Wykad 12 Kwantowe zjawisko Halla

Zjawisko Halla polega na tym, e w przewodniku (pprzewodniku) umieszczonym w polu magnetycznym o indukcji B powstaje poprzeczne do prdu I x i pola magnetycznego napicie elektryczne V y (napicie Halla) (rys !" !) #$ekt Halla okre%laj dwie rezystancje wa%ciwe
xx = Ex , jx xy = Ey , jx

(!" !)

gdzie E x & natenie zewntrznego pola elektrycznego, skierowanego wzdu osi powoduje przepyw w kierunku osi

x , ktre

x prdu elektrycznego o gsto%ci

j x ' E y & natenie

indukowanego pola elektrycznego (pola Halla), skierowanego wzdu osi y Z klasycznyc+ rozwaa0 e$ektu Halla wynika, e dla o*jto%ciowego przewodnika opr wa%ciwy xx nie zaley od B
xy

1atomiast rezystancja

jest wprost proporcjonalny do

B , qne

indukcji pola magnetycznego B

xy =

(!" ")

gdzie ne & koncentracja elektronw (ys !" ! )o%wiadczalne dane o*serwacji cakowitego e$ektu Halla dla dwuwymiarowego /epper *adajc e$ekt Halla dla gazu elektronowego w +eterozczu dwuwymiarowego gazu elektronowego GaAs AlGaAs w temperaturze ,,,-. /rzedstawiony jest rwnie sc+emat eksperymentu w +eterozczu GaAs AlGaAs odkryli, e zac+owanie xy i xx jest zupenie innym ni w przypadku klasycznego e$ektu Halla, ktry o*serwuje si w o*jto%ciowyc+ (trjwymiarowyc+) ukadac+ elektronowyc+ (rys !" !) 2 odrnieniu od klasycznego zjawiska Halla rezystancja xy ro%nie ze wzrostem indukcji pola magnetycznego B , jednak ro%nie nie liniowo, a przez kolejne paskie stopnie zwane plateau (ezystancja
xx

2 !34, roku 5on .litzing, )orda i

natomiast nie pozostaje staa, a ma c+arakter oscylujcy

6nteresujcym jest to, e xx = , dokadnie wtedy, gdy dla xy o*serwuj si plateau 7o

!"8

nadzwyczajne zac+owanie gazu elektronowego dwuwymiarowego otrzymao nazw kwantowego zjawiska Halla Cakowity kwantowy efekt Halla 2 do%wiadczeniac+ 5on .litzinga, )orda i /eppera *yo zao*serwowane, e warto%ci, ktre przyjmuje rezystancja xy na plateau s skwantowane (rys !" !) i mog *y9 wyraone jednym wzorem
xy = h "-4!: = , " ne n

(!" :)

gdzie

n jest licz* cakowit

/oniewa kwantowe zjawisko Halla zac+odzi dla cakowitej warto%ci

n , e$ekt

otrzyma nazw cakowitego kwantowego efektu Halla. /rzyczyna powstawania cakowitego kwantowego e$ektu Halla w dwuwymiarowym gazie elektronowym jest zwizana ze ;skwantyzowanym< zac+owaniem dwuwymiarowej gsto%ci stanw elektronowyc+ w polu magnetycznym 1a poprzednim wykadzie udowodnili%my, e zewntrzne pole magnetyczne rozszczepia dozwolony spektrum energii elektronw na poziomy =andaua, oddzielone od sie*ie o kwant energii i dozwolone stany energetyczne tworz szereg cylindrw oddzielonyc+ od sie*ie o energi (rys !! ") >dy wszystkie stany na powierzc+ni cylindra (podpoziomy =andaua) s o*sadzone, nastpne dozwolone stany le na kolejnym cylindrze =andaua, oddalonym od stanw o*sadzonyc+ o

