STUDIA PODYPLOMOWE DLA NAUCZYCIELI PRZEDMIOTW ZAWODOWYCH - bezpieczestwo czowieka w rodowisku pracy i ergonomia Zagroenia czowieka w rodowisku pracy.

Rodzaje i klasyfikacja czynnikw, profilaktyka energia elektryczna i elektryczno statyczna Spis treci 1. Wprowadzenie 2. Elektryczno: postawy, wielkoci i ich jednostki, zastosowanie 2.1. Podstawy 2.2. Urzdzenia elektroenergetyczne 3. Zasady budowy i eksploatacji urzdze elektroenergetycznych 4. Zagroenia zwizane z urzdzeniami elektrycznym 4.1. Zagroenia o charakterze elektrycznym 4.1.1. Poraenie i oparzenie prdem elektrycznym 4.1.2. Oddziaywanie uku elektrycznego 4.1.3. Oddziaywanie adunkw elektrostatycznych 4.1.4. Oddziaywanie zjawisk atmosferycznych i procesw czeniowych 4.2. Zagroenia o charakterze termicznym 4.3. Zagroenia o charakterze chemicznym 4.4. Zagroenia o charakterze mechanicznym 4.5. Zagroenia rne i inne sytuacje zagroeniowe 5. Ograniczanie ryzyka zwizanego z zagroeniami o charakterze elektrycznym 5.1. Zjawisko poraenia prdem elektrycznym 5.2. Ochrona przeciwporaeniowa 5.2.1. Ochrona podstawowa w urzdzeniach niskonapiciowych 5.2.2. Inne rozwizania ochrony podstawowej i ochrona uzupeniajca 5.2.3. Rozwizania ochrony przed napiciami szcztkowymi 5.2.4. Ochrona dodatkowa w urzdzeniach niskonapiciowych 5.2.5. Poczenia wyrwnawcze 5.2.6 Realizacja ochrony przeciwporaeniowej w warunkach szczeglnych

5.2.7. Informacja o ochronie przeciwporaeniowej w urzdzeniach wysokonapiciowych i ochronie przed ukiem elektrycznym 5.3. Ochrona antyelektrostatyczna 5.4. Ochrona odgromowa i przeciwprzepiciowa 6. Ograniczanie ryzyka zwizanego z pozostaymi zagroeniami 6.1. Zagroenia o charakterze termicznym i chemicznym 6.2. Zagroenia o charakterze mechanicznym 7. Literatura 1. Wprowadzenie Przedmiotem niniejszego opracowania jest zbir elementarnych informacji teoretycznych oraz pewien zasb wiadomoci praktycznych - przydatnych dla przyblienia zagadnie zwizanych ze zjawiskami elektrycznymi przy ksztaceniu nauczycieli problematyki BHP w ramach studiw podyplomowych. Obowizujce aktualnie prawo nakada na suby BHP konkretny zakres obowizkw, dlatego te kandydatom na pracownika zajmujcego si tak dziaalnoci naley przekaza podczas procesu dydaktycznego specjalistyczn wiedz - rwnie w dziedzinie bezpieczestwa elektrycznego. Ma ona na celu umoliwienie postrzegania zjawisk, rozumienie problemw i poprawne komunikowanie si zarwno z pracownikiem, w szczeglnoci odpowiedzialnym za urzdzenie elektryczne, jak te i z pracodawc - po to, by w rzeczowy sposb przedstawia konkretne argumenty. Pracownik sub BHP zasadniczo nie potrzebuje wykonywa przy takim urzdzeniu adnych pomiarw (gdy zajmuje si tym grupa wyspecjalizowanych elektrykw, posiadajcych odpowiednie uprawnienia), jednake powinien rozumie istot pomiaru, a niekiedy wspuczestniczy w dokonywaniu interpretacji przedstawionych wynikw. Podobnie: - zwykle nie podejmuje on decyzji merytorycznych zwizanych z budow urzdze i z zastosowanymi w nich rozwizaniami, gdy zastrzeone to jest dla projektanta, kierownika budowy/robt i inspektora nadzoru, jako personelu samodzielnie penicego funkcje techniczne w budownictwie - na ktry nakada si konieczno posiadania stosownych uprawnie, ubezpieczenia i czonkostwa w organizacjach branowych [11], - nie zajmuje si osobicie wykonywaniem czynnoci eksploatacyjnych przy urzdzeniach elektrycznych oraz dozorem nad ich eksploatacj, do czego rwnie konieczne s odpowiednie kwalifikacje [7]. Rozwaania dotyczce urzdze elektrycznych, z racji istotnych zagroe stwarzanych przez nie w rzeczywistoci, proponuje si ograniczy zasadniczo do urzdze elektroenergetycznych [53] [79], czyli sucych do:

a) wytwarzania energii elektrycznej, jakimi s: prdnice (generatory), agregaty prdotwrcze, b) przesyu energii na odlego czyli sieci utworzonych w terenie z przesyowych linii kablowych i napowietrznych oraz stacji (np. transformatorowo-rozdzielczych) zapewniajcych przetwarzanie energii elektrycznej na inny poziom napicia i umoliwiajcych rozdzia energii, w skali obiektu budowlanego (budowli, budynku lub zespou budynkw) takie funkcj speniaj instalacje elektroenergetyczne skadajce si z przewodw i urzdze rozdzielczych (np. rozdzielnic, tablic zabezpieczeniowych), c) przetwarzania energii elektrycznej na inne rodzaje energii (takie urzdzenia zazwyczaj nazywamy odbiornikami), tzn.: - mechaniczn - np. silniki, w ktre wyposaone s maszyny czy elektronarzdzia, a take rozmaite urzdzenia produkcyjne czy technologiczne o rnym stopniu zoonoci, - ciepln - np. podgrzewacze, warniki, piece do rnych zastosowa, sprzt spawalniczy, zgrzewarki, - elektromagnetyczn - np. rda wiata i sprzt owietleniowy, aparaty elektromedyczne, magnetyczne wychwytywacze zanieczyszcze metalowych, rozmaite urzdzenia telekomunikacyjne i nadajniki, - chemiczn - np. wanny elektrolityczne, ogniwa elektrochemiczne i wyposaenie akumulatorni, wspomnie tu naley take o wszelkiego rodzaju urzdzeniach przetwarzajcych tylko parametry prdu elektrycznego (prostowniki, falowniki) oraz wykorzystujcych energi elektryczn jako narzdzie, przykadowo do wytworzenia zjawisk elektrostatycznych w procesach technologicznych - do nanoszenia powok malarskich czy rozdzielania (jak np. elektrofiltry) i czenia materiaw (np. do pokrywania foli). Zakres rozwaa dotyczcych wymienionych urzdze celowo zawa si do problematyki zagadnie zwizanych z bezpieczestwem pracy, a zatem koncentruje si wok opisanych dalej zagroe i redukcji zwizanego z nimi ryzyka. Natomiast nie obejmuje problematyki: ochrony katodowej, kompensacji mocy biernej, zjawisk harmonicznych w obwodach elektrycznych, efektywnoci energetycznej jako zagadnie, przy ktrych nie pojawiaj si istotne zagroenia z punktu widzenia BHP, a take: elektromagnetyzmu i kompatybilnoci elektromagnetycznej, bezpieczestwa funkcjonalnego oraz generalnie zastosowa elektrycznoci w transporcie jako oddzielnych dziedzin wiedzy. 2. Elektryczno: postawy, wielkoci i ich jednostki, zastosowanie 2.1. Podstawy

Pod oglnym pojciem elektrycznoci rozumie si [66] [73]: - zesp zjawisk zwizanych z przepywem prdu elektrycznego - gdy adunki elektryczne s w ruchu lub mamy do czynienia ze zmiennoci ich w czasie, - zjawiskami elektrostatycznymi - gdy adunki elektryczne nie zmieniaj w czasie lub nie poruszaj si. Przepyw prdu jest moliwy w materiale zwanym przewodnikiem, czyli takim, w ktrym wystpuje moliwo atwego przemieszczania si wolnych nonikw, jakimi s elektrony, z orbity jednego atomu na orbit innego pod dziaaniem zewntrznego pola elektrycznego. Dla odmiany, w materiale zwanym dielektrykiem (izolatorem) obserwuje si silne zwizki pomidzy jdrem atomowym a elektronami, co w praktyce utrudnia przemieszczanie si adunkw elektrycznych.

Rys. 1. Schemat prostego obwodu prdu staego, zawierajcego rdo i opornik

Najprostszym modelem teoretycznym obwodu elektrycznego, na przykadzie ktrego przedstawi mona zaleno zwan prawem Ohma: U=RI jest zamknity obwd, skadajcy si ze rda np. napicia staego (jakim przykadowo jest ogniwo elektrochemiczne) i odbiornika (np. opornika), poczonych przewodami. Owo rdo, o napiciu U wyraonym w woltach, wymusza ruch elektronw co oznacza, e w obwodzie popynie prd I o wartoci wyraonej w amperach, ograniczony oporem elektrycznym zwanym rezystancj R (dla prdu staego), natomiast dla prdu przemiennego - impedancj Z. W rzeczywistym obwodzie wypadkowy opr uwzgldnia take wewntrzny opr rda oraz opr pocze (przewodw). W przypadku obwodw zoonych maj te zastosowanie prawa Kirchhoffa, okrelajce sum algebraiczn napi w zamknitym oczku jako rwn zeru, a w obwodach rozgazionych - sum algebraiczn prdw w wle jako rwn zeru. Zjawiskiem elektrycznoci statycznej nazywamy gromadzenie si wewntrz rozpatrywanego obszaru jednoimiennych adunkw elementarnych (dodatnich bd ujemnych), ktre s w spoczynku i ktre nie s rwnowaone adunkiem przeciwnego znaku. Nonikami adunku mog by elektrony bd jony i tworz one wok siebie tzw. pole elektrostatyczne. Zjawisko obserwowane jest zwykle w rodowisku o wystpujcych dielektrykach (czyli materiaach o maej przewodnoci), np. na przewijanych tamach materiaw tekstylnych czy papieru, ale take na przewodzcych przedmiotach odizolowanych od ziemi, jak np. krzesach o metalowym stelau na gumowych nkach, wzkach poruszajcych si na oponach, pojazdach drogowych i powietrznych. Najczstsz przyczyn powodujc elektryzacj jest wzajemny ruch (przemieszczanie si) cia poczony z tarciem, w

tym: przesuwanie, przelewanie, przepompowywanie, ale moe ni by te rozbijanie (kruszenie) cia staych czy rozpylanie (atomizacja) cieczy. Czynnikiem powodujcym elektryzowanie bywa take energiczne rozdzielanie przedmiotw wykonanych z materiaw nieprzewodzcych. Innym mechanizmem jest elektryzowanie przez indukcj. Stanem naelektryzowania materiau (przedmiotu), ktrym moe by ciao stae, ciecz lub gaz, nazywamy taki stan, w ktrym stwierdza si obecno adunku na nim. Miar moe by potencja w stosunku do ziemi przykadowo czowiek pracujcy i poruszajcy si w nowoczesnym pomieszczeniu biurowym moe naadowa si do napicia rzdu kilowoltw. Elektryzowanie przedmiotu moe by cige - gdy pojawia si stale, np. podczas trwania pewnego procesu, lub dorywcze (okresowe) gdy ma miejsce przejciowo, np. podczas wykonywania tylko pewnej czynnoci. Rozadowanie zgromadzonego adunku moe odbywa si stopniowo (np. samoistnie wskutek istnienia upywnoci czy ulotu) albo nagle w formie wyadowania (iskrowego, snopiastego), niekiedy nawet gronego, a spowodowanego np. zetkniciem si przedmiotw, z ktrych jeden jest uziemiony. Jednostk adunku jest kulomb, definiowany jako adunek przemieszczany przez prd o staej wartoci 1 ampera w czasie 1 sekundy. Charakterystycznym przykadem wystpujcych w naturze zjawisk elektrycznych jest gromadzenie si adunku elektrostatycznego na chmurach podczas ich przemieszczania si w atmosferze ziemskiej. Gwatowne rozadowanie, czy to pomidzy dwiema chmurami, jak i pomidzy chmur a powierzchni ziemi, nazywamy wyadowaniem atmosferycznym, potocznie zwane piorunem majcym posta iskry o wielosetmetrowej dugoci. Prd pioruna ma natenia o szacowanej wartoci rzdu setek tysicy amperw i prowadzi do nagego wydzielania si ciepa w kanale wyadowania oraz zjonizowania w nim atomw, czego wynikiem jest widoczny bysk i syszalny huk, bdcy rozpreniem si nagrzanego powietrza w formie fali uderzeniowej. Przepyw prdu wyadowania atmosferycznego, oprcz szkd o charakterze termicznym i mechanicznym w trafionym obiekcie oraz moliwoci poraenia ludzi, wywouje take impulsowe zaburzenie pola elektromagnetycznego indukujce szkodliwe przepicia w zamknitych ptlach utworzonych przez przewody w urzdzeniach elektrycznych. 2.2. Urzdzenia elektroenergetyczne Niebyway rozwj techniki, a wraz z nim urzdze elektrycznych zapewniajcych pomoc czowiekowi w zaspokajaniu rnych jego potrzeb doprowadzi do powstania pewnego modelu zasilania w energi elektryczn rnych odbiorcw. Najczciej w praktyce ma on posta tzw. systemu elektroenergetycznego, obejmujcego w skali kraju lub nawet kontynentu rozproszone i wsppracujce ze sob elektrownie rnych rodzajw: cieplne, wodne, jdrowe, wiatrowe, pywowe, soneczne, itp. Wytwarzana w nich energia elektryczna jest przesyana sieciami o rnych poziomach napi do odbiorcw, ktrymi mog by np. zakady przemysowe, podstacje zasilajce pojazdy trakcyjne,

odbiory o charakterze komunalnym (budynki mieszkalne, uytecznoci publicznej i biurowe, szkoy, placwki suby zdrowia, przepompownie sieci grzewczych i wodnokanalizacyjnych, itp.), obiekty telekomunikacyjne, sieci owietlenia drg i ulic, itd. Na kontynencie europejskim takie systemy wykorzystuj przewanie uniwersalny trjfazowy ukad prdu przemiennego o czstotliwoci 50 Hz, umoliwiajcy wspprac sieci rnych napi, a w przypadku urzdze niskonapiciowych take pozwalajcy na swobodne przyczanie odbiornikw jednofazowych. Natomiast w przypadku koniecznoci lokalnego zasilania odbiornikw w terenie znajdujcym si w znacznej odlegoci od sieci, bd gdy ze wzgldu na tymczasowo zapotrzebowania na energi nie jest korzystne doprowadzanie linii zasilajcej na stae - stosuje si np. zasilanie ze spalinowego agregatu prdotwrczego, co w praktyce znajduje czste zastosowanie przy prowadzeniu robt ziemnych, prac budowlanych lub zasilania odbiorw o niestaym charakterze (targi, imprezy, itp.). Coraz czciej do takich celw stosuje si take niekonwencjonalne rda energii w naszym otoczeniu pojawiaj si zestawy zawierajce element fotowoltaiczny (bateri soneczn) i turbin wiatrow, wsppracujce z buforow bateri akumulatorw, a ktre wykorzystuje si np. do zasilania urzdze sterujcym ruchem drogowym. Wspomniane agregaty prdotwrcze stanowi rwnie wane rdo energii do zasilania rezerwowego, uywane w przypadku awarii publicznej sieci elektroenergetycznej jako podstawowego rda zasilania. W praktyce bywaj zainstalowane na stae w obiektach wymagajcych wysokiej pewnoci zasilania, jak w szpitalach, w obiektach telekomunikacyjnych, na lotniskach i wanych dworcach kolejowych, w obiektach uytecznoci publicznej, w wieowcach, itp. Standardowym wyposaeniem wspczesnych agregatw jest automatyka umoliwiajca samoczynne uruchomienie i przejcie obcienia. Jednake zazwyczaj rozwinicie penej mocy po ich rozruchu wystpuje po pewnym czasie (nawet rzdu minut), wic szczeglnie wraliwe odbiorniki, nie tolerujce jakiejkolwiek przerwy, przycza si do bezprzerwowych zasilaczy (UPS) wykorzystujcych baterie akumulatorw. Natomiast mniej wymagajce obiekty (np. stacje bazowe telefonii komrkowej, jako posiadajce wasne UPS-y), mog by zasilane z przewonych agregatw, dostarczanych na miejsce po pewnym czasie od chwili wystpienia awarii.

Zasadniczy podzia wrd urzdze elektroenergetycznych przebiega wedug kryterium napicia: - niskonapiciowe (oznaczane zwyczajowym skrtem nn) gdy nie przekracza ono wartoci 1000 V prdu przemiennego i 1500 V prdu staego, - wysokonapiciowe (oznaczane zwyczajowym skrtem WN) gdy przekracza ono odpowiednio te wartoci. Podzia taki, uwzgldniajcy stwarzane przez urzdzenie zagroenia (w szczeglnoci zwizane z poraeniem prdem i oddziaywaniem uku elektrycznego),

utrzymuje si od wielu lat i ma przeoenie na sposb eksploatacji urzdze. Powszechne uytkowanie urzdze niskonapiciowych, dostpnych dla osb niewykwalifikowanych lub nieprzeszkolonych, nie budzi kontrowersji, gdy ciko urazw zazwyczaj bywa mniejsza, ni przy wysokonapiciowych. Te z kolei buduje si tak, by uniemoliwi dostp do niebezpiecznych czci dla osb postronnych, a eksploatacj powierza si wykwalifikowanemu personelowi dla zapewnienia dotrzymania procedur zapewniajcych bezpieczestwo pracy. Z punktu widzenia czstotliwoci, najbardziej rozpowszechnione w praktyce s urzdzenia prdu przemiennego (sinusoidalnego), jako specyficznej odmiany prdu zmiennego (czyli o wartoci zmiennej w czasie) na kontynencie europejskim jako tzw. czstotliwo przemysow przyjto 50 Hz. Koncepcja taka uksztatowaa si na przestrzeni stuletniej elektryfikacji jako kompromis moliwy do osignicia, a jednoczenie umoliwiajcy wytwarzanie energii elektrycznej w generatorach wczesnych elektrowni wodnych i cieplnych oraz atwe przetwarzanie jej w transformatorach. Ten atut okaza si istotny wobec potrzeby podniesienia napicia pracy linii sucych do przesyu energii na odlego im dalej usytuowane odbiory i wikszy ich pobr mocy, tym wysza powinna by warto napicia, bowiem wwczas mona zapewni minimalizacj zwizanych z tym strat. We wspczesnych systemach elektroenergetycznych standardowo stosuje si napicia rzdu kilkuset tysicy czy miliona woltw (potocznie zwane najwyszymi napiciami) przy przesyle na due odlegoci , a rzdu kilkudziesiciu kilowoltw (potocznie zwane rednimi napiciami) w sieciach rozdzielczych i przy dostarczaniu energii do duych odbiorw umiejscowionych w niedalekim terenie. Urzdzenia prdu staego, oprcz ewidentnych zastosowa w procesach elektrochemicznych lub w medycynie, silnie zakorzeniy si te w transporcie - w szczeglnoci do zasilania pojazdw trakcyjnych (kolej, tramwaj, metro, trolejbus) i gdzie, przynajmniej w krajowych realiach, zapewne nieprdko zostan zastpione przemiennoprdowymi. Ponadto prd stay uprzywilejowany jest wszdzie tam, gdzie mamy do czynienia z wykorzystaniem elektrochemicznych rde zasilania (ogniwa lub akumulatory), w szczeglnoci wystpujcych we wspomnianych ukadach zasilania bezprzerwowego. Nie do przecenienia jest take zastosowanie prdu staego w rozmaitych urzdzeniach kontrolno-pomiarowych, sterowniczych i telekomunikacyjnych. Natomiast ywioowy rozwj energoelektroniki pozwoli nawet na wypieranie tradycyjnych urzdze prdu przemiennego przy przesyle energii na odlego obserwuje si bowiem tendencje do budowania nowoczesnych stacji przeksztatnikowych, umoliwiajcych wczanie linii przesyowych prdu staego do systemw elektroenergetycznych, a napicia w nich stosowane oscyluj nawet wok poziomu miliona woltw. Wspomnie naley take o urzdzeniach wysokoczstotliwociowych, stosowanych w telekomunikacji, w przemyle (np. do sterowania prac silnikw w liniach technologicznych), w transporcie (np. do zasilania urzdze pokadowych), w medycynie (np. aparaturze do elektroterapii) rozwj elektroniki zaskakuje nas wci nowymi aplikacjami i naley przewidywa ich pojawianie si w rnych gaziach

elektrotechniki. Przykadowo mona wspomnie o zasilaczach impulsowych, stanowicych wyposaenie praktycznie kadego komputera, zaawansowanego systemu sterowania, czy choby popularnych energooszczdnych rde wiata. Z punktu widzenia charakteru uytkowania urzdze, wyrniamy: stae czyli te, ktre s na stae zwizane z podoem (fundamentem) lub otoczeniem (budynkiem), stacjonarne ktre mona przemieszcza dla uytkowania w konkretnej lokalizacji (np. kontenerowe stacje transformatorowe, agregaty prdotwrcze na podwoziu przyczepy), przenone przewidziane do przemieszczania podczas pracy (np. niektre rozdzielnice budowlane, elektronarzdzia do obrbki pytek ceramicznych, zgrzewarki do rur) i rczne czyli trzymane w rkach podczas pracy (np. wiertarki rczne, lutownice, oprawy owietlenia miejscowego). Przewidziany charakter uytkowania zazwyczaj ma istotny wpyw na konstrukcj urzdzenia. Z punktu widzenia budowy ukadu zasilania, wspomniany wczeniej trjfazowy ukad sieci zasilajcej, nadzwyczaj chtnie stosowany ze wzgldu na liczne zalety, obejmuje zasadniczo wszystkie kluczowe elementy systemu elektroenergetycznego od trjfazowego rda energii, jakim s np. poszczeglne uzwojenia fazowe generatora lub uzwojenia wtrne transformatora (czone najczciej w gwiazd lub w trjkt), poprzez przewody linii przesyowych, a do zaciskw wejciowych odbiornikw. Wyodrbnia si trzy podstawowe typy trjfazowych ukadw, oznaczane nastpujcymi symbolami: TN, TT i IT. Pierwsza litera podaje oglny sposb poczenia takiego ukadu z ziemi: T gdy przynajmniej jeden punkt obwodu ma nadany potencja ziemi (z reguy jest to tzw. punkt gwiazdowy lub przewd neutralny) poprzez bezporednie poczenie z uziomem roboczym, I gdy ukad nie ma poczenia z ziemi lub jest z ni poczony, lecz poprzez impedancj o znacznej wartoci. Drugi znak informuje o ewentualnym poczeniu z ziemi metalowych elementw (obudowy) poszczeglnych urzdze, w tym odbiornikw: N gdy uziemia si je poprzez przewd neutralny ukadu zasilania, albo T gdy wykorzystuje si do tego odrbny ukad uziomw. Kady z wymienionych typw charakteryzuje si innymi cechami, przekadajcymi si w praktyce na pewno pracy podczas wystpowania ewentualnych zakce czy atwo eliminowania skutkw zwar przez odpowiednie stosowanie rnych zabezpiecze.

Rys. 2. Podstawowe typy trjfazowych ukadw sieciowych: TN (podtyp TN-C), TT, IT

Urzdzenia elektroenergetyczne mog znajdowa si w rnych stanach, przykadowo w stanie pracy czyli normalnego funkcjonowania, zgodnie z zaoeniami konstrukcyjnymi. Mwimy, i pyncy wwczas w obwodzie prd jest

tzw. prdem roboczym. Poza tym mog wystpowa rne stany anormalne, w szczeglnoci zwizane z wystpowaniem zakce w pracy lub wrcz z pojawieniem si uszkodzenia, spowodowane czynnikami losowymi lub nieodpowiednim dziaaniem czowieka. Przykadem moe by stan zwarcia, czyli takie poczenie dwch punktw obwodu, znajdujcych si pod rnymi potencjaami, e zazwyczaj dochodzi przy tym do gwatownego wzrostu wartoci prdu (nazywanego wwczas prdem zwarciowym), skutkujcego nagrzewaniem elementw urzdzenia i prowadzcego niekiedy do poaru czy istotnych strat. Niekiedy towarzyszy temu zjawisko uku elektrycznego, trudnego do opanowania, a zarazem szczeglnie niebezpiecznego dla ludzi i urzdze. Innym przykadem moe by tzw. przecienie, czyli obcienie elementw urzdzenia (obwodu) nadmiernym prdem, co z reguy bywa nastpstwem niewaciwego postpowania czowieka tu rwnie skutkiem moe by zniszczenie termiczne urzdze i zainicjowanie poaru. Jeszcze innym stanem jest przegrzanie, czyli sytuacja, w ktrej wydzielajce si ciepo (np. w elementach grzejnych) nie jest odpowiednio odbierane - przykadowo wskutek uszkodzenia regulatora temperatury lub ubytku czy ustania ruchu czynnika chodzcego. Odmienno warunkw pracy rozmaitych urzdze elektroenergetycznych i zrnicowanie stopnia skomplikowania ich konstrukcji przekadaj si na wymagania co do ich budowy oraz zwizane z tym zasady eksploatacji, w tym kwalifikacje personelu. 3. Zasady budowy i eksploatacji urzdze elektroenergetycznych Bezpieczestwo zwizane z eksploatacj urzdze elektrycznych od dawna byo przedmiotem zainteresowania systemw prawa i w drodze jego ewolucji osigno okrelony poziom. Przykadowo w Polsce obowizyway niegdy Przepisy Budowy Urzdze Elektroenergetycznych, Przepisy Eksploatacji Urzdze Elektroenergetycznych oraz liczne normy techniczne rozwizania tam preferowane ugruntoway si przez dziesiciolecia, cho dopiero dzi postrzegamy, jak bardzo byy zachowawcze. Jednake ostatnie lata wniosy w t rzeczywisto nowe trendy, wynikajce ze wspczesnych koncepcji zapewnienia bezpieczestwa, znanych w krajach o zaawansowanej technice. Aktualne zasady wynikaj bezporednio z europejskiego systemu prawa, w ktrym dyrektywa, zawierajca stosowne wymagania, musi by zaimplementowana do aktw prawnych we wszystkich krajach czonkowskich dla zapewnienia jednolitego prawa, umoliwiajcego swobodny przepyw towarw, kapitau i usug. Wymagania takie, nazwane zasadniczymi w tzw. dyrektywach nowego podejcia, np. niskonapiciowej [9], maszynowej [10], gazowej, itd. - dotycz zasadniczo wyrobw (w szczeglnoci przeznaczonych do rozprowadzania w obrocie handlowym), natomiast tosame co do poziomu bezpieczestwa wymagania zwane podstawowymi maj odniesienie do obiektw technicznych w rozumieniu prawa budowlanego, czyli np. instalacji elektroenergetycznych obiektw budowlanych. Szczeglne miejsce w tej hierarchii

znajduje ochrona praw konsumentw [14], a zwaszcza szeroko rozumiane bezpieczestwo [17] ludzi, mienia i rodowiska, jak te odpowiedzialno za swoje poczynania wszystkich podmiotw, ktre dziaajc w danej brany, wiadcz usugi lub wytwarzaj dobra. Uznane zasady aktualnej wiedzy technicznej, opracowane w drodze konsensusu pomidzy ekspertami i zweryfikowane w praktyce, zawierane s w normach technicznych [16] ustanowionych przez powoane instytucje krajowe (np. Polski Komitet Normalizacyjny). Normy te, wprawdzie bdc zasadniczo dokumentami do dobrowolnego stosowania, mog by powoywane w prawie, jednak dla kadego podmiotu (producenta, projektanta, sub eksploatacji) s w praktyce wanym rdem informacji (patrz: np. [72] zesz. 3 i 4). Zawieraj one bowiem uszczegowienie wymaga bezpieczestwa (patrz: np. [68] zesz. 129-130 str. 5), oglnie wymienionych w dyrektywach, ale take pewne wskazwki majce na celu ujednolicenie kryteriw, wedug ktrych przebiega proces badania (sprawdzania) wyrobw. W takim systemie prawa, jako absolutny priorytet maj by podjte dziaania na rzecz bezpieczestwa na bardzo wysokim poziomie np. dla producenta urzdze elektrycznych (wyrobw finalnych lub elementw skadowych) oznacza to konieczno dokonania procesu oceny ryzyka (patrz: np. [25], [57]) na etapie projektowania/konstruowania wyrobu dla wyeliminowania wszystkich moliwych zagroe, dajcych si przewidzie w racjonalny sposb (czyli stworzenie urzdzenia tzw. bezpiecznego w sobie) [23]. W przypadku, gdy jest to niemoliwe, to zobowizany jest on do zastosowania wbudowanych w obiekt rozwiza technicznych dla ograniczenia ryzyka do poziomu akceptowalnego, a jeeli konieczne to take zapewnienie ostrzeenia o utrzymujcym si ryzyku resztkowym. Zatem wprowadzenie wyrobu do obrotu handlowego dozwolone jest wycznie w odniesieniu do takich produktw, ktre zostay poddane formalnej procedurze oceny zgodnoci z obowizujcymi wymaganiami i wykazano ich ewidentne spenienie [15]. Konkretna procedura do zastosowania, wymg wystawienia deklaracji zgodnoci i naniesienia oznakowania CE, a take ewentualna konieczno wsppracy z jednostk notyfikowan - wynikaj z majcej zastosowanie dyrektywy (lub kilku z nich), stosownie do charakteru wyrobu. Wprawdzie pastwo nie kontroluje produkcji bezporednio, lecz prowadzi nadzr rynku dla wyeliminowania wyrobw niebezpiecznych i wsppracuje w tej kwestii z instytucjami unijnymi. Producent, wykazujc spenienie postanowie wynikajcych z norm technicznych zharmonizowanych z odpowiedni dyrektyw, korzysta z przywileju domniemania zgodnoci z wymaganiami zasadniczymi podanymi w tej dyrektywie. W niektrych przypadkach moe te skorzysta z wasnych dokumentw zamiast z normy jednake, niezalenie od wybranej drogi, zawsze musi mie wiadomo cicej na nim odpowiedzialnoci za wyrb swj lub z umieszczonym swym znakiem. Ponadto musi uwzgldni wszystkie fazy ycia obiektu technicznego: od produkcji (czyli montau w wytwrni lub w miejscu zainstalowania, wczajc w to procedury odbioru czy oddania do uytku), poprzez eksploatacj (w tym czynnoci

konserwacyjno-remontowe i badanie stanu technicznego), do wycofania i zomowania (demonta, odzysk materiaw niebezpiecznych) [19]. Niezmiernie istotna jest przy tym rola szeroko rozumianej dokumentacji technicznej koniecznej dla procesu oceny zgodnoci, potrzebnej podczas produkcji i montau oraz niezbdnej dla prawidowego doboru i poprawnej eksploatacji wyrobu, w tym dla zachowania skutecznoci przewidzianych konstrukcyjnie rodkw ochrony. Odrbne dyrektywy, tzw. socjalne, maj na celu zabezpieczenie odpowiednich warunkw wykonywania pracy, a w szczeglnoci bezpieczestwo ich postanowienia take zaimplementowano do prawa krajowego [1]. Formuuj one take zestaw wymaga [5], ktrych adresatem jest gwnie pracodawca, zarwno organizacyjnych, jak i technicznych. Te drugie, zwane minimalnymi w praktyce nieco nisze w kwestii poziomu bezpieczestwa, ni wspomniane wymagania zasadnicze, gdy dotycz urzdze niekiedy starszych, a zatem reprezentujcych mniej nowoczesny poziom techniki dotycz praktycznie wszelkich narzdzi, maszyn i wyposaenia czy sprztu roboczego powierzanych pracownikom przez pracodawc. Podane tam wymagania minimalne musz by spenione przez wszystkie te urzdzenia niezalenie od daty ich wyprodukowania (udostpnienia) czy zastosowanej procedury oceny. Zwrci naley uwag, i w odniesieniu do urzdze pozostajcych w uytkowaniu, termin ich dostosowania do speniania minimalnych wymaga min kilka lat temu. Ponadto nie istniej w tym przypadku konkretne normy techniczne, ktre podawayby szczegowe wymagania bezpieczestwa, natomiast bezkrytyczne zastosowanie norm zharmonizowanych z dyrektywami nowego podejcia moe niekiedy powodowa nieracjonalnie gbokie przerbki dostosowywanego urzdzenia lub wrcz jego przewymiarowanie.

Bezpieczestwo eksploatacji urzdze elektrycznych, tak jak i wszelkich obiektw technicznych, jest uzalenione od poprawnego ich doboru do konkretnego zastosowania oraz do warunkw rodowiskowych, jakie wystpuj w przewidzianym miejscu uytkowania. Konstruktor czy projektant obiektu technicznego tworzy go uwzgldniajc biecy stan wiedzy technicznej, natomiast w odniesieniu do dzi budowanych urzdze wymagane jest ponadto przewidzenie wszystkich moliwych narae, jakie bd rzeczywicie wystpowa lub zaistniej sporadycznie, czy ktrych pojawienia si mona tylko domniemywa - aby podj skuteczne dziaania zmierzajce do redukcji zwizanego z nimi ryzyka. W szczeglnoci dotyczy to moliwych do racjonalnego przewidzenia uszkodze, wystpienia stanw anormalnych i niewaciwego zastosowania. Zatem obowizkiem producenta takiego obiektu jest wyranie podanie w dokumentacji technicznej wszelkich ogranicze konstrukcyjnych, wymaga i wytycznych dla prawidowego doboru, zainstalowania i eksploatacji. Natomiast po stronie odbiorcy, ktrym moe by pracodawca, jego personel techniczny (np. technolog) lub osoba opracowujc na jego zlecenie dokumentacj wykonawcz (np. projektant) ley cisy obowizek takiego doboru i zastosowania wyrobu, by bezwzgldnie byy dotrzymane wskazania producenta. Naley tu zwrci uwag na istotne przesanki dotyczce kwalifikacji personelu, gdy

w zalenoci od stopnia skomplikowania i wystpujcych zagroe, obiekty techniczne mog charakteryzowa si rn budow i zastosowaniem rodkw ochronnych [30]. Zasadniczo osoby majce styczno z urzdzeniem dzieli si na [53] [79]: - wykwalifikowane jako wiadome zagroe (np. inynierowie i technicy, personel serwisowy), - poinstruowane (np. odpowiednio przeszkolony personel zajmujcy si uytkowaniem czy konserwacj urzdzenia), - postronne czyli inne osoby nie posiadajce specjalnych kwalifikacji z punktu widzenia danej dziedziny wiedzy. W przypadku wykonywania niektrych czynnoci eksploatacyjnych przy urzdzeniach elektroenergetycznych, wymaga si posiadania odpowiedniego zawiadczenia kwalifikacyjnego, dajcego rkojmi poprawnego wykonywania prac majcych wpyw na bezpieczestwo [7] [12].

Konieczno zapewnienia bezpieczestwa ludzi, mienia i rodowiska, niezalenie od rodzaju obiektu technicznego, dyktuje pewne elementarne zasady praktyczne budowy i eksploatacji rnych urzdze elektrycznych. Przykadowo, doprowadzenie energii elektrycznej do urzdzenia powinno by zawsze odpowiednie z punktu widzenia jego rodzaju i charakteru pracy, w szczeglnoci uwzgldniajce ilo y w przewodzie zasilajcym, ich materia i sposb przyczenia (przewidzenie stosownych zaciskw, gitkiego sznura dla odbiornikw ruchomych, zestawu wtyczka-gniazdo, itp.). Moliwo mechanicznego uszkodzenia gitkich przewodw wyprowadzonych z obudowy powinna by ograniczona poprzez zastosowanie odgitki wymuszajcej ich uoenie po odpowiednim promieniu gicia lub nakadki na krawd otworu chronic przed przetarciem warstw izolacji. Moliwo wyrwania takiego przewodu z obudowy, a w konsekwencji odsonicie kocwek jego y pozostajcych pod niebezpiecznym napiciem, powinna by ograniczona poprzez zamocowanie jego do obudowy, np. wskutek zastosowania mechanicznej odciki. Podobnie, przy wszystkich odejmowanych lub otwieranych elementach urzdzenia (np. klapach, pokrywach, pulpitach), do ktrych dochodz poruszane przewody, powinno si stosowa rozwizania uniemoliwiajce przenoszenie mechanicznych napre na kocwki przewodw doprowadzone do zaciskw aparatw przykadem takich rozwiza mog by ograniczniki kta otwarcia lub acuszki bd linki podtrzymujce taki element. Doprowadzeniu energii do urzdzenia elektroenergetycznego zawsze musi towarzyszy zastosowanie odpowiedniego urzdzenia zapewniajcego moliwo odczania od rde zasilania [5]. W przypadku stacji transformatorowej moe to by wyposaenie pola rozdzielnicy w odcznik stwarzajcy widoczn przerw w obwodzie (niezalenie od innego wyposaenia, niekiedy koniecznego) lub

wyjmowanych wkadek bezpiecznikowych. W przypadku maszyny przemysowej moe to by odpowiedni rozcznik w miejscu doprowadzenia kabla zasilajcego, konieczne jest przy tym zapewnienie funkcji informowania obsugi o uzyskaniu izolacyjnego odstpu zestykw we wszystkich biegunach (np. poprzez widoczny wskanik pooenia zestykw lub przyjcie jednoznacznej pozycji 0 przez rkoje napdu rozcznika). Wymaga si ponadto zastosowanie rozwizania uniemoliwiajcego niezamierzone uruchomienie odstawionego urzdzenia, np. poprzez zastosowanie kdki do zamykania rkojeci napdu rozcznika. Drobnym elektronarzdziom wystarcza wyjcie wtyczki z gniazda, jeeli pozostaje ona pod nadzorem uytkownika. Instalacje w obiektach budowlanych powinny by tak zaprojektowane, by moliwe byo odczenie ich fragmentu poprzez proste przestawienie stykw przewidzianego rozcznika. Wszelkie lokalne (wewntrzne) rda energii urzdzenia, jak: transformator, prdnica, bateria akumulatorw powinny by wyposaone w pewne i niezawodne rodki umoliwiajce ich odczenie. Ponadto wszdzie tam, gdzie wykonywanie jakichkolwiek czynnoci konserwacyjnych moe sta si okolicznoci, przy ktrej dojdzie do urazu (np. mechanicznego) wskutek niespodziewanego uruchomienia urzdzenia wymaga si stosowania odpowiednio ryglowanego rozcznika konserwacyjnego, np. zamykanego na kdk, do czasu zakoczenia obsugi [36] [54].

Rys. 3. Przykad rozcznika izolacyjnego do zamontowania w pulpicie Widoczna osona przykrywajca zaciski do przyczenia przewodu zasilajcego. Budowa pokrta umoliwia zaoenie trzech kdek dla jego unieruchomienia (przy wykorzystaniu jako rozcznika do

konserwacji), a jego czerwona barwa na tym tle oznacza moliwo zastosowania rozcznika do wyczania/zatrzymywania awaryjnego.

Jeeli praca urzdze elektroenergetycznych lub pozostawanie ich pod napiciem moe wiza si z nagym wystpieniem zagroenia (np. wskutek uszkodzenia, wypadku, poaru), konieczne jest wyposaenie ich w urzdzenie do awaryjnego wyczenia lub zatrzymania [5] [10]. Zastosowane rozwizania techniczne, uwzgldniajce wynik oceny ryzyka, musz by tak przewidziane, by nie powodowa zwikszenia ryzyka ani pojawienia si dodatkowych zagroe. Zatrzymanie niebezpiecznego ruchu lub wyczenie dopywu energii nastpuje w wyniku pobudzenia przez operatora stopu awaryjnego [24], przy czym musi to nastpi w wyniku wykonania tylko jednej czynnoci (np. nacinicia przycisku w ksztacie grzybka, przekrcenia pokrta, przestawienia dwigni, pocignicia linki). Element sterowniczy realizujcy tak funkcj ma by dostpny i umieszczony w bezporedniej bliskoci operatora, natomiast jego oznaczenie nie moe nasuwa jakichkolwiek wtpliwoci co do przeznaczenia zastrzeona do tego celu jest barwa czerwona na tym tle. Naley wspomnie, i w urzdzeniach speniajcych wymagania zasadnicze, w element sterowniczy w stanie po pobudzeniu powinien pozosta zaryglowany tak, by ponowny rozruch poprzedzony by celowym zadziaaniem dla jego zwolnienia (np. przekrcenia gaki, wycignicia przycisku). W kadym za przypadku resetowanie stopu awaryjnego nie moe powodowa samorozruchu urzdzenia. Realizacja funkcji zatrzymywania/wyczania awaryjnego musi bezwzgldnie mie priorytet nad innymi funkcjami wystpujcymi w urzdzeniu: rozruchem, zatrzymaniem roboczym, ustawianiem, kalibrowaniem, itd. Zapewnienie bezpieczestwa eksploatacji urzdze elektroenergetycznych jest moliwe pod warunkiem cisego przestrzegania elementarnej zasady, jak jest utrzymywanie ich w zadowalajcym stanie technicznym. Okrelenie tego stanu moliwe jest na podstawie wynikw odpowiednich bada i pomiarw, ktre oglnie mona podzieli na: - badania typu i wyrobu [15], zasadniczo dokonywane przez producenta lub na jego rzecz, a majce wykaza poprawno skonstruowania/wykonania wyrobu i stwierdzi jego zgodno z dokumentacj, norm czy innym dokumentem (np. deklaracj zgodnoci), - sprawdzenie odbiorcze (pomontaowe) [20] dla stwierdzenia poprawnoci doboru, prawidowoci montau, zgodnoci z dokumentacj, skutecznoci rodki ochrony w urzdzeniu oddawanym do uytku po zainstalowaniu/zmontowaniu czy po remoncie, - kontrole okresowe [5] [11] dla stwierdzenia aktualnego stanu technicznego urzdzenia, co pozwala na podjcie decyzji o kontynuacji eksploatacji, bd o koniecznoci dokonania remontu, bd kwalifikujcej urzdzenie do wycofania z eksploatacji. Zakres kontroli i sprawdze kadego obiektu technicznego naley kadorazowo dostosowywa do jego rodzaju, charakteru i zastosowanych rozwiza pamitajc,

by nie pomin adnego elementu procedury bada (patrz: np. [72] zesz. 23). Natomiast oglnie stwierdzi mona, i w praktyce kada procedura powinna uwzgldnia kolejno etapy jak niej (patrz: np. [36], [38], [54] cz. 6, [68] zesz. 126 str.3): - ogldziny dla wizualnego sprawdzenia jakoci montau, poprawnoci doboru zarwno elementw urzdzenia, jak i jego caoci oraz zgodnoci z dokumentacj, stanu oznakowania informacyjnego i ostrzegawczego, poprawnoci rozwiza w odniesieniu do rodkw ochrony, braku widocznych uszkodze czy symptomw wiadczcych o nadchodzcej awarii, - prby i pomiary pozwalajce na ilociow ocen spenienia kryteriw bezpieczestwa, jednoznacznie odzwierciedlajce stan techniczny (zakres kadorazowo ustala si odpowiednio do zastosowanych rozwiza, przestrzegajc postanowie zawartych w majcych zastosowanie przepisach i normach, podajcych wymagania do spenienia), - sprawdzenie dziaania w zasadzie dajce pewno poprawnego funkcjonowania urzdzenia po zakoczeniu pomiarw i prb, lecz take bdce ostatnim etapem, podczas ktrego mog zosta wykryte ewentualne niedomagania nieujawnione wczeniej (np. utrudniony rozruch, iskrzenie, nagrzewanie si ponad norm, haas wiadczcy o zuyciu), - sporzdzenie protokou, podajcego informacje wyjciowe (tzn. warunki przy prowadzeniu bada, zastosowane metody, uyty sprzt, wykaz punktw pomiarowych) oraz uzyskane wyniki wraz z jednoznaczn interpretacj w odniesieniu do obowizujcych wymaga. W kwestii tych wymaga, co bywa ywo dyskutowane wrd praktykw, naley zaoy zgodnie z zasad niedziaania prawa wstecz, e kryteria do spenienia wynikaj z przepisw lub norm, jakim urzdzenie podlegao w chwili oddawania do uytku (tzw. przywilej korzystania z prawa do ochrony zastanej) - jeeli prawo nie nakada obowizku dostosowania do nowszych wymaga. Podczas prowadzenia wszelkich kontroli, bada i pomiarw naley bezwzgldnie przestrzega, by poddane im zostay wszystkie urzdzenia jeeli np. obejmuj one budynek (biurowy, produkcyjny, mieszkalny, itd.), to oprcz ewidentnego sprawdzenia instalacji w nim wystpujcych, do badania naley wczy take wszelkie odbiorniki (nawet takie, ktre pozornie nie s uytkowane lub stanowi rezerw magazynow) gdy to one najczciej pracuj w trudniejszych warunkach, a z tego wzgldu bywaj czciej rdem zagroe. Jeeli przedmiotem badania ma by zoone urzdzenie (np. linia produkcyjna zoona z wielu maszyn), to z technicznego punktu widzenia sens ma jedynie szczegowe podejcie, pozwalajce na wychwycenie sabych ogniw w drodze dokadnego przebadania kadej z maszyn bez pomijania jakiejkolwiek prby i bez ekstrapolowania wynikw na niezbadane dotd jednostki.

Personel wykonujcy prace pomiarowo-kontrolne przy urzdzeniach elektroenergetycznych musi legitymowa si aktualnym zawiadczeniem kwalifikacyjnym, stosownie do rodzaju urzdze, ich napicia i zakresu tych prac [7]. W przypadku bada okresowych instalacji elektrycznych, Prawo budowlane [11] nakada obowizek posiadania kwalifikacji do wykonywania dozoru. Prowadzenie takich prac, jako prowadzonych w warunkach szczeglnego zagroenia dla zdrowia i ycia, musi odbywa si co najmniej dwuosobowo. Planujc okresowe badania stanu technicznego, naley uwzgldnia moliwe perturbacje z tym zwizane, w szczeglnoci konieczno odczenia urzdze od zasilania i zatrzymania ich pracy, co niekiedy skutkuje wymiernymi stratami (np. w wyniku wstrzymania produkcji), a ponadto niekiedy take utrudnieniami (np. rozprogramowaniem sterownikw) czy nakadami dodatkowej pracy (np. rozczenie przewodw i ponowne ich poczenie po badaniach). Ze wzgldu na fakt cyklicznego wykonywania bada okresowych, gdy np. z Prawa budowlanego [11] wynika obowizek prowadzenia ich co 5 lat (bd corocznie przy wystpowaniu szczeglnych narae), warto jest uwzgldni je w harmonogramach pracy urzdze. Natomiast badania elektronarzdzi, jako urzdze niekoniecznie zwizanych z budynkiem i jego instalacjami, zaleca si w trakcie eksploatacji bada wedug harmonogramu ustalanego na podstawie sposobu ich uytkowania (patrz: np. [68] nr 84 str.33), ujtego w nastpujcych kategoriach: I przy dorywczym uytkowaniu i zwracaniu do wypoyczalni lub uytkowaniu przez staego pracownika, II przy czstym uytkowaniu i przekazywaniu personelowi kolejnej zmiany (bez zwrotu do wypoyczalni), III przy cigym uytkowaniu wielozmianowym lub zainstalowaniu na stae w linii produkcyjnej. Badania biece zaleca si przeprowadza podczas wydawania elektronarzdzia z wypoyczalni lub przy przyjmowaniu na pocztku pracy, a w przypadku tych, ktre zaliczane s do II i II kategorii przy rozpoczynaniu kolejnej zmiany. Zakres badania powinien obejmowa ogldziny i prb biegu jaowego. Badania okresowe wykonuje si nie rzadziej, ni co 6 miesicy (dla elektronarzdzi I kategorii), lub co 4 miesice (dla elektronarzdzi II kategorii), lub co 2 miesice (dla elektronarzdzi III kategorii). Zakres badania, oprcz ogldzin (zewntrznych i wewntrznych) oraz prby biegu jaowego, powinien take obejmowa pomiar rezystancji izolacji i sprawdzenie (pomiar rezystancji) przewodu ochronnego. 4. Zagroenia zwizane z urzdzeniami elektrycznym Wystpowaniu urzdze elektroenergetycznych wok czowieka towarzysz zwizane z tym liczne zagroenia, niekiedy lekcewaone czy niedoceniane, a

czasami wrcz stwarzane wskutek niewaciwego postpowania. Osobami naraonymi s przede wszystkim, z oczywistych wzgldw, operatorzy czy konserwator, ale take bywaj take i osoby postronne zbliajce si do urzdzenia. Sytuacje zagroeniowe mog wystpowa stale (np. podczas pozostawania urzdzenia przyczonego do rda zasilania czy przy jego stanie pracy), niekiedy okresowo (np. podczas uzupeniania materiaw eksploatacyjnych) lub tylko sporadycznie (np. podczas dokonywania czynnoci konserwacyjnych wicych si z otwieraniem obudowy). Zagroenia wystpujce przy urzdzeniach elektroenergetycznych mog mie rny charakter i chocia na ich czele wymieni naley przede wszystkim te, ktre s natury elektrycznej, to nie mona pomija zwaszcza termicznych, chemicznych i mechanicznych, ktrych podoem jest obecno energii elektrycznej. Ponadto niekiedy trudno jest wyranie je rozdzieli, gdy pewne zjawiska mog by przyczynami jednych, a skutkami drugich, bd niekiedy wystpuj razem przydatna tu bywa analogia do analizy wypadkw, gdy zazwyczaj okazuje si, e splataj si w nich przyczyny: techniczne, organizacyjne i ludzkie, a scenariusze poszczeglnych zdarze niekiedy bywaj nieprawdopodobnie zoone. 4.1. Zagroenia o charakterze elektrycznym

4.1.1. Poraenie i oparzenie prdem elektrycznym Naley je uzna za najistotniejsze, a wic konieczne do szczegowego omwienia w dalszej czci materiau.

4.1.2. Oddziaywanie uku elektrycznego Nieprzewidywalno zaponu uku i trudno w jego zgaszeniu, w poczeniu z wysok gstoci energii i temperatur rzdy tysicy kelwinw, czyni z niego niezmiernie niebezpieczne zjawisko. Oddziaywanie uku na czowieka prowadzi do licznych urazw: od spalenia lub zwglenia tkanek w miejscu wnikania w ciao, przez uszkodzenie narzdu wzroku w wyniku promieniowania (podczerwonego, nadfioletowego), po metalizacj skry i gaek ocznych stygncymi kroplami roztopionego metalu i materiau izolacyjnego, a ponadto moliwe s urazy mechaniczne spowodowane rozrzuceniem odamkw urzdzenia czy upadkiem. Do zaponu uku moe doj przykadowo w nastpujcych okolicznociach: a) moliwe przyczyny: naruszenie minimalnej odlegoci bezpieczestwa podczas zbliania si czowieka do czci pod napiciem (zwaszcza w urzdzeniu wysokonapiciowym), manipulowanie w bliskoci czci pod napiciem, dokonywanie niewaciwych/omykowych czynnoci czeniowych; moliwe skutki: wywoanie przez czowieka zwarcia ukowego

b) moliwe przyczyny: przerwanie cigoci obcionego obwodu elektrycznego (przez analogi do procesu spawania elektrycznego), dokonywanie niewaciwych/omykowych czynnoci czeniowych (zwaszcza z uyciem aparatw nieodpowiednich do przerywania prdw roboczych/zwarciowych); moliwe skutki: wywoanie przez czowieka zaponu uku c) moliwe przyczyny: przebicie elektryczne izolacji wskutek jej degradacji lub wystpienia przepicia, przypadkowe zblienie si metalowych przedmiotw do czci pod napiciem, pokrycie powierzchni izolacji warstw zanieczyszcze lub przewodzcego pyu (np. wskutek starcia/zuycia elementw stykowych); moliwe skutki: samoistne powstanie wyadowania ukowego

4.1.3. Oddziaywanie adunkw elektrostatycznych Wystpowanie zjawisk elektrostatycznych obserwowane jest w szczeglnoci w rodowisku sprzyjajcym elektryzacji, czyli tam, gdzie wystpuj dielektryki i wzajemnie przemieszczaj si ciaa, bd moliwe jest indukowanie adunkw. Oprcz bezporedniego oddziaywania adunkw na ludzi, odbieranego jako dyskomfort, stres czy szok przy odczuwaniu ich obecnoci, poprzez moliwy uraz mechaniczny w chwili mimowolnego ruchu, a po zejcie miertelne wskutek poraenia lub wybuchu w chwili wyadowania, moliwe jest take uszkodzenie urzdze (np. AKP czy sterowania procesami technologicznymi) w momencie wystpienia wyadowania. Prowadzi to moe do rnych strat (np. materiaw, surowcw lub wyrobw), uszkodzenia czuych urzdze zawierajcych pprzewodniki, zakcenia funkcjonowania maszyn czy linii technologicznych poprzez wpyw pola elektrostatycznego, a nawet wrcz ich niewaciwego dziaania (np. niebezpieczestwo niespodziewanego rozruchu) powodujcego uraz.

4.1.4. Oddziaywanie zjawisk atmosferycznych i procesw czeniowych Oprcz ewidentnych moliwoci: - poraenia czowieka w chwili wystpienia niebezpiecznego napicia dotykowego (na obudowach urzdze i elementach konstrukcyjnych budynku i na jego wyposaeniu) lub krokowego (na powierzchni podg i na gruncie) przy urzdzeniach elektroenergetycznych lub w pobliu trafionego piorunem obiektu wskutek rozpywu prdu piorunowego, a take wskutek przebicia elektrycznego materiau cian (przy zblieniu czci instalacji odgromowej do uziemionych przedmiotw wewntrz budynku), - uszkodzenia izolacji w urzdzeniach elektroenergetycznych wystawionych na bezporednie oddziaywanie wyadowa atmosferycznych, jak np. napowietrznych linii przesyowych, urzdze wentylacyjno-klimatyzacyjnych na dachu budynku, ale take i kabli uoonych w ziemi w pobliu uziomu instalacji odgromowej,

- wystpienia zagroe mechanicznych i termicznych, takich jak np. rozsadzenie kominw, przepalenie blach pokrycia dachu, wnikanie kropel rozarzonego materiau pod poa dachu, nagrzewanie elementw konstrukcyjnych budowli, zapalenie przedmiotw w ssiedztwie elementw konstrukcyjnych i czci instalacji odgromowej, - wywoania poaru wskutek iskrzenia i przepywu prdw bdzcych spowodowanych indukowaniem adunkw elektrostatycznych przez wyadowanie elektrostatyczne, naley tu take wymieni niezmiernie istotne zagroenia spowodowane indukowaniem przepi pochodzenia atmosferycznego w rozmaitych obwodach elektrycznych. Przepicie naley rozumie jako przejciowy (udarowy) wzrost chwilowej wartoci napicia pomidzy np. dwoma przewodami, znacznie przewyszajcy poziom napicia roboczego (podczas normalnej pracy), co prowadzi do naprania izolacji skutkujcego - natychmiast lub po pewnym czasie - jej przebiciem i zniszczeniem. Sprzyja temu coraz wiksza wraliwo urzdze ze wzgldu na wzrastajcy stopie ich skomplikowania, co prowadzi do postawania w nich niebezpiecznych uszkodze - obserwowanych z reguy tym czciej, im wysze jest ich nasycenie wyposaeniem elektronicznym. Szkody mog powstawa w czuym sprzcie: w komputerach, w urzdzeniach: RTV, telekomunikacyjnych i transmisji danych, w aparaturze: AKP, sterowniczej, elektromedycznej, itp. - gwnie na skutek przebicia w elementach pprzewodnikowych, ale niekiedy take i w tradycyjnych instalacjach oraz odbiornikach. Skutkami mog by zakcenia funkcjonowania, trwae i kosztowne uszkodzenia elementw czy caych podzespow, a po przebicia izolacji powodujce poraenie ludzi czy wywoanie poaru lub wybuchu. Przepicia takie bywaj obserwowane nie tylko w pobliu kanau wyadowania atmosferycznego, ale take w odlegoci rzdu setek metrw lub nawet kilometrw od miejsca trafienia. Podobny skutek miewaj przepicia pochodzenia czeniowego, generujce si samoistnie podczas pracy urzdze elektroenergetycznych (zwaszcza podczas przerywania prdu w obwodach o charakterze indukcyjnym). 4.2. Zagroenia o charakterze termicznym W rd tych zagroe wymieni trzeba gwnie moliwo oparzenia ciaa czowieka gorcym przedmiotem. Oprcz zdarze o ewidentnych skutkach, wynikajcych z dotknicia do nagrzanego normalnie elementu (np. rda wiata, sprztu AGD) lub stycznoci ze spawanymi materiaami czy rozpryskiwanymi iskrami, rozpatrywa naley przede wszystkim sytuacje, w ktrych prawdopodobiestwo wystpienia cikich urazw jest znaczce moe to by wystpienie poaru czy zainicjowanie wybuchu, prowadzce do cikiego poparzenia lub utraty ycia. Nie naley przy tym lekceway moliwych urazw spowodowanych utrudnieniami podczas ewakuacji. Przykadowe scenariusze powstania sytuacji zagroeniowej mog by nastpujce:

a) moliwe przyczyny: degradacja wasnoci materiau izolacji lub wyeksploatowanie urzdzenia, niewaciwa budowa urzdzenia (np. brak/nieskuteczno zabezpiecze przed zwarciem) lub jego eksploatacja (prowadzenie prac bez odczenia napicia, pomyki czeniowe, manipulowanie w pobliu czci pod napiciem); moliwe skutki: wywoanie przez czowieka zwarcia lub samoistne powstanie zwarcia (zwanego penym), prowadzcego do intensywnego wydzielania si ciepa w obwodzie i gwatownego wzrostu temperatury toru prdowego i izolacji (pogarszajcego waciwoci materiau przewodowego i zestykw) a do zapalenia si izolacji czy stykajcych si z ni przedmiotw b) moliwe przyczyny: degradacja wasnoci materiau izolacji wskutek wyeksploatowania urzdzenia bd niewaciwej jego budowy (np. nieodporno na naraenia od agresywnych rodkw chemicznych, ekstremalnych temperatur, promieniowania sonecznego lub nadfioletu) czy eksploatacji (poddawanie wibracjom, zawilgoceniu); moliwe skutki: powstanie upywu prdu z obwodu pod napiciem (czyli tzw. zwarcia tpego), prowadzcego do staego wydzielania si ciepa w izolacji i powolnego wzrostu jej temperatury, skutkujcego dalsz degradacj a do jej wypalenia lub przerodzenia si w zwarcie pene c) moliwe przyczyny: niewaciwa budowa urzdzenia (np. brak/nieskuteczno zabezpiecze przed przecieniem) lub jego eksploatacja (przyczanie odbiornikw o nadmiernym poborze mocy, zanieczyszczenie radiatorw silnika, przecianie mechaniczne napdw, asymetria napi fazowych trjfazowego ukadu zasilania silnikw), pogorszenie oddawania/rozpraszania ciepa (uoenie przewodw w ssiedztwie materiaw utrudniajcych przepyw ciepa, eksploatowanie przeduaczy bez rozwinicia z bbna); moliwe skutki: wystpienie przecienia obwodu (przetenia) lub silnika, prowadzcego do uszkodzenia termicznego izolacji (jej degradacji czy wykruszenia, wypalenia) i wypalenia stykw wskutek nadmiernego wydzielania si ciepa w obwodzie d) moliwe przyczyny: niewaciwa budowa urzdzenia zawierajcego elementy grzejne (np. brak/nieskuteczno regulatora mocy bd ogranicznika temperatury) lub jego eksploatacja (praca bez nadzoru, ustanie cyrkulacji lub ubytek czynnika odbierajcego ciepo, bdne nastawy), umieszczenie rda ciepa/promieniowania w zbyt maej odlegoci od niebezpiecznych materiaw; moliwe skutki: wystpienie niekontrolowanego wzrostu temperatury (przegrzania), prowadzcego do uszkodzeniem elementw i skutkujcego poarem e) moliwe przyczyny: niewaciwa budowa urzdzenia (np. niewaciwy dobr materiaw stykowych, utlenienie zestykw lub polunienie ich docisku powikszajce rezystancj przejcia) lub jego eksploatacja (brak regularnej konserwacji, stosowanie przypadkowych materiaw/rozwiza); moliwe skutki: nagrzewanie si elementw toru prdowego i zestykw, prowadzce

do ich wypalania, uszkodzenia termicznego izolacji, rozarzania czy iskrzenia - skutkujce poarem i/lub zwarciem 4.3. Zagroenia o charakterze chemicznym Zagroenie przewanie wystpuje w chwili powstania poaru i/lub wybuchu. a) moliwe przyczyny: zapalenie si elementw wykonanych z tworzyw sztucznych (np. izolacji, osprztu zwaszcza wykonanych z odmian polichlorku winylu) lub oleju sucego jako izolacja (np. w transformatorach, przekadnikach, wycznikach, kondensatorach) - wydzielajcych toksyczne substancje, jak opary kwasu solnego, PCB, itp.; moliwe skutki: oparzenie chemiczne ciaa (w szczeglnoci drg oddechowych, gaek ocznych, itd.), zatrucie produktami spalania prowadzce do zejcia miertelnego 4.4. Zagroenia o charakterze mechanicznym Zagroenia te s czsto niezauwaane bd odsuwane na dalszy plan, jako nieistotne w zestawieniu z tymi o charakterze elektrycznym, zwaszcza gdy porwnuje si moliw ciko urazw. Jednake nie mona pomija ich cakowicie, w czym utwierdza nas europejska koncepcja zapewnienia bezpieczestwa. Oprcz ewidentnych urazw, jakie czowiek moe odnie np. wskutek kontaktu z ostr krawdzi obudowy urzdzenia lub w wyniku hipotetycznego wypadku przygniecenia spadajcym elementem supa napowietrznej linii elektroenergetycznej, naley przede wszystkim rozpatrywa urazy i szkody, jakie mog spowodowa urzdzenia przewanie klasyfikowane jako maszyny, czyli posiadajce ruchome elementy. Najczciej mog to by: uderzenia, skaleczenia, zgniecenia, obcicia, itp. - jakie spowodowane bywaj niespodziewanym rozruchem lub niepoprawn prac urzdzenia, niewaciwym kierunkiem ruchu napdu, czy niemoliwoci zatrzymania niebezpiecznego ruchu. Przykadowe scenariusze powstania sytuacji zagroeniowej mog by nastpujce: a) moliwe przyczyny: chwilowe obnienie si wartoci napicia zasilania lub zanik napicia jednej z faz ukadu zasilania (tzw. asymetria napi fazowych) powodujce zatrzymanie ruchu napdu, po czym niespodziewany jego powrt; moliwe skutki: nagy samorozruch napdu, skutkujcy np. urazem u czowieka, zniszczeniem narzdzia lub materiau b) moliwe przyczyny: przyczanie maszyny przenonej/przewonej do trjfazowych gniazd wtykowych, w ktrych wystpuje rna kolejnoci nastpstwa faz; moliwe skutki: odwrcenie kierunku wirowania napdu, mogce w niektrych maszynach skutkowa jego zablokowaniem i uszkodzeniem (w szczeglnoci mechanicznym) - a do wyrzutu odamkw narzdzia, elementw konstrukcyjnych czy materiau, powodujcych uraz

c) moliwe przyczyny: wystpienie niebezpiecznego stanu/ruchu maszyny niemoliwego do zatrzymania wskutek braku, nieskutecznoci lub niedostpnoci urzdzenia do zatrzymywania/wyczania awaryjnego (wym. wczeniej stopu awaryjnego); moliwe skutki: wystpienie urazu, uszkodzenie maszyny bd jej narzdzia i/lub materiau d) moliwe przyczyny: wystpienie potrzeby zatrzymania/unieruchomienia napdu bd koniecznoci odczenia od napicia zasilania maszyny lub fragmentu jej wyposaenia elektrycznego na czas jej postoju, niesprawnoci czy konserwacji - niemoliwych do wykonania wskutek braku lub niedostpnoci urzdzenia do zatrzymywania (tzw. stopu roboczego) albo urzdzenia do odczenia od zasilania (np. gwnego rozcznika izolacyjnego, rozcznika konserwacyjnego); moliwe skutki: brak stanu jednoznacznego zatrzymania mechanizmu, rozruch/zaczenie zasilania omykowo bd przez osoby nieupowanione skutkujce np. urazem podczas wykonywania czynnoci eksploatacyjnych e) moliwe przyczyny: nadmierny (niekontrolowany) wzrost prdkoci obrotowej silnikw po zmniejszeniu momentu hamujcego (w niektrych silnikach prdu staego); moliwe skutki: uszkodzenie elementw napdu wskutek dziaania siy odrodkowej (rozerwanie), mogce skutkowa urazem w wyniku wyrzutu odamkw narzdzia czy elementw konstrukcyjnych 4.5. Zagroenia rne i inne sytuacje zagroeniowe W rd zagadnie nie dajcych si jednoznacznie skojarzy z konkretnym z wymienionych zagroe, wymieni naley czsto obserwowane wystpowanie sytuacji zagroeniowych, u przyczyn ktrych ley brak informacji o urzdzeniu i ostrzee z nim zwizanych. Dane takie by zawarte w dokumentacji technicznej [48], podajcej opis urzdzenia, przeznaczenie i zakres zastosowania, a take ograniczenia zaoone przez konstruktora czy zastosowania niedozwolone. Ponadto, w zalenoci od stopnia skomplikowania, uyteczne bywaj schematy, wykaz podstawowych parametrw, informacje i ostrzeenia dot. eksploatacji oraz wskazwki dla utrzymania urzdzenia w poprawnym stanie technicznym (przegldy, badania i pomiary). Istotnym elementem informacji o urzdzeniu s take piktogramy umieszczone na elementach sygnalizacyjnych i sterowniczych, tabliczki znamionowe i opis elementw wyposaenia elektrycznego. Niekiedy brak lub niekompletnoci dokumentacji technicznej towarzyszcej urzdzeniu jest wynikiem zaniedba, ale nadzwyczaj czsto ma miejsce przy zakupie okazji z drugiej rki, odzyskiwaniu urzdze ze zomowisk, a nawet eksploatowania wyrobw wyprodukowanych sposobem gospodarskim. Prowadzi to czasami do rnych sytuacji zagroeniowych, spowodowanych nieodpowiednim uytkowaniem, brakiem moliwoci poprawnego nastawienia parametrw czy trudnoci w zinterpretowaniu wynikw bada i pomiarw.

Innym zagadnieniem jest niewaciwa jako energii dostarczanej do urzdzenia rozumiana gwnie jako dokuczliwe lub szkodliwe zaniki napicia zasilania oraz niepodana zawarto wyszych harmonicznych prdw i napi, powodujca szkodliwe nagrzewanie si urzdze przesyowych i odbiornikw [83]. Oprcz oczywistego utrudnienia podczas ewakuacji czy przy zwalczaniu poaru, zanik napicia zasilania jest dla wspczesnych odbiorw duym wyzwaniem, gdy wie si np. z utrat danych przetwarzanych przez systemy komputerowe, przerwaniem transmisji w urzdzeniach telekomunikacyjnych, stratami produkcyjnymi a po moliwo spowodowania urazu, jak np. przy stosowaniu sprztu elektromedycznego w obiektach suby zdrowia czy elektromagnesw zainstalowanych w suwnicach pracujcych w przemyle hutniczym. 5. Ograniczanie ryzyka zwizanego z zagroeniami o charakterze elektrycznym

5.1. Zjawisko poraenia prdem elektrycznym Przedstawiajc zjawisko w uproszczeniu mona stwierdzi, i z fizycznego punktu widzenia bezporednie raenie prdem wystpuje w chwili jednoczesnego dotykania przez czowieka do dwch punktw znajdujcych si pod rnymi potencjaami elektrycznymi - czyli pomidzy ktrymi wystpuje napicie, zwane dotykowym [70] [73]. Warunkiem koniecznym jest przy tym zamknicie si obwodu raeniowego. W praktyce, zalenie od czci ciaa czowieka stykajcej si z elektrodami tego obwodu, prd raeniowy najczciej przepywa na drodze: rkatuw, rka-rka, rka-noga. Wariantem moe rwnie by droga: noga-noga wwczas, gdy ofiara stpa dwiema stopami po przewodzcym podou (np. po powierzchni ziemi, po metalowym pomocie, po betonowej pododze), w ktrym ma miejsce przepyw prdu, spowodowany wystpieniem zwarcia doziemnego lub uderzeniem pioruna wwczas mwimy o wystpieniu napicia krokowego. Bezporedni przepyw prdu odczuwalny bywa przez czowieka jako uczucie blu, mrowienie w miejscu styku z elektrod i niekiedy skurcz mini, a w ciszych przypadkach towarzysz temu zaburzenia widzenia, syszenia i rwnowagi, a nawet utrata wiadomoci. W kracowych przypadkach dochodzi do zejcia miertelnego, najczciej wskutek fibrylacji komr serca. Zesp tych zjawisk w medycynie nazywany jest tzw. skutkami patofizjologicznymi, czyli wystpieniem w tkankach ciaa zmian: biologicznych, chemicznych, a nawet fizycznych, ktre s zwizane z zakceniem pracy ukadu nerwowego, krenia i oddechowego. Przykadowo literatura przytacza, na uytek zastosowa technicznych elektrycznoci, nastpujce reakcje czowieka na raenie prdem przemiennym 50 Hz o podanej wartoci, jako uznane za typowe dla miarodajnego odsetka populacji ludzkiej [61]: 0,5 mA warto progow odczuwania (percepcji), poniej ktrej przepyw prdu pomidzy lew rk a stopami moe nie by zauwaalny,

10 mA warto progowa prdu samouwolnienia powyej ktrej wystpuje mimowolny skurcz mini, np. powodujcy zaciskanie si doni na trzymanym przedmiocie (gdy jest to element pod napiciem to moe doj do zwikszenia powierzchni styku, a w konsekwencji wzrost wartoci prdu), 30 mA pocztek fibrylacji komr serca i paraliu drg oddechowych przy ktrej to wartoci obserwuje si wzrost zalenoci skutkw raenia od jego czasu trwania, 1 A zatrzymanie akcji serca i krenia krwi - jako bezporednio prowadzce do zgonu, 5 A - oparzenia powierzchniowe wskutek oddziaywania termicznego - od blizn w miejscu wnikania prdu raeniowego w ciao do miejscowego spalenia skry, a take uszkodzenia - wskutek silnego nagrzania - organw wewntrznych (wcznie z martwic tkanek). Ponadto po dugim czasie od raenia bywaj obserwowane rne dysfunkcje: sztywno koczyn, guchota, lepota, zaburzenia mowy, nawracajcy stres, zaburzenia rytmu serca, itp. Rzeczywista ciko urazw spowodowanych bezporednim przepywem prdu zaley licznych czynnikw o losowym charakterze, wrd ktrych jako najistotniejsze wymieniane s: - charakterystyczne parametry raenia: rodzaj prdu (przemienny, stay, czy impulsowy), warto natenia, czas trwania raenia, - droga przepywu przez ciao czowieka (naley zwrci uwag, i w praktyce najcisze skutki bywaj podczas przepywu prdu przez okolic serca, czyli przy udziale lewej rki w obwodzie raeniowym), - warto rzeczywistego napicia dotykowego, majca zwizek z wartoci napicia, pod jakim znajduje si urzdzenie i z charakterem ewentualnego uszkodzenia, - stan psychofizyczny (kondycja) czowieka w chwili wypadku. Ostatni z wymienionych czynnikw ma istotny wpyw na warto impedancji ciaa i jest indywidualnym i trudnym do okrelenia parametrem, gdy warto impedancji niektrych czci ciaa (jak naskrek) zmienia si w znacznych granicach i zaley od temperatury otoczenia i od podwyszonej wilgotnoci rodowiska. Spowodowane to moe by np. zarwno wystpowaniem wody, ale te wskutek spocenia, bdcego wynikiem przybrania wymuszonej pozycji ciaa przy wykonywaniu pracy. Ponadto stan wyczerpania organizmu, stresu, choroby, wpywu alkoholu lub podobnie dziaajcych czynnikw rwnie obnia wypadkow warto tej impedancji. Przyjmuje si w uproszczeniu, e dla reprezentatywnej prbki populacji ludzi dorosych, impedancja ciaa ludzkiego przy napiciu dotykowym rzdu 230 V o czstotliwoci 50 Hz, ma warto wiksz od 1000 w warunkach normalnych (przy suchym naskrku) i mniejsz od 1000 przy wystpowaniu wilgoci.

Omawiajc mechanizm poraenia, naley take rozpatrywa moliwo oddziaywania poredniego na organizm czowieka, do jakiego dochodzi bez przepywu prdu raeniowego, czyli np. w chwili wystpienia zwarcia w pobliski urzdzeniu, co moe spowodowa uraz termiczny polegajcy na przegrzaniu (opaleniu) ciaa czowieka. Ponadto naley wspomnie o moliwoci wystpienia urazu mechanicznego, spowodowanego np. upadkiem z wysokoci, upuszczeniem przedmiotu trzymanego podczas pracy lub nawet wykonaniem mimowolnego ruchu. Natomiast szczeglnym rodzajem wypadku jest tzw. raenie skojarzone, czyli raenie wraz z wystpieniem wyadowania ukowego do ciaa lub w jego pobliu, co opisano wczeniej. Naley zauway, i podczas wypadkw przy urzdzeniach wysokonapiciowych skutki patofizjologiczne bywaj z reguy cisze, ni przy niskonapiciowych, a dodatkow okolicznoci jest moliwo niespodziewanego wystpienia wyadowania ukowego w powietrzu, zazwyczaj rozwijajcego si w zwarcie wielofazowe. Do zaponu uku dochodzi przy niezachowaniu minimalnej odlegoci zblienia, czyli przy naruszeniu izolacyjnego odstpu od niebezpiecznej czci czynnej. Jest to m.in. powodem ograniczania osobom postronnym dostpu do urzdze wysokonapiciowych i powierzenia eksploatacji wykwalifikowanego personelowi, pracujcemu wedug okrelonych procedur.

Kade urzdzenie elektroenergetyczne zawiera metalowe czci, ktre z punktu widzenia teorii raenia dzielimy na nastpujce grupy [53] [79]:

Rys. 4. Czci czynne i czci przewodzce czci dostpne na przykadzie grzaki Widoczne zaciski przyczeniowe przewodw na zakoczeniach drutu oporowego oraz zacisk ochronny na metalowym korpusie.

czci czynne - elementy, ktre w warunkach normalnych przeznaczone s do pracy pod napiciem;
w praktyce s to: szyny zbiorcze urzdze zasilajcych i rozdzielczych (rozdzielnic, tablic bezpiecznikowych, itp.), yy fazowe i neutralne przewodw i kabli (lecz nie ochronno-neutralne), zaciski przyczeniowe, elementy stykowe zestaww wtyczka-gniazdo, uzwojenia maszyn i aparatw (prdnic, transformatorw, silnikw, przekanikw), drut oporowy grzaek, itp.;

niebezpieczna cz czynna jest to cz czynna znajdujca si pod niebezpiecznym napiciem, a wic moe by rdem poraenia; w urzdzeniach wysokonapiciowych niebezpieczne napicie moe pojawi si take na powierzchni izolacji staej, dlatego tak powierzchni mona uzna za niebezpieczn cz czynn; czci przewodzce dostpne - elementy, ktre mog by dotknite i nie s normalnie pod napiciem, lecz ktre mog si znale pod napiciem gdy zawiedzie izolacja podstawowa;
w praktyce s to: obudowy urzdze zasilajcych i rozdzielczych (szafy, skrzynki), pancerze kabli, kadzie transformatorw, korpusy zasilanych energi elektryczn odbiornikw (maszyn i silnikw,

sprztu komputerowego, opraw owietleniowych, itd.), pulpity sterownicze, osony tablic/wnk w urzdzeniach (pokrywy, drzwiczki), itp.,

czci przewodzce obce - elementy, ktre nie stanowi czci urzdzenia elektrycznego, lecz mog wprowadzi (przyjmowa) pewien potencja, ktrym zwykle bywa potencja ziemi;
w praktyce s to: elementy konstrukcyjne budowli (np. stalowe/elbetowe supy i fundamenty), elementy wyposaenia budowli (pokrycia elewacji, drabiny, klapy wazw, okna i drzwi), metalowe instalacje nieelektryczne (rurocigi, grzejniki), itp.

Wystpowanie tych czci w urzdzeniu przekada si na moliwe scenariusze raenia prdem - zasadniczo wyrnia si przy tym nastpujce (niezalenie od poraenia w wyniku wystpowania napicia krokowego): A. Dotyk bezporedni, bdcy z definicji kontaktem czowieka z czciami czynnymi; w praktyce dochodzi do niego, gdy czowiek zamyka obwd raeniowy dotykajc jednoczenie do dwch rnych czci czynnych albo stojc na przewodzcym podou dotyka do czci czynnej; w rzeczywistoci dochodzi do niego przede wszystkim w wyniku nieprzestrzegania zasad bezpieczestwa podczas eksploatacji urzdze elektrycznych (np. pozostawiania niezamknitych obudw, pracy urzdze niekompletnych) lub bdw personelu (np. omykowej zamiany przewodw); naley tu zwrci uwag na zagroenie spowodowane wynoszeniem na zewntrz urzdzenia niebezpiecznego potencjau czci czynnych przez wod i obce metalowe przedmioty wnikajce w niekontrolowany sposb do wntrza obudowy; w urzdzeniach wysokonapiciowych, z podanych wyej wzgldw, ju samo przekroczenie granicy strefy niebezpiecznej (czyli powierzchni ograniczonej przez minimalny odstp izolacyjny od niebezpiecznych czci czynnych) uznaje si za rwnowane z ich dotkniciem; w przypadku wystpowania w urzdzeniu elementw pojemnociowych, ktre gromadz adunek elektryczny takich, jak: kondensatory, yy dugich kabli, uzwojenia transformatorw raenie czowieka moe wystpi nawet ju po odczeniu od napicia, a w chwili dotknicia do nierozadowanych czci czynnych (na ktrych wystpuje tzw. napicie szcztkowe); B. Dotyk poredni, bdcy z definicji kontaktem czowieka z czciami przewodzcymi dostpnymi, ktre w stanie zakcenia znalazy si pod napiciem; w praktyce dochodzi do niego, gdy czowiek zamyka obwd raeniowy stykajc si jednoczenie z dwiema czciami przewodzcymi (dostpnymi lub obcymi), z ktrych przynajmniej jedna niespodziewanie znalaza si pod napiciem dotykowym wskutek wystpienia uszkodzenia w rozpatrywanym urzdzeniu (np. zwarcia doziemnego spowodowanego przebiciem elektrycznym izolacji) lub zakcenia (np. rozpywu prdu bdzcego wskutek wystpienia zwarcia w innym urzdzeniu lub wyadowania atmosferycznego);

Praktyka wykazuje, e najcisze moliwe skutki patofizjologiczne (czyli zejcie miertelne, np. w wyniku fibrylacji komr serca) obserwowane s przy urzdzeniach elektroenergetycznych, natomiast w wikszoci sytuacji one bywaj pomijalne przy raeniu od urzdze zasilanych bardzo niskim napiciem (czyli takich, jak: instalacje logiczne, teletechniczne, CCTV, przeciwpoarowe/DSO, itp.). Funkcjonujce w normach pojcie zakresw napiciowych [59] wytycza wyran granic mianowicie przebiega ona na poziomie 50 V prdu przemiennego i 120 V prdu staego. Warto ta, bdc grn granic napicia dugotrwale dopuszczalnego UL (tzn. takiego, z ktrym czowiek moe si styka bez obawy o wystpienie skutkw patofizjologicznych), jest odpowiednia dla normalnych (suchych) warunkw rodowiskowych, a obnia si j odpowiednio do 25 V i 60 V przy wystpowaniu warunkw szczeglnych (tzn. wilgo i/lub przewodzce rodowisko), albo odpowiednio do 12 V i 30 V przy warunkach specjalnych (gdy wystpuje kontakt z wod). Urzdzenia elektroenergetyczne, jako zasilane napiciami powyej tej granicy, musz by wyposaone w rozwizania techniczne zwane rodkami ochrony przeciwporaeniowej [49]. 5.2. Ochrona przeciwporaeniowa Najprostsz form ochrony przed poraeniem, od zarania elektryfikacji, byy tzw. nietechniczne rodki ochrony, czyli zesp rozwiza gwnie o charakterze organizacyjnym, z zaoenia majcych na celu zapobieganie powstaniu sytuacji zagroeniowej. W szczeglnoci maj one na celu: a) uwiadomienie istnienia zagroe poprzez dziaania poczynajc od zapewnienia przeszkolenia personelu i stawiania wymaga co do jego kwalifikacji dla uzyskania odpowiednich zachowa, a do rnych form ostrzegania i informowania o wystpujcych zagroeniach, b) zapewnienie bezpieczestwa eksploatacji poprzez: - opracowywanie instrukcji i egzekwowanie wypeniania ich postanowie, - stosowanie odpowiedniego systemu organizacji i prowadzenia prac (w szczeglnoci ustanowienie stanowisk: poleceniodawcy, koordynujcego, dopuszczajcego, nadzorujcego wraz z okreleniem ich obowizkw), a take stosowanie procedur (np. pracy na polecenie, przygotowania miejsca pracy, dopuszczenia do pracy i zakoczenia jej) [3], - powierzanie eksploatacji pracownikom z uprawnieniami odpowiednimi do zakresu prowadzonych prac i rodzaju obsugiwanego urzdzenia oraz poziomu napicia. Skuteczno nietechnicznych rodkw ochrony zaley od czynnika ludzkiego, wic praktyczne ich stosowanie dopuszczone jest tylko w sytuacji, w ktrej ze wzgldu na obecno wykwalifikowanego personelu gwarantowane jest cise dotrzymanie procedur, np. w elektrowniach i spkach dystrybucyjnych, w pionach energetycznych zakadw przemysowych, w laboratoriach [30]. W pozostaych sytuacjach, czyli

wszdzie tam, gdzie dostp do urzdzenia mog mie osoby nie bdce wykwalifikowanymi elektrykami, konieczne jest zastosowanie tzw. technicznych rodkw ochrony, czyli odpowiednich rozwiza wbudowanych w urzdzenie, odpornych na prby zneutralizowania czy podobnych poczyna.

Podstawowa zasada ochrony przed poraeniem prdem elektrycznym [49], ustalona na potrzeby budowy i eksploatacji wspczesnych urzdze elektroenergetycznych, stanowi co nastpuje: niebezpieczne czci czynne powinny by niedostpne, czci przewodzce dostpne nie powinny by niebezpieczne zarwno w warunkach normalnych (czyli przy braku uszkodzenia), jak i w przypadku wystpienia pojedynczego uszkodzenia. W praktyce oznacza to konieczno zastosowania zestawu odpowiednio dobranych technicznych rodkw ochrony przeciwporaeniowej w kadym urzdzeniu elektroenergetycznym. rodki ochrony podstawowej (zwanej ochron przed dotykiem bezporednim) stosuje si dla wyeliminowania moliwo poraenia czowieka wskutek dotknicia przez niego do niebezpiecznych czci czynnych. Natomiast rodki ochrony dodatkowej (zwanej ochron przed dotykiem porednim lub ochron przy uszkodzeniu) maj za zadanie niedopuszczenie do wystpienia skutkw patofizjologicznych u czowieka w chwili wystpienia pojedynczego uszkodzenia w rozwizaniach zapewniajcych ochron podstawow. Zestaw w musi zawiera pierwszy ze rodkw - zapewniajcy ochron podstawow - i niezaleny od niego drugi - ktry zapewnia ochron w chwili wystpienia uszkodzenia, albo jeden rodek ochrony wzmocnionej o efektywnoci porwnywalnej z tak jak dla rodkw niezalenych. Przy doborze rodkw ochrony, oprcz przestrzegania postanowie odpowiednich norm (zawierajcych obostrzenia co do budowy i moliwe ograniczenia zastosowania), naley kadorazowo uwzgldnia okolicznoci wynikajce z wpywu rzeczywistych czynnikw rodowiskowych, a przede wszystkim: - impedancji ciaa ludzkiego (zalenej od temperatury otoczenia i wystpowania wilgoci czy wody), - moliwoci kontaktu czowieka z potencjaem ziemi oraz opisanej wczeniej kwestii kwalifikacji personelu.

Naley zwrci uwag, e rwnoczesn ochron przed dotykiem bezporednim i porednim w niektrych urzdzeniach moe zapewnia zasilanie ich bardzo niskim napiciem [49], przy czym obwarowane jest to ostrymi wymaganiami co do rodzaju rda zasilania i budowy obwodu (np. wg [36] [54]). Wysoka skuteczno tego rozwizania przemawiaaby za wykorzystaniem jego wszdzie tam, gdzie ma miejsce korzystanie z odbiornikw energii elektrycznej w warunkach

zwikszonego ryzyka poraenia, czyli zwaszcza w miejscach wilgotnych, ciasnych, ograniczonych metalowymi powierzchniami (np. np. wewntrz kotw, maszyn studzienek, w wzach cieplnych, przepompowniach, itp.). Jednake wzgldy praktyczne (tzn. niewielka moc urzdze) powanie ograniczaj moliwoci zastosowania bardzo niskiego napicia, co sprawia, e chtnie uywa si go tylko w obwodach sterowniczych i sygnalizacyjnych, w zastosowaniach specjalnych (np. w UPS-ach, w sprzcie elektromedycznym) oraz do zasilania niewielkich odbiornikw takich, jak: siowniki i podobne elementy wykonawcze do nastawiania urzdze, opraw miejscowego owietlenia stanowiska pracy, itp.
Uwaga praktyczna: Niekiedy obwody zasilane takim napiciem oznacza si skrtami: SELV i PELV (ew. FELV) w zalenoci od braku albo wystpowania w nich uziemienia.

Natomiast przy prowadzeniu prac kontrolno-pomiarowych i remontowych, kiedy konieczne jest zawieszenie dziaania niektrych standardowych rodkw ochrony, korzysta naley ze sprztu ochronnego (w tym rodkw ochrony osobistej) [45].

5.2.1. Ochrona podstawowa w urzdzeniach niskonapiciowych rodki ochrony przed dotykiem bezporednim (zwanej te ochron podstawow), z ktrych przynajmniej jeden ma by zastosowany w kadym urzdzeniu niskonapiciowym (urzdzeniach rozdzielczych [38], instalacjach [54] i odbiornikach [31] [36] [37] [46] [47]), a sa nimi: zastosowanie izolacji oraz obudowy powinny by wykonane tak, by fizycznie uniemoliwia dostp do niebezpiecznych czci czynnych [70].

Izolowanie czci czynnych Izolacja podstawowa powinna by wykonana fabrycznie wedug odpowiednich norm, dotyczcych konkretnego urzdzenia, oraz sprawdzona przy wykonaniu/odbiorze. Powinna pokrywa czci czynne w caoci, a jej usunicie moliwe ma by tylko poprzez zniszczenie. Wynika std w sposb oczywisty zakaz jej naprawiania w warunkach amatorskich, np. z uyciem tamy klejcej, rurki termokurczliwej czy innych przypadkowych technologii - jako rozwiza niebezpiecznych i nie podlegajcych jakiemukolwiek sprawdzeniu, pomimo i w eksploatacji niekiedy dopuszcza si naprawianie izolacji przez wykwalifikowany personel z uyciem odpowiednich materiaw i pod warunkiem przeprowadzenia pomiaru rezystancji i sprawdzenie wytrzymaoci elektrycznej. Powinna by przewidziana tak, by wytrzymywaa wszelkie naraenia rodowiskowe moliwe do wystpienia w trakcie eksploatacji urzdzenia: niskie lub wysokie temperatury pracy, oddziaywanie agresywnych czynnikw czy promieniowania (np. podczerwone, nadfioletowe). Aby nie dopuci do uszkodzenia izolacji podczas eksploatacji przewodu, niekiedy dodatkowo wykonuje si na niej powok (np. z

polwinitu) lub opon (np. z gumy), natomiast w przypadku kabli niektrych typw wyposaa si je w pancerz ze stalowych tam bd drutw, chronicy przed napreniami w wyniku oddziaywania si poprzecznych (tncych) lub podunych (rozcigajcych).

Obudowy, przegrody, osony, ogrodzenia Stosuje si je tam, gdzie izolacja czci czynnej musi by usunita a zatem czci czynne umieszcza si w odpowiedniej obudowie, bd za przegrod (oson, ogrodzeniem). Aby ochrona bya skuteczna, wymagane jest zachowanie odpowiedniego stopnia ochrony (wyraonego opisanym poniej kodem IP) [42], waciwie dobranego do rzeczywistych warunkw rodowiskowych co ma na celu uniemoliwienie dotyku oraz zapobiega wnikaniu cia obcych i wody. Z mechanicznego punktu widzenia rozwizanie obudowy (przegrody, osony, ogrodzenia) powinno zapewnia odpowiedni wytrzymao i odporno [29], a otwarcie (demonta) moliwe ma by tylko w nastpujcy sposb: a) poprzez uycie klucza lub narzdzia (tzn. zamknicie na zamek, kdk lub np. przykrcenie rubami), co ma zapobiega moliwoci otwarcia przez osoby nieupowanione, albo b) po uprzednim odczeniu napicia zasilania (czci nieodczane maj by cakowicie osonite i oznaczone piktogramem ostrzegawczym) co jest prosto realizowane poprzez umieszczenie pokrta odcznika na drzwiczkach i sprzgnicia go z mechanizmem aparatu za porednictwem rozczalnego waka (przy ustawieniu pozycji I pokrta otwarcie drzwiczek nie jest moliwe), albo c) gdy istnieje potrzeba pozostawienia moliwoci otwarcia drzwiczek (pokrywy) podczas pracy, to wewntrzna osona - demontowana wycznie z uyciem klucza lub narzdzia - ma uniemoliwia dostp do niebezpiecznej czci czynnej. Stopie ochrony charakteryzujcy obudow [42], wyraony tzw. kodem IP, jest znormalizowanym wskanikiem okrelajcym jej odporno na wnikanie z zewntrz cia obcych (np. rki, narzdzia, zanieczyszcze, pyu) i wody do jej wntrza, ale take do przestrzeni za przegrod/oson. Kod IP podaje si take dla rnych elementw takich, jak: pokrywy, uszczelnienia, przyciski sterownicze, pokrta i dwignie cznikw, lampki sygnalizacyjne i podobny osprzt jako okrelony wzgldem powierzchni, np. paszczyzny pulpitu, na ktrej s instalowane (przy zaoeniu poprawnoci montau). Osignicie w rzeczywistoci takiego stopnia ochrony, jaki zosta zadeklarowany przez producenta wyrobu, wymaga zastosowania wszelkich uszczelnie, oson i osprztu przewidzianych fabrycznie lub wskazanych przez projektanta. Rozwizania stosowane przy montau wyrobw (osprztu i aparatury), charakteryzujcych si okrelonym stopniem ochrony wzgldem paszczyzny zainstalowania (np. okienek wziernikw, pokrte i dwigni napdw cznikw, przyciskw i lampek, gniazd i zaciskw, miernikw), nie mog obnia stopnia ochrony caej obudowy poniej wymaganej wartoci.

Rys. 5. Porwnanie budowy uszczelnie w rozcznikach mechanizmowych rnych typw, przystosowanych do mocowania w pulpicie Aparat widoczny po lewej stronie nie jest wyposaony w uszczelnienie oki, natomiast konstrukcja prawego zapewnia stopie ochrony IP65 (dla pokrta, nie pokazanego na rysunku, wzgldem pulpitu jako paszczyzny montau).

Uwagi praktyczne: a) przyczanie przewodw do elementw wykorzystujcych gwintowane poczenia (np. oprawek rde wiata i gniazd wkrtkowych bezpiecznikw topikowych) powinno odbywa si wedug zasady, by zawsze napicie przewodu fazowego (jako czci czynnej) doprowadzone byo do styku wsppracujcego ze stopk arwki/wkadki topikowej, a nigdy za do gwintu bo moliwe jest dotknicie palcem do gwintu przy wkrcaniu/wykrcaniu;

Rys. 6. Moliwo dotknicia do gwintu

b) wszelkie poczenia jak np. wtyczki i gniazda wtykowe, przeduacze, rozganiki - buduje si tak, by uniemoliwi dotyk do niebezpiecznej czci czynnej tzn. e bolce wtyczki, gdy s dostpne musz by wycznie w stanie beznapiciowym, a gdy znajduj si pod napiciem nie mog pozostawa dostpne (czyli musz by wewntrz obudowy zestawu wtyczka-gniazdo); c) gdy nie jest oczywiste, e obudowa zawiera niebezpieczne czci czynne, a jej otwarcie mogoby stwarza zagroenie poraeniowe - naley oznakowa j ostrzegawczym piktogramem w ksztacie tego trjkta z czarn byskawic.

5.2.2. Inne rozwizania ochrony podstawowej i ochrona uzupeniajca W strefach ruchu elektrycznego, dostpnych tylko dla wykwalifikowanego personelu, dopuszcza si take stosowanie przeszkd (barier) i umieszczenia poza zasigiem rki [49] jako rodkw ochrony podstawowej, jednake przy zaoeniu, i wedug wspczesnej wiedzy nie zapobiegaj one rozmylnemu dotkniciu do czci czynnych. W instalacjach elektroenergetycznych w obiektach budowlanych [54] zalecane jest stosowanie ochrony uzupeniajcej (ale nie zastpujcej ochrony podstawowej) z uyciem wysokoczuego urzdzenia rnicowoprdowego.

Rys. 7. Przykad wykorzystania wycznika rnicowoprdowego o czuoci 30 mA do ochrony uzupeniajcej w instalacji elektroenergetycznej niskiego napicia (widok tablicy licznikowej i szczeg)

5.2.3. Rozwizania ochrony przed napiciami szcztkowymi Jeeli wewntrz obudowy znajduj si wspomniane elementy pojemnociowe, utrzymujce napicie szcztkowe to konieczne jest zastosowanie rozwiza dla ich rozadowania (np. opornikw rozadowczych), a gdy jest to niewykonalne to stosuje si odpowiednio widoczne ostrzeenie. Natomiast w przypadku wystpowania energii kinetycznej (np. zgromadzonej w wirujcych masach napdw), tak jak to ma miejsce w silnikach maszyn, ktre indukuj napicie podczas przejcia w stan pracy prdnicowej po odczeniu od

zasilania to konieczne jest przedsiwzicie rodkw zapewniajcych nieobecno niebezpiecznego napicia na odsonitych elementach takich, jak bolce wtyczek [36]. W zasadzie warunek ten bywa speniony poprzez zastosowanie stycznika elektromagnetycznego w obwodzie rozpatrywanego silnika.

5.2.4. Ochrona dodatkowa w urzdzeniach niskonapiciowych Teoretyczna moliwo wystpienia w dowolnym momencie pojedynczego uszkodzenia w kadym obiekcie technicznym oznacza, i we wszelkich urzdzeniach elektroenergetycznych naley liczy si z prawdopodobnym uszkodzeniem rodkw ochrony podstawowej (np. przebicia elektrycznego izolacji) podczas eksploatacji. Praktyka potwierdza t regu, gdy niespodziewane pojawienie si niebezpiecznego napicia dotykowego na dostpnych czciach przewodzcych bywa realnie wystpujcym zdarzeniem, czego dowodzi statystyka wypadkw. Zatem wspczesna wiedza techniczna skania nas do zastosowania w kadym urzdzeniu rozwizania zwanego dodatkow ochron przed poraeniem, znan take pod nazw ochrony przed dotykiem porednim, lub pod oczywistym terminem ochrony przy uszkodzeniu (patrz: np. [31] [36] [37] [38] [46] [47] [54]). W dzisiejszych urzdzeniach wymaga si wic stosowania rodkw ochrony dodatkowej dla niedopuszczenia do powstania skutkw patofizjologicznych, jakie wystpiyby u czowieka dotykajcego do czci przewodzcej (dostpnej lub obcej) w takich warunkach [70]. Wie si z tym nierozcznie pojcie tzw. klasy ochronnoci urzdzenia [49], podajcej w znormalizowany sposb rodzaj jego budowy, a bdcej w praktyce informacj o koordynacji rozwiza ochrony w sieci zasilajcej i w przyczonej do niej odbiorniku co ma bezporednie przeoenie na poziom bezpieczestwa.

Klasy ochronnoci urzdze Najdawniej wykorzystywano urzdzenia wykonane w tzw. 0 klasie ochronnoci, czyli takie, w ktrych wystpowaa wycznie ochrona podstawowa rodkiem ochrony bya jedynie izolacja albo obudowa bez wyodrbnionego zacisku ochronnego, a jej uszkodzenie powodowao natychmiast pojawienie si niebezpiecznego napicia na dostpnych czciach przewodzcych. Przykadowo byy to urzdzenia rozdzielcze, oprawy owietlenia miejscowego, elektronarzdzia i inne odbiorniki. Z oczywistych wzgldw zaniechano ich stosowania w praktyce, cho nie wyklucza si wystpowania ich w strefach ruchu elektrycznego (przy spenieniu pewnych warunkw) czy w rozwizaniach szczeglnych, natomiast urzdzenia istniejce, w miar zuywania si, powinny by zastpowane nowoczeniejszymi, a zarazem bezpieczniejszymi urzdzeniami wyszych klas.

Rys. 8. Rczna lutownica elektryczna jako przykad odbiornika wykonanego w 0 klasie ochronnoci Widoczny dwuyowy przewd i wtyczka z dwoma bolcami (bez styku ochronnego).

Urzdzenia wykonane w tzw. I klasie ochronnoci, oprcz obowizkowej ochrony podstawowej, posiadaj take moliwo objcia ich ochron dodatkow, ktra objawia si wystpowaniem specjalnego zacisku do przyczenia z zewntrz uziemionego przewodu ochronnego (widoczne jest to np. w postaci specjalnego styku wystpujcego we wtyczce). Rozwizanie takie pojawia si praktycznie w wikszoci wspczesnych urzdze rozdzielczych, maszyn, sprztu komputerowego i odbiornikw (np. opraw owietleniowych, duego sprztu AGD). Wszystkie dostpne czci przewodzce urzdzenia, takie jak: korpusy maszyn, kaduby silnikw, obudowy szaf rozdzielczych i skrzynek sterowniczych (w tym take kaset, czujnikw, sygnalizatorw), rastry i elementy opraw owietleniowych, osony i pokrywy, drabinki i korytka kablowe - za wyjtkiem wszystkich tych elementw, w ktrych zastosowano inne rodki ochrony dodatkowej musz by przyczone poprzez wewntrzny ukad pocze ochronnych z wymienionym zaciskiem. Urzdzenia takie i wystpujce w nich zaciski do przyczania w nich przewodw ochronnych oznacza si znormalizowanym symbolem, zawierajcym znak uziemienia wpisany w okrg. Zabezpieczenie skutecznego funkcjonowania ochrony przeciwporaeniowej, a niekiedy i poprawnej pracy takiego urzdzenia, wymaga obecnoci odpowiedniego przewodu ochronnego w kadym punkcie sieci lub instalacji oraz doprowadzenie jego do wspomnianego zacisku, a ponadto przedsiwzicia opisanych niej dziaa. Naley tu zwrci uwag, i dawniej obowizujce przepisy wymagay stosowania urzdze w I klasie ochronnoci zasadniczo tylko tam, gdzie obserwowane byo zwikszone ryzyko poraenia, a wic: w pomieszczeniach kuchni, azienek, pralni, itp. z racji wystpowania wilgoci czy wody, a w pomieszczeniach przemysowych z racji wystpowania uziemionych mas

metalowych. Przykadowo moliwo przyczania mniej bezpiecznych urzdze o 0 klasie ochronnoci ograniczana bya poprzez stosowanie w instalacjach budynkw gniazd jednofazowych ze stykiem ochronnym (bolcem). W dzisiejszych realiach w styk ochronny ma zasadniczo wystpowa w kadym gniedzie, nawet w pomieszczeniach suchych (np. mieszkalnych, biurowych, szkolnych), co poprzez wymuszanie w ten sposb stosowania urzdze przynajmniej w I klasie pozwala na ograniczenie liczby wypadkw poraenia.

Rys. 9. Wiertarka elektryczna jako przykad odbiornika wykonanego w I klasie ochronnoci Widoczna 5-stykowa wtyczka na sznurze zasilajcym (styk ochronny wykonany jest jako bolec o rednicy wikszej, ni pozostae).

Urzdzenia wykonane w tzw. II klasie ochronnoci z definicji wyposaone s w rodek ochrony podstawowej (np. izolacj czci czynnych) oraz w niezalene rozwizanie zapewniajce ochron przy uszkodzeniu, jak moe by izolacja dodatkow: obudow z tworzywa izolacyjnego lub wewntrzn warstw izolacji. Rozwizanie takie spotykane jest coraz czciej w odbiornikach (np. elektronarzdziach, oprawach owietlenia miejscowego, drobnym sprzcie AGD), ale rozpowszechnione s rwnie rne konstrukcje obudw (w formie szaf lub skrzynek montowanych w zestawy) do zastosowa przemysowych lub pracujcych w trudnych warunkach. Kryteria II klasy ochronnoci speniaj take uzwojenia niektrych transformatorw (np. ochronnych, separacyjnych) czy przetwornic. Podczas normalnego uytkowania tak skonstruowanego urzdzenia, ukad podwjnej izolacji uniemoliwia powstanie uszkodzenia grocego poraeniem (dopuszcza si te wyroby o wzmocnionej pojedynczej warstwie izolacyjnej, speniajcej wymagania

stawiane podwjnej). Urzdzenia te uznaje si za bezpieczniejsze od skonstruowanych w I klasie, a ich cech charakterystyczn jest fakt, i nie potrzebuj doprowadzenia przewodu ochronnego i nie musz mie zacisku ochronnego, a wtyczka ich przewodu pozwala na ominicie wspomnianego styku ochronnego gniazda wtykowego. Jednake zdarza si, e w ich wntrzu musz si pojawi z innych wzgldw przewody ochronne, to wwczas konieczne jest zapewnienie ich cigoci i wykonanie odpowiedniego zacisku sytuacje takie wystpuj w speniajcych kryteria II klasy niektrych urzdzeniach elektronicznych (np. w sprzcie informatycznym, aparatach elektromedycznych), ale w szczeglnoci w urzdzeniach rozdzielczych czy cigach opraw owietleniowych. Urzdzenia o II klasie ochronnoci musz by oznaczone symbolem dwch wsprodkowych kwadratw, a ponadto w sytuacji moliwych wtpliwoci (np. urzdzenia o metalowej obudowie) stosuje si znak przekrelonego uziemienia, oznaczajcy brak koniecznoci doprowadzania przewodu ochronnego.

Rys. 10. Zasilacz elektroniczny do domowego sprztu AGD/RTV jako przykad urzdzenia wykonanego w II klasie ochronnoci Widoczna obudowa izolacyjna i tabliczka znamionowa z oznakowaniem symbolem podwjnego kwadratu. Transformator we wntrzu rwnie wykonany jest jako wyrb o podwjnej izolacji.

Uwaga praktyczna:

Wykorzystanie w rozdzielnicy cznikw, przyciskw lub osprztu - o wyprowadzonych na zewntrz obudowy metalowych elementach - nie moe narusza zasady oddzielenia czowieka od czci czynnych podwjn/wzmocnion warstw izolacji.

Rys. 11. Przykady wtyczek i gniazd do zastosowa domowych Klasy ochronnoci: 0 biae (bez styku ochronnego), I szare (ze stykiem ochronnym), II wtyczka biaa, gniazdo czarne (wtyczka moe omija styk ochronny gniazda o I klasie ochronnoci, gniazdo tu pokazane moe przyjmowa tylko wtyczk pask 2,5 A).

Zauway naley, e istniej take urzdzenia wykonane w III klasie ochronnoci, a charakteryzuj si one zasilaniem bardzo niskim napiciem i oznacza si je znakiem III w kwadracie. Stosuje si do ich oznaczenia skrty: SELV i PELV w zalenoci od braku lub wystpowania uziemienia.

Samoczynne wyczenie zasilania Najczciej wystpujcy w krajowych realiach rodek ochrony dodatkowej, znany dawniej pod nazwami zerowania lub uziemienia ochronnego, a stosowany szeroko w przystosowanych do tego celu instalacjach, urzdzeniach rozdzielczych i odbiornikach (jako wspistniejcy ze rodkami ochrony podstawowej) - opiera si na wzajemnej wsppracy trzech odpowiednio przewidzianych i wzajemnie skoordynowanych ze sob nastpujcych elementw:

- aparatu zabezpieczajcego: nadmiarowoprdowego (np. bezpiecznika topikowego, wycznika samoczynnego reagujcego na wzrost wartoci prdu w obwodzie) lub rnicowoprdowego (np. ochronnego wycznika rnicowoprdowego reagujcego na pojawienie si prdu upywu z obwodu), - uziemionego przewodu ochronnego (oznaczanego PE), ktry ma wystpowa w kadym urzdzeniu i doprowadzony jest do wszystkich czci przewodzcych dostpnych, - ukadu pocze wyrwnawczych (oznaczanych CC), sucych do ekwipotencjalizacji - czyli wyrwnania potencjaw pomidzy czciami przewodzcymi dostpnymi i obcymi, ktre jednoczenie mog by dotknite przez czowieka.

Rys. 12. Przykady bezpiecznikw topikowych rnych typw

Zabezpieczenie nadmiarowoprdowe wykrywa wzrost wartoci prdu w przewodzie fazowym powyej ustalonej granicy - co miewa miejsce przy wystpowaniu zwar (a w przypadku ukadu sieci typu TN i TT take przy zwarciu doziemnym), na ktre reaguje przerywajc przepyw prdu zwarciowego poprzez odczenie chronionego obwd od rda zasilania. Zabezpieczenie rnicowoprdowe natomiast wykrywa zaburzenie rwnowagi prdw (tzn. algebraicznej sumy ich wartoci) w poszczeglnych przewodach chronionego obwodu: fazowych (oznaczanych L) i neutralnym (oznaczanym N) a w przypadku wykrycia upywu prdu zwarcia doziemnego wskutek uszkodzenia izolacji, reaguje analogicznie odczajc obwd od zasilania. Wwczas przewd ochronny, przyczony do wszystkich czci przewodzcych dostpnych urzdzenia, suy do odprowadzenia tego prdu uszkodzeniowego do ziemi. Wyczenie prdu zwarcia powinno wystpi moliwie

jak najszybciej normy podaj stosownych czas, zaleny od miejsca zwarcia: przykadowo w niskonapiciowych instalacjach i przyczonych do nich odbiornikach maj to by uamki sekundy, a w obwodach rozdzielczych wynosi nawet do 5 sekund. Natomiast rzeczywisty czas wyczenia zwarcia w sieciach przesyowych niskiego napicia moe by znacznie duszy, co niekiedy jest potrzebne do zapewnienia selektywnoci dziaania zabezpiecze (czyli takiego ich doboru, by najszybciej dziaa najbliszy miejsca zwarcia aparat, zabezpieczajcy obwd). Uziemienie punktu gwiazdowego i przewodu ochronno-neutralnego (oznaczany PEN) ma na celu m.in. wymuszenie zwikszenia wartoci prdu zwarcia doziemnego, a w konsekwencji przyspieszenie jego wyczenia przez zabezpieczenia nadmiarowoprdowe. Dla porwnania mona poda informacj, i w przypadku typowych sieci rozdzielczych redniego napicia w terenie, pracujcych z reguy w ukadzie typu IT, pojedyncze doziemienie moe utrzymywa si w czasie nawet wielu godzin prd zwarcia doziemnego nie jest znaczcy, natomiast uszkodzenie linii niekoniecznie musi oznacza przerw w zasilaniu odbiorcw.

Rys. 13. Jednobiegunowy nadmiarowy wycznik instalacyjny (po lewej) i dwubiegunowy rnicowoprdowy wycznik przeciwporaeniowy (po prawej) Widoczny przycisk testu, sucy do sprawdzania poprawnoci dziaania wycznika rnicowoprdowego (ale nie skutecznoci rodka ochrony).

Zastosowanie rodka ochrony jest moliwe w urzdzeniach wykonanych w I klasie ochronnoci. Przewd ochronny musi spenia cise wymagania dotyczce zapewnienia jego cigoci i sposobu przyczania (dla uniknicia przerwy dyskwalifikujcej rodek ochrony), jego zwymiarowania (tzn. pola przekroju

poprzecznego skorelowanego z tym przewodu fazowego), odpornoci na wystpujce naraenia oraz widocznego oznakowania zastrzeon kombinacj barw tej i zielonej. Naley zwrci uwag, i ze wzgldu na istotne mankamenty tego rodka ochrony ukadzie sieci typu TN-C (4-przewodowego, czyli ze wsplnym przewd ochronnoneutralnym PEN), wrd ktrych naley wymieni: - moliwo wystpienia napicia dotykowego o penej wartoci napicia fazowego na czciach przewodzcych dostpnych w chwili przerwania przewodu PEN, - nadawanie niebezpiecznego potencjau wzgldem ziemi przyczonym do niego czciom przewodzcym dostpnym - wskutek odkadanie si w przewodzie PEN spadku napicia spowodowanego przepywem prdu roboczego, ale w szczeglnoci prdw zakceniowych/zwarciowych, aktualny stan wiedzy wymaga, by w nowych i remontowanych instalacjach obiektw budowlanych [4] stosowa ukad 5-przewodowy (typu TN-S lub TN-C-S), charakteryzujcy si rozdzielonymi przewodami: ochronnym PE i neutralnym N. Naley take zwrci uwag, e w odniesieniu do oprzewodowania wikszoci produkowanych odbiornikw, analogiczne wymagania obowizyway w Polsce ju od lat.
Uwagi praktyczne: W przypadku korzystania z bezpiecznikw topikowych, naley zawsze przestrzega zasady stosowania wkadki topikowej o dokadnie takiej wartoci prdu znamionowego i charakterystyce, jakie przewidzia projektant instalacji lub konstruktor urzdzenia. Zastosowanie innego rozwizania moe spowodowa brak zaoonej skutecznoci ochrony przeciwporaeniowej. Zwrci naley uwag, i wikszo gniazd bezpiecznikowych wyposaona jest w rozwizanie uniemoliwiajce zainstalowanie wkadki topikowej o wikszym prdzie znamionowym dla uniknicia nieskutecznoci zabezpieczenia prowadzcego do poraenia zazwyczaj jest to element ograniczajcy rednic stosowanej wkadki (gdy w ramach danego typoszeregu wkadki maj wymiar niektrych elementw rosncy wraz z wartoci prdu znamionowego). Natomiast jakakolwiek prba naprawy lub modyfikacji wkadki topikowej (np. poprzez zastpienie kalibrowanego topika jakimkolwiek metalowym przedmiotem) niechybnie doprowadzi do niezadziaania zabezpieczenia i do wypadku dlatego powinna by kategorycznie zakazana. Zakada si, i bezpieczniki instalacyjne (typu wkrtkowego) mog by wymieniane przez nieelektrykw, natomiast obsuga bezpiecznikw mocy (typu stacyjnego) zarezerwowana jest dla elektrykw. W przypadku korzystania z ochronnych urzdze rnicowoprdowych naley zwrci uwag na przycisk testu, sucy do sprawdzenia poprawnoci dziaania mechanizmu aparatu (ale nie cigoci przewodw ochronnych !). Zalecane jest wic okresowe sprawdzanie, np. w odstpach cotygodniowych lub kilkutygodniowych, a w miejscach o znacznie zwikszonym ryzyku poraenia (np. na terenie placu budowy) nawet codziennie. Ponadto praktyka eksploatacyjna wskazuje na wysz niezawodno wycznikw rnicowoprdowych okresowo sprawdzanych w ten sposb. W przewodach ochronnych nie wolno umieszcza adnej aparatury zabezpieczajcej czy czeniowej, ktra mogaby przerwa ich cigo - dyskwalifikuje to bowiem ich dziaanie jako elementu rodka ochrony.

Stosowanie izolacji podwjnej/wzmocnionej

Coraz popularniejszym rozwizaniem spotykanym w praktyce, zapewniajcym wysok skuteczno ochrony przed poraeniem, jest zastosowanie urzdzenia zbudowanego w tzw. II klasie ochronnoci, czyli takiego, ktre producent wytworzy i przebada zgodnie z postanowieniami stosownych norm i w ktrym zastosowa odpowiedni dobr materiaw. Przy przestrzeganiu jego zalece podczas eksploatacji, ryzyko zwizane z poraeniem bywa nisze ni wystpujce przy samoczynnym wyczeniu zasilania, niekiedy take w trudniejszych warunkach rodowiskowych. Stosowanie rozwizania bywa korzystne, gdy w niektrych sytuacjach (np. przy konstruowaniu rozlegych maszyn) upraszcza budow rodkw ochrony dziki moliwoci rezygnacji z kopotliwego przewodu ochronnego.

Separacja elektryczna Rozwizanie techniczne tego niekiedy stosowanego w praktyce rodka ochrony, polega na zasilaniu pojedynczego obwodu odbiorczego ze specjalnego rda energii (transformatora lub przetwornicy maszynowej). Wysoka skuteczno ochrony przeciwporaeniowej wynika z wykonania obwodu odbiorczego i przyczonego do niego odbiornika mianowicie musi on by cakowicie oddzielony od ziemi i wszelkich innych obwodw (zwaszcza zasilajcego). Ewentualne uszkodzenie izolacji podstawowej nie skutkuje przepywem prdu raeniowego przez ciao czowieka, gdy brak jest moliwoci zamknicia si drogi dla tego prdu. Warunkiem skutecznoci jest zatem odpowiednie wykonanie chronionego obwodu (tzn. przestrzeganie sumarycznej dugoci, jako izolacji podstawowej, zastosowanie zabezpiecze przed moliwoci uszkodzenia, np. mechanicznego) dla zapobieenia doziemieniu, co w rzeczywistoci utrudnia praktyczne stosowanie. Przykadowo zestawy obejmujce transformator separacyjny i gniazdo wtykowe spotyka si w azienkach hotelowych i wagonw kolejowych, jako rdo zasilania niewielkich odbiornikw, np. golarki. Ponadto rozwizanie to znalazo zastosowanie przy prowadzeniu prac remontowych w ciasnych wntrzach metalowych urzdze, np. wewntrz kotw, maszyn studzienek, itp. gdy pozwala na przyczanie odbiornikw (np. elektronarzdzi) o mocach przekraczajcych te, jakie miewaj urzdzenia zasilane bardzo niskim napiciem. Niekiedy moliwe jest wykorzystanie przy tym urzdze o 0 klasie ochronnoci. Natomiast w przypadku koniecznoci zasilania wielu odbiornikw, aktualny stan wiedzy przemawia za ograniczaniem zastosowania do lokalizacji nadzorowanych przez osoby wykwalifikowane.

Izolowanie stanowiska Prosty w konstrukcji rodek ochrony, znany take pod potoczn nazw rodowiska nieprzewodzcego, niekiedy znajduje zastosowanie w specyficznych warunkach laboratoriw czy pomieszcze o podobnym charakterze, obsugiwanych przez osoby wykwalifikowane. Zasada budowy, polegajca na takiej organizacji stanowiska pracy, by uniemoliwione byo jednoczesne dotknicie do jakichkolwiek czci

przewodzcych (dostpnych czy obcych) innych, ni nalece do uytkowanego urzdzenia elektroenergetycznego pozostajcego w zasigu rk, musi by bezwzgldnie przestrzegana podczas eksploatacji. Uszkodzenie izolacji podstawowej tego urzdzenia nie skutkuje poraeniem, gdy ze wzgldu na nieprzewodzce rodowisko wok czowieka, nie ma moliwoci zamknicia si obwodu raeniowego dla prdu doziemnego. Istotne jest przy tym przestrzeganie obostrze, majcych na celu zapewnienie uycia nieprzewodzcych materiaw na dostpnych dla czowieka powierzchniach oraz wyeliminowanie uziemionych przedmiotw (np. przewodu ochronnego, innych instalacji, metalowych mas).

5.2.5. Poczenia wyrwnawcze Celem ich zastosowania jest wyrwnanie rnic potencjau (tzn. ekwipotencjalizacji) pomidzy czciami przewodzcymi dostpnymi/obcymi, czyli obnienie spodziewanego napicia dotykowego na tych czciach, ktre mogyby jednoczenie zosta dotknite przez czowieka. Ograniczenie ryzyka poraeniem objawia si zwaszcza podczas rozpywu prdw zwarciowych i piorunowych. Zatem obowizkowe jest zastosowanie pocze wyrwnawczych [4] [54]: - gwnych - w kadym zelektryfikowanym obiekcie budowlanym - dla zapewnienia wyrwnania potencjaw pomidzy: ukadem uziemionych przewodw ochronnych, dostpnymi uziomami (naturalnymi i sztucznymi), instalacj odgromow, instalacjami i rurocigami wykonanymi z materiaw przewodzcych, metalowymi elementami konstrukcyjnymi budynku (w szczeglnoci zbrojeniem supw, cian, stropw i fundamentw), itp., - miejscowych - jako uzupeniajcego rodka ochrony przed dotykiem porednim, w szczeglnoci w tych miejscach, gdzie wystpuje wyszy poziom ryzyka poraeniem (w wilgotnych pomieszczeniach, np. w azienkach i pomieszczenia kpielowych).

Rys. 14. Obejma ze stali nierdzewnej, suca do przyczania przewodw wyrwnawczych do metalowych rur. Na pierwszym planie widoczny zacisk do przyczania przewodu o ronym ksztacie yy. Poniej ruba suca do wywierania naprenia tamy, po jej przewleczeniu przez uchwyt.

Zastosowanie miejscowych pocze wyrwnawczych jest wskazane ponadto w pralniach i kuchniach, wzach cieplnych i hydroforniach, w maszynowniach wind, w pomieszczeniach medycznych czy w strefach wyposaonych w urzdzenia technologiczne - gdy istotnie podwyszaj poziom bezpieczestwa, a ponadto dodatkowe poczenia wyrwnawcze pomidzy uziemionymi przewodami ochronnymi PE (a zwaszcza PEN) a czciami przewodzcymi obcymi wydatnie poprawiaj skuteczno samoczynnego wyczenia zasilania. Naley przy tym zwrci uwag, by wszelkie elementy instalacji uziemieniowej i wyrwnawczej byy racjonalnie i kompleksowo przewidziane, rozplanowane i zwymiarowane zwaszcza na etapie projektowania wznoszonego obiektu budowlanego lub przy modernizacji jego lub wyposaenia (patrz: np. [33]).
Uwaga praktyczna: Naley zwrci uwag, i wymieniane niekiedy nieuziemione poczenia wyrwnawcze, jako samodzielnie funkcjonujcy rodek ochrony [54] - z racji sprawianych trudnoci technicznych w realizacji (tzn. ze wzgldu na praktyczny brak wystpowania nieuziemionych czci przewodzcych w rzeczywistych instalacjach elektroenergetycznych obiektw budowlanych) - nie bdzie spotykane w przyszoci w normach.

5.2.6 Realizacja ochrony przeciwporaeniowej w warunkach szczeglnych

Oglne zasady ochrony, suszne dla warunkw normalnych (tzn. dla pomieszcze suchych, bez uziemionych mas metalowych, itp.), naley niekiedy zmodyfikowa w odniesieniu do urzdze eksploatowanych w szczeglnych warunkach lub w specyficznych zastosowaniach. Objawia si to w zaostrzaniu niektrych wymaga stawianych budowie urzdze oraz ogranicze w wykorzystywaniu pewnych rozwiza. Modelowym wrcz przykadem (patrz: np. [54] ark. czci 7) s wymagania dla instalacjach elektroenergetycznych w pomieszczeniach wilgotnych (np. w azienkach i przy basenach), w gospodarstwach rolnych i ogrodniczych, na placach budowy i rozbirki oraz w obiektach sportoworekreacyjnych (jak: obozowiska, pojazdy kempingowe, przystanie). Modyfikacje dotycz tu np. obostrze dotyczcych minimalnego stopnia ochrony (wyraanego kodem IP), stosowania urzdze niektrych klas ochronnoci czy obowizku wykonania instalacji wycznie w jako typu TN-S. Ponadto wysze ryzyko poraenia przekada si zazwyczaj na krtszy dopuszczalny czas wyczenia zwarcia czy obowizek zastosowania ochronnego wycznika rnicowoprdowego o podanej czuoci. Konkretne wymagania zawsze podawane s w odpowiedniej czci normy, aktualizowanej wraz z postpem wiedzy technicznej.
Uwaga praktyczna: Fakt tymczasowego czy okazjonalnego eksploatowania urzdzenia nie upowania do ewentualnego stosowania agodniejszych kryteriw bezpieczestwa, niezalenie od jakichkolwiek argumentw, w szczeglnoci ekonomicznych.

Podobnie, obiekty opieki zdrowotnej takie, jak: szpitale, przychodnie, gabinety lekarskie i laboratoria wymagaj wysokiej pewnoci zasilania w energi elektryczn [74]. Szczeglnie wymagajce w tym wzgldzie s odbiorniki stanowice wyposaenie sal operacyjnych. Zasady ochrony przeciwporaeniowej, odnoszone do niektrych pomieszcze medycznych, w ktrych dochodzi do kontaktu urzdzenia czy jego tzw. czci aplikacyjnych z ciaem czowieka (np. w oddziaach intensywnej terapii, przy stosowaniu fizykoterapii z zastosowaniem aparatury elektromedycznej) powinny by szczeglnie ostre ze wzgldu na fakt nawilenia naskrka pacjenta czy bezporedniego styku z narzdami wewntrznymi (zwaszcza z okolic serca) [43]. Przekada si to na specjalne rozwizanie wykonania instalacji w blokach operacyjnych, wykorzystujcej ukad IT zasilany z dedykowanego transformatora, z zastosowaniem urzdzenia do kompleksowego kontrolowania stanu izolacji. Ponadto budowa wielu aparatw elektromedycznych wymaga uziemiania wewntrznych ekranw i zapewnienia osobnej ekwipotencjalizacji.

5.2.7. Informacja o ochronie przeciwporaeniowej w urzdzeniach wysokonapiciowych i ochronie przed ukiem elektrycznym Ze wzgldw praktycznych naley rwnie wspomnie o aktualnych zasadach [22] stosowanych oglnie przy ochronie przeciwporaeniowej w urzdzeniach wysokonapiciowych - chocia w rzeczywistoci styczno z nimi maj zazwyczaj

tylko pracownicy przedsibiorstw energetycznych i laboratoriw [30] oraz personel eksploatujcy nieliczne urzdzenia przemysowe (np. silniki, elektrofiltry) lub medyczne (np. aparat RTG). Przykadowo dla stacji elektroenergetycznych (ale nie elektrowni czy linii przesyowych, gdy zazwyczaj s w gestii energetyki zawodowej), wykorzystywanych do zasilania rozmaitych obiektw (np. przemysowych, suby zdrowia, komunalnych) czy te rnych odbiornikw, mona skrtowo poda nastpujce reguy: Ochrona podstawowa (przed dotykiem bezporednim) moe zosta zrealizowana z zastosowaniem obudowy, przegrody, przeszkody, lub poprzez umieszczenie poza zasigiem. Jednake rodzaj uytego rodka musi zalee od miejsca zastosowania, gdy na zewntrz strefy (pomieszczenia) ruchu elektrycznego dopuszcza si tylko zastosowanie obudowy (o stopniu ochrony min. IP23, demontowanej od wewntrz przy uyciu narzdzi) lub umieszczenie poza zasigiem. Ochron naley obj wszelkie czci czynne, ponadto czci majce tylko izolacj robocz, ale take mogce przenosi niebezpieczny potencja. Zastosowanie minimalnych odstpw od czci czynnych - zalenych od zakresu napicia - ma uniemoliwi niezamierzone dotknicia do czci czynnych, ale take uniemoliwi niezamierzone zblienie si czowieka do niebezpiecznej strefy wok czci pod napiciem, gdy jest ono traktowane jak dotyk bezporedni. Naley wyranie zwrci uwag, e sama izolacja nie jest uznawana jako rodek ochrony przed dotykiem bezporednim. Ochrona dodatkowa (przy dotyku porednim) moe by zrealizowana na wiele sposobw, jednake za zasadniczy przyjmuje si uziemienie ochronne, za ktrym take przemawiaj wzgldy ochrony przed ukiem elektrycznym i oddziaywaniem sprzenia indukcyjnego czy pojemnociowego. Odpowiednia budowa instalacji uziemiajcej i konfiguracja uziomw ma na celu ograniczenie napi dotykowych i krokowych. Natomiast uzupeniaj je rne dziaania, ktre maj zmierza do zmniejszenia ekspozycji na raenie poprzez: - niedopuszczanie do powstania zwarcia doziemnego, np. poprzez zastosowanie dodatkowej warstwy izolacji na czciach czynnych, - ograniczanie wynoszenia potencjau poza stref czy teren objte ochron, np. poprzez zainstalowanie wstawek izolacyjnych w bramach, szynach kolejowych, doprowadzanych sieciach, itp. - fizyczne utrudnianie dostpu do miejsc o przewidywanym pojawianiu si gronych napi dotykowych czy krokowych, np. poprzez ich wygrodzenie. Ponadto coraz wiksz uwag przykada si do zastosowania urzdze w wykonaniu ukochronnym, a w szczeglnoci: - takiej budowie urzdze, ktra nie powoduje wydostawania si uku elektrycznego i jego produktw na zewntrz, a jeeli nie da si tego unikn to tak, by nie oddziayway bezporednio na czowieka, np. poprzez zastosowanie penej stalowej obudowy do zamknicia czci czynnych, zastpienie siatki w otworach

rewizyjnych drzwiczek pokryw z przeszkleniem, ukierunkowanie wydmuchu uku, itp., - poprzez stosowanie nowoczesnej aparatury czeniowej - prniowej lub z izolacj gazow (np. z wykorzystaniem szeciofluorku siarki), - wyposaajc urzdzenia rozdzielcze w ukady blokad (mechanicznych i elektrycznych) dla zapobieenia omykom przy dokonywaniu czynnoci czeniowych. 5.3. Ochrona antyelektrostatyczna Najprostsze dziaania zmierzajce do zapobiegania niekorzystnym skutkom elektryzacji i wyadowa elektrostatycznych maj charakter organizacyjny. Jeeli jest to wykonalne, to naley zminimalizowa moliwo powstawania szkodliwych adunkw elektrostatycznych, np. poprzez zmian technologii lub asortymentu przetwarzanych materiaw, traktujc priorytetowo zastpienie substancji stwarzajcych zagroenie wybuchowe bezpieczniejszymi. Istotn popraw sytuacji zazwyczaj zapewnia spowolnienie prdkoci wzajemnego przemieszczania si przedmiotw - np. redukcja szybkoci przewijania surowca w maszynie, a w przypadku pomieszczenia biurowego, wyposaonego w meble i sprzt biurowy z tworzyw sztucznych, gdzie dominuje obecno papieru moe to by wolniejsze wykonywanie ruchw personelu (zwaszcza wstawania z krzese). Nie do przecenienia jest istotny wpyw wilgotnoci powietrza w pomieszczeniach wzrost wilgotnoci wzgldnej do poziomu 6070 %, zwaszcza w sezonie zimowym, daje odczuwalna popraw. Moliwe to jest przy wyposaeniu pomieszcze w nowoczesne urzdzenia wentylacyjno-klimatyzacyjne, natomiast w przypadku ich braku w praktyce wystarczaj naczynia z wod umieszczone ponad grzejnikami. Bardziej skomplikowane rozwizania [51], z reguy satysfakcjonujce z punktu widzenia obiektywnych odczu uytkownikw, polegaj na zastosowaniu wykadzin podogowych o niskiej rezystancji powierzchniowej i skronej, zapewniajcych uziemianie antystatyczne (a najlepiej wykonanych z drewna), co jednake wie si z koniecznoci przewidzenia takiego rozwizania na etapie projektowania wznoszonego budynku lub jego modernizacji. Uzupenieniem dziaa powinien by odpowiedni dobr mebli i wyposaenia. Natomiast podkreli naley tu pozytywny wpyw stosowania obuwia z naturalnych materiaw (skry zamiast gumy czy tworzyw sztucznych) oraz odziey z wkien naturalnych (zamiast syntetycznych), podobnie jak wykorzystywania preparatw antystatycznych do prania odziey czy konserwacji mebli i wyposaenia. Natomiast w przypadku koniecznoci stosowania rozwiza technicznych, najwaniejsz rol odgrywaj wszelkiego rodzaju poczenia wyrwnawcze, stosowane w maszynach i urzdzeniach technologicznych oraz w pomieszczeniach, zwaszcza zagroonych wybuchem. Zapewniaj one ekwipotencjalizacj i

odprowadzenie zgromadzonych adunkw do ziemi. W przypadku rurocigw mog to by zwory czce konierze poszczeglnych sekcji, a na przesuwajcych si elementach maszyn stosuje si zbieracze w formie szczotki, stykajce si np. z gumow tam przenonika. Personel za mona wyposay w indywidualne uziemiacze, zakadane na nadgarstek i przyczane do uziemionych przedmiotw.

Rys. 15. Indywidualny uziemiacz narczny Cz stykajca si z nadgarstkiem wyposaona jest w metalow elektrod z zatrzaskiem dla przyczania przewodu. Spiralny przewd wykonany jest z materiau o rozoonej rezystancji - dla powolnego rozadowywania zgromadzonego na ciele czowieka adunku.

5.4. Ochrona odgromowa i przeciwprzepiciowa Szkodliwy wpyw zjawisk zwizanych z wystpowaniem wyadowa atmosferycznych i przepi na czowieka i jego mienie przemawia za kompleksowym podejciem do tych zagadnie [75] [84] [88], co przekada si na wymaganie stosowania w obiektach budowlanych i w urzdzeniach elektrycznych zespou rozwiza dla zapobiegania ich skutkom: instalacji odgromowej, urzdze do ochrony przed przepiciami oraz pewnych rozwiza technicznych speniajcych podobne funkcje. Konieczno zainstalowania konkretnych rozwiza okrela dla indywidualnego przypadku projektant brany elektrycznej na podstawie wskaza wynikajcych z odpowiednich norm.

Rys. 16. Zwody pionowe nad kominkami i metalowe pokrycie dachu jako elementy instalacji odgromowej na budynku mieszkalnym

Zewntrzna ochrona przed oddziaywaniem wyadowa atmosferycznych polega na wyposaeniu budowli w instalacj odgromow (patrz: np. [21], [52], [72] zesz. 11) skadajc si z [32]: a) zwodw czyli elementw bezporednio przejmujcych uderzenie pioruna, wykonanych jako: - poziome, w formie siatki z metalowego przewodu (np. drutu), rozpitej na wspornikach umieszczonych na dachu budynku i nad wraliwymi urzdzeniami na nim (wymiary materiau i rozmiar boku oka siatki zaley od rodzaju obiektu oraz wymaganego poziomu ochrony szczegy podane s w normach), a take nad kominami, - pionowe, w formie wolnostojcego pojedynczego prta (iglicy) lub zesp prtw, wystajcy ponad chroniony obiekt budowlany, komin czy maszt, a w przypadku blaszanego pokrycia dachu wykorzystanie jego jako naturalnego elementu instalacji; rozplanowanie zwodw i ich wymiary tworz odpowiedni stref ochronn ponad rozpatrywanym obiektem budowlanym, natomiast do zwodw przycza si wszystkie metalowe przedmioty na dachu budynku: kominki, rynny, klapy wyazowe, itp.; b) przewodw odprowadzajcych i uziemiajcych (zazwyczaj poczonych midzy sob przez zaciski probiercze, umoliwiajce pomiar rezystancji

uziomu) sprowadzajce prd wyadowania atmosferycznego od zwodw do uziomu, wykorzystuje si w tym celu w miar moliwoci naturalne przewody, jak: stalowe supy czy zbrojenie supw i cian, a jeeli nie wystpuj to ukada si po najkrtszej trasie przewody sztuczne w formie metalowych prtw lub tam, rozmieszczonych rwnomiernie na obwodzie obiektu budowlanego (minimum 2, a przynajmniej 4 przy wystpowaniu strefy zagroonej wybuchem); c) uziomu majcego na celu rozproszenie prdu w ziemi: - naturalnego wykorzystujcego nieizolowane od ziemi zbrojenie fundamentw i inne podziemne przewodzce czci budowli, a take metalowe rurocigi, studnie, pancerze kabli i dostpne pobliskie uziomy, - sztucznego (wykonanego gdy brak jest naturalnych lub s niedostpne) - w formie poziomej tamy (tzw. uziom otokowy wok fundamentw), lub jako pionowy prt pograny w ziemi, a niekiedy te krata z tamy stalowej, przydatno uziomu zaley od rezystancji uziemienia, na ktr istotny wpyw ma m.in. charakterystyczny parametr, jakim jest rezystywno gruntu - zmienny sezonowo wraz z wilgotnoci gruntu silnie uzalenion od obfitoci opadw atmosferycznych oraz topnienia niegu, ponadto zjawisko przemarzanie gruntu zim (praktycznie w Polsce siga ono gbokoci do 60 80 cm) powoduje bezuyteczno uoonego w nim uziomu; Ochrona wewntrzna obejmuje elementy odpowiedzialne za ekwipotencjalizacj i ograniczanie napi dotykowych, czyli w szczeglnoci rozmaite poczenia wyrwnawcze - zarwno zainstalowane w instalacjach elektroenergetycznych, jak i pomidzy niektrymi elementami konstrukcyjnymi budynku, np. na poziomie gruntu (w pododze) pomidzy rzdami supw.

Urzdzeniami do ochrony przeciwprzepiciowej (patrz: np. [44], [55], [72] zesz. 8) zazwyczaj bywaj odpowiednie elementy suce do ograniczania przepi i rozpraszania wydzielajcej si w nich energii cieplnej. Konstruuje si je jako aparaty wczane rwnolegle do chronionego obwodu, a zawierajce przewanie iskierniki (powietrzne lub gazowane) lub warystor (jako element zmiennooporowy). System ochrony przed przepiciami, stosowany w urzdzeniach niskonapiciowych, dziaa skutecznie tylko wwczas, gdy jest zoony z zestawu odpowiednio dobranych ochronnikw, rozmieszczonych kaskadowo wzdu toru przepywu energii lub sygnau. Kadorazowo przy ich doborze projektant kieruje si stopniem zoonoci urzdzenia i odpornoci jego czci skadowych na przepicia. Przewanie ochronniki instaluje si: - w elektroenergetycznych napowietrznych liniach przesyowych oraz rozdzielniach (rnych napi),

- w miejscu wprowadzenia ukadu zasilania do obiektu budowlanego (zwaszcza napowietrznej linii niskiego napicia), - w miejscu rozdziau energii elektrycznej (np. w gwnej rozdzielnicy budynku), - przy wraliwych odbiornikach, zwaszcza wyposaonych w coraz szerzej stosowane elementy elektroniczne jako nieodpornych na przepicia (np. przy sprzcie komputerowym, RTV, aparaturze AKP i sterowniczej, urzdzeniach telekomunikacyjnych, sprzcie elektromedycznym, itp.), - w liniach transmisji sygnaw, a zwaszcza wprowadzanych z zewntrz do budynku (np. teletechnicznych, antenowych, CCTV, itp.). Dziaanie zbiene z funkcjonowaniem ochrony przeciwprzepiciowej zapewniaj niektre rozwizania stosowane w budownictwie takie, jak: - stosowanie elbetowych cian i stropw - silne osabiajcych impolsowe pola elektromagnetyczne wnikajce do wntrza obiektu budowlanego, - przeprowadzania kabli przez metalowe przepusty rurowe wspawane w uziemion pyt osadzon w przegrodzie budowlanej co zapewnia tumienie szybko narastajcych przepi.
Uwagi praktyczne: Wszelkie prace zwizane z procesem inwestycyjnym przy obiekcie budowlanym (tzn. projektowanie, wznoszenie, ale te rozbudowa, modernizacja czy naprawa) oraz jego wyposaanie - powinny by koordynowane ze wszystkimi uczestnikami: projektantami (architektem, konstruktorem, elektrykiem), technologiem decydujcym o zastosowanych procesach produkcyjnych i wyposaeniu, jak te subami odpowiedzialnymi za nadzr i eksploatacj obiektu budowlanego, Od poprawnoci rnych rozwiza, pozornie mogcych nie mie zwizku z ochron odgromow, zaley jej skuteczno i bezpieczestwo ludzi i mienia. W szczeglnoci dotyczy to poprawnego wykonania tzw. robt zanikajcych lub podlegajcych zakryciu, np. przygotowania zbrojenia elementw konstrukcyjnych i wykonywania pocze poszczeglnych jego prtw koniecznych do sprawdzenia przez personel nadzoru inwestorskiego. Podczas eksploatacji instalacji odgromowej naley chroni przed korozj jej elementy wraliwe na dziaanie korozji. W szczeglnoci dotyczy to malowania ochronnego miejsc spawania (np. fragmentw uziomu), czy miejsca wejcia w grunt przewodw uziemiajcych. Wykorzystywanie jako uziomy metalowych rurocigw, fundamentw i konstrukcji oraz pancerzy kabli wymaga zgody ich waciciela oraz ustalenia zasad wzajemnego powiadamiania si o przewidywanych zmianach konfiguracji. Zanieczyszczenie wierzchnich warstw izolacji (zwaszcza przewodzcym nalotem czy pyem lub drobinami metalu), jej zawilgocenie i nadpalenie (jako efekt przegrzania czy wystpowania prdu upywu) skutkuje moliwoci wyadowa powierzchniowych, zwaszcza podczas wystpowania przejciowych przepi, co prowadzi do powstania zwarcia i zapalenia si wyadowania ukowego.

6. Ograniczanie ryzyka zwizanego z pozostaymi zagroeniami 6.1. Zagroenia o charakterze termicznym i chemicznym

Podstawowymi zasadami zapewniajcymi w praktyce zmniejszenie prawdopodobiestwa poaru i wybuchu od urzdze elektroenergetycznych s nastpujce dziaania, zasadniczo dokonywane przez projektanta/konstruktora (patrz: np. [31] [36] [37] [38] [46] [47] [54]) - z uwzgldnieniem zasad wynikajcych z aktualnej wiedzy w dziedzinie ochrony przeciwpoarowej, a take niekiedy wg wskazwek rzeczoznawcy uzgadniajcego dokumentacj projektow: a) dobr przewodw tak, by ich obcialno dugotrwaa bya dostosowana do rzeczywistego prdu roboczego, a take spodziewanej wartoci prdw zakceniowych, b) dobr silnikw uwzgldniajcy rzeczywiste obcienia oraz taki ich monta w urzdzeniu, by wytwarzana przez nie energia cieplna moga zosta odpowiednio rozproszona, c) przewidzenie aparatury czeniowej o odpowiednich parametrach (jak: kategoria, obcialno, zdolno czeniowa) i rodzaju budowy dostosowanym do przewidywanego zastosowania, d) zastosowanie aparatw zabezpieczajcych przed: przecieniem, zwarciem, przegrzaniem, prac niepenofazow w urzdzeniach (sieciach i instalacjach, maszynach i odbiornikach energii), a w przypadkach koniecznych nawet zdublowanie zabezpiecze, e) ograniczanie stosowania materiaw atwopalnych i toksycznych, a zwaszcza pochodnych polichlorku winylu oraz oleju stosowanego jako izolacja i chodziwo, f) eliminacja urzdze stwarzajcych moliwo iskrzenia, jeeli spowodowaoby ono zainicjowanie poaru bd wybuchu, g) zastosowanie urzdze o odpowiednim stopniu ochrony (wyraonym kodem IP), h) zastosowanie atestowanych przegrd (grodzi) na granicach stref poarowych w miejscach przej okablowania, i) wykorzystanie, w miar moliwoci, nowoczesnych aparatw w miejsce starszych i mniej wydajnych konstrukcji, np. w urzdzeniach niskonapiciowych: - zabezpiecze rnicowoprdowych (gdy zazwyczaj reaguj na mniejsze wartoci prdw zwar doziemnych) zamiast nadmiarowoprdowych (wykrywajcych zwarcia midzyfazowe i doziemne o relatywnie wikszej wartoci prdu) wspomnie naley o zasadzie ich stosowania w miejscach zwikszonego ryzyka zwizanego z poraeniem i poarem, - zabezpiecze wykorzystujcych wyczniki automatyczne zamiast wkadek topikowych jako rozwiza zasadniczo szybszych w dziaaniu i pozwalajcych na stworzenie selektywnie dziaajcej ochrony przed przecieniem i zwarciem, - wycznikw silnikowych (wyposaonych w wyzwalacze przecieniowe i zwarciowe) - zamiast przekanikw termicznych (reagujcych tylko na

przecienie i dlatego wsppracujcych z bezpiecznikami topikowymi reagujcymi na zwarcia) do zabezpieczania silnikw.

Uwagi praktyczne: Zabezpieczenie rnicowoprdowe uznawane jest za skuteczne urzdzenie chronice przed wywoaniem poaru wskutek upywnoci prdu z obwodu np. w instalacjach elektroenergetycznych obiektw budowlanych stosuje si takie urzdzenia ochronne o wartoci znamionowego prdu rnicowego do 500 mA [54]. Przekaniki termiczne i wyczniki, stosowane do ochrony silnikw elektrycznych przed skutkami przecie i zwar, bdce w rzeczywistoci rodzajem modelu cieplnego, speniaj poprawnie swoje funkcje wwczas, gdy silnik ten moe w sposb niezakcony oddawa ciepo do otoczenia. Natomiast w momencie wystpienia zakce przy tym, np. spowodowanych zanieczyszczeniem jego radiatorw, bardziej skuteczne s rozwizania oparte o pomiar rzeczywistej temperatury, czyli np. wykorzystujce termobimetal lub termistor umieszczony wewntrz silnika, w pobliu uzwoje. Niektre przekaniki termiczne (i wikszo wycznikw silnikowych) s wyposaone w wyzwalacz reagujcy na szkodliw asymetri prdw fazowych, spowodowan np. zanikiem napicia w jednym z przewodw fazowych w obwodzie zasilajcym silnik. Wikszo przekanikw termicznych jest wyposaona w przycisk sucy do resetowania aparatu po zadziaaniu w wyniku przecienia zabezpieczanego silnika. Natomiast niektre z nich ponadto dysponuj rozwizaniem zapewniajcym moliwo zaryglowania w pozycji automatyczne wcinitego uprzednio przycisku resetowania - co wykorzystuje si, gdy dozwolony jest samoczynny rozruch zabezpieczanego silnika po wystygniciu bimetalu w przekaniku (tzn. nie wystpuje zagroenie, np. mechaniczne). Natomiast gdy takie zagroenie moe wystpi, a zatem nie dopuszcza si samoczynnego rozruchu silnika - pozostawia si suwak ryglowania w pozycji rczne, co umoliwia swobodny ruch przycisku resetowania i wwczas wymagane jest celowe zadziaanie na niego operatora dla zresetowania aparatu po wystygniciu bimetalu, warunkujce uruchomienie silnika po zakceniu.

Rys. 17. Przekanik termiczny (po lewej) i wycznik silnikowy (po prawej). Widoczne pokrta do zadawania prdu zadziaania, ustawiane zalenie od wartoci prdu znamionowego zabezpieczanego silnika, a ponadto przycisk resetowania na przekaniku termicznym (tutaj o barwie niebieskiej) i suwak (tutaj o barwie biaej) do ryglowania tego przycisku.

Oczywisto wymienionych dziaa jest bezdyskusyjna, jednake naley zawsze przestrzega, by podczas eksploatacji rozpatrywanego urzdzenia nie podejmowa przy nim adnych nieuprawnionych czynnoci, mogcych zaburzy poprawno funkcjonowania przewidzianych rozwiza, oraz samodzielnie nie wprowadza modyfikacji mogcych pogorszy bezpieczestwo. Podobnie nie naley dopuszcza do uytku jakichkolwiek urzdze pochodzcych z niewiadomego rda lub wykonanych we wasnym zakresie, zwaszcza z pominiciem jakiejkolwiek procedury (projektowania, nadzoru, oceny zgodnoci, kontroli/badania) jako wyrobw potencjalnie niebezpiecznych. Oprcz wymienionych rozwiza technicznych, wzgldy zapewnienia poprawnej eksploatacji przemawiaj za zastosowaniem rozwiza o charakterze organizacyjnym, majcych na celu: a) racjonalne uytkowanie, np. w zalenoci od rodzaju urzdzenia: - poprzez okrelenie dopuszczalnej mocy, jak mog by obciane poszczeglne obwody czy gniazda wtykowe dla uniknicia ich przeciania,

- opracowujc instrukcje eksploatacji realne i uwzgldniajce rzeczywiste ograniczenia, - egzekwujc poprawne oznaczanie identyfikacyjne elementw: zabezpiecze, cznikw, przewodw, itp. - przestrzegajc zasady by nie zaburza normalnego oddawanie ciepa wydzielanego w urzdzeniu w szczeglnoci nie wolno przesania przewidzianych konstrukcyjnie otworw wentylacyjnych, ustawia urzdzenia w miejscu nieprzewiewnym, montowa w zabudowie, itd. jeeli nie jest to wyranie dozwolone przez producenta, - zakazujc uytkowania przeduaczy w stanie zwinitym na bbnie z racji ograniczenia w oddawaniu ciepa z wewntrznych zwojw (zaleca si stosowanie przeduaczy wyposaonych we wasne zabezpieczenie termiczne), - odczajc od rda zasilania urzdzenie odstawione z ruchu lub wycofane z uytkowania, - zapewniajc utrzymanie odpowiedniej rezerwy materiaw eksploatacyjnych i czci zamiennych (w szczeglnoci wkadek topikowych, rde wiata) dla uniknicia prb zastpienia zuytych elementw przypadkowymi zamiennikami, b) regularne dokonywanie przegldw i konserwacji : - dla sprawdzenia stanu zaciskw i pocze (w szczeglnoci ich waciwego docisku i usuwania warstw tlenkw zwikszajcych rezystancj przejcia, a zwaszcza eliminacji iskrzenia), - w celu oczyszczenia radiatorw i usuwania zalegajcego pyu - mogcego utrudnia oddawanie ciepa i wnika do wntrza obudw, c) zapewnienie odpowiedniego nadzoru dla wyeliminowania zjawiska prowadzenia napraw uszkodzonej izolacji przez nieupowanione osoby i z zastosowaniem przypadkowych materiaw i technologii.
Uwagi praktyczne: W przypadku korzystania z bezpiecznikw topikowych, naley zawsze przestrzega podanych wczeniej zasad dotyczcych: - stosowania wkadki topikowej o wskazanej wartoci prdu znamionowego i charakterystyce, - zakazu naprawy lub modyfikacji wkadki topikowej. Natomiast w przypadku korzystania z zabezpiecze umoliwiajcych regulacj nastaw (np. prdu, temperatury), naley przestrzega, by zachowane byy wskazania projektanta/konstruktora, a osoby nieupowanione nie miay moliwoci nieuprawnionej zmiany ustawionych parametrw. Przy instalowaniu urzdze oraz podczas ich eksploatacji naley bezwzgldnie przestrzega zalece i wskazwek projektanta i/lub producenta, zwaszcza w odniesieniu do: - zachowania odpowiedniej odlegoci od innych urzdze, materiaw, wyposaenia, podoa, itd. (w szczeglnoci dotyczy to opraw owietleniowych), - moliwoci stykania si z palnym podoem np. elementy urzdze, osprzt, oprawy owietleniowe dopuszczone do stykania si (gdy nie maj gorcych lub arzcych si czci) s

cechowane znakiem trjkta rwnobocznego z wpisan liter F, a dopuszczone do montau w meblach analogicznym znakiem z wpisana liter M.

Ponadto w przypadku wystpowania mieszaniny (atmosfery) wybuchowej [35] [50] lub jakichkolwiek wtpliwoci w tej kwestii - naley bezwzgldnie dokona oceny zagroenia przez specjalist, udokumentowanej odpowiednim protokoem klasyfikacyjnym indywidualnie dla kadego przypadku (patrz: np. [8], [13], [72] zesz. 16). Bezpieczestwo eksploatacji wymaga, by cile przestrzega wymaga i wskazwek zawartych w: - projekcie instalacji elektroenergetycznych, - dokumentacji technicznej urzdzenia, - protokole zagroenia wybuchem [28], - wszelkich opracowanych i zatwierdzonych instrukcjach, itp., a w szczeglnoci dotyczcych: wykorzystywania materiaw/surowcw (palnych, toksycznych), instalowania czci zamiennych (np. rde wiata), stosowania urzdze o konkretnym rodzaju budowy (czyli tzw. wykonania przeciwwybuchowego), wykonania uziemie i ekwipotencjalizacji, zastosowania ochrony odgromowej i przeciwprzepiciowej, kwalifikacji personelu, itp.
Uwagi praktyczne: Wykonanie instalacji elektroenergetycznej w strefie zagroonej wybuchem wymaga zastosowania ukadu typu TN-S oraz zabezpiecze przed wszelkimi moliwymi naraeniami. Wykonanie przeciwwybuchowe urzdzenia oznacza zazwyczaj wyposaenie jego w odpowiednie pokrywy, osony, uszczelnienia, zamknicia, itp. niedopuszczalne jest wic eksploatowanie jego w stanie niekompletnym (bez tych elementw lub niedomknitego), bd po nieuprawnionych modyfikacjach. Inicjacja wybuchu moe nastpi w nieprzewidywany i nagy sposb, np. wskutek zaiskrzenia w obwodzie elektrycznym, zaistnienia wyadowania elektrostatycznego czy zaindukowania prdu bdzcego impulsem elektromagnetycznym std wynika konieczno cisego przestrzegania procedur wynikajcych z instrukcji.

6.2. Zagroenia o charakterze mechanicznym W odniesieniu do urzdze mechanicznych takich, jak maszyny, elektronarzdzia i podobne odbiorniki - naley, zgodnie z aktualnymi zasadami wiedzy technicznej, stosowa nastpujce zasady oglne: a) zastosowa obwd sterowniczy [36] (zbudowany wg odrbnych regu dla spenienia kryteriw bezpieczestwa funkcjonalnego), wyposaony np. w stycznik elektromagnetyczny i przyciski niestabilne do sterowania prac obwodu silnika co zapobiega skutkom niewaciwych parametrw zasilania oraz samorozruchowi mechanizmu po powrocie napicia zasilania i przy podwjnym zwarciu bocznikujcym przycisk startu,
Uwagi praktyczne:

zasilanie takiego obwodu powinno odbywa si z transformatora o rozdzielonych uzwojeniach: pierwotnym i wtrnym (dopuszczalne jest bezporednie zasilanie z obwodw gwnych w jednosilnikowych maszynach o prostym ukadzie sterowania, np. w elektronarzdziach), uzwojenie wtrne powinno by jednym biegunem poczone z ukadem pocze ochronnych, a drugi biegun naley zabezpieczy przed skutkami zwar i przecie, cewka stycznika przyczona jest jednym biegunem do uziemionego bieguna obwodu sterowniczego;

b) zastosowa przekanik do kontroli kolejnoci nastpstwa napi fazowych co zapobiega ewentualnym skutkom niewaciwego kierunku wirowana w maszynie przyczanej do rnych trjfazowych gniazd wtykowych c) przewidzie ukad (urzdzenie) do awaryjnego zatrzymania/wyczenia [24] z uwzgldnieniem wyniku procesu oceny ryzyka, a odpowiednio oznakowane urzdzenie (element sterowniczy) powinno by zawsze dostpne i musi zapewnia zatrzymanie niebezpiecznego ruchu czy wyczenie poprzez wykonanie tylko jednej czynnoci, d) kady napd musi mie moliwo jednoznacznego zatrzymania [5] (co nie zawsze jest zapewniane przez elektroniczne przetwornice), kada maszyna musi mie moliwo odczenia izolacyjnego od rda zasilania [36], a fragmenty wyposaenia elektrycznego stwarzajce jakiekolwiek zagroenie przy dokonywaniu czynnoci eksploatacyjnych wskutek omykowego lub nieupowanionego rozruchu wyposay naley w rozcznik konserwacyjny, charakteryzujcy si moliwoci zaryglowania w stanie otwartym (np. poprzez zamknicie jego dwigni/pokrta na kdk), e) zapobieganie skutkom nadmiernego wzrostu prdkoci obrotowej mona zrealizowa poprzez zastosowanie silnikw niepodatnych na takie zjawisko (np. indukcyjnych), a w przypadku niemonoci stosujc regulator ograniczajcy prdko obrotow, f) element sterowniczy do uruchamiania ma by tak skonstruowany, aby nie by podatny na przypadkowe pobudzenie (np. w wyniku nieuwagi operatora lub wykonania przypadkowego ruchu) - natomiast by uruchomienie wymagao celowego i wiadomego wykonania danej czynnoci [5] [10] [27], g) przestrzega oglnych tendencji przy oznakowaniu elementw sterowniczych i sygnalizacyjnych [26] [36] [41], np. barwami: czerwona stan awaryjny/zagroenie, poar, konieczno ewakuacji, ta/pomaraczowa ostrzeenie, stan anormalny, niebieska rozkaz, konieczno dziaania/interwencji, zielona brak zagroenia, gotowo, normalne: stany, czynnoci, warunki, biaa wiadomo, nadzorowanie/potwierdzenie/uruchamianie, czarna zatrzymywanie pracy (stop roboczy), szara inne stany lub funkcje, uruchamianie/zatrzymywanie.

7. Literatura
Wybrane akty prawne 1. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dn. 12 wrzenia 1997 r. w sprawie oglnych przepisw bezpieczestwa i higieny pracy (tj. DzU.2003.169.1650, z pn. zm.) 2. Rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji z dn. 16 sierpnia 1999 r. w sprawie warunkw technicznych uytkowania budynkw mieszkalnych (Dz.U.1999.74.836) 3. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dn. 17 wrzenia 1999 r. w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy przy urzdzeniach i instalacjach energetycznych (DzU.1999.80.912) 4. Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dn. 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie (DzU.2002.75.690, z pn. zm.) 5. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dn. 30 padziernika 2002 r. w sprawie minimalnych wymaga dotyczcych bezpieczestwa i higieny pracy w zakresie uytkowania maszyn przez pracownikw podczas pracy (DzU.2002.191.1596, zm. DzU.2003.178.1745) 6. Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dn. 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy podczas wykonywania robt budowlanych (DzU.2003.47.401) 7. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej z dn. 28 kwietnia 2003 r. w sprawie szczegowych zasad stwierdzania posiadania kwalifikacji przez osoby zajmujce si eksploatacj urzdze, instalacji i sieci (DzU.2003.89.828, z pn. zm.) 8. Rozporzdzenie Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji z dn. 21 kwietnia 2006 r. w sprawie ochrony przeciwpoarowej budynkw, innych obiektw budowlanych i terenw (DzU.2006.80.563) 9. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dn. 21 sierpnia 2007 r. w sprawie zasadniczych wymaga dla sprztu elektrycznego (DzU.2007.155.1089) 10. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dn. 21 padziernika 2008 r. w sprawie zasadniczych wymaga dla maszyn (DzU.2008.199.1228) 11. Ustawa z dn. 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (tj. DzU.2006.156.1118, z pn. zm.) 12. Ustawa z dn. 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne (tj. DzU.2003.15.1504) 13. Ustawa z dn. 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpoarowej (tj. DzU.2002.147.1229, z pn. zm.) 14. Ustawa z dn. 2 marca 2000 r. o ochronie niektrych praw konsumentw oraz o odpowiedzialnoci za szkod wyrzdzon przez produkt niebezpieczny (DzU.2000.22.271, z pn. zm.) 15. Ustawa z dn. 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodnoci (t.j. DzU.2004.204.2087, z pn. zm.)

16. Ustawa z dn. 12 wrzenia 2002 r. o normalizacji (DzU.2002.169.1386, z pn. zm.) 17. Ustawa z dn. 12 grudnia 2003 r. o oglnym bezpieczestwie produktw (DzU.2003.229.2275, z pn. zm.) 18. Ustawa z dn. 16 kwietnia 2004 r. o wyrobach budowlanych (DzU.2004.92.881, z pn. zm) 19. Ustawa z dn. 29 lipca 2005 r. o zuytym sprzcie elektrycznym i elektronicznym (DzU.2005.180.1495, z pn. zm.) Wybrane normy 20. PN-E-04700:1998/Az1:2000 Urzdzenia i ukady elektryczne w obiektach elektroenergetycznych - Wytyczne przeprowadzania pomontaowych bada odbiorczych 21. PN/E-05003 (norma arkuszowa) Ochrona odgromowa obiektw budowlanych / PNEN 62305 (norma arkuszowa) Ochrona odgromowa 22. PN-E-05115:2002 Instalacje elektroenergetyczne prdu przemiennego o napiciu wyszym od 1 kV 23. PN-EN ISO 12100 (norma arkuszowa) Bezpieczestwo maszyn - Pojcia podstawowe, oglne zasady projektowania 24. PN-EN ISO 13850:2008 Bezpieczestwo maszyn - Stop awaryjny - Zasady projektowania (oryg.) 25. PN-EN ISO 14121 (norma arkuszowa) Bezpieczestwo maszyn - Ocena ryzyka 26. PN-EN 981+A1:2009 Bezpieczestwo maszyn - System dwikowych i wizualnych sygnaw niebezpieczestwa oraz sygnaw informacyjnych (oryg.) 27. PN-EN 1037+A1:2008 Bezpieczestwo maszyn - Zapobieganie niespodziewanemu uruchomieniu (oryg.) 28. PN-EN 1127 (norma arkuszowa) Atmosfery wybuchowe - Zapobieganie wybuchowi i ochrona przed wybuchem 29. PN-EN 50102:2001 Stopnie ochrony przed zewntrznymi uderzeniami mechanicznymi zapewniane przez obudowy urzdze elektrycznych (Kod IK) 30. PN-EN 50110-1:2005 (U) Eksploatacja urzdze elektrycznych 31. PN-EN 50144 (norma arkuszowa) Bezpieczestwo uytkowania narzdzi rcznych o napdzie elektrycznym 32. PN-EN 50164 (norma arkuszowa) Elementy urzdzenia piorunochronnego 33. PN-EN 50310:2007 Stosowanie pocze wyrwnawczych i uziemiajcych w budynkach z zainstalowanym sprztem informatycznym 34. PN-EN 60073:2003 Zasady podstawowe i bezpieczestwa przy wspdziaaniu czowieka z maszyn, oznaczanie i identyfikacja - Zasady kodowania wskanikw i elementw manipulacyjnych (oryg.) 35. PN-EN 60079-10:2003 Urzdzenia elektryczne w przestrzeniach zagroonych wybuchem - Cz 10: Klasyfikacja obszarw niebezpiecznych (oryg.) 36. PN-EN 60204-1:2006+A1:2009 Bezpieczestwo maszyn - Wyposaenie elektryczne maszyn - Cz 1: Wymagania oglne (oryg.)

37. PN-EN 60335 (norma arkuszowa) Bezpieczestwo elektrycznych przyrzdw do uytku domowego i podobnego 38. PN-EN 60439 (norma arkuszowa) Rozdzielnice i sterownice niskonapiciowe 39. PN-EN 60445:2007 Zasady podstawowe i bezpieczestwa przy wspdziaaniu czowieka z maszyn, oznaczanie i identyfikacja - Oznaczenia identyfikacyjne zaciskw urzdze i zakocze przewodw (oryg.) 40. PN-EN 60446:2008 Zasady podstawowe i bezpieczestwa przy wspdziaaniu czowieka z maszyn, oznaczanie i identyfikacja - Oznaczenia identyfikacyjne przewodw barwami albo cyframi (oryg.) 41. PN-EN 60447:2005 Podstawowe zasady oraz zasady bezpieczestwa dotyczce wspdziaania czowieka z maszyn, znakowanie i identyfikacja - Zasady manewrowania (oryg.) 42. PN-EN 60529:2003 Stopnie ochrony zapewnianej przez obudowy (Kod IP) 43. PN-EN 60601-1:2006 Medyczne urzdzenia elektryczne Cz. 1: Oglne wymagania bezpieczestwa i podstawowe wymagania techniczne 44. PN-EN 60664 (norma arkuszowa) Koordynacja izolacji urzdze elektrycznych w ukadach niskiego napicia 45. PN-EN 60743:2005 Prace pod napiciem - Terminologia dotyczca urzdze, sprztu i narzdzi 46. PN-EN 60745 (norma arkuszowa) Narzdzia rczne o napdzie elektrycznym 47. PN-EN 61029 (norma arkuszowa) Bezpieczestwo uytkowania narzdzi przenonych o napdzie elektrycznym 48. PN-EN 61082 (norma arkuszowa) Przygotowanie dokumentw uywanych w elektrotechnice 49. PN-EN 61140:2005+A1:2008 Ochrona przed poraeniem prdem elektrycznym Wsplne aspekty instalacji i urzdze 50. PN-EN 61241-10:2005 Urzdzenia elektryczne do stosowania w obecnoci pyw palnych - Cz 10: Klasyfikacja obszarw, w ktrych mog by obecne pyy palne (oryg.) 51. PN-EN 61340 (norma arkuszowa) Elektryczno statyczna 52. PN-EN 62305 (norma arkuszowa) Ochrona odgromowa 53. PN-IEC 60050 (norma arkuszowa) Midzynarodowy sownik terminologiczny elektryki 54. PN-IEC 60364 (norma arkuszowa) Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych / PN-HD 60364 (norma arkuszowa) Instalacje elektryczne niskiego napicia 55. PN-IEC 61312 Ochrona przed piorunowym impulsem elektromagnetycznym 56. PN-N-18001:2004 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy Wymagania 57. PN-N-18002:2000 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy - Oglne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego 58. PN-88/E-08501 Urzdzenia elektryczne. Tablice i znaki bezpieczestwa 59. PN-91/E-05010 Zakresy napiciowe instalacji elektrycznych w obiektach 60. PN-92/N-01256 (norma arkuszowa) Znaki bezpieczestwa

61. Raport techniczny IEC nr 479-1. Skutki dziaania prdu na ludzi i zwierzta domowe. Cz 1: Aspekty oglne Publikacje, periodyki 62. Atest ochrona pracy. Miesicznik, Sigma-NOT, Krakw 63. Bezpieczestwo Pracy nauka i praktyka. Miesicznik, Centralny Instytut Ochrony Pracy Pastwowy Instytut Badawczy, Warszawa. 64. BHP w energetyce. Wydanie I, Europex, Krakw, 2003. 65. Elektroinstalator. Miesicznik, Instalator Polski Sp. z o. o., Warszawa. 66. Elektrotechnika i elektronika dla nieelektrykw. Wyd. 6, WNT, Warszawa, 2004 67. Informator Ochrony Pracy. Kwartalnik, Stowarzyszenie Ochrony Pracy, Warszawa. 68. INPE informacje o normach i przepisach elektrycznych. Miesicznik, Centralny Orodek Szkole i Wydawnictw Stowarzyszenia Elektrykw Polskich, Warszawa. 69. Inynier budownictwa. Miesicznik Polskiej Izby Inynierw Budownictwa, Warszawa. 70. Jaboski W.: Ochrona przeciwporaeniowa w urzdzeniach elektroenergetycznych niskiego i wysokiego napicia. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 2008. 71. Markiewicz H.: Instalacje elektryczne. Wyd. 8 zmienione, Wydawnictwa NaukowoTechniczne, Warszawa, 2008. 72. Podrcznik INPE dla elektrykw. Publikacja seryjna, Centralny Orodek Szkole i Wydawnictw Stowarzyszenia Elektrykw Polskich, Warszawa. 73. Poradnik inyniera elektryka. Tom 1., Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 2009. Tom 3., Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 2005. 74. Saasiski K.: Bezpieczestwo elektryczne w zakadach opieki zdrowotnej. Wyd.2 poprawione i uzupenione, Centralny Orodek Szkole i Wydawnictw Stowarzyszenia Elektrykw Polskich, Warszawa, 2008. 75. Sowa A.: Ochrona przed przepiciami w instalacji elektrycznej w obiektach budowlanych. Kontekst, Krakw, 1999. 76. Wiadomoci Elektrotechniczne. Miesicznik, Sigma-NOT, Warszawa. Przykadowe rda internetowe 77. WWW.cbt.edu.pl 78. WWW.ciop.pl 79. WWW.electropedia.org 80. WWW.elektroeko.pl 81. WWW.epbd.pl 82. WWW.fachowyelektryk.pl 83. WWW.leonardo-energy.org 84. WWW.ochrona.net.pl 85. WWW.oznakowanie-ce.pl 86. WWW.paragraf34.pl 87. WWW.sep.com.pl

88. WWW.spinpol.com.pl 89. WWW.ziad.bielsko.pl

Uwaga: informacje aktualne w chwili oddawania do druku, zaleca si jednak, by kadorazowo sprawdzi aktualno i obligatoryjno stosowania norm.