To idzie staro polityka spoeczna a przygotowanie do starzenia si ludnoci Polski

praca naukowo-badawcza przygotowana przez zesp ekspertw Fundacji Instytut Spraw Publicznych na zlecenie Zakadu Ubezpiecze Spoecznych

Autorzy: dr Piotr Szukalski (red.) dr Iwona Oliwiska Elbieta Bojanowska Zofia Szweda-Lewandowska

Warszawa, wrzesie 2008

_________________________________________________________________
ul. Szpitalna 5 lok.22, 00-031 Warszawa, tel. (48 22) 55 64 260, fax. (48 22) 55 64 262 e-mail: isp@isp.org.pl , www.isp.org.pl

Spis treci
I. Piotr Szukalski, Wprowadzenie ...................................................................................................................... 3 II. Piotr Szukalski, Starzenie si ludnoci wyzwanie XXI wieku .................................................................. 7 1. Wprowadzenie ................................................................................................................................ 7 2. Przyczyny procesu starzenia si ludnoci ....................................................................................... 8 3. Etapy procesu starzenia si ludnoci............................................................................................. 12 4. Konsekwencje starzenia si ludnoci............................................................................................ 14 5. Apokaliptyczna demografia .......................................................................................................... 16 6. Najwaniejsze dugookresowe tendencje zaprzeczajce aksjomatom demografii apokaliptycznej 20 7. Poszukiwanie nowych rl dla seniorw ku myleniu o spoecznej produktywnoci osb starszych................................................................................................................................................. 23 8. Przygotowanie do staroci jako zadanie jednostek i zbiorowoci................................................. 25 9. Podsumowanie ku promowaniu pomylnego starzenia si ........................................................ 26 III. Piotr Szukalski, Przygotowanie do staroci jako zadanie dla jednostek i zbiorowoci .............................. 30 1. Wprowadzenie .............................................................................................................................. 30 2. Cechy przygotowania do staroci jednostek i populacji ............................................................... 30 3. Przygotowanie si do staroci jednostek przykady dziaa ...................................................... 33 4. Cel badania ................................................................................................................................... 44 5. Podsumowanie.............................................................................................................................. 45 IV. Iwona Oliwiska, Style ycia wspczesnych Polakw............................................................................. 47 1. Wprowadzenie .............................................................................................................................. 47 2. Style ycia i ich elementy badania wasne................................................................................. 49 3. Podsumowanie.............................................................................................................................. 61 V. Piotr Szukalski, Stan zdrowia Polek i Polakw na przedpolu staroci........................................................ 72 1. Wprowadzenie .............................................................................................................................. 72 2. Stan zdrowia Polakw na przedpolu staroci w wietle bada GUS ............................................ 72 3. Deklaracje odnonie stanu zdrowia .............................................................................................. 75 4. Ograniczenia zdrowotne w wykonywaniu pracy i czynnoci codziennych .................................. 77 5. Niepenosprawno....................................................................................................................... 79 6. Podsumowanie.............................................................................................................................. 82 VI. Zofia Szweda-Lewandowska, Rehabilitacja zawodowa ............................................................................. 84 1. Wprowadzenie .............................................................................................................................. 84 2. Przygotowanie do staroci ............................................................................................................ 84 3. Pojcia .......................................................................................................................................... 85 4. Prewencja rentowa........................................................................................................................ 90 4. Osoby niepenosprawne w Polsce................................................................................................. 90 5. Niepenosprawno w badaniu To idzie staro........................................................................ 92 6. Analiza wynikw badania............................................................................................................. 95 7. Wnioski....................................................................................................................................... 103 8. Rekomendacje............................................................................................................................. 104 VII. Piotr Szukalski, Aktywno zawodowa i plany odnonie wieku przechodzenia na emerytur .............. 107 1. Wprowadzenie.................................................................................................................................. 107 2. Aktywno zawodowa osb na przedpolu staroci i wiek przechodzenia na emerytur w Polsce w ostatnich latach..................................................................................................................................... 108 3. Wyniki badania ................................................................................................................................ 112 4. Kulturowo-spoeczne uwarunkowania wczesnej dezaktywacji zawodowej osb starszych ............ 129 5. Podsumowanie: wnioski i rekomendacje ......................................................................................... 131 VIII. Elbieta Bojanowska, Opieka nad ludmi starszymi............................................................................. 137 1. Wprowadzenie.................................................................................................................................. 137 2. Rodzina i rodowisko zamieszkania jako miejsce ycia czowieka starszego.................................. 139 3. Odpowiedzialno za opiek nad osobami starszymi:...................................................................... 141 4. Formy i rodzaje pomocy na staro oraz podmioty j wiadczce................................................... 145 5. Obawy i niepokoje osb starszych ................................................................................................... 158 6. Podsumowanie: wnioski i rekomendacje ......................................................................................... 159 IX. Piotr Szukalski, Podsumowanie: wnioski i rekomendacje....................................................................... 162

Piotr Szukalski

Wprowadzenie
wiadomo nieuchronnego starzenia si ludnoci staje si powoli staym elementem wszystkich wizji przyszoci. Wszak wszelkie projekcje chcc, nie chcc uwzgldniaj skutki wzrostu frakcji osb starszych1. Ten proces demograficzny pociga za sob wiele wakich skutkw, ktrych nie zawsze jestemy wiadomi i na ktre nie zawsze moemy si przygotowa. Demografia jest jednak t sfer rzeczywistoci, ktra jest do dobrze rozpoznana i pozwala na budowanie wiarygodnych osdw dotyczcych przyszoci. Wszak, jeli chcemy dowiedzie si, ile za 20 lat bdzie yo osb np. siedemdziesicioletnich, mona to ustali do prosto i dokadnie, postarzajc dzisiejszych pidziesiciolatkw o lat 202. Gorzej jest z przygotowaniem si na skutki owych zmian, zwaszcza gdy zwizane s z podejmowaniem kosztownych decyzji przez decydentw politycznych. Z uwagi na oddziaywanie cyklu politycznego a tym samym preferowanie dziaa przynoszcych szybkie, dostrzegalne w ramach jednej kadencji rezultaty na skonno do dokonywania niepopularnych krokw, wszystkie dalekosine akcje i programy z gry skazane s na mniejsze zainteresowanie policy-makerw. W niniejszym opracowaniu dotykamy takiego wanie zagadnienia atwo

przewidywalnego co do przebiegu, trudniej co do rezultatw a mianowicie starzenia si ludnoci Polski. Wysyp urodze w latach nastpujcych po II wojnie wiatowej, tzw. powojenny wy demograficzny, w naturalny sposb po upywie szeciu dekad przeksztaca si w wysyp siwych gw. Pki co problem ten dostrzeony zosta na serio w naszym kraju jedynie w poowie lat 1990., gdy pod wpywem tak skonsolidowanej opinii ekspertw krajowych, jak i organizacji midzynarodowych, w obawie przez krachem systemu finansw publicznych przeprowadzono reform systemu ubezpiecze spoecznych (niedokoczona notabene po dzi dzie z powodu braku aktw wykonawczych). Jednake starzenie si generacji powojennego wyu demograficznego przekada si bdzie nie
Zob. choby wydany w roku 2007 raport Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus PAN, w ktrym wtek starzenia si ludnoci pojawia si w wikszoci czstkowych raportw (Europa w perspektywie roku 2050, 2007, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus PAN, Warszawa). 2 Z technicznego punktu widzenia postarzanie polega na ustaleniu, jaka cz obecnie yjcej populacji w danym wieku, przeyje interesujcy nas okres, a zatem polega na okreleniu poziomu umieralnoci. Poniewa zmiany umieralnoci w dugim okresie s do atwe do ustalenia (znany jest kierunek zmian redukcja czstoci zgonw, sprzecza mona si jedynie o tempo ale i to w do wskim przedziale), tego
1

tylko na sfer ubezpiecze spoecznych, czy szerzej zabezpieczenia spoecznego (cho rwnie wci niedoceniane pozostaj kwestie zapewnienia w przyszoci opieki zdrowotnej i usug opiekuczo-pielgnacyjnych). Proces ten oddziaywa bdzie bowiem na kad w zasadzie sfer ycia, od mieszkalnictwa i usug rynkowych do transportu publicznego czy portali internetowych. Tymczasem choby odoenie dyskusji nad wprowadzeniem ubezpieczenia

pielgnacyjnego ad Kalendas Graecas jest wiadectwem braku zainteresowania przygotowywaniem si do dalekosinych i przewidywalnych skutkw starzenia si ludnoci przez polskich decydentw. Czas zatem przypomnie szerszemu gremium o problemie, lecz nie jedynie poprzez formuowanie projekcji brzmicych jak zowrbne caveat, lecz raczej poprzez opracowanie o charakterze poniekd poradnika rozwizywania problemw. Poradnika tym bardziej skaniajcego do refleksji, i koncentrujcego swoje zainteresowanie na konkretnych osobach, ktre dopiero w perspektywie najbliszych lat osign staro. Pierwotnym celem prezentowanego w niniejszym tomie badania byo okrelenie, jak do swej wasnej staroci przygotowuje si powojenny wy demograficzny i na ile skonny jest do modyfikowania wasnych planw yciowych pod wpywem zewntrznych bodcw. Przypomn, i termin powojenny wy demograficzny uywany jest dla okrelenia osb urodzonych w latach 1946-1960 (niekiedy przedzia ten jest definiowany 1947-1961) Ogem w okresie 1946-1960 w fazie powojennej kompensacji urodzio si 11,12 mln osb, spord ktrych po dzi dzie yje 8,4 mln. Pokolenie powojennego wyu demograficznego stanowi zatem 22% populacji Polakw. Za od przyszych zachowa tej podzbiorowoci, jej wyborw odnonie momentu przejcia na emerytur, dbaoci o zdrowie, umiejtnoci podtrzymywania nieformalnych wizi, skonnoci do oszczdzania zalee bdzie w nadchodzcych trzech dekadach stabilno ekonomiczna, spoeczna i polityczna naszego kraju. Powojenny wy cho doceniany, a niekiedy przeceniany, jako sia sprawcza dotychczasowych przemian politycznych i gospodarczych3 do tej pory nie by w zasadzie przedmiotem szerszych bada o charakterze prospektywnym. Wyjtkiem w
typu szacunki s bardzo wiarygodne. Z kolei, gdy mwimy o osobach po 40. roku ycia z uwagi na ich nisk skonno do zmiany miejsca zamieszkiwania, migracje bardzo sabo modyfikuj liczb seniorw. 3 W przypadku gospodarki wchodzenie wyu na rynek pracy od poowy lat 1960. zwizane byo np. z rozlunianiem kryteriw uzyskiwania przez starszych pracownikw emerytur w celu zwolnienia stanowisk dla modziey, za w przypadku polityki formuowane s sdy, i bez wyowego przekonania jak nas jest wielu nie byoby pierwszej Solidarnoci (zob. Mortimer-Szymczak H., 2001, Etapy rozwoju polityki zatrudnienia (prba periodyzacji), [w:] J. T. Kowaleski (red.), Teraniejszo i przyszo demograficzna polskich regionw, Wyd. Absolwent, d, 127-134).

tym wzgldzie by wydany kilka lat temu tom przygotowany przez krakowskich demografw i ekonomistw4, w ktrym jednake wtek prospektywny ogranicza si do analiz ilociowych na bazie prognozy demograficznej GUS z 2000. W naszym przypadku postanowilimy odej od suchego wnioskowania na podstawie dostpnych rde wtrnych na rzecz oddania gosu osobom bezporednio nas interesujcym. Skonstruowana przez nas ankieta miaa zatem za zadanie ocen wasnego potencjau na staro w reprezentatywnej, kompensacji. Pomysem tym zainteresowa si Instytut Spraw Publicznych, ktry ju wczeniej w swej dziaalnoci badawczej podejmowa wtki przygotowania do starzenia si ludnoci Polski5. W trakcie dyskusji nad koncepcj bada zdecydowalimy si nieco rozszerzy badan zbiorowo, aby wczy wszystkie roczniki przynalece do powojennego wyu demograficznego tych, ktrzy znajduj si na przedpolu staroci. Pod tym ostatnim pojciem specjalici z zakresu zdrowia publicznego rozumiej osoby bdce w wieku 4564 lat. W tej wanie zbiorowoci stanowicej w Polsce 10,5 mln mieszkacw, co odpowiada 27,6% ogu ludnoci naszego kraju postanowilimy przyjrze si kilku zagadnieniom posiadajcym w naszej opinii kluczowe znaczenie z punktu widzenia moliwoci przygotowania si na staro indywidualn i zbiorow oraz oddziaywania na przygotowanie zaliczylimy: - styl ycia: sposb wykorzystywania wolnego czasu rzutujcy na umiejtno gospodarowania czasem oraz podejcie do siebie jako aktywnej jednostki sprawczej mylcej perspektywicznie, korzystajcej z dobrodziejstw nowoczesnoci, oddziaujcej na swj stan zdrowia; - stan zdrowia: ocen wasnej moliwoci dalszego samodzielnego funkcjonowania; - rehabilitacj: skonno do podejmowania dziaa majcych przywrci samodzielno funkcjonaln i ekonomiczn; - aktywno zawodow: gotowo osb na przedpolu staroci do wyduenia okresu wykonywania pracy zawodowej i jej uwarunkowania;
Pociecha J. (red.), 2003, Ekonomiczne konsekwencje osigania wieku emerytalnego przez generacje powojennego wyu demograficznego, Wyd. AE, Krakw, 160 s. 5 Halik J. (red.), 2002, Starzy ludzie. Spoeczne i zdrowotne skutki starzenia si spoeczestwa, ISP, Warszawa, 173 s.
4

oglnopolskiej

prbie

osb

urodzonych

fazie

powojennej

jednostkowe.

Do

tych

newralgicznych

obszarw

tematycznych

- opiek nad osobami starszymi: realizowane obecnie i oczekiwane formy wspierania osb starszych przez rodzin i instytucje spoeczne. Koncepcja badania zostaa uznana za interesujc przez Departament Prewencji i Rehabilitacji Zakadu Ubezpiecze Spoecznych, ktry sfinansowa przeprowadzone przez grup ekspertw ISP prace badawcze. W efekcie na przeomie padziernika i listopada 2007 r. przeprowadzono oglnopolskie, reprezentatywne badanie wrd 1500 respondentw w wieku 45-65 lat, wyniki ktrego prezentujemy w niniejszym tomie6. Oddajc Czytelnikowi niniejsze studium, mamy nadziej, i prezentowane w nim opracowania czstkowe stanowi bd materia do wasnych przemyle odnonie stanu ducha Polek i Polakw na przedpolu staroci, ich percepcji wasnej staroci, gotowoci do ksztatowania wasnej przyszoci, a przede wszystkim gotowoci do przejcia odpowiedzialnoci za siebie na stare lata. Przemylenia za stan si zaczynem prowadzcym do przeformuowania i uskutecznienia dziaa podejmowanych przez wadze publiczne rnego szczebla ukierunkowanych na przeciwdziaanie problemom, jakie w nieunikniony sposb zwizane s ze wzrostem udziau osb starszych.

Literatura: Europa w perspektywie roku 2050, 2007, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus PAN, Warszawa, s. Halik J. (red.), 2002, Starzy ludzie. Spoeczne i zdrowotne skutki starzenia si spoeczestwa, ISP, Warszawa, 173 s. Mortimer-Szymczak H., 2001, Etapy rozwoju polityki zatrudnienia (prba periodyzacji), [w:] J. T. Kowaleski (red.), Teraniejszo i przyszo demograficzna polskich regionw, Wyd. Absolwent, d, 127-134 Pociecha J. (red.), 2003, Ekonomiczne konsekwencje osigania wieku emerytalnego przez generacje powojennego wyu demograficznego, Wyd. AE, Krakw, 160 s.
6

Badanie zostao przeprowadzone pod koniec 2007 roku. Badaniu poddano reprezentatywn z punktu widzenia pci, wieku i miejsca zamieszkiwania ankietowanych prb Polakw w wieku od 45 do 65 lat. Wywiady prowadzili przeszkoleni ankieterzy jednego z profesjonalnych orodkw badania opinii publicznej. Wywiady wrd 1500 wylosowanych respondentw przeprowadzono metod face-to-face.

Piotr Szukalski

Starzenie si ludnoci wyzwanie XXI wieku 7

1. Wprowadzenie
Proces starzenia si ludnoci przez wiele osb postrzegany jest jako zjawisko w dugim okresie najwaniejsze w XXI wieku z punktu widzenia gospodarki i zasad ycia spoecznego. Percepcji tej towarzyszy odkrywanie na nowo problematyki wzrostu frakcji seniorw. Na poziomie mikro staro jest odkrywana na nowo jako faza ycia, ktra z jednej strony staje si powoli etapem w mniejszym lub wikszym stopniu dostpnym dla kadego8, z drugiej za dziki odpowiedniemu przygotowaniu nie musi by w nieunikniony sposb zwizana z brakiem zdrowia i zalenoci od innych. Jednoczenie nastpuje wyrane przeformuowanie podejcia do procesu starzenia si ludnoci na poziomie makro od jednoznacznego definiowania interesujcego nas zjawiska w kategoriach zagroenia dla dugookresowego rozwoju ku pojmowaniu go w kategoriach wyzwania, jeszcze jednego wyznacznika spoeczestwa ryzyka. Celem pierwotnym niniejszego tekstu jest prba wskazania najwaniejszych paszczyzn, ktrych dotyczya prowadzona w trakcie ostatniego pwiecza dyskusja wok problematyki wzrostu udziau seniorw i nestorw. Celem wtrnym za wskazanie najwaniejszych pl bada, jakie powinny by podjte przez specjalistw z zakresu gerontologii spoecznej, specjalistw chccych minimalizowa wpyw niekorzystnych zmian na poziomie indywidualnym i zbiorowym, jakie zwizane s ze starzeniem si tak indywidualnym, jak i populacyjnym. Akcent w caym niniejszym opracowaniu pooony
W niniejszym tekcie wykorzystaem fragmenty dwch innych opracowa mego autorstwa (Szukalski P., 2006a, Proces starzenia si ludnoci. Przyczyny, etapy, konsekwencje, [w:] T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska (red.), Geriatria z elementami gerontologii oglnej. Podrcznik dla lekarzy i studentw, Wyd. Via Medica, Gdask, 13-18; Szukalski P., 2006b, Zagroenie czy wyzwanie proces starzenia si ludnoci, Polityka Spoeczna, nr 9, 6-10). 8 Dziki dugookresowemu spadkowi umieralnoci obecnie zgodnie z tablicami trwania ycia zdecydowana wikszo noworodkw ma szans na doycie staroci. Jeli porwnamy przykadowo jednostki urodzone we Francji, generacyjne tablice trwania ycia bdce dzieem spki J. Vallin i F. Mesl wskazuj, i 34% mczyzn urodzonych w 1806 roku osigno 60 lat, dla urodzonych w roku 1900 byo to 48,9%, za dla nowo narodzonych w 1996 bdzie to najprawdopodobniej 94,4%. W przypadku kobiet odpowiednie wielkoci wynosz 36,2%, 59,7%, 96,8%. Z kolei do wieku 80 lat doywa w trzech powyszych generacjach odpowiednio 7,7%, 17,2%, 80,6% mczyzn i 9,8%, 35,1%, 92,2% kobiet (zob. Vallin J., Mesl F., 2001, Tables de mortalit franaises pour les XIXe et XXe sicles et projections pour le XXI sicle, Donnes Statistiques, nr 4, 102 s. + pyta CD).
7

zostanie co prawda przede wszystkim na starzeniu si ludnoci, ale chcc, nie chcc zagadnienia starzenia si jednostkowego, fizjologicznego i spoecznego bd wielokrotnie przywoywane.

2. Przyczyny procesu starzenia si ludnoci

Proces starzenia si ludnoci, tj. wzrost odsetka ludzi powyej 60. (granica uywana na kontynencie europejskim) lub 65. roku ycia (propozycje ONZ, akceptowane w USA i Wielkiej Brytanii), jest nieuniknion konsekwencj dugookresowych przemian dwch skadowych ruchu naturalnego rozrodczoci i umieralnoci. W trakcie ostatnich 200-250 lat wszystkie spoeczestwa Europy (i prawie wszystkie spoeczestwa wiata) przeyy zmian reimu reprodukcji (odtwarzania si) ludnoci: od reprodukcji rozrzutnej, odznaczajcej si wysokim nateniem urodze i zgonw, do reprodukcji oszczdnej z nisk rodnoci i umieralnoci. Powysze przemiany w syntetyczny sposb ujte s w koncepcji przejcia demograficznego i towarzyszcych temu przejciu dwch innych, dugookresowych zmianach przejciu epidemiologicznym i przejciu zdrowotnym. Teoria przejcia demograficznego przyjmowana powszechnie i z niewielkimi zastrzeeniami, dotyczcymi bardziej mechanizmu wyjaniajcego przyczyny zmian ni ich przebiegu opisuje proces przemian reprodukcji ludnoci (graficzna prezentacja tego modelu zamieszczona jest na rys. 1). W okresie przedtranzycyjnym (zamiennie z pojciem przejcie uy mona terminu tranzycja) ycie ludzkie naraone byo na stae, wysokie ryzyko zgonu, ktre w okresach klsk ywioowych (susze, powodzie, nieurodzaje), epidemii i wojen wzrastao dodatkowo. W rezultacie typowy noworodek mia przed sob ok. 25-30 lat ycia, gwnie wskutek wysokiej umieralnoci w pierwszych latach ycia (ok. noworodkw umierao w pierwszym roku ycia, ok. poowa nie doywaa wieku 20 lat). Aby w takich warunkach zapewniona bya rwnowaga ekologiczna (tj. pene wykorzystanie dostpnych danej populacji zasobw) i jednoczenie zastpowalno pokole, typowa kobieta musiaa wyda na wiat 6-8 dzieci. W efekcie

wspwystpowania wysokiej umieralnoci i wysokiej dzietnoci udzia ludzi starych pozostawa na poziomie niskim (ok. 4-6% ludnoci w wieku 60 lat i wicej), aczkolwiek niestabilnym (w okresach epidemii dotykajcych gwnie dzieci i modzie udzia seniorw podnosi si, niekiedy znacznie, podczas gdy w warunkach normalnych osigaa bardzo niski poziom). 8

Druga poowa XVIII w. przyniosa ze sob postp w zakresie twardych (obiektywnych), jak i mikkich (mentalnych) determinant stanu zdrowia i umieralnoci ludnoci. Opanowanie nowych upraw i technik pozyskiwania ywnoci, rozwj technologiczny w sferze ochrony zdrowia z jednej strony, z drugiej powolne rozprzestrzenianie si racjonalistycznego (szukajcego logicznych, pozbawionych wpywu czynnika

ponadnaturalnego determinant stanu zdrowia) i demokratycznego (uznajcego, i zdrowie i dugie ycie jest dobrem niezbdnym kademu, nie tylko warstwom wyszym) spojrzenia na wiat doprowadzio do powolnego obniania si umieralnoci. Rodno pozostaa bez zmian, lecz cznym efektem by najpierw spadek (rezultat relatywnie szybkiego obnienia si prawdopodobiestwa zgonu w pierwszych latach ycia), a nastpnie wzrost odsetka ludzi starszych (efekt obniania si umieralnoci w rednim i starszym wieku). Kolejny etap przejcia demograficznego zwizany jest z szybkim obnianiem si rodnoci przy jednoczesnej powolnej redukcji wspczynnikw zgonw, gwnie wrd ludzi w wieku rednim i starszym. Dziaa tu mechanizm denia do rwnowagi ekologicznej (dopasowania liczby ludnoci do dostpnych zasobw), ograniczajcy tempo wzrostu liczby ludnoci. Niezalenie od typu motywacji do limitowania liczby potomstwa (altruistyczna ukierunkowana na zwikszenie redniej wartoci inwestycji w kapita ludzki potomstwa; egoistyczna zwizana z rozpatrywaniem decyzji prokreacyjnych w kategoriach ekonomicznych kosztw i korzyci) konsekwencj takiego zachowania byo zwikszenie si frakcji osb starszych.

Rys. 1 Przejcie demograficzne a przejcie epidemiologiczne Etapy przejcia epidemiologicznego

choroby zakane i gd cofajca si pandemia choroby degeneratywne I cywilizacyjne opnione wystpowanie chorb degeneratywnych

wspczynniki

surowy wspczynnik urodze

Przyrost naturalny

surowy wspczynnik zgonw

Etapy przejcia demograficznego

przedtranzycyjny wczesny pny posttranzycyjny

rdo: Opracowanie wasne na podstawie literatury przedmiotu

Rwnolegle z przejciem demograficznym zachodz dwa inne, cile zwizane przejcia epidemiologiczne i zdrowotne. Pierwsze z nich skrtowo przedstawi mona jako proces przebiegajcy dwupaszczyznowo. Jest to zatem: 1) zmiana podstawowych przyczyn zgonw od dominacji chorb zakanych i pasoytniczych do dominacji chorb degeneratywnych (zwizanych z procesem kumulacji losowych szkd wystpujcych w organizmie) i cywilizacyjnych (zwizanych ze stylem ycia, naduywaniem antystresorw, zanieczyszczeniem rodowiska); 2) zmiana rozkadu zgonw wedug wieku od dominacji zgonw wystpujcych w pierwszych miesicach i latach ycia do dominacji zgonw wystpujcych w 7., 8., i ostatnio 9. dekadzie ycia. Z kolei przejcie zdrowotne bdce pojciem wczajcym w siebie kategori przejcia epidemiologicznego uznawane jest za pojcie umoliwiajce opis zmian w dugim okresie stanu zdrowia i sprawnoci ludnoci poprzez odwoywanie si do osigalnych i porwnywalnych porednich wskanikw stanu zdrowia. Utosamione moe ono by z demokratyzacj i upublicznieniem medycyny (odejciem od uznania, i zdrowie jest uzalenione jedynie od prywatnej woli jednostki i jej zasobnoci), zmian jej celu (od ingerowania w przypadkach cikich chorb do przeciwdziaania ich wystpowaniu), skutecznoci (np. dziki rozwojowi technologii, farmakologii) i modelu (od modelu socjomedycznego uznajcego jedno umysu i ciaa przez biomedyczny koncentracji na terapii ciaa, bez uwzgldniania kontekstu choroby z powrotem do socjomedycznego). Konsekwencj dwch wspomnianych przej jest

10

wyduanie si trwania ludzkiego ycia, a jednoczenie poprawa stanu zdrowia ludnoci, odraczanie momentu pojawiania si chronicznych chorb. Po zakoczeniu przejcia demograficznego w ostatnich dekadach pojawi si niespodziewany etap rozwoju demograficznego, nazywany niekiedy drugim przejciem. Jego najwaniejszym przejawem, z punktu widzenia naszych zainteresowa, jest utrzymywanie si w dugim okresie natenia urodze na poziomie nie gwarantujcym prostej zastpowalnoci pokole, tj. nadwyka liczby zgonw nad liczb urodze. W konsekwencji wzrasta wzgldna wano licznych generacji urodzonych kilka dekad temu. Tytuem ilustracji, przywoajmy przykad ziem polskich, gdzie przejcie demograficzne w zalenoci od zaboru rozpoczo si ok. 1870-1880 roku. W efekcie, cho w Krlestwie Polskim w 1848 r. osoby w wieku 60 lat i wicej stanowiy 3,4% ludnoci ogem, na ziemiach wchodzcych w skad II RP ok. roku 1900 udzia ten osign ju poziom 6,2%, w 1931 7,8%, na obecnym obszarze Polski w 1950 r. 8,3%, w 1970 13,0%, w 1990 15%, za w 2007 r. 18%. Zwizek pomidzy poziomem dzietnoci, nateniem umieralnoci a stopniem zaawansowania procesu starzenia si ludnoci przedstawiony jest w tab. 1. Dzietno opisana jest przez wspczynnik reprodukcji brutto liczb dziewczynek, jak przecitnie kobieta wydaje w trakcie swego caego ycia rozrodczego (w warunkach denia do niezmienionej liczby ludnoci przy niskim poziomie umieralnoci wystarcza, gdy matka wydaje jedn zastpujc j crk; im umieralno jest wysza, tym potrzeba rednio wyszej liczby crek). Umieralno scharakteryzowana jest przez przecitne trwanie ycia noworodka, tj. syntetyczny miernik, okrelajcy redni liczb lat, jak przy danej czstoci wystpowania zgonw, ma do przeycia noworodek, niezalenie od swej pci.
Tab. 1. Odsetek osb w wieku 65 i wicej lat (w %) w populacji stabilnej o rnych kombinacjach podnoci i umieralnoci Wspczynnik Dalsze trwanie ycia noworodka reprodukcji brutto 30 40 50 60 70 80 2,0 5,8 5,9 5,9 5,9 6,1 7,5 1,0 14,5 14,9 15,5 15,7 16,5 20,2 0,8 17,8 18,9 19,7 20,1 21,2 25,9 rdo: Uhlenberg P., 1992, Population aging and social policy, Annual Review of Sociology, vol. 18, s. 452

11

Powysza tablica wskazuje na dwa podstawowe rda starzenia si ludnoci: tzw. starzenie si od dou piramidy wieku ludnoci9 i starzenie si od gry teje piramidy. W pierwszym przypadku proces starzenia si ludnoci jest konsekwencj szybkiego spadku liczby urodze i tym samym relatywnego wzrostu znaczenia ludnoci w starszym wieku. W przypadku drugim rdem starzenia si populacji s przemiany umieralnoci wzrost liczby bezwzgldnej osb starych i bardzo starych zwizany ycia. z wyszym Dotychczas

prawdopodobiestwem

przeycia

przez

wczeniejsze

etapy

waniejszym rdem procesu starzenia si ludnoci byo ograniczanie dzietnoci, aczkolwiek wiele wskazuje, i w przyszoci wraz z koncentrowaniem si redukcji umieralnoci gwnie wrd ludnoci starszej wzrasta bdzie waga starzenia si populacji od gry piramidy wieku. Potwierdzeniem powyszej konstatacji jest porwnanie wpywu wyodrbnionych zmian wspczynnika reprodukcji brutto i dalszego trwania ycia na frakcj seniorw na podstawie danych zawartych w powyszej tablicy. Przy porwnywalnej relatywnej zmianie poziomu dzietnoci (2,0 do 0,8) i umieralnoci (80 lat do 30 lat) znacznie wiksza jest waga zmiany podnoci na poziom zaawansowania procesu starzenia si ludnoci. Niszy poziom umieralnoci odnotowywany w populacji kobiet jest odpowiedzialny za fakt, i zbiorowo kobiet we wspczesnych spoeczestwach charakteryzuje si wyszym stopniem zaawansowania procesu starzenia si ludnoci ni populacja mczyzn (przykadowo w Polsce w 2007 roku udzia osb w wieku 60 lat i wicej wynosi wrd kobiet 21%, za wrd mczyzn 14,8%).

3. Etapy procesu starzenia si ludnoci

W ramach dugookresowego procesu zmiany struktury wieku ludnoci jako rezultatu wspomnianych powyej przej wyodrbni mona kilka logicznych etapw. Jak pamitamy, etap wyjciowy odznacza si bardzo niskim udziaem seniorw. Dopiero mechanizm przejcia demograficznego warunkuje pojawienie si zmian. W pierwszej kolejnoci nastpuje odmodzenie struktury wieku ludnoci. Dopiero kolejne sekwencje procesu zmian demograficznych zwizane s ze starzeniem si ludnoci pocztkowo powolny, pniej szybki wzrost odsetka seniorw jako konsekwencja starzenia si od
Piramida wieku ludnoci to graficzna prezentacja struktury wieku ludnoci. Na osi pionowej umieszczona jest informacja o wieku, za na dwch osiach poziomych lewej dla mczyzn i prawej dla kobiet poziome
9

12

dou piramidy wieku, dopiero na pniejszym etapie, pod koniec przejcia demograficznego szybki wzrost owego odsetka wynikajcy ze starzenia si od gry. Wpyw starzenia si od dou piramidy wieku jest efektem ograniczenia dzietnoci, efektem osabianym przez redukcj wysokiej niegdy umieralnoci w pierwszych latach ycia. Starzenie si od gry wynika z szybkiego ograniczania umieralnoci wrd dorosych, ktrzy dziki temu w coraz wikszym odsetku doywaj zaawansowanego wieku. Panuje przy tym zasada, i pocztkowo redukcji podlega natenie zgonw wrd dzieci i modziey oraz w modszych grupach wieku dorosego, dopiero relatywnie niedawno wyranie obnia si pocz poziom umieralnoci wrd seniorw i osb najstarszych10. Ostatnie dekady wraz z nadejciem drugiego przejcia demograficznego ponownie wzmogy wag starzenia si od dou. Wraz z pojawieniem si redukcji umieralnoci wrd starszych grup wieku rozpoczyna si niezwykle wany etap tzw. podwjne starzenie si ludnoci, tj. wzrost w ramach populacji seniorw udziau starych starych, a nastpnie najstarszych starych11. W przyszoci spodziewany jest szybki wzrost liczby osb najstarszych, z najbardziej dynamiczn zmian liczby stulatkw12 (niektrzy mwi o eksplozji stulatkw). Na przebieg procesu starzenia si ludnoci niekiedy wpyw maj zdarzenia nadzwyczajne. Owe zdarzenia to kryzysy spoeczne (tj. przeomy dotykajce cae zamieszkujce dany obszar zbiorowoci) o charakterze politycznym (wojny), ekonomicznym (dekoniunktura gospodarcza) i normatywnym (zmiany mentalne), ktre determinuj z jednej strony skonno do zawierania zwizkw maeskich i posiadania potomstwa, z drugiej strony poprzez dostpno dobrej jakoci wyywienia, opau i rodkw higieny stan zdrowia i czsto zgonw ludnoci. W polskich warunkach takim istotnym i posiadajcym po dzi dzie wpyw na przebieg procesu starzenia si ludnoci zdarzeniem bya II wojna wiatowa przyspieszony wzrost odsetka ludzi starych w najbliszych dekadach uwarunkowany bdzie dochodzeniem do wieku 60 lat duych liczebnie generacji urodzonych w okresie powojennej kompensacji urodze (tj. w latach 1946-1960).
belki wskazuj na liczb ludnoci danej pci w danym wieku. Informacja o liczbie moe by podana w wielkociach bezwzgldnych (tysice, miliony osb) bd wzgldnych (odsetek ludnoci danej pci). 10 Szukalski P., 2003, Trwanie ycia osb starych w Europie na przeomie XX i XXI wieku, Gerontologia Polska, nr 2, 55-62. 11 W amerykaskiej literaturze gerontologicznej popularny jest podzia zbiorowoci seniorw na trzy grupy: modych starych (osoby w wieku 65-74 lata), starych starych (75-84 lata) i najstarszych starych (85 lat i wicej).

13

4. Konsekwencje starzenia si ludnoci

Mwic o konsekwencjach procesu starzenia si, zdawa sobie naley spraw z ich wieloaspektowego charakteru. W niniejszym miejscu chciabym ograniczy si do konsekwencji przejawiajcych si w sferze ekonomii, opieki zdrowotnej, relacji midzypokoleniowych w spoeczestwie i w rodzinie. Chcc dokona egzemplifikacji, odwoywa si bd do bada bazujcych na najnowszej wersji prognozy demograficznej GUS, wersji pochodzcej z 2008 roku. Zgodnie ze wspomnian prognoz opracowan na lata 2008-2035 na jej koniec liczba ludnoci Polski zmniejszy si ma z 38,1 mln osb mieszkajcych w naszym kraju w 2007 r. do 36 mln osb w 2035(tj. o 5,5% stanu pocztkowego). Jednoczenie liczba osb w wieku poprodukcyjnym (zob. niej) zwikszy si ma o 3,54 mln, czyli o 64,4%. Z punktu widzenia ekonomii podstawowe znaczenie ma zwikszajce si obcienie ludnoci w wieku produkcyjnym ludnoci w wieku poprodukcyjnym. W tym przypadku bardziej waciwe byoby zapewne posugiwanie si miar okrelajc stosunek pracujcych do pobierajcych wiadczenia emerytalne i rentowe, tym niemniej tradycyjnie uywany jest wspczynnik obcienia ekonomicznego okrelajcy stosunek ludnoci w wieku poprodukcyjnym (kobiety 60 lat i wicej, mczyni 65 lat i wicej) i ludnoci w wieku produkcyjnym (kobiety 18-59 lat, mczyni 18-64 lat). Stosunek ten zwikszy ma si w Polsce pomidzy rokiem 2007 a 2030 z 24,8 osb w wieku poprodukcyjnym przypadajcych na 100 osb w wieku produkcyjnym na 43,7. Oznacza to, i chcc utrzyma wysoko wiadcze emerytalno-rentowych i poziom opieki zdrowotnej seniorw naley oczekiwa zwikszonych obcie fiskalnych nakadanych na wynagrodzenia i na wydatki ponoszone gwnie przez osoby aktywne zawodowo. Proces starzenia si ludnoci stawia nowe zadania przed systemem opieki zdrowotnej. Osoby starsze czciej s pacjentami otwartych i zamknitych placwek ochrony zdrowia (przykadowo, czsto hospitalizacji dla chorb ukadu krenia bya w roku 1999 blisko 12-krotnie wysza wrd osb w wieku 65 lat i wicej ni wrd osb w wieku 35-44 lat). Szacunki dokonane na bazie poprzedniej prognozy demograficznej z roku 2003 mwiy, e
Przykadowo wedug najnowszej prognozy GUS z 2008 r. dla Polski liczba osb w wieku 60-74 lat wzrosn ma w latach 2008-2030 o 40%, 75-84 lat o 65,6%, za 85 lat i wicej o 90%. Jednoczenie liczba stulatkw bdzie wysza o 253%.
12

14

pomimo spadku liczby mieszkacw naszego kraju pod wpywem procesu starzenia si liczba niepenosprawnych wzronie przy zaoeniu braku zmian czstoci

niepenosprawnoci w poszczeglnych grupach wieku midzy rokiem 2002 a 2030 o 32,7%13. Inne obliczenia na bazie tej samej projekcji zmian liczby ludnoci mwi np. o samoczynnym wzrocie liczby zama osteoporotycznych o 34% w tym samym okresie14. Z kolei szacunki dotyczce finansowych potrzeb systemu opieki zdrowotnej mwi o koniecznoci przeciwdziaania procesowi starzenia si ludnoci w postaci realnego 13% wzrostu wydatkw w najbliszym dwudziestoleciu, aby utrzyma poziom wiadcze medycznych na staym poziomie. Z uwagi na podwjne starzenie si ludnoci wzronie zwaszcza zapotrzebowanie na procedury zwizane ze specyficznymi potrzebami najstarszych pacjentw. Poza czynnikiem demograficznym zapotrzebowanie na opiek medyczn nad seniorami wynika bdzie z przemian mentalnych coraz czstszemu odchodzeniu od postrzegania staroci jako okresu nieuniknionej niepenosprawnoci i chronicznych chorb na rzecz percepcji tej fazy ycia jako wolnej od powyszych przypadoci. Starzenie si ludnoci pociga za sob rwnie zmian relacji midzypokoleniowych, tak w spoeczestwie, jak i w jego podstawowej jednostce rodzinie. W ramach spoeczestwa pojawia si z jednej strony nowa waloryzacja seniorw

(dowartociowywanie tej grupy ludnoci jako wyborcw, czy zasobnych konsumentw) oraz zachcanie do wzrostu spoecznej produktywnoci tej grupy wieku (partycypacja w yciu politycznym, kulturalnym, wolontariacie, przeduanie okresu aktywnoci

zawodowej). Z drugiej strony mamy do czynienia z rozprzestrzenianiem si ideologii ageizmu (dyskryminacji ze wzgldu na wiek) bazujcej na wspomnianym wzrocie obcie podatkowych jako konsekwencji wzrostu liczby osb starszych, kulcie modoci i niedostosowaniu wielu seniorw do szybkiego tempa zmian technologicznych, jakim podlega wspczesne spoeczestwo, postrzeganiu pracujcych ludzi starych jako zabierajcych stanowiska pracy bezrobotnej modziey. Rwnie w rodzinie zmienia si pozycja seniorw z jednej strony wzrasta waga midzypokoleniowej wizi emocjonalnej i prywatnych transferw intergeneracyjnych (dary rzeczowe i finansowe, uyczanie mieszkania, wzajemna opieka, wiadczenie
13

Szukalski P., 2004b, Projekcja liczby niepenosprawnych seniorw do roku 2030, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Nasze starzejce si spoeczestwo. Nadzieje i zagroenia, Wyd. U, d, 106-112

15

rnorodnych usug). Z drugiej strony zasada intymnoci na dystans (tj. oddzielnego zamieszkiwania dorosych przedstawicieli rnych generacji) zmniejsza wspzaleno. W przyszoci coraz wiksz wag dla relacji w rodzinie i poza ni mie bd obserwowane obecnie tendencje w zakresie formowania zwizkw (upowszechnianie si ycia w samotnoci), bezdzietnoci i maodzietnoci, rozwodw. W ich konsekwencji erozji ulegnie demograficzny wymiar rodziny, a w rezultacie zmniejszy si prawdopodobiestwo posiadania opiekuna rodzinnego i zwikszy obcienie takich opiekunw. Zmiany takie spowoduj konieczno dalszego przeformuowania polityki gospodarczej i spoecznej (w tym i systemu ochrony zdrowia i usug opiekuczych).

5. Apokaliptyczna demografia15
Od momentu zainteresowania si konsekwencjami procesu starzenia si ludnoci ludzie nauki i polityki postrzegali wzrost udziau seniorw i wyduanie si trwania ycia w okresie staroci jako zjawiska niepokojce. Owo jednomylne w przeszoci w zasadzie mniemanie nazwane przez E. Gee demografi apokaliptyczn16 i wzrastajca liczba osb starszych mie bdzie katastrofalne skutki dla spoeczestwa, zasadzao si na piciu aksjomatach: 1) homogenizacji zbiorowoci seniorw; 2) obwinianiu osb starszych; 3) postrzeganiu procesu starzenia si w kategoriach problemu spoecznego; 4) rozbudzaniu konfliktw midzypokoleniowych na bazie dyskusji o

midzypokoleniowej (nie)sprawiedliwoci i (nie)rwnoci; 5) bezwzgldnym i staym czeniu procesu starzenia si z polityk spoeczn. Zanim przyjrzymy si pokrtce powyszym aksjomatom i ich prawdziwoci, warto zaznaczy, i w rzeczywistoci demografia apokaliptyczna bazuje na jeszcze jednym, nieuwzgldnionym przez E. Gee, zaoeniu nieuniknionym pogarszaniu si wraz z wiekiem stanu zdrowia, zdolnoci kognitywnych, kompetencji spoecznych i zawodowych.
Kulbaczewska, M., Kulbaczewski B., 2008, Zamania osteoporotyczne problem spoeczny starzejcej si populacji Polski, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomylne starzenie si w wietle nauk o zdrowiu, nakadem Zakadu Demografii i Gerontologii Spoecznej U, d, 59-71 15 W niniejszym punkcie korzystam z fragmentw swego innego opracowania: Szukalski P., 2006b, Zagroenie czy wyzwanie proces starzenia si ludnoci, Polityka Spoeczna, nr 9, 6-10. 16 Gutman G., 2006, Meeting the challenges of global aging: the need for a gerontological approach, [w:] Geriatrics 2006, Proceedings of the International Congress of Elderly Health, Istanbul, Turkey, 13-24
14

16

To przekonanie powszechne w pierwocinach gerontologii spoecznej prowadzio do logicznego wniosku, i tym samym seniorzy powinni dostosowa si do swej zmniejszajcej si uytecznoci, wycofujc si z penionych rl spoecznych. Z uwagi na pojawiajce si w rezultacie tego rozliczne deficyty, zadaniem tak pastwa, jak i innych instytucji publicznych i prywatnych (przede wszystkim rodzina) jest pomoc w kompensowaniu pojawiajcych si brakw. Pomni tej uwagi, spjrzmy na przedstawione powyej aksjomaty apokaliptycznej demografii. W przypadku homogenizacji populacji seniorw chodzi o milczce zaoenie braku zrnicowania stanu zdrowia i innych kluczowych z praktycznego punktu widzenia charakterystyk tej zbiorowoci. Tymczasem jeli spojrzymy choby na newralgiczn cech deklarowan niepenosprawno (odczuwan niemono wykonywania wszystkich czynnoci dnia codziennego) jest ona wyranie zrnicowana wedug wieku. Przykadowo wedug danych NSP 2002 wrd osb w wieku 60-64 lat 35,3% deklarowao niepenosprawno, w wieku 65-69 lat 35,8%, 70-74 lat 41,4%, 75-79 lat 46,1%, za w wieku 80 lat i wicej 48,8%17. W krajach wyej rozwinitych rnice pomidzy poszczeglnymi grupami wieku s z reguy jeszcze bardziej widoczne, gwnie wskutek niszych deklaracji wrd modszych grup osb po szedziesitce. Seniorzy traktowani s rwnie jako monolityczna grupa zasugujca na szczeglne wzgldy z uwagi na ubstwo. Tymczasem zasig ubstwa jest w tej grupie zdecydowanie niszy ni wrd rodzin posiadajcych dzieci na wychowaniu i ta prawidowo wystpuje we wszystkich rozwinitych krajach18. Swoistym przejawem homogenizacji bya rwnie gboka do niedawna wiara w niezmienno przebiegu ontogenezy jednostek przynalecych do rnych kohort19 dopiero ostatnie wierwiecze dostarczyo dowodw wiadczcych o postpujcej poprawie stanu zdrowia kolejnych generacji i spowolnieniu przebiegu starzenia si na poziomie jednostkowym. Kolejny aksjomat dotyczy bycia winnymi przez seniorw. Klasyczny tekst Prestona20 wskazywa na odmienn ewolucj w okresie powojennym podejcia polityki spoecznej w
GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 2003, NSP2002. Osoby niepenosprawne oraz ich gospodarstwa domowe. Cz I. Osoby niepenosprawne, Warszawa, 227 s. 18 UNDP (United Nations Development Programme), 1999, Ku godnej, aktywnej staroci. Raport o rozwoju spoecznym, Polska 1999, Warszawa, 130 s. 19 Kohorta w demografii to grupa jednostek, ktre w tym samym okresie dowiadczyy tego samego zdarzenia. Najczciej uywa si tego terminu do opisu jednostek, ktre urodziy si w tym samym czasie np. w cigu dekady, piciolecia, czy roku (w tym ostatnim przypadku zamiennie uywana jest nazwa generacja).
17

17

krajach rozwinitych do dzieci i seniorw. Marginalizacji problemw najmodszego pokolenia i ich rodzicw towarzyszy rozkwit programw ukierunkowanych na seniorw (zjawisko to widoczne byo przede wszystkim przy porwnaniu tempa wzrostu wydatkw publicznych na poszczeglne grupy wieku). W sytuacji zaamania si finansw publicznych w kocu lat 1970. (stagnacja ekonomiczna po kryzysie naftowym), wzrostu zaduenia publicznego i koniecznoci redukcji rnorodnych dziaa pomocowych poczto poszukiwa winnych. Seniorzy okazali si by (przede wszystkim w przypadku USA) znakomitymi kozami ofiarnymi, oskaranymi o wyciganie publicznych rodkw cho ich poziom ycia jest relatywnie niezy gwnie dziki postrzeganiu ich przez walczce partie polityczne jako rosncy w si, chtny do udziau w wyborach, wart zabiegw elektorat. Zapominano przy tym, i cz przypisywanych chciwoci osb starszych wydatkw publicznych wynikaa z obecnoci w sferze dziaa politycznych zaoenia o homogenicznoci seniorw, a tym samym z braku uzalenienia przydzielanego wsparcia od innego kryterium ni wiek21. W rezultacie proces starzenia si ludnoci postrzegany by w kategoriach wanego problemu spoecznego, rwnie dotkliwego i powszechnego, jak i nieuniknionego problemu gwnie o charakterze ekonomicznym. Wynikajce ze zmiany trybu reprodukcji ludnoci zachwianie relacji liczbowych modzi/starzy zaczo by postrzegane jako zdarzenie rodzce niepokojce skutki fiskalne i budetowe. Zmniejszajcej si liczbie patnikw relatywnie wysokich danin publicznych (osoby pracujce) towarzyszy wzrost liczebnoci chciwych i niepohamowanych konsumentw rodkw publicznych. Zainteresowanie przycigny zwaszcza kwestia stabilnoci systemw emerytalnych dziaajcych na zasadzie pay-as-you-go i koszty opieki zdrowotnej. Porwnanie kosztw i korzyci, jakie wskutek przynalenoci do spoeczestwa ponosz jednostki przynalece do rnych generacji a zatem odpowiednio danin i dziaa publicznych doprowadzio do coraz powszechniejszego analizowania wzrostu obcienia demograficznego ludnoci starsz w kategoriach kontraktu midzypokoleniowego z odwoaniem si do pojcia rwnoci, a przede wszystkim sprawiedliwoci midzypokoleniowej. Ta ostatnia gwnie dziki wpywowym pracom Kotlikoffa22,
Preston S. H., 1984, Children and the elderly: Divergent paths for Americas dependents, Demography, vol. 21, nr, 3, 435-457. 21 Binstock R. H., 1992, The oldest old and intergenerational equity, [w:] R. M. Suzman, D. P. Willis, K. G. Manton (eds.), The oldest old, Oxford University Press, New York, 394-417 22 Kotlikoff L. J., 1993, Generational accounting. Knowing who pays, and when, for what we spend, The Free Press, New York, 265 s.
20

18

stanowicym punkt wyjcia dla rachunkowoci generacyjnej23 w najczciej wystpujcej postaci definiowana jest jako takie samo wzgldne obcienie saldem transferw publicznych kadej kolejnej generacji. Prowadzone w latach 1980. i 1990. badania wielokrotnie wskazyway, i saldo to jest zdecydowanie korzystne dla dzisiejszych emerytw kosztem nastpnych pokole zmuszonych do spacania nadmiernych zobowiza, co samoczynnie prowadzio do stawiania pyta odnoszcych si do monoci i koniecznoci redefiniowania kontraktu midzypokoleniowego24. Jednake podstawowym zarzutem stawianym rachunkowoci generacyjnej jest nieuwzgldnianie w prowadzonych rachunkach spoecznie uytecznej dziaalnoci woluntarystycznej, jak i prywatnych przepyww midzypokoleniowych. Tymczasem w obu przypadkach mamy do czynienia z wyranym przepywem pojawiajcych si poytkw od osb starszych do modszych. Przedstawiony powyej tok mylenia, obciajc seniorw odpowiedzialnoci za rozliczne problemy spoeczne, wzmaga niech do nich podkreli naley do seniorw ogem jako grupy, nie do poszczeglnych, yjcych w ssiedztwie jednostek owocujc wzrostem ageizmu, tj. budowaniem stereotypw i nierwnym traktowaniem jednostek na bazie przynalenoci do rnych grup wieku25. Dziao si tak, mimo i kada
Zob. Szukalski P., 2000, Rachunkowo generacyjna, Polityka Spoeczna, nr 11-12, 17-21 Kontrakt midzypokoleniowy (umowa midzypokoleniowa) to bazujce na zasadzie odroczonej i ekwiwalentnej wymiany porozumienie dotyczce intergeneracyjnej redystrybucji atrybutw statusu spoecznego a zatem takich zasobw jak: wadza, presti (ktry utosami mona z przywdztwem kulturowym) i bogactwo materialne. Jego celem jest okrelenie beneficjanta i ponoszcego koszt danej alokacji, jej czasu, miejsca, formy oraz innych warunkw szczegowych. Tym, co odrnia ten rodzaj umowy od typowych umw formuowanych na zasadach rynkowych, jest brak dwch zgodnych owiadcze woli stron przystpujcych do umowy w chwili jej zawarcia. W przypadku umw rynkowych kontrahenci s w momencie zawierania kontraktu znani sobie i zdolni (w znaczeniu prawnym) do skadania owiadcze woli, a zatem yj. Tymczasem w przypadku umowy midzypokoleniowej podejmowane s zobowizania wobec jednostek i grup, ktre bd ju wymary, bd si jeszcze nie narodziy. Kontrakt midzypokoleniowy skada si z dwch pod-umw: publicznej, dotyczcej redystrybucji zasobw w ramach jakiej zbiorowoci (wspczenie w wikszoci przypadkw w ramach pastwa), oraz prywatnej, dotyczcej redystrybucji w ramach rodziny. Tym samym odnosi si do dwch odmiennych znacze pojcia generacji (pokolenia). Wedle pierwszego z nich, aby okreli pokolenie niezbdne jest uwzgldnienie wieku (a czasami rwnie aktywnoci zawodowej), za zdefiniowane na ich podstawie generacje nazwa moemy docelowymi grupami polityki spoecznej. Z kolei w ramach rodziny dla okrelenia przynalenoci do danej generacji wane jest jedynie miejsce w sieci zwizkw czcych czonkw rodziny. Te dwa pojcia si oczywicie nie pokrywaj, rodzice i dzieci bowiem mog by jednoczenie np. w wieku aktywnoci zawodowej lub wieku emerytalnym (Szukalski P., 2004, Kontrakt midzypokoleniowy a zasada sprawiedliwoci midzypokoleniowej, [w:] L. Frckiewicz, A. Rczaszek (red.), Kapita spoeczny, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice, 169-184; Szukalski P., 2008, Starzenie si ludnoci ku redefinicji kontraktu midzypokoleniowego?, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomylne starzenie si w perspektywie nauk o pracy i polityce spoecznej, nakadem Zakadu Demografii i Gerontologii Spoecznej U, d, 248-260). 25 Szukalski P., 2004a, Dyskryminacja ze wzgldu na wiek (ageism) przyczyny, przejawy, konsekwencje, Polityka Spoeczna, nr 2, 11-15
24 23

19

dyskryminacja zwizana jest rwnie z pewnymi kosztami dla osb i instytucji dyskryminujcych26. W konsekwencji uznanie staroci demograficznej i rozrostu liczebnego populacji seniorw za zagroenie dla dugookresowego dobrobytu spoecznego prowadzio do nadmiernie uproszczonego i stygmatyzujcego traktowania osb starszych przez decydentw i instytucje polityki spoecznej, powodujc rozbudow tych ostatnich. Dziao si tak przede wszystkim wskutek pozbawienia w potocznym myleniu seniorw innych rl spoecznych jak tylko konsumentw rnorodnych usug spoecznych, ludzi w rzeczywistoci bezproduktywnych. Nieunikniony dalszy wzrost kosztw polityki wobec ludzi starych prowadzi do koniecznoci przemylenia na nowo problematyki starzenia si ludnoci. W tym przypadku wystpoway dwa podejcia. Pierwsze z nich bdc kontynuatorem demografii apokaliptycznej wyranie podkrelao konieczno przywrcenia sprawiedliwoci midzypokoleniowej, gwnie poprzez przesunicie odpowiedzialnoci z sektora publicznego na sektor prywatny. Beneficjantami takiego podejcia s jednake gwnie rodowiska, ktre w imi denia do likwidacji/ograniczenia zagroenia takie propozycje skadaj. S to zatem zarwno rzdy, jak i prywatne podmioty gospodarcze. Drugiemu, alternatywnemu podejciu powicona bdzie kolejna cz niniejszego rozdziau. Punktem wyjcia do jego prezentacji na zasadzie kontrapunktu niech bdzie stwierdzenie, i podejcie nazwane demografi apokaliptyczn koncentruje si na podkreleniu spoecznych (przede wszystkim ekonomicznych) kosztw wzrostu udziau osb starszych przy zaoeniu staoci pozostaych warunkw brzegowych, w jakich funkcjonuje spoeczestwo. Sprawdzeniu susznoci tego zaoenia powicimy nastpny punkt.