? wic, jeeli istniejce w ukadzie elektrony cakowicie o*sadzaj, na przykad

pierwszy poziom =andaua, to na cylindrze =andaua nie ma wolnyc+ miejsc i elektron nie moe odda9 swoj energi i przej%9 na niszy poziom 7o oznacza, e gdy poziom =andaua jest cakowicie o*sadzony nie istnieje moliwo%ci rozpraszania elektronu @rak rozpraszania oznacza, e rezystancja xx jest rwna zeru 2 przypadku cz%ciowego o*sadzenia przez elektrony poziomu =andaua istnienie pustyc+ (nieo*sadzonyc+) stanw na poziomie =andaua powoduje, e mog zac+odzi9 procesy rozpraszania elektronu, czego skutkiem *dzie niezerowa warto%9 rezystancji xx 1a poprzednim wykadzie znaleAli%my, e maksymalna licz*a stanw na jednostk powierzc+ni

s (degeneracja poziomu =andaua) wynosi

s= eB h

(!" 8)

!"-

Zamy teraz, e licz*a elektronw ne (koncentracja elektronw) jest dokadnie tak, e*y o*sadzi9 wszystkie stany pierwszego poziomu =andaua ( n = , ) 2tedy z okre%lenia moemy zapisa9
ne s

(!" -)

@iorc pod uwag ten wzr, oraz wzr (!" ") na rezystancj Halla xy otrzymujemy
xy = B B h = = " ene es e

(!" B)

Ceeli teraz zamy, e licz*a elektronw ne jest dokadnie tak, e*y o*sadzi9 wszystkie stany

n poziomw =andaua, to wtedy

ne n s ,

(!" D)

a rezystancj Halla xy *dzie wynosia

xy = B B ! h = = " ene ens n e

(!" 4)

Ze wzoru (!" 4) wynika, e rezystancja Halla xy jest skwantowan wielko%ci i kwant rezystancji jest rwny h E e " 7o jest gwny $izyczny mec+anizm o*ja%niajcy cakowity kwantowy e$ekt HallaF gdy wszystkie stany

n poziomw Gandaua s o*sadzone, a wszystkie

stany nastpnyc+ poziomw =andaua s puste, rezystancja xx znika, a rezystancja xy przyjmuje warto%9 h E ne " H+ocia przestawione wyej uproszczone rozwaania daj moliwo%9 zrozumie9 poc+odzenie gwnyc+ oso*liwo%ci cakowitego kwantowego e$ektu Halla, one nie tumacz cakowicie o*serwacje do%wiadczalne )o%wiadczalnie o*serwuje si, e stopnie w rezystancji Halla (patrz rys !" !) zajmuj sko0czony o*szar zmiany indukcji zewntrznego pola magnetycznego Iprcz tego istnieje rwnie sko0czona szeroko%9 o*szarw z zerow rezystancj 1atomiast, zgodnie z (!" 8) zwikszenie indukcji pola magnetycznego powoduje zwikszenie degeneracji poziomw =andaua ? zatem, przy zwikszeniu indukcji pola magnetycznego, wicej stanw poziomu =andaua staj si dostpnyc+ do o*sadzenia przez elektrony 2 wyniku tego, rezystancja nie musi wicej znika9, poniewa poziom Jermiego *dzie teraz znajdowa si w cz%ciowo pustym pa%mie Iprcz tego, jeeli gsto%9 adunkw elektronowyc+ zmienia si, poziom Jermiego *dzie przec+odzi do nastpnego poziomu =andaua, co znw, wskutek tego, e poziom Jermiego ley w cz%ciowo pustym pa%mie, powoduje rozpraszanie, gdy prd pynie ? zatem musi istnie9 mec+anizm, ktry przy

!"B

zwikszeniu koncentracji elektronw al*o zwikszeniu indukcji pola magnetycznego nie daje moliwo%ci przesunicia poziomu Jermiego do nastpnego poziomu =andaua I*ecnie udowodniono, e ten mec+anizm jest zwizany z istnieniem stanw puapkowyc+ midzy poziomami =andaua, na ktre zostaj ;sc+wytane< elektrony 2skutek istnienia puapek poziom Jermiego pozostaje wewntrz ;szczeliny< midzy poziomami =andaua Z zaoenia, e zmiany koncentracji elektronw al*o indukcji pola magnetycznego powoduj tylko zmiany o*sadzenia przez elektrony stanw puapkowyc+, wynika, e poziom Jermiego pozostaje pomidzy poziomami =andaua Ktany puapkowe powstaj wskutek istnienia domieszek al*o de$ektw w pr*ce /uapka zac+owuje si jako dowolny lokalny de$ekt ? wic, jeeli elektron zosta sc+wytany puapk, to on ju nie moe swo*odnie porusza9 si przez kryszta, a zatem nie moe dawa9 wkadu w prd )la dwuwymiarowego ukadu w polu magnetycznym przyoonym wzdu osi ograniczajcy ruc+ (niec+ to *dzie o%

z ), energia ruc+u elektronu staje si skwantyzowan

we wszystkic+ trzec+ kierunkac+ /rzyoone pole magnetyczne kwantuje energie ruc+u w kierunkac+ x i y , a przestrzenne ograniczenie ukadu kwantuje energi elektronu w kierunku osi

)ozwolone energie systemy s cakowicie skwantowane i wypadkowa

gsto%9 stanw staje si z*iorem delta $unkcji, pokazanyc+ na rys !" "

(ys !" " >sto%9 stanw w dwuwymiarowej (ys !" : )wuwymiarowa gsto%9 stanw w systemie w polu magnetycznym przyoonym przypadku istnienia domieszek Ktany wzdu kierunku ograniczajcym ruc+ zlokalizowane le midzy poziomami =andaua, wyraonymi w jednostkac+ Ce%li ukad zawiera domieszki, to domieszki tworz stany lokalizowane midzy delta $unkcjami (rys !" :) Zwr9my uwag, e stany zlokalizowane $ormuj si miedzy wszystkimi poziomami =andaua Ktany lokalizowane nie daj adnego wkadu w prd systemy ? zatem sko0czona szeroko%9 stopni rezystancji Halla teraz mona wytumaczy9

!"D

nastpujco )opki poziom Jermiego przesuwa si w o*szarze, w ktrym znajduj si stany zlokalizowane, rezystancja xx pozostaje zerow 1atomiast rezystancja xy ma stopie0 Uamkowy kwantowy efekt Halla 2yej widzieli%my, e cakowity kwantowy e$ekt Halla jest zwizany z oso*liwo%ciami o*sadzenia poziomw =andaua (ezystancja znika, gdy niektre stany =andaua s cakowicie o*sadzone, a wszystkie kolejne stany =andaua s puste Kko0czona szeroko%9 stopni w rezystancji Halla jest zwizana z o*sadzeniem przez elektrony stany puapkowe, poc+odzce od domieszek (de$ektw) Lamkow kwantyzacj po raz pierwszy zao*serwowali 7sui z wspautorami w !34" roku, *adajc +eterostruktur GaAs AlGaAs

(ys !" 8 )ane do%wiadczalne dotyczce rezystancji Halla xy i xx w zaleno%ci od przyoonego pola magnetycznego B i $aktora Cak wida9 z rysunku, dla rwnym !E:, w rezystancji Halla powstaje plateau, ktre odpowiada uamkowemu kwantowemu e$ektowi Halla

(ys !" - )ane do%wiadczalne dla zaleno%ci rezystancji Halla xy i xx od pola magnetycznego wykazuje jak cakowy, tak i uamkowy kwantowy e$ekt Halla /lateau w rezystancji Halla przy cakowyc+ i uamkowyc+ $aktorac+ o*sadzenia odpowiadaj cakowitemu i uamkowemu e$ektom kwantowym Halla

@adana +eterostruktura miaa *ardzo wysok ruc+liwo%9 no%nikw adunku, spowodowan wysok jednorodno%ci powierzc+ni rozdziau +eterozcza, a zatem sa*ym rozpraszaniem no%nikw na granice rozdziau )o%wiadczenia *ye przeprowadzone przy *ardzo niskic+ temperaturac+ 2 takic+ warunkac+, korelacj elektronowe, ktre jak okazao si musz istnie9, e*y spowodowa9 uamkowy kwantowy e$ekt Halla, odgrywaj znacznie wiksz rol

!"4

ni procesy destrukcji skorelowanego ruc+u poc+odzce od cieplnej energii i rozpraszania na granice rozdziau 2yniki eksperymentalne s przestawione na rys !" 8 Cak wida9 z rys !" 8 stopie0 w xy powstaje przy = ! E n = ! E : i jest podo*ny do stopni, ktre powstaj dla cayc+ warto%ci tego parametru !, ", : i 8 Idpowiednia tym stopni rezystancja poduna wykazuje ostre minima .olejne eksperymentalne pomiary, pokazane na rys !" -, odkryy stopni w xy i minima w xx , ktre wystpuj dla wielu innyc+ uamkw 6nteresujcym jest to, e wszystkie uamki zawieraj w mianowniku licz* nieparzyst Cednak istnieje zao*serwowany wyjtek, dla ktrego uamek jest rwny -E" )o%wiadczalnie znaleziono, e warto%ci

mona opisa9 rnymi uamkami

= p , " p +! = p , 8p +!

(!" 3)

gdzie p =!,",:, /o podstawieniu rnyc+ p w (!" 3) znajdujemy

p ! " : 8 = ' ' ' ' " p +! : - D 3 p ! " : = = ' ' ' 8 p +! - 3 !: =

(!" !,)

/ierwsze uamki, !E: i !E- w uamkowym kwantowym e$ekcie Halla, o*serwuj si *ez trudu w porwnaniu z o*serwacj nastpnyc+ uamkw I*serwacja e$ektu o uamkac+ wyszego rzdu wymaga niskic+ temperatur i granic rozdziau +eterostruktury o *ardzo wysokiej jako%ci, dla ktryc+ o*serwuje si zmniejszenie rozpraszania na granicac+ rozdziau (zczac+) Lamki wyszego rzdu nie mona zao*serwowa9, jeeli uamki niszego rzdu nie o*serwuj si 6nnymi sowy, kady e$ekt Halla o uamku wyszego rzdu $ormuje si z poprzedniego uamku niszego rzdu, $ormujc +ierarc+iczny z*ir stanw Zwr9my uwag, e uamkowe warto%ci

n w e$ekcie kwantowym Halla nie mog

powsta9 w przypadku dziaania $izycznego mec+anizmu, odpowiedzialnego za $ormowanie si cakowitego e$ektu Halla 2yej udowodnili%my, e w cakowitym e$ekcie Halla stopnie w rezystancji Halla powstaj wtedy, kiedy grupa poziomw =andaua s cakowicie o*sadzona, a znajdujcy si wyej tej grupy poziomy =andaua s puste Hakowite o*sadzenie poziomw =andaua nastpuje dla cakowitej licz*y elektronw, a zatem uamkowe o*sadzenie stanw nie moe mie9 miejsca ? wic, w odrnieniu od cakowitego kwantowego e$ektu Halla, o*ja%nienie uamkowego kwantowego e$ektu Halla wymaga przej%cia do modelu kolektywnyc+ stanw ukadu elektronowego

!"3

2yej podkre%lali%my, e uamkowy e$ekt Halla z = ! E : jest najcz%ciej o*serwowany do%wiadczalnie ni pozostae uamkowe e$ekty, a dla o*serwacji uamkowyc+ e$ektw wyszego rzdu potrze*ne s wiksze ruc+liwo%ci no%nikw i *ardzo niska temperatura pr*ki Zaczniemy rozwaanie uamkowego kwantowego e$ektu Halla z e$ektu dla ktrego = ! E : 1asze rozwaanie *dzie nosio c+arakter przegldowy, poniewa przedstawienie dokadnej teorii e$ektu znacznie przekracza poziom niniejszego wykadu 2 !34D roku =aug+lin zaoy, e kolektywne stany gazu elektronowego, moemy opisa9 za pomoc $unkcji $alowyc+ postaci
N ! N " m = ( z j zk ) eMp zi , j <k 8 i

!E m

(!" !!)

gdzie

m & nieparzysta licz*a przyjmujca warto%ci !,:,- ' N & oglna licz*a elektronw'
i, j, k

z & licz*a zespolona okre%lajca pooenie elektronu na paszczyAnie, a

numerujce elektrony Ze wzoru (!" !!) wynika, e $unkcja
!E m

& wskaAniki

spenia zasad /auliego

6stotnie, jeeli dwa elektrony znajduj si w tym samym stanie kwantowym, z j = zk , to $unkcja $alowa (!" !!) jest rwna zeru Iprcz tego, poniewa

m jest licz* nieparzyst,

$unkcja $alowa (!" !!) jest antysymetryczn wzgldem wymiany dwc+ czstek (wzgldem zamiany z j zk ) ? zatem $unkcja $alowa (!" !!) opisuje kolektywny stan $ermionw Ze wