 Lacan, Jacques 27 Land art, artyci 9, 44 Lang, Richard 78 Le Corbusier 35, 36, 42, 54, 66, 68, 82 Le Thoronet opactwo cysterskie, Francja 56 Ledoux, Claude-Nicolas: Rzut oka na wntrze teatru w Besanon 24 Levin, David Michael 23, 24, 39, 45, 46 Levinas, Emmanuel 27 Lewerentz, Sigurd 91, 93 Libeskind, Daniel 93, 107 Lyotard, Jean-Franois 27 McGill University, Montreal 94, 95 Magritte, Ren: Kochankowie 36 Czowiek z kamer (film) 32 Mandrou, Robert 32 Marcel, Gabriel 77 Marcuse, Herbert 107 Marimekko 108 Matisse, Henri 54 Meier, Richard 82 Mielnikow, Konstantin 66, 68

Mielnikowa dom, Moskwa 66, 68 Mendelsohn, Erich 82 Merleau-Ponty, Maurice 9, 11, 12, 21, 27, 28, 50, 52, 53, 55, 57, 78, 95, 96, 118-199 Micha Anio 79 Mies van der Rohe, Ludwig 36 Modernizm 26, 35 Moduli 225, przemysowo produkowany system domkw letniskowych 11, 102, 114 Moholy-Nagy, Lszl 35 Montagu, Ashley 15 Moore, Charles W. 50 Moore, Henry 77 Murcutt, Glenn 82, 100 Muzeum Fiskiej Architektury, Helsinki 107, 108, Abacus (rocznik) 107 Nad wodospadem, dom, Pensylwania 54 Nakamura, Toshio 11 Nietzsche, Friedrich 21, 26 Norberg-Schulz, Christian 8, 91, 92 Okakura, Kakuzo 55 Ong, Walter J. 31, 47, 60 Paimio Sanatorium, Finlandia 66 Pallasmaa, Juhani 7-9, 11, 87, 88, 94, 102 An Architecture of the Seven Senses 14 The Embodied Image: Imagination and Imagery in Architecture 19, 96

The Eyes of the Skin (Oczy skry) 79, 12, 14, 19, 87, 89, 90, 92, 94, 9699, 113, 116, 117, 119 The Geometry of Feeling 109, 117 Szkice obiektw architektonicznych 108 Szkice foteli 96 Szkice klamek 91, 92, 118 Szkice uchwytw drzwiowych 116 Szkice lamp 98 The Thinking Hand: Existential and Embodied Wisdom in Architecture 19, 96 Panteon, Rzym 63 Prez-Gmez, Alberto 11, 14, 94, 95, 114 Pertinotsa dom, skansen Seurasaari, Helsinki 64 Petersburg, Rosja 80 Piero della Francesca 90 Platon 21, 38 Polemics, seria (Academy Editions) 14 Pollock, Jackson: One: Number 31, 1950 80 Postmodernizm 110 Pritzkera, Komitet Nagrody 100 Proust, Marcel 70 Pitagoras 46 Rasmussen, Steen Eiler 8, 12, 62, 91 Rautatalo (elazny Dom), Helsinki 72 Rembrandt van Rijn 58, Autoportret 64 Renesans 22, 38, 44, 45, 63
137

136

Rilke, Rainer Maria 68, 69, 96 Rodin, Auguste 69 Rorty, Richard 21 Rovaniemi, Muzeum Sztuki iFilharmonia, Korundi, Rovaniemi 11, 108, 110, 114 Ruskin, John 71 Ruusuvuori, Aarno 91, 104, 109 Ryan-ji, ogrd zen, Kioto, Japonia 58 Saarinen, Eliel 87, 104 Salk Institute, La Jolla, California 69 San Francisco 79 Sartre, Jean-Paul 27, 79, 81 Syntsalo ratusz, Finlandia 59 Scarpa, Carlo 71 Scharoun, Hans 82, 93 Scheler, Max 27 Sedlmayr, Hans 43 Semper, Gottfried 120 Serra, Richard 9, 44 SIIDA Smi Lapp Museum, Inari, pnocna Finlandia 110, 115 Siza, lvaro 107 Sloterdijk, Peter 22 Sontag, Susan 39 Spitz, Ren 52 Starobinski, Jean 38 Steiner, Rudolph 51 Stokes, Adrian 61, 70, 71, 93 Sutherland, Graham 77 Tomasz z Akwinu, w. 22

Tanizaki, Junichir-o 58, 71, 72 Tara (bogini buddyjska, mongolska figura z brzu) 72 Termy, Vals, Gryzonia, Szwajcaria 84 Thompson, Fred 76 Tintoretto 79 Trzeci czowiek (The Third Man; film) 62 Turner, Joseph Mallord William 44, 54 Utzon, Jrn 93 Valry, Paul 55 van den Berg, Jan Henrik 118 van Eyck, Aldo 90 Vertigo (film) zob. Zawrt gowy Wartofsky, Marx W. 35 Waters, Muddy 100 Welles, Orson 62 Wielki Hypostyl, Karnak, Egipt 6566 Wiertow, Diga 32 Willa Mairea, Noormarkku, Finlandia 80, 84 Willa Savoye, Poissy, Pary, Francja 66 Willa Stein-de Monzie, Garches, Francja 68 Wilson, Colin St John 92 Witruwiusz 120 Wittgenstein, Ludwig 17 Wright, Frank Lloyd 7, 44, 54, 82, 85 Zawrt gowy (Vertigo; film) 7980 Zumthor, Peter 8, 9, 82, 84

rda CZ PIERWSZA
1. Poza prawami 2. Luis Buuel Estate LBFI 2012; Salvador Dali, Fundaci Gala-Salvador Dal, DACS, 2012 3. Dziga Vertov/The Museum of Modern Art, New York/Scala, Florence 4. Stiftung Preussische Schlsser und Grten, Berlin-Brandenburg 5. Magritte ADAGP, Paris and DACS, London 2011 6. Bayer DACS 2011 7. Corbusier FLC/ADAGP, Paris and DACS, London 2011 8. Fot.: Juhani Pallasmaa 9. Wikimedia 10. The Aulis Blomstedt Estate/ Severi Blomstedt

18. Muzeum Architektury Fiskiej (Fot.: Istvn Rcz) 19. Pastwowa Biblioteka Publiczna, Uan Bator, Mongolia 20. Muzeum Architektury Fiskiej (Fot.: Heikki Havas) 21. Mairea Foundation (Fot.: Rauno Trskelin) 22. The Museum of Modern Art, New York/Scala, Florence 23. Hlne Binet 24. Mairea Foundation (Fot.: Rauno Trskelin)

Klamka, ucisk doni

1. Dziki uprzejmoci Juhaniego Pallasmy, zprywatnego archiwum. Fot.: Knut Thyberg 2. Szkic. Dziki uprzejmoci Juhaniego Pallasmy, zprywatnego archiwum 3. Szkic Juhani Pallasmaa 4. Dziki uprzejmoci Juhaniego Pallasmy, zprywatnego archiwum 5. Dziki uprzejmoci Juhaniego Pallasmy, zprywatnego archiwum. Fot.: RaunoTrskelin 6. Szkic Juhani Pallasmaa 7. Szkic Juhani Pallasmaa 8. Dziki uprzejmoci Juhaniego Pallasmy, zprywatnego archiwum.
139

CZ DRUGA
11. Kunsthistorisches Museum with MVK and TM, Wiede 12. Fot.: Juhani Pallasmaa 13. Fot.: David Heald 14. Fot.: Juhani Pallasmaa 15. 2011 White Images/Scala, Florence 16. Fot.: John Picken/Flickr 17. 2011 Fot.: Scala, Florence

138

9. Dziki uprzejmoci Juhani Pallasmaa Architects, Helsinki. Fot.: Kaj Lindholm. 10. Dziki uprzejmoci Juhaniego Pallasmy, zprywatnego archiwum 11. Szkic Juhani Pallasmaa 12. Dziki uprzejmoci Juhani Pallasmaa Architects, Helsinki. Fot.: Arto Liiti 13. Dziki uprzejmoci Juhani Pallasmaa Architects, Helsinki. Fot.: Rauno Trskelin 14. Dziki uprzejmoci Juhani Pallasmaa Architects, Helsinki. Fot.: Grard Dufresne 15. Dziki uprzejmoci Juhani Pallasmaa Architects, Helsinki. Fot.: Balthazar Korab 16. Szkic Juhani Pallasmaa 17. Szkic Juhani Pallasmaa

Opublikowana po raz pierwszy w1996 roku, ksika Oczy skry wybitnego fiskiego architekta Juhaniego Pallasmy szybko staa si klasykiem teorii architektury. Zadaje ona fundamentalne pytanie oto, czemu, skoro istnieje co najmniej pi zmysw, tylko jeden znich wzrok sta si tak uprzywilejowany w kulturze architektonicznej i w dizajnie. Juhani Pallasmaa pokazuje, jak podporzdkowanie sferze wizualnej rzeczywistoci pozostaych zmysw doprowadzio do zuboenia naszego otoczenia, pozbawiajc architektur jej najwaniejszego zadania dawania czowiekowi egzystencjalnego oparcia wwiecie. Juhani Pallasmaa jest jednym znajbardziej znanych fiskich architektw imylicieli. Peni funkcje m.in.: rektora Instytutu Sztuk Przemysowych wHelsinkach, dyrektora Muzeum Fiskiej Architektury oraz profesora i dziekana wydziau architektury na Uniwersytecie Technologicznym wHelsinkach. Wykada na wielu uniwersytetach na caym wiecie. Jest autorem ponad trzydziestu ksiek, w tym: The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses (Academy, 1995; John Wiley & Sons, 2005), The Thinking Hand: Existential and Embodied Wisdom in Architecture (John Wiley & Sons 2009), The Embodied Image: Imagination and Imagery in Architecture (John Wiley & Sons, 2011).

Instytut Architektury zajmuje si propagowaniem bezinteresownego mylenia na temat przestrzeni poprzez promowanie edukacji architektonicznej, popularyzacj architektury, gwnie nowoczesnej iwspczesnej, wspieranie krytyki architektonicznej, organizowanie interdyscyplinarnych wystaw oarchitekturze idziaalno wydawnicz. Zaoony w2011 roku w Krakowie. W 2012 roku IA wsplnie z Muzeum Narodowym w Krakowie zorganizowa wystaw Za-mieszkanie 2012. Miasto ogrodw, miasto ogrodze. www.instytutarchitektury.org