6. Najwaniejsze dugookresowe tendencje zaprzeczajce aksjomatom demografii apokaliptycznej

W ostatnich dekadach mamy w rzeczywistoci do czynienia z wyranym

przeformuowaniem owych warunkw brzegowych. Najwaniejsze zmiany, jakie

Przykadowo, w Wielkiej Brytanii szacuje si, i corocznie wskutek dyskryminacji seniorw na rynku pracy straty wynosz 23 mld euro, za koszt zbdnie wypacanych zasikw i utraconych podatkw to dalsze 6,3 mld euro (Thorpe E., 2004, Dyskryminacja ze wzgldu na wiek w Unii Europejskiej, [w:] My te seniorzy w Unii Europejskiej, Akademia Rozwoju Filantropii, Warszawa, s. 52).
26

20

zachodz, odnosz si do staej poprawy stanu zdrowia seniorw, wzrostu wiadomoci swych praw przez starszy odam ludnoci i zainteresowania koncepcj pomylnego starzenia si. Najwaniejsz przesank wskazujc, i zaoenia lece u podstaw apokaliptycznej demografii s bdne, jest ewolucja stanu zdrowia seniorw w krajach rozwinitych. Zarwno wskaniki porednie (trwanie ycia), jak i bezporednie (niepenosprawno, czsto wystpowania powanych chorb i hospitalizacji) wiadcz o postpujcej poprawie stanu zdrowia, generalnie potwierdzajc Friesowsk tez o kompresji zachorowalnoci. Nie do, i wydua si trwanie ycia, wikszo przyrostu w krajach wysoko rozwinitych jest efektem redukcji umieralnoci po 60. roku ycia, za najbardziej dynamicznie wzrasta trwanie ycia osb starych. Jednoczenie wyranie opnia si moment wystpienia powanej niepenosprawnoci, wskazujc na moliwo wspwystpowania sdziwego wieku i dobrego zdrowia27. Niektre symulacje wykonane dla UE-15 wskazuj, e w przypadku utrzymania si w przyszoci tempa obnienia wspczynnikw niepenosprawnoci odnotowanego w ostatnich dwch dekadach XX wieku w perspektywie do roku 2050 redukcja ta cakowicie zrekompensuje wzrost liczby osb niepenosprawnych wynikajcy z procesu starzenia si ludnoci28. Postpujca poprawa stanu zdrowia mogaby si przeoy na wyduenie okresu aktywnoci zawodowej. Nie dzieje si tak jednak. Cho prowadzone w ostatnich latach badania wrd starszych wiekiem osb wskazuj, i generalnie brak jest przesanek do jednoznacznego czenia faktu przekroczenia pidziesitego roku ycia z obnianiem si psychicznych i somatycznych predyspozycji do wykonywania pracy29, pogld taki wci funkcjonuje i to zarwno wrd seniorw, osb na przedpolu staroci, jak i wrd pracodawcw. Sytuacja na rynku pracy pastw Europy ostatniego trzydziestolecia bya przyczyn podtrzymywania bodcw do wczeniejszej dezaktywacji zawodowej, co z kolei wytworzyo i utrwalio spoeczne oczekiwania do powielania takiego wzorca
Warto podkreli, i taka ewolucja stanu zdrowia seniorw jeszcze raz wskazuje na bezzasadno zaoenia o jednorodnoci osb starszych. 28 Lutz W., Scherbov S., 2003, Will population ageing necessarily lead to an increase in the number of persons with disabilities? Alternative scenarios for the European Union, European Demographic Research Papers, nr 3, 25 s. 29 Makowiec-Dbrowska T., 2002, Wiek jako determinant zdolnoci do pracy ze szczeglnym uwzgldnieniem wysiku fizycznego, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Proces starzenia si ludnoci. Potrzeby i wyzwania, Wyd. Biblioteka, d, 151-157; Dudek B., Pabich-Zrobek D., 2002, Zmiany w sprawnoci funkcji psychologicznych spowodowane starzeniem si a niezawodno starszych pracownikw, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Proces starzenia si ludnoci. Potrzeby i wyzwania, Wyd. Biblioteka, d, 158-169.
27

21

zaprzestania kariery profesjonalnej w przyszoci. Pojawia si zatem wyrana luka pomidzy otrzymywaniem wiadczenia bdcego z definicji form rekompensaty za malejc wskutek czonego z wiekiem wspwystpowania chorb produktywno, a tym samym nisz pac a psychofizyczn moliwoci wykonywania pracy. Jednoczenie ostatnie dwie dekady przynosz wyrany wzrost wiadomoci wrd seniorw wasnych praw socjalnych, zawodowych, edukacyjnych. Jest to z jednej strony przejaw kolejnej fazy zwalczania nierwnoci spoecznych (w tym przypadku ograniczania ageizmu, widocznego coraz bardziej przede wszystkim na rynku pracy), z drugiej za wzrostu samooceny wasnej wartoci traktowania tak przez seniorw, jak i inne osoby jednostek starszych jako zasobu, nosicieli cennego kapitau w postaci dowiadczenia, bardziej prospoecznych wartoci, umiejtnoci wsppracy. Wspomniane poprawa stanu zdrowia i wzrost wiadomoci wasnych praw s bezporednio zwizane z pojawieniem si koncepcji pomylnego starzenia si (succesfull ageing), ktra w ostatnich latach pod wpywem WHO coraz czciej utosamiana jest z aktywnym starzeniem si (active ageing). Koncepcja ta w skrcie odwouje si do koniecznoci zapewnienia na staro dostpu do trzech newralgicznych
30

sfer

warunkujcych optymaln jako ycia: zdrowia, samodzielnoci i produktywnoci . Jej trzon zasadza si na przekonaniu, i pomylne starzenie si jest zwizane z aktywnoci, zarwno zawodow, jak i spoeczn dostosowan dynamicznie do stanu zdrowia, aktywnoci o charakterze prewencyjnym tak na poziomie indywidualnym

(zagospodarowanie przez seniorw czasu, dowiadczenia, chci bycia uytecznym; moliwo podniesienia poziomu ycia dziki dodatkowym dochodom), jak i grupowym (aktywno jednostek przekada si na ich wiksz samodzielno a zatem zmniejsza obcienie spoeczestwa; wytwarzane s dodatkowe dobra materialne i niematerialne wizki uytecznoci niedostpne dla grupy w innym przypadku; nastpuje wzrost spoistoci grupy dziki wzmocnieniu poczucia solidarnoci midzypokoleniowej). W takim przypadku podejmowane publiczne dziaania powinny by ukierunkowane przede wszystkim na wzmacnianie owej aktywnoci poprzez stwarzanie odpowiednich przesanek instytucjonalnych i prawnych.

30

Walker A., 2006, Active ageing: Maintaining health and autonomy across the life course, [w:] Geriatrics 2006, Proceedings of the International Congress of Elderly Health, Istanbul, Turkey, 107-113.

22

7. Poszukiwanie nowych rl dla seniorw ku myleniu o spoecznej produktywnoci osb starszych

Jak widzimy, zaoenie o niezmiennoci zdrowotnych i spoecznych charakterystyk osb starszych jest niemoliwe do obrony. Tym samym w zasadzie wszystkie aksjomaty apokaliptycznej demografii okazuj si mie iluzoryczn warto. Dugookresowe tendencje spoeczne i zdrowotne wiadcz natomiast o moliwoci bardziej

optymistycznego podejcia do procesu starzenia si ludnoci. Owo podejcie zwizane jest z koniecznoci znalezienia dla seniorw nowych cho w rzeczywistoci najczciej tylko odwieonych rl. W tym przypadku prowadzona dyskusja koncentruje si wok spoecznej produktywnoci seniorw, niekiedy podkrelajc dodatkowo pozytywne makroefekty zwizane ze zmianami struktury ludnoci wedug wieku. Pod pojciem spoecznej produktywnoci seniorw rozumiem zdolno osb starszych do produkowania nowych wartoci, a tym samym do powikszania rnorodnych zasobw znajdujcych si w gestii poszczeglnych czonkw spoeczestwa, jak i caej zbiorowoci. Jeli odwoamy si do analizy spoecznej produktywnoci seniorw, prowadzony tok rozumowania skupia si na wykazaniu, i relacja nakad/efekt jest w przypadku zdecydowanej wikszoci osb w starszym wieku spoecznie korzystna. Wbrew rozpowszechnionym przekonaniom wikszo bada wskazuje, i starsi wiekiem pracownicy wykonuj swe obowizki nie gorzej a niekiedy lepiej ni ich modsi koledzy. Wyjtkiem s w tym przypadku prace wymagajce duej siy fizycznej lub te byskawicznej reakcji na bodce. W przypadku wykonywania innego typu pracy z reguy dokadno i sumienno jest wysza u starszych zatrudnionych, ktrzy dodatkowo odznaczaj si nisz podatnoci do porzucenia dotychczasowego pracodawcy i do korzystania ze zwolnie, wystpuje u nich niszy poziom uzalenie od rnego typu uywek (czy szerzej antystresorw) i mniej wypadkw przy pracy. Wspomniana wczeniej poprawa stanu zdrowia obecnie yjcych seniorw jest podstawowym powodem, dla ktrego moliwo ustawowego odraczania momentu trwaej dezaktywacji zawodowej jest w wielu krajach brana pod uwag, o ile wrcz nie wprowadzana w ycie. Produktywno spoeczna seniorw przejawia si jednak nie tylko wykonywaniem odpatnej pracy. Rwnie wanymi jej elementami s rwnie te dziaania, ktre cho nie wynagradzane a tym samym nieuwzgldnione w PKB przyczyniaj si do wzrostu dobrobytu jednostek i zbiorowoci. Naley do nich aktywno przejawiajca si w rodzinie

23

i w organizacjach woluntarystycznych. W pierwszym przypadku chodzi przede wszystkim o pomoc w wychowywaniu wnukw, pomoc ktra jake czsto uwalnia crki/synowe od domowych obowizkw, umoliwiajc im wykonywanie pracy zarobkowej, jak i o rnego typu usugi wykonywane na rzecz innych czonkw rodziny, poprawiajce ich dobrostan i dobrobyt (poprzez oszczdno rodkw, ktre w innym przypadku musiayby by wydatkowane na zakup danej usugi), cho nie figurujce w adnych statystykach chodzi zatem o prywatne przepywy midzypokoleniowe. W przypadku organizacji spoecznych o charakterze woluntarystycznym, ktre najczciej dziaaj jako bufory osabiajce nacisk spoecznych potrzeb na instytucje publiczne, ponownie seniorzy angauj si w dziaalno przynoszc konkretne korzyci dla spoecznoci, korzyci ponownie nieuwzgldniane w tradycyjnych miernikach dobrobytu. Spoeczna produktywno seniorw przejawia si rwnie ich stabilizujcym wpywem jako konsumentw na popyt rynkowy. Starszy konsument jest mniej mobilny (zarwno w przestrzeni, jak i asortymencie nabywanych dbr i usug), co dziaa bez wtpienia jako czynnik chronicy rynek przed nadmiernie szybk tj. uniemoliwiajc spacenie si inwestycji zmian preferencji nabywcw. Jednoczenie rozrost populacji seniorw staje si w krajach rozwinitych przyczyn szybkiego rozrostu wysoce pracochonnego segmentu mniej bd bardziej wykwalifikowanych usug opiekuczych, poprawiajc sytuacj na rynku pracy31. Dodajmy przy tym, i znaczna cz kreowanego popytu moe by zaspokajana przez innych, odpowiednio przeszkolonych seniorw, uatwiajc ich pozostanie na rynku pracy bd powrt na. W przypadku pozytywnego wpywu przemian strukturalnych wspomnie mona, przykadowo, i seniorzy charakteryzuj si najnisz wrd wszystkich dorosych skonnoci do popeniania przestpstw, najrzadziej s sprawcami wypadkw

komunikacyjnych, std te wzrost ich udziau w populacji przekada si na relatywnie wiksze bezpieczestwo. Osoby starsze s najbardziej zdyscyplinowan grup wyborcw, std te mona oczekiwa, e wzrost ich wanoci przeoy si na wysze zainteresowanie okazywane sprawom publicznym32. Dowiadczenia krajw zachodnich wskazuj, i wiksza frakcja seniorw przekada si na wysz skonno do uczestnictwa w
Krzyszkowski J., 2006, Usugi opiekucze dla ludzi starych w miejscu zamieszkiwania w Polsce i innych krajach UE, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Staro i starzenie si jako dowiadczenie jednostek i zbiorowoci ludzkich, nakadem Zakadu Demografii U, d, 150-155. 32 Palmore E. B., 2005, Benefits of aging, [w:] E. B. Palmore, L. Branch, D. K. Harris (eds.), Encyclopedia of ageism, The Haworth Pastoral Press, New York, 47-52
31

24

aktywnoci woluntarystycznej, aczkolwiek Polska w tym wzgldzie wyranie odbiega od rzeczywistoci tych wanie spoeczestw.

8. Przygotowanie do staroci jako zadanie jednostek i zbiorowoci

Credo gerontologii to zachowanie jak najduej samodzielnoci. Na poziomie indywidualnym podobnie zreszt jak na poziomie zbiorowym podtrzyma mona autonomi poprzez uprzednie przygotowanie si do potencjalnych problemw przyszoci. W przypadku indywiduum owe problemy zwizane s z zdarzeniami krytycznymi punktami zwrotnymi w yciu o charakterze zdarze losowych (kalectwo, utrata maonka) lub zdarze planowanych (moment przejcia na emerytur) i ich konsekwencjami. W przypadku zbiorowoci ludzkich problemy wynikaj nie tyle z samego wystpowania wspomnianych zdarze krytycznych wrd czonkw spoecznoci, ile z nadmiernie wysokiej czstoci ich wystpowania lub te ich niewaciwego (tj. przedwczesnego) kalendarza. rodki zaradcze na owe problemy w zalenoci od ich specyfiki podzieli mona na trzy grupy: zapobieganie wystpowaniu zdarze krytycznych, odraczanie momentu ich wystpienia oraz planowanie metod minimalizowania szkd wynikajcych z owego zdarzenia. W kadym przypadku mamy do czynienia jednak z koniecznoci uprzedniego przygotowania si do pojawienia si owych punktw zwrotnych, a zatem z przygotowaniem do staroci. Z oczywistych wzgldw inaczej owo przygotowanie wyglda na poziomie jednostek, inaczej za na poziomie zbiorowoci. Na poziomie jednostki podstawowe znaczenia ma dbao o zdrowie somatyczne i psychiczne, pielgnowanie wizi spoecznych oraz przygotowanie bytowe. Jeli idzie o dbao o zdrowie, mam na myli podejmowanie stara o zachowanie dobrej kondycji fizycznej, psychicznej i intelektualnej, poprzez stay trening ukierunkowany na powtarzalny, czasowy wysiek cielesny i umysowy uatwiajcy w momencie przepracowania i kryzysu zdrowotnego przejcie przez te trudnoci. Pielgnowanie wizi spoecznych zwizane jest z podtrzymaniem dobrych relacji z krgiem potencjalnych wspomagajcych w okresie potrzeby bycia wspieranym. Polega ono z jednej strony na ich budowaniu (czego najlepszym przykadem znalezienie staego partnera i spodzenie potomstwa), z drugiej strony na ich utrwalaniu poprzez czsty kontakt, zainteresowanie problemami innych i czynne uczestnictwo w wymianie o charakterze odroczonym w 25

czasie. Z kolei przygotowanie bytowe odnosi si zarwno do wtku ekonomicznego (przezorno przyczyniajca si do wypracowania sobie wiadczenia emerytalnego czy rentowego lub do odoenia na staro), jak i do odpowiedniego przeksztacenia przestrzeni codziennego funkcjonowania (np. eliminacja niskich foteli i mebli kuchennych, liskich podg, czy te instalacja uchwytw w azience, maty antypolizgowej w wannie). Inaczej rzecz si ma w przypadku przygotowania do staroci na poziomie spoeczestwa. W konsekwencji mamy do czynienia z powolnym dostosowywaniem si do nowych realiw demograficznych (np. zmiana systemw repartycyjnych na kapitaowe lub mieszane), jak i rozpowszechnianiem si nowego sposobu mylenia dostrzegajcego w starzeniu si ludnoci nie zagroenie dla dalszego funkcjonowania pastwa i spoeczestwa, lecz szans urzeczywistnienia odwiecznego marzenia ludzkoci o yciu dugim, w zdrowiu i w dostatku. Problemowi przygotowania do staroci dokadniej przyjrzymy si w kolejnym rozdziale, wyjaniajcym dokadniej intelektualne rudymenty naszego badania, jak i oczekiwania, z jakim rozpoczynalimy przygod badawcz, opisywan w niniejszym tomie.

9. Podsumowanie ku promowaniu pomylnego starzenia si

Zgodnie z utworzonym przez Rowea i Kahna pojciem pomylnego starzenia si (successful aging) istniej trzy podstawowe kryteria-wyznaczniki uznania, i z takim wanie starzeniem ma si do czynienia: niski poziom niepenosprawnoci, wysoki poziom samodzielnego funkcjonowania fizycznego i umysowego oraz aktywne zaangaowanie i zainteresowanie yciem. Jak si wydaje, z punktu widzenia krytyki wspominanej w niniejszym opracowaniu demografii apokaliptycznej kryteria maj kluczowe znaczenie, albowiem to ich zmienno w czasie sprawia, i nie mona traktowa wzrostu udziau seniorw tylko i wycznie w kategoriach zagroenia proporcjonalnego do zmian liczby osb starszych. Co prawda, znale mona gosy krytyczne wobec uytecznoci pojcia pomylnego starzenia si, bazujce na jego nadmiernym ukierunkowaniu na ocen przebiegu starzenia si na poziomie jednostkowym z punktu widzenia analizy makro. Tym samym pomijana jest ocena w skali mikro, co prowadzi do tego, i znaczna cz osb starych, deklarujcych wysok jako ycia i wysokie zadowolenie z obecnej fazy ycia, z powodu niespenienia ktrego z powyszych trzech kryteriw, oceniona moe by jako

26

przykad starzenia si niepomylnego33. Tym samym pomijane jest starzenie si zwyczajne, ktrego codzienne niedogodnoci nie s z reguy traktowane jako nazbyt uciliwe brzemi staroci. Niezalenie od owych gosw wydaje si jednak, i koncepcja pomylnego/aktywnego starzenia si nadaje si do szczeglnego wykorzystania zwaszcza w sytuacji, gdy mylc o wyzwaniach wynikajcych z przemian demograficznych i starajc si zapobiec im, przesuwamy swe zainteresowanie z osb ju obecnie leciwych na jednostki na przedpolu staroci. Cho bowiem w ostatnich dwch dekadach w badaniach z zakresu stosowanej gerontologii spoecznej nastpio wyrane przesunicie z analizy sytuacji osb starszych na badanie starzenia si z perspektywy cyklu ycia, wci w rzeczywistoci dominuj rozwaania powicone starzeniu si osb starszych, pozostawiajc w zasadzie na boku pn doroso, czterdziesto- i pidziesiciolatkw oraz ich obraz wasnej staroci i przygotowanie si do niej.

Literatura:
Binstock R. H., 1992, The oldest old and intergenerational equity, [w:] R. M. Suzman, D. P. Willis, K. G. Manton (eds.), The oldest old, Oxford University Press, New York, 394-417 Dudek B., Pabich-Zrobek D., 2002, Zmiany w sprawnoci funkcji psychologicznych spowodowane starzeniem si a niezawodno starszych pracownikw, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Proces starzenia si ludnoci. Potrzeby i wyzwania, Wyd. Biblioteka, d, 158-169 George L. K., 2006, Perceived quality of life, [w:] R. H. Binstock, L. K. George (eds.), Handbook of aging and the social scences, 6th ed., Academoc Press, Burlington, 320-336 GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 1999, Seniorzy w polskim spoeczestwie, GUS, Warszawa, 243 s. GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 2003, NSP2002. Osoby niepenosprawne oraz ich gospodarstwa domowe. Cz I. Osoby niepenosprawne, Warszawa, 227 s. Gutman G., 2006, Meeting the challenges of global aging: the need for a gerontological approach, [w:] Geriatrics 2006, Proceedings of the International Congress of Elderly Health, Istanbul, Turkey, 13-24 Kotlikoff L. J., 1993, Generational accounting. Knowing who pays, and when, for what we spend, The Free Press, New York, 265 s. Krzyszkowski J., 2006, Usugi opiekucze dla ludzi starych w miejscu zamieszkiwania w Polsce i innych krajach UE, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Staro i starzenie si jako dowiadczenie jednostek i zbiorowoci ludzkich, nakadem Zakadu Demografii U, d, 150-155
33

George L. K., 2006, Perceived quality of life, [w:] R. H. Binstock, L. K. George (eds.), Handbook of aging and the social scences, 6th ed., Academoc Press, Burlington, 320-336.

27

Kulbaczewska, M., Kulbaczewski B., 2008, Zamania osteoporotyczne problem spoeczny starzejcej si populacji Polski, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomylne starzenie si w wietle nauk o zdrowiu, nakadem Zakadu Demografii i Gerontologii Spoecznej U, d, 59-71 Lutz W., Scherbov S., 2003, Will population ageing necessarily lead to an increase in the number of persons with disabilities? Alternative scenarios for the European Union, European Demographic Research Papers, nr 3, 25 s. Makowiec-Dbrowska T., 2002, Wiek jako determinant zdolnoci do pracy ze szczeglnym uwzgldnieniem wysiku fizycznego, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Proces starzenia si ludnoci. Potrzeby i wyzwania, Wyd. Biblioteka, d, 151-157 Oklski M. (red.), Teoria przejcia demograficznego, PWE, Warszawa, 370 s. Palmore E. B., 2005, Benefits of aging, [w:] E. B. Palmore, L. Branch, D. K. Harris (eds.), Encyclopedia of ageism, The Haworth Pastoral Press, New York, 47-52 Preston S. H., 1984, Children and the elderly: Divergent paths for Americas dependents, Demography, vol. 21, nr, 3, 435-457 Rosset E., 1959, Proces starzenia si ludnoci. Studium demograficzne, PTG, Warszawa, 763 s. Szukalski P., 2000, Rachunkowo generacyjna, Polityka Spoeczna, nr 11-12, 17-21 Szukalski P., 2003, Trwanie ycia osb starych w Europie na przeomie XX i XXI wieku, Gerontologia Polska, nr 2, 55-62 Szukalski P., 2004, Kontrakt midzypokoleniowy a zasada sprawiedliwoci midzypokoleniowej, [w:] L. Frckiewicz, A. Rczaszek (red.), Kapita spoeczny, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice, 169-184 Szukalski P., 2004a, Dyskryminacja ze wzgldu na wiek (ageism) przyczyny, przejawy, konsekwencje, Polityka Spoeczna, nr 2, 11-15 Szukalski P., 2004b, Projekcja liczby niepenosprawnych seniorw do roku 2030, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Nasze starzejce si spoeczestwo. Nadzieje i zagroenia, Wyd. U, d, 106-112 Szukalski P., 2006a, Proces starzenia si ludnoci. Przyczyny, etapy, konsekwencje, [w:] T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska (red.), Geriatria z elementami gerontologii oglnej. Podrcznik dla lekarzy i studentw, Wyd. Via Medica, Gdask, 13-18 Szukalski P., 2006b, Zagroenie czy wyzwanie proces starzenia si ludnoci, Polityka Spoeczna, nr 9, 610 Szukalski P., 2008, Starzenie si ludnoci ku redefinicji kontraktu midzypokoleniowego?, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomylne starzenie si w perspektywie nauk o pracy i polityce spoecznej, nakadem Zakadu Demografii i Gerontologii Spoecznej U, d, 248-260 Thorpe E., 2004, Dyskryminacja ze wzgldu na wiek w Unii Europejskiej, [w:] My te seniorzy w Unii Europejskiej, Akademia Rozwoju Filantropii, Warszawa, 50-59 Uhlenberg P., 1992, Population aging and social policy, Annual Review of Sociology, vol. 18, 449-476 UNDP (United Nations Development Programme), 1999, Ku godnej, aktywnej staroci. Raport o rozwoju spoecznym, Polska 1999, Warszawa, 130 s. Vallin J., Mesl F., 2001, Tables de mortalit franaises pour les XIXe et XXe sicles et projections pour le XXI sicle, Donnes Statistiques, nr 4, 102 s. + pyta CD

28

Walker A., 2006, Active ageing: Maintaining health and autonomy across the life course, [w:] Geriatrics 2006, Proceedings of the International Congress of Elderly Health, Istanbul, Turkey, 107-113 Wojtyniak B., Goryski P. (red.), 2003, Sytuacja zdrowotna ludnoci Polski, PZH, Warszawa, 132 s.

29

Piotr Szukalski

Przygotowanie do staroci jako zadanie dla jednostek i zbiorowoci

1. Wprowadzenie
Jak wspomniano w rozdziale pierwszym, jedynym skutecznym sposobem zapobiegania konsekwencjom procesu starzenia si ludnoci jest przygotowanie si do staroci. Termin ten powinien przy tym by rozumiany na dwa sposoby: jako zadanie dla jednostek i dla zbiorowoci. W pierwszym przypadku oznacza pewne dziaania, jakie podejmuje pojedyncza osoba, z myl o poprawie swej sytuacji yciowej po przekroczeniu cezury wieku oznaczajcej staro. W rozumieniu drugim pojcie to obejmuje dziaania podejmowane przez organy pastwa, samorzdy, instytucje spoeczne, ukierunkowane na zaspokajanie w przyszoci potrzeb spoeczestwa, w ktrym wzrasta udzia osb starszych34. Celem niniejszego rozdziau jest prba scharakteryzowania najwaniejszych paszczyzn, na jakich proces przygotowania do staroci przebiega w obu powyszych rozumieniach. Kwestia ta jest kluczowa dla dalszych partii niniejszej pracy, albowiem cichym zaoeniem, na jakim bazowao przedstawione w niniejszym tomie badanie, jest przekonanie o koniecznoci rozpoznania sposobu, w jaki wspczeni Polacy na przedpolu staroci przygotowuj si do wasnej staroci, jako nieocenionego rda wskazwek umoliwiajcych z jednej strony podejmowanie skutecznego przygotowania si do staroci na poziomie zbiorowym, z drugiej za zarzdzanie przez instytucje pastwa indywidualnymi staraniami o lepsz staro.

2. Cechy przygotowania do staroci jednostek i populacji

Zdecydowanie wszego znaczenia tego terminu uywa A. A. Zych, dla ktrego jest to synonim edukacji przedemerytalnej, tj. programu, ktrego celem jest przygotowanie osb starzejcych si do przejcia na emerytur (Zych A. A., 2001, Sownik gerontologii spoecznej, WA ak, Warszawa, s. 62).

34

30

Zarwno w przypadku jednostkowym, jak i zbiorowym, podstawowymi cechami przygotowania do staroci s: 1) orientacja na przyszo; 2) wiadomo konsekwencji podejmowanych stara (tj. ich celowo); 3) racjonalno wyboru (cho nie musi to oznacza, i jest to racjonalno ekonomiczna35); 4) gotowo do odkadania gratyfikacji za swe obecne dziaania na wiele lat. Powysze rudymenty nie zawsze jednak wspwystpuj, albowiem niektre indywidualne dziaania, wchodzce ewidentnie w skad przygotowania do staroci, wymuszone s przez przepisy prawa (wwczas moe nie wystpowa aden z tych elementw), bd te rozwizania prawne silnie je determinuj (wwczas mamy do czynienia z uchyleniem jednej lub wicej pozycji z powyszej listy). Jak zatem atwo wywnioskowa, zbiorowe przygotowanie do staroci, w duej czci skodyfikowane, narzuca pewne ramy, w ktre jednostka musi si wpisa, dokonujc wyboru wasnych dziaa. Rnic pomidzy tymi dwoma rodzajami przygotowania jest horyzont czasu, w jakim podejmowana jest kalkulacja relacji koszty/korzyci. W przypadku jednostek z definicji horyzont obejmuje kilka najbliszych dekad, w przypadku zbiorowoci z kolei moliwe cho rzadko wystpujcy w praktyce jest dokonywanie wyborw z myl o konsekwencjach pojawiajcych si za lat 50, 100 czy jeszcze pniej36. Co wicej, rnica horyzontu czasowego wystpuje na jeszcze jednej paszczynie odpowiedniej chwili rozpoczcia przygotowania w yciu jednostki. Z punktu widzenia indywiduum moment ten to wczesna doroso, chwila usamodzielniania si (o ile olnienie odnonie zadbania o nadchodzce lata nie przychodzi z duym opnieniem), z kolei z punktu widzenia zbiorowoci chwila ta powinna zaczyna si z momentem poczcia (z uznaniem, i pierwszym dziaaniem w ramach programu przygotowania do staroci jednostki powinno
W badaniach antropologicznych znale mona pojcie racjonalnoci kulturowej jako typu racjonalnoci uzasadniajcego niektre wybory. Oznacza to, i w procesie okrelania relacji nakad/efekt prymat nad czynnikiem ekonomicznym posiada czynnik kulturowy, system wartoci obowizujcy w danej spoecznoci. W rezultacie pewne wybory racjonalne ekonomiczne nie wystpuj (jako prosty przykad mona przywoa przechodnia, ktry na widok lecego na pustej ulicy portfela nie zabiera jego zawartoci, lecz odnosi znalezion portmonetk na posterunek policji, cho inne oceniane przez pieszego jako nieuczciwe zachowanie nie pocignoby za sob adnych negatywnych konsekwencji). 36 Naley zdawa sobie jednak spraw, i w ostatnich latach w obu przypadkach horyzont ten ulega wydueniu. W USA wykupujcym polis na ycie wieo polubionym maonkom w ostatnich latach zaleca si dokonywanie wyboru uwzgldniajcego, i jedno z nich doyje do wieku 95 lat, jednoczenie w kraju tym federalne przepisy wymagaj od Social Security Administration, aby wchodzce w skad tej instytucji Biuro Aktuarialne przygotowywao prognozy wpyww i wydatkw na 75 lat naprzd. W analizach prowadzonych w ramach rachunkowoci generacyjnej (generational accounting) z kolei analizuje si konsekwencje danego typu polityki redystrybucyjnej na 100-150 lat do przodu, cho co oczywiste zdawa sobie naley spraw w niskiej wiarygodnoci prowadzonych w tym przypadku szacunkw z uwagi na zbyt wiele czynnikw modyfikujcych przyszo.
35

31

by poddanie jej badaniom prenatalnym, o ile nie wczeniej, zgodnie z artobliw zasad sformuowan przez gerontologw, i aby dobrze si starze naley najpierw dobrze sobie wybra rodzicw37). Jednoczenie oba typy maj odmienn pryzmat oceny przez osoby postronne dziaania indywiduw oceniane s w kategoriach powizanych z koncepcj cyklu ycia, podczas gdy w przypadku dziaa zbiorowych cho cz z nich przede wszystkim ta ukierunkowana na oddziaywanie na jednostki rwnie moe by oceniana z perspektywy cyklu ycia dominuje ocena w kategoriach dostosowania do potrzeb ludzi starszych jako grupy docelowej polityki pastwa. Inn odrbn cech tych dwch typw jest rwnie ukryta logika rzdzca rachunkiem nakadw i korzyci czca racjonalno z celowoci w przypadku jednostek zasadza si na podstawach deterministycznych (a zatem czeniu ich w kategoriach przyczynaskutek), z kolei w przypadku zbiorowoci logika bazuje na dwch pilastrach deterministycznym i probabilistycznym (poniewa odnosi si do zbiorowoci, mona posugiwa si przy ustalaniu niektrych przynajmniej poczyna rachunkiem

prawdopodobiestwa). Powysze dwa typy przygotowania do staroci rni rwnie stopie ich dobrowolnoci i elastycznoci. Chocia prawo, religia i obyczaj narzucaj pewne zasady postpowania na jednostk, jest ona bez wtpienia znacznie bardziej swobodna w projektowaniu swej wizji drogi osignicia pomylnej staroci ni spoeczestwo. Powysze trzy systemy regulacyjne (etyka bowiem w tym przypadku ewidentnie pozostawia interesujce nas zagadnienia na marginesie) wyznaczaj bowiem jedynie ramy dla wyborw jednostek, zdecydowanie bardziej ingerujc w wybory zbiorowe. Oba typy przygotowania do staroci posiadaj rwnie i elementy wsplne. Pierwszy z nich to przedmiot oddziaywania, ktry w obu przypadkach rozpatrywany jest dualnie jako prba oddziaywania na zmian stanu/statusu i na moment wystpienia tej zmiany. W pierwszym przypadku chodzi o wpywanie na to, czy pojawi si pewne szczeglne zachowanie uznane za korzystne (tj. racjonalne) i celowe, zachowanie prowadzce do zmiany stanu (zasobw indywidualnych, spoecznych i publicznych) lub statusu (tj. cechy warunkujcej dostp do powyszych zasobw). W przypadku drugim jest to oddziaywanie na kalendarz przej warunkujcych zmiany stanu/statusu, tj. moment w yciu jednostki, w
37

Woniak Z., 2006, Dziesi zasad dobrego starzenia si, [w:] M. Halicka, J. Halicki (red.), Zostawi lad na ziemi. Ksiga pamitkowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Pdichowi w 80. rocznic urodzin i 55.

32

ktrym zdecyduje si ona na zmian stanu bd te zostanie poddana owej zmianie. Zmiany te bowiem mog znajdowa si pod cakowit bd ograniczon kontrol jednostki i zbiorowoci, czego najlepszym przykadem rnica pomidzy momentem przejcia na emerytur a momentem wystpienia niepenosprawnoci. Kolejnym podobiestwem jest zgodno dziedzin ycia, ktrych dotyczy przygotowanie do staroci. Niezalenie bowiem od poziomu analizy wyrni mona te same paszczyzny, na ktrych wystpuje przygotowanie do staroci. W literaturze przedmiotu znale mona stwierdzenia, i z uwagi na to, i starzenie si jest procesem wielowymiarowym, std i przygotowanie si na musi by holistyczne, a zatem wielopaszczyznowe, dotykajce w zasadzie kadej sfery ycia. Jednak wyrni mona kilka priorytetowych domen, ktrym powici chciabym uwag w dalszej czci. S to kolejno wymiary: ekonomiczny, zdrowotny, relacyjny (spoeczny), przestrzenny, technologiczno-edukacyjny i polityczny. Pomijam w tym przypadku wymiar normatywnoduchowy, cho zdaj sobie spraw, i przyszo zdeterminowana bdzie tylko dwiema kwestiami etyk i technologi. W przypadku etyki podstawowy problem dotyczy bdzie znalezienia wartoci ycia na staro zoono tej materii, a dokadniej nietrafno dotychczasowych sdw (czy raczej stereotypw) na ten temat przedstawiona zostaa w rozdziale pierwszym. Wyjaniajc znaczenie dziaa obejmujcych wymienione wyej dziedziny, omwi je, rozdzielajc oba podstawowe typy przygotowania do staroci: indywidualne i populacyjne. Z reguy bowiem wszelkie poradniki dobrego starzenia si ograniczone s do rad odnoszcych si do jednostek38.

3. Przygotowanie si do staroci jednostek przykady dziaa

Przyjrzyjmy si zatem dziaaniom, jakie podejmowane s przez indywidua i zbiorowoci w rnych sferach ycia. Naley jednake uprzednio zaznaczy, i powysze wymiary czsto zachodz na siebie, wspwystpuj, std te niekiedy przy analizie pojedynczych, wyrnionych dziaa pojawiaj si suszne wtpliwoci co do zakwalifikowania danego poczynania do jednej, wyranie wyselekcjonowanej kategorii.
rocznic pracy naukowej, Wyd. UwB, Biaystok, s. 153.

33

Przedstawione poniej ilustracje potraktowa oczywicie naley jedynie jako wybr najwaniejszych przykadw w sferze przygotowania do staroci, nie za jako ich wyczerpujc enumeracj. Wymiar ekonomiczny39 W przypadku jednostki przygotowanie do staroci w sferze ekonomicznej opiera si przede wszystkim na podejmowaniu decyzji odnoszcych si do pracy (wysoko dochodu biecego i przyszego), konsumpcji i oszczdzania. W uwagi na fakt, i dla zdecydowanej wikszoci wspczesnych dochody z pracy s gwnym rdem utrzymania, kwestia pracy jej dugoci, intensywnoci, momentu rozpoczcia i zakoczenia kariery zawodowej posiada kluczowe znaczenie. Przygotowanie do staroci polega zatem na zaplanowaniu przebiegu swej kariery zawodowej, w tym na podjciu w stosownym momencie decyzji o tym, kiedy i jak wycofa si z pracy. Kwestia ta jest o tyle istotna, i w obecnym systemie emerytalnym powysze decyzje determinuj wysoko przyszego wiadczenia za porednictwem zarwno wysokoci zgromadzonego kapitau w II filarze, jak i dugoci okresu pobierania emerytury40. Z kolei wybr odnonie sposobu alokacji posiadanych zasobw konsumpcja czy oszczdzanie rwnie posiada decydujcy wpyw na poziom ycia w okresie staroci, podobnie jak i na moliwo pojawienia si wymuszonych rnic w stopie ycia po przejciu na emerytur. Poniewa zgodnie z koncepcj Modiglianiego w trakcie ludzkiego ycia mamy do czynienia z przemiennymi okresami nadwyki/niedoboru konsumpcji w porwnaniu do dochodu (z reguy w okresie rozpoczynania dorosego ycia i po zaprzestaniu aktywnoci zawodowej konsumpcja przewysza dochody pojawiaj si ujemne oszczdnoci, tj. dugi, podczas gdy w rednim wieku dochody umoliwiaj oszczdzanie), std te pojawia si konieczno dokonywania wyboru odnonie relacji midzy tymi dwoma sposobami zuytkowania dochodw. W praktyce rzecz wyglda tak, i modzi ludzie s zadueni, majc 40-50 lat spacaj swe wczeniejsze zobowizania, za
Zob. np. Woniak Z., 2006, Dziesi zasad dobrego starzenia si, [w:] M. Halicka, J. Halicki (red.), Zostawi lad na ziemi. Ksiga pamitkowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Pdichowi w 80. rocznic urodzin i 55. rocznic pracy naukowej, Wyd. UwB, Biaystok, 147-163 39 Prezentujc przygotowanie si do staroci w wymiarze ekonomicznym bazuj gwnie na interesujcej pracy sprzed kilku lat wydanej przez amerykask National Research Council, 2001, Preparing for an aging world. The case for cross-national research, National Academy Press, Washington D.C., 308 s. 40 Urbaniak B., 1998, Ekonomiczne przygotowanie do staroci, Gerontologia Polska, t. 6, nr 3-4, 55-60.
38

34

ostatnie 10-15 lat kariery zawodowej to okres gromadzenia oszczdnoci z myl o swej jesieni ycia. W rzeczywistoci rzecz jest bardziej skomplikowana, albowiem najwikszy yciowy wydatek zakup mieszkania finansowany jest z reguy z kredytu hipotecznego, spacanego przez nastpnych wiele lat, po spacie to ktrego mieszkanie staje si gwnym skadnikiem posiadanego majtku. Skdind w opinii ekspertw zakup mieszkania dla siebie, nawet i na kredyt, jest najlepszym sposobem oszczdzania na staro41. Ustalajc relacj konsumpcja/oszczdnoci, naley pamita o tym, i po przejciu na emerytur uzyskiwane wiadczenie stanowi bdzie zapewne mniej ni poow dotychczasowego dochodu z pracy (niektre symulacje mwi, i w przyszoci w Polsce moe by to 35-40%), brak/niedobr oszczdnoci prowadzi moe zatem do radykalnego ograniczenia wydatkw. Z kolei w przypadku przygotowania si do staroci w dziedzinie ekonomiki na poziomie populacji dwie podstawowe kwestie to: waciwa relacja pomidzy liczb aktywnych zawodowo i tych nieaktywnych oraz publiczne transfery midzypokoleniowe. W pierwszym przypadku chodzi o takie oddziaywanie na zachowania jednostek (pracownikw i pracodawcw) na rynku pracy, aby jak najwicej osb do jak najwyszego wieku chciao pracowa i byo poszukiwanymi na rynku pracy oferentami. Z jednej strony s to zatem wszelkie te dziaania, ktre oddziauj na pracownika, zachcajc go do duszej aktywnoci wspfinansowane ze rodkw publicznych szkolenia, bodce podatkowe, pobudki zwizane z wysokoci wiadczenia emerytalnego, atwo uzyskania wiadczenia (przed)emerytalnego i rentowego, skuteczny system rehabilitacji medycznej i zawodowej, itp. Z drugiej za strony to znoszenie wszelkich barier zawodowych zwizanych z przekroczeniem przez pracownika magicznego wieku 45, 50 czy 55 lat barier prawnych (skuteczny zakaz dyskryminacji ze wzgldu na wiek, moliwo bardziej elastycznego w tym rwnie jeli idzie o wynagrodzenie zatrudniania starszych pracownikw) czy mentalnych (walka z ageizmem, tj. bazujcymi na stereotypach odnonie niekorzystnego zawsze wpywu wieku na jednostk uprzedzeniami pracodawcw i wsppracownikw). Te ostatnie dziaania to element tzw. zarzdzania wiekiem, tj.
Wag tego sposobu oszczdzania zwiksza pojawiajcy si ostatnio odwrcony kredyt hipoteczny (reverse mortgage), umoliwiajcy uzyskiwanie na podstawie umowy z bankiem dochodu ze sprzeday nieruchomoci, rozoony na wiele lat dochd. Po ustalonym okresie, w ktrym sprzedajcy uzyskuje dochd, lecz jednoczenie zamieszkuje w swym dotychczasowym lokalu, wacicielem nieruchomoci staje si bank Kotlikoff L. J., Burns S., 2004, The coming generational storm. What you need to know about Americas economic future, MIT Press, Cambridge, Mass., London, 274 s.
41

35

podejmowania zmaga majcych promowa zrnicowanie ze wzgldu na wiek w sferze zatrudnienia i zwalcza bariery stawiane starszym pracownikom42. Bezporednio powizane z poprzednim wtkiem jest ustalenie zasad, na jakich dokonywane s publiczne transfery midzypokoleniowe, tj. redystrybucja zasobw pomidzy pokoleniami aktywnymi zawodowo i niepracujcymi za porednictwem wadz centralnych i lokalnych. Ten wtek omwi obszerniej nieco dalej, przedstawiajc zbiorowe przygotowania do staroci w wymiarze politycznym.

Wymiar zdrowotny W przypadku paszczyzny zdrowotnej chodzi o oddziaywanie na fizyczne i mentalne wasnoci jednostki warunkujce jej samodzielno funkcjonaln i stan psychiczny. Niezalenie od poziomu analizy zaznaczy naley, i chodzi o dwa gwne sposoby oddziaywania prewencj (zapobieganie) przed stratami zdrowotnymi i kompensacj tych powstaych. W przypadku kompensaty mona przy tym wyrni dwa jej rodzaje medyczn (za pomoc podejmowania procedur medycznych majcych przywrci przynajmniej czciowo stan zdrowia przed pojawieniem si problemu) i technologiczn (ukierunkowan na zastpienie trwaych/czasowych strat zdolnoci samodzielnego funkcjonowania wykorzystaniem rnorodnego typu protez cywilizacyjnych, tj. utensyliw umoliwiajcych samodzielno43). Jednostka przygotowuje si zatem do staroci poprzez prozdrowotny tryb ycia (dieta, czsty, aczkolwiek nie wyczynowy wysiek fizyczny, wiczenie umysu, unikanie uywek, nadmiaru soli), waciw mieszank czasu pracy i relaksu, badania profilaktyczne waciwe dla pci i wieku (np. co 2-3 lata caociowy przegld), odpowiedni reakcj na pojawiajce si problemy zdrowotne (wizyty u lekarzy, w tym i lekarzy specjalistw, wykonywanie ich zalece), wykorzystywanie pojawiajcych si nowinek technologicznych uatwiajcych wykonywanie czynnoci domowych i zawodowych na poziomie zblionym do tego obserwowanego kilka, kilkanacie lat temu, wasne inwestycje w wygld zewntrzny (dbao o skr, wosy, uzbienie). Odmienne s procedury wystpujce w przypadku przygotowywania si spoeczestwa. Odpowiednikami powyszych stara s: kampanie prozdrowotne i regulacje prawne
42

EFfILWC (European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions), 2006, A guide to good practice in age management, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, 36 s.

36

ograniczajce dostp do niektrych substancji, regulacje prawne z zakresu prawa pracy okrelajce czas pracy i warunki urlopu, zapewnienie waciwej pod wzgldem dostpnoci (przestrzennej i ekonomicznej), zakresu (stopie objcia wszystkich procedur lecznictwa otwartego i zamknitego) i fazy cyklu ycia (od bada prenatalnych do opieki geriatrycznej i paliatywnej) opieki zdrowotnej.

Wymiar relacyjny (spoeczny) Wymiar ten obejmuje budowanie i podtrzymywanie relacji midzyludzkich, tak w ramach rodziny, ssiedztwa, przyjani, jak i na podstawie innych typw zwizkw. Na poziomie jednostkowym pierwszoplanowym elementem, bezporednio rzutujcym na jako jesieni ycia jest wybr yciowego partnera i decyzja o posiadaniu potomstwa. W przypadku doboru partnera pamita naley o rnicy pomidzy trwaniem ycia kobiet i mczyzn (std te idealnym z punktu widzenia redukcji okresu wdowiestwa rozwizaniem jest maestwo mczyzny z kobiet o kilka lat od niego starsz) i o wikszej trwaoci zwizkw homogamicznych44. W przypadku przedwczesnego owdowienia pamita naley o niebezpieczestwach zwizanych z nieprzebywaniem w stanie maeskim, prowadzcych do nadumieralnoci osb stanu wolnego w porwnaniu do tych zamnych/onatych45. Czynnikiem decydujcym w tym przypadku o wykorzystaniu tego zasobu w okresie staroci jest rwnie jako relacji z partnerem yciowym i dbao o jego potrzeby (w tym i zdrowotne) na wczeniejszych etapach ycia. Poniewa dzieci wymieniane s zaraz po onie/mu jako potencjalne rdo wsparcia w okresie staroci, ich posiadanie (zwaszcza w liczbie wikszej ni jedno) samoczynnie przekada si bdzie na ostatnim etapie ycia na jego jako. W tym przypadku rwnie podkreli naley jako relacji z potomstwem, jak i znaczenie tzw. efektu demonstracji dla wpojenia swym wasnym dzieciom powinnoci opieki nad wasnym rodzicem46.
Za tak protez cywilizacyjn uznane by moe zarwno centralne ogrzewanie (zniesienie koniecznoci przynoszenia opau i podtrzymywania ognia w piecu), aparat suchowy, jak i mikrofalwka. 44 Homogamia to cecha doboru zwizkw maeskich prowadzca do preferowania partnera podobnego do siebie z punktu widzenia kluczowych dla okrelenia statusu spoecznego cech, takich jak: poziom wyksztacenia, klasa spoeczna, klasa miejscowoci zamieszkiwania, wyznanie i intensywno religijnoci, stan cywilny. 45 Szukalski P., 2007, Zrnicowanie poziomu umieralnoci a stan cywilny, Wiadomoci Statystyczne, nr 5, 33-44. 46 Efekt demonstracji to nic innego jak efekt obserwowania wiata w pierwszych latach ycia i budowania na tej podstawie znajomoci zasad ycia spoecznego w wiecie obowizujcych. W tym przypadku udzielanie przez trzydziestolatkw z maymi dziemi wsparcia swym rodzicom przekada si na wpojenie do podwiadomoci dziecka zasady pomagania starszym krewnym, zwaszcza rodzicom.
43

37

Rwnie dbao we wczeniejszych fazach ycia o relacje z innymi znanymi nam osobami przyjacimi, ssiadami, wsppracownikami przejawiajca si zrozumieniem ich potrzeb, przydatnoci w chwilach, gdy tego potrzebuj, tolerancj dla ich odmiennoci procentuje w okresie, gdy czciej bdziemy potrzebowa wsparcia ze strony innych. Z kolei na poziomie zbiorowym ten wymiar przygotowanie do staroci przekada si na ide ksztatowania relacji midzypokoleniowych, tj. zrozumienia dla potrzeb osb przynalecych do innych grup wieku. W tym przypadku chodzi o: 1) budowanie pojcia solidarnoci midzypokoleniowej, tj. gotowoci do wyraenia zgody na ponoszenie ciarw przede wszystkim wyraonych w postaci pieninej, w formie danin publicznych zwizanych z zaspokajaniem przez spoeczestwo potrzeb zdrowotnych, bytowych, spoecznych i psychologicznych osb starszych; 2) zapobieganie konfliktowi midzypokoleniowemu, ktry we wspczesnych

spoeczestwach moe mie rdo ekonomiczne (na ten temat wicej przy okazji omawiania wymiaru politycznego przygotowa) lub kulturowe, wynikajce z szybko zmieniajcych si norm, a tym samym braku prestiu i duchowego przywdztwa seniorw wrd modziey i generalnie ludzi modych.

Wymiar przestrzenny Wymiar przestrzenny odnosi si do sposobu organizacji przestrzeni fizycznej, w ktrej zamieszkujemy, prowadzimy codzienn aktywno i si przemieszczamy. Z punktu widzenia jednostki najwaniejszym elementem tego obszaru jest wykazanie troski o miejsce zamieszkiwania. Kategoria miejsce zamieszkiwania posiada dwa aspekty: pooenie (rozumiane jako scena, na ktrej rozgrywa si ycie codzienne ang. site) i umiejscowienie (situation). Pooenie zwizane jest z takimi charakterystykami miejsca zamieszkiwania jak: wielko, ukad, jako itp., czyli zbir cech opisujcych fizyczne i spoeczne zaplecze zajmowanego lokalu (tj. mieszkanie samo w sobie).

Umiejscowienie opisuje pozycj w stosunku do innych wanych w yciu jednostki miejsc zazwyczaj poprzez podanie iloci jednostek odlegoci bd czasu do miejsca pracy, pobierania nauki, zakupw, rekreacji czy domostwa osb wchodzcych w skad rodziny. Przygotowanie do staroci winno uwzgldnia oba te aspekty.

38

W przypadku wyboru mieszkania i sposobu jego urzdzania naley pamita o nastpujcych zasadach47: a) lepiej wybra mieszkanie jedno- ni dwupoziomowe; b) jeli nie jest to parter, naley poszukiwa mieszkania z wind; c) naley poszukiwa mieszkania odznaczajcego si dobr lokalizacj, tj. bliskoci do bliskich krewnych i do takich wanych instytucji jak gabinet lekarza rodzinnego, poczta, oddzia banku czy innych miejsc sklep spoywczy, apteka, park, oraz dogodn komunikacj publiczn, umoliwiajca szybkie i wygodne dotarcie do lokalnych centrw handlowo-usugowych; d) z uwagi na to, i po usamodzielnieniu si dzieci dotychczasowe mieszkanie okazuje si czsto zbyt due, warto zastanowi si nad jego zamian na mniejsze, tasze w utrzymaniu; e) naley w mieszkaniu unika takiego jego urzdzenia, ktre z jednej strony skutkowaoby duymi, pustymi przestrzeniami, z drugiej za strony prowadzioby do nadmiernego stoczenia mebli (w obu przypadkach chodzi i atwo poruszania si w okresie staroci i moliwo podparcia si w trakcie przemieszcze); f) warto dokona w pewnym momencie wymiany mebli, tak aby fotele i kanapy posiaday siedziska na tyle wysoko, aby atwo mona byo powsta z nich; rwnie i ko powinno mie materac na wysokoci umoliwiajcej szybkie i samodzielne powstanie; wymiana powinna obejmowa meble kuchenne w celu eliminacji wszystkich tych szafek zmuszajcych do nadmiernie niskiego schylania si, jak i podnoszenia si na palcach i wchodzenia na drabinki (a zatem chodzi o przemeblowanie umoliwiajce uoenie wszystkich niezbdnych kuchennych utensyliw na wysokoci od kolan do barku); g) naley zrezygnowa z liskich posadzek i nieprzytwierdzonych do podoa dywanikw, wszelkie niebezpieczne miejsca trzeba lepiej owietli i zastanowi si nad przytwierdzeniem do cian porczy; h) przerobi naley rwnie azienk i toalet, dodajc przymocowane do ciany uchwyty i dokupujc np. maty antypolizgowe do wanny; i) z uwagi na wysze zapotrzebowanie starszego organizmu na ciepo zaoenie staego bd dodatkowego rda ciepa umoliwiajcego uzyskanie temperatury wyszej o ok. 2C od temperatury zazwyczaj wystarczajcej na wczeniejszych etapach ycia;
47

Coni N., Davison W., Webster S., 1994, Starzenie si, tum J. Lipka, WN PWN, Warszawa, 212 s.

39

j) w przypadku utraty partnera yciowego naley zastanowi si nad potencjalnym wsplokatorem (co oznacza zarwno potanienie kosztw utrzymania, jak i moliwo uzyskania szybkiej pomocy w razie potrzeby) lub zamian dotychczasowego mieszkania na inne mniejsze. Z kolei w przypadku przygotowania zbiorowego chodzi o: 1) organizacj przestrzeni publicznej (tj. przestrzeni, do ktrej dostp jest w zasadzie wolny dla kadego), tak aby wyeliminowa bariery architektoniczne, utrudniajce poruszanie si (wysokie stopnie, brak podjazdw, brak wind) i odpoczynek (brak awek, zielecw, parkw, miejsc niezorganizowanych spotka) seniorom; 2) organizacj przestrzeni prywatnej za pomoc instrumentw prawnych, tak by speniaa minimum adaptacji do potrzeb osb starszych48; 3) uatwienie dostpu do usug spoecznych finansowanych ze rodkw publicznych poprzez dopasowane do potrzeb starzejcego si spoeczestwa rozmieszczenie punktw wiadczcych te usugi i poprzez zorganizowanie publicznej komunikacji dostosowanej do potrzeb osb starszych (np. niskopodogowe autobusy).

Wymiar technologiczno-edukacyjny W niniejszym podpunkcie cz technologie i edukacj, albowiem s one cile powizane szybki rozwj technologiczny, odnotowywany w ostatnich latach, z biegiem czasu przyspieszajcy, dezawuuje kompetencje zawodowe i spoeczne osb o bardziej zaawansowanym wieku, wzmagajc potrzeb ich nadrobienia poprzez pozyskiwanie nowej wiedzy, kwalifikacji i umiejtnoci, a zatem poprzez edukacj. Przygotowanie do staroci na poziomie jednostkowym oznacza konieczno nadania za rozwojem technologicznym. Umoliwia on bowiem: a) podtrzymanie komunikacji z bliskimi osobami, niezamieszkujcymi z dan jednostk, b) kontakt ze wiatem, c) znajomo rnorodnych, bardziej skutecznych protez cywilizacyjnych, d) dostp do taszych i bardziej dostpnych procedur medycznych (dzi np. zrobienie EKG bez wizyty u lekarza, czy uzyskanie porady w mniej dotkliwych dolegliwociach, w przyszoci zapewne wikszo usug medycznych bdzie dostpna za pomoc technologii informatycznej bez koniecznoci zapewnienia jednoci miejsca i czasu kontaktu pacjenta z
O tych dwch kwestiach pisze szerzej: Niezabitowski M., 2008, Projektowanie i przystosowywanie rodowiska mieszkaniowego do potrzeb ludzi starszych. Wybrane aspekty spoeczne, psychologiczne i architektoniczne, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomylne starzenie si w perspektywie nauk o pracy i polityce spoecznej, nakadem Zakadu Demografii i Gerontologii Spoecznej U, d, 126-144.
48

40

lekarzem). W przypadku wystpienia niedoborw wiedzy, jak korzysta z dostpnych technicznie i ekonomicznie technologii, starzejca si osoba musi mie wiadomo koniecznoci pozyskania niezbdnej wiedzy. Brak takiej gotowoci do nadrabiania zalegoci prowadzi bdzie do ich kumulacji, a w konsekwencji do zmniejszania si szansy bycia au courant z nowinkami technicznymi, a tym samym peniejszego i taszego zaspokajania potrzeb. Edukacja z punktu widzenia dojrzaej jednostki nie powinna si ogranicza tylko do pozyskiwania wiedzy technicznej. Wzrastajca zoono wiata spoecznego skania winna do uzupeniania swej wiedzy i kompetencji w sferze umiejtnoci kontaktw z innymi. Szczeglnym polem edukacyjnym powinny by prawa konsumenckie i pracownicze (jako ochrona przed potencjalnymi naduyciami ze strony kontrahentw na rynku dbr i usug i na rynku pracy) oraz ekologia (wzmaganie wiadomoci i zachowa wymaganych przez ide zrwnowaonego rozwoju). Na poziomie populacji przygotowanie do staroci w interesujcej nas sferze odnosi si do kilku powizanych ze sob zagadnie: 1) organizacji i finansowania rnorodnych szkole dla osb znajdujcych si na rnych etapach ontogenezy; 2) promowania wrd obywateli danego kraju idei permanentnego ksztacenia poprzez zarwno kampanie spoeczne, jak i zachty finansowe; 3) zachcanie pracodawcw do organizacji szkole podnoszcych kwalifikacje swych pracownikw i do wysyania na nie osb w wieku niemobilnym49; 4) rozbudzanie ciekawoci wiata jako rozrusznika kreatywnoci i aktywnoci indywidualnej; 5) organizacji i finansowania instytucji edukacyjnych zaspokajajcych potrzeby poznawczo-spoeczne osb najstarszych; 6) zarzdzanie rozwojem technicznym w sposb wzmagajcy atwo korzystania z niego przez osoby starsze (w krajach zachodnioeuropejskich to z reguy administracja publiczna jest rozsadnikiem nowych moliwoci uywania technologii komunikowania si poprzez
Osoby w wieku produkcyjnym (w polskich realiach prawnych to 18-59 lat w przypadku kobiet i 18-64 lat w przypadku mczyzn) dzielone s na dwie kategorie modszych (tj. jednostki w tzw. mobilnym wieku produkcyjnym) i starsze (w niemobilnym wieku produkcyjnym). Cezur wieku jest w tym przypadku 45. rok ycia, za przyczyna takiej dystynkcji przekonanie o mniejszej mobilnoci starszej grupy wieku na trzech paszczyznach: przestrzennej (nisza skonno do zmiany miejsca zamieszkiwania), zawodowej (nisza skonno do zmiany wykonywanego zawodu) i profesjonalnej (mniejsza ch do podnoszenia kwalifikacji zawodowych).
49

41

wprowadzanie coraz bardziej zaawansowanych metod przesyania wymaganych przez prawo informacji od obywateli do organw wadzy informacje podatkowe, dane statystyczne, oddawanie gosw w wyborach) w tym przypadku wadze publiczne maj moliwo wpywania na wygld nowo wprowadzanych technologii (np. interfejsy w przypadku usug internetowych), przede wszystkim na atwo ich obsugi i dostosowanie do potrzeb i moliwoci osb w rnym wieku; 7) zmniejszanie moliwoci wystpienia naduy ze strony organizacji dostarczajcych nowoczesnych technologii i osb postronnych wobec starszych uytkownikw, nie zawsze zdajcych sobie spraw ze wszystkich aspektw korzystania z danego rozwizania technologicznego.

Wymiar polityczny Przygotowanie do staroci w sferze politycznej dotyczy obecnie w zasadzie tylko i wycznie dziaa zbiorowych, ktrych celem jest udoskonalenie procesw decyzyjnych, tak by: 1) lepiej umoliwiay uwzgldnienie reprezentacji osb starszych; 2) lepiej zabezpieczyy interesy innych, mniejszociowych grup docelowych polityki spoecznej; 3) przyczyniay si do niewypaczania zasady sprawiedliwoci midzypokoleniowej w dugim okresie. Uywam obecnie ograniczenia odnoszcego si do teraniejszoci, albowiem w odlegej przeszoci w warunkach silnej wadzy i surowej kontroli rodzicielskiej rodzajem przygotowania do staroci na poziomie indywidualnym byo powolne przekazywanie wadzy zarzdzania majtkiem rodzinnym swym dzieciom wraz z ich usamodzielnianiem si, tj. zakadaniem wasnych rodzin. Dzi w warunkach demokratyzacji wizi rodzinnej w tej sferze ycia codziennego brak jest przesanek do dokonywania rozmylnych dziaa ukierunkowanych na podwyszenie swej jakoci ycia w ostatniej fazie ycia. Przyjrzyjmy si zatem pokrtce wymienionym powyej trzem dezyderatom. W pierwszym przypadku chodzi o utworzenie mechanizmw w wikszym stopniu prowadzcych do uwzgldnienia gosu seniorw przy podejmowaniu rnorodnych decyzji wikszo politykw niezalenie od szczebla wadzy to ludzie w sile wieku, a zatem osoby, ktre choby z uwagi na etap cyklu ycia, na ktrym si znajduj maj odmienne spojrzenie na potrzeby seniorw. Z drugiej strony chodzi o zaangaowanie 42

wikszej liczby osb starszych w proces podejmowania decyzji nie tylko jako wyborcw, lecz rwnie wnioskodawcw i opiniodawcw. Z kolei konieczno zabezpieczenia interesw innych grup wynika z tego, i rosnca liczba osb starszych, charakteryzujcych si wysz od przecitnej skonnoci do uczestniczenia w wyborach (zwaszcza wadz lokalnych), rzutowa moe na wyrane preferowanie ich niektrych przynajmniej problemw przez ugrupowania polityczne kosztem interesu innych zbiorowoci. Std te wprowadza si propozycje, aby przykadowo wzmc zabezpieczenie praw dzieci i modziey poprzez bd obnienie wieku czynnego prawa wyborczego do 16 lat, bd przyznania rodzicom prawa gosu za wychowywane, nieletnie potomstwo50. W przypadku utrzymywania zasady sprawiedliwoci midzypokoleniowej, nie wnikajc w niniejszym miejscu gbiej w rozumienie tej kategorii (zainteresowanych tym odsyam do innego opracowania51), wyjanijmy e pojcie to rozumiane jest zazwyczaj si na dwa sposoby: sensu largo i sensu stricto. W pierwszym znaczeniu chodzi jedynie o uwzgldnianie interesw innych generacji przy podejmowaniu decyzji, w znaczeniu drugim, zawajcym, ale jednoczenie bardziej restrykcyjnym, celem jest zrwnowaenie praw i obowizkw poszczeglnych generacji, co rozumiane jest na kilka sposobw najczciej jako denie do uzyskania od kadej kolejnej generacji rwnego w ujciu wzgldnym w stosunku do uzyskanego przez to pokolenie dochodu wkadu do wsplnego, dzielonego pomidzy wszystkich funduszu. Zdecydowanie czciej stosowane jest przy tym podejcie wsze, sensu stricto. Celem pastwa jest zatem takie okrelenie zasad sprawiedliwoci midzypokoleniowej (i automatycznie bazujcego na niej kontraktu intergeneracyjnego), aby w dugim okresie nie zachodzia krzywdzca nierwno. W praktyce z reguy to denie sprowadza si do ograniczania biecej konsumpcji finansowanej ze rodkw publicznych (w tym przede wszystkim hojnoci wobec emerytw) w celu uniknicia nadmiernego dugu publicznego, z definicji spacanego przez nastpne pokolenia. W tym przypadku przygotowanie do staroci moe by utosamione z deniem do uniknicia konfliktu midzypokoleniowego o podou ekonomicznym.

Antczak R., Dobrowolski P., 2007, Jak zapobiec konfliktowi pokole w Polsce?, [w:] W poszukiwaniu kompasu dla Polski. Po II Kongresie Obywatelskim, IBnGR, Gdask, 159-174. 51 Szukalski P., 2004, Kontrakt midzypokoleniowy a zasada sprawiedliwoci midzypokoleniowej, [w:] L. Frckiewicz, A. Rczaszek (red.), Kapita spoeczny, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice, 169-184.

50

43

4. Cel badania
Jak wspomniano we wczeniejszych partiach niniejszego opracowania, w najbliszych dekadach w Polsce wystpi przyspieszony proces starzenia si ludnoci. Wynika on bdzie z dochodzenia do wieku emerytalnego licznych generacji powojennego wyu demograficznego. Tym samym ju dzi wiadomo, jaka wielka bdzie skala rnorodnych problemw spoecznych, ekonomicznych, politycznych i obyczajowych zwizanych z rozrostem populacji osb starszych. Chcc lepiej przygotowa si do czekajcych nas jako spoeczestwo problemw, wiksza ni obecnie uwaga winna by skierowana na diagnoz o charakterze dynamicznym tj. na swoiste scenariusze przyszoci, pokazujce kluczowe sfery ycia spoecznego seniorw z punktu widzenia tych, ktrzy nimi bd w perspektywie najbliszych lat. Pierwotnym celem prezentowanego dalej badania byo przeledzenie przygotowania do staroci na poziomie indywidualnej osb przynalecych do pokolenia powojennego wyu demograficznego. W trakcie dyskusji postanowilimy nieco rozszerzy badan grup, tak aby obj ni wszystkie osoby na przedpolu staroci, tj. majce przynajmniej 45 lat, lecz jednoczenie nie przekraczajce wieku 65 lat. Jednoczenie zdecydowalimy si na ograniczenie naszych eksploracji do kilku najwaniejszych z punktu widzenia przyszoci sfer ycia: 1) stylu ycia jako czynnika determinujcego przygotowanie w sferze normatywnoobyczajowej, a porednio oddziaujcego na wszystkie pozostae; 2) rynku pracy chcc okreli intensywno przygotowania ekonomicznego; 3) opiek na staro prbujc opisa wymiar relacyjny, a porednio rwnie normatywno-obyczajowy; 4) stan zdrowia jako czynnik zdrowotny, a porednio i ekonomiczny. Dodatkowo, wskutek uwzgldnienia dezyderatw sponsora badania Zakadu

Ubezpiecze Spoecznych wczony zosta dzia niepenosprawno, bdcy skdind w cisym zwizku z przygotowaniem do staroci ekonomicznym i zdrowotnym. Pytania dotyczce interesujcych nas zagadnie formuowane byy tak, aby z jednej strony pozyska jak najwicej wiedzy o zaistniaych dotd faktach, z drugiej za aby zgromadzi informacje o deklaracjach odnoszcych si do przyszoci i wasnych projekcjach. Poczenie tych dwch typw pyta umoliwia naszym zdaniem analiz planw odnonie swej wasnej staroci w kontekcie moliwoci realizacji tych planw. Oczywicie 44

bazowanie na deklaracjach i wasnych planach yciowych jest saboci wszystkich tego typu bada, uzyskujemy bowiem wyidealizowany opis, nadmiernie pobonoyczeniowy obraz przygotowania badanych jednostek do staroci. Podstawowym skdind problemem jest, na ile owe plany i wizje zwizane s z przygotowaniem do staroci, na ile odzwierciedlaj jedynie ch dostosowania si do inercyjnych wzorcw kulturowych.

5. Podsumowanie
Przedstawione w niniejszym rozdziale dziaania zmierzajce do przygotowania si do lepszej staroci nie wyczerpuj analizowanego zagadnienia. Ich celem byo jedynie wskazanie istoty idei przygotowania si jednostek i zbiorowoci do staroci. W skali oglnospoecznej przygotowanie do staroci cile powizane by moe z koncepcj aktywnego starzenia si, ktrego idea zasadza si na umoliwieniu ludziom, by niezalenie od pyncego czasu mogli wie produktywne ycie w sferze spoecznej i gospodarczej poprzez wsparcie wyborw odnoszcych si do zarzdzania swym czasem i jego podziau na prac, nauk, odpoczynek i opiek nad innymi. Zadaniem wadz publicznych jest w takim przypadku znoszenie barier skupionych gwnie w sferze niedostosowanej polityki spoecznej, nieelastycznych rynkw pracy i zego stanu zdrowia utrudniajcych osignicie takiego stanu rzeczy52. Zadanie to realizowane jest poprzez polityk aktywnego starzenia si, a zatem prb zarzdzania przygotowaniem do staroci w skali indywidualnej. Raz jeszcze podkrelenia warte jest stwierdzenie, i zbiorowe przygotowanie do staroci moe oddziaywa na to samo dziaanie na poziomie jednostkowym. Chcc wpywa na wybory dokonane przez indywidua, zdawa sobie jednake naley spraw, i osignicie sukcesu w tej materii zaley tylko i wycznie od wspwystpowania trzech zbienych posuni wadz publicznych: oddziaywania na wiadomo jednostek (uwraliwianie ich na mylenie perspektywiczne i uwiadomienie im alternatywnych metod rozwizania wystpujcych problemw), tworzenia obiektywnych moliwoci korzystania z

istniejcych alternatyw (przede wszystkim rozbudowa infrastruktury instytucjonalnej) i wprowadzanie bodcw warunkujcych konkretne zachowanie (dziaania w postaci zacht/nakazw).

45

Literatura: Antczak R., Dobrowolski P., 2007, Jak zapobiec konfliktowi pokole w Polsce?, [w:] W poszukiwaniu kompasu dla Polski. Po II Kongresie Obywatelskim, IBnGR, Gdask, 159-174 Coni N., Davison W., Webster S., 1994, Starzenie si, tum J. Lipka, WN PWN, Warszawa, 212 s. EFfILWC (European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions), 2006, A guide to good practice in age management, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, 36 s. Kotlikoff L. J., Burns S., 2004, The coming generational storm. What you need to know about Americas economic future, MIT Press, Cambridge, Mass., London, 274 s. Niezabitowski M., 2008, Projektowanie i przystosowywanie rodowiska mieszkaniowego do potrzeb ludzi starszych. Wybrane aspekty spoeczne, psychologiczne i architektoniczne, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomylne starzenie si w perspektywie nauk o pracy i polityce spoecznej, nakadem Zakadu Demografii i Gerontologii Spoecznej U, d, 126-144 NRC (National Research Council), 2001, Preparing for an aging world. The case for cross-national research, National Academy Press, Washington D.C., 308 s. Perek-Biaas J., Worek B., 2005, Aktywne starzenie si. Aktywna staro okrelenie poj, [w:] J. PerekBiaas (red.), Aktywne starzenie si. Aktywna staro, Aureus, Krakw, 11-24 Szukalski P., 2004, Kontrakt midzypokoleniowy a zasada sprawiedliwoci midzypokoleniowej, [w:] L. Frckiewicz, A. Rczaszek (red.), Kapita spoeczny, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice, 169-184 Szukalski P., 2007, Zrnicowanie poziomu umieralnoci a stan cywilny, Wiadomoci Statystyczne, nr 5, 33-44 Urbaniak B., 1998, Ekonomiczne przygotowanie do staroci, Gerontologia Polska, t. 6, nr 3-4, 55-60 Woniak Z., 2006, Dziesi zasad dobrego starzenia si, [w:] M. Halicka, J. Halicki (red.), Zostawi lad na ziemi. Ksiga pamitkowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Pdichowi w 80. rocznic urodzin i 55. rocznic pracy naukowej, Wyd. UwB, Biaystok, 147-163 Zych A. A., 2001, Sownik gerontologii spoecznej, WA ak, Warszawa, 326 s.
52

Perek-Biaas J., Worek B., 2005, Aktywne starzenie si. Aktywna staro okrelenie poj, [w:] J. PerekBiaas (red.), Aktywne starzenie si. Aktywna staro, Aureus, Krakw, 11-24.

46

Iwona A. Oliwiska

Style ycia wspczesnych Polakw

1. Wprowadzenie
W realizowanych wspczenie badaniach nad stylami ycia kryterium podziaw stanowi spoeczna lokalizacja ich reprezentantw [Palska 2002; Tarkowska 2000; Gliski 1983]. Typologie odnosz si take do stylw ycia pojedynczych jednostek [Siciski 1978, Siciski 1988], okrelonych grup spoecznych [Fatyga i Rogala Obkowska 2002] czy narodowych. O moliwociach innych podziaw pisze Hanna Palska mog to by style dominujce, mniejszociowe lub alternatywne [Wyka 1988, Jawowska 1978] w danej spoecznoci. Natomiast o zalenociach pomidzy stratyfikacj spoeczn a stylem ycia lub jego elementami (zakadajc, e rozumiemy to jako zaleno pomidzy struktur spoeczn a kultur) pisali chociaby: Max Weber, Thorstein Veblen, Florian Znaniecki czy Pierre Bourdieu. O ile problematyka stylw ycia podejmowana jest w Polsce od lat 70. XX wieku, o tyle problematyka staroci, starzenia si spoeczestwa coraz czciej zacza si pojawia w literaturze od lat 90. XX wieku. Mona znale w niej opisy poszczeglnych elementw stylw ycia ludzi starych t.j.: zdrowia [Wysokiska-Miszczuk 1998], pracy (aktywno zawodowa) [Skrtowicz 2006], rodziny (rola najstarszego pokolenia i znaczenie dla rodziny) [Buchla 2007], aktywnoci spoecznej [Kamiski 1978, Orzechowska 2006] ni kompleksowych stylw [Czerniawska 1998; Szatur-Jaworska 2006; Koprowiak i Nowak 2007]. Starzenie si spoeczestw stao si powanym problemem, koniecznym do w miar szybkiego opanowania. Std te chociaby badano i analizowano miejsce i rol czowieka w rodowisku zamieszkania, ale take problemy zdrowotne wynikajce z wyduajcego si ycia. Mona powiedzie tak, e w okresie staroci zmienia si sytuacja yciowa czowieka [Steuden, Marczuk 2006; Synak 2000 i 2002]. Dotyczy ona pracy zawodowej (przejcie na emerytur czy rent, ktrej wysoko niejednokrotnie nie pozwala na zaspokojenie wikszoci potrzeb), wie si z czciowym ograniczaniem kontaktw spoecznych (wycofywanie si ze sfery spoecznej, kulturalnej na rzecz religijnej), innego rodzaju zagroeniami zdrowotnymi ni we wczeniejszych fazach ycia (wiksza podatno na zachorowania i urazy, czstsze

47

korzystanie z usug medycznych i pielgnacyjnych, z pomocy rodziny), ale rwnie ze zmian w hierarchii odczuwanych potrzeb (tj. np.: akceptacji spoecznej, uytecznoci czy wizi emocjonalnej), czy zmianami spoeczno-kulturowymi (nowe wzory konsumpcji, zachowa w sferze obyczajowoci, kontekst rodzinny, itp.). Mona powiedzie, e te wszystkie zmiany wpywaj na modyfikowanie wybranych elementw stylu ycia u osb starszych. Zdecydowanie mniej uwagi powicano zmianom stylu ycia w ramach koncepcji cyklu ycia, w tym zmianom wynikajcym z przygotowania si (wiadomego bd nie) do staroci. Celem niniejszego opracowania jest okrelenie, na ile wrd badanych w trakcie projektu To idzie staro 45.-65.-latkw nastpuje zmiana stylu ycia oraz opis gwnych elementw stylu ycia Polakw i Polek na przedpolu staroci. Styl ycia zgodnie z definicj Andrzeja Siciskiego oznacza: zesp codziennych zachowa (sposb postpowania, aktywno yciow), specyficzny dla danej zbiorowoci lub jednostki (tre i konfiguracj owych zachowa); a inaczej mwic: charakterystyczny sposb bycia odrniajcy dan zbiorowo lub jednostk od innych. Na cao, jak stanowi styl ycia, skadaj si przy tym: zachowania ludzi zrnicowane co do zakresu i formy (cigi tych zachowa nakierowane na okrelone cele, a wic czynnoci, dziaania); motywacje owych zachowa (przypisywane im znaczenia i wartoci); a take pewne funkcje rzeczy bdcych bd rezultatami, bd celami, bd instrumentami owych zachowa (ktrym, w zwizku z t rol, rwnie przypisuje si pewne wartoci)[Siciski 2002:22-23]. Dla stylu ycia jednostki istotne s elementy (i stosunek do nich) skadajce si na jej styl ycia, tj.: budet czasu (sposoby zagospodarowywania, spdzania czasu, itp.), praca (jej charakter, stosunek jednostki do niej, itp.), konsumpcja dbr (jej poziom, wzory konsumpcyjne, w tym wydatki na poywienie, ubranie, mieszkanie, itp.), stosunek do wasnego ciaa, zdrowia i choroby, uczestnictwo w kulturze (potrzeby intelektualne i estetyczne), uczestnictwo w yciu publicznym, samoidentyfikacja. Mona powiedzie, e styl ycia jest okrelany przez rodzaje potrzeb i moliwoci ich zaspokajania. Moliwoci wyboru sposobu zaspokajania potrzeb jednostki w znacznym stopniu determinuje sytuacja ekonomiczna, co czsto wie si z pozycj danej osoby w strukturze spoecznej. Jednostka swoimi zachowaniami manifestuje przynaleno do okrelonej grupy czy klasy. Oczywicie, te zachowania mog by wiadome (denie do zmiany siebie, ch dostosowania si do grupy, do ktrej si aspiruje, itp.), ale mog by take nie w peni wiadome (postpowanie nawykowe, czy podane w konkretnej 48

sytuacji, itp.). Pozwalaj one na wasn identyfikacj jednostki. Codzienne dziaania, wybory, sposoby zaspokajania potrzeb pozwalaj na funkcjonowanie w pewnej przestrzeni kulturowej, ktr sama jednostka, w zalenoci od swego pooenia spoecznego i ekonomicznego, wypenia istotnymi dla niej elementami.

2. Style ycia i ich elementy badania wasne

W niniejszym opracowaniu analizie zostay poddane takie elementy stylw ycia czterech grup wieku jak: praca (subiektywne oceny poziomw: wynagrodzenia w stosunku do wysiku wkadanego w wykonywan prac; satysfakcji z wykonywanej pracy oraz rwnie subiektywne oceny relacji z bezporednimi przeoonymi i wsppracownikami w zakadzie pracy), aktywno spoeczna (formy aktywnoci, czy dominujcy jest typ aktywnoci na rzecz najbliszego otoczenia spoecznego, czy typ dziaania

obywatelskiego), czas wolny (przeznaczenie czasu wolnego, a w tym uczestnictwo w kulturze, model spdzania czasu wolnego), dbao o zdrowie i kondycj psychofizyczn (subiektywna samoocena stanu zdrowia, dbao o kondycj psychofizyczn, rodzaj podejmowanych dziaa prozdrowotnych), korzystanie z nowoczesnych technologii (jakiego rodzaju udogodnienia s wykorzystywane przez badanych, co pozwala ustali czy s aktywnymi uczestnikami wiata nowoczesnych technologii) czy oraz mylenie o przyszoci (jak duga jest perspektywa czasowa, czy badani obawiaj si przyszoci, czego najbardziej si lkaj).

Grupa 45.-49.-latkw Opinie na temat oceny otrzymywanego wynagrodzenia w stosunku do wysiku woonego w wykonywan prac wrd aktywnych zawodowo osb z tej grupy byy podzielone (por. tab. 5). Ponad 40% stwierdzio, e s wynagradzani odpowiednio do wysiku, ale ponad 48% - e zbyt nisko. W najmodszej grupie wieku, jak pokazuj dane w tabeli poniej, znalazo si najwicej osb usatysfakcjonowanych w stopniu rednim. Tu widoczna jest zaleno oceny stopnia satysfakcji od wieku badanych. Im modsi badani tym czciej wskazywali stopie redni, rzadziej wysoki.
Tabela 1. Ocena odczuwanej satysfakcji z wykonywanej pracy

49

Stopie odczuwanej satysfakcji Wysoki redni Niski Wcale Brak odpowiedzi Razem rdo: badania ZUS 2007

Ogem N=86453 28,9 59,8 9,3 0,8 1,2 100,0

45-49 N=321 29,6 62,6 6,9 0,3 0,6 100,0

50-54 N=295 24,0 62,4 10,8 1,7 1,0 100,0

55-59 N=185 33,0 54,0 11,9 0,5 0,5 100,0

60-65 N=63 36,5 50,8 6,5 0,0 6,3 100,0

Blisko poowa aktywnych zawodowo ocenia relacje z przeoonymi jako dobre, a ponad 25% jako bardzo dobre (starsze roczniki aktywnych zawodowo wyej oceniy te relacje). Rwnie relacje ze wsppracownikami zostay ocenione pozytywnie jako dobre ponad 50% i bardzo dobre ponad 30% (zblionej oceny udzielia grupa 50.-54.-latkw) por. tab. 6 i 7. Poza aktywnoci zawodow, przedstawiciele tej grupy wieku podejmuj indywidualne dziaania najczciej na rzecz spoecznoci lokalnej i/lub ssiadw, ale te udzielaj si we wsplnocie mieszkacw. Zdecydowanie rzadziej wskazywano dziaanie w organizacji pozarzdowej (ta sfera pozostaje domen dziaania najstarszych badanych). Z kolei aktywno w sferze polityki (partie, zwizki zawodowe), chocia najrzadziej wskazywana, jest wysza ni u najstarszych rocznikw (por. tab. 8). Podobnie jak pozostae grupy wieku i ta najczciej deklarowaa, e w czasie wolnym oglda telewizj, ale te znajduje czas na spotkania ze znajomymi rodzin. Dzie wolny przeznacza te na czytanie ksiek, realizowanie hobby oraz chodzenie do kina, teatru. Ponadto badani wykorzystuj wolne chwile na nadrabianie zalegoci w pracy domowej i zawodowej (starsze roczniki rzadziej wskazyway te odpowiedzi) por. tab. 11. Jak pokazuj dane w budecie czasu wolnego tej grupy nie ma miejsca na czynny wypoczynek po pracy. Praca pochania zbyt wiele czasu, nawet ten na obowizki domowe i dopiero czas wolny przeznaczany jest na nadrabianie zalegoci. Mona powiedzie, e mamy tu do czynienia ze zjawiskiem nierwnej dystrybucji czasu (przeznaczanie czasu wolnego nie na czynny wypoczynek, lecz na prac) [Tarkowska 1997]. Najmodsi z badanych, jak pokazuj dane zamieszczone poniej, najlepiej ocenili swj stan zdrowia. W przypadku tego pytania odpowiedzi rnicoway: wiek i poziom wyksztacenia im modsze osoby i wyszy poziom wyksztacenia tym lepsza samoocena zdrowia.
53

Na pytanie udzielali odpowiedzi respondenci o stau pracy wynoszcym 10 lat lub wicej, ktrzy s aktywni zawodowo.

50

Tabela 2. Samoocena stanu zdrowia Ocena Bardzo dobry Dobry Taki sobie (ani dobry ani zy) Zy Bardzo zy Brak odpowiedzi Razem rdo: badania ZUS 2007

Ogem N=1500 10,4 42,4 34,6 11,2 0,7 0,7 100,0

45-49 N=408 17,9 50,7 23,8 5,9 0,8 1,0 100,0

50-54 N=447 10,1 44,8 33,3 11,4 0,2 0,2 100,0

55-59 N=341 7,9 39,3 39,4 12,0 0,3 1,2 100,0

60-65 N=304 3,6 31,6 45,4 16,8 2,0 0,7 100,0

Ponadto 62,2% zadeklarowao, i dba o zdrowie i kondycj psychofizyczn (por. tab.12). Ta, jak i pozostae grupy, najczciej wskazywaa niestosowanie uywek jako form dbaoci o nie (por. tab. 13). Na 2. miejscu znalazo si stosowanie diety (w pozostaych grupach dopiero na 6. pozycji). Na kolejnych: wysypianie si, robienie bada profilaktycznych, unikanie stresu i przestrzeganie zalece lekarzy. Wydawaoby si, e jeli najmodsza grupa, to bdzie j charakteryzowa wiksza aktywno fizyczna, wedug deklaracji - uprawianie sportu znalazo si dopiero na 7. miejscu. Najrzadziej wskazywane byy: udzia w bezpatnych badaniach profilaktycznych i korzystanie medycyny alternatywnej. Jak pokazuj dane pomimo wysokiej oceny stanu zdrowia badana grupa nie podejmuje dziaa podtrzymujcych potencja wasnego ciaa, nie myli o problemach zdrowotnych, ktre mog pojawi si w starszym wieku. Najmodsza grupa badanych, czciej od pozostaych, wykorzystuje wszystkie udogodnienia. Na sprawne poruszanie si w wiecie nowoczesnych technologii (tj.: internet, poczta mailowa, programy komputerowe) wpywa wiek (im modsi tym czciej wykorzystuj owe technologie), poziom wyksztacenia (czciej osoby z wyksztaceniem wyszym i licencjackim ni rednim oglnoksztaccym) oraz wykonywany zawd (wysza kadra kierownicza, specjalici).
Tabela 3. Wykorzystywane udogodnienia w yciu codziennym54 L.p. Udogodnienia Ogem N=1500 1. Telefon komrkowy 76,1 2. Internet (jako rdo informacji) 33,3 3. Poczta mailowa 21,7 4. Programy komputerowe 12,0 5. Inne nowoczesne udogodnienia 0,3 6. Nie korzystam z adnych technologii 20,5 rdo: badania ZUS 2007 45-49 N=408 90,0 52,7 34,9 20,1 0,5 8,5 50-54 N=447 79,7 34,0 20,3 11,6 0,0 17,0 55-59 N=341 75,7 26,9 20,0 10,9 0,6 20,1 60-65 N=304 53,0 13,8 8,2 3,0 0,0 42,1

54

Pytanie z opcj wielokrotnego wyboru odpowiedzi nie sumuj si do 100%.

51

Najmodsi badani nie myl o przyszoci w duszej perspektywie czasowej czciej 1 roku ni 2-5 lat (por. tab. 9). S raczej skoncentrowani na tym, co dzieje si w ich yciu obecnie, nie planuj odlegej przyszoci. Zaledwie 1,3% badanych wskazao perspektyw 10 lat. Wpyw na tak postaw ma zapewne dowiadczanie szybkich i czstych zmian dokonujcych si w wielu sferach ycia po okresie transformacji. Ponad poowa badanych z tej grupy wieku jest aktualnie w takiej sytuacji, ktra nie pozwala im mie poczucia bezpieczestwa na przyszo (por. tab. 10).
Tabela 4. Najwiksze obawy dotyczce przyszoci55 L.p. Obawy Ogem N=1500 1. Choroba, niedono, utrata pamici 51,5 2. Utrata samodzielnoci, bycie ciarem dla innych 19,0 Samotno, utrata osb bliskich Ze warunki ycia, trudnoci z utrzymaniem si rdo: badania ZUS 2007 3 4. 9,9 8,3

45-49 N=408 45,6 20,3 10,8 10,6

50-54 N=447 52,1 18,6 9,8 8,2

55-59 N=341 53,6 18,5 9,7 8,8

60-65 N=304 56,0 18,4 9,2 4,9

Najmodsza grupa wieku rzadziej wskazywaa ni starsi, e obawia si w przyszoci: choroby, niedonoci, utraty pamici (ufa swojemu organizmowi, e pozostanie w takiej kondycji rwnie w przyszoci), ale czciej: utraty samodzielnoci, bycia ciarem dla innych, zych warunkw ycia, trudnoci z utrzymaniem si oraz samotnoci, utraty osb bliskich. Obawy o sytuacj materialn w przyszoci wynika mog, podobnie jak i w dwu starszych grupach wieku, z nieodpowiedniego poziomu wynagrodzenia (blisko poowa aktywnych zawodowo uwaa, e jest zbyt nisko wynagradzana). Rnice w kompozycji elementw stylu ycia: w sferze pracy najczciej wskazywano redni stopie satysfakcji z wykonywanej pracy; w sferze aktywnoci - ta grupa najczciej wskazywaa na udzielanie si w partii, zwizkach zawodowych; w sferze czasu wolnego czciej nadrabianie zalegoci w pracy zawodowej i domowej; uczestnictwo w kulturze czciej bywanie w kinie, teatrze; w sferze zdrowia ta grupa lepiej ni starsze roczniki ocenia swj stan zdrowia, wrd dziaa prozdrowotnych najczciej wskazywano na stosowanie diety i uprawianie sportu; w sferze nowoczesnych technologii ta grupa najczciej wykorzystuje wszystkie wymienione udogodnienia;
55

Odpowiedzi nie sumuj si do 100% wybrane zostay tylko najczciej wskazywane cztery obawy.

52

mylenie o przyszoci czstsze wskazania przedziau 1 roku; obawy dotyczce przyszoci czciej utrata samodzielnoci, bycie ciarem dla innych; ze warunki ycia, trudnoci z utrzymaniem si oraz samotno, utrata osb bliskich.

Grupa 50.-54.-latkw W tej grupie wiekowej znalazo si najwicej osb, wrd aktywnych zawodowo, niezadowolonych z poziomu wynagrodzenia (zbyt niski).
Tabela 5. Ocena wynagrodzenia w stosunku do wysiku woonego w wykonywan prac 45-49 50-54 55-59 Poziom Ogem N=321 N=295 N=185 N=86456 Wysoko 6,8 7,8 5,1 7,1 Odpowiednio do wysiku 39,9 40,5 38,2 42,2 Zbyt nisko 48,9 48,3 52,0 47,5 Nie mam zdania 3,1 3,1 3,8 2,7 Brak odpowiedzi 1,3 0,3 1,0 0,5 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 rdo: badania ZUS 2007

60-65 N=63 9,6 38,0 41,4 1,6 9,5 100,0

O osobach 50+ mwi si w mediach, w dyskursie publicznym, e nie chc pracowa, a jedynie uciec na wczeniejsz emerytur, a o pracodawcach, e nie chc ich zatrudnia. Std te przygotowywane s programy aktywizacji kierowane do tej grupy m.in.: Solidarno pokole (dotyczy m.in.: finansowania podnoszenia kwalifikacji, zmniejszenia kosztw pracy dla pracodawcy, itp.). W tym zakresie dziaa take Forum 50+ Seniorzy XXI wieku. Gwnymi celami s: szerzenie kampanii przeciw dyskryminacji ze wzgldu na wiek, podejmowanie wsplnych dziaa zmierzajcych do poprawy jakoci ycia, naganianie problemw i potrzeb tej grupy wiekowej, promowanie zdrowia i aktywnego stylu ycia, a take wzajemne uczenie si i wymiana dowiadcze. Ponadto 62,4% osb z tej grupy jest usatysfakcjonowana w stopniu rednim z wykonywanej pracy. Jednake relacje panujce w zakadzie pracy zostay ocenione pozytywnie.

Tabela 6. Relacje z bezporednimi przeoonymi w zakadzie pracy 45-49 Ocena relacji Ogem N=321 N=86457
56

50-54 N=295

55-59 N=185

60-65 N=63

Na pytanie udzielali odpowiedzi respondenci o stau pracy wynoszcym 10 lat lub wicej, ktrzy s aktywni zawodowo. 57 Na pytanie udzielali odpowiedzi respondenci o stau pracy wynoszcym 10 lat lub wicej, ktrzy s aktywni zawodowo.

53

Bardzo dobre Dobre Takie sobie (ani dobre ani ze) Ze Bardzo ze Nie dotyczy Brak odpowiedzi Razem rdo: badania ZUS 2007

25,2 50,1 15,1 0,7 0,0 7,1 1,6 100,0

25,9 48,3 16,5 0,3 0,0 7,7 1,0 100,0

23,7 53,3 15,6 1,4 0,0 5,0 1,0 100,0

26,5 52,0 13,5 0,6 0,0 6,0 1,6 100,0

25,3 38,2 11,2 0,0 0,0 19,0 6,3 100,0

Ponad 53% zadeklarowao, e ma dobre relacje z bezporednimi przeoonymi, a 56% - dobre relacje ze wsppracownikami (por. tab. 7). Rwnie i w tej grupie najczciej podejmowan aktywnoci spoeczn (por. tab. 8) jest indywidualne dziaanie na rzecz spoecznoci lokalnej, ssiadw oraz we wsplnotach mieszkacw. Z duo mniejszym zaangaowaniem udzielaj si badani w organizacjach obywatelskich. Podobnie jak pozostae grupy wieku i ta preferuje spdzanie czasu wolnego w sposb bierny - przed telewizorem (por. tab. 11). Zamiast na odpoczynek dzie wolny przeznaczaj na nadrabianie zalegoci bd to w pracy domowej bd zawodowej. Form relaksu w wolne dni s spotkania ze znajomymi lub rodzin, rzadziej czytanie ksiek czy realizowanie hobby. Zdecydowanie najmniej wolnego czasu przeznaczaj na chodzenie do kin/teatrw, co moe wynika z braku czasu, lub ograniczonej/ mao interesujcej oferty, ktra nie zaspokaja potrzeby uczestnictwa w tego rodzaju wydarzeniach. Blisko 45% osb z tej grupy ocenia swj stan zdrowia (por. tab. 2) jako dobry, ale ponad 30% jako taki sobie (ani dobry ani zy). Stan zdrowia oceniony zosta przez badanych nieco lepiej ni w dwu starszych grupach, ale gorzej ni w modszej. Podobnie jak w grupie 55.-59.-latkw ponad 60% badanych zadeklarowao, e dba o zdrowie i kondycj psychofizyczn (por. tab. 12). Na 1. miejscu wrd dziaa wpywajcych na zdrowie i kondycj (por. tab. 13), podobnie jak w pozostaych grupach, znalazo si niestosowanie uywek. Dla tej grupy jak i dla starszych badanych jest charakterystyczne, e wyej w hierarchii podejmowanych dziaa znalazy si te promedyczne (przestrzeganie zalece lekarzy czy robienie bada profilaktycznych) ni te prozdrowotne (uprawnie sportu, stosowanie diety). Takie podejcie wiza si moe z wysok samoocen stanu zdrowia, a z drugiej z nisk wiadomoci na temat zagroe wywoanych brakiem ruchu, nieodpowiedni diet czy stresem. Wrd wykorzystywanych nowoczesnych technologii w yciu codziennym (por. tab. 3) podobnie jak we wszystkich grupach, telefon komrkowy by najczciej 54

wskazywanym udogodnieniem (79,7%). W przypadku pozostaych do wyboru udogodnie widoczne jest ich rzadsze wykorzystywanie ni w grupie najmodszych. W przeciwiestwie do najmodszych rocznikw ta grupa ma nieco dusz perspektyw czasow czciej wskazywaa przedzia 2-5 lat ni 1 roku por. tab. 9. Jednake nie opracowaa strategii, ktra pozwoliaby na bezpieczne patrzenie w przyszo po zakoczeniu aktywnoci zawodowej, co wie si z pewnymi obawami. Podobnie jak w pozostaych grupach, i tu ponad poowa osb ocenia niekorzystnie aktualn sytuacj patrzy z lkiem w przyszo (por. tab. 10). Do najwikszych obaw dotyczcych przyszoci (por. tab. 4), podobnie jak w pozostaych picioletnich grupach wieku, zaliczone zostay: choroba, niedono, utrata pamici (z wiekiem wzrastaj obawy dotyczce zdrowia), utrata samodzielnoci, bycie ciarem dla innych, ze warunki ycia trudnoci z utrzymaniem si (rozkad danych pokazuje, e im nisza ocena otrzymywanego wynagrodzenia tym wiksze obawy dotyczce sfery materialnej przyszoci) oraz samotnoci, utraty osb bliskich. Pomimo obaw i lku przed przyszoci i ta grupa badanych nie przygotowuje si aktywnie do staroci. Rnice w kompozycji elementw stylu ycia: t grup najtrudniej jest scharakteryzowa. Odpowiedzi jakich udzielaa, w kilku przypadkach, byy zblione bd do grupy 45.-49.-latkw (np. mylenie o przyszoci przedzia 2-5 lat, redni stopie satysfakcji z pracy, poczucie bezpieczestwa na przyszo) bd 50.-54.-latkw (np. dbanie o zdrowie i kondycj psychofizyczn). Dla tej grupy charakterystyczne, jest to, co wskazywaa/deklarowaa najrzadziej spord wszystkich badanych rocznikw. I tak w sferze aktywnoci spoecznej w tej grupie najrzadziej zaznaczano dziaanie w partii, zwizkach zawodowych; w sferze czasu wolnego najrzadziej wskazywano spotkania z rodzin; uczestnictwo w kulturze najrzadziej czytanie ksiek, realizowanie hobby; w sferze zdrowia najczciej spord wszystkich grup deklarowano udzia w bezpatnych badaniach profilaktycznych, a najrzadziej nie stosowanie uywek. Ta grupa rzadziej ni modsi wykorzystuje nowoczesne technologie w yciu codziennym, a take gorzej ni oni ocenia swj stan zdrowia. Ponadto badani z tej grupy czuj si zbyt nisko wynagradzani, ale deklaruj najczciej, e maj dobre relacje z bezporednimi przeoonymi.

Grupa 55.-59.-latkw Rwnie i w tej grupie wiekowej, wrd aktywnych zawodowo, znalazy si osoby, ktre uwaaj, e s zbyt nisko wynagradzane w stosunku do wkadanego wysiku w 55

wykonywan prac (47,5%), ale te 42,2% wskazao, e s wynagradzani odpowiednio do wysiku (por. tab. 5). W tej grupie znalazo si ponad 50% usatysfakcjonowanych w stopniu rednim z wykonywanej pracy, ale te ponad 30% - w stopniu wysokim. W przypadku tej odpowiedzi widoczna jest zaleno oceny od wieku badanych - im modsi tym czstsze wskazania redniego stopnia, a im starsi wysokiego (por. tab. 1). Ponad poowa aktywnych zawodowo osb z tej grupy wieku ocenia swoje relacje z bezporednimi przeoonymi jako dobre, ale te ponad 25% jako bardzo dobre (por. tab. 6). Pomimo niezadowolenia z poziomu wynagrodzenia i redniego stopnia

usatysfakcjonowania z wykonywanej pracy dla tej grupy istotne s dobre relacje ze wsppracownikami w miejscu pracy. Tak je ocenio 60% aktywnych zawodowo z tej grupy.
Tabela 7. Relacje ze wsppracownikami w zakadzie pracy Ocena relacji Ogem N=86458 Bardzo dobre 29,8 Dobre 55,2 Takie sobie (ani dobre ani ze) 7,1 Ze 0,9 Bardzo ze 0,0 Nie dotyczy 5,4 Brak odpowiedzi 1,5 Razem 100,0 rdo: badania ZUS 2007 45-49 N=321 31,2 54,5 6,9 0,9 0,0 4,9 1,6 100,0 50-54 N=295 29,4 56,0 9,2 1,4 0,0 3,1 1,0 100,0 55-59 N=185 29,1 60,0 3,8 0,6 0,0 5,9 0,5 100,0 60-65 N=63 27,0 41,3 8,0 0,0 0,0 17,5 6,3 100,0

Jak pokazuj ponisze dane przedstawiciele tej grupy wiekowej preferuj indywidualne dziaania na rzecz spoecznoci lokalnej i/lub ssiadw. Miejsce w sferze polityki (partia, zwizki zawodowe) oraz trzecim sektorze ustpuje modszym rocznikom. Natomiast w ograniczonym stopniu, ale podejmuje te dziaalno w wolontariacie.
Tabela 8. Aktywno spoeczna59 Rodzaj aktywnoci Indywidualne dziaania na rzecz spoecznoci lokalnej, ssiadw We wsplnocie mieszkacw W organizacji pozarzdowej W partii, zwizkach zawodowych Jako wolontariusz Inne rdo: badania ZUS 2007
58

Ogem N=1500 22,2 16,6 8,2 5,6 3,9 1,3

45-49 N=408 21,6 15,3 8,6 6,9 4,4 1,2

50-54 N=447 21,4 17,7 8,3 4,2 4,5 2,0

55-59 N=341 25,9 14,4 6,5 5,9 4,7 1,2

60-65 N=304 20,0 19,0 9,5 5,3 1,3 0,7

Na pytanie udzielali odpowiedzi respondenci o stau pracy wynoszcym 10 lat lub wicej, ktrzy s aktywni zawodowo. 59 Pytanie z opcj wielokrotnego wyboru odpowiedzi nie sumuj si do 100%.

56

Ta grupa badanych nie dba o aktywny wypoczynek w czasie wolnym (por. tab. 11). Powica go na nadrabianie zalegoci w pracy zawodowej, stawiajc wyej prac ni wasne zdrowie, co w niedugim czasie odczuj (osabienie, przemczenie organizmu, koszty leczenia). Cz czasu wolnego przeznaczana jest na spotkania w gronie przyjaci lub rodziny. Badani z tej grupy nie s rwnie aktywni kulturalnie uczestnictwo ogranicza si najczciej do ogldania telewizji, rzadziej do czytania ksiek czy realizowania hobby oraz sporadycznego kontaktu z kultur wysz bywania w teatrze. Zdania na temat oceny zdrowia w tej grupie s podzielone: 39,3 % wskazuje dobry stan zdrowia, a 39,4% - taki sobie (por. tab. 2). Ponad 60% osb z tej grupy zadeklarowaa, i dba o zdrowie i kondycj psychofizyczn tab.12. Podobnie jak u wszystkich grup wieku, tak i w tej na 1. miejscu znalazo si wrd dziaa prozdrowotnych (por. tab. 13) nie stosowanie uywek. Naley przypuszcza, e osoby, ktre oceniy lepiej stan zdrowia mniej wysiku wkadaj w dbao o nie (wskazuj czciej wysypianie, unikanie stresu). Natomiast oceniajce gorzej skaniaj si do robienia bada profilaktycznych, przestrzegania zalece lekarzy. Na odlegych miejscach w hierarchii dziaa znalazo si uprawianie sportu i stosowanie diety. I ta grupa nie buduje potencjau wasnego ciaa na przyszo, chocia si jej obawia w tej kwestii. Ta grupa w jeszcze mniejszym stopniu (tu istotn rol odgrywa wiek i poziom aktywnoci zawodowej) wykorzystuje nowoczesne udogodnienia. Na pierwszym miejscu spord nich znalaz si telefon komrkowy jako nieodczny atrybut czowieka XXI wieku por. tab. 3. I w przypadku tej grupy widoczna jest zaleno dugoci perspektywy od wieku. Im starsi badani (poza najstarsz grup) tym czciej wskazuj przedzia 2-5 lat ni 1 roku. Jak pokazuj badania [Siemieski 1967, Nosal, Bajcar 2004] osoby po 50 roku s zorientowane na przyszo, a wskanikami tej orientacji jest liczba celw oraz odlego tych celw w czasie. Zazwyczaj dotyczy to celw, ktre s moliwe do realizacji w czasie 2 lat. Tu takim celem moe by wyjcie z rynku pracy, przejcie na emerytur.
Tabela 9. Mylenie o przyszoci L.p. Przedzia czasu 1. 2. 3 4. 5. 2-5 lat Rok Miesic Inne Brak odpowiedzi Ogem N=1500 41,2 38,5 14,3 4,4 1,7 45-49 N=408 38,7 41,1 12,8 6,1 1,2 50-54 N=447 38,3 37,5 14,8 6,7 2,7 55-59 N=341 48,9 35,2 12,9 1,8 1,2 60-65 N=304 40,1 39,8 17,1 1,6 1,3

57

6. Razem rdo: badania ZUS 2007

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

Jak pokazuj dane w poniszej tabeli przedstawiciele tej grupy, czciej ni modsze roczniki, wskazywali na brak bezpieczestwa na przyszo.
Tabela 10. Poczucie bezpieczestwa na przyszo L.p. Deklaracje Ogem 45-49 N=1500 N=408 1. Tak 44,5 45,3 2. Nie 55,2 54,7 3. Brak odpowiedzi 0,3 0,0 4. Razem 100,0 100,0 rdo: badania ZUS 2007 50-54 N=447 4,7 54,9 0,5 100,0 55-59 N=341 41,9 57,5 0,6 100,0 60-65 N=304 46,0 53,7 0,3 100,0

Odwoujc si do wynikw bada [Steuden, Marczuk 2006] - przyszociowa perspektywa czasowa zaley od sposobu postrzegania wczeniejszych dowiadcze i posiadanych umiejtnoci antycypacji. Istotne w patrzeniu w przyszo jest take, to ile ludzie maj kontroli nad tym, do czego zmierzaj i czy przewiduj jakie utrudnienia. Orientacja na przyszo moe by take lkowa, zwaszcza wtedy, gdy przewiduje si zmiany na gorsze [Nawrat 1981]. Ten typ orientacji charakteryzuje wszystkie badane roczniki. Podobnie jak pozostae grupy i ta obawia si najbardziej w przyszoci: choroby, niedonoci, utraty pamici. Natomiast w mniejszym stopniu: utraty samodzielnoci, bycia ciarem dla innych. Najmniej badani obawiaj si: samotnoci, utraty osb bliskich oraz zych warunkw ycia, trudnoci z utrzymaniem si por. tab. 4. Rnice w kompozycji elementw stylu ycia: w sferze pracy czciej ni pozostae grupy ta deklarowaa, e jest wynagradzana odpowiednio i ma dobre relacje ze wsppracownikami; w sferze aktywnoci spoecznej ta grupa czciej wskazywaa na udzielanie si w wolontariacie oraz podejmowanie indywidualnych dziaa na rzecz spoecznoci lokalnej, ssiadw; w sferze czasu wolnego najrzadziej deklarowano spotkania ze znajomymi; uczestnictwo w kulturze najczciej czytanie ksiek; w sferze zdrowia stan zdrowia zosta oceniony gorzej ni u modszych rocznikw, wrd dziaa z zakresu dbania o zdrowie najczciej wymieniano: wysypianie si, robienie bada profilaktycznych oraz medycyn alternatywn; mylenie o przyszoci najczciej deklarowano przedzia 2-5 lat; ta grupa najczciej wskazywaa, i nie ma poczucia bezpieczestwa na przyszo i wskazywaa czciej ni modsze roczniki: chorob, niedono, utrat pamici a rzadziej utrat samodzielnoci, bycia ciarem dla innych; ze warunki ycia, trudnoci z utrzymaniem si oraz samotno, utrat osb bliskich. 58

Grupa 60.-65.-latkw Ponad 41% spord osb aktywnych zawodowo ocenia, e jest zbyt nisko wynagradzana, a 38% czuje si odpowiednio wynagradzana por. tab. 5. Rwnie, co do oceny stopnia satysfakcji z wykonywanej pracy zdania s podzielone: 50,8% osb wskazuje stopie redni, a 36,5% - wysoki por. tab. 1. W tym przypadku poziom satysfakcji z pracy wiza si z wiekiem (im starsi badani, tym wiksza satysfakcja z wykonywanej pracy). Aktywni zawodowo ocenili pozytywnie swoje relacje w zakadzie pracy z przeoonymi jako dobre (38,2%) i bardzo dobre (25,3%), nieco lepiej z przeoonymi jako dobre 41,3% i bardzo dobre 27% (por. tab. 6 i 7 ). Rozkad danych wskazuje, e najstarsi badani ograniczaj swoj dziaalno partyjno-zwizkow oraz w wolontariacie (pozostawiaj t sfer modszym), ale s aktywniejsi w dziaaniach na rzecz najbliszego otoczenia (ssiedzi, wsplnota mieszkaniowa) oraz w organizacjach pozarzdowych (tu modsi ustpuj im pola do dziaania). Takie podejcie wiza si moe z negatywnymi dowiadczeniami z przeszoci, brakiem zaufania do opcji politycznych, ale rwnie z wycofaniem z ycia zawodowego (rezygnacja w dziaaniu w zwizkach zawodowych). por. tab. 8.
Tabela 11. Przeznaczenie dnia wolnego60 Czynnoci Ogldanie telewizji Spotykanie si ze znajomymi Spotykanie si z rodzin Czytanie ksiek Nadrabianie zalegoci w pracy domowej Realizowanie hobby Chodzenie do kina, teatru Nadrabianie zalegoci w pracy zawodowej rdo: badania ZUS 2007 Ogem N=1500 66,6 63,8 61,7 43,1 42,0 32,2 11,3 5,2 45-49 N=408 66,2 64,2 61,1 43,9 43,9 32,6 14,5 7,4 50-54 N=447 66,5 64,6 57,4 39,4 43,6 30,4 11,2 4,7 55-59 N=341 65,7 61,6 62,2 46,6 39,3 32,3 12,3 6,2 60-65 N=304 70,2 66,1 68,1 44,0 30,8 32,7 6,1 1,6

Ta grupa jak i pozostae w niewielkim stopniu uczestniczy w kulturze (raczej telewizja ni teatr czy kino), w sposb bierny spdza czas wolny (zajcia nie wymagajce ruchu, wysiku fizycznego). Na przykadzie tej grupy widoczna jest zaleno ograniczania aktywnoci w wielu sferach od wieku. Im starsze osoby tym bardziej ograniczaj aktywno, zamykajc si w domu, ewentualnie w gronie znajomych czy rodziny. Jak wskazuj na to wczeniejsze badania [Synak 2002, Trafiaek 2003] gwnym obszarem

59

aktywnoci osb starych w Polsce s: rodzina, telewizja, Koci. Starzy ludzie s zamykani/lub sami si zamykaj w sferze domowo-rodzinnej m.in. ze wzgldu na brak konkretnych wzorw aktywnego ycia na emeryturze. Ta grupa najgorzej ocenia swj stan zdrowia 45,4% jako taki sobie, a 31,6% jako dobry por. tab. 2. Odwoujc si do wczeniejszych bada [Mianowany, Drygas 2004; Halicka, Pdzich 2002; Bie 2002] mona stwierdzi, e na samoocen zdrowia poza czynnikami zdrowotnymi, czy demograficznymi, aktywnym spdzaniem czasu wolnego, wpywa take zadowolenie z obecnego ycia, dokona yciowych. Z rozkadu danych wynika, e ta grupa najczciej deklarowaa dbao o zdrowie i kondycj psychofizyczn.
Tabela 12. Dbanie o zdrowie Deklaracje Ogem N=1500 Tak 62,6 Nie 37,4 Razem 100,0% rdo: badania ZUS 2007 45-49 N=408 62,2 37,8 100,0 50-54 N=447 61,1 38,9 100,0 55-59 N=341 61,0 39,0 100,0 60-65 N=304 67,1 32,9 100,0

Jednake wrd dziaa podejmowanych w tym zakresie, jak pokazuj dane z poniszej tabeli, wymieniano najczciej: niestosowanie uywek, przestrzeganie zalece lekarzy, unikanie stresu, wysypianie si i robienie bada profilaktycznych. Ta grupa nie prowadzi zdrowego stylu ycia, cho deklaruje dbao o zdrowie i kondycj, unika aktywnoci fizycznej (ktra mogaby poprawi nieco kondycj lub zahamowa jej pogorszenie) oraz odpowiedniego ywienia. Mona powiedzie, e jest to odziedziczony model godzenia si ze swoim wiekiem, biernego trwania, podtrzymywania kondycji zdrowotnej farmakologicznie. Ponadto jak pokazuj rwnie inne badania starsi ludzie nie przywizuj duej wagi do sposobu odywiania si jako dziaania wpywajcego na popraw stanu zdrowia [Wierzbicka, Roszkowski 2004].
Tabela 13. Dbao o zdrowie i kondycj psychofizyczn61 Podejmowane dziaania Ogem N=1500 Nie stosowanie uywek 56,5 Wysypianie si 48,1 Przestrzeganie zalece lekarzy 47,2 Robienie bada profilaktycznych 43,6 Unikanie stresu 41,5 Stosowanie diety 37,1
60 61

45-49 N=408 58,9 48,0 36,6 42,9 39,3 51,5

50-54 N=447 52,8 49,3 45,9 42,5 42,4 34,8

55-59 N=341 55,7 51,2 54,1 46,5 36,6 31,7

60-65 N=304 59,8 43,8 55,0 43,0 48,4 28,1

Pytanie z opcj wielokrotnego wyboru odpowiedzi nie sumuj si do 100%. Pytanie z opcj wielokrotnego wyboru odpowiedzi nie sumuj si do 100%.

60

Uprawianie sportu Udzia w bezpatnych badaniach profilaktycznych Korzystanie z medycyny alternatywnej Inne rdo: badania ZUS 2007

27,6 13,5 9,5 0,2

34,7 8,6 7,2 0,0

26,0 16,7 8,0 0,4

24,3 15,4 12,7 0,0

24,2 13,3 11,5 0,5

Warto doda, e ta grupa wycofuje si rwnie ze wiata nowoczesnych technologii, wykorzystuje jedynie telefon komrkowy jako codzienne udogodnienie por. tab. 3. Przedstawiciele tej grupy myl o przyszoci w bd kategoriach 2-5 lat (40,1%) bd 1 roku (39,8%) por. tab. 9. Dusza perspektywa czasowa wiza si moe z ustabilizowan sytuacj rodzinn oraz zawodow badanych. Nie musz lka si utraty pracy lub duszego pozostawania na rynku pracy, maj zapewnione wiadczenia emerytalne wypacane przez jedn firm z gwarancjami. Ponad 53% osb z tej grupy nie ma poczucia bezpieczestwa na przyszo por. tab. 10. Rwnie i ona obawia si najbardziej: chorb, niedonoci, utraty pamici, utraty samodzielnoci, bycia ciarem dla innych, samotnoci, utraty osb bliskich, mniej zych warunkw ycia, trudnoci z utrzymaniem si por. tab. 4. Rnice w kompozycji elementw stylu ycia: sfera pracy w tej grupie znalazo si najmniej osb aktywnych zawodowo, ale tu najczciej wskazywano wysoki stopie satysfakcji z wykonywanej pracy; sfera aktywnoci spoecznej najczciej deklarowano dziaalno w organizacjach pozarzdowych; czas wolny najczciej ogldanie telewizji; uczestnictwo w kulturze hobby; sfera zdrowia samooceny gorsze ni u modszych rocznikw, natomiast czstsze wskazania dotyczce dbaoci o zdrowie, wrd dziaa prozdrowotnych wymieniano najczciej: nie stosowanie uywek, unikanie stresu, przestrzeganie zalece lekarzy; sfera nowoczesnych technologii - czciej opcja nie korzystam; mylenie o przyszoci ta grupa rzadziej od pozostaych deklarowaa, e nie ma poczucia bezpieczestwa na przyszo. Jednak wrd obaw dotyczcych przyszoci najczciej wskazywaa chorob, niedono, utrat pamici.

3. Podsumowanie
Odwoujc si do Margaret Mead i jej koncepcji trzech kultur, biorc pod uwag chociaby wiek, wyksztacenie i miejsce zamieszkania badanych, mona powiedzie, e im starsze osoby, gorzej wyksztacone i mieszkajce w mniejszych skupiskach, tym 61

wiksze prawdopodobiestwo, e tkwi nadal w kulturze postfiguratywnej, w ktrej licz si wartoci przekazywane przez starszych i instytucje, ktre je reprezentuj, tj.: rodzina, szkoa, zakad pracy. Ta grupa badanych, w odrnieniu od innych, jest bardziej zamknita na zmiany. Tym osobom jest trudniej odnale si w porzdku posttradycyjnym, zglobalizowanym, zinformatyzowanym wiecie, koniecznych codziennych wyborw, a tym, co ich odgranicza w wyborach, jest tradycja [Giddens, 2006]. Natomiast im modsze osoby, lepiej wyksztacone, mieszkajce w wikszych miastach, tym wiksze prawdopodobiestwo, e s reprezentantami kultury typu kofiguratywnego, gdzie znaczc rol odgrywaj rwienicy oraz media. Te osoby chtniej spotykaj si ze znajomymi ni z rodzin, wykorzystuj w wikszym stopniu nowoczesne udogodnienia, s te skonne do wprowadzania zmian w swoim yciu ni reprezentanci wspomnianego wczeniej typu kultury. Wybr pracy i rodowiska pracy jest istotnym czynnikiem wyboru stylu ycia. Jak podkrela Pierre Bourdieu, zrnicowanie stylw ycia w zalenoci od grupy spoecznej nie jest jedynie efektem rnic klasowych w sferze produkcji, ale kluczowym strukturujcym czynnikiem stratyfikacji spoecznej. Pracujcy badani pozytywnie oceniaj relacje z bezporednimi przeoonymi i wsppracownikami w zakadzie pracy. S w rednim stopniu usatysfakcjonowani z wykonywanej pracy, uwaajc, e s zbyt nisko wynagradzani w stosunku do wysiku wkadanego w wykonywan prac. Takie oceny sytuacji finansowej i zawodowej rodz obawy dotyczce przyszoci (ze warunki ycia, trudnoci z utrzymaniem si), take na stan zdrowia (stres, frustracje). Poziom ocen dokonywanych przez badanych zalea gwnie od ich wieku, poziomu wyksztacenia, im te zmienne przyjmoway wysze wartoci, tym wysze oceny i stopnie satysfakcji. Jak wskazuj inne badania [CBOS 2006], co trzeci Polak deklaruje, e w cigu ostatnich piciu lat zmniejszy si zasb wolnego czasu, ktrym dysponuje. W tym badaniu z deklaracji ankietowanych wynika, e dominuj wzorce biernego spdzania czasu wolnego (przewaaj czynnoci sedencyjne, tj. osiade, niewymagajce ruchu, a zwaszcza przemieszcze m.in. ogldanie telewizji, czytanie ksiek, uprawianie niektrych rodzajw hobby) z naciskiem na ludyczn sfer ycia, m.in. na spotkania ze znajomymi lub rodzin. Ten czas wolny jest nierwno dystrybuowany, zamiast na odpoczynek przeznaczany jest na nadrabianie zalegoci czy prac [Palska 2000]. Wspczenie to media dyktuj styl kultury [Appadurai 2005], okrelaj horyzont aspiracji, pozwalaj na tworzenie wyobraonych tosamoci, wyobrania staje si motorem do 62

dziaania. Jest ona codzienn prac umysow, elementem ycia codziennego. Marzenia daj moliwo do znalezienia przestrzeni dla realizacji ycia, dowiadczania emocji, wrae. Chtnie ogldane seriale czy filmy przenosz odbiorcw do innego, czsto lepszego wiata ludzi sukcesu, piknych, modych, co pozwala niejednokrotnie zapomnie o swoim yciu i y problemami ulubionych postaci, gwiazd podkultury. Tego rodzaju audycje s atwe w odbiorze i nie wymagaj szczeglnych kompetencji. Media rwnie kreuj konsumpcj, a ona czas wolny. Czas wolny zosta utowarowiony i sta si wyrnikiem czy te wskanikiem prac, zaj klas spoecznych i posiadanych zasobw pieninych. Mona powiedzie za Andrzejem Tyszk, e styl ycia wyraa rwnowag midzy aspiracjami, wiadomoci potrzeb, upodobaniami a moliwoci ich zaspokajania. Zaleno stylu ycia od ekonomicznych czynnikw jest oczywista, poniewa chociaby moliwo realizacji zainteresowa estetycznych, upodoba konsumpcyjnych, aspiracji towarzyskich czy okrelonych wzorw odpoczynku ma swj aspekt ekonomiczny. Na ich realizacj trzeba mie odpowiednie moliwoci finansowe. Jednake owe moliwoci nie determinuj stylu ycia, stanowi jego niezbdny warunek. Jak pokazuj liczne badania, mona przy jednakowych dochodach bardzo rnorodnie wydatkowa swoje zasoby (zwaszcza ich nadwyki), by realizowa np. w rnorodny sposb uczestnictwo kulturalne. Decyduje o tym przyswojony ukad wartoci i celw, a take zaleny od wyposaenia kulturowego sposb realizacji tych celw [Tyszka 1972:105-106]. Do rzadko badani deklarowali bywanie w teatrze i/lub kinie. T opcj wskazywali modsi, lepiej wyksztaceni i mieszkajcych w wikszych miastach. Uczestnictwo w kulturze ograniczao si raczej do ogldania telewizji i, rzadziej, do czytania ksiek lub oddawania si swojemu hobby. Jak twierdzi Andrzej Siciski: wysokie kompetencje kulturowe, znajomo, <kultury wyszej> nie ciesz si wysokim prestiem spoecznym, aczkolwiek bywaj przedmiotem aspiracji [Siciski 2002:163]. Ponadto dua cz spoeczestwa nie odczuwa potrzeby poszerzania kompetencji kulturalnych, moliwoci intelektualnych, nie chce rozumie siebie i wiata. Natomiast telewizja (i inne instytucje upowszechniania kultury) w coraz mniejszym stopniu chce i potrafi rozpowszechnia wartoci i wytwory kultury wyszej wymagajcej refleksji i pewnych kompetencji, z ktr kontakt nie jest atwy [Siciski 2002:164]. Jak wynika z bada dotyczcych posiadania i korzystania z nowoczesnych technologii [CBOS 2007], poowa dorosych Polakw ma w swoim gospodarstwie 63

domowym komputer osobisty, a dostp do internetu w domu ma 40% ankietowanych. Wyposaenie gospodarstw domowych w komputery i dostp do internetu uzalenione jest od sytuacji materialnej i zwizanego z ni wyksztacenia badanych oraz od miejsca zamieszkania. Im lepsze (we wasnej ocenie) warunki materialne i wysze wyksztacenie respondentw oraz wiksze miasto, tym wiksze prawdopodobiestwo, e maj w domu komputer i dostp do internetu. Wraz z wiekiem maleje prawdopodobiestwo korzystania z internetu, poczty mailowej, telefonw komrkowych i programw komputerowych. Korzystanie z nowoczesnych technologii jest domen modych ludzi (w tym badaniu modzi to osoby bdce w wieku 45-49 lat). Wszystkie analizowane podgrupy w mniejszym lub wikszym stopniu obawiaj si przyszoci, a zwaszcza swojego stanu sprawnoci, czy zdrowia. Stan zdrowia lepiej oceniaj modsze roczniki badanych o wyszym poziomie wyksztacenia. Jednak badani nie dbaj zbytnio o zdrowy styl ycia, a zwaszcza o takie jego elementy jak: kondycja fizyczna, odpowiednia dieta, badania profilaktyczne, unikanie stresu czy wysypianie si. Badani deklarowali najczciej, e nie stosuj uywek. Mona powiedzie, e zachowania prozdrowotne s wyznaczane w znacznej mierze przez kontekst spoeczno-kulturowy. Okrelone praktyki s efektem obiektywnych moliwoci realizowania okrelonych zachowa warunkowanych pozycj spoeczn i czynnikami strukturalnymi (im modszy wiek, wysze wyksztacenie, pozycja zawodowa, sytuacja materialna, tym chtniej podejmowane s takie dziaania). Na te zachowania i praktyki maj take wpyw wytwrcy okrelonych dbr i usug na konsumentw (liczne promocje zdrowych produktw, ale te kawy, piwa, itp. produktw). Impulsem do dziaania prozdrowotnego jest te wiadomo zdrowotna, ocena stanu zdrowia, stopie zaabsorbowania problemami zdrowotnymi. Wana jest take wiara we wasne moliwoci i stopie zaufania do medycyny. Przygldajc si dziaaniom podejmowanym przez badanych, mona zaobserwowa dwa podejcia [Ostrowska 1999:41-42]. Pierwsze charakterystyczne dla starszych rocznikw medyczne: nie stosowanie uywek, przestrzeganie zalece lekarzy, badania profilaktyczne, korzystanie z medycyny alternatywnej, udzia w badaniach bezpatnych. Drugie podejcie charakterystyczne dla modszych rocznikw podejcie prozdrowotne: wiksza wiara we wasne moliwoci zmiany i lub poprawy stanu zdrowia, stosowanie diety, uprawianie sportu, wysypianie si, unikanie stresu, ale te niestosowanie uywek. Jednake w duej mierze s to deklaracje, ktre mona zweryfikowa przegldajc statystyki dotyczce chorb (np. ukadu krenia). Z bada przeprowadzonych przez CBOS wynika, e 64

respondenci deklaruj dbao o zdrowie, wskazuj na nie jako na warto, ale nie podejmuj dziaa prozdrowotnych [CBOS 2007]. Ponadto od kilku lat panuje przekonanie, e zdrowy styl ycia jest kosztowny (pochania czas i pienidze na aktywno fizyczn i produkty dietetyczne, ekologiczne, itp.). To badanie pokazuje, e ankietowani nie s usatysfakcjonowani z poziomu wynagrodzenia oraz obawiaj si kopotw ze zdrowiem w przyszoci, jednak w niewielkim stopniu dbaj o nie teraz, nie buduj kapitau wasnego ciaa (zwaszcza starsze roczniki). Perspektywa czasowa62, czyli okres, jaki jednostka bierze pod uwag w projektowaniu, przewidywaniu i realizowaniu swoich dziaa [Tarkowska 1987], siga maksymalnie u badanych do 5 lat. Stosunek do czasu zaley od czynnikw: kulturowych, fazy ycia czowieka, jego cech osobowociowych, stosunku do wydarze zachodzcych w czasie, czynnikw fizjologicznych [Siciski 2002:178]. Na postaw wobec czasu, jego wartociowania maj take wpyw problemy stabilnoci ycia, cigoci, poczucie zakorzenienia lub tymczasowoci, odczuwanie tempa zamian i stosunek do zmian [Tarkowska 1987:139]. Jak pokazay badania amerykaskie, istnieje zaleno dugoci perspektywy czasowej od przynalenoci do klasy spoecznej (klasy nisze maj najkrtsz perspektyw czasow). Ponadto denia do zachowania statusu tworz dug perspektyw czasow, natomiast zaspokajanie potrzeb ekonomicznych, zwaszcza konsumpcyjnych zawa perspektyw czasow tylko ku teraniejszoci. Jak si okazuje, dominujca perspektywa czasowa jest czona w kulturze z okrelon, dominujc sfer ycia. Gdy obserwujemy priorytet sfery ekonomiczno-kulturalnej, mamy do czynienia z dominacj przyszoci, jeli sfery religijnej i rekreacyjnej to dominacja teraniejszoci, a gdy sfery intelektualnej i estetycznej to przeszoci [Tarkowska 1987: 143, 155]. W tym badaniu najdusz perspektyw (do 5 lat) charakteryzoway si osoby ze starszych grup wieku, z wyszym wyksztaceniem, mieszkajce w najwikszych miastach. To oraz inne badania pokazay rwnie, e respondenci maj okrelone oczekiwania w stosunku do rodziny i instytucji publicznych [Synak 2000, Siemieska 2004], ale sami nie podejmuj dziaa zapobiegawczych. Mona powiedzie, e samowykluczaj si z ycia spoecznego, a zamykaj si w krgu rodziny, ewentualnie znajomych i telewizji [Trafiaek 2003]. Z ich niewielk aktywnoci kulturaln i fizyczn wiza si moe chociaby brakujca lub sabo rozwinita infrastruktura kulturalno62

Stosowana jest zamiennie z orientacj temporaln rozumian jako sposoby postrzegania i stosunek do rnych obszarw czasu.

65

sportowa, niekorzystna kondycja finansowa, ktra nie pozwala na korzystanie z istniejcej infrastruktury. Istotny wpyw odgrywaj tu take wzory przejte w modoci od rodzicw bierny odpoczynek, nike uczestnictwo w kulturze, niska samowiadomo w kwestii zdrowia (dbao o zdrowie pozostawia si lekarzom). W nowym typie kultury postfiguratywnej modsze pokolenia odgrywaj dominujc rol. Tu tempo zmian jest na tyle szybkie, e stare sprawdzone wzorce zawodz, a starsze pokolenia nie nadaj z przystosowaniem si do nich, s wrcz marginalizowane. W tym typie kultury to dzieci staj si nauczycielami, przewodnikami swoich rodzicw i dziadkw w nowym, niezrozumiaym dla nich wiecie. Dominuje modo, wielo wyborw, sukces, odrzucenie tradycji. W sferze wartoci te nastpuj zmiany zdrowie jako warto autoteliczna zamienia si w warto instrumentaln dziki dobremu stanowi zdrowia bdzie mona wicej osign m.in. wysz pozycj spoeczno-zawodow. Starsze pokolenia ustpuj miejsca modszym w wielu sferach aktywnoci. Wida to chociaby na polu aktywnoci spoecznej [Klon/Jawor 2008]. Tu zaczynaj dziaa modzi ludzie urodzeni tu przed lub po 1989 roku. Od 2002 roku zmniejsza si odsetek osb wykazujcych gotowo do wsplnych dziaa spoecznikowskich (zwaszcza wrd osb powyej 64. roku ycia), a take wymiar czasowy tej aktywnoci. Niech do zrzeszania si moe wynika z braku potrzeby dziaania, braku czasu, ale te krytycznej oceny dziaalnoci organizacji. Mona przypuszcza, e na osabienie spoeczestwa obywatelskiego moe wpywa emigracja ludzi przedsibiorczych i aktywnych, wycofywanie si z pracy spoecznikowskiej, brak zaufania do niektrych instytucji i organizacji. Badanie pokazao, e wraz z wiekiem badanych nastpuje ograniczanie elementw przestrzeni kulturowej. Badani s zmuszeni sytuacj (np. przejcie na emerytur) lub sami rezygnuj z podejmowania dziaa w rnych sferach ycia wycofuj si z nich. Te osoby nie charakteryzuj si myleniem prospektywnym, gotowoci na zmiany, optymizmem czy zadowoleniem. Obawiaj si zmian, odczuwaj lk przed niedalek przyszoci, nie dbaj o siebie, nie podejmuj dziaa zaradczych ceduj to na modsze pokolenia, rodzin i wyspecjalizowane instytucje. Mona powiedzie te tak, e faza ycia wpywa (poza poziomem wyksztacenia, pci, miejscem zamieszkania) na sposb konstruowania stylu ycia, dobr odpowiednich elementw. Wraz z wiekiem nastpuje inne rozoenie akcentw na poszczeglne sfery aktywnoci ludzkiej, wybory i potrzeby. 66

Modsze pokolenia raczej eksperymentuj, ukadaj swoiste puzzle z rnych elementw, ni opracowuj strategie yciowe. Starsze od nich pokolenia staraj si projektowa takie strategie, s otwarte na zmiany, s aktywni w wielu sferach ycia by zaspokoi swoje potrzeby, charakteryzuj si te wyszym poziomem wyksztacenia (w tym badaniu w najmodszej grupie badanych znalazo si najwicej osb z wyszym i licencjackim wyksztaceniem). U redniego pokolenia [Oliwiska 2008] nacisk pooony jest raczej na sfer zawodow, pracy, nauki, rodziny, a u modszego pokolenia bardziej na sfer aktywnoci towarzyskiej, fizycznej czy nauki. U najstarszego widoczne jest wycofywanie si ze sfer aktywnoci zawodowej, spoecznej, kulturalnej na korzy rodzinnej czy religijnej, a take ograniczanie wyborw i potrzeb. Takie style nazwaabym jako automarginalizujce jednostk i jej potrzeby. Jak pokazay te badania, w spoeczestwie polskim nie ma wzoru aktywnego przygotowywania si do emerytury. Pomimo tego, e reforma ubezpiecze spoecznych z 1999 roku zwrcia uwag na mylenie o przyszej emeryturze (wybr OFE i inwestowanie w III filar ubezpiecze), wiedza i skuteczno dziaania (zabezpieczenia finansowego) nie jest dua wrd najbardziej zainteresowanych. Badani pomimo obaw dotyczcych sytuacji materialnej w przyszoci nie s zainteresowani duszym pozostawaniem na rynku pracy (zwalnianiem miejsc pracy dla modszych). Naley spodziewa si, e przyszli wiadczeniobiorcy znajd si w gorszej sytuacji finansowej ni obecni emeryci. Problemem jest take model biernego spdzania czasu wolnego, niska aktywno fizyczna i brak dbaoci o stan zdrowia. Wraz z wiekiem badanych ocena stanu zdrowia jest gorsza, ale nie podejmowane s skuteczne dziaania, by zadba o dobr kondycj. W przeciwiestwie do swoich rwienikw z innych krajw, ktrzy wicz w parkach tai-chi, jog, uprawiaj jogging, Polacy w nikym stopniu s zainteresowani tak form aktywnoci. Jeli osoby bdce dzisiaj na przedpolu staroci pozostan bierne w tej sferze to w niedalekiej przyszoci, ich budety zostan obcione znaczco wydatkami na leczenie, rodziny opiek nad nimi, czciej take bd musiay korzysta z usug medycznych i pielgnacyjnych, a gdyby nawet chciay tak czyni, stan zdrowia i pogarszajca si sprawno fizyczna nie pozwol na aktywno poza rodzinn. U osb bdcych obecnie na przedpolu staroci widoczne s dziedziczone po starszym pokoleniu postawy w kwestiach ograniczania aktywnoci. W sferze pracy ucieczka na wczeniejsz emerytur czy rent przed rosncymi wymaganiami stawianymi w pracy, koniecznoci doksztacania, podwyszania kwalifikacji. W sferze 67

aktywnoci spoecznej, co pokazay opisywane powyej wyniki bada, ograniczanie dziaalnoci w organizacjach obywatelskich na rzecz modszych pokole, zwalniajc si z podejmowani decyzji, wpywania na ksztat szerszego rodowiska spoecznego ni wsplnoty mieszkacw, ssiedzi. Ju dzisiaj zarysowuje si bierna postawa w sferach aktywnoci, poza rodzinn i rwienicz. I tak w sferze kultury widoczne jest ograniczone uczestnictwo, raczej odbir treci kultury popularnej ni wysokiej. Telewizja konsumuje skutecznie czas wolny, zapewnia towarzystwo znanych i lubianych, daje moliwo biernego uprawiania sportu (kibicowania ulubionym zespoom lub zawodnikom sportowym), a nie wymusza specjalnych nakadw finansowych czy przygotowa jakie s niezbdne, gdy wychodzi si do teatru, kina. Rwnie korzystanie z nowoczesnych udogodnie zmniejsza si wraz z wiekiem badanych. Chocia korzystanie z internetu mogoby rozwiza wiele problemw (zakupy, nawizywanie kontaktw, poszerzanie wiedzy, itp.). Jednak prawdopodobne jest, e wraz w wyjciem z rynku pracy i w tej dziedzinie przyszli emeryci bd ogranicza swoj aktywno. Jeeli nie przeprowadzi si skutecznych, dugofalowych dziaa podnoszcych wiadomo, czym grozi wycofywanie si z ycia spoecznego, e trzeba by wspczenie czowiekiem produktywnym i otwartym na zmiany, to przybdzie kolejne pokolenie biernych i biednych starych ludzi oczekujcych pomocy od rodziny. Ze wzgldu na wyszy poziom wyksztacenia i odmienn biografie, dokonywane wybory yciowe przyszych emerytw od obecnych wydaje si by moliwe wywarcie wpywu, by dokonali zmiany przynajmniej kilku elementw stylu ycia. Konieczne jest w obecnej sytuacji promowanie aktywnego przygotowywania si do staroci, ale te wychowywanie do staroci o, ktrym pisa Aleksander Kamiski tak: wychowanie do staroci polega na pomaganiu ludziom w nabywaniu potrzeb, przyzwyczaje i umiejtnoci, ktre dopomog w wyszukaniu i realizowaniu uytecznej pracy oraz wykorzystanie czasu wolnego, by pozwala zaspokoi zainteresowania [Kamiski 1971:93]. Natomiast: przygotowanie do staroci powinno by potraktowane jako zabieg wychowawczy. Istotne jest tworzenie sytuacji sprzyjajcym podanym zachowaniom spoeczestwa, nawet gdy nie da si z przyczyn obiektywnych wyeliminowa przykrych skutkw staroci (np. chorb) [Kamiski 1977: 28]. W sferze zdrowia dotyczyoby to czynnego sposobu spdzania czasu wolnego, zdrowego stylu ycia oraz budowania potencjau wasnego ciaa. Jak pokazuj 68

dowiadczenia krajw europejskich (Dania, Szwecja, Niemcy) - wprowadzenie treningu, aktywnoci fizycznej na recept przez lekarzy wpyno znaczco na popraw stanu zdrowia tamtejszych 60.-latkw. Korzyci w przyszoci byyby mniejsze nakady na leczenie oraz poprawa kondycji zdrowotnej przyszych seniorw. W sferze pracy wizaoby si z tworzeniem odpowiednich warunkw do duszego pozostawania na rynku pracy, przyjaznego rodowiska w zakadzie pracy oraz z uwiadamianiem zasad nowego systemu emerytalnego. Korzyci byyby lepsza wiedza na temat II i III filaru ubezpiecze, wyduenie aktywnoci zawodowej i tym samym wysze wiadczenia emerytalne. W sferach: spoecznej i kulturalnej zwikszenie aktywnoci przyszych emerytw we wsptworzeniu rodowiska spoecznego, budowania sieci wsparcia, wykorzystywania nowoczesnych technologii w tych dziaaniach, ale take ze strony instytucji i organizacji powinno nastpi wiksze otwarcie na potrzeby i ch uczestnictwa przyszych seniorw w oferowanych przez nie programach. Efektem byaby rozbudowa sieci samopomocy, zaspokojenie potrzeby przydatnoci, co przeciwdziaao chociaby osamotnieniu. Jednake we wszystkich tych sferach niezbdna jest rozbudowa infrastruktury, a jeli ona ju istnieje, uczynieni jej dostpn dla starszych ludzi (chodzi tu m.in. o bariery architektoniczne, finansowe czy istniejc, a nie speniajc oczekiwa ofert lub jej brak). Efektem tych kompleksowych dziaa byoby zaktywizowanie pokolenia, ktre jeli nie zmieni si typ kultury, to podobnie jak dzisiejsze najstarsze, bdzie marginalizowane, a czsto te postrzegane stereotypowo.
Literatura: Appadurai A.,2005, Nowoczesno bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, Universitas, Krakw Bie B., 2002, Stan zdrowia i sprawno ludzi starszych, [w:] B. Synak (red.), Polska staro, Wyd. UG, Gdask, s. 36-41 Bourdieu P., 2005, Dystynkcja, Spoeczna krytyka wadzy sdzenia, Wydawnictwo Scholar, Warszawa Buchla M., 2007, Komunikacja z wnukami szans na lepsz staro, [w:] M. Wawrzak-Chodaczek (red.), Wybrane aspekty komunikacji spoecznej, Wyd. Adam Marszaek, Toru Bugajska B., Timoszyk-Tomczak C., 2006,Czowiek stary wobec przyszoci, [w:] S. Steuden, M. Marczuk (red.), Starzenie si a satysfakcja z ycia, Wyd. KUL, Lublin Czerniawska O., 1998, Style ycia w staroci, d Fatyga B., Rogala-Obkowska J., 2002, Style ycia modziey a narkotyk., Wyniki bada empirycznych, ISP, Warszawa

69

Giddens A., 2006, Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo w epoce pnej nowoczesnoci, PWN, Warszawa, s. 115 Gliski P., Orientacja stylu ycia na mie. Z bada miejskich stylw w Polsce, Kultura i Spoeczestwo nr 3 z 1983 Halicka M., Pedziach W., 2002, Satysfakcja yciowa ludzi starych, [w:] B. Synak (red.), Polska staro, Wyd. UG, Gdask, s 224-225 Jawowska A. i in., 1978, Style ycia a przemiany struktury spoecznej: propozycja typologii historycznotypologicznej, PWN, Warszawa Kamiski A., 1971, Wychowanie do staroci, Zdrowie Psychiczne nr 1-2, s. 93 Kamiski A., 1977, Pedagogiczne zainteresowania gerontologi spoeczn jako odzew na potrzeby przyspieszonej zmiennoci wiata, Zeszyty Naukowe nr 7, Gdask, s. 28 Koprowiak E., Nowak B, 2007, Style ycia ludzi starszych. Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska. Wyd. Neurocentrum, Lublin Mead M., 1978, Kultura i tosamo. Studium dystansu midzypokoleniowego, PWN, Warszawa Mianowany M., Drygas W., 2004, Ocena zalenoci midzy wybranymi cechami spoeczno-demograficznymi a samoocen stanu zdrowia starszych mieszkacw odzi,[w:] J. Kowalski, P. Szukalski (red.), Nasze starzejce si spoeczestwo. Nadzieje i zagroenia, Wyd. U, d, s. 160 Nawrt R., 1981, Orientacja temporalna. Przegld techniki pomiaru i wynikw bada, Przegld Psychologicznynr 1 Nosal C., Bajcar B., 2004, Czas psychologiczny: wymiary, struktura, konsekwencje, Wyd. IP IFiS PAN, Warszawa, 116-119 Orzechowska G., 2000, Miejsce i rola czowieka starszego w rodowisku zamieszkania, [w:] Synak B. (red.), Ludzie starzy w warunkach transformacji ustrojowej, Wyd. Uniwersytetu Gdaskiego, Gdask Orzechowska G., 2006, Spoeczna aktywno ludzi starszych i jej gwne uwarunkowania, [w:] S. Steuden, M. Marczuk (red.), Starzenie si a satysfakcja z ycia, Wyd. KUL, Lublin, s.273-277 Ostrowska A., 1999, Styl ycia a zdrowie, IFiS PAN, Warszawa, s. 41-42 Oliwiska I., 2008, Warszawskie Szmulki. Miejsce, ludzie, style ycia, Wyd. Akademickie ak, Warszawa Palska H., 2000, Czy nowe style ycia Polakw? Wybrane wymiary stylu ycia ludzi sukcesu, [w:] H. Domaski i in., Jak yj Polacy, IFiS PAN, Warszawa, s. 343 Palska H., 2002, Bieda i dostatek, O nowych stylach ycia w Polsce koca lat dziewidziesitych, IFiS PAN, Warszawa Skrtowicz B., 2006, Ludzie starsi na rynku pracy w Polsce wybrane zagadnienia, [w:] J.T. Kowaleski, P. Szukalski, Staro i starzenie si jednostek i zbiorowoci ludzkich, U, d Siciski A., 1978, Styl ycia. Przemiany we wspczesnej Polsce, PWN, Warszawa Siciski A., 1988, Style ycia w miastach polskich (u progu kryzysu), Ossolineum, Wrocaw Siciski A., 2002, Styl ycia. Kultura. Wybr, IFiS PAN, Warszawa, s. 22-23, 163-164, 178 Siemieska R., 2004, Pe a staro wzory kulturowe i polityka pastwa, [w:] M. Nietyksza i in., Spoeczestwo w dobie przemian: wiek IX i XX., Wyd. DiG, Warszawa Synak B., 2002, Polska staro, Wyd. UG, Gdask, s. 308-309

70

Szatur-Jaworska B. i in., 2006, Style ycia seniorw, [w:] teje, Podstawy gerontologii spoecznej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, s. 61-64 Tarkowska E., 1987, Czas w spoeczestwie. Problemy, tradycje, kierunki bada, Ossolineum, Wrocaw, s. 139, 143, 155 Tarkowska E., 1997, Nierwna dystrybucja czasu, [w:] H. Romaski, A. Rychard (red.), Elementy nowego adu, Wyd. IFiS PAN, Warszawa, s.206-207 Tarkowska E., 2000, Zrozumie biednego, O dawnej i obecnej biedzie w Polsce, Topografika, Warszawa, s. 139, 142-143, 155 Trafiaek E., 2003, Organizacja czasu wolnego, [w:] teje, Polska staro w dobie przemian, Wyd. lsk sp. z o.o., Katowice, s. 169-178 Tyszka A., 1972, Uczestnictwo w kulturze. O rnorodnoci stylw ycia, PWN, Warszawa, s. 105-106 Veblen T., 1971, Teoria klasy prniaczej, PWN, Warszawa Weber M., 2002, Gospodarka i Spoeczestwo, PWN, Warszawa Wierzbicka E., Roszkowski W., 2004, Nieprawidowoci w ywieniu wybranej grupy osb starszych oraz propozycje zmian w kierunku prozdrowotnym,[w:] J. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Nasze starzejce si spoeczestwo. Nadzieje i zagroenia, Wyd. U, d, s. 149 Wyka A., 1988, Alternatywne style ycia jako reakcja na dominujce style ycia w Polsce lat siedemdziesitych, [w:] A. Siciski (red.), Badania rozumiejce stylu ycia: narzdzia, IFiS PAN, Warszawa Wysokiska-Miszczuk J., 1998, Problemy medyczne i spoeczne ludzi starych (zagadnienia gerontologiczne), [w:] L. Jaboski (red.), Sinologia nauka o zdrowiu spoeczestwa, Wyd. WSOL, Warszawa Znaniecki F., 2001, Ludzie teraniejsi a cywilizacja przyszoci, PWN, Warszawa

Raporty z bada: Co Polacy robi w czasie wolnym?, CBOS, Warszawa 2006, s 1-2 Zdrowie i zdrowy styl ycia w Polsce, CBOS, Warszawa 2007, s. 1-2 Falkowska M., 1997, Wartoci, praca, zakupy. O stylach ycia Polakw, CBOS, Warszawa

71

Piotr Szukalski

Stan zdrowia Polek i Polakw na przedpolu staroci

1. Wprowadzenie
Jednym z czynnikw bezporednio determinujcych proces wychodzenia z rynku pracy jest stan zdrowia. Cho zgodnie z najczciej cytowan wykadni tego terminu zaproponowan przez wiatow Organizacj Zdrowia zdrowie to stan, w ktrym wszystkie funkcji przebiegajce w ywym organizmie maj charakter prawidowy, w efekcie czego wystpuje sprawno i peen dobrostan fizyczny, psychiczny i spoeczny, w naszym badaniu w module powiconym temu zagadnieniu ograniczylimy si do zebrania od respondentw deklaracji odnonie wystpowania rnego typu schorze pojmowanych do tradycyjnie a zatem chorb lub innych upoledze przekadajcych si na ograniczenie samodzielnoci wypeniania najwaniejszych penionych rl spoecznych, przede wszystkim roli zawodowej. Blok pyta dotyczcy stanu zdrowia obejmowa 3 pytania zadawane wszystkim respondentom, kolejnych 5 tym, ktrzy oceniali swj stan zdrowia niekorzystnie, oraz dodatkowe 3 pytania zadawane jedynie osobom posiadajcym orzeczenie o

niepenosprawnoci. rdem wszystkich danych uytych w niniejszym opracowaniu o ile nie zaznaczono inaczej s wyniki raportowanego badania. Zanim jednak przejdziemy do prezentacji wynikw badania To idzie staro, chciabym przedstawi dane pochodzce z innych rde odnonie stanu zdrowia Polakw i Polek w interesujcym nas w niniejszym opracowaniu wieku.

2. Stan zdrowia Polakw na przedpolu staroci w wietle bada GUS

W ostatnim dziesicioleciu GUS dwukrotnie prowadzi due przekrojowe badania dotyczce sytuacji zdrowotnej ogu ludnoci zamieszkujcej terytorium Polski pierwsze z nich w 1996, drugie za w roku 2004. W niniejszym miejscu tytuem punktu wyjcia chciabym przywoa wyniki tych nowszych bada odnonie samooceny stanu zdrowia. 72

Badani wwczas Polacy oceniali swj stan zdrowia w sposb bardzo zrnicowany, za najbardziej widoczn zmienn rnicujc ich odpowiedzi by wiek. Niestety, w publikacji podsumowujcej owo badania wiek w by pogrupowany w sposb inny ni w ramach naszego badania, albowiem dziesicioletnie grupy wieku obejmoway roczniki wchodzce w skad kolejnych dziesitek wieku63. Odpowiednie dane przedstawia ponisza tabela 1.
Tab. 1 Samoocena stanu zdrowia Polakw na przedpolu staroci wedug badania GUS z 2004 r. (w %) Wiek Samoocena stanu zdrowia bardzo dobra dobra takie sobie, ani dobre, ani ze 40-49 50-59 60-69 7,1 3,3 1,7 46,8 31,0 18,7 35,8 44,6 49,8 8,6 17,9 23,5 1,3 2,7 5,7 Ze bardzo ze

rdo: GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 2006, Stan zdrowia ludnoci Polski w 2004 r., ZWS GUS, Warszawa, s. 79]

Wrd najmodszych dominoway odpowiedzi wiadczce o pozytywnej ocenie swego stanu zdrowia, za wrd osb po szedziesitce wicej byo opinii negatywnych ni pozytywnych. Generalnie w caej badanej zbiorowoci osb na przedpolu staroci najczstsz odpowiedzi byo okrelanie swego statusu zdrowotnego jako takiego sobie. Lepiej przy tym swoje zdrowie oceniay osoby o duszej historii ksztacenia oraz mczyni. Z praktycznego punktu widzenia podkreli naley, i nawet po szedziesitym roku ycia wysoce negatywna opinia na temat swego stanu zdrowia naleaa do rzadkoci, za og osb odczuwajcych jakie powane problemy zdrowotne (tak bowiem naley interpretowa warianty odpowiedzi zy i bardzo zy) nieco przekracza czwart cz ogu. Mona zatem powiedzie, i stan zdrowia w wietle samooceny nie naley do najgorszych. Poniewa za wystpuje cisa korelacja pomidzy samoocen a stanem zdrowia ocenionym przez profesjonalist, uzna mona, i stan zdrowia zdecydowanej wikszoci Polakw i Polek na przedpolu staroci nie powinien wzbudza wikszych obaw. Jednoczenie pamita naley, i w dugim okresie pojawiy si symptomy wskazujce na pogarszanie si stanu zdrowia ogu ludnoci Polski, w tym rwnie i osb w
63

GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 2006, Stan zdrowia ludnoci Polski w 2004 r., ZWS GUS, Warszawa,

73

interesujcym nas wieku. Jeli bowiem za wskanik stanu zdrowia przyj deklaracj wystpowania niepenosprawnoci, to gromadzone w trakcie Narodowych Spisw Powszechnych dane s alarmujce (tab. 2).

Tab. 2 Udzia osb niepenosprawnych w poszczeglnych grupach wieku wedug Narodowych Spisw Powszechnych z lat 1978, 1988, 2002 (w przeliczeniu na tysic osb danej pci w danym wieku) Rok Pe 50-54 154 214 254 161 215 258 148 214 250 Wiek 55-59 20 300 326 219 318 363 185 284 292 60-64 227 317 358 261 356 408 202 288 308 45-49 Ogem 1978 98 1988 129 2002 158 Mczyni 1978 100 1988 131 2002 166 Kobiety 1978 95 1988 127 2002 151 rdo: [GUS, 1991: 34, 37; GUS, 2003a: 146-147]

Poniewa w Polsce dopiero od roku 1978 zbierane s w trakcie Spisw Powszechnych dane odnonie deklarowanej niepenosprawnoci, nie moemy dokona porwnania w duszym okresie. Powysze dane wskazuj jednak, i w kadej podgrupie wieku nas interesujcego wystpowa wzrost udziau osb odczuwajcych ograniczenie

samodzielnego funkcjonowania. Oczywicie nie musi to oznacza, i powysze zmiany samoczynnie przekadaj si na pogarszanie si stanu zdrowia (czemu zaprzeczaj choby porednie mierniki stanu zdrowia, jakimi s trwanie ycia i prawdopodobiestwa zgonw), albowiem moe by to: a) efekt zaniku selekcji naturalnej (a zatem rezultat zwikszania si doywania do zaawansowanego wieku osb, ktre w innych warunkach z uwagi na nienajlepszy stan zdrowia nie doyyby); b) efekt kohortowy64 (niektre roczniki przeyway swe momenty krytyczne w lepszych i gorszych okresach historycznych, np. wojny, okres odbudowy owe momenty krytyczne to okresy w yciu, gdy zwiksza si zapotrzebowanie organizmu na duo wysokiej jakoci ywnoci; w przypadku mczyzn taki okres krytyczny to okres dojrzewania, w przypadku kobiet cia, za dla przedstawicieli obu pci to w okresie ycia podowego 5-7 miesic); c) efekt wzrostu
434 s. 64 Kohorta to w jzyku demografii grupa osb, ktre w tym samym okresie dowiadczyy tego samego zdarzenia a zatem szczeglnym rodzajem kohorty jest generacja, tj. jednostki, ktre w tym samym roku kalendarzowym urodziy si.

74

wiadomoci zdrowotnej (szedziesicioletnia osoba uwaajca, i pna doroso jest okresem wystpowania wielu powanych schorze i uznajca ograniczenia samodzielnego funkcjonowania za typowy rezultat wieku, nie bdzie uwaa niektrych ogranicze za niepenosprawno; jej rwienik przekonany o moliwoci ycia bez problemw zdrowotnych zwizanych z wiekiem tymczasem t sam sytuacj zdrowotn zdefiniuje odwrotnie). Wreszcie uzna mona, i cz przyrostu niepenosprawnoci wynika ze zagodzenia procedur przyznawania orzecze o ograniczonoci samodzielnego, codziennego

funkcjonowania. W ten bowiem sposb interpretowa chyba naley fakt, i w badanym okresie w bardzo szybkim tempie wzrastaa przede wszystkim skala niepenosprawnoci prawnej (tab. 2).
Tab. 3 Udzia osb niepenosprawnych prawnie w poszczeglnych grupach wieku wedug Narodowych Spisw Powszechnych z lat 1978, 1988, 2002 (w przeliczeniu na tysic osb danej pci w danym wieku) Wiek 45-49 50-54 Mczyni 1978 88 145 1988 125 206 2002 150 242 Kobiety 1978 80 126 1988 119 202 2002 135 232 rdo: GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 1991, NSP 1988, Inwalidzi w Rok Pe 55-59 60-64 198 233 306 336 360 362 154 157 265 256 276 247 Polsce w latach 1978-1988,

Warszawa, s. 37; GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 2003a, NSP2002. Osoby niepenosprawne oraz ich gospodarstwa domowe. Cz. I. Osoby niepenosprawne, ZWS GUS, Warszawa, s. 146-147

Jednake ta pozornie optymistyczna konstatacja nie jest do koca prawd, albowiem pomidzy rokiem 1988 a 2002 z wyczeniem osb w wieku 55-59 lat w kadej innej podgrupie zwikszy si udzia niepenosprawnych tylko biologicznie wrd

niepenosprawnych ogem. Jest to potwierdzeniem tezy o pogarszajcym si przynajmniej subiektywnie stanie zdrowia osb w interesujcym nas wieku. Przejdmy w takim przypadku do prezentacji wynikw naszego badania.

3. Deklaracje odnonie stanu zdrowia

Wrd respondentw przewaay opinie pozytywne na temat wasnego zdrowia najczciej wskazywan odpowiedzi bya ocena dobra, cho ju druga w kolejnoci bya

75

ambiwalentna odpowied takie sobie. Jednake zaznaczy naley, e cho odpowiedzi bardzo zy stanowiy margines (0,7%) oceny ze (11,2%) przewaay nad ocen bardzo dobr (10,4%). Podkreli przy tym naley bardzo silny wpyw wieku jako czynnika determinujcego deklaracje. Przykadowo oceny stanu zdrowia bardzo dobre wyraao 17,9% respondentw w wieku 45-49 lat i jedynie 3,6% tych po szedziesitym roku ycia, podczas gdy deklaracje o zym stanie zdrowia rosy w sposb zbliony do liniowego od 5,9% do 16,8% (zob. rys. 1). W przypadku pci jako czynnika rnicujcego jego wpyw by zdecydowanie sabszy i niejednorodny, albowiem z jednej strony mczyni nieco czciej deklarowali wystpowanie dobrego stanu zdrowia, z drugiej za rwnie nieco czciej stan zdrowia zy i bardzo zy w porwnaniu ze zbiorowoci kobiet. Ta dziwna prawidowo jest dobrze znana badaczom zdrowia publicznego, albowiem mczyni generalnie lepiej oceniaj swoj kondycj zdrowotn, a jednoczenie mniej o siebie dbaj.
Rys. 1 Ocena stanu zdrowia wedug wieku (jako % odpowiedzi w danej grupie wieku)

100% 80% bardzo zy 60% 40% 20% 0% 45-49 50-54 55-59 60-64 zy taki sobie dobry bardzo dobry

Najsilniej odpowiedzi o stan zdrowia rnicowao wyksztacenie im byo ono lepsze, tym rwnie badani posiadali bardziej pozytywne oceny swej kondycji zdrowotnej. Jednake pamita naley, i w tym przypadku o silnym zwizku pomidzy poziomem wyksztacenia a wiekiem, zwaszcza w przypadku najniszego poziomu wiedzy i umiejtnoci potwierdzonych wiadectwem szkolnym. Wyniki NSP2002 jednoznacznie bowiem pokazuj, i przykadowo udzia osb majcych wyksztacenie wysze wrd jednostek w wieku 45-49 lat wynosi 11,4%, za w wieku 60-64 lata 9,9%, podczas gdy 76

frakcja osb z wyksztaceniem podstawowym ksztatowaa si odpowiednio 17,7% i 44,3%65. Jednoczenie badanie potwierdzio zwizek pomidzy stanem cywilnym a stanem zdrowia znany z innych rde odnoszcych si do oceny niepenosprawnoci66 czy analiz umieralnoci67. Generalnie najbardziej pozytywnie swoje zdrowie oceniaj osoby pozostajce w staym zwizku (maestwie bd kohabitacji), nastpnie kawalerowie i panny, za zbliony rwnie negatywny obraz wdowcy i rozwiedzeni. Nieco gorsza sytuacja wdw i wdowcw wynika jednoczenie z odmiennego od osb rozwiedzionych rozkadu wieku wicej jest bowiem wrd jednostek, ktre przeyy mier dotychczasowego partnera yciowego osb relatywnie zaawansowanych wiekiem (a o silnym zwizku midzy wiekiem a deklaracjami odnonie stanu zdrowia wspomniano wczeniej). Przykadowo, jeli porwnamy tylko zgrupowane odpowiedzi pozytywne (zdrowie oceniane jako bardzo dobre lub dobre) i negatywne (odpowiedzi zy i bardzo zy stan zdrowia) uzyskujemy we wspomnianych grupach stanu cywilnego nastpujce wskaniki struktury: pozostajcy w staym zwizku 66,3% i 9,8%, panny i kawalerowie 52% i 8,4%, rozwiedzenie 33,6% i 20,7% i owdowiali 32,6% i 23,2%.

4. Ograniczenia zdrowotne w wykonywaniu pracy i czynnoci codziennych

Osoby deklarujce stan zdrowia zy lub bardzo zy stanowice ogem 11,9% badanej zbiorowoci byy bardziej szczegowo wypytywane o schorzenia wpywajce na ich samoocen kondycji zdrowotnej. W przypadku tych wanie osb wyranie dominoway choroby ukadu krenia, wymieniane przez 52,4% respondentw, przyczyna najczciej podawana jako podoe ograniczenia dobrostanu we wszystkich badaniach stanu zdrowia, jak i najwaniejsza przyczyna zgonw w Polsce. Specyfika tej grupy przejawiaa si wysok czstoci deklarowania wystpowania schorze ukadu ruchu (43,2%)68.
GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 2003, Raport z wynikw Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoci i Mieszka 2002, ZWS GUS, Warszawa, 152 s. 66 Abramowska-Kmon A., 2008, Indywidualne demograficzno-spoeczne determinanty stanu zdrowia osb starszych prba kwantyfikacji ich wpywu, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomylne starzenie si w wietle nauk o zdrowiu, Wyd. Biblioteka, d, 206-218 67 Szukalski P., 2007, Zrnicowanie poziomu umieralnoci a stan cywilny, Wiadomoci Statystyczne, nr 5, 33-44 68 Z uwagi na moliwo podawania wicej ni jednej dolegliwoci podawane w niniejszym miejscu wskaniki struktury nie sumuj si do 100%.
65

77

Pozostae dolegliwoci nie dotyczyy ju tak duej grupy osb trzy schorzenia uzyskay zblion czsto wystpowania ok. 1/5 zbiorowoci (schorzenia neurologiczne 24,1%, schorzenia ukadu oddechowego 19,7% i schorzenia narzdu wzroku 18,0%), pozostae znajdujce si w kafeterii wybrane zostay przez niewielk frakcj respondentw deklarujcych zy lub bardzo zy stan zdrowia (schorzenia laryngologiczne 8,5%, schorzenia psychosomatyczne 4,5%). Co ciekawe, jedynie 1,7% badanych, ktrym zadawano niniejsze pytanie stwierdzao, i mimo zej samooceny stanu zdrowia nie odczuwaj adnych ogranicze utrudniajcych codzienne ycie, w tym i wykonywanie pracy. Z kolei gdy te same osoby pytalimy o ograniczenia zdolnoci do wykonywania pracy przez wymieniane schorzenia, jedynie co czwarty oceni, i uniemoliwiaj one wykonywanie pracy (26,5%), dominowaa za ocena, i dolegliwoci utrudniaj w duym stopniu aktywno zawodow (43,7%). Ograniczenie w niewielkim stopniu odczuwao 22%, za opini, i owe schorzenia nie stanowi bariery sformuowao 5,6%. Powysze osoby byy rwnie sondowane odnonie okresu, przez ktry wystpujce problemy zdrowotne prowadzce do negatywnej samooceny zdrowia ograniczay ich zdolno wykonywania pracy. Rozkad odpowiedzi w tym przypadku by wysoce niekorzystny dla moliwoci atwego wczenia badanych w system rynku pracy, albowiem zdecydowana wikszo (59,6%) oceniaa, i problemy te oddziauj na ich mono wykonywania pracy przez przynajmniej p roku, dalsze 14% sdzio, i dotyczy to okresu krtszego ni 6 miesicy, za 23,6% uznao, i mimo wystpowania problemw zdrowotnych utrudniajcych prac nie mona ich uzna za czynnik uniemoliwiajcy jej wykonywanie. Z uwagi na fakt, i obiektem szczeglnego zainteresowania decydentw i praktykw polityki spoecznej osb na przedpolu staroci s osoby deklarujce wystpowanie problemw zdrowotnych dugotrwaych (tj. przynajmniej przez 6 miesicy), osoby te pytane byy o ograniczenia samodzielnoci w szerszym znaczeniu obejmujce oprcz pracy zawodowej rwnie i prowadzenie gospodarstwa domowego i dbao o siebie (higiena, przygotowanie sobie posiku, ubioru, utrzymanie czystoci, itp.). 26,2% badanych speniajcych powyszy warunek wstpny stwierdzio, i wystpujce schorzenia cakowicie uniemoliwiaj im samodzielne ycie, dalszych 62,1% uskarao si na ograniczenia w duym stopniu, 9,7% na stopie niewielki, za jedynie 2% mwio o braku jakichkolwiek utrudnie w codziennym funkcjonowaniu. Cho powysze wielkoci brzmi 78

alarmujco, pamita musimy, i po przeliczeniu na ca badan zbiorowo uzyskujemy odpowiednio 1,8%, 4,3%, 0,7% i 0,1%, co wskazuje, i tak na znaczny, albowiem ponad szecioprocentowy udzia w badanej prbie osb uskarajcych si na niemono samodzielnego funkcjonowania w yciu codziennym. T sam grup respondentw pytalimy o czynniki posiadajce decydujcy wpyw na wystpowanie deklarowanych problemw zdrowotnych ograniczajcych moliwo wykonywania pracy przez przynajmniej 6 miesicy. Blisko poowa badanych69 stwierdzia, i ich problemy zdrowotne spowodowane zostay przez czynniki nie zwizane z wykonywaniem pracy (47,3%). Pozostali byli odmiennego zdania, wymieniajc z reguy wicej ni jedn bezporedni przyczyn zwizan z aktywnoci zawodow negatywnie oddziaujca na ich zdrowie: byy to w kolejnoci stres zwizany z prac (51,8%), choroba zawodowa (36,7%), praca w szkodliwych warunkach (32,8%) i wreszcie last but not least wypadek w pracy (13,0%). Zastanawia na tej licie zarwno wyrana preponderancja stresu jako niedocenianego zazwyczaj faktora dugotrwaych powanych problemw zdrowotnych, jak i relatywnie wysoka czsto wypadkw (cho w tym ostatnim przypadku zaznaczy naley, i po przeliczeniu na og badanych deklaracje takie skadao jedynie 1,1% respondentw).

5. Niepenosprawno
Kolejnym analizowanym zagadnieniem jest niepenosprawno prawna rozumiana jako ograniczenie moliwoci samodzielnego funkcjonowania potwierdzone orzeczeniem organu posiadajcego odpowiednie uprawnienia do tego komisji orzekajcej bd lekarza-orzecznika. Oprcz niepenosprawnoci prawnej dodatkowo w badaniach nad stanem zdrowia ludnoci wyrniana jest niepenosprawno biologiczna, tj. stan niemonoci wykonywania podstawowych czynnoci determinujcych na okrelonym etapie ycia samodzielne funkcjonowanie. Nie zawsze dwie powysze kategorie si pokrywaj, albowiem oprcz osb rzeczywici odczuwajcych ograniczenia codziennego funkcjonowania posiadajcych urzdowe potwierdzenie takiego stanu rzeczy, znale mona osoby niepenosprawne tylko biologicznie, bd wycznie prawnie.
Poniewa badani mogli udziela wicej ni jednej odpowiedzi, podane w niniejszym miejscu wskaniki struktury nie sumuj si do 100%.
69

79

Ogem

86,1%

respondentw

nie

posiada

jakiegokolwiek

orzeczenia

niepenosprawnoci. Spord pozostaych 5,6% posiada decyzj o cakowitej utracie zdolnoci do wykonywania pracy, 3,2% o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci, za 3,6% o lekkim stopniu niesamodzielnoci (pozostae 1,5% to brak odpowiedzi). W populacji osb posiadajcych orzeczenie o wystpowaniu schorzenia

uniemoliwiajcego/utrudniajcego wykonywanie pracy zdecydowanie gorsza jest pozycja mczyzn, wrd ktrych a 52,5% deklarowao orzeczenie o cakowitej utracie zdolnoci do pracy w zbiorowoci kobiet wskanik ten przyj warto 36,8%. Podejrzewa mona, i ta gorsza pozycja mczyzn jest wynikiem wikszego szacunku wrd nich dla pracy, co przejawia si bagatelizowaniem wystpujcych problemw zdrowotnych i udawaniem si do komisji orzekajcych o niepenosprawnoci dopiero w sytuacji powanych dolegliwoci. Naley bowiem sdzi, i znana z innych bada niech mczyzn do kontaktu z lekarzem i generalne lekcewaenie pocztkowych kopotw zdrowotnych prowadzi bdzie do takiej wanie selekcji. Oprcz pci rwnie i poziom wyksztacenia rnicowa czsto deklaracji odnonie posiadania orzeczenia o niepenosprawnoci prawnej, albowiem 16,8% osb o wyksztaceniu nie wyszym ni podstawowe, 16% tych z wyksztaceniem zawodowym, 10,9% rednim zawodowym, 8,6% rednim oglnoksztaccym i pomaturalnym oraz 8,3% z dyplomem szkoy wyszej legitymowao si orzeczeniem odpowiedniego organu o niepenosprawnoci. Z powyszego uszeregowania wyamyway si jednake osoby posiadajce dyplom wyszej szkoy zawodowej, spord ktrych a 15,1% zadeklarowao powyszy stan rzeczy. Dziwi to, gdy cho grupa ta bya relatywnie mao liczna, generalnie osoby o tym poziomie wyksztacenia byy nieco modsze od redniej dla caej zbiorowoci. Co niezwykle ciekawe, nawet posiadanie orzeczenia o cakowitej utracie zdolnoci do wykonywania pracy nie oznaczao, i jednostka nie wykonywaa adnej wynagradzanej pracy. Czstkowe wspczynniki zatrudnienia70 dla osb o cakowitej niepenosprawnoci wynosiy bowiem 2,4%, dla osb o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci 12,5%, tych z lekkim stopniem niepenosprawnoci 18,5%, za wrd osb bez orzeczenia 65,1%. Jednoczenie co oczywiste wspczynniki aktywnoci zawodowej osigay jeszcze
Czstkowy wskanik zatrudnienia to iloraz liczby osb pracujcych speniajcych jakie dodatkowe kryterium i wszystkich jednostek speniajcych dane kryterium. Z kolei czstkowy wspczynnik aktywnoci zawodowej, to iloraz aktywnych zawodowo (tj. pracujcych i bezrobotnych) wchodzcych w skad pewnej podzbiorowoci do ogu jednostek z tej podzbiorowoci.
70

80

wysze wielkoci, odpowiednio 3,5%, 16,7%, 22,2% i 73,1%. O ile powysze wielkoci dla osb o umiarkowanym i lekkim stopniu ograniczenia zdolnoci do wykonywania pracy wiadcz bd o chci do dalszej pracy, bd o przymusie ekonomicznym, o tyle niezwykle frapujce s jednostki aktywne zawodowo mimo orzeczenia o cakowitej utracie zdolnoci do wykonywania pracy. Cho s to pojedyncze przypadki, wskazuj na wystpowanie nadmiernie pesymistycznego osdu stanu zdrowia, jaki czasami wydawany jest przez organy orzekajce o uznaniu za niepenosprawnego prawnie. Spord osb posiadajcych orzeczenie o niepenosprawnoci (a zatem 12,4% zbiorowoci ogem) zdecydowanie przewaaj jednostki, ktrym decyzja odpowiedniego organu potrzebna bya do podjcia stara o przyznanie renty (66,1%), w nastpnej kolejnoci byy osoby, chcce tylko ustali stopie niepenosprawnoci (29%), za jedynie nieliczni deklarowali, i interesowao ich uzyskanie potwierdzenia do dugotrwaej utraty zdolnoci do wykonywania pracy. Dominuje zatem bardzo instrumentalne podejcie do tego typu decyzji organw orzekajcych, ukierunkowane na wykorzystanie posiadanej

niepenosprawnoci dla uzyskania korzyci materialnych. Pozostaje oczywicie pytaniem otwartym, na ile zachowania naszych respondentw ksztatoway si pod wpywem sytuacji na rynku pracy, a zatem na ile antycypacja bycia zagroonym bezrobociem przekadaa si na poszukiwanie werdyktu przyznajcego uprawnienia do wiadczenia rentowego. Obiektywnie bowiem stwierdzi naley, e niewielka cz posiadajcych orzeczenie o niepenosprawnoci kontynuuje prac zawodow (8,6%), zdecydowana wikszo natomiast jest bierna zawodowo. Co oczywiste z uwagi na wzmiankowany zwizek pomidzy problemami zdrowotnymi a wiekiem znaczna cz osb z decyzjami orzekajcymi o niepenosprawnoci to jednostki w do zaawansowanym wieku, czego przejawem porednim jest fakt, i 1/3 z nich (33,3%) pobiera wiadczenie emeryckie, uzalenione od cznego kryterium wieku i stau pracy. Jednoczenie a 71,9% badanych przyznaje si do korzystania w jakim okresie po uzyskaniu orzeczenia o niepenosprawnoci z rnorodnych pozapieninych form uzyskiwanej pomocy, takich jak rehabilitacja lecznicza, szkolenia, warsztaty terapii zajciowej, usugi socjalne. Pytaniem pozostaje, na ile odwoywanie si do rnorodnych form rehabilitacji leczniczej i zawodowej byo przymusem stosowanym przez ZUS i KRUS, na ile wynikao z chci samego zainteresowanego, aby przynajmniej czciowo

81

odzyska utracon/ograniczon samodzielno i poprawi swj status zdrowotny i zawodowy. Teza o instrumentalnym traktowaniu orzeczenia o niepenosprawnoci znajduje potwierdzenie w rozkadzie odpowiedzi na pytanie, czy po uzyskaniu takowego orzeczenia respondent rozwaa moliwo przejcia na rent czy emerytur. Ponad (76,4%) stwierdzio, i po uzyskaniu orzeczenia w niedugim czasie podjo decyzje o dezaktywizacji zawodowej. Dalsze 3,2% deklaruje, i obecnie jest w trakcie stara o uzyskanie takiego wiadczenia. Jedynie co dziesity (10,2%) nie bra pod uwag moliwoci zakoczenia kariery zawodowej, za 4,8% cho rozwaao takie posunicie, z rnych wzgldw postanowio kontynuowa prac.

6. Podsumowanie
W niniejszej czci raportu uwaga skoncentrowana zostaa na samoocenie stanu zdrowia i rozpowszechnieniu niepenosprawnoci prawnej. Uzyskane wyniki nie odbiegaj znaczc od innych stosownych bada, tym jednak co jest bezsprzecznym wnioskiem pyncym z niniejszych bada jest uzyskanie silnych przesanek potwierdzajcych trywialn skdind tez, i uzyskanie orzeczenia o niepenosprawnoci w polskich realiach jest traktowane przez osoby znajdujce si na przedpolu staroci jako swoista polisa ubezpieczeniowa, umoliwiajca atwiejsze dojcie do wiadcze z systemu ubezpiecze spoecznych renty lub wczeniejszej emerytury. Wszak jedynie niewielka cz badanych przyznawaa si, i uzyskanie orzeczenia o niepenosprawnoci nie miao adnego wpywu na rozwaanie moliwoci wycofania si z rynku pracy. Jednoczenie wiadczy to o saboci praktyk rehabilitacji medycznej, jeli w tak duym stopniu nastpuje przeksztacanie si orzeczenia o niepenosprawnoci w uprawnienie do uzyskania wiadczenia rentowego.

Literatura: Abramowska-Kmon A., 2008, Indywidualne demograficzno-spoeczne determinanty stanu zdrowia osb starszych prba kwantyfikacji ich wpywu, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomylne starzenie si w wietle nauk o zdrowiu, Wyd. Biblioteka, d, 206-218 GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 1991, NSP 1988, Inwalidzi w Polsce w latach 1978-1988, Warszawa, 330 s. GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 2003, Raport z wynikw Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoci i Mieszka 2002, ZWS GUS, Warszawa, 152 s.

82

GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 2003a, NSP2002. Osoby niepenosprawne oraz ich gospodarstwa domowe. Cz. I. Osoby niepenosprawne, ZWS GUS, Warszawa, 227 s. GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 2006, Stan zdrowia ludnoci Polski w 2004 r., ZWS GUS, Warszawa, 434 s. Szukalski P., 2007, Zrnicowanie poziomu umieralnoci a stan cywilny, Wiadomoci Statystyczne, nr 5, 33-44

83

Zofia Szweda-Lewandowska

Rehabilitacja zawodowa

1. Wprowadzenie
Starzenie si ludnoci skutkuje wzrostem liczby osb niepenosprawnych. Problemy zwizane ze starzeniem si pojawiaj si ju okoo 45. roku ycia, a proces ten nasila si po 50. roku ycia. Starzenie si spoeczestwa i niska aktywno zawodowa osb starszych bd prowadzi do obnienia zasobw siy roboczej. Sytuacja taka oznacza negatywne skutki dla gospodarki oraz systemu ubezpiecze spoecznych. Strategia Lizboska zakada podwyszenie do 2010 roku wskanika aktywnoci zawodowej osb powyej 50. roku ycia do poziomu 50%. Sytuacja ta stwarza nowe wyzwania w dziedzinie rehabilitacji. Coraz wicej osb bdzie wymagao pomocy przy dostosowaniu si do rynku pracy. Rehabilitacja zawodowa moe sta si niezbdnym narzdziem prewencji w zakresie wczesnego opuszczania rynku pracy przez osoby starsze. Odpowiednia rehabilitacja medyczna moe opnia deficyty zdrowotne zwizane z postpujcym procesem starzenia. Celem niniejszej czci raportu jest przedstawienie sytuacji w zakresie rehabilitacji zawodowej oraz medycznej. Istotna, z punktu widzenia Zakadu Ubezpiecze Spoecznych, jest ocena przez respondentw skutecznoci rehabilitacji.

2. Przygotowanie do staroci
Wraz ze wzrastajc liczb osb w starszej grupie wieku produkcyjnego bdzie rosa liczba osb niezdolnych do wykonywania pracy zawodowej. Cz z tych osb bdzie moga kontynuowa dotychczasow prac zawodow po przejciu procesu rehabilitacji, cz bdzie musiaa dokona przekwalifikowania zawodowego, niektrzy bd musieli podj prac w niepenym wymiarze czasu pracy. Jednake bez wzgldu na to, ktr opcj wybierze jednostka, kluczowym zagadnieniem jest zmiana nastawienia, spoeczestwa do wykonywania pracy zawodowej przez osoby w niemobilnym wieku produkcyjnym. 84

Jednym z gwnych problemw dotyczcych rynku pracy jest nie tylko przekonanie pracodawcw do zatrudniania osb starszych, lecz rwnie zmiana nastawienia pracownikw i zachcenie ich do kontynuowania pracy zawodowej w wieku przedemerytalnym. Obecnie w Polsce wskanik aktywnoci ekonomicznej wrd ludnoci w wieku przedemerytalnym jest jednym z najniszych w Europie. Zgodnie z koncepcj przygotowania do staroci istotne jest, aby osoby bdce na przedpolu staroci przygotoway si do tego etapu swojego ycia. Przygotowanie to powinno przebiega rwnoczenie na kilku paszczyznach. Odpowiednie zachowania zdrowotne, takie jak umiar w konsumpcji uywek (lub jej brak), dieta oraz wiczenia fizyczne maj kluczowe znaczenie dla przyszego stanu zdrowia, ktry decyduje o moliwoci kontynuowania pracy zawodowej. Istotnym elementem przygotowania do staroci jest analiza cieki kariery zawodowej. Cz zawodw wymaga szczeglnych predyspozycji

psychofizycznych, ktrych wystpowanie czsto determinuje wiek, np. policjanci, grnicy, tancerze. W przypadku takich zawodw przygotowanie do staroci powinno polega na przekwalifikowaniu zawodowym. Obecnie najczciej jedynym rozwizaniem problemu niemonoci wykonywania dotychczasowego zawodu jest przejcie na rent bd wczeniejsz emerytur, pracownicy rzadko myl o zmianie zawodu lub zmianie pracy. Przygotowanie do staroci w dziedzinie pracy zawodowej powinno wiza si z doszkalaniem lub przekwalifikowaniem zawodowym. Przygotowanie do staroci w aspekcie medycznym powinno zapobiega pojawieniu si choroby zawodowej lub minimalizowa jej skutki. Wraz ze wzrastajc liczb osb w wieku przedemerytalnym i zmniejszajcymi si zasobami siy roboczej zwiksza si bdzie znaczenie przygotowania si do staroci, zarwno w aspekcie zbiorowym, jak i indywidualnym. Zwiksza si rwnie bdzie znacznie rehabilitacji medycznej, zawodowej oraz spoecznej.

3. Pojcia
Zanim jednak przejdziemy do omwienia wynikw badania, naley zdefiniowa podstawowe pojcia zwizane z obszarem badawczym. Rozwaajc zagadnienia rehabilitacji, naley zdefiniowa nastpujce pojcia: inwalidztwo, upoledzenie, niepenosprawno, rehabilitacja.

85

Zgodnie z definicj zaproponowan przez Hulka inwalidztwo to defekt fizyczny lub umysowy o trwaym charakterze. Pod pojciem upoledzenia rozumie Hulek czny rezultat przeszkd, ktre inwalidztwo spitrza midzy jednostk dotknit nim a osigniciem przez ni maksymalnego poziomu funkcjonalnego, (...) upoledzenie bardziej zwizane jest ze stanem somatyczno-psychicznym71. Tak wic zasadnicza rnica pomidzy inwalidztwem a upoledzeniem dotyczy skutkw. Inwalidztwo moe by szczegowo zdiagnozowane przez lekarza i dotyczy stanu fizycznego danej jednostki, podczas gdy upoledzenie ma rwnie wymiar psychiczny, czsto jest wic trudno jednoznacznie okreli rozmiary upoledzenia. Zgodnie z definicj wiatowej Organizacji zdrowia (WHO) niepenosprawno to niemono lub ograniczenie w wykonywaniu codziennych czynnoci wynikajca z utraty sprawnoci albo spowodowana wrodzonymi wadami fizycznymi bd psychicznymi72. Gwny Urzd Statystyczny uwaa za osob niepenosprawn osob, ktra posiada odpowiednie orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony lub osob, ktra takiego orzeczenia nie posiadaa, lecz odczuwaa ograniczenie sprawnoci w wykonywaniu czynnoci podstawowych dla swojego wieku (zabawa, nauka, praca, samoobsuga). GUS dzieli osoby niepenosprawne na dwie grupy: osoby niepenosprawne prawnie, s to osoby, ktre posiadaj w trakcie ich indagowania odpowiednie orzeczenie wdane przez organ do tego uprawniony, osoby niepenosprawne tylko biologicznie osoby, ktre nie posiaday odpowiedniego orzeczenia, ale miay lub odczuway cakowicie lub powanie ograniczon zdolno do wykonywania czynnoci podstawowych. U osb w wieku 16 lat i wicej ustawodawstwa przyj trzy stopnie niepenosprawnoci: znaczny, umiarkowany, lekki. Zgodnie z ustaw o rehabilitacji zawodowej, spoecznej oraz zatrudnieniu osb niepenosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 roku znaczny stopie niepenosprawnoci uniemoliwia podjcie pracy, osoba taka moe by zatrudniona jedynie z zakadzie pracy chronionej albo w zakadzie aktywizacji zawodowej. Umiarkowany stopie niepenosprawnoci umoliwia wykonywanie pracy na stanowisku odpowiednio przygotowanym do potrzeb i moliwoci danej osoby. Lekki stopie
71 72

Hulek A., 1969, Teoria i praktyka w rehabilitacji inwalidw, PZWL, Warszawa, s. 32 WHO (World Health Organization), 2008, The world health report, publikacja dostpna na stronie www.who.int/whr/2007/en/index.html w dniu 10.08.2008 r.

86

niepenosprawnoci nie ogranicza moliwoci podjcia pracy oraz nie wpywa na penione role spoeczne. Podzia niepenosprawnoci na prawn i biologiczn umoliwi w czasie NSP'2002 wyodrbnienie nie tylko osb odczuwajcych ograniczenia codziennego funkcjonowania formalnie uznanych za niepenosprawne, ale rwnie takich, ktre - nie posiadajc orzeczenia o niepenosprawnoci - odczuwaj ograniczenia sprawnoci fizycznej lub psychicznej, oraz takich, ktre posiadajc odpowiednie orzeczenie nie odczuway niemonoci wykonywania czynnoci dnia codziennego. Niepenosprawno uniemoliwia lub utrudnia wykonywanie obowizkw

zawodowych, prowadzenie gospodarstwa domowego, zdobywanie lub podwyszanie kwalifikacji zawodowych, penienie rl spoecznych. Celem rehabilitacji jest zapewnienie jednostce zdolnoci do funkcjonowania w danej spoecznoci. Gwne funkcje rehabilitacji to: usprawnienie jednostki upoledzonej psychicznie, fizycznie lub spoecznie, zapewnienie jej moliwoci uczenia si, wykonywania pracy, egzystencji w spoecznoci. Rehabilitacja ma na celu przywrcenie osobie niepenosprawnej (dotyczy to osb, ktre na skutek wypadku lub choroby nie mog w peni wykonywa swoich dotychczasowych obowizkw zawodowych, rodzinnych, spoecznych) samodzielnoci w codziennej egzystencji oraz umoliwienie jej wykonywania pracy zawodowej73. W przypadku osb z wrodzonym upoledzeniem rehabilitacja ma na celu integracj tych osb z rodowiskiem, umoliwienie wykonywania czynnoci zawodowych oraz zapobieganie postpowaniu upoledzenia74. Wspczesne teorie dotyczce rehabilitacji wyrniaj rehabilitacj: rozwojow, pedagogiczn, medyczn, zawodow, spoeczn, psychiczn. Z punktu widzenia przeprowadzonego badania najbardziej istotne s cztery ostatnie rodzaje rehabilitacji (rys. 1). Rehabilitacja medyczna (lecznicza) jest kompleksowym zespoem dziaa, zarwno lekarzy, jak i fizjoterapeutw, majcym na celu przywrcenie maksymalnej sprawnoci fizycznej osobie niepenosprawnej lub chorej75. Zazwyczaj jest to pierwszy rodzaj rehabilitacji, od ktrej rozpoczyna si proces powrotu jednostki do ycia codziennego.
73 74

Zabocki J., 1998, Wprowadzenie do rewalidacji, Wyd. A. Marszaek, Toru, s. 40 Kowalik S., 2007, Psychologia rehabilitacji, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa, s. 66 75 Pichalski R., 2002, Podstawy rehabilitacji zdrowotnej, zawodowej i spoecznej, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa, s. 36

87

Rehabilitacja zawodowa i spoeczna wi si z przystosowaniem jednostki do nowych warunkw rodowiskowych, takich jak konieczno zmiany pracy lub zawodu, zmiana roli spoecznej76. Rehabilitacja psychiczna ma na celu przywrcenie sprawnoci psychicznej zaburzonej stresem pojawiajcym si wraz z now sytuacj (choroba, niepenosprawno). W przypadku osb po 45. roku ycia rehabilitacja medyczna moe zapewni zdolno do kontynuowania pracy zawodowej. Efektywna rehabilitacja zapobiega niezdolnoci do pracy, a w konsekwencji peni rol narzdzia prewencji rentowej.
76

Kwolek A., 2003, Perspektywy rehabilitacji u progu XXI wieku, Centrum Badawczo-Szkoleniowe WSZiA, Zamo, s. 15

88

89

4. Prewencja rentowa
Jednym z podstawowych dziaa podejmowanych przez Zakad Ubezpiecze Spoecznych (ZUS), majcych na celu zapobieganie przedwczesnemu wychodzeniu z rynku pracy osb starszych, jest tzw. prewencja rentowa. Jest to zesp dziaa skierowany, do osb niemogcych ze wzgldu na swj stan zdrowia kontynuowa dotychczasowej, pracy zawodowej lub osb zagroonych utrat pracy ze wzgldu na problemy zdrowotne. Gwnym celem prewencji rentowej jest umoliwienie kontynuowania pracy zawodowej osobom majcym dugotrwae problemy zdrowotne. Podstawowym narzdziem prewencji rentowej jest rehabilitacja lecznicza. Rehabilitacja lecznicza w ramach prewencji rentowej skierowana jest do osb: ubezpieczonych w ZUS, zagroonych dugotrwa niezdolnoci do pracy, rokujcych moliwo kontynuowania pracy zawodowej po zakoczeniu rehabilitacji. Znaczenie prewencji rentowej bdzie wzrastao wraz z postpujcym procesem starzenia si siy roboczej. Zgodnie z danymi ZUS obecnie co roku okoo 60 tys. osb korzysta z rehabilitacji leczniczej w ramach programu prewencji rentowej77. Naley podkreli, e program prewencji rentowej obejmuje rwnie rehabilitacj psychologiczn oraz edukacj zdrowotn (propagowanie zdrowego stylu ycia). Program ten moe zapobiec obnianiu si wieku wychodzenie z rynku pracy. W roku 2007 w Polsce wiek przejcia na emerytur, zarwno dla kobiet, jak i dla mczyzn, by jednym z najniszych w Europie. W ramach programu prewencji rentowej prowadzonego przez ZUS w latach 19962007 rehabilitacj medyczn zakoczyo 575 tys osb. Ponad 60% koczcych rehabilitacj stanowili mczyni. redni wiek osb koczcych rehabilitacj wynosi 46,1 lat [ZUS 2008].

5. Osoby niepenosprawne w Polsce

77

ZUS (Zakad Ubezpiecze Spoecznych), 2008, Prewencja rentowa, publikacja dostpna na stronie www.zus.pl/default.asp?p=4&id=420 w dniu 10.08.2008 r.

90

Aby nakreli szersze to zagadnienia niepenosprawnoci, odwoam si do danych ostatniego (NSP2002). Zgodnie z wynikami NSP'2002 w Polsce w 2002 roku byo 5 456 711 osb niepenosprawnych. Cakowit niepenosprawno odczuwao 798 754 osb (14% ogu niepenosprawnych), powan 3 033 309 osb (56% ogu niepenosprawnych). Pozostae osoby nie odczuway niepenosprawnoci. Niepenosprawno prawn i biologiczn miao 2 825 491 osb (52% ogu niepenosprawnych), niepenosprawnych tylko prawnie byo 1 624 648 (30% ogu niepenosprawnych), niepenosprawno tylko biologiczn deklarowao 1 006 572 osb (18% ogu niepenosprawnych). Udzia osb niepenosprawnych tylko biologicznie by najwyszy w grupie wieku 45-49 lat i wynosi, 6% w dwch nastpnych grupach wieku udzia ten maleje (rys. 2). Mona przypuszcza, e osoby w starszych grupach wieku wystpoway o prawne potwierdzenie niepenosprawnoci. Udzia osb niepenosprawnych tylko biologicznie oraz biologicznie i prawnie wzrasta, w kolejnych grupach wieku, dopiero w grupie osb w wieku 60-64 lat obserwowa mona spadek wszystkich rodzajw niepenosprawnoci. W grupie wieku 45-49 lat prawie co dwunasta osoba odczuwa niepenosprawno, podczas gdy w kolejnych grupach jest to odpowiednio co sidma osoba (50-54 lat), oraz co 5 osoba. Naley zwrci uwag, e wraz z wiekiem nastpuje naturalna utrata sprawnoci zarwno fizycznej, jak i psychicznej. Odczuwana niepenosprawno przez osoby w starszych grupach wieku produkcyjnego jest zapewne zwizana z procesem starzenia si, a w konsekwencji naturaln utrat zdolnoci do wykonywania pewnych czynnoci. Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2002 roku

91

Rys. 2 Udzia osb niepenosprawnych wedug rodzaju niepenosprawnoci i grup wieku w Polsce w 2002 r. (jako % ogu ludnoci w danym wieku)
20 18 16 14 tylko prawnie 12 10 8 6 4 2 0 45-49 50-54 wiek 55-59 60-64 tylko biologicznie prawnie i biologicznie

rdo: Osoby niepenosprawne oraz ich gospodarstwa domowe, GUS 2003, Warszawa, s. 24, 59

6. Niepenosprawno w badaniu To idzie staro

Badanym zosta przedstawiony blok 15 pyta dotyczcych nastpujcych zagadnie: rehabilitacji zawodowej, roli instytucji publicznych w zakresie pomocy osobom niezdolnym do pracy, przechodzenia na emerytur. W pierwszej czci raportu przedstawione zostan statystyki opisowe, w drugiej czci przedstawione zostan wyniki pogbionej analizy zebranego materiau. Pytania byy podzielone na dwie grupy: 1) pytania o charakterze oglnym, deklaratywnym (czy si powinno), 2) pytania dotyczce sytuacji danego respondenta. Pierwsza grupa pyta dotyczya dziaa, ktre osoba, majca dugotrwae powane problemy ze zdrowiem, powinna podj. Wrd badanych przewaaa opinia, e najpierw naley podj prb leczenia i rehabilitacji, a w przypadku niepowodzenia przej na rent (39,1%). Jedna czwarta badanych uwaa, e naley podj prb leczenia i rehabilitacji. Prawie 19% badanych odpowiedziao, e osoba z dugotrwaymi problemami zdrowotnymi 92

powinna przej na rent lub emerytur. Tylko 11,4% osb wyrazio opini, e naley podj prb leczenia i rehabilitacji, a w przypadku niepowodzenia skorzysta z przekwalifikowania zawodowego. Badani mieli rwnie oceni znaczenie dziaa instytucji publicznych

wspomagajcych kontynuacj kariery zawodowej przez pracownikw z problemami zdrowotnymi. Ponad 80% badanych uwaa, e dziaania instytucji publicznych w zakresie rehabilitacji leczniczej przywracajcej zdolno do pracy maj bardzo due znaczenie. Natomiast 7% badanych twierdzi, e dziaania te nie maj - lub maj bardzo mae znaczenia wspomagajcego kontynuacj kariery zawodowej pracownikw majcych dugotrwae problemy ze zdrowiem. W zakresie pomocy w przekwalifikowaniu zawodowym, ktre umoliwi pracownikowi z problemami zdrowotnymi kontynuacj kariery, ponad 50% respondentw uwaa, e dziaania podejmowane przez instytucje publiczne maj bardzo due znaczenie, tylko niespena 20% uwaa takie dziaania za mao znaczce. W zakresie dziaa dotyczcych zmniejszenia wymiaru czasu pracy ponad 60% respondentw uwaa, e instytucje publiczne i podejmowane przez nie dziaania maj due znaczenie. Natomiast okoo 13% twierdzi, e dziaania te nie maj znaczenia. Kolejne pytanie dotyczyo oczekiwanych dziaa od instytucji publicznych, gdyby respondenta dotkna dugotrwaa niepenoprawno, ankietowani mogli wskaza wicej ni jedn odpowied. 81% respondentw oczekiwaoby otrzymywania renty, 76% rehabilitacji leczniczej, ktra umoliwiaby w konsekwencji powrt do pracy zawodowej. Niespena 46% osb oczekiwaoby zmniejszenia czasu pracy. Najmniej badanych oczekiwaoby pomocy przy przekwalifikowaniu zawodowym, umoliwiajcym

wykonywanie innej pracy (34%). Na pytanie, czy prawo ubiegania si o rent powinno zalee od wczeniejszego podjcia rehabilitacji medycznej lub innego dziaania leczniczego sucego poprawie zdrowia przez osob ubiegajc si o wiadczenie rentowe, twierdzco odpowiedziao 88% respondentw. Znacznie niszy, wynoszcy bowiem tylko 56%, by odsetek osb, ktre uwaay, e przed otrzymaniem prawa do ubiegania si o rent dana osoba powinna wczeniej podj prb przekwalifikowania si lub zmieni wykonywany zawd. Prawie 44% respondentw uwaao, e prba przekwalifikowania nie powinna by warunkiem uprzednim ubiegania si o rent. Natomiast 64% badanych zgodzio si ze stwierdzeniem,

93

e osoba, ktra ma zamiar ubiega si o rent, powinna wczeniej podj starania o zatrudnienie w niepenym wymiarze czasu pracy. Badani zostali rwnie poproszeni o wskazanie czasu rehabilitacji, po jakim w przypadku niepowodzenia powinno by przyznawane wiadczenie rentowe. Wrd badanych dominowaa opinia, e okres ten powinien wynosi od 10 do 12 miesicy (39% wskaza). Tylko 4,5% badanych wskazao odpowied od 1 do 3 miesicy, prawie 27% stwierdzio, e okres ten powinien wynosi od 4 do 6 miesicy, 10% od 7 do 9 miesicy, 13 do 15 miesicy niecay 1%. 14% respondentw wskazao okres powyej 15 miesicy jako okres rehabilitacji zakoczony niepowodzeniem za waciwy do przyznania wiadczenia rentowego. Jako osob, do ktrej respondent zwrciby si z prob o pomoc w uzyskaniu informacji o rehabilitacji medycznej, 84% ankietowanych wskazao lekarza specjalist, 76% lekarza pierwszego kontaktu (respondent mg wybra wicej ni jedn odpowied). Prawie 50% badanych wskazao na pracownika ZUS, KRUS lub zespou do spraw orzekania o niepenosprawnoci jako na osob, do ktrej zwrcioby si z prob o udzielenie informacji na temat rehabilitacji medycznej. Do znajomych, ktrzy dowiadczyli podobnych problemw zdrowotnych, z prob o rad zwrcioby si prawie 40% respondentw. Na pytanie, czy istnieje wiek, powyej ktrego nie powinno si ju uzalenia przyznania wiadczenia rentowego od poddania si rehabilitacji lub przekwalifikowaniu, twierdzco odpowiedziao 28% badanych, a 38% stwierdzio, e nie ma takiego wieku. Natomiast 33% nie potrafio wskaza adnej odpowiedzi. Ostatnia seria pyta w bloku pyta dotyczcych rehabilitacji badaa zagadnienie uczestnictwa w rehabilitacji medycznej. Spord badanych 23% korzystao w cigu ostatnich 5 lat z rehabilitacji medycznej. Osoby, ktre w ostatnich 5 latach korzystay z rehabilitacji medycznej, zostay zapytane o sposb uzyskania skierowania na rehabilitacj. Prawie 82% spord osb korzystajcych z rehabilitacji uzyskao skierowanie z Narodowego Funduszu Zdrowia, 18% z Zakadu Ubezpiecze Spoecznych, 5% z Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spoecznego, niecae 4% z Pastwowego Funduszu Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych. Kolejnym badanym zagadnieniem bya efektywno procesu rehabilitacji. 26% spord osb korzystajcych z rehabilitacji w cigu ostatnich 5 lat twierdzio, e nastpia u nich znaczna poprawa stanu zdrowia, 57% uwaa, e nastpia poprawa zdrowia, ale bya 94

ona niewielka, 15% deklarowao, e pomimo rehabilitacji ich stan zdrowia nie uleg poprawie. Ostatnie pytanie zadane grupie respondentw korzystajcych z rehabilitacji dotyczyo zgodnoci ich oczekiwa i rezultatw odnonie skutkw rehabilitacji. Tylko 7,5% respondentw stwierdzio, e rehabilitacja spenia ich oczekiwania w bardzo duym stopniu, 35% wskazao na duy stopie w zakresie spenienia oczekiwa odnonie rehabilitacji. 43% respondentw stwierdzio, e rehabilitacja spenia ich oczekiwania tylko w niewielkim stopniu, a prawie 5%, e w bardzo maym stopniu. 8% twierdzio, e rehabilitacja nie przyniosa spodziewanych przez nich efektw.

7. Analiza wynikw badania

Analiza statystyczna zebranego materiau opiera si gwnie na analizie zalenoci pomidzy zmiennymi. Do badania zalenoci zosta uyty test niezalenoci 2 oraz poziom istotnoci =0,05. Istnieje korelacja pomidzy wiekiem a wyborem dziaania, jakie powinna podj osoba, majca powane problemy zdrowotne. Przyjmujc poziom istotnoci 0,05, odrzucamy hipotez zakadajc niezaleno wieku respondenta i wybieranego przez niego dziaania w przypadku dugotrwaych problemw zdrowotnych (tab. 1). Osoby w modszych grupach wieku czciej uwaaj, e osoba majca dugotrwae problemy zdrowotne powinna podj prb rehabilitacji i leczenia. Wraz z wiekiem ronie udzia osb twierdzcych, e przejcie na rent lub emerytur jest dziaaniem, ktre powinny podj osoby z powanymi problemami zdrowotnymi. Osoby modsze czciej wybieray odpowied, w ktrej otrzymanie renty lub emerytury byo warunkowane podjciem prby leczenia lub rehabilitacji. Najczciej wybieran odpowiedzi na pytanie, jak powinna postpi osoba z dugotrwaymi, powanymi problemami zdrowotnymi, bya odpowied podj prb leczenia i rehabilitacji, a w razie niepowodzenia przej na rent.

95

Rys. 3 Dziaania, ktre naley podj w przypadku dugotrwaych problemw ze zdrowiem wedug wieku respondentw
100%
Przej na rent/emerytur

80%
Podj prb leczenia i rehabilitacji, a w przypadku niepowodzenia przej na rent Podj prb leczenia i rehabilitacji, a w przypadku niepowodzenia skorzysta z przekwalifikowania zawodowego Podj prb leczenia i rehabilitacji

60%

40%

20%

0%
45 47 53 57 49 55 59 51 61 63 65

Istnieje rownie zaleno pomidzy wiekiem a dziaaniami, jakie powinna podj osoba ubiegajca si o rent. Respodenci uwaaj, e zanim zostanie przyznana renta osoba powinna podj dziaanie lecznicze suce poprawie zdrowia lub prb przekwalifikowania si, zmiany wykonywanego zawodu. Osoby po 55. roku ycia czciej wskazyway na przejcie na rent lub emerytur, jako na dziaanie, ktre powinna podj osoba majca dugotrwae problemy zdrowotne. Analiza statystyczna potwierdza zaleno pomidzy wiekiem a rdem informacji o moliwoci rehabilitacji (tab. 2). Jako rdo informacji o moliwoci rehabilitacji respondenci wskazywali: lekarza pierwszego kontaktu, lekarza specjalist, znajomych ktrzy dowiadczyli podobnych problemw zdrowotnych, rodzin, pracownikw ZUS, KRUS, zesp do spraw orzekania o niepenosprawnoci. Najczstszym rdem informacji o rehabilitacji by lekarz pierwszego kontaktu. Ponad 80% respondentow wiedz o rehabilitacji otrzymuje od lekarza pierwszego kontaktu lub od specjalisty (rys. 2). W starszych grupach wieku odsetek osb, ktre czerpi informacje o rehabilitacji od lekarza nieznacznie wzrasta. Rzadko respondenci korzystaj z dowiadcze znajomych lub rodziny. Po 60. roku ycia spada udzia pracownikw ZUS i 96

KRUS jako rda informacji o rehabilitacji wzrasta natomiast udzia rodziny, znajomych oraz lekarza specjalisty (rys. 4). Odpowiedzi na pytanie o rdo informacji o moliwoci rehabilitacji wskazuj na znaczenie lekarza, zarwno pierwszego kontaktu, jak i specjalisty w zakresie wskazania moliwoci rehabilitacji. Niewielkie znaczenie jako rda informacji o moliwoci rehabilitacji maj znajomi, ktrzy dowiadczyli podobnych problemw zdrowotnych oraz rodzina. Pracownicy ZUS i KRUS rwnie nie odgrywaj istotnej roli jako rdo informacji o moliwoci podjcia rehabilitacji. Nike znaczenie tych ostatnich moe wynika z faktu, e osoby zgaszajce si do pracownikw tych instytucji lub zespou orzekajcego o niepenosprawnoci nie chc podj rehabilitacji, lecz oczekuj przyznania wiadczenia z tytuu niepenoprawnoci, lub podjy ju prb rehabilitacji, za rodem informacji by lekarz. Wskazanie lekarza jako podstawowego rda informacji o moliwoci rehabiltacji jest zrozumiae, poniewa to lekarz najczciej ma, jako pierwszy kontakt z osob z problemami zdrowotnymi.

97

Rys. 4 rodo informacji o rehabilitacji wedug wieku respondetw

100%

80%

pracownicy ZUS, KRUS

60%

rodzina

40%

znajomi

20%

lekarz spejalista

0%
45 55 47 57 61 63 65 49 51 53 59

lekarz pierwszego kontaktu

Nie potwierdza si natomiast hipoteza o korelacji midzy wiekiem respondenta a wskazywanym przez niego wiekiem po przekroczeniu ktrego nie powinno si uzalenia, przyznania wiadczenia rentowego od podjcia rehabilitacji, przekwalifikowania

zawodowego lub zmiany miejsca pracy. redni wiek ktry, w opinii respondentw, powinien zwalnia od warunkowego przyznania wiadczenia, wynosi 53 lata. Prawdopodobnie osoby starsze uwaaj, e skoro same byy zdolne do pracy, to wiek ten nie powinien by zbyt niski. Naley zwrci uwag na stounkowo nisk granic wieku wskazan przez respondentw. Biorc pod uwag wyduanie si trwania ycia, popraw stanu zdrowia, a w konsekwencji dusze ycie na emeryturze, naleaoby oczekiwa podniesienia granicy wieku, od ktrego przyznanie wiadcze nie powinno by uzalenione od podjcia rehabilitacji lub prby przekwalifikowania si. Dwie kolejne tabele przedstawiaj zaleno pomidzy wyksztaceniem a dziaaniem, jakie powinna podj osoba z dugotrwaymi problemami zdrowotnymi oraz wyksztaceniem a rdem informacji o moliwoci rehabilitacji. Istnieje zaleno pomidzy poziomem wyksztacenia a wybran opcj dziaania, jakie powinna podj osoba z dugotrwaymi problememi zdrowotnymi. Osoby z wyksztaceniem oglnoksztaccym i z tytuem licencjata wybieray odpowied podj prb leczenia i rehabilitacji, a w wypadku niepowodzenia przej na rent, odsetek ten wynosi w przypadku

98

osb z wyksztaceniem oglnoksztaccym 46%, a ponad poowa osb z wyksztalceniem na poziomie licencjatu wskazaa na konieczno podjcia rehabilitacji przed przejciem na rent. Wrod osb, ktre wskazyway na przejcie na rent bd emerytur jako na dziaanie, ktre powinny podj osoby z dugotrwaymi problemami zdrowotnymi, dominoway osoby z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym oraz niepenym podstawowym lub podstawowym. 27% spord osb z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym wybrao odpowied przej na emerytur lub rent, natomiast 28% osb z wyksztaceniem niepenym podstawowym lub podstawowym wskazao t odpowied.

99

Tab. 3 Dziaania, jakie powinna podj osoba dugotrwaymi problemami zdrowotnymi, zanim uzyska rent wedug wyksztalcenia respondentw (liczby bezwzgldne oraz liczby wzgldne wyraone w procentach w nawiasach)

Wyksztacenie Niepene podstawowe/ podstawowe Zasadnicze zawodowe rednie zawodowe rednie oglnoksztacce i pomaturalne Licencjat lub trzyletnie studia zawodowe Wysze Brak odpowiedzi Ogem

A 37 (29,6) 111 (24,0) 140 (31,9) 44 (19,0) 5 (9,4) 45 (25,0) 3 385

B 8 (6,4) 37 (8,0) 52 (11,8) 31 (13,4) 6 (11,3) 37 (20,5) 0 171

C 44 (35,2) 170 (36,7) 169 (38,5) 107 (46,1) 30 (56,6) 64 (35,5) 3 587

D 35 (28,0) 126 (27,2) 64 (14,6) 39 (16,8) 6 (11,3) 11 (6,1) 2 283

E 1 (0,8) 19 (4,1) 14 (3,2)

F 125 (100) 463 (100) 439 (100) 232 (100) 53 (100) 180 (100) 8 1500

11 (4,7) 6 (11,3) 23 (12,8) 0 74

A podj prb leczenia i rehabilitacji B podj prb leczenia i rehabilitacji, a w przypadku niepowodzenia skorzysta z przekwalifikowania zawodowego C - podj prb leczenia i rehabilitacji, a w przypadku niepowodzenia przej na rent D przej na rent lub emerytur E brak odpowiedzi F ogem Lekarz pierwszego kontaktu by gwnym rdem informacji o moliwoci rehabilitacji dla wszystkich osb bez wzgldu na wyksztacenie. Jednak wrd osb z wyksztaceniem niepenym podstawowym, podstawowym, zasadniczym zawodowym, rednim zawodowym, oglnoksztaccym, pomaturalnym istotnym rdem informacji o moliwoci rehabilitacji s znajomi, ktrzy dowiadczyli podobnych problemw

zdrowotnych, rodzina oraz pracownicy ZUS, KRUS lub zespou do spraw orzekania o niepenosprawnoci. Wrd osb z wyksztaceniem wyszym lub tytuem licencjata znajomi,

100

rodzina oraz pracownicy instytucji publicznych nie s istotnym rdem informacji o moliwoci rehabilitacji. Dla tych osb podstawowym rdem informacji jest lekarz pierwszego kontaktu lub lekarz specjalista.

Tab. 4 rdo informacji o rehabilitacji wedug wyksztacenia respondentw (liczby bezwzgldne oraz liczby wzgldne wyraone w procentach w nawiasach)

Wyksztacenie Niepene podstawowe/ podstawowe Zasadnicze zawodowe rednie zawodowe rednie oglnoksztacce i pomaturalne Licencjat lub trzyletnie studia zawodowe Wysze Brak odpowiedzi Ogem

A 79 (63,2) 260 (56,1) 201 (45,8) 125 (53,9) 22 (41,5) 74 (41,1) 5 766

B 22 (17,6) 124 (26,8) 158 (36,0) 80 (34,5) 21 (39,6) 80 (44,4) 3 488

C 10 (8,0) 15 (3,2) 19 (4,3) 10 (4,3) 4 (7,5) 10 (5,5) 0 68

D 7 (5,6) 28 (6,0) 33 (7,5) 7 (3,0)

E 7 (5,6) 34 (7,3) 27 (6,1) 9 (3,9) 6 (11,3 ) 9 (5,0) 0 92

H 125 (100) 463 (100) 439 (100) 232 (100) 53 (100) 180 (100) 8 1500

0 0 1 (0,2) 1 (0,4)

0 2 0

0 7 (3,9) 0 82

0 0 0 2

0 0 0 2

A lekarz pierwszego kontaktu B lekarz specjalista C - znajomi, ktrzy dowiadczyli podobnych problemw zdrowotnych D rodzina E pracownicy ZUS, KRUS lub zespou do spraw orzekania o niepenosprawnoci F inne G brak odpowiedzi H ogem Warta podkrelenia jest rola instytucji publicznych w pomocy pracownikom z dugotrwaymi problemami zdrowotnymi. Wikszo respondentw bez wzgldu na wyksztacenie podkrelaa znaczenie instytucji publicznych we wspomaganiu w zakresie rehabilitacji leczniczej przywracajcej zdolno do pracy. Znacznie mniejsz rol respondenci 101

przypisuj instytucjom publicznym w zakresie przekwalifikowania zawodowego, czy zmniejszenia wymiaru czasu pracy jako dziaa wspomagajcych kontynuacj kariery przez pracownikw z problemami zdrowotnymi. Niepokojce s wyniki badania w zakresie oczekiwanej pomocy przez respondentw w wypadku dugotrwaej niepenosprawnoci. Gwnym dziaaniem, jakiego oczekuj respondenci od instytucji publicznych jest otrzymanie renty, dopiero na drugim miejscu jest rehabilitacja lecznicza przywracajca zdolno do pracy. Pomimo moliwoci wybrania w tym pytaniu wicej ni jednej odpowiedzi wikszo respondentw wskazaa rent jako dziaanie oczekiwane od instytucji publicznych. W kolejnych pytaniach, w ktrych warunkowano przyznanie renty od podjcia przez dan osob rehabilitacji medycznej, wikszo respondentw zgadzaa si ze stwierdzeniem, e przyznanie renty powinno by uwarunkowane wczeniejszym podjciem rehabilitacji. Odpowiedzi podawane przez respondentw wskazuj, e renta jest postrzegana jako czynnik stabilizujcy, zapewniajcy bezpieczestwo. Respondenci uwaaj, e rehabilitacja jest wanym czynnikiem

wspomagajcym powrt do pracy zawodowej, ale gwnym dziaaniem, jakiego oczekuj od instytucji publicznych, jest przyznanie wiadczenia rentowego. Wikszo respondentw wskazao na okres rehabilitacji od 4 do 6 miesicy jako na okres, po ktrym w razie niepowodzenia powinno si przyzna wiadczenie rentowe. Jedno z pyta zadawanych respondentom dotyczyo posiadanego orzeczenia ustalajcego niepenosprawno, niezdolno do wykonywania pracy lub inwalidztwo

wydanego przez ZUS lub KRUS. Najczciej orzeczenie o niepenosprawnoci posiaday osoby w wieku 53-61 lat. Wrd 84 osb posiadajcych orzeczenie o cakowitej niezdolnoci do wykonywania pracy zawodowej 2 osoby pracoway, 69 pobierao rent, a 10 osb pobierao wiadczenia emerytalne. 48 osb deklarowao posiadanie orzeczenia o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci. Pord tych osb 6 pracowao, 2 byy bezrobotne, 12 pobierao emerytury, a 27 renty. Osb z orzeczonym lekkim stopniu niepenosprawnoci brao udzia w badaniu 54; 10 z nich wykonywao prac zawodow, 2 byy bezrobotne, 22 osoby byy na emeryturze, 17 otrzymywao rent. Analiza udzielonych odpowiedzi pokazuje, e uzyskanie orzeczenia o niepenosprawnoci, inwalidztwie lub niezdolnoci do wykonywania pracy zawodowej powoduje wyjcie z rynku pracy danej osoby, a emerytura lub renta jest postrzegana jako czynnik stabilizujcy i umoliwiajcy zakoczenie kariery zawodowej.

102

8. Wnioski
Zgodnie z definicj przyjt przez Midzynarodow Organizacj Pracy rehabilitacja zawodowa jest jedn z czci procesu rehabilitacji, na ktry skadaj si nastpujce usugi: poradnictwo i diagnostyka sytuacji osoby z dugotrwaymi problemami zdrowotnymi, szkolenie i przekwalifikowanie zawodowe, pomoc w znalezieniu zatrudnienia. Rehabilitacja medyczna ma na celu zapewnienie poprawy stanu zdrowia, przywrcenie sprawnoci psychofizycznej, minimalizacj skutkw choroby. Rehabilitacja spoeczna dy do umoliwienia osobie niepenosprawnej lub chorej penego uczestnictwa w yciu spoecznym oraz penienia przez ni okrelonych rl spoecznych. Cz badania dotyczca rehabilitacji zawodowej pokazaa, e respondenci dostrzegaj jej wag i znaczenie. Naley podkreli, e ponad 80% badanych uznao, i przyznanie renty powinno by uzalenione od podjcia prby leczenia i rehabilitacji. Niepokojcy moe si wydawa wiek, po ktrym respondenci uznali, e przyznanie wiadczenia nie powinno zalee od podjcia leczenia lub rehabilitacji (rednia 53 lata). Naley jednak zaznaczy, e ponad 50% respondentw nie potrafio wskaza tego wieku. Respondenci podkrelali rol instytucji publicznych, ktre wedug nich powinny uatwia rehabilitacj a tym samym pomaga pracownikom dugotrwale chorym w powrocie do pracy. Szczegln rol instytucji publicznych postrzegaj respondenci wtedy, gdy pracownik musi dokona przekwalifikowania zawodowego. Jednoczenie naley zwrci uwag na dziaania, ktrych oczekuj respondenci od instytucji publicznych, wwczas gdy dotknie ich dugotrwae kalectwo. Wikszo respondentw wskazao na przyznanie renty, a rehabilitacj wskazywali w drugiej kolejnoci za najmniej respondentw wskazao na pomoc w przekwalifikowaniu zawodowym jako na dziaanie, ktrego oczekiwaliby od instytucji publicznych. Wynik ten pokazuje, e respondenci nie przewiduj zmiany wykonywanego zawodu. W przypadku zawodw, ktre mog by wykonywane tylko do okrelonego wieku, np. grnicy, policjanci, przekwalifikowanie zawodowe jest alternatyw dla wczeniejszej emerytury. Stanowisko respondentw wskazuje na konieczno szerszej kampanii spoecznej majcej na celu informowanie o przekwalifikowaniu zawodowym i zachcanie do podejmowania dziaa w tym kierunku. O ile 88% respondentw uznao, e osoba starajca si o rent powinna podj wczeniej prb rehabilitacji, to tylko 56% respondentw stwierdzio, e prawo ubiegania si o rent powinno by uzalenione od prb przekwalifikowania si. Badanie wskazuje, e renta lub emerytura jest czynnikiem wprowadzajcym stabilizacj w yciu pracownikw nalecych do starszej grupy wieku

103

produkcyjnego. Otrzymanie renty jest najbardziej oczekiwanym dziaaniem ze strony instytucji publicznych. Respondenci podkrelali wag rehabilitacji medycznej, jednak przyznanie wiadczenia pieninego byo dla nich najistotniejsze w przypadku

niepenosprawnoci lub powanych problemw zdrowotnych. Z wynikw ankiety mona wnioskowa, e badani chtnie skorzystaliby z rehabilitacji medycznej, lecz najwaniejsze dla wikszoci jest zabezpieczenie materialne, a takie wedug nich moe zapewni renta. Wikszo respondentw jako gwne rdo wiedzy o moliwoci rehabilitacji podawao lekarza pierwszego kontaktu lub lekarza specjalist. Szczeglnie osoby z wyszym wyksztaceniem niechtnie korzystaj z rad rodziny lub znajomych w dziedzinie rehabilitacji. Wpyw na tak sytuacj moe mie niech do dzielenia si z innymi swoimi problemami zdrowotnymi, potrzeba uzyskania fachowej, profesjonalnej porady lub brak czasu na wymian dowiadcze ze znajomymi i rodzin. Osoby z wyksztaceniem rednim, zawodowym, podstawowym s bardziej skonne do korzystania z dowiadcze i porad znajomych oraz czonkw rodziny, co moe wiadczy o niedostatecznej wiedzy, gdzie szuka informacji o moliwoci rehabilitacji. Respondenci legitymujcy si wyszym wyksztaceniem wiedz, gdzie uzyska fachow pomoc i zapewne czciej ni z porady znajomych i rodziny skorzystaj z nowoczesnych technologii w celu znalezienia potrzebnej informacji. Niespena jedna czwarta respondentw korzystaa z rehabilitacji medycznej w ostatnich 5 latach. Respondenci ocenili skutki rehabilitacji jako niewielkie. Prawie 60% spord osb korzystajcych z rehabilitacji stwierdzio, e nastpia nieznaczna poprawa stanu zdrowia. Wynik ten wskazuje na niedostateczn skuteczno rehabilitacji medycznej. Przyczyn takiej sytuacji moe by wiele. Rehabilitacja nie jest czynnoci jednorazow, a zakoczenie formalnego procesu rehabilitacji zazwyczaj nie jest rwnoznaczne ze sta popraw stanu zdrowia. Wikszo osb korzystajcych z rehabilitacji powinna zmieni styl ycia i dostosowa go do wskazwek lekarzy i rehabilitantw.

9. Rekomendacje
Wan kwesti jest jako procesu rehabilitacji. Z przedstawionych opinii wynika, e respondenci nie s zadowoleni z rezultatw rehabilitacji medycznej. W tej sytuacji konieczny wydaje si program ewaluacji skutecznoci rehabilitacji. Zakad Ubezpiecze Spoecznych

104

powinien przeprowadza badania na temat skutecznoci rehabilitacji oraz jej oceny przez rehabilitowanych. Naley rwnie wzi pod uwag nastawienie stron biorcych udzia w procesie rehabilitacji. Jeli zarwno rehabilitowany jak i rehabilitant nie oczekuj zmian stanu zdrowia rehabilitowanego to ich wysiek moe by zbyt may w stosunku do potrzeb. Proces rehabilitacji nie koczy si po wyjciu ze szpitala lub wyjedzie z sanatorium, lecz powinien by kontynuowany przez rehabilitowanego w domu, np. poprzez wykonywanie zaleconych wicze fizycznych, zaprzestanie palenia papierosw. Odpowiednie badanie ewaluacyjne pomogoby ustali, na ile rehabilitowani stosuj si do zalece lekarzy i rehabilitantw. Istotn kwesti powinno by zachcanie do korzystania z edukacji ustawicznej. Modyfikacja systemw edukacyjnych w taki sposb aby pracownik w cigu swojego ycia mia dostp do rnych form, metod i narzdzi oraz zachcanie do korzystania z nich. Ksztacenie ustawiczne poprzez podnoszenie kompetencji pracownikw przeciwdziaa bezrobociu, zapobiega izolacji spoecznej. Naley jednak zaznaczy odmienn form ksztaceni osb dorosych ni osb modych. Osoba, ktra przez cay okres swojej kariery zawodowej doksztacaa si atwiej przystosowuje si do zmieniajcych si wymaga rynku pracy. Kolejnym zagadnieniem jest upowszechnienie wiadomoci i wiedzy o zachowaniach sprzyjajcych utrzymywaniu sprawnoci fizycznej i umysowej. Efektywna polityka prozdrowotna poprzez zmian sposobu odywiania, aktywno fizyczn, higien psychiczn, a take profilaktyk i prewencj podnosi poziom zdrowotnoci spoeczestwa. Instytucje publiczne powinny dziaa w kierunku stwarzania odpowiednich warunkw pracy dla osb starszych. Wprowadzenie elastycznego czasu pracy czy moliwoci pracy w niepenym wymiarze godzin powinno by zacht do kontynuowania pracy zawodowej. Podstawowym dziaaniem instytucji publicznych powinno by wdraanie programw aktywizacji pracownikw ze starszej grupy wieku produkcyjnego, zachcanie ich do pozostania na rynku pracy a do osignicia ustawowego wieku emerytalnego. Sposobem na przeciwdziaanie sytuacji wczesnego opuszczania rynku pracy jest zachcanie starszych pracownikw do pozostania na rynku pracy poprzez kampani spoeczn uwiadamiajc, e duszy sta pracy wpynie na wysoko przyszej emerytury. Wyduenie okresu aktywnoci zawodowej wie si ze zmian nastawienia pracownikw do kontynuowania kariery zawodowej w starszym wieku. Na pocztku lat 1990. stosowane przez pastwo zachty do przechodzenia na wczeniejsz emerytur, ktre miay przeciwdziaa bezrobociu zmieniy podejcie pracownikw do emerytur i rent. W przyszoci obserwowa bdziemy stopniowy 105

niedobr siy roboczej zwizany z wchodzeniem na rynek pracy niu demograficznego. Dodatkowe znaczenie kampania spoeczna na rzecz kontynuowania pracy zawodowej w starszym wieku miaaby w sytuacji, gdy decydenci, co wydaje si nieuniknione, podwysz wiek emerytalny lub zrwnaj wiek emerytalny kobiet i mczyzn. Naley zaznaczy, e nowy system emerytalny wymusi w przyszoci wyduenie okresu aktywnoci ekonomicznej, poniewa duszy sta pracy bdzie oznacza moliwo odoenia dodatkowych pienidzy na emerytur. Dziaania prawne - szczeglnie w sferze ubezpiecze spoecznych i w kodeksie pracy - mog wpyn na ch pozostania na rynku pracy. Ograniczenie dostpu do wiadcze finansowych spowoduje, e cz osb bdzie musiaa pracowa a do osignicia ustawowego wieku emerytalnego. Z drugiej strony zadanie instytucji publicznych powinno polega na przeamywaniu stereotypw szczeglnie wrd pracodawcw o mniejszej wydajnoci starszych pracownikw, o ich zym stanie zdrowia czy braku moliwoci adaptacji do nowych warunkw pracy. Dyskryminacja na rynku pracy i niepewno zatrudnienia wydaj si by dwoma gwnymi przyczynami ucieczki osb starszych z rynku pracy. Naleaoby rozway wprowadzenie ulg dla pracodawcw w zakresie wysokoci skadki ZUS, ktra zachciaby do zatrudniania osb bdcych w niemobilnej grupie wieku produkcyjnego.

Bibliografia:
Hulek A., 1969, Teoria i praktyka w rehabilitacji inwalidw, PZWL, Warszawa Kowalik S., 2007, Psychologia rehabilitacji, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa Kwolek A. (red.), 2007, Rehabilitacja Medyczna, Elsevier Urban & Partner, Wrocaw Kwolek A., 2003, Perspektywy rehabilitacji u progu XXI wieku, Centrum Badawczo-Szkoleniowe WSZiA, Zamo Osoby niepenosprawne oraz ich gospodarstwa domowe, GUS 2003, Warszawa Pichalski R., 2002, Podstawy rehabilitacji zdrowotnej, zawodowej i spoecznej, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa WHO (World Health Organization), 2008, The world health report, publikacja dostpna na stronie www.who.int/whr/2007/en/index.html w dniu 10.08.2008 r. ZUS (Zakad Ubezpiecze Spoecznych), 2008, Prewencja rentowa, publikacja dostpna na stronie www.zus.pl/default.asp?p=4&id=420 w dniu 10.08.2008 r. Zabocki J., 1998, Wprowadzenie do rewalidacji, Wyd. A. Marszaek, Toru

106

Piotr Szukalski

Aktywno zawodowa i plany odnonie wieku przechodzenia na emerytur

1.Wprowadzenie
Jednym z kluczowych celw polityki spoecznej obecnie, o wzrastajcym w ocenie znawcw zagadnienia znaczeniu, jest wspieranie jak najduszej aktywnoci zawodowej osb starszych i tych na przedpolu staroci78. Z uwagi na w porwnaniu z innymi krajami Europy bardzo niski poziom wspczynnikw aktywnoci zawodowej po 50. roku ycia i rwnie wyjtkowo niski wiek w momencie uzyskania pierwszego wiadczenia emerytalnego79, cel powyszy jest w polskich realiach szczeglnie wany, cho jednoczenie jego osignicie wysoce problematyczne80. Celem niniejszego opracowania jest wskazanie, jak osoby uczestniczce w raportowanym badaniu definioway czynniki zachcajce/powstrzymujce do duszego wykonywania odpatnej pracy zawodowej oraz jak obecnie pracujcy wyobraaj sobie proces swego definitywnego wychodzenia z rynku pracy. W pierwszym przypadku odpowiednie pytania zadano wszystkim osobom uczestniczcym w badaniu, niezalenie od ich obecnego statusu zawodowego, w drugim za jedynie osobom pracujcym. Jednake z uwagi na inn optyk badanych zagadnie jednostek zatrudnionych i tych pozostaych w obu przypadkach uwzgldnione zostanie aktualnie wykonywanie pracy jako czynnik dystynkcyjny. Zanim jednak przejdziemy do meritum, zapoznajmy si z podstawowymi informacjami o aktywnoci zawodowej osb w wieku 45-65 lat w Polsce w ostatnich kilkunastu latach i o wieku przechodzenia na emerytur.

Szarfenberg R., 2007, Czowiek i polityka spoeczna w perspektywie przyszoci, [w:] Europa w perspektywie roku 2050, Komitet Prognoz PAN, Warszawa, 249-281. 79 Sytuacja Polski w tym zakresie jest o tyle wyjtkowa, i nie do, i w naszym kraju mamy najniszy poziom aktywnoci zawodowej po 50. roku ycia w Unii Europejskiej, to jednoczenie w pierwszych latach XXI wieku bylimy jedynym spoeczestwem, w ktrym wskanik ten mala [Kotowska, 2008]. W sytuacji uznania w strategii Lizboskiej podnoszenia frakcji osb zatrudnionych po 50. roku ycia jako jednego z newralgicznych czynnikw zwikszajcych konkurencyjno gospodarcz UE, jak i zapewniajcych stabilny, trway wzrost, wspomniana tendencja wywoywa musi niepokj. 80 Kabaj M., 2008, Aktywno zawodowa i samozatrudnienie ludzi starszych, [w:] Polska w obliczu starzenia si spoeczestwa. Diagnoza i zesp dziaa, Komitet Prognoz PAN, Warszawa, 105-136; Kotowska I. E., 2008, Zmiany aktywnoci zawodowej a proces starzenia si ludnoci, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomylne starzenie si z perspektywy nauk o pracy i polityce spoecznej, ZDiGS U, d, 13-33

78

107

2.Aktywno zawodowa osb na przedpolu staroci i wiek przechodzenia na emerytur w Polsce w ostatnich latach
Niska aktywno zawodowa Polek i Polakw w wieku okoopoprodukcyjnym wynika przede wszystkim z uznania przez nich, i do si ju w trakcie swego ycia napracoway, jak i z uznania swego stanu zdrowia jako nie pozwalajcego na dalsze penienie obowizkw zawodowych81. Z podstawowymi informacjami o poziomie aktywnoci zawodowej w interesujcej nas grupie wieku zapozna nas rys. 1.
Rysunek 1

Wspczynniki aktywnoci zawodowej w latach 2003-2007 wedug BAEL wrd osb na przedpolu staroci
90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 45-54 lat 55-59K/64M

20 03

20 03

20 04

20 05

20 06

rdo: BAEL dane z rnych lat

Ostatnie lata s okresem braku wikszych zmian w poziomie aktywnoci zawodowej Polakw i Polek na przedpolu staroci. W kadej grupie wieku wspczynniki s wysze wrd mczyzn ni wrd Polek, co jest niejako oczywiste w populacji osb majcych 55 lat i wicej, a zatem w wieku bezporednio poprzedzajcym ustawowy wiek przechodzenia na emerytur kobiet. I tak przykadowo wedug BAEL-u w IV kwartale 2007 r. w wieku 45-54 lat 80,2% mczyzn byo aktywnych zawodowo wobec 69,6 kobiet, za w grupie wieku 5559K/64M lat odpowiednie wielkoci przyjy warto 44,8% i 26,2%. Przekroczenie 50. roku ycia jest momentem, gdy skonno jednostek zamieszkujcych obecnie Polsk do dalszego wykonywani pracy zawodowej gwatownie spada. O ile wpyw wieku oddziaywa zawsze tak
81

Borkowska-Kalwas T., 2002, Aktywno zawodowa ludzi starych, [w:] J. Halik (red.) Starzy ludzie w Polsce. Spoeczne i zdrowotne skutki starzenia si spoeczestwa, ISP, Warszawa, s. 49-50.

20 04

20 05

108

20 06

20 07

20 07

samo co najwyej kilkanacie lat temu spadek aktywnoci zawodowej zaczyna si nieco pniej, o tyle poziom aktywnoci w poszczeglnych grupach wieku szybko obnia si w latach 1990., w trakcie ostatniego dziesiciolecia nie podlegajc ju gwatownej redukcji. Jak wspomniano we wprowadzeniu do niniejszego rozdziau, drugim gwnym analizowanym zagadnieniem byy plany odnonie trwaej dezaktywizacji zawodowej. W dalszej czci niniejszego punktu w pierwszej kolejnoci bliej zaprezentujemy zatem, jak rzeczywisty wiek przechodzenia na emerytur finansowan w ramach Zakadu Ubezpiecze Spoecznych zmienia si w trakcie kilkunastu lat. Z uwagi na odmienne kryteria okrelajce moliwo otrzymania wiadczenia emerytalnego stosowane wobec mczyzn i kobiet (minimalny wiek, minimalny sta pracy), za kadym razem badane zagadnienie analizowane bdzie w podziale wedug pci. Przyjrzyjmy si zatem temu, jak w trakcie ostatnich kilkunastu lat zmienia si przecitny wiek osoby otrzymujcej po raz pierwszy wiadczenie emerytalne z Zakadu Ubezpiecze Spoecznych w rozbiciu na mczyzn i kobiety (rys. 2)82.
Rys. 2 Przecitny wiek osb pobierajcych pierwsze wiadczenie emerytalne w systemie ZUS w latach 19922007
62 60 58 56 54 52 50 1992 1997 2002 2007

Ogem Mczyni Kobiety

Pierwsz, uderzajc cech powyszych danych jest fakt, i w caym analizowanym okresie pomimo pewnych zmian wartoci wiek przechodzenia na emerytur znacznie odbiega od
Jako uzupenienie prezentowanych danych dodam, e w latach 1990-1992 przecitny wiek uzyskania pierwszego wiadczenia emerytalnego by rwny w przypadku kobiet 52,4 lat, za w przypadku mczyzn 57,8 lat (Szukalski P., 1999, Zmiany wieku przechodzenia na emerytur, Gospodarka Narodowa, nr 10, s. 76). Tak niski wiek bya wyrazem traktowania przez pastwo wychodzenia z rynku pracy starszych pracownikw jako jednego z istotnych programw hamowania wzrostu bezrobocia. Ta polityka okazaa si bardzo kosztowna, a odwrt od niej bardzo trudny ze wzgldw politycznych (UNDP (United Nations Development Programme), 1999, Raport o rozwoju spoecznym. Polska 1999. Ku godnej, aktywnej staroci, Warszawa, s. 78).
82

109

wielkoci ustawowych, tj. 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mczyzn. Dziao si tak nie tylko dlatego, e uprzywilejowane przez ustawodawc grupy charakteryzoway si zdecydowanie niszym ni pozostae osoby przecitnym, rzeczywistym wiekiem emerytalnym, lecz rwnie dlatego, i moliwo przejcia na wczesn emerytur wci traktowane jest w naszym kraju jako cenny przywilej. Cho co oczywiste kobiety wczeniej decydoway si na rezygnacj z kariery zawodowej na rzecz wiadcze ZUS-u, z reguy wystpujca rnica pomidzy rzeczywistym a ustawowym wiekiem wynosia okoo 6 lat w przypadku reprezentantw pci mskiej i 4-5 lat w przypadku kobiet. Po drugie, wyodrbni mona cztery podokresy odnonie ksztatowania si powyszego wieku. Pierwszy z nich obejmujcy lata 1992-1996, odznaczajcy si stabilnoci momentu w trakcie ycia, gdy jednostki decyduj si na ostateczne zakoczenie swej kariery zawodowej. W tym podokresie wiek w oscylowa wok 55 lat wrd kobiet i wok 59 lat w zbiorowoci mczyzn. Nastpnie w latach 19971999 wiek emerytalny wpierw nieco si obniy (1997 r.), po czym szybko si podnis (wrd kobiet o 2 lata, wrd mczyzn o blisko rok). Wreszcie trzeci podokres, rozpoczynajcy si w 2000 roku i koczcy w 2003, charakteryzuje si po pocztkowym obnieniu wartoci w stosunku do 1999 r. staym wzrostem wieku w momencie otrzymania pierwszego wiadczenia emerytalnego. w wzrost by zdecydowanie bardziej wyrany wrd mczyzn ni wrd kobiet o ile w pierwszym przypadku odnotowane wartoci s najwysze w caym analizowanym okresie, w przypadku kobiet rokiem rekordowo wysokiego wieku przechodzenia na emerytur by 1999. Ostatni okres, ktrego pocztek to rok 2004, jest czasem gdy zaobserwowa mona byo obnienie redniego wieku w porwnaniu z rokiem 2003 w 2006 wiek przechodzenia na emerytur ogem by niszy o 1,2 roku, w przypadku kobiet o 0,4 roku, za w przypadku mczyzn a o 2,6. Swoj drog ciekawe, jak na dalsz ewolucj wieku mczyzn wpynie orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego o moliwoci przechodzenia przez mczyzn na emerytur w wieku 60 lat. Dane z roku 2007 wskazuj, i tendencja do obniania si wieku kobiet jest wci obecna, natomiast podnis si nieco wiek uzyskujcych pierwsze wiadczenie emerytalne mczyzn. Koczc niniejszy punkt, chciabym jedynie tytuem swoistej intelektualnej odskoczni przydatnej do zrozumienia konicznoci wyduania kariery zawodowej Polek i Polakw zaprezentowa dane pokazujce, ile lat pobierania emerytury maj przed sob jeszcze osoby pobierajce w analizowanym okresie pierwsze wiadczenie emerytalne wypacane przez ZUS. Prezentowane poniej wielkoci dla lat 1992-2007 obliczone zostay na podstawie przekrojowych tablic trwania ycia z odpowiednich lat. Z kolei w dalszej czci dla lat 20082035 punktem wyjcia byy zaoone w opublikowanej w 2008 r. przez GUS prognozie 110

demograficznej wartoci trwania ycia noworodka dla kobiet i mczyzn, dla ktrych dopasowano odpowiednie tablice trwania ycia dla Francji83, a nastpnie obliczono okres pobierania emerytury przy zaoeniu, i wiek w momencie otrzymania pierwszego wiadczenia bdzie taki sam jak odnotowany w roku 2007.
Rysunek 3

Okres pobierania wiadcze emerytalnych przez osoby przechodzce na emerytur w wieku przecitnym w Polsce w latach 1996-2035

32 29 26 23 20 17 14 Mczyni Kobiety

Zakadajc utrzymywanie si wieku emerytalnego odnotowanego wrd osb otrzymujcych pierwsz emerytur w roku 2007 w wyniku jedynie samych przemian umieralnoci a przypomn, i we wspczesnych spoeczestwach 70-80% przyrostu trwania ycia odnosi si do fazy staroci okres pobierania emerytury wyduyby si pomidzy rokiem 2007 a 2035 w przypadku mczyzn o 4,1 roku, za w przypadku kobiet o 3,7 roku. Sam przyrost okresu pobierania wiadcze nie brzmi moe niepokojco, lecz wiadomo, i przechodzcy na emerytur w opisanych okolicznociach mczyzna miaby otrzymywa wiadczenie przez 21,7 lat, za kobieta przez 29,4 lat rodzi musi pytania o wysoko dochodu takiej osoby. Tak znaczny wzrost trwania okresu wiadczeniobrania samoczynnie w warunkach nowego systemu emerytalnego zakadajcego uzyskiwanie z II filaru dochodw uzalenionych od oczekiwanego okresu dalszego ycia obnia wysoko wiadczenia o kilkanacie procent
83

Vallin J., Mesl F., 2001, Tables de mortalit francaises pour les XIXe et XXe sicles et projections pour le XXIe sicle, INED, Paris, 102 s. + CD.

19 96 19 99 20 02 20 05 20 08 20 11 20 14 20 17 20 20 20 23 20 26 20 29 20 32 20 35

111

(przy czym w wikszym stopniu wrd reprezentantw pci mskiej). Przedstawione powyej wyniki oblicze stanowi kolejn przesank mwic o koniecznoci zachcania Polek i Polakw na przedpolu staroci do duszego pozostawania na rynku pracy.

3.Wyniki badania
Pomni powyszych informacji jednoznacznie wskazujcych na nisk skonno Polakw na przedpolu staroci do angaowania si w prac zawodow po osigniciu wieku uprawniajcego do uzyskania wiadczenie emerytalnego lub po uzyskaniu prawa do wiadczenia rentowego, przyjrzyjmy si, jaka bya aktywno zawodowa w badanej grupie oraz jakie respondenci wyraali opinie odnonie oczekiwanego wieku przechodzenie na emerytur oraz czynnikw zachcajcych i powstrzymujcych do poddawania si wczesnej dezaktywizacji zawodowej. Zdecydowana wikszo badanych deklarowaa wykonywanie pracy (58,1%), kolejne pod wzgldem liczebnoci kategorie to emeryci (20%), rencici (9,6%), bezrobotni (7,3%) i osoby, ktre nigdy nie pracoway (5,1%). Szczeglnie zastanawia deklarowany poziom bezrobocia, albowiem przy bardzo wysokim wspczynniku aktywnoci zawodowej dla ludnoci w badanym wieku (65,4%) uzyskuje si niezwykle wysok stop bezrobocia (11,2%) zdecydowanie wysz od wielkoci wynikajcych z poziomu bezrobocia rejestrowanego i bezrobocia BAEL-owskiego. Przypomn bowiem, e dane pochodzce z ostatniego kwartau 2007 r. mwi, e w przypadku Badania Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci stopa bezrobocia dla osb w wieku 45-64 lata wynosia 7,5%, przy wspczynniku aktywnoci zawodowej wynoszcym 55,7%. Co oczywiste, rozkad deklaracji odnonie statusu spoeczno-zawodowego rni si w zalenoci od wieku generalnie w najmodszej picioletniej grupie wieku zdecydowanie mniej byo rencistw i emerytw, wicej za osb pracujcych, podczas gdy wraz z przechodzeniem do coraz starszych jednostek relacje pomidzy tymi grupami zmieniay si na korzy osb ju nieaktywnych zawodowo. Poniej przeledzimy najwaniejsze ustalenia naszych bada. Czynic to, bd odwoywa si do zagadnie szczegowych analizowanych za pomoc poszczeglnych pyta o charakterze wskanikowym. W pierwszej czci uwaga skupiona zostaa na czynnikach zwizanych z szeroko rozumianymi determinantami zadowolenia z wykonywanej pracy, zgodnie z

112

cichym zaoeniem, i to one w znacznym stopniu wpywaj na skonno badanych do dalszego wykonywania pracy oraz do wczeniejszego wycofywania si z niej. Relacje z przeoonymi i wsppracownikami. Jednym z czynnikw warunkujcych proces wychodzenia z rynku pracy jest zadowolenie z relacji panujcych w miejscu pracy. Badania empiryczne wskazuj, i o ile wrd ludzi modych o stopniu zadowolenia z wykonywanej pracy decyduj przede wszystkim bodce materialne, wysoko wynagrodzenia, premii i innych skadnikw oddziaujcych na wysoko dochodu, o tyle w przypadku osb starszych decyduje inny faktor jako relacji ze wsppracownikami, atmosfera w pracy. Std te w naszym badaniu uwzgldnilimy ten czynnik na dwa sposoby poprzez ocen przez badanych relacji z przeoonymi i ze wsppracownikami. W przypadku oceny jakoci relacji z przeoonymi wikszo pracujcych oceniaa je jako bardzo dobre (25,2%) lub dobre (50,1%), odpowied takie sobie wybierana bya relatywnie rzadko (15,1%), za ocena negatywna bya niezwykle rzadka (0,7% uznao je za ze, a nikt za bardzo ze). Jeszcze lepiej oceniano relacje ze wsppracownikami odpowiedzi bardzo dobre (29,8%) i dobre (55,2%) przytoczyy pozostae deklaracje (takie sobie 7,1% i ze 0,9%). Co ciekawe, wrd bezrobotnych i nieaktywnych ekonomicznie z dowiadczeniami zawodowymi ocena jakoci relacji z przeoonymi i wsppracownikami bya nisza zdecydowanie nisze byy udziay osb deklarujcych bardzo dobre stosunki (16,4% w przypadku kontaktw z przeoonymi i 22,8% w przypadku wsppracownikw), wysze za przede wszystkim frakcje jednostek oceniajcych je jako takie sobie (odpowiednio 20,3% i 12,4%). Wiek by cile powizany z ocen relacji w przypadku wsppracownikw udzia respondentw oceniajcych jako pracy z kolegami i koleankami wzrasta od 79% wrd tych w wieku 45-49 lat do 90% w przypadku osb pracujcych w wieku 60 lat i wicej. Z kolei w przypadku oceny relacji z przeoonymi wystpowaa podobna zaleno, cho poziom ocen jak i przyrost by nieco niszy wraz z wiekiem frakcja zadowolonych i bardzo zadowolonych wzrastaa z 72,7% do 76,6%. Satysfakcja z pracy. Rnice pomidzy osobami pracujcymi a bezrobotnymi i nieaktywnymi zawodowo widoczne s rwnie w poziomie satysfakcji z wykonywanej pracy oraz w ocenie relacji wynagrodzenie za prac a wysiek wkadany w wykonywan prac (tab. 1). Zmienne te s o tyle istotne, i z jednej strony okrelaj w syntetyczny sposb zadowolenia z pracy w kategoriach emocjonalno-psychicznych, z drugiej za finansowych.
Tab. 1 Stopie odczuwanej satysfakcji z wykonywanej pracy wrd pracujcych i niepracujcych z dowiadczeniami zawodowymi (jako % odpowiedzi danej grupy spoecznej)

113

Stopie odczuwanej satysfakcji z Pracujcy wykonywanej pracy Wysoki redni Niski aden 28,9 59,8 9,3 0,8

Bezrobotni i nieaktywni zawodowo z dowiadczeniami zawodowymi 20,8 49,8 23,8 2,6

W tabeli pominito braki odpowiedzi, w efekcie odpowiedzi nie sumuj si do 100

Powysze dane mog stanowi przesank potwierdzajc zwizek pomidzy zadowoleniem z wykonywanej pracy a skonnoci do dezaktywizacji zawodowej. Podobny wniosek wycign mona z porwnania danych dotyczcych z oceny odpowiednioci uzyskiwanej pacy w stosunku do wysiku zwizanego z wykonywaniem pracy (tab. 2).
Tab. 2 Ocena otrzymywanego wynagrodzenia w stosunku do wysiku woonego w wykonywan prac przez pracujcych i niepracujcych z dowiadczeniami zawodowymi (jako % odpowiedzi danej kategorii spoecznej) Ocena relacji wynagrodzenie/wysiek Wysoko wynagradzany Wynagradzany odpowiednio do wysiku Zbyt nisko wynagradzany Nie mam zdania 48,9 3,1 57,5 5,4 6,8 39,9 Pracujcy Bezrobotni i nieaktywni zawodowo z dowiadczeniami zawodowymi 2,2 31,3

Odpowiedzi nie sumuj si do 100 z uwagi na nieuwzgldnienie w nich brakw odpowiedzi

Podejrzewa mona, e osoby uwaajce, e ich praca jest niewaciwie, tj. zbyt nisko, opacana, s bardziej skonne do wycofywania si z rynku pracy, zwaszcza, e obowizujcy dotychczas system podobnie jak i system mieszany, repartycyjno-kapitaowy, z ktrego w przyszoci wypacane bd wiadczenia emerytalne gwarantuje wysz stop zastpienia (relacja pomidzy wysokoci wiadczenia emerytalnego a ostatnim otrzymanym wynagrodzeniem) dla osb o dochodach niskich w porwnaniu do osb dobrze zarabiajcych. Poniewa zaoy mona, i wiksze niezadowolenie z poziomu pac wystpuje w przypadku gorzej uposaonych, logicznym jest wniosek, i to oni uznaj przejcie na emerytur i rent jako bardziej atrakcyjne pod wzgldem finansowym rozwizanie w porwnaniu z lepiej zarabiajcymi.

114

Dowiadczenie bycia bezrobotnym. W badaniu pytano respondentw o dowiadczenie bezrobocia w trakcie ostatnich 5 lat aktywnoci zawodowej, przy czym w przypadku osb pobierajcych renty i emerytury pytanie dotyczyo okresu bezporednio poprzedzajcego moment trwaej dezaktywizacji zawodowej. Ogem 17,6% pracujcych przyznao, i posiadao takie dowiadczenie, podczas gdy w przypadku emerytw i rencistw bezrobocia zasmakowao jedynie 11,8%. Nisza frakcja wrd osb, ktre ju wyszy z rynku pracy, wynika najprawdopodobniej z wpywu rent, ktre w znacznym stopniu dotycz osb zmuszonych niepenosprawnoci do przedwczesnej dezaktywizacji. Tym samym osoby te nie dotrway na rynku pracy do momentu, w ktrym w ich yciu wystpi mogaby utrata pracy. Jednoczenie oczekiwa naley wystpowania dezaktywizacji antycypujcej osoby przewidujce utrat pracy (np. w przypadku zaplanowanych zwolnie grupowych), a jednoczenie posiadajce uprawnienia do wiadczenia (przed)emerytalnego, bd majce problemy zdrowotne, preferuj ucieczk przed bezrobociem o nieznanej dugoci w system zabezpieczenia spoecznego. Osoby, ktre miay osobist styczno z bezrobociem, z reguy w trakcie ostatnich 5 lat pracy dugo nie posiaday pracy (tab. 3).
Tab. 3 Dugo okresu pozostawania osob bezrobotn a status spoeczno-zawodowy (jako % bezrobotnych w danej kategorii) Okres Poniej 6 miesicy 6-12 miesicy 12-24 miesice 24-36 miesicy 36-48 miesicy 48-60 miesicy Pracujcy 26,5 35,1 29,1 4,0 5,3 0,0 Emeryci i rencici 17,3 38,5 34,7 5,8 1,9 1,9

Jednake rwnie i w tym miejscu widoczna jest rnica pomidzy trwaniem bezrobocia pracujcych i ju nieaktywnych zawodowo ci pierwsi w wikszym stopniu dowiadczyli bezrobocia krtkoterminowego, podczas gdy w zbiorowoci emerytw i rencistw bezrobocie czciej byo dugotrwae. Stanowi to kolej przesank co do selekcji osb wychodzcych z rynku pracy. Ageizm w miejscu pracy. Kolejnym zagadnieniem warunkujcym jako pracy i porednio wpywajcym na skonno jednostek do wykonywania pracy jest dyskryminacja ze wzgldu na wiek tj. ateizm. Zdaniem Butlera ageizm to proces systematycznego tworzenia

115

stereotypw i dyskryminowania ludzi z powodu tego, i s starzy84. Inni, pniejsi badacze zagadnienia podjli si doprecyzowania a jednoczenie rozszerzenia tego terminu. Przykadowo, wedug Palmore], zwolennika najszerszego rozumienia tego pojcia, ageizm to kade uprzedzenie bd dyskryminacja na niekorzy lub na korzy jakiej grupy wieku. Pamita bowiem naley, i zarwno uprzedzenie, jak i dyskryminacja mog by zarwno negatywne (w tym przypadku ich efektem jest ograniczanie moliwoci rozwoju danej osoby, bd grupy), jak i pozytywne (ograniczane w stosunku do danej grupy lub osoby s moliwoci rozwoju innych grup i osb, bd nadawane s danej grupie, osobie przywileje)85. Troch inaczej definiuj problem psychologowie Levy i Banaji86, dla ktrych ageizm to zmienianie odczu, przekona i zachowa w odpowiedzi na chronologicznie postrzegany wiek jednostki czy grupy. Jednake w pracach innych psychologw znale mona opinie, i naley odrnia ageizm i zachowania ageistowskie od odmiennego traktowania jednostek w rnym wieku te pierwsze s podzbiorem tych drugich, za podstaw dystynkcji jest ich negatywny podkad (ujemny adunek emocjonalny) i wyranie szkodliwy wpyw na sytuacj osb starszych87. Dyskryminacja ze wzgldu na wiek w przedsibiorstwie, przejawia si na 4 sposoby poprzez odmienne traktowanie w zalenoci od wieku pracownikw w sferze: 1) rekrutacji, 2) inwestowania w ucieleniony w nich kapita ludzki, 3) awansowania, 4) zwalniania. Oprcz powyszych czterech elementw odmiennego traktowania pracownikw w firmie na bazie wieku wspomnie naley o jeszcze jednej kulturze organizacyjnej, ktra ksztatuje dopuszczalne formy interakcji pomidzy zatrudnionymi. W tym przypadku wane jest stwierdzenie, e zgodnie z art. 18 pkt 3a paragrafu 5 Kodeksu Pracy przejawem dyskryminacji jest rwnie zachcanie innych osb do nierwnego traktowania w zatrudnianiu, prowadzcego do naruszania godnoci, poniania, lub molestowania pracownika. Tym samym dopuszczanie przez kierownictwo zakadu pracy do swobodnego kursowania ageistowskich dowcipw, artw z wsppracownikw jedynie na bazie ich wieku, gorszego traktowania starszych wspzatrudnionych pomimo ich wyranego

84
85

Palmore E. B., 1990, Ageism: negative and positive, Springer Publishing Company, New York, s. 4
Pamita naley, i aciskie discriminare oznacza odrnia, rozrnia, inaczej traktowa.

Levy B. R., Banaji M. R., 2002, Implicit ageism, [w:] T. D. Nelson (ed.), Ageism. Stereotyping and prejudice against older persons, MIT Press, Cambridge, Mass., London, s. 50 87 Pasupathi M., Loeckenhoff C. E., 2002, Ageist behavior, [w:] T. D. Nelson (ed.), Ageism. Stereotyping and prejudice against older persons, The MIT Press, Cambridge, Mass., 201202.

86

116

sprzeciwu moe traktowane by jako dyskryminacja w miejscu pracy. Tymczasem nieprzychylne postawy wobec osb starszych s czsto deklarowane przez pracodawcw88. Chcc ustali poziom ageizmu, dokonalimy tego porednio, starajc si ustali opinie respondentw na temat rnic w traktowaniu pracownikw starszych i modszych oraz dowiadcze z takim traktowaniu, czy w przypadku takich dowiadcze s one osobiste, czy znane z sytuacji odnoszcych si do innych znanych sobie osb. W badaniu zarwno osb pracujcych, jak i tych pobierajcych wiadczenia spoeczne zadano pytanie odnoszce si do porwnania traktowania pracownikw starszych w stosunku do modszych. Odpowiedzi przedstawiono w poniszej tabeli 4.
Tab. 4 Ocena traktowania starszych i modszych pracownikw wedug statusu ekonomicznego (jako % danej kategorii) Porwnanie Starsi s traktowani zdecydowanie gorzej ni modsi Starsi s traktowani nieco gorzej Starsi i modsi s traktowani podobnie Starsi s traktowani nieco lepiej Starsi s traktowani zdecydowanie lepiej 6,6 0,9 3,6 2,6 23,8 59,6 19,6 52,0 Pracujcy 8,5 Pobierajcy wiadczenia 16,2

Zdecydowana wikszo badanych nie widzi rnicy w traktowaniu pracownikw w zalenoci od ich wieku w przedsibiorstwach, w ktrych pracuj bd w przypadku emerytw i rencistw pracowali, niemniej odpowiedzi mwice o dyskryminacji starszych pracownikw i ich faworyzowaniu nie s rozoone symetrycznie zdecydowanie wicej osb mwi o tej pierwszej sytuacji (32,3% pracujcych i 35,8% ju nieaktywnych zawodowo) ni o drugiej (odpowiednio 7,5% i 6,2%). Podkreli w tym miejscu naley bardziej optymistyczny w tym wzgldzie osd jednostek wykonujcych prac w porwnaniu z tymi, ktre wycofay si z rynku pracy, co porednio wskazywa moe na gorsze traktowanie tych drugich i zapewne czstsze odpowiedzi o bezporedni styk z dyskryminacj ze wzgldu na wiek. Zanim to sprawdzimy, przyjrzymy si na odpowiedzi respondentw twierdzcych o

88

HSCB, 2006, The future of retirement. What people want, London, HSCB, 18 s.; Perek-Biaas J., Ruzik A., 2004, Aktywizacja starszych ludzi na rynku pracy: bariery i moliwoci, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Nasze starzejce si spoeczestwo. Nadzieje i za-groenia, Wyd. U, d, 431438

117

wystpowaniu ageizmu w miejscu pracy, na pytanie o to, kto traktuje gorzej starszych wiekiem pracownikw (tab. 5).
Tab. 5 Osoba gorzej traktujca starszych pracownikw (jako % odpowiedzi twierdzcych o wystpowaniu dyskryminacji) Osoba Pracodawca Wsppracownicy Klienci firmy Pracujcy 55,8 54,5 10,8 wiadczeniobiorcy 86,9 52,7 21,3

Tym, co uderza, jest dua czsto stwierdzania, i to wsppracownicy s odpowiedzialni za wystpowanie gorszego traktowania starszych zatrudnionych, oraz wyranie wysza skonno do przypisywania takich predyspozycji pracodawcy i klientom firmy wrd tych, ktrzy ju opucili rynek pracy. W przypadku pracujcych brak jest rnic w poziomie obwiniania o ageizm pomidzy zatrudniajcym a innymi wspzatrudnionymi, co jak si wydaje jest niezgodne z potocznym odczuciem, kadcym pen odpowiedzialno za wszelkie przejawy gorszego traktowania osb w niemobilnym wieku produkcyjnym tylko na barki pracodawcw. Jednoczenie badani byli pytani o zetknicie si z przypadkiem gorszego traktowania starszych wiekiem pracownikw (tab. 6).
Tab. 6 Dowiadczenie gorszego traktowania starszych pracownikw (w %) Zetknicie si z gorszym traktowaniem Tak, dotyczyo to mnie bezporednio Tak, dotyczyo to innych znanych mi osb Nigdy nie byem wiadkiem takiej sytuacji 63,8 56,3 25,5 21,2 10,1 16,6 Pracujcy wiadczeniobiorcy

W tym przypadku uzyskujemy potwierdzenie sformuowanych wczeniej oczekiwa respondenci nie wykonujcy obecnie pracy zawodowej zdecydowanie czciej deklarowali osobiste zetknicie si z przejawami gorszego traktowania starszego wiekiem pracownika. W badaniu nie zadano pytania o wpyw takiego dowiadczenia na decyzje o dezaktywizacji, ale podejrzewa mona, i porednio takie wanie mikkie czynniki okrelaj owe decyzje.

118

Druga cz moduu powiconego aktywnoci zawodowej dotyczya wyboru wieku przechodzenia na emerytur oraz czynnikw bezporednio warunkujcych ch przeduenia przez respondentw okresu aktywnoci zawodowej.

Wiek przechodzenia na emerytur. Bardzo wanym zagadnieniem, poruszanym w omawianym badaniu byy plany osb aktywnych zawodowo odnonie wieku, w ktrym planuj/chc/bd zmuszone opuci rynek pracy i przej na emerytur. Podkreli przy tym naley, e w opinii badanych nie maj oni wikszego wpywu na moment ostatecznej dezaktywizacji zawodowej, albowiem jedynie 10,3% uznao, i moment ten jest cakowicie od nich zaleny, dalsze 19,1%, e zaley w znacznym stopniu, podczas gdy odpowiedzi mam nieznaczny wpyw lub nie mam adnego wpywu ewidentnie dominoway (odpowiednio 35,3% i 34,6%). Podobnie niski poziom przekonania o wasnym wpywie na moment wyjcia z rynku pracy wystpowa wrd osb ju korzystajcych ze wiadcze z systemu ubezpiecze spoecznych. Pytani o ocen zaszoci nie jak poprzednio przewidywa respondenci w tym przypadku rwnie zdecydowanie stwierdzali swj niky wpyw (32,5% nieznaczny wpyw, 29,2% aden wpyw, 26,0% decydowaem w znacznym stopniu), aczkolwiek ich oceny byy nieco bardziej optymistyczne w tym wzgldzie. W dalszej czci niniejszego podpunktu przyjrzymy si danym odnoszcym si do wieku przechodzenia na emerytur. Podkrelenia godna jest wystpujca rnica pomidzy najlepszym a prawdopodobnym wiekiem przejcia na emerytur. Idea leca u podstaw wyodrbnienia tych dwch kategorii zwizana bya z przekonaniem, i kady z nas posiada opini na temat momentu w swym yciu, ktry ze wzgldw osobistych, zdrowotnych, rodzinnych bd kulturowych byby optymalny do trwaego wycofania si z rynku pracy. Jednoczenie, obiektywne czynniki sprawiaj, i w ocenie realistycznej jednostki wiek optymalny nie zawsze zwaszcza, gdy wedug tej osoby posiada ona niky wiek na okrelenie momentu dezaktywizacji zawodowej pokrywa si z rzeczywistym wiekiem, w ktrym najprawdopodobniej przejdzie si na emerytur. Zaznaczy przy tym naley, i w przypadku pracujcych relatywnie niewielka cz respondentw potrafia poda konkretne wartoci obu powyszych miernikw. Jest to zastanawiajce, albowiem w badaniu

119

przeprowadzonych przez HSBC89 26% dorosych Polakw twierdzio, i istnieje konkretny wiek, gdy powinno si przechodzi na emerytur. Wicej wwczas badanych wybrao inne moliwe warianty odpowiedzi przykadowo 30% uznao, i naley pracowa, dopki jest si zdolnym do pracy, za 34% i przejcie na emerytur winno dokona si we waciwym czasie, bez podawania konkretnego wieku. Wielkoci te zostay zebrane zarwno wrd pracujcych, jak i tych, ktrzy pobieraj wiadczenia, aczkolwiek w tym ostatnim przypadku wiek najbardziej prawdopodobny utosamiony by z wiekiem rzeczywistym dezaktywizacji. Oczekiwano, i wiek optymalny nie bdzie si pokrywa z wiekiem rzeczywistym, albowiem w naszej rzeczywistoci spoeczno-kulturowej istnieje silne spoeczne przyzwolenie na wczesn dezaktywizacj zawodow, widzian najczciej jako przywilej, zapewniajcy zasuony odpoczynek. Std te wiek najlepszy jest zapewne niszy od wieku najbardziej prawdopodobnego, w przypadku ktrego uwzgldniony jest przymus ekonomiczny, jak i uwarunkowania prawne. Zaznaczy przy tym naley, i odpowiedzi odnonie konkretnej wartoci wieku tak optymalnego, jak i najbardziej prawdopodobnego podawane byy przez niewielk cz badanych wci pracujcych. W tym przypadku jednoznacznie stwierdzi naley, i badani charakteryzowali si bd niechci do udzielania odpowiedzi na tak sformuowane pytanie, bd co bardziej prawdopodobne nie zastanawiali si dotd nad tak zdefiniowanym problemem. Swoistym potwierdzeniem tego drugiego przypuszczenia s wyniki innego badania przeprowadzonego przez GUS90, gdzie konkretne wartoci wieku wycofania si z rynku pracy podawao jedynie 21,1% pracujcych w wieku 50-69 lat, 13,2% nie potrafio okreli adnych planw, 32,8% twierdzio, e planuje pracowa tak dugo, jak bdzie to moliwe, za pozostae osoby wybieray z kafeterii odpowiedzi rozpoczynajce si od nie mam konkretnych planw, ale nastpi to midzy x. a y. rokiem ycia. Panowa przy tym w przywoanym badaniu zasada, i im by niszy wiek respondentw, tym czciej podawany bya konkretny wiek, rzadziej za wybierana opcja planuje pracowa tak dugo, jak tylko bdzie to moliwe.
Tab. 7 Najlepszy i prawdopodobny wiek przechodzenia na emerytur w opinii pracujcych (w %) Wiek 30-49 lat 50-54 lat
89 90

Najlepszy 1,0 6,9

Najbardziej prawdopodobny 0,1 0,6

HSCB, 2006, The future of retirement. What people want, London, HSCB, s. 16. GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 2007, Przejcie z pracy na emerytur, Informacje i Opracowania Statystyczne, ZWS GUS, Warszawa, s. 70

120

55-59 lat 60-64 lat 65-69 lat 70 lat i wicej Brak odpowiedzi

29,4 46,7 13,2 2,2 0,6

7,1 45,1 44,6 1,8 0,7

Porwnanie powyszych wielkoci jednoznacznie wskazuje, i wiek optymalny jest zdecydowanie niszy ni oczekiwany po uwzgldnieniu realiw wiek emerytalny. Odpowiednie rednie arytmetyczne wynosz 58,6 lat i 62,1 lat. Podkrelenia godne s trzy rzeczy: po pierwsze, w obu przypadkach kobiety podaj wartoci nisze ni mczyni (odpowiednio w przypadku wieku optymalnego 56,9 i 60,0, za najprawdopodobniejszego 59,9 i 64 lat). Nota bene warto zwrci uwag, i w przypadku mczyzn nawet wiek najbardziej prawdopodobny jest niszy ni wiek ustawowy (tj. 65 lat) oraz na to, i wielkoci optymalne w zasadzie pokrywaj si z danymi ZUS odnoszcymi si do wieku w momencie otrzymania pierwszego wiadczenia emerytalnego. Po drugie, osoby posiadajce wyksztacenie przynajmniej rednie deklaruj w obu przypadkach redni wiek w momencie przechodzenia na emerytur wyszy ni osoby gorzej wyksztacone. Po trzecie, stan zdrowia wyranie rnicowa opinie respondentw ci deklarujcy problemy zdrowotne podawali wiek niszy ni jednostki nie uskarajce si na dolegliwoci zdrowotne. Jednoczenie podkreli naley, e mimo zblionych wartoci redniej dla wieku optymalnego rozkad odpowiedzi na oba powysze pytania odbiega w gr od rozkadu rzeczywistego wieku przechodzenia na emerytur odnotowanego w ostatnich latach przez ZUS. Zarwno wiek najlepszy, jak i najbardziej prawdopodobny przyjmuj w deklaracjach naszych respondentw wartoci wysze ni te pochodzce ze statystyk Zakadu Ubezpiecze Spoecznych. Na ile wynika to z faktu, i w ostatnich latach wielu emerytw to osoby zachcone do trwaej dezaktywizacji zawodowej trudn sytuacj na rynku pracy, obaw przed utrat przywilejw emerytalnych, lub dziaaniami pracodawcy, na ile za jest wskazwk, i osoby na przedpolu staroci s gotowe do duszego okresu pracy, jest co oczywiste kwesti dyskusyjn. Jednoczenie uzyskana warto wieku optymalnego jest nisza o dwa lata od wynikw otrzymanych w badaniu HSBC91, gdzie jednake badano og dorosych, bez wyodrbniania interesujcych nas grup wieku.

91

HSCB, 2006, The future of retirement. What people want, London, HSCB, s. 15.

121

Bodcem do dyskusji o wieku przechodzenia na emerytur mog by informacje o powyszych kategoriach wieku optymalnego i rzeczywistego przechodzenia na emerytur w przypadku osb pobierajcych wiadczenie z ubezpieczenia spoecznego (tab. 8).
Tab. 8 Najlepszy i rzeczywisty wiek przechodzenia na emerytur w zbiorowoci osb pobierajcych wiadczenie z ubezpieczenia spoecznego (w %) Wiek 30-49 lat 50-54 lat 55-59 lat 60-64 lat 65-69 lat 70 lat i wicej Brak odpowiedzi Najlepszy 2,6 14,3 36,1 34,1 5,6 0,2 7,1 Najbardziej prawdopodobny 5,8 11,2 23,6 38,7 13,1 0 7,6

Cho rozkad wieku rzeczywistego w momencie uzyskania wiadczenie emerytalnego zdecydowanie bardziej przypomina rozkad widoczny w statystykach ZUS i odznacza si zdecydowanie nisz redni ni odpowiednia zmienna mwica o najbardziej

prawdopodobnym wieku trwaego wycofania si z rynku pracy w zbiorowoci osb pracujcych, jednoczenie w opinii emerytw i rencistw wiek ten by zbyt wysoki w porwnaniu z wiekiem optymalnym! Wnioskowa std mona, i pewna cz badanych pobierajcych ju emerytur uwaa, i i tak zbyt pno zdecydowao si na zakoczenie kariery zawodowej. Jest to poredni dowd potwierdzajcy wyaniajc si z innych prowadzonych w Polsce w ostatnich latach bada opini, i wczesna emerytura postrzegana jest jako swoisty przywilej, za w sytuacji generalnie niskich wynagrodze przywilej ten jest tym cenniejszy, i wczeniej mona z niego korzysta92. Inn poszlak potwierdzajc takie przypuszczenie jest brak rozbienoci pomidzy wartoci optymalnego wieku przechodzenia na emerytur pomidzy poszczeglnymi kategoriami spoecznymi w opinii pracujcych wiek ten wynosi 55,8 lat, wedug bezrobotnych 56,0, emerytw 56,3, za rencistw 56,8 lat. Co warte zaznaczenia, w przypadku pytania o wiek najbardziej prawdopodobnego opuszczenia rynku w przypadku pracujcych i bezrobotnych oraz pytania o rzeczywisty wiek w przypadku osb pobierajcych emerytury i renty odpowiedzi byy ju zrnicowane w pierwszej grupie rednia przyjmowaa wartoci odpowiednio 60,0 i 61,7 lat, w drugiej za
Szatur-Jaworska B., 2004, Czy ludzie starzy s w Polsce zbiorowoci zmarginalizowan?, [w:] Samodzielno ludzi starych z perspektywy medycyny i polityki spoecznej. Dotychczasowe dowiadczenia UE i Polski, PTG, Warszawa, 153-168.
92

122

57,7 i 56,0 lat. A zatem rzeczywiste zachowania i oczekiwania odnonie wasnej dezaktywizacji s zdecydowanie bardziej zrnicowane ni uksztatowane kulturowo opinie o wieku najkorzystniejszym do ostatecznego wycofania si z rynku pracy. Niezwykle ciekaw kwesti jest zrnicowanie opinii na temat wieku wycofania si z rynku pracy wrd osb uczestniczcych lub nie z otwartych funduszy emerytalnych. W metryczce zawarto pytanie o tak przynaleno, wychodzc z zaoenia, i logika reformy ubezpiecze spoecznych z 1998 r. zakadaa wyduanie aktywnoci zawodowej wskutek oddziaywania za porednictwem racjonalnych oczekiwa zasady neutralnoci aktuarialnej na wiek opuszczania rynku pracy. Przypomn, i zasada neutralnoci aktuarialnej wbudowana jest w drugi filar systemu ubezpiecze spoecznych, tj. filar o charakterze kapitaowym, i zasadza si na uwzgldnianiu w wysokoci wypacanego wiadczenia liczby miesicy, jaka zgodnie z publikowanymi przez GUS tablicami trwania ycia dla obu pci cznie pozostaje do przeycia dla osoby w danym wieku. Tym samym pniejsze wycofanie si z rynku pracy podwysza wysoko emerytury w dwjnasb 1) wydua si okres kapitalizowania skadek, 2) skraca si okres, przez ktry wiadczenia bd wypacane, co pociga za sob ich wysz warto. W wietle naszych bada brak jest wikszych rnic odnonie optymalnego wieku przechodzenia na emerytur pomidzy osobami przynalecymi do starego i nowego systemu emerytalnego. Osoby, nalece do OFE wskazyway redni wiek rwny 55,8 lat, pozostali za wiek niewiele wyszy ci, ktrzy nie mogli ju zaapa si na nowy system 57 lat, za ci, ktrzy preferowali pozostanie pod starym systemem 55,7 lat. Rwnie w przypadku wieku najbardziej prawdopodobnego uzyskane wyniki nie rni si zbytnio s to bowiem odpowiednio 58,9 lat oraz w przypadku przynalecych do starego systemu ubezpiecze spoecznych 58 i 56,7 lat. Brak rnic w powyszym przypadku wskazuje jednoznacznie na brak zrozumienia wrd pracujcych obecnie osb na przedpolu staroci zasad funkcjonowania obecnego systemu emerytalnego i na bardzo silnie wbudowane oczekiwania odnonie moliwoci dalszego traktowania wczesnego przechodzenia na emerytur jako swoistego przywileju nalecego si w zamian za nie wynagradzan odpowiednio prac. Tym samym jest to wyrana wskazwka mwica o koniecznoci uwiadamiania uczestnikom nowego systemu ubezpiecze spoecznych wbudowanych do zwizkw pomidzy momentem wycofania si z rynku pracy a wysokoci wiadczenia. Powszechnie uwaa si, i oczekiwania co do dugoci aktywnoci zawodowej s zdeterminowane poziomem wyksztacenia. Dominuj opinie, e osoby lepiej wyksztacone z uwagi na pniejsze wchodzenie na rynek pracy oraz z reguy bardziej korzystne warunki 123

pracy (obiektywnie umysowa praca pod dachem; subiektywnie lepsze traktowanie przez pracodawc i wsppracownikw) s skonne do pniejszego wychodzenia z rynku pracy. Oczekiwanie takie wzmacniane jest niekiedy przez ekonomistw przewiadczeniem, i racjonalnie mylce jednostki zdaj sobie spraw, i posiadajc wysze a zatem bardziej cenione przez rynek pracy i wyej wynagradzane kwalifikacje, koszty przejcia na emerytur s wysze dla jednostek lepiej wyedukowanych. Cho przykadowo znale mona potwierdzenie takiego oczekiwania na bazie opartych na danych empirycznych modeli trwania okresu pracy dla Polski pocztku XXI wieku93, okazuje si, i oceny co do wieku optymalnego i najbardziej prawdopodobnego przejcia na emerytur s bardzo mao zrnicowane pomidzy grupami o rnych poziomie wyksztacenia (tab. 9).
Tab. 9 Deklarowany wiek przechodzenia na emerytur a poziom wyksztacenia Poziom wyksztacenia Niepene podstawowe/ podstawowe Zasadnicze zawodowe rednie zawodowe rednie oglnoksztacce i pomaturalne Licencjat lub trzyletnie studia zawodowe Wysze Wiek najlepszy 56,1 56,3 56,7 55,9 58,7 55,9 Wiek najbardziej prawdopodobny 59,2 57,6 57,2 57,5 60,0 57,5

Cho oczywicie rodzi si pytanie, na ile owo mae zrnicowanie jest efektem poziomu wyksztacenia, na ile za znieksztacajcym wpywem odmiennej struktury wieku osb przynalecych do grup o rnych poziomach kwalifikacji potwierdzonych dyplomem szkolnym.

Przechodzenie

na

wczeniejsz

emerytur.

Respondentom

deklarujcym,

prawdopodobny wiek przejcia na emerytur bdzie niszy od wieku najlepszego (osb takich byo jedynie 43, co te jest dobrym miernikiem powszechnoci sdu o korzyciach wynikajcych z wczesnej dezaktywizacji zawodowej) zadano rwnie pytanie odnonie przyczyn takiego stanu rzeczy. Dominoway w tym przypadku94 kopoty zdrowotne (49,1%) i presja pracodawcy (48,8%), inne przyczyny podawane byy zdecydowanie rzadziej (chroniczne zmczenie prac 25,6%, lk przed bezrobociem 23,1%, konieczno udzielania staej pomocy czonkom rodziny 16,3%). Co ciekawe, relatywnie niski wiek w momencie przechodzenia na emerytur sprawia, i bardzo rzadko podawano moliwo
Szukalski P., 2005, Okres pracy, bezrobocia i biernoci zawodowej a poziom wyksztacenia we wspczesnej Polsce, [w:] L. Frckiewicz (red.), Wykluczenie spoeczne, Wyd. AE, Katowice, 231-244. 94 Badani mogli wskaza na wicej ni jedn odpowied, std te suma odpowiedzi jest wiksza ni 100%.
93

124

czenia wynagrodzenia ze wiadczeniem emerytalnym, dopuszczalne w penym wymiarze (tj. bez redukcji wiadczenia) dopiero po osigniciu ustawowego wieku emerytalnego. Jednoczenie wszystkich respondentw pytano o najczstsze przyczyny przechodzenia na emerytur przed osigniciem wieku emerytalnego. W przeciwiestwie do poprzedniego pytania, odnoszcego si do indywidualnej sytuacji, to pytanie miao oglny charakter. Generalnie, jeli idzie o wiat wyobrae osb na przedpolu staroci odnonie najwaniejszych czynnikw zachcajcych/przymuszajcych do wczesnego opuszczania rynku pracy, ich lista jest niezalena od statusu ekonomicznego tego czy mamy do czynienia z pracujcymi czy te osobami korzystajcymi ze wiadcze z systemu emerytalnorentowego (tab. 10)
Tab. 10 Przyczyny wczesnego wychodzenia z rynku pracy (jako % odpowiedzi w danej grupie badanych) Przyczyny Stan zdrowia Niepewno staego zatrudnienia Chroniczne zmczenie prac Wystarczajco wysoki poziom emerytur Presja pracodawcy Niech do zajmowania miejsc pracy modym Obowizek pomocy czonkom rodziny Wielkoci nie sumuj si do 100%, albowiem respondenci mogli wskaza na wicej ni jeden wariant odpowiedzi 7,8 8,0 14,5 8,6 15,1 12,7 Pracujcy 75,6 39,8 30,2 16,5 wiadczeniobiorcy 67,8 38,8 25,8 14,6

Bezsprzecznie dominuje stan zdrowia jako determinanta wczeniejszego wychodzenia z rynku pracy, lecz warto zwrci uwag na dwie kolejne odpowiedzi niepewno utrzymania zajmowanego miejsca pracy i znalezienia w takim przypadku nowego zatrudnienia oraz przede wszystkim chroniczne zmczenie prac. Ten ostatni czynnik jest wymieniany relatywnie rzadko w naukowym dyskursie jako faktor zachcajcy wspczesnych Polakw na przedpolu staroci do wczesnego koczenia kariery zawodowej. Niezwykle interesujce s wskazania na presj pracodawcw, jak i na niech do zajmowania miejsc pracy osobom modym fakt, i czciej wskazania na te czynniki wystpoway w zbiorowoci ju nieaktywnych zawodowo, jest przy tym w mojej opinii przesank pozwalajc na stwierdzenie, i za atmosfera w pracy definiowana zarwno z punktu

125

widzenia

podejcia

do

badanej

jednostki

pracodawcy,

jak

jego

modszych

wsppracownikw jest zmienn przyspieszajc decyzj o wycofaniu si z rynku pracy. Podejrzewa mona bowiem, e w przeciwiestwie do projekcji wystpujcej w przypadku jednostek jeszcze aktywnych zawodowo wrd osb ju nieaktywnych zawodowo odpowied na pytanie o gwne przyczyny wczeniejszego przechodzenia na emerytur w wikszym stopniu ksztatowaa si pod wpywem wasnych dowiadcze. W efekcie dochodzimy do potwierdzenia wanoci dowiadcze z praktykami dyskryminacji ze wzgldu na wiek, o ktrych to wczeniej wspominaem.

Skonno do wykonywania pracy zawodowej po osigniciu wieku uprawniajcego do emerytury. Po ustaleniu preferencji odnonie momentu trwaego opuszczenia rynku pracy z perspektyw cyklu ycia badanych, staralimy si okreli, czy i pod wpywem czego badani byliby skonni do podjcia zatrudnienia po osigniciu uprawnie emerytalnych. W tym przypadku badalimy jedynie obecnie pracujcych, starajc si okreli ich gotowo do dalszej aktywnoci zawodowej. Zanim przywoam jednak wyniki naszego badania, chciabym zacytowa badanie prowadzone na reprezentatywnej prbie dorosych Polakw, z ktrego wynika, i zdaniem czci naszych rodakw w okresie staroci nie powinno si ju wcale pracowa, uzyskujc dochd (21%), 7% uwaa, i winno si pracowa w penym wymiarze czasu, za dominujca cz (70%) podejmowa prac w niepenym wymiarze czasu pracy95. Wrd naszych respondentw przewaay w tym przypadku postawy niezdecydowania albowiem a 34,8% udzielao odpowiedzi nie wiem, trudno powiedzie. Wrd pozostaych badanych wicej byo odpowiedzi niechtnych kontynuacji kariery zawodowej (ogem 37,5%) ni jej przychylnych (27,2%), przy czym podkrelenia godne jest rnica pomidzy odsetkami osb zdecydowanych w tym przypadku 10,6% badanych deklaruje tward ch pracy, za a 19,1% rwnie stanowczo stwierdza, i na pewno nie bdzie pracowa (przy czym czyni tak 15% mczyzn i 24% kobiet96). Interesujce jest przeledzenie czynnikw, ktre zdaniem respondentw mogyby wzmocni ich zainteresowanie kontynuacj pracy zawodowej po osigniciu wieku emerytalnego. Spord 7 wymienionych w kafeterii odpowiedzi wyranie dominoway trzy: moliwo czenia pensji i emerytury przy zachowaniu caej kwoty wiadczenia emerytalnego (74,8%),
95 96

HSCB, 2006, The future of retirement. What people want, London, HSCB, s. 4 Wspomniana rnica jest jedyn oprcz rnicy w wskazaniach trudno powiedzie znaczc rozbienoci opinii midzy przedstawicielami obu pci kobiety s bardziej zdecydowane na nie, podczas gdy mczyni czciej deklaruj niezdecydowanie (w tym ostatnim przypadku jest to 31,6% vs 37,4%).

126

uzyskiwanie wyszego ni dotychczasowe wynagrodzenia (74,1%) oraz moliwo wykonywania pracy w niepenym wymiarze (60,1%). Jak si zatem okazuje, podstawowe znaczenie posiadaj determinanty o charakterze materialnym oraz wskazywana przez badaczy zagadnienia i atwo zrozumiana w wietle czsto wyraanej wrd respondentw opinii o zmczeniu wykonywan prac skonno do pracy na niepenym etacie. Pozostae odpowiedzi wystpoway zdecydowanie rzadziej na moliwo wykonywania pracy w domu wskazywao 38,2%, pozytywny stosunek kierownictwa zakadu pracy do starszych pracownikw 15,7%, za na pozytywny stosunek wsppracownikw do pracujcych seniorw 10,9%. Ponownie widzimy zatem, e dla kilkunastu procent respondentw ateizm w pracy cho o nieznanym nasileniu i przejawach jest realnym problemem, z ktrym spotykaj si w miejscu pracy. Zastanawiajce jest, i odpowied moliwo pracy we wasnej firmie wymieniana bya przez respondentw bardzo rzadko jedynie 0,2% podao tak odpowied, cho przy konstruowaniu narzdzia badawczego oczekiwalimy

zdecydowanie wyszej czstoci pozytywnych odpowiedzi. C, podejrzewa naley, i dla samozatrudniajcych si wariant ten nie stanowi adnego dodatkowego bodca, za dla pracownikw najemnych, przyzwyczajonych w trakcie kilku dekad ycia do pracy w ramach mniejszej lub wikszej organizacji zarzdzanej przez innych, podjcie ryzyka zaoenia wasnej firmy nie byo postrzegane jako atrakcyjne rozwizanie. Powysze wartoci wskazuj na odmienne postrzeganie wartoci pracy po uzyskaniu uprawnie do emerytury w porwnaniu do oglnych powodw, dla ktrych jednostki chc pracowa w starszym wieku. W midzynarodowym porwnawczym projekcie sponsorowanym przez HSBC97 pytani Polacy odpowiadali, i gwnie dla kontaktowania si z innymi (33%), pienidzy (21%), wartociowego wykorzystania czasu (20%), bycia aktywnym fizycznie (17%) i potrzeby umysowej stymulacji (5%). Uzyskane wyniki znaczco rni si od tych podanych w trakcie badania przeprowadzonego w roku 2006 przez GUS98, gwnie ze wzgldu na odmienna kafeteri odpowiedzi. Przypomn bowiem, i w przywoanym badaniu w ktrym cakowicie pominito wpyw czynnikw pacowych najczciej wymienianym bodcem bya elastyczna organizacja czasu pracy (24,7%), nastpnie lepsze warunki BHP w miejscu pracy (14,8%), wiksza dostpno usug opiekuczych (14,3%) i wiksze moliwoci podnoszenia kwalifikacji (11,4%). Jednake wpyw czynnika materialnego dostrzegalny by rwnie i w badaniu GUS,

97 98

HSCB, 2006, The future of retirement. What people want, London, HSCB, s. 5. GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 2007, Przejcie z pracy na emerytur, Informacje i Opracowania Statystyczne, ZWS GUS, Warszawa, s. 78-79.

127

co dostrzec mona byo w dwch miejscach. Po pierwsze, w pytaniu odnonie najlepszego sposobu przechodzenia na emerytur. W tym przypadku cho wikszo (50,9%) respondentw uznaa, i optymalne jest cakowite zaprzestanie wykonywania pracy po osigniciu odpowiedniego wieku 38,3% doceniao moliwo czenia penej emerytury z prac, za kolejne 10,8% opowiadao si za stopniowym zmniejszaniem zaangaowania w prac zawodow z jednoczesnym pobieraniem emerytury. Po drugie, w odpowiedziach osb pobierajcych emerytur i jednoczenie pracujcych pytanych o przyczyn takiego zachowania99. W tym przypadku bowiem dla niemal 70% badanych byy to przyczyny natury finansowej, przy czym wyranie dominoway odpowiedzi typu musz zapewni rodzinie niezbdne dochody (poowa badanych), podczas gdy przykadowo ch wypracowania wyszego wiadczenia emerytalnego wymieniana bya jedynie przez 6,5% pracujcych emerytw. Kolejnym analizowanym zagadnieniem byo okrelenie, do jakich dziaa respondent byby skonny w celu przeduenia okresu wykonywania pracy. W tym przypadku jednake nie chodzio o przekraczanie wieku emerytalnego, lecz o wyduenie aktywnoci poza wyraany wczeniej przewidywany moment wycofania si z rynku pracy. Zdecydowanie najczstsze wskazania dotyczyy podjcia pracy w niepenym wymiarze pracy, albowiem tak odpowied zadeklarowao a 74,4% badanych. Pozostae warianty odpowiedzi byy rzadziej wybierane gotowo do uczestnictwa w kursach podnoszcych kwalifikacje w wykonywanym zawodzie zgasza 41,6%, zmian miejsca pracy w ramach tej samej miejscowoci 36,5%, przekwalifikowanie si (a zatem wyuczenie si nowego zawodu) 22,4%, za zmian miejsca pracy bezporednio zwizan ze zmian miejsca zamieszkiwania jedynie 5,1%. Patrzc na uporzdkowanie uzyskanych odpowiedzi uzyskuje si empiryczn egzemplifikacj

stwierdzenia znajdujcego si w kadym podrczniku powiconym analizie rynku pracy, gdzie osoby w niemobilnym wieku produkcyjnym opisywane s jako jednostki mao skonne do mobilnoci kwalifikacyjnej (podnoszenie posiadanych umiejtnoci i wiedzy zawodowych), profesjonalnej (przyuczenie si do nowego zawodu) i przestrzennej (zmiana miejsca zamieszkiwania wynikajca ze zmiany miejsca pracy). Swoistym novum jest jedynie logiczne skdind uporzdkowanie, wskazujce, i czynnoci wymagajce w mniejszym stopniu przeformuowania dotychczasowego trybu ycia preferowane s w stosunku do tych wywracajcych porzdek do gry.

99

GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 2007, Przejcie z pracy na emerytur, Informacje i Opracowania Statystyczne, ZWS GUS, Warszawa, s. 48, 86.

128

4.Kulturowo-spoeczne uwarunkowania wczesnej dezaktywacji zawodowej osb starszych

Zanim przejd do posumowania i sformuowania rekomendacji, chciabym jeszcze zatrzyma si na kwestii o bardziej oglnym charakterze, ktra jednak moe rzuci nieco inne wiato na interesujce nas w niniejszym rozdziale zagadnienie. Proces dezaktywizacji zawodowej osb starszych rozpatrywany by moe z punktu widzenia kilku najpopularniejszych we wspczesnej gerontologii spoecznej podej teoretycznych100. Kade z tych podej bazuje na sobie tylko waciwych, cho nie zawsze uwiadamianych zaoeniach odnonie wizji naturalnego porzdku spoecznego. Zaoenia te pozwalaj na lepsze zrozumienie kulturowo-spoecznego ta procesu dezaktywizacji zawodowej. Pierwsz teoretyczn koncepcj funkcjonujc u powstania gerontologii spoecznej bya teoria wycofania si. Zgodnie z ni wraz z osiganiem coraz wyszego wieku seniorzy powoli, lecz ustawicznie, wycofuj si z konfiguracji dotychczasowych rl spoecznych, charakterystycznych dla redniego wieku, aby zwolni miejsce jednostkom z kolejnej generacji, a jednoczenie poprzez powolne ograniczanie swej aktywnoci aby przygotowa si na cakowite wycofanie mier. W tym ujciu wana jest rola instytucji spoecznych, tj. powszechnie aprobowanych nawykw mylenia o danej kwestii i jej rozwizywania, jako czynnika determinujcego zachowania jednostki. A zatem

rozpowszechnione przekonanie, i starszy wiek czy si powinien z przejciem na zasuon emerytur, uniemoliwia nawet zdrowym i chtnym do kontynuacji kariery zawodowej osobom zdecydowanie si na spenienie swych chci101. Z kolei teoria aktywnoci cho jej konstytutywne twierdzenie mwi o wikszej satysfakcji z ycia seniorw bardziej zaangaowanych w rne sieci spoeczne zauwaa trudnoci ze znalezieniem substytucji dla utraconych, wskutek np. przejcia na emerytur czy owdowienia, rl spoecznych. Jednoczenie koncepcja ta dostrzega rnorodno potrzeb osb starszych, ktre czsto nie maj ochoty na podejmowanie nowych form aktywnoci, skazujc si niekiedy na samotno i osamotnienie. W tym przypadku nacisk kadziony jest na rol szeroko pojtego rodowiska spoecznego jako czynnika zmuszajcego czsto do ograniczania swego zaangaowania zawodowego.

Pasupathi M., Loeckenhoff C. E., 2002, Ageist behavior, [w:] T. D. Nelson (ed.), Ageism. Stereotyping and prejudice against older persons, The MIT Press, Cambridge, Mass., 201246; 101 Mwic jzykiem wspczesnej socjologii, spoeczestwo definiuje cultural deadline, wiek, w ktrym powinno dokona si przejcie z jednego stanu do drugiego, niezalenie od woli jednostki.

100

129

Inne spojrzenie na interesujc nas kwesti posiada teoria wymiany. Jej podstawy bazuj na przekonaniu, i wraz z osiganiem coraz wyszego wieku zmniejsza si warto posiadanych zasobw (zdrowie, dochd, oszczdnoci, kapita ludzki). Tym samym zmniejszaj si moliwoci dokonywania wymiany z innymi jednostkami, co owocuje spadkiem uczestnictwa osb starszych w yciu spoecznym i powolnym wycofywaniem si z interakcji z innymi. Dziej si tak wskutek odczuwanego przez seniorw lku przed nieekwiwalentn wymian, zalenoci, korzystaniem z czyjej aski. Obawa ta moe by rozwijana na tle zalenoci materialnej lub funkcjonalnej (konieczno uzyskiwania pomocy przy wykonywaniu pracy zawodowej). Procesowi temu mog cho czciowo zapobiega posiadane niematerialne zasoby szacunek otoczenia, jego aprobata, mdro yciowa czy czas znajdujcy si w dyspozycji. Tym samym wycofywanie si z rynku pracy oceniane by powinno jako naturalna konsekwencja samouwiadamiania produktywnoci. Teoria modernizacji koncentruje si na obnianiu si statusu osb starszych wskutek przemian cywilizacyjnych uruchomionych przez rozwj technologii ochrony zdrowia, postpu gospodarczego, urbanizacji i masowej edukacji. W przypadku tej koncepcji uwaajcej pozycj seniorw w dobrych, starych czasach za zdecydowanie korzystniejsz ni obecnie zmniejszanie si poziomu aktywnoci zawodowej seniorw zwizane jest przede wszystkim z utrat przez nich w szybko wspczenie si zmieniajcych warunkach funkcjonowania gospodarki kwalifikacji zawodowych i spoecznych wymaganych w pracy. Postp technologiczny i szybkie wdraanie coraz bardziej zaawansowanych nowinek technologicznych automatycznie zmniejszaj konkurencyjno starszych wiekiem sobie dochodzenia do wieku niskiej

pracownikw, ktrzy z reguy mniej s skonni do podejmowania szkole i podnoszenia swych kwalifikacji profesjonalnych. Interesujce nas w niniejszym opracowaniu zagadnienia mog by rwnie analizowane dziki odwoaniu si do teorii spoecznej kompetencji i wyamywania si. Zgodnie z tym podejciem niekorzystne z punktu widzenia jakoci ycia i satysfakcji yciowej zachowania seniorw mog by opisane za pomoc modelu sprzenia zwrotnego pomidzy spoecznymi kompetencjami osb starszych a kryzysami wieku zaawansowanego. Kluczowym pojcie jest w takim przypadku samoocena seniora, a zwaszcza podatno osoby starszej na uprzedzenia i etykiety formuowane wobec niej. W przypadku silnego wpywu otoczenia na samoocen okrelenie osoby starszej jako niesamodzielnej prowadzi moe do zaniku jej zdolnoci do podtrzymywania kontaktw z innymi wskutek autodefiniowania siebie jako niezdolnej w rezultacie wmwionej niesamodzielnoci do bycia interesujcym dla innych partnerem (z 130

reguy pogarszanie si kompetencji spoecznych prowadzi do dalszego etykietowania seniora jako osoby jeszcze bardziej niesamodzielnej i ruch po spirali wmwionej niesamodzielnoci jest dalej podtrzymany). Tym samym ageistowskie podejcie i sformuowania obecne w miejscu pracy samoczynnie przekadaj si na nisz skonno osoby starszej do kontynuowania pracy zawodowej z uwagi na wiar w prawdziwo opinii otoczenia. Przedstawione powyej teoretyczne ramy wskazuj na moliwoci stosowania rnorodnego podejcia do analizy interesujcych nas w niniejszym opracowaniu kwestii. Zalet jednoczesnej prezentacji kilku konstruktw intelektualnych jest umoliwienie peniejszego wgldu w przyczyny prowadzce do pojawienia si dezaktywizacji zawodowej wrd seniorw. Zwrmy przy tym uwag na fakt, i o ile teoria modernizacji widzi we wystpujcym obecnie wczesnym i ostatecznym wychodzeniu z rynku pracy przez osoby starsze efekt dugookresowych zmian ekonomicznych i spoecznych warunkw ycia ludnoci, o tyle pozostae wykorzystane podejcia skupiaj si na podkrelaniu efektu wieku. Kade z powyszych podej moe by wykorzystywane do budowania analitycznych ram przyszej polityki rynku pracy wobec ludzi starszych ukierunkowanej na podtrzymywanie jak najduszej aktywnoci starszych osb, przede wszystkim tych znajdujcych si na przedpolu staroci.

5.Podsumowanie: wnioski i rekomendacje

Prezentowane w niniejszym raporcie dane jednoznacznie wskazuj na utrzymujce si wrd Polek i Polakw na przedpolu staroci oczekiwania co do wczesnej dezaktywizacji zawodowej przy jednoczesnej negatywnej ocenie wasnych moliwoci oddziaywania na to, kiedy moment wycofania si z rynku pracy nastpi. Czuje si bowiem obaw przed zmian dotychczasowych regu gry w zakresie prawa emerytalnego i przed wymuszonym czynnikami zewntrznymi przejciem na emerytur. Badani porednio poprzez porwnanie najlepszego ich zdaniem i najbardziej prawdopodobnego wieku w momencie wypaty pierwszego wiadczenia emerytalnego wyraaj obaw przed systemowym (tj. wynikajcym z rozwiza prawnych i niskiego poziomu emerytur) zmuszaniem ich do duszego okresu pracy, a jednoczenie wykazuj ograniczone zainteresowanie pozytywnymi bodcami do tego zachcajcymi. Czsto wyraaj opinie o chronicznym zmczeniu prac zawodow, czemu towarzyszy przekonanie o wspwystpowaniu w starszym wieku kopotw zdrowotnych i presji pracodawcy na wychodzenie z rynku pracy. Obraz staroci w tym rwnie i obraz

131

rysujcy si z opinii dzisiejszych 45- i 50-latkw rysujcy si z tych opinii jest ewidentnie niekorzystny, co potwierdza wyniki innych bada, ukazujcych np. pene zrozumienie bezrobotnych pidziesiciolatkw dla nie chccych ich zatrudni pracodawcw102. Badani jeli ju chcieliby duej pozosta na rynku pracy preferuj podejmowanie dziaa wymagajcych od nich jak najmniej wysiku, przy jednoczesnym dostarczaniu jak najwikszych korzyci, przede wszystkim definiowanych w kategoriach materialnych. Patrzc z tego punktu widzenia, rozwijanie moliwoci zatrudnienia w niepenym wymiarze pracy wydaje si by tym rozwizaniem, ktre jest optymalne. Z jednej strony bowiem umoliwia ono wykonywanie pracy w mniej mczcym trybie, z drugiej za czenie penego wiadczenia z wynagrodzeniem za prac. Brak rnic pomidzy oczekiwaniami odnonie wieku przechodzenia na emerytur osb ubezpieczonych w starym i nowym systemie emerytalnym wskazuje na niewiadomo wikszoci osb na przedpolu staroci, majcych obligatoryjne konta w OFE, z zasad rzdzcych mieszanym systemem ubezpiecze spoecznych. Kazano im pod koniec lat 1990. dokona wyboru, zachcajc niekiedy kokosami zarwno w postaci wysokich emerytur, jak i owocw podawanych w trakcie egzotycznych podry, na ktre, wzorem zachodnich emerytw, sta miao ich polskich odpowiednikw lecz jednoczenie nie uwiadamiajc im wynikajcego std wyboru mieszanki: wiek przejcia na emerytur/wysoko wiadczenia. Std te jednym z zada ZUS winno by przeprowadzenie szerokiej kampanii spoecznej, zapoznajcej osoby nalece do nowego systemu ubezpiecze spoecznych z jego podstawowymi zasadami, aby po osigniciu pidziesiciu kilku lat osoby te nie przeyy gwatownego rozczarowania i nie wykonyway pracy tylko i wycznie z powodu przymusu ekonomicznego. Ale wzmocnienie bodcw zachcajcych do wyduenia kariery zawodowej nie moe obej si jednoczenie bez wikszego zaangaowania pracodawcw na rzecz zatrzymywania starszych pracownikw w ich dotychczasowych miejscach pracy. Niezbdna jest akcja spoeczna uwiadamiajca pracodawcom warto tych pracownikw, co winno zasadza si na trzech fundamentach. Po pierwsze, na podawaniu rzetelnych informacji o zwizku midzy wiekiem a produktywnoci. Cho prowadzone w ostatnich latach badania wrd starszych wiekiem osb wskazuj, i generalnie brak jest przesanek do jednoznacznego czenia faktu
Niemczal E., 2006, Generacja 50 plus przez pryzmat doradztwa zawodowego, [w:] Z. Olejniczak (red.), Aktywno zawodowa i spoeczna osb z grupy wiekowej 50 plus, WSZM, Leszno, 68-93; Szatur-Jaworska B., Rysz-Kowalczyk B., 2007, Raport z badania Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse, [w:] Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse, Akademia rozwoju Filantropii, Warszawa, 14-67
102

132

przekroczenia 45. roku ycia z obnianiem si psychicznych i somatycznych predyspozycji do wykonywania pracy103, pogld taki wci funkcjonuje i to zarwno wrd seniorw, osb na przedpolu staroci, jak i wrd pracodawcw. Jeli jest zgodny z prawd, to dotyczy to prac fizycznych wymagajcych duej siy i wytrzymaoci oraz prac umysowych wymagajcych szybkiej reakcji na bodce. W pozostaych przypadkach spadek

produktywnoci jest powolny i nieznaczny, co wicej zazwyczaj bywa cakowicie rekompensowany dowiadczeniem i rutyn. Po drugie, na uwiadomieniu tym pracodawcom, ktrzy dziaaj w sektorze usug rynkowych, e starsi wiekiem kliencie wol by obsugiwani przez starszych pracownikw. Ludzie modzi bowiem zbyt szybko okazuj zniecierpliwienie w sytuacji proby o powtrzenie lub bardziej szczegowe wyjanienie, nie rozumiej koniecznoci mwienia nieco goniej i wolniej. Pracownicy bardziej zaawansowani wiekiem lepiej rozumiej specyficzne moliwoci komunikacyjne swych rwienikw lub rwnolatkw swego starszego rodzestwa czy rodzicw. Wzrastajca wskutek starzenia si ludnoci liczba seniorw-klientw oraz rosnca wano usug przekadaj si tym samym na wzrost wartoci pracownikw, w przypadku ktrych nie nastpuje z reguy spadek produktywnoci, o czym bya mowa wczeniej. Po trzecie, w warunkach wzrastajcych w Polsce niedoborw na rynku pracy pracodawcy winni pamita o mniejszej mobilnoci starszych pracownikw, co przekada si na ich nisz skonno do zmiany miejsca pracy, a tym samym na wiksz stabilno zatrudnienia. Koszt naboru i przeszkolenia czsto zmieniajcych prac modszych pracownikw prowadzi czsto do utraty iluzorycznych zyskw zwizanych z ich zatrudnianiem. Na co dzie wci mylimy o rzeczywistoci w kategoriach binarnych co jest lub nie jest. Tymczasem rzeczywisto jest o wiele bardziej skomplikowana, zarwno gdy mwimy o stanach, jak i tym bardziej o procesach. Przechodzenie na emerytur rwnie rozpatrywane by musi jako proces charakteryzujcy si w sytuacji poszczeglnych jednostek nie tylko zrnicowaniem wynikajcym z odmiennego kalendarza, ale i przebiegu. Sukces nakaniania osb posiadajcych ju wypracowane uprawnienia do wiadczenia emerytalnego do kontynuowania kariery zawodowej zalee bdzie zapewne w duym stopniu od umiejtnoci zorganizowania elastycznego i stopniowego wychodzenia z rynku pracy, tj.

Makowiec-Dbrowska T., 2002, Wiek jako determinant zdolnoci do pracy ze szczeglnym uwzgldnieniem wysiku fizycznego, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Proces starzenia si ludnoci. Potrzeby i wyzwania, Wyd. Biblioteka, d, 151-157.

103

133

pracy w niepenym wymiarze poczonej z otrzymywaniem niepenej (zredukowanej w odpowiednim stopniu) emerytury. Naley rwnie rozbudowa system szkole dla starszych wiekiem pracownikw, aby zapewni im aktualizacj posiadanej wiedzy i kompetencji, ktrych niedostatek zwaszcza w przypadku szeroko rozumianej obsugi komputera czsto zmniejsza ich szanse na rynku pracy. Z uwagi na generalnie niskie zainteresowanie wymagajcymi wasnego zaangaowania rodkami wzmocnienia posiadanego kapitau ludzkiego (szkolenia, treningi) pracownikw na przedpolu staroci104 naley uwiadamia ju dzisiejszym dwudziesto-, trzydziestolatkom, jak szybko dezaktualizuje si ich warto jako pracownikw i jak niezbdne jest stae podnoszenie swych kwalifikacji. Tylko takie dziaanie zapewni, i gdy owe osoby osign wiek 45 i wicej lat wci bd gotowe do szkolenia si i przekwalifikowania.

Literatura: Borkowska-Kalwas T., 2002, Aktywno zawodowa ludzi starych, [w:] J. Halik (red.) Starzy ludzie w Polsce. Spoeczne i zdrowotne skutki starzenia si spoeczestwa, ISP, Warszawa, 49-52 Dudek B., Pabich-Zrobek D., 2002, Zmiany w sprawnoci funkcji psychologicznych spowodowane starzeniem si a niezawodno starszych pracownikw, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Proces starzenia si ludnoci. Potrzeby i wyzwania, Wyd. Biblioteka, d, 158-169 GUS (Gwny Urzd Statystyczny), 2007, Przejcie z pracy na emerytur, Informacje i Opracowania Statystyczne, ZWS GUS, Warszawa, 210 s. HSCB, 2006, The future of retirement. What people want, London, HSCB, 18 s. Kabaj M., 2008, Aktywno zawodowa i samozatrudnienie ludzi starszych, [w:] Polska w obliczu starzenia si spoeczestwa. Diagnoza i zesp dziaa, Komitet Prognoz PAN, Warszawa, 105-136 Kostrubiec S., 1999, Aktywno ekonomiczna osb starszych, [w:] Seniorzy w polskim spoeczestwie, ZWS GUS, Warszawa, 155-174 Kotowska I. E., 2008, Zmiany aktywnoci zawodowej a proces starzenia si ludnoci, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomylne starzenie si z perspektywy nauk o pracy i polityce spoecznej, ZDiGS U, d, 13-33 Levy B. R., Banaji M. R., 2002, Implicit ageism, [w:] T. D. Nelson (ed.), Ageism. Stereotyping and prejudice against older persons, MIT Press, Cambridge, Mass., London, 4975 Makowiec-Dbrowska T., 2002, Wiek jako determinant zdolnoci do pracy ze szczeglnym uwzgldnieniem wysiku fizycznego, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Proces starzenia si ludnoci. Potrzeby i wyzwania, Wyd. Biblioteka, d, 151-157 Niemczal E., 2006, Generacja 50 plus przez pryzmat doradztwa zawodowego, [w:] Z. Olejniczak (red.), Aktywno zawodowa i spoeczna osb z grupy wiekowej 50 plus, WSZM, Leszno, 68-93
104

Urbaniak B. (red.), 2007, Pracownicy po 45 roku ycia wobec barier na rynku pracy, DW Elipsa, Warszawa, 79 s.

134

Palmore E. B., 1990, Ageism: negative and positive, Springer Publishing Company, New York, 219 s. Pasupathi M., Loeckenhoff C. E., 2002, Ageist behavior, [w:] T. D. Nelson (ed.), Ageism. Stereotyping and prejudice against older persons, The MIT Press, Cambridge, Mass., 201246 Perek-Biaas J., Ruzik A., 2004, Aktywizacja starszych ludzi na rynku pracy: bariery i moliwoci, [w:] J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Nasze starzejce si spoeczestwo. Nadzieje i za-groenia, Wyd. U, d, 431438 Szarfenberg R., 2007, Czowiek i polityka spoeczna w perspektywie przyszoci, [w:] Europa w perspektywie roku 2050, Komitet Prognoz PAN, Warszawa, 249-281 Szatur-Jaworska B., 2004, Czy ludzie starzy s w Polsce zbiorowoci zmarginalizowan?, [w:] Samodzielno ludzi starych z perspektywy medycyny i polityki spoecznej. Dotychczasowe dowiadczenia UE i Polski, PTG, Warszawa, 153-168 Szatur-Jaworska B., Rysz-Kowalczyk B., 2007, Raport z badania Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse, [w:] Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse, Akademia rozwoju Filantropii, Warszawa, 14-67 Szukalski P., 1999, Zmiany wieku przechodzenia na emerytur, Gospodarka Narodowa, nr 10, 69-78 Szukalski P., 2005, Okres pracy, bezrobocia i biernoci zawodowej a poziom wyksztacenia we wspczesnej Polsce, [w:] L. Frckiewicz (red.), Wykluczenie spoeczne, Wyd. AE, Katowice, 231-244 Szukalski P., 2007, Zagroenia praw osb starszych na rynku pracy w Polsce, Ekspertyza dla Biura Rzecznika Praw Obywatelskich RP, 14 s. UNDP (United Nations Development Programme), 1999, Raport o rozwoju spoecznym. Polska 1999. Ku godnej, aktywnej staroci, Warszawa, 130 s. Urbaniak B. (red.), 2007, Pracownicy po 45 roku ycia wobec barier na rynku pracy, DW Elipsa, Warszawa, 79 s. Vallin J., Mesl F., 2001, Tables de mortalit francaises pour les XIXe et XXe sicles et projections pour le XXIe sicle, INED, Paris, 102 s. + CD ZUS (Zakad Ubezpiecze Spoecznych), 1997, Rocznik Statystyczny Ubezpiecze Spoecznych. System pozarolniczy, 1990-1995, Warszawa, 214 s. ZUS (Zakad Ubezpiecze Spoecznych), 2002, Informacja statystyczna o systemie ubezpiecze spoecznych. System pozarolniczy, 1996-1998, Warszawa, 233 s. ZUS (Zakad Ubezpiecze Spoecznych), 2004a, Rocznik Statystyczny Ubezpiecze Spoecznych. System pozarolniczy, 1999-2002, Warszawa, 202 s. ZUS (Zakad Ubezpiecze Spoecznych), Departament Statystyki, 2004b, Waniejsze informacje statystyczna z zakresu ubezpiecze spoecznych (Fundusz Ubezpiecze Spoecznych), 2003 r., Warszawa, 45 s. ZUS (Zakad Ubezpiecze Spoecznych), Departament Statystyki, 2005, Waniejsze informacje statystyczna z zakresu ubezpiecze spoecznych (Fundusz Ubezpiecze Spoecznych), 2004 r., Warszawa, publikacja dostpna na stronie www.zus.pl w dniu 13.09.2005 ZUS (Zakad Ubezpiecze Spoecznych), Departament Statystyki, 2006, Waniejsze informacje statystyczna z zakresu ubezpiecze spoecznych (Fundusz Ubezpiecze Spoecznych), 2005 r., Warszawa, publikacja dostpna na stronie www.zus.pl w dniu 10.05.2008

135

ZUS (Zakad Ubezpiecze Spoecznych), Departament Statystyki, 2007, Waniejsze informacje statystyczna z zakresu ubezpiecze spoecznych (Fundusz Ubezpiecze Spoecznych), 2006 r., Warszawa, publikacja dostpna na stronie www.zus.pl w dniu 10.05.2008

136

Elbieta Bojanowska

Opieka nad ludmi starszymi

1.Wprowadzenie
Staro to szczeglny okres w yciu kadego czowieka. Okres, w ktrym pojawiajce si problemy s nie tylko problemem jednostki, ale rwnie spoeczestwa. Nie chodzi, bowiem o to, by y, ale chodzi o to, by y godnie, aby mie moliwo zaspakajania potrzeb, gwnie w rodowisku zamieszkania. Sytuacja yciowa-spoeczna, zdrowotna i ekonomiczna w znacznym stopniu wpywa na proces starzenia si, moe go przyspieszy lub spowolni. Zaley to przede wszystkim od rodowiska, w jakim przebywa czowiek stary, oraz jego stosunku do wasnej staroci105. Dlatego tak wane jest zabezpieczenie spoeczne, tj. system wiadcze i uprawnie gwarantujcych bezpieczestwo socjalne jednostce. Obejmuje ono ubezpieczenia spoeczne, ochron zdrowia, pomoc spoeczn oraz pomoc rodzinie w wypenianiu jej funkcji. W odniesieniu do ludzi starych system zabezpieczenia spoecznego powinien gwarantowa: stae i systematyczne dochody w wysokoci niezbdnej dla zaspokojenia potrzeb yciowych, dostp do usug niezbdnych ze wzgldu na indywidualne potrzeby oraz niezbdn sie kontaktw spoecznych. Zmiany wprowadzone po 1999r., ktrych celem byo odejcie od scentralizowanej polityki spoecznej na rzecz ksztatowania jej przez spoecznoci lokalne i samorzdy, objy m.in.: decentralizacj funkcji spoecznej pastwa oraz komercjalizacj i prywatyzacj usug i instytucji zabezpieczenia spoecznego. Proces decentralizacji mia na celu trafniejsze i skuteczniejsze rozpoznanie potrzeb lokalnego rodowiska, przy jednoczesnym maksymalnym wykorzystaniu moliwoci tkwicych w samym tym rodowisku. Komercjalizacja i prywatyzacja usug obja m.in.: - ubezpieczenia spoeczne przez stworzenie quasirynkowego sektora w ubezpieczeniach emerytalnych; - ochron zdrowia gdzie nastpio przeniesienie znacznej czci kosztw usug ochrony zdrowia na indywidualnych uytkownikw tych usug; - pomoc spoeczn przez obcienie kosztami utrzymania mieszkacw domw pomocy spoecznej (dps) ich samych lub rodzin, a dopiero w dalszej kolejnoci samorzdy gminne.

105

Bromley D.B., Psychologia starzenia si, PWN, Warszawa 1969.

137

wiadczenia w ramach systemu pomocy spoecznej mieszcz si w nastpujcych zakresach: pomocy rodowiskowej w miejscu zamieszkania - sprawowanej przez pracownikw orodkw pomocy spoecznej (OPS), zapewniajcej podopiecznym wszystkie wiadczenia przysugujce im na pod stawie ustawy o pomocy spoecznej, oraz - pomocy instytucjonalnej - w domach pomocy spoecznej, bdcych placwkami staego bd czasowego pobytu dla osb starszych, ktre ze wzgldu na stan zdrowia, wiek, s zmuszone z niej skorzysta. Celem tej czci opracowania jest w sposb szczeglny rozpoznanie skali i rodzaju sieci wsparcia krewniaczego i instytucjonalnego, na ktre bd mogli liczy przyszli seniorzy, oraz pokazanie zakresu obowizkw publicznych w tym zakresie. Wskazanie podmiotw, ktre wedug respondentw bd odpowiedzialne za opiek nad osobami starszymi oraz sposoby i formy jej realizowania. Stanowi to wany element do wskazania kierunkw dziaania, tak by skutecznie zapewni osobom starszym bezpieczestwo spoeczne. Naley pamita, i przeprowadzone badania dotycz percepcji staroci oraz wyobrae i planw dotyczcych opieki na staro i jej rodzaju. Wikszo dotychczasowych bada na temat opieki wobec osb starszych dotyczya czasu teraniejszego bd przeszego. Celem za tej analizy byo poznanie oczekiwa osb znajdujcych si na przedpolu staroci. W zwizku z tym wnioski wynikajce z niej stanowi wyzwanie dla polskiej polityki spoecznej oraz przyczynek do zmian w systemie zabezpieczenia spoecznego. Dla projektowania polityki spoecznej, w tym zmian w organizowaniu i finansowaniu zabezpieczenia spoecznego, wane jest rwnie przygotowanie si do staroci generacji powojennego wyu demograficznego. Jak podkrela P. Bdowski Polityka spoeczna wobec ludzi starych nie moe by wycznie polityk organizowania pomocy ludziom starym, ale powinna by polityk pomocy w organizowaniu ich ycia106. W polityce spoecznej pastwa potrzebne s wielokierunkowe dziaania wspierajce rodzin w wypenianiu jej funkcji, zarwno ekonomicznych, jak i opiekuczych, czy pielgnacyjnych. Pomoc rodzinie w wypenianiu jej funkcji wie si z koniecznoci rozwoju w rodowisku zamieszkania zarwno wielu specjalistycznych usug spoecznych w zakresie ochrony zdrowia czy rehabilitacji, ale i stworzenia otoczenia przyjaznego osobom starszym tzw. maej architektury. Zmiany, jakie nastpiy w obszarze zabezpieczenia spoecznego, niestety nie wzmocniy, czy nie uatwiy rodzinie realizacj jej

106

P. Bdowski, Lokalna polityka spoeczna wobec ludzi starych, SGH, Warszawa 2002, s. 231

138

zada. Wrcz przeciwnie, w zakresie opieki i pielgnacji osb starszych wikszo obowizkw zostaa zoona na barki rodziny, bez jakiegokolwiek wsparcia. A przecie naley pamita, na co zwraca uwag Europejski Komitet Ekonomiczno-Spoeczny, osignicie zaawansowanego wieku w jak najlepszej kondycji jest wartociowym celem. () Tendencja ta pocignie za sob wzrost wydatkw na cele zdrowotne i pielgnacyjne oraz bdzie wymaga utworzenia nowych towarw i usug przeznaczonych dla osb w starszym wieku107. Wedug B. Bie, ktra potwierdza opini J. Derejczyka, nie istnieje w Polsce system opieki geriatrycznej, natomiast funkcjonujca opieka zdrowotna (w tym rehabilitacyjna) jest niespjna, zdezintegrowana, zrnicowana i nie spenia standardw jakoci, dostpnoci i penego zaspokojenia potrzeb pacjentw, w tym wiadcze pielgniarek rodowiskowych108.

2.Rodzina i rodowisko zamieszkania jako miejsce ycia czowieka starszego

Rodzina od wiekw jest uznawana za podstaw istnienia i funkcjonowania spoeczestwa. Wskazanie na podstawowe funkcje rodziny uwiadamia nam, e nie ma w spoeczestwie innej, o wielu zoonych funkcjach instytucji, ktra mogaby zastpi rodzin, zaspokoi wszechstronnie potrzeby jednostki i wypeni podobnie jak rodzina te wszystkie wane funkcje, ktre wypenia rodzina109. Wanie w rodzinie odbywa si transfer midzypokoleniowy pomidzy generacjami. Moemy oczywicie mwi o jeszcze o transferze publicznym, ale ze wzgldu na wyniki bada w sposb szczeglny skupi si na transferach prywatnych, majcych miejsce w postaci pomocy materialnej (rzeczowej i finansowej), transferw czasu (w postaci wiadczonych usug), jak i emocjonalnej. Midzypokoleniowy transfer w postaci usug bytowych jest chyba jedynym, ktrego bilans jest korzystny dla starszego pokolenia. () Transfer za w postaci rzeczowej bd pieninej pynie przede wszystkim od rodzicw do dzieci, od starszych do modszych110. Potwierdzaj to

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego w sprawie: Rodzina a zmiany demograficzne, Bruksela 2007, s.6 108 B. Bie, Z.B. Wojszel, J. Wilmaska, J. Sienkiewicz, Staro pod ochron. Opiekunowie rodzinni Niesprawnych Osb Starych w Polsce. Porwnawcze studium rodowiska Miejskiego i Wiejskiego, BiaystokKrakw, 2001 109 J. Hrynkiewicz, Rodzina jako naturalny sprzymierzeniec rozwoju spoecznego i ekonomicznego, referat wygoszony na Forum Midzyparlamentarnym towarzyszcemu IV wiatowemu Kongresowi Rodzin, Warszawa 12 maja 2007, s. 11 (maszynopis) 110 S. Golinowska (red.), Raport o rozwoju spoecznym Polska 1999. Ku godnej aktywnej staroci, UNDP, Warszawa 1999, s.81

107

139

rwnie badania przeprowadzone pod kierunkiem J. Halika111. Wskazuje na to rwnie L. Dyczewski piszc, e pomoc finansowa i rzeczowa ma wyranie kaskadowy kierunek, tzn. pynie ona gwnie od pokole starszych ku modszym112. Badania GUS za wskazuj, i w zakresie wsparcia finansowego istniej niezaspokojone potrzeby wrd osb starszych. Jednoczenie dua cz emerytw i rencistw deklaruje, e wiadczy wsparcie na rzecz innych osb113. T. Parsons, czoowy przedstawiciel funkcjonalizmu, definiuje integracj spoeczn jako rodzaj stosunku midzy jednostkami w systemie, na mocy ktrego dziaaj one w ten sposb, aby wsplnie zapobiec rozpadowi systemu i utrzyma jego trwao, a jednoczenie wsppracowa nad utrzymaniem jego funkcjonowania jako caoci114. Dlatego istniejce wrd czonkw grup wizi, relacje, potrzeby czy rnego rodzaju zobowizania, zalenoci wiadcz nie tylko o tosamoci grupy, ale i o jej zintegrowaniu jako spoecznej struktury. Wspczesne podejcie do rodziny traktuje j jako struktur, czy te system wzajemnych interakcji, w ktrym wyrni mona okrelone podsystemy. To, co dzieje si wewntrz podsystemu, wpywa nie tylko na osoby tworzce go, ale take oddziauje na innych czonkw rodziny oraz relacje midzy nimi.115 Jak pisze B. Synak, mimo, e coraz wicej osb starszych mieszka samodzielnie, najwaniejsz instytucj zaspakajania potrzeb, podstawow grup oparcia i poczucia bezpieczestwa, terenem aktywnoci i rdem satysfakcji yciowej jest nadal rodzina116. Potwierdzaj to badania Z. Szaroty, ktra wskazuje, e optymalne warunki rozwoju starzejcej si osoby istniej w rodowisku rodzinnym117. Komisja Europejska, zwraca uwag na jeszcze jeden aspekt, to e rodziny nie bd mogy same rozwiza problemu opieki nad osobami starszymi, bez wzgldu czy bd one zalene, czy samodzielne. Natomiast poprawa stanu zdrowia dzisiejszych modych pokole pozwala przewidywa, e osoby w podeszym wieku w przyszoci bd pozostawa coraz duej samodzielnie i bd pragny mieszka we wasnym domu. Dlatego opieka intensywna bdzie coraz bardziej koncentrowaa si na kocowym okresie ycia118.

Por. J. Halik (red.), Starzy ludzie w Polsce, ISP, Warszawa 2002, ss. 39-44, 62. L. Dyczewski, Wi midzy pokoleniami w rodzinie, TN KUL, Lublin 2002, s. 82 113 M. Daszyska, Zrnicowanie warunkw ycia w Polsce 1997r, GUS, Warszawa, 1998. 114 T. Parsons, Szkice z teorii socjologicznej, PWN, Warszawa 1972, s.77 115 M. Braun Gakowska, Psychologiczna analiza systemw rodzinnych osb zadowolonych i niezadowolonych z maestwa, Lublin 1992, s. 8. 116 B. Synak (red.), Ludzie starzy w warunkach transformacji ustrojowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego, Gdask, 2000, s. 14 117 Z. Szarota, Gerontologia spoeczna i owiatowa, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Krakw, 2004, s. 95. 118 Komunikat Komisji Wsplnot Europejskich, Zielona Ksiga: Wobec zmian demograficznych: nowa solidarno midzy pokoleniami, Bruksela 2005, s. 10
112

111

140

A zatem, wzajemna pomoc i wspzaleno pokole w rodzinie jest najlepszym rozwizaniem, zarwno dla osb starszych, jak i dla dzieci. Tak, by czowiek stary by nie tylko przedmiotem troski i opieki, ale cennym rdem dowiadczenia i mdroci yciowej. Jan Pawe II pisa, e czowiek stary nie jest tylko przedmiotem troski, opieki i suby. On sam moe wnie cenny wkad w Ewangeli ycia. Moe i powinien wykorzystywa bogate dowiadczenie, jakie zdoby w cigu lat swojego ycia, aby przekazywa mdro, wiadczy o nadziei i mioci.119 Wrd naszych respondentw dominuje tradycyjne podejcie w zakresie

preferowanych form opieki nad osobami starszymi oraz wci wysoka ranga rodziny w systemie wartoci spoeczestwa polskiego. Jednak, jak wskazuje J. Grotowska-Leder,

zabezpieczajca rola rodziny zmienia si wspczenie wskutek oddziaywania procesw globalnych, takich jak: instytucjonalizacja i indywidualizacja ycia. Bowiem z jednej strony rozwj instytucji wspierajcych rodzin, takich jak domy pomocy spoecznej czy usugi opiekucze, ogranicza odpowiedzialno rodzin za ich najstarszych czonkw. Z drugiej za strony wzrost liczby obywateli niesamodzielnych finansowo, z racji wieku czy niepenosprawnoci, skutkuje wzrostem wydatkw z budetu na cele socjalne.120

3.Odpowiedzialno za opiek nad osobami starszymi:

Potwierdzeniem powyszej analizy s uzyskane wyniki bada na temat najbardziej odpowiedniego sytemu opieki nad osobami starszymi oraz jego sposobu realizacji (rys.1). Respondenci mieli moliwo wyboru odpowiedzi spord nastpujcych stwierdze: odpowiedzialno za opiek nad osobami starszymi ponosi cae spoeczestwo, pastwo, instytucje samorzdowe, potomstwo i rodzina.

Jan Pawe II naucza. Ku maestwu i rodzinie, oprac. A. Sujka, Krakw-Zbki 1997, s.221. J. Grotowska Leder, Osoby w wieku sdziwym a materialne wsparcie rodzinne, (w:) J.T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Staro i starzenie si jako dowiadczenie jednostek i zbiorowoci ludzkich, U, d 2006, s. 157.
120

119

141

Rysunek 1 Podmioty odpowiedzialne za opiek nad osobami starszymi (w %)

60
58,8

50

40

40,3 37,3

39,6 36,6

30

30,2 27,3 22 26,2

29,9

Zdecydowanie si zgadzam Zgadzam si

17,1

20

Brak zdania Nie zgadzam si

10
6,7 4,7 2,3 2

8 4,4 1,8 1,2 Obowizek rodziny 2

Zdecydowanie si nie zgadzam

0
Obowizek Obowizek gminy Obowizek dzieci spoeczestwa

Wikszo respondentw, niezalenie od pci i wieku, uwaa, e opieka nad rodzicami w starszym wieku naley zdecydowanie do obowizkw dzieci (58,8%). Najczciej wskazyway na to osoby mieszkajce na wsi (65,2%), miastach o 200 tys. i wicej mieszkacw (62,9%) oraz miastach od 20 do 49 tys. mieszkacw (62,5%), z wyksztaceniem rednim zawodowym (63,4%) i zasadniczym zawodowym (60,5%) Nieco mniej zwolennikw znalaz pogld, e opieka nad osobami starszymi jest zdecydowanie obowizkiem caej rodziny (39,6%). Rwnie i w tej grupie zmienne, takie jak pe i wiek, nie rnicuj respondentw. Wpyw za na udzielane odpowiedzi miao miejsce zamieszkania i wyksztacenie. Analogicznie do powyszych korelacji, czciej z tym stwierdzeniem zgadzay si osoby mieszkajce na wsi (47,8%), miastach majcych od 20 do 49 tys. mieszkacw (40,9%) i miastach liczcych 200 tys. mieszkacw i wicej (39,7%), z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym (42,2%) i rednim zawodowym (42,1%). Zdecydowanie najmniejszym poparciem pogld ten cieszy wrd osb z wyksztaceniem wyszym (31,7%), kawalerw i panien (29,3%). Opini, e opieka nad osobami starszymi jest obowizkiem caego spoeczestwa i powinna by sprawowana za porednictwem instytucji spoecznych, w sposb zdecydowany

142

wyraa 30,2% respondentw, za 22% badanych nie ma w tej kwestii zdania. Najczciej pogld ten wyraaj osoby z wyksztaceniem podstawowym (36,7%), mieszkajce w miastach od 20 do 49 tys. mieszkacw (43%), nalecy do grupy biernych zawodowo (40,8%) lub pracownikw wykonujcych proste prace (38%), kawalerowie bd panny (56,1%). Przekonanie, e opieka nad osobami starszymi jest obowizkiem gminy, wyraa w sposb zdecydowany 27,3% badanych. Czsto wyraania takiego pogldu wzrasta wraz z wiekiem respondentw (22,1% respondentw w wieku 45-49 lat, 32,5% - w wieku 55-59 lat). W sposb szczeglny wie si z wyksztaceniem podstawowym (36,7%) i byciem pracownikiem wykonujcym proste prace (39,1%), byciem osobami stanu wolnego kawalerami i pannami (58,3%). Deklaracje naszych respondentw s zgodne z wynikami m.in. bada

przeprowadzonych pod kierownictwem I. E. Kotowskiej. Wynika z nich, i odpowiedzialno za opiek nad osobami starszymi ponosz przede wszystkim dzieci, cho jest to take zobowizanie caej rodziny. Pogld o odpowiedzialnoci caego spoeczestwa i porednictwa instytucji spoecznych znajdowa mniejsze poparcie.121 Jak wida, wedug opinii respondentw odpowiedzialno za opiek nad osobami starszymi ponosz przede wszystkim dzieci, potem pozostaa rodzina. Wie si to ze szczeglnym rodzajem wizi spoecznej, jak jest wi midzy pokoleniami w rodzinie oraz z relacj rodzice - dzieci. Opinia na temat odpowiedzialnoci caego spoeczestwa, instytucji spoecznych i samorzdowych za opiek nad osobami starszymi znajduje znacznie mniejsz akceptacj wrd respondentw. Opieka instytucjonalna traktowana jest w duym stopniu jako reakcja na deficyt pomocy rodzinnej w sytuacji rnego rodzaju potrzeb. Rodzina jest wic t instytucj, ktra ma dla czowieka podstawowe znaczenie. Rodzina, jest tym rodowiskiem, w ktrym szuka si z jednej strony oparcia i pomocy, z drugiej za bezpieczestwa, szacunku i zrozumienia. Dlatego, jak mwi B. Szacka, mimo zmian zachodzcych w strukturze i funkcjach rodziny, w spoeczestwie polskim znaczna cz jego czonkw traktuje rodzin jako instytucj bardzo wan.122 Rodzina bowiem odgrywa szczegln rol we wszystkich fazach ludzkiego ycia. A dla ludzi starszych jest naturalnym rodowiskiem, od ktrego oczekuj wsparcia duchowego, fizycznego bd materialnego. I nie

121

I. E. Kotowska (red.), Polityka ludnociowa cele, rozwizania, opinie, SGH, Warszawa 2003, s. 108 (maszynopis). 122 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003 s.388.

143

chodzi tu tylko o przestrze, w ktrej yj, ale o cay zesp relacji, jaki powstaje w rodzinie. Bowiem rodzina jest tym podmiotem, ktry integruje jej czonkw.123 Zawodno pomocy najbliszych zwiksza si pod wpywem czynnika

demograficznego, zwizanego z postpujc zmian proporcji midzy liczebnoci starszego i modszego pokolenia Polakw. Poniewa rodziny bd mniej liczne, problem zapewnienia opieki bdzie narasta.

Tabela 1 Stopie zgadzania si z opini, e osoby starsze powinny mieszka w domach pomocy spoecznej tylko w sytuacji, gdy nikt z rodziny nie moe si o nie zatroszczy
Osoby starsze powinny mieszka w domach pomocy spoecznej Lp.
1 2 3 4

Czstotliwo (w%) N=1 500

tylko w sytuacji, gdy nikt z rodziny nie moe si o nie zatroszczy

Zdecydowanie si zgadzam Zgadzam si Ani si zgadzam ani si nie zgadzam Nie zgadzam si Zdecydowanie si nie zgadzam Brak odpowiedzi Razem

33,4 37,3 20,3 5,3 3,4 0,3 100,0

5 6

Tabela 2 Stopie zgadzania si z opini, e domy pomocy spoecznej s dobrym rozwizaniem dla osb starszych Domy pomocy spoecznej s dobrym rozwizaniem dla osb
Lp.
1 2 3 4

Czstotliwo (w%) N=1 500

starszych
Zdecydowanie si zgadzam Zgadzam si Ani si zgadzam ani si nie zgadzam Nie zgadzam si Zdecydowanie si nie zgadzam Brak odpowiedzi Razem

12,3 24,6 35,3 17,8 9,6 0,5 100,0

5 6

B. Szatur Jaworska, P. Bdowski, M. Dzigielewska, Podstawy gerontologii spoecznej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2006, s. 88.

123

144

Rodzina rwnie jest podstawowym elementem, ktry decyduje o przyzwoleniu na zamieszkanie w domu pomocy spoecznej (tab. 1). Istnieje, bowiem powszechne przekonanie, e moliwo zamieszkania w dps-ach zaley od okolicznoci, w jakich mog znale si osoby starsze, tzn. czy rodzina moe, czy te nie, zapewni im opiek. Rozkad odpowiedzi dotyczcych stwierdzenia, i domy pomocy spoecznej s dobrym rozwizaniem dla osb starszych, wskazuje, e ta forma instytucjonalnej pomocy osobom starszym nie znajduje uznania wrd naszych rodakw na przedpolu staroci (tab. 2). Zdecydowanie wicej osb dopuszcza t form opieki nad osobami starszymi w sytuacji, gdy rodzina nie moe si nimi zaj. Rozkad opinii dotyczcych sytuacji zamieszkiwania w domach pomocy spoecznej (DPS), gdy rodzina nie moe si zatroszczy osob starsz, nie ma zwizku z pci, wiekiem, stanem cywilnym oraz miejscem zamieszkania respondentw. Natomiast osoby z

wyksztaceniem podstawowym, mieszkajce w miastach z liczb wielkoci od 20 do 49 tys. mieszkacw wyraaj czciej swoj opini na temat zamieszkania w domu pomocy spoecznej w sposb bardziej zdecydowany. Dominujca cz respondentw (35,3%) nie uwaa dps-u jako dobrego rozwizania dla osb starszych. Akceptacj tej formy pomocy czciej wykazuj osoby majce powyej 50. roku ycia, mieszkajce w miastach do 200 tys. mieszkacw z wyksztaceniem podstawowym i zawodowym, nie bdce nigdy aktywne zawodowo, bd wykonujcy proste prace, stanu wolnego kawalerowie i panny. Rwnie przywoane wyej badania przeprowadzone przez zesp pod kierunkiem I. E. Kotowskiej, wskazuj na sprzeciw wobec domw pomocy spoecznej jako formy instytucjonalnej opieki nad osobami starszymi. Aprobata tego rozwizania wystpuje jedynie w sytuacji przymusowej.124

4.Formy i rodzaje pomocy na staro oraz podmioty j wiadczce

Potwierdzeniem opinii na temat najbardziej odpowiedniego sposobu opieki nad osobami starszymi s odpowiedzi na pytanie dotyczce wyobraenia respondenta o wasnej staroci i najbardziej preferowanej dla siebie formy opieki (rys. 2)

124

I. E. Kotowska (red.), op. cit., s.118.

145

Rysunek 2 Preferowane przez respondentw formy pomocy na staro

0,5 2% 1% 7%

1. Mieszka w ew asnym mieszkaniu - pomoc dorana osb bliskich 2. Dzieli mieszkanie z dziemi, w nukami lub dalsz rodzin 3. Mieszka w ew asnym mieszkaniu, majc pryw atnie opacon pomoc 4. Mieszka w ew asnym mieszkaniu majc bezpatn sta pomoc, np. z pomocy spoecznej, PCK, Caritas, itp. 5. Zamieszka wpryw atnym d.p.s.

9%

55%

25%

6. Zamieszka w splnie z innymi starszymi ludmi wcelu w zajemnego w spomagania si 7. Zamieszka wpastw ow ym (samorzdow ym) d.p.s.

Zdecydowana wikszo badanych, niezalenie od pci (kobiety 55,4%, mczyni 55,6%), chciaaby mieszka we wasnym mieszkaniu, korzystajc z doranej pomocy osb bliskich: rodziny, przyjaci, ssiadw. Za wyborem tym kryje si z jednej strony potrzeba niezalenoci, samodzielnoci, z drugiej za oczekiwanie, e w razie potrzeby znajd si osoby bliskie, ktre udziel wsparcia. Ta forma pomocy najwikszym poparciem spotkaa si ze strony osb w wieku 45-49 lat (61,8%), z wyksztaceniem rednim oglnoksztaccym i pomaturalnym (69,8%) oraz wyszym (68,3%), majcych wspmaonkw (58%), mieszkajcych w miastach powyej 200 tys., nalecych do grupy zawodowej obejmujcej parlamentarzystw, wyszych urzdnikw i kierownikw (70,3%). Najnisze poparcie udzielili tej formie pomocy respondenci w wieku 60-65 lat (47,1%), z wyksztaceniem niepenym podstawowym i podstawowym (32,1%), mieszkajcy w miastach majcych od 20 tys. do 49 tys. mieszkacw (43,2%), nalecy do grupy zawodowej, jak s rolnicy, ogrodnicy, lenicy i rybacy (30%). Jak wic wida, niezaleno od osb bliskich uzyskuje wysok rang wrd osb znajdujcych si w najlepszym pooeniu spoecznym, biorc pod uwag wiek, wyksztacenie i przynaleno do grupy zawodowej.

146

O cakowitym zwizaniu swojego losu z rodzin myli co czwarty respondent, deklarujc ch wsplnego zamieszkania z dziemi, wnukami lub dalsz rodzin. Preferencje kobiet (24,4%) i mczyzn (26,7%), jak i osb przynalecych do rnych grup stanu cywilnego s zblione. Czciej anieli inne grupy zamieszkiwanie w domu z dziemi lub rodzin preferoway osoby w wieku 60-65 lat (34,6%), z wyksztaceniem podstawowym (37,6%), rolnicy, ogrodnicy, lenicy i rybacy (52,7%). Opiek we wasnym domu - niezalenie, czy bdzie ona zapewniona przez prywatnie sta opacan pomoc, czy przez bezpatn pomoc ze strony np.: pomocy spoecznej, PCK, Caritas lub innych organizacji spoecznych lub kocielnych - wybieraj respondenci o zblionych cechach demograficzno-spoecznych. S to czciej kobiety, anieli mczyni, w wieku 50-54 lat, z wyksztaceniem podstawowym lub zawodowym, mieszkajce w miastach poniej 20 tys. mieszkacw, ktre w przewaajcej mierze nigdy nie byy aktywne zawodowo. Naley jednak podkreli, i - wybierajc niezaleno od rodziny - ankietowani czciej chc pozosta we wasnym mieszkaniu, majc zapewnion profesjonaln, opacon przez siebie opiek, rzadziej za bezpatn pomoc instytucji powoanej do tego typu dziaalnoci. Badani sporadycznie wybieraj dom pomocy spoecznej niezalenie, czy jest on prywatny czy pastwowy. Praktycznie nie interesuje ich take moliwo zamieszkania wsplnie z innymi starymi ludmi w celu wzajemnego wspierania si. Wybory badanych wskazuj, e niezaleno i samodzielno stanowi dla nich istotne wartoci. Warto przy tym podkreli, e uznaniem ciesz si wycznie te rozwizania, ktre stwarzaj osobom starszym moliwo pozostania im w ich naturalnym rodowisku. Potwierdzaj to wyniki bada zawarte w Raporcie o rozwoju spoecznym Polska 1999. Ku godnej aktywnej staroci. Zgodnie z nimi ludzie deklaruj, i najbardziej podanym przez nich modelem zamieszkiwania jest mieszkanie blisko dzieci, ale osobno. Jednoczenie od dzieci oczekuj pomocy na wypadek choroby czy zaistnienia innych trudnych sytuacji yciowych. Wynika z tego, i wane jest, aby wizi rodzinne byy trwae i mocne, a jednoczenie by ludzie starsi cieszyli si du niezalenoci.125 Kolejnym wanym problemem podjtym w badaniu jest pomoc w sytuacji, gdy osoba starsza wymaga jej stale w yciu codziennym. Respondenci byli proszeni o wskazanie, kto lub jaka instytucja moe w najlepszy sposb t pomoc zapewni. W kafeterii odpowiedzi uwzgldniono nastpujce moliwoci: ona/m (partnerka/partner), dzieci, inni krewni, przyjaciele lub ssiedzi, organizacje spoeczne ( np. PCK i inne stowarzyszenia i fundacje),
S. Golinowska (red.), Raport o rozwoju spoecznym Polska 1999. Ku godnej aktywnej staroci, UNDP, Warszawa 1999, s. 33
125

147

gmina (orodki pomocy spoecznej), organizacje kocielne (np. Caritas), osoby lub organizacje, ktre otrzymuj za to pienidze, pastwo.

Rysunek 3 Preferowany opiekun w sytuacji potrzeby staej pomocy w yciu codziennym (w %)

3.1 Podmioty pozainstytucjonalne ( m. in. wsparcie krewniacze)

70 60 50 40 30 20 10 0
6,7 2,33,1
1. ona/m

62,2

64

zdecydowanie si zgadzam zgadzam si

35,5

25,1

27,3

30,3 30,4 22,7 25,7 14,8

ani si zgadzam , ani si nie zgadzam nie zgadzam si

6,2 0,41,6
2. dzieci

8 8,1

13,3 10,2

zdecydowanie si nie zgadzam

3. inni krew ni

4. przyjaciele lub ssiedzi

3.2 Podmioty instytucjonalne:

40 35 30 25 20 15 10 5 0
1. organizacje spoeczne 2. gmina 3. organizacje kocielne 4. pastwo

35,9 31,9 30,1 29,1 27,7

34,9

34,6

26,7

27,9 26,2

zdecydowanie si zgadzam zgadzam si

14,9 10,1 8,3

15,6 12 9,8 7,8 2,7 7,8

ani si zgadzam, ani si nie zgadzam nie zgadzam si zdecydowanie si nie zgadzam

2,1

148

3.3 Inne osoby lub organizacje, ktre otrzymuj za to pienidze

40 32,1 30 21

zdecydowanie si zgadzam zgadzam si ani si zgadzam, ani si nie zgadzam nie zgadzam si
4

20

10 6,3 0

zdecydowanie si nie zgadzam

W odpowiedziach dotyczcych podmiotw, ktre mogyby zapewni najlepsz pomoc w yciu osobom starszym, najwysze miejsce zajmuj dzieci (rys.3.1). 64% respondentw zdecydowanie zgodzio si z t odpowiedzi, 27,3% zgodzio si, co daje 91,3% pozytywnych odpowiedzi. Rwnie czsto (87,3%), respondenci wskazali on/ma (partnera/partnerk) jako te osoby, ktre mog okaza pomoc. Pozostali krewni jako osoby pomagajce s wskazywani przez 53% respondentw, za 30,4% nie ma zdania. Przyjaciele lub ssiedzi zostali wskazani przez 40,5% badanych, przy 35,5% takich, ktrzy nie maj zdania. Przekonanie, e dzieci mog by najlepszym rdem pomocy w yciu codziennym, jest wyraane bez wzgldu na wiek i pe respondentw. Rnica midzy mieszkacami wsi i miast dotyczy gwnie podziau midzy zdecydowanych zwolennikw i zwolennikw. Na wsi spotyka si czciej zdecydowanych zwolennikw opieki nad osobami starszymi przez dzieci (69,8%). Ta sama rnica dotyczy wyksztacenia, z tym, e osoby z wyksztaceniem zdecydowanie licencjackim popieraj t rzadziej form anieli opieki osoby (52,7%). z innym Osoby wyksztaceniem stanu wolnego

(panny/kawalerowie) rwnie zdecydowanie rzadziej zgadzaj si z tym pogldem (37,6%). Opinia, e ona/m (partner/partnerka) mog zapewni najlepsz pomoc, jest wyraana bez wzgldu na wiek i wyksztacenie respondentw. Zdecydowanych zwolennikw jest wicej wrd mczyzn (64,7%), anieli wrd kobiet (59,9%). Podobnie jak poprzednio, rnica midzy mieszkacami miast i wsi dotyczy podziau midzy zdecydowanych zwolennikw i zwolennikw w miastach tak samo czsto wystpuj osoby obu kategorii, za na wsi czciej si spotyka zdecydowanych zwolennikw (65,9%). Zdecydowanymi

149

zwolennikami pomocy ze strony ma/ony (partnera/partnerki) s technicy i redni personel (72,2%). Akceptacja pogldu, dotyczcego pomocy w yciu codziennym przez krewnych, zwiksza si wraz z wiekiem badanych. Dlatego osoby w wieku 45-54 najmniej akceptuj t form pomocy. Cieszy si ona zdecydowanym poparciem wyszych urzdnikw i kierownikw (48%). Nie ma zwizku z pci, miejscem zamieszkania i wyksztacenia respondentw. Przekonanie, e przyjaciele lub ssiedzi bd mogli zapewni najlepsz pomoc osobom starszym w yciu codziennym, akceptuje 40,5% respondentw, 35,5% nie ma zdania, za 23,5% nie zgadza si z tym pogldem. Podobnie jak powyej, osoby modsze najmniej akceptuj t form pomocy. Najmniej zdecydowanych zwolennikw ma ona wrd mieszkacw miast powyej 200 tys. mieszkacw tylko 4,7% na 14,8 % ogem. Natomiast cieszy si ona zdecydowanym poparciem wyszych urzdnikw i kierownikw 44,3%, zgadza si z tym rdem pomocy, a 37,6% specjalistw. Odpowiedzi nie maj rwnie zwizku z pci i wyksztaceniem. Respondenci mogli rwnie wybiera rdo pomocy codziennej spord rnych instytucji (rys. 3.2). Najwysz akceptacj uzyskay osoby lub organizacje, ktre bior za to pienidze 67,9%, pastwo 62,5%, instytucje samorzdowe gminne orodki pomocy spoecznej 61%. Organizacje spoeczne, np. PCK oraz inne stowarzyszenia i fundacje, uzyskay 45% poparcia, przy czym 35,9% nie ma zdania, za organizacje kocielne, np. Caritas, 42,3%, przy 34,9% respondentach, ktrzy nie maj zdania. Poparcie dotyczce odpatnych usug osb prywatnych lub instytucji, ktre je wiadcz, ma zdecydowanych zwolennikw wrd osb midzy 50. a 54. rokiem ycia - 42% z wyksztaceniem licencjackim - 43,3%, wyszych urzdnikw i kierownikw 55,6%, mieszkajcych w miastach poniej 20 tys. mieszkacw 41%, mieszkajcych w miastach poniej 20 tys. mieszkacw 41%, rozwiedzionych lub pozostajcych w separacji 47,5%. Na instytucje publiczne finansowane przez pastwo jako najlepsze rdo pomocy wskazuj respondenci niezalenie od wieku i pci. To rdo pomocy znajduje zdecydowane poparcie wrd respondentw z wyksztaceniem podstawowym (51,9%), nieaktywnych zawodowo (44,8%), mieszkajcych w miastach od 20 tys. do 49 tys. mieszkacw (46,3%), wrd panien i kawalerw (52,2%). Gmina i jej orodek pomocy spoecznej jako najlepsza forma pomocy spoecznej zdecydowanie zostaa uznana przede wszystkim przez osoby z wyksztaceniem

150

podstawowym - 41,6%, przy 22,3% osb z wyksztaceniem wyszym, pracownikw sektora usug 39,6%. Pozostae cechy nie rnicuj pogldw respondentw w tej sprawie. Poparcie dla pomocy wiadczonej przez organizacje spoeczne, takie jak np. PCK, PKPS lub inne stowarzyszenia i fundacje, jest wyraane niezalenie od pci. Cieszy si najwyszym poparciem badanych z miast liczcych od 20 tys. do 49 tys. mieszkacw. Spord nich 20,2% zdecydowanie si zgadza i 34,8% zgadza si z tym pogldem. W grupie respondentw, ktrzy zdecydowanie zgadzaj si z t opini, najwicej jest z wyksztaceniem podstawowym - 24%. Natomiast w grupie, ktra zgadza si z ni, zmienna wyksztacenie nie rnicuje respondentw. Wrd osb powyej 55. roku ycia zmniejsza si odsetek osb nie akceptujcych tej opinii. Pomoc organizacji kocielnych, jak jest np. Caritas, znajduje czciej poparcie respondentw mieszkajcych w miastach od 20 tys. do 50 tys. mieszkacw, wrd panien lub kawalerw. Pod wzgldem wyksztacenia rnicuje ich odpowied zdecydowanie si zgadzam i zgadzam si. Zdecydowanie zgadzam si odpowiedziao najwicej respondentw z wyksztaceniem podstawowym 21,6% i zasadniczym zawodowym 18,3%, za zgadzam si: z wyksztaceniem rednim zawodowym 30,1% i licencjackim 28,2%. W tej grupie osb byo te najwicej badanych, ktrzy nie mieli zdania na ten temat. Zmienne takie jak pe i wiek nie rnicoway respondentw. Uzyskane wyniki maj odzwierciedlenie w badaniach rodzin z lat dziewidziesitych 1990., ktre pokazuj, e starsi ludzie mog w sytuacjach trudnych yciowo polega przede wszystkim na wasnych dzieciach (65,3%) i na wspmaonku (63,5%). Przy czym mczyni liczyli czciej na ony, a kobiety czciej na dzieci.126 adna instytucja mwi Kard. Alfonso Lopez Trujillo - choby dysponowaa nie wiem, jak si, wadz i rodkami, nie moe zastpi osobom w podeszym wieku caego zakresu relacji rodzinnych.127 Potwierdzenie preferencji badanych miao odbicie rwnie w odpowiedzi na pytanie dotyczce wyobraenia sobie, na czyj pomoc bdzie mg liczy respondent za 15-20 lat (tab. 3). Badani mogli wybra maksymalnie trzy odpowiedzi z nastpujcych moliwoci: ony/ma (partnerki/partnera), dzieci, innych krewnych, przyjaci lub ssiadw, organizacji spoecznych (PCK i inne stowarzyszenia i fundacje), gminy (orodkw pomocy spoecznej), organizacji kocielnych (np. Caritas), osb lub organizacji, ktre otrzymuj za to pienidze, oraz pastwa.
126 127

B. Szatur Jaworska, P. Bdowski, M. Dzigielewska, op. cit., s.93 A. Lopez Trujillo, La persona anziana nella famiglia, Warszawa, 10 XII 1999, maszynopis, s. 10, referat wygoszony na Konferencji zorganizowanej przez Penomocnika Rzdu do Spraw Rodziny okazji Midzynarodowego Roku Seniora

151

Tabela 3 Podmioty, na ktrych wsparcie bdzie mg liczy respondent za 1520 lat128

Lp.

Na czyje wsparcie respondent bdzie mg liczy za 10 15 lat

Ogem (w %) N = 1500 89,3 71,0 32,6 23,2 20,5 18,9 18,9 10,3 7,5

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Dzieci ona/m (partnerka/partner) Innych krewnych Osb lub organizacji, ktre otrzymuj za to pienidze Przyjaci lub ssiadw Pastwa Gminy (orodkw pomocy spoecznej) Organizacji spoecznych Organizacji kocielnych

Respondentw, ktrzy wskazali, e bd mogli liczy na opiek ze strony dzieci, nie rnicuj takie cechy jak: wiek, pe, czy miejsce zamieszkania. Na to rdo opieki czciej wskazyway osoby z wyksztaceniem rednim (92,7%), licencjackim (92,5%) i wyszym (92,3%), anieli z wyksztaceniem podstawowym (78,4%), nalece do grupy zawodowej, jak s rolnicy, ogrodnicy, lenicy i rybacy oraz pracownicy biurowi i specjalici. Z oczywistych wzgldw wybr ten cieszy si najmniejszym poparciem ze strony panien i kawalerw (33,4%). Na opcj pomoc ze strony ony/ma (partnerki/partnera) jako rda pomocy na staro wskazywali czciej mczyni (75,1%) anieli kobiety (66,9%), modsi respondenci, tzn. w wieku 45 49 lat (78%), ni w wieku 60-65 lat (60,4%), z wyksztaceniem wyszym (76,7%), nalecy do grupy parlamentarzystw, wyszych urzdnikw i kierownikw (81,3%). Uzyskane odpowiedzi znajduj potwierdzenie wrd wielu innych prowadzonych w Polsce bada, stwierdzajcych, e przede wszystkim najblisza rodzina dzieci i wspmaonek, s najlepszymi rdami opieki.129

Wyniki ni sumuj si do 100,0% poniewa respondenci mogli wskazywa wicej ni jedn odpowied. Por. J. Halik (red.), Starzy ludzie w Polsce, ISP, Warszawa 2002, s. 62; A. Gbska-Kuczerowska, M. Miller, A. Zbonikowski, Problemy staroci i starzenia si spostrzegane wspczenie, Zdrowie Publiczne 1999, t. CIX, nr 5, s.189-192; A. Sidorczuk, Relacje rodzinne a zadowolenie z ycia ludzi starych na Podlasiu. Na przykadzie bada w rodowisku miejskimi wiejskim,(w:) J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomylne starzenie si w perspektywie nauk o pracy i polityce spoecznej, U, d 2008, s. 186-197
129

128

152

Na pytanie dotyczce rodzaju wsparcia, jakie zdaniem ankietowanych najbardziej bdzie im potrzebne za 1520 lat, respondenci wskazywali pomoc materialn. Naley zaznaczy, i - odpowiadajc na to pytanie respondenci mieli moliwo wyboru spord: pomocy materialnej, pomocy w postaci doradztwa i zaatwienia spraw urzdowych, pomocy w postaci wykonywania ciszych prac domowych, pomocy w wykonywaniu wszystkich prac domowych, usug opiekuczo-pielgnacyjnych oraz wsparcia emocjonalnego (rys. 4).

Rysunek 4 Najwaniejszy rodzaj wsparcia, jaki bdzie potrzebny respondentowi za 1520 lat
5,5 0,4 5,7

1. pomoc materialna 2. wykonywanie ciszych prac domowych 3. usugi opiekuczopielgnacyjne 4. doradztwo i zaatwianie spraw urzdowych 5. wykonywanie wszytkich prac domowych 6. wsparcie emocjonalne 7. brak odpowiedzi

11,3 41,5

12,8

22,8

Powyszy wybr zwizany jest z wiekiem respondentw im modsi respondenci, tym czciej wskazuj, i bdzie im potrzebna pomoc materialna. Wraz z wiekiem maleje poparcie tej formy wsparcia, na rzecz usug opiekuczo-pielgnacyjnych. Kolejna cecha, jaka rnicuje badanych, to wyksztacenie. Osoby z wyksztaceniem wyszym znacznie rzadziej oczekuj pomocy materialnej (20%), anieli osoby z wyksztaceniem podstawowym (53,6%). Osoby te znacznie czciej (13,3%) ni osoby z wyksztaceniem podstawowym (1,6%) oczekuj wsparcia emocjonalnego, pomocy w wykonywaniu ciszych prac domowych (30,2%) oraz usug opiekuczopielgnacyjnych (18,4%). Zmienna, jak jest miejsce zamieszkania, rwnie rnicuje ankietowanych. Mieszkacy miast liczcych od 50 tys. do 199 tys. mieszkacw w odrnieniu od pozostaych grup oczekuj nie pomocy materialnej a pomocy w postaci wykonywania ciszych prac domowych (30,5%) oraz doradztwa i zaatwiania spraw urzdowych (16,8%) Jak wida, przedmiotem najwikszej troski naszych respondentw odnonie pomocy, jakiej bd na staro potrzebowa jest pomocy materialna i usugi opiekuczo-pielgnacyjne.

153

Podstawowe rdo pomocy w przypadku wystpienia ewentualnej powyej wskazanej potrzeby 49,7% badanych widzi wrd ony/ma (partnerki/partnera), 38% wrd dzieci, 3,9% u osb lub organizacji, ktre otrzymuj za to pienidze. Inne rda s mao istotne dla respondentw. Rozkad dwch pierwszych odpowiedzi nie ma zwizku z wiekiem. Natomiast mczyni czciej wskazuj, e ona (partnerka) bdzie moga pomc finansowo (53%), kobiety za czciej wskazuj na dzieci (40,7%) jako na rdo pomocy. Zmienne takie jak wiek, wyksztacenie, miejsce zamieszkania nie rnicuj pod tym wzgldem ankietowanych.

Tabela 4 Sposoby wspierania rodziny, aby moga lepiej opiekowa si najstarszymi czonkami130 Lp. Sposoby wspierania rodziny Ogem (w %) N = 1500
1. 2. 3. 4. 5. Umoliwi szkolenie z zakresu usug pielgnacyjno-opiekuczych Uatwi prac w niepenym wymiarze czasu Wynagradza osoby opiekujce si swymi starszymi krewnymi Zapewni publiczne usugi wspomagajce Prowadzi akcje promujce wizi rodzinne, uwiadamia obowizki wobec rodzicw i dziadkw 6. Inne 0,1 45,8 42,8 55,9 54,8 36,2

W kolejnym pytaniu, odwoano si do krgu starszych osb z otoczenia respondenta (np. rodzicw, teciw lub innych bliskich osb), ktre wymagaj staego wsparcia. Zapytano o sposoby wspierania rodziny, tak by moga ona jak najlepiej opiekowa si tymi osobami. Uzyskane odpowiedzi (tab. 4), mona powiedzie, s konsekwencj wczeniejszych wyborw badanych, wrd ktrych znaczca wikszo wskazaa, i opieka nad rodzicami naley do obowizkw dzieci, bd rodziny. Wypenianie jednak przez rodzin funkcji opiekuczych i pielgnacyjnych wymaga stworzenia odpowiednich warunkw, ktre umoliwi rodzinie realizacj tych funkcji. Musz by one skutecznie wspierane, czy to przez suby socjalne czy przez rnego rodzaju rozwizania prawne. Wida, i istnieje due zapotrzebowanie ze strony rodziny na rne rodzaje i formy jej wsparcia. Brak jest bowiem rozwiza systemowych, ktre suyyby wypracowaniu sprawnego mechanizmu dajcego poczucie bezpieczestwa rodzinie. Wskazuje to te na brak komplementarnoci opieki rodzinnej i instytucjonalnej oraz

130

Wyniki ni sumuj si do 100,0% poniewa respondenci mogli wskazywa wicej ni jedn odpowied.

154

na deficyt rnego rodzaju sieci wsparcia dla rodzin z osobami starszymi. Dlatego tak wane jest zbudowanie funkcjonalnego, sprawnego i czytelnego systemu wsparcia. Na szczegln rol usug wspomagajcych, tj. np. zapewnienie opiekunek na czas wyjcia do pracy czy wyjazdu na urlop, zwracaj czciej uwag kobiety, mieszkanki miast powyej 200 tys. mieszkacw. Z kolei mieszkacy wsi podkrelaj wano wynagradzania osb opiekujcych si swymi starszymi krewnymi oraz prowadzenia akcji promujcych wizi rodzinne oraz uwiadamiajcych obowizki wobec rodzicw i dziadkw. Osoby stanu wolnego kawalerowie i panny rwnie wskazuj na wynagradzanie osb opiekujcych si swymi starszymi krewnymi jako najbardziej waciw form wparcia. Przy zaoeniu, e osoba starsza wymagajca staej opieki posiada blisk rodzin (maonek, dzieci), 40,4% badanych wskazao na instytucje publiczne jako na uzupeniajce rdo opieki, ale z zastrzeeniem, e gwnymi wspomagajcymi powinni by czonkowie rodziny. Niewiele mniej (39,5%) respondentw uwaa, e instytucje publiczne jako rdo opieki s rwnie wane jak rodzina, za 10,3%, e mona z ich pomocy korzysta w ostatecznoci. Tylko 8% twierdzi, ze instytucje publiczne s waniejszym ni rodzina podmiotem sprawujcym opiek na osobami starszymi.

Tabela 5 Najlepsze rozwizania zmierzajce do poprawy trudnej sytuacji osb starszych

Lp.

Rozwizania zmierzajce do poprawy trudnej sytuacji osb starszych

Stworzenie osobom starszym moliwoci kontynuowania pracy zawodowej po przejciu na emerytur Wprowadzenie nowego rodzaju ubezpiecze ubezpiecze pielgnacyjnych Stworzenie takich regulacji prawnych, ktre umoliwiayby czonkom rodziny opiek (np. czasow) nad osobami starszymi (np. urlopy, na wzr urlopw wychowawczych) Rozbudowanie systemu opieki domowej Rozbudowanie systemu instytucji pielgnacyjnych dla osb starszych Podwyszenie wieku emerytalnego opiekuczo

Czstotliwo (w%) N=1500 Pierwsze wskazane rozwizanie

24,6 17,1

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7 8. 9. 10.

15,8 14,8 9,1 6,9 5,8 3,5

Zrwnanie wieku emerytalnego kobiet i mczyzn Podniesienie skadek na ubezpieczenie spoeczne Zniesienie moliwoci emerytur Brak odpowiedzi wczeniejszego przejcia na

1,9 0,5

155

Razem

100,0

Respondenci poproszeni o wskazanie najlepszych rozwiza zmierzajcych do poprawy trudnej sytuacji osb starszych (tab. 5), dokonujc pierwszego wyboru, wskazywali najczciej na moliwo kontynuowania pracy zawodowej po przejciu na emerytur, wprowadzenie ubezpiecze pielgnacyjnych, stworzenie takich rozwiza prawnych, ktre umoliwiayby czonkom rodziny opiek nad osobami starszymi, np. poprzez urlopy na wzr urlopw wychowawczych oraz rozbudowanie systemu opieki domowej. Najmniej zwolennikw miay rozwizania polegajce na podwyszeniu wieku emerytalnego, zrwnaniu wieku emerytalnego kobiet i mczyzn oraz podniesieniu skadek na ubezpieczenie spoeczne, czy zniesieniu moliwoci wczeniejszego przejcia na emerytur. Jak wic wida, zmiany w rozwizaniach majcych zapewni bezpieczestwo socjalne na staro, jakim mogoby by by podwyszenie wieku emerytalnego czy zniesienie moliwoci wczeniejszego przejcia na emerytur, nie znajduj akceptacji spoecznej. Co gorsze, wynika z tego wniosek, i badani nie znaj zasad obowizujcego systemu emerytalnego. Bowiem osoby, ktre bd uzyskiway wiadczenie tylko z ubezpiecze spoecznych lub bd miay stosunkowo krtki sta pracy, bd uzyskiwa stosunkowo niskie emerytury, ktre bd w duo niszy sposb, anieli dzi, rekompensoway utracone dochody. Dlatego wanym zadaniem jest przekonanie naszego spoeczestwa do duszej aktywnoci zawodowej uwiadomienia, e jako ycia w starszym wieku zaley od nich samych.

Rysunek 5 Porwnanie skonnoci dzieci i dzieci rwienikw respondentw do podjcia si opieki nad swymi rodzicami do skonnoci pokolenia respondentw (w %)

156

40 35 30 25 20 15 10 5 0
Tak, a moe jeszcze w wyszym stopniu 2. Tak, o ile nie 3.Trudno to oceni przeszkodzi im zamieszkiwanie daleko od rodzicw 4. Nie, bd mniej skonne do opieki

38,7 19 24,8 16,9

Powyszy rysunek przedstawia porwnanie skonnoci dzieci i dzieci rwienikw respondentw do podjcia si opieki nad swymi rodzicami do skonnoci pokolenia respondentw. Wikszo badanych (38,7%) uwaa, e ich dzieci lub dzieci ich rwienikw bd w takim samym stopniu jak oni skonne do podjcia si opieki nad swymi rodzicami, o ile nie przeszkodzi im zamieszkiwanie daleko od rodzicw. Na tak ewentualno wskazuj czciej kobiety (42,1%), osoby po 60 roku ycia (44,1%), mieszkajce w miastach od 50 tys. do 200 tys. mieszkacw (46,4%), z wyksztaceniem licencjackim (58,4%), nalece do grupy wyszych urzdnikw i kierownikw (51,9%) oraz pracownikw usug osobistych i sprzedawcw (47,9%). Trudno w ocenie sytuacji nt. ewentualnej skonnoci pomocy dzieci wobec rodzicw w porwnaniu z pokoleniem respondentw maj czciej mczyni (28,2%) ni kobiety (21,8%), mieszkacy miast od 20 tys. do 49 tys. mieszkacw (31,3%), wykonujcy proste prace (33,1%) i robotnicy (32%) oraz kawalerowie bd panny (54,1%). Respondenci, ktrzy uwaaj, e ich dzieci lub dzieci ich rwienikw bd w jeszcze wyszym stopniu ni oni zajmowa si swymi rodzicami, nie s zrnicowani pod wzgldem cech demograficznych i spoecznych. Najmniejsza grupa badanych uwaa, e bd one w mniejszym stopniu skonne do pomocy. Najczciej uwaaj tak rolnicy (26%), jednostki w wieku 50-54 lata (19%), badani z wyksztaceniem podstawowym (23,3%).

157

5.Obawy i niepokoje osb starszych

Wasna przyszo wikszoci respondentw kojarzy si z niepokojem. Ponad poowa badanych (55,2%) wskazao, e dzisiejsza sytuacja nie pozwala im mie poczucia bezpieczestwa w przyszoci. Na prob, aby wymienili, co w sposb szczeglny wpywa na to, 14,9% wskazao trudn sytuacj finansow, a waciwie brak stabilizacji materialnej. Ponadto, ponad 5% podaa prawdopodobnie nisk emerytur. A okoo 12% takie czasy, w ktrych brak jest pewnoci jutra, a przyszo jest niepewna. Tyle samo respondentw wskazao na kopoty ze zdrowiem i moliwo wystpienia chorb. Ponad 5% uskara si na samotno oraz brak wsparcia od osb bliskich. Najczciej, lk o przyszo dotyczy osb z wyksztaceniem podstawowym (65,8%), wykonujcych proste prace (71,2%) oraz pracownikw usug osobistych i sprzedawcw (67,5), rozwiedzionych lub pozostajcych w separacji (67,3%) Respondenci, ktrzy uwaaj, e dzisiejsza sytuacja pozwala im mie poczucie bezpieczestwa na przyszo (44,5% ogu), wskazuj, e rdem tego odczucia jest ich stabilna sytuacja finansowa lub zabezpieczenie finansowe, ktre posiadaj (17,1%), oraz to, e mog liczy na pomoc bliskich (14,3%). Prawie 6% respondentw nie odczuwa jeszcze presji mylenia o przyszoci, ale jest pewna, e da sobie rad. Naley jednak powiedzie, e mylenie o wasnej staroci wie si z niepewnoci i lkiem respondenci zapytani o obawy dotyczce staroci powszechnie przyznaj si do rnych niepokojw (rys. 6). Jedynie 1,1% z nich odpowiada, e niczego szczeglnego si nie obawia.

Rysunek 6 Najwiksze obawy dotyczce przyszoci

0 9. niepewnoci, kto bdzie si mn opiekowa 0,4 8. niczego, szczeglnego si nie obawiam 7. gdzie i z kim bd mieszka 6. poczucia, e si jest niepotrzebnym 5. cierpienia 4. zych warunkw ycia, trudnoci z utrzymaniem si 3. samotnoci, utraty osb bliskich 1,1 1,5 2

10

20

30

40

50

60

5,9 8,3 9,9

158

Zdecydowana wikszo ankietowanych przyznaje si do lku przed chorobami, niedonoci i utrat pamici. Ma to cisy zwizek z ich wiekiem - im starsi respondenci, tym czciej wskazuj na tego rodzaju niepokj - oraz stanem cywilnym osoby stanu wolnego, panny, kawalerowie najrzadziej go wskazuj. Co czwarty respondent obawia si przede wszystkim utraty samodzielnoci i bycia ciarem dla innych. Wrd okoo 10% badanych niepokj budzi wizja samotnego ycia i utraty rodziny. Niewiele mniej respondentw wskazuje, e najbardziej dominujcy jest lk przed zagroeniami bytu materialnego, tzn. przed trudnociami z utrzymaniem si lub zymi warunkami ycia. Ten niepokj jest tym silniejszy, im osoby s modsze, maleje za wraz z wiekiem ankietowanych. U nieco mniejszej liczbie badanych pojawia si lk egzystencjalny przed cierpieniem czy poczuciem, e jest si nikomu niepotrzebnym. Stosunkowo niewielu badanych odczuwa natomiast niepokj wynikajcy z niepewnoci, kto bdzie si nimi na stare lata opiekowa oraz gdzie i z kim bd mieszka. Wie si to zazwyczaj z faktem, e sfera ta nie stanowi wielkiej niewiadomej dla ankietowanych, na og wiedz oni bowiem, jak chcieliby zorganizowa swoje ycie, gdy nadejdzie staro. To, e mylenie o wasnej staroci ma silny adunek lkowy, pokazay rwnie badania CBOS. Tylko 4% respondentw odpowiedziaa, e niczego szczeglnego si nie boi.131

6.Podsumowanie: wnioski i rekomendacje

Podsumowujc, naley stwierdzi, i istotn spraw jest poszukiwanie takich rozwiza systemowych, ktre gwarantowayby ludziom starszym naleyte miejsce w spoeczestwie oraz tworzyy warunki do godnego ycia. ycia w bezpiecznym i przyjaznym otoczeniu, przystosowanego do osobistych preferencji i zmieniajcych si moliwoci. Jak wynika z bada, rodzina jest tym podmiotem, ktry integruje wszystkich jej czonkw. Rodzina jest miejscem spotkania pokole. W zwizku z tym opieka rodzinna nad osobami starszymi powinna by obudowywana wsparciem rodowiskowym wiadczonym przez organizacje pozarzdowe i suby publiczne. Opieka za instytucjonalna, np. domy pomocy
131

Komunikat z bada, Polacy wobec ludzi starych i wasnej staroci, CBOS, Warszawa 2000, s. 13

159

spoecznej, powinna jedynie domyka system. Naley jednak pamita, e wsparcie ze strony najbliszych, jak oczekuj tego badani, nie zawsze bdzie moliwe ze wzgldu na wyostrzajcy si problem demograficzny zwizany z postpujc zmian proporcji midzy pokoleniami. Zatem, biorc pod uwag z jednej strony sytuacj demograficzn, z drugiej za oczekiwania spoeczne, naleaoby pooy wikszy nacisk na budowanie sieci wsparcia rodowiskowego, w ktrym aktywn rol powinny odgrywa zarwno organizacje pozarzdowe, jak i sami seniorzy. Rwnie wspczesne rozwizania wiatowe kad nacisk na pozostawienie osb starszych w ich miejscu zamieszkania do koca ycia. Bowiem jest to optymalne rozwizanie, zarwno z jednostkowego, jak i spoecznego punktu widzenia. Ten zrwnowaony system opieki, w ktrym obowizki opieki s podzielone pomidzy rodzin, suby socjalne w miejscu zamieszkania i instytucje, ktre w sposb komplementarny wypeniaj swe zadania, wydaje si najbardziej waciwy. Realizacja jednak tego modelu w naszym spoeczestwie wymagaaby zarwno zmian w funkcjonowaniu systemu

zabezpieczenia spoecznego, jak i socjokulturowych. Polegajcych midzy innymi na dostosowaniu naszego otocznia do potrzeb osb starszych. Istnieje zatem potrzeba rozbudowy infrastruktury spoecznej tj. wszelkich usug socjalno-zdrowotnych dla osb starszych w ich najbliszym otoczeniu, jak i pobudzanie wiadomoci spoecznej. Bowiem w naszym starzejcym si spoeczestwie wyzwaniem jest stworzenie takich spoecznoci lokalnych, w ktrych ludzie starzy bd stanowi ich integralny element.

Literatura:
Bie B., Wojszel Z. B., Wilmaska J., Sienkiewicz J., Staro pod ochron. Opiekunowie rodzinni Niesprawnych Osb Starych w Polsce. Porwnawcze studium rodowiska Miejskiego i Wiejskiego, BiaystokKrakw, 2001 Bdowski P., Lokalna polityka spoeczna wobec ludzi starych, SGH, Warszawa 2002 Braun Gakowska M., Psychologiczna analiza systemw rodzinnych osb zadowolonych i niezadowolonych z maestwa, Lublin 1992 Bromley D.B., Psychologia starzenia si, PWN, Warszawa 1969 Daszyska M., Zrnicowanie warunkw ycia w Polsce 1997r, GUS, Warszawa, 1998. Dyczewski L. , Wi midzy pokoleniami w rodzinie, TN KUL, Lublin 2002 Gbska-Kuczerowska A., Miller M., Zbonikowski A., Problemy staroci i starzenia si spostrzegane wspczenie, Zdrowie Publiczne 1999, t. CIX, nr 5 Golinowska S.(red.), Raport o rozwoju spoecznym Polska 1999. Ku godnej aktywnej staroci, UNDP, Warszawa 1999 Halik J. (red.), Starzy ludzie w Polsce, ISP, Warszawa 2002

160

Hrynkiewicz J., Rodzina jako naturalny sprzymierzeniec rozwoju spoecznego i ekonomicznego, referat wygoszony na Forum Midzyparlamentarnym towarzyszcemu IV wiatowemu Kongresowi Rodzin, Warszawa 12 maja 2007, (maszynopis) Jan Pawe II naucza. Ku maestwu i rodzinie, oprac. A. Sujka, Krakw-Zbki 1997 Komunikat Komisji Wsplnot Europejskich, Zielona Ksiga: Wobec zmian demograficznych: nowa solidarno midzy pokoleniami, Bruksela 2005 Komunikat z bada, Polacy wobec ludzi starych i wasnej staroci, CBOS, Warszawa 2000 Kotowska E.(red.), Polityka ludnociowa cele, rozwizania, opinie, SGH, Warszawa 2003, (maszynopis). Kowalski J. T., Szukalski P.(red.), Pomylne starzenie si w perspektywie nauk o pracy i polityce spoecznej, U, d 2008 Kowaleski J.T., Szukalski P.(red.), Staro i starzenie si jako dowiadczenie jednostek i zbiorowoci ludzkich, U, d 2006 Lopez Trujillo A., La persona anziana nella famiglia, Warszawa, 10 XII 1999, maszynopis, referat wygoszony na Konferencji zorganizowanej przez Penomocnika Rzdu do Spraw Rodziny okazji Midzynarodowego Roku Seniora Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego w sprawie: Rodzina a zmiany demograficzne, Bruksela 2007 Parsons T., Szkice z teorii socjologicznej, PWN, Warszawa 1972 Synak B. (red.), Ludzie starzy w warunkach transformacji ustrojowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego, Gdask, 2000 Szacka B, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003 Szarota Z., Gerontologia spoeczna i owiatowa, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Krakw, 2004 Szatur Jaworska B., Bdowski P., Dzigielewska M., Podstawy gerontologii spoecznej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2006;

161

Piotr Szukalski

Podsumowanie: wnioski i rekomendacje

Badanie osb, ktre zbliaj si do okresu emerytury i staroci (45-65 lat), wskazuje na spoisto tej grupy i brak pokoleniowego rozamu pomidzy najstarszymi i najmodszymi respondentami. Wiek bd nie jest czynnikiem rnicujcym pogldy, bd te sabo je rnicuje. Wskazuje to na brak wikszych zaburze transmisji kulturowej w okresie, gdy owe roczniki si wychowyway, internalizujc pewn wizj idealnej rzeczywistoci. W przypadku wyobrae wasnej staroci i przygotowa si do niej obserwujemy prymat sfery kulturowej nad ekonomiczn. W oczach naszych badanych staro jest postrzegana jako okres dezaktywizacji i biernoci, w ktrym rodki do ycia winny by zapewnione przez pastwo. Tym, co zastanawia, jest z jednej strony niech do wychodzenia poza owe tradycyjne stereotypy, niekiedy uformowane niezbyt dawno temu, z drugiej za gboka wiara w niezmienno dotychczasowych praktyk. Przejawia si ona choby oczekiwaniami odnonie wieku uzyskania pierwszej emerytury, czy nikymi wymaganiami stawianymi osobom starajcym si o rent. Nasze studium pokazuje te sab odpowiedzialno ludzi znajdujcych si na przedpolu staroci za swoj przyszo. Wynika ona z generalnie nikej orientacji na przyszo badanych, z biernoci utosamianej ze staroci, oraz ze wspomnianego oczekiwania co do zapewnienia rodkw na godne ycie przez instytucje publiczne gwnie system emerytalno-rentowy. Oczekiwania te w duym stopniu wynikaj z niewiedzy, jak w rzeczywistoci funkcjonowa bdzie nowy system emerytalny i jaka realnie bdzie wysoko uzyskiwanych z niego wiadcze. Sformuowa mona wic pewne zalecenia, majce na celu z jednej strony zapewnienie wysokiej jakoci ycia przyszym seniorom, z drugiej za przyczyni si ustabilizowania do polskiej gospodarki w dugim okresie. 1) Proces starzenia si ludnoci, z uwagi na sw nieunikniono i skal, musi sta si przedmiotem zainteresowania decydentw, z reguy niechtnie podejmujcych dziaania rodzce koszty obecnie, za przynoszce owoce w perspektywie kilkunastu-kilkudziesiciu lat. Tymczasem specyfika mylenia o procesach demograficznych wyraa si w dugofalowoci podejmowanych dziaa. Ponadto jej istota zasadza si na wiadomoci, i demografia nie jest przeznaczeniem. Mamy tu bowiem do czynienia z materi, ktra wie

162

si z przewidywaniami typu foresighting (prognozy, na wynik ktrych moemy oddziaywa w trakcie okresu ich realizacji), a nie forecasting (przewidywanie przebiegu zdarze, na ktre nie ma si adnego wpywu). Wana jest rwnie wiadomo wrd decydentw konsekwencji wzrostu udziau osb starszych w populacji, dotykajcego w zasadzie kadej sfery ycia. Istotna jest take wiadomo tego, i zmiany zachodzce w Polsce s typowe dla krajw wysoko rozwinitych (cho na tle UE odznacza si bdziemy w najbliszych dekadach jednym z szybszych temp procesu starzenia si ludnoci). 2) Naley przygotowa wzorem innych wysoko rozwinitych krajw prognozy ludnociowe sigajce 50-70 lat wprzd. Powinny by one uzupenione o przewidywania dotyczce ewolucji stanu zdrowia populacji, zwaszcza za podzbiorowoci seniorw. Uatwi to przygotowanie symulacji ekonomicznych i spoecznych pozwalajcych na lepsze przygotowanie si do procesu starzenia si ludnoci. Dotychczasowe opracowania tego typu bazoway na ekstrapolacjach dugookresowych trendw, prowadzc do mao wiarygodnych wnioskw (np. Prognoza wpyww i wydatkw funduszu emerytalnego do roku 2050 opracowana w grudniu 2006 przez ZUS). 3) Konieczne jest propagowanie idei zwikszonej odpowiedzialnoci na staro za siebie. Odpowiedzialno ta powinna mie charakter nie tylko czysto materialny, ale dotyczy takich sfer ycia jak zachowania zdrowotne czy wizi spoeczne. Polskie spoeczestwo w coraz wikszym stopniu wzorem trendw obserwowanych 2-3 dekady temu w krajach zachodnioeuropejskich ceduje odpowiedzialno za szeroko rozumiane warunki ycia w okresie staroci z jednostki i grona jej krewnych, przyjaci, ssiadw na instytucje publiczne. Jedynie zmiana wiadomoci moe w duszej perspektywie przyczyni si do zmniejszenia zaangaowania sektora publicznego w ekonomiczne i socjalne wsparcie seniorw. 4) Wiksza odpowiedzialno za siebie oznacza rwnie uwiadamianie przyszym seniorom tego, i ich stan zdrowia jest konsekwencj wczeniejszego stylu ycia i dbaoci o swe ciao i psyche. Niezbdne s zatem kampanie spoeczne ukierunkowane na zapobieganie lub przynajmniej opnianie wystpowania chorb cywilizacyjnych (przede wszystkim choroby ukadu krenia i ukadu oddechowego). 5) Przerzucanie wikszej odpowiedzialnoci za siebie na jednostk oznacza take konieczno uwzgldniania w rachunkach spoecznych jej statusu rodzinnego a przynajmniej statusu rodzicielskiego. Z praktycznego punktu widzenia oznacza to, i przy ustalaniu wysokoci emerytury uwzgldnia si powinno w przypadku kobiet liczb dzieci wydanych na wiat i

163

wychowanych poprzez wyduenie im okresu skadkowego. Jednoczenie oznacza to uwiadamianie osobom bezdzietnym i tym, ktre nie posiadaj staego partnera, koniecznoci dodatkowego ubezpieczenia si w postaci zwikszonych oszczdnoci indywidualnych. 6) Naley skierowa proponowane dziaania nie tylko do dzisiejszych czterdziesto- i pidziesiciolatkw. Idee wikszej odpowiedzialnoci naley propagowa wrd osb w kwiecie wieku i tych rozpoczynajcych dopiero dorose ycie, zgodnie z zasad, i wczeniej podejmowane dziaania wymagaj niszych kosztw, prowadzc do tego samego rezultatu. 7) Konieczne jest ponowne zdefiniowanie staroci. Dotychczas oceniano staro jako okres powolnego wycofywania si z rnych typw dziaalnoci dnia codziennego. Tym samym samoczynnie rodzi si pytanie o zdefiniowanie tej fazy cyklu ycia, okrelenie jej celw i zada, w sytuacji gdy jej tradycyjne postrzeganie jako okresu przygotowania do mierci ma coraz mniej wsplnego z rzeczywistoci demograficzn. Po pierwsze, rodzi si konieczno na nowo spoecznego zdefiniowania wieku, od ktrego staro si rozpoczyna. Po drugie, rodzi si konieczno rozdzielenia poj pocztek staroci i przejcie na emerytur. Sytuacji tej sprzyja powinno coraz bardziej elastyczne i stopniowe wychodzenie z rynku pracy osb zdecydowanych na zaprzestanie aktywnoci zawodowej. Po trzecie, staro powinna by okrelona jako czas zasuonej konsumpcji nie tylko wartoci materialnych, lecz rwnie intelektualnych i kulturalnych (czemu sprzyja bdzie w nadchodzcych dekadach wzrost poziomu wyksztacenia seniorw). Gwnym problemem, z jakim boryka si bd w przyszoci seniorzy, bdzie nadmiar wolnego czasu i problem z jego wykorzystywaniem wartociowym z punktu widzenia indywidualnego, rodzinnego i spoecznego. 8) Naley przygotowa sektor rynkowy do postrzegania wzrostu liczby seniorw jako szansy rozwojowej. Cho w przyszoci stopa zastpienia wynagrodze emerytur bdzie bez wtpienia nisza ni obecnie, to warto zasobw znajdujcych si w dyspozycji seniorw w ujciu bezwzgldnym bdzie wzrasta. Tym samym rosn bdzie rola osb starszych jako konsumentw i jako wanego segmentu nabywcw dbr i usug rynkowych. Zaspokojenie specyficznych potrzeb tego segmentu polega bdzie nie tylko na dostarczeniu dostosowanego dobra/usugi, lecz rwnie na odpowiednio dopasowanych usug

okoosprzedanych. 9) Istotne jest rozwijanie orientacji na przyszo wrd dorosych Polakw. Jak wykazuj choby i nasze badania, polskie spoeczestwo jest w wikszym stopniu nastawione na teraniejszo i przeszo ni na przyszo. Brak orientacji na przyszo przeksztaca si

164

automatycznie na brak dalekosinego mylenia perspektywicznego, a tym samym na niewiadome preferowanie taktyki wzgldem strategii yciowej. Tymczasem sukces wspczesnych spoeczestw zasadza si gwnie na maksymalnym podporzdkowywaniu teraniejszoci ksztatowaniu podanej przyszoci (kolonizacja przyszoci). 10) Wobec tego naley promowa dobre praktyki starzenia si i wykorzystywania wolnego czasu. Dua cz biernych zachowa wynika z braku dobrych przykadw innego postpowania. 11) Warto upowszechnia informacje o logice nowego systemu emerytalnego. Wiele osb w rednim wieku, ktre przystpiy do nowego systemu emerytalnego, nie zna w rzeczywistoci jego zaoe i oczekuje wiadcze na poziomie obecnie wystpujcym. Nie zdaj one sobie sprawy ze znacznie niszej ni obecnie przyszej stopy zastpowania dochodw z pracy wiadczeniami emerytalnymi. Uwiadomienie powyszego faktu powinno zwikszy skonno przyszych emerytw do gromadzenia dobrowolnych oszczdnoci na staro, czy to w postaci przystpienia do III filaru ubezpiecze spoecznych, czy w jakiejkolwiek innej formie. 12) Kluczow spraw jest promowanie zarzdzania wiekiem. Wiksza odpowiedzialno za siebie w poczeniu z zasad neutralnoci aktuarialnej, na ktrej zasadza si II filar obecnego systemu emerytalnego oznacza rwnie duszy okres aktywnoci zawodowej. W tym przypadku naley prowadzi wielostronne dziaania. Jednym z przykadw jest przygotowanie pracownikw do duszej ni wczeniej kariery zawodowej. Innym propagowanie idei zarzdzania wiekiem (age management) czy upowszechnianie IV filara, tj. pracy w niepenym wymiarze czasu ju po uzyskaniu wiadczenia emerytalnego, jako narzdzia wzbogacajcego budet domowy osb starszych. 13) Konieczna jest walka z ageizmem. Ten typ dyskryminacji prowadzi czsto do

dobrowolnego wycofywania si osb starszych z rnych sfer ycia (przede wszystkim zawodowego, lecz rwnie spoecznego). Ageizm bazuje na przekonaniu o nieuchronnym i znaczcym spadku zdolnoci fizycznych i mentalnych wraz z wiekiem i o jednorodnoci zbiorowoci osb starszych, tj. zaoeniach, ktre przy konfrontacji z rzeczywistoci okazuj si nieprawdziwe. Walka z niekorzystnymi dla seniorw stereotypami i dziaaniami wobec nich moe przynie korzyci spoeczne - poprzez lepsz spoeczn i ekonomiczn integracj seniorw. Walka z ageizmem na rynku pracy powinna by skierowana zarwno do

165

pracodawcw, jak i pracownikw. Chodzi take o dziaania wrd osb starszych wiekiem, ktrzy praktyki dyskryminacyjne przyjmuj zazwyczaj z duym zrozumieniem. 14) Warto wprowadzi elastyczne formy pracy. Chodzi tu take o moliwo czenia wynagrodzenia w ramach pracy w niepenym wymiarze z pobieraniem czci wiadczenia emerytalnego. Narzdzia odwoujce si do uzyskiwania dodatkowych dochodw w momencie wykonywania pracy wydaj si w wikszym stopniu zachca ludzi do przeduania aktywnoci zawodowej, zwaszcza, e w praktyce w najbliszych 10-15 latach z rynku pracy wychodzi bd przede wszystkim osoby przynalece do starego systemu emerytalnego. 15) Powinno si podejmowa dziaania majce na celu zapobieganie wystpowaniu duych rnic w traktowaniu przedstawicieli poszczeglnych generacji. Wiele wskazuje bowiem, i dzisiejsi 20-, 30-latkowie obcieni bd nadmiernie wysokimi obcieniami fiskalnymi w stosunku do uzyskanej na staro rekompensaty. Wynika to z koniecznoci finansowania przez modsze pokolenia wiadcze emerytalno-rentowych obecnych seniorw

korzystajcych z systemu repartycyjnego oraz odoenia na wasne emerytury z systemu mieszanego repartycyjno-kapitaowego) 16) Konieczne jest wprowadzanie zmian prawnych w zakresie zabezpieczenia spoecznego w sposb umoliwiajcy przygotowanie si jednostek na owe zmiany. Tylko przewidywalno polityki socjalnej, zwaszcza w zakresie prawa emerytalnego, moe zapobiec okresowemu pospolitemu ruszeniu organy przyznajce wiadczenia emerytalne i rentowe. Moe to zosta osignite poprzez podawanie w przejrzysty sposb i z duym wyprzedzeniem informacji o skutkach wprowadzanych zmian dla jednostek. 17) Kluczow spraw jest rozwijanie usug spoecznych (opieka nad dziemi, nad osobami niepenosprawnymi i bardzo starymi) umoliwiajcych godzenie pracy zawodowej i obowizkw wobec rodziny (opieka nad wnukami, pomoc zniedoniaym rodzicom) osobom po pidziesitce, zwaszcza kobietom. 18) Dobrym rozwizaniem jest rozwj instytucji ksztacenia przez cae ycie. Pozwoli to z jednej strony przynajmniej czci pracownikw przeduy karier zawodow. Z drugiej strony zmniejszy dyskomfort psychiczny osb starszych, zmuszonych ze wzgldw ekonomicznych do korzystania z nowo wprowadzanych udogodnie w sferze komunikacji i cznoci. Z uwagi na rozwj gospodarki opartej na wiedzy oczekiwa mona, i w

166

przyszoci osoba, ktra nie podejmie trudu nadania za rozwojem technologicznym, przynalee bdzie do coraz bardziej uciliwej kategorii e-wykluczonych. 19) Naley wprowadzi ubezpieczenia pielgnacyjne. Pozwoli to na zapewnienie bez nakadania dodatkowych obcie finansowych na dotychczasowy system opieki zdrowotnej niepenosprawnym osobom o zaawansowanym wieku podstawowych usug dnia codziennego. Niestety w tym kontekcie niekorzystny byo to, i obnienie w 2007 r. skadki rentowej nie zostao sprzone z wprowadzeniem powyszych ubezpiecze. 20) Istotne jest ksztatowanie relacji midzypokoleniowych. Celem takich dziaa powinno by budowanie poczucia wizi pomidzy jednostkami w rnym wieku, poczucia zrozumienia, wspodpowiedzialnoci i wspzalenoci. W konsekwencji dziaania te sprowadz do zminimalizowania ostrego konfliktu midzypokoleniowego, jaki w przyszoci moe wystpi bardziej na tle odmiennych interesw ekonomicznych ni z uwagi na rnice kulturowe i hierarchii wartoci. 21) Konieczna jest zmiana logiki systemu rehabilitacji poprzez silniejsze uzalenienie przyznania staego wiadczenia rentowego od podejmowania prb przywrcenia swej sprawnoci. Oczekiwania spoeczne w stosunku do uzyskania renty jako prostego nastpstwa wystpienia problemw hamuj czsto zaangaowanie osb niepenosprawnych w podejmowane dziaania, prowadzc np. do uznania, i w warunkach domowych nie wykonuje si zadawanych wicze. 22) Naley wprowadzi sta ewaluacj prowadzonych dziaa rehabilitacyjnych. Dzi zastpuje j analiza o charakterze deskryptywnym. Tymczasem potrzebna jest caociowa ocena skutecznoci, dostpnoci oraz stopnia dopasowania do potrzeb wszystkich zainteresowanych (rehabilitowani, rehabilitujcy, pracodawcy). Z oczywistych wzgldw z uwagi na trudno znalezienia twardych miernikw powyszych kategorii podstaw ewaluacji powinny by powtarzane badania ankietowe prowadzone wrd beneficjentw rehabilitacji. 23) W procesie projektowania polityki wobec cyklu ycia naley uwzgldni instytucje lokalnej polityki spoecznej. Do tej pory rola tych instytucji ogranicza si jedynie do dwch etapw ycia zapewnienia odpowiedniej jakoci szkolnictwa w okresie dziecistwa oraz zapewnienie usug opiekuczo-pielgnacyjnych osobom najstarszym. Osoby znajdujce si w pozostaych fazach ycia znajduj si w zainteresowaniu instytucji lokalnych sporadycznie. Tymczasem to wanie niektre przynajmniej organy podlege administracji samorzdowej

167

mog stanowi rozsadnik nowych praktyk i nowego sposobu mylenia o sobie za 10, 20, 30 lat wrd dzisiejszych czterdziesto-, pidziesiciolatkw.

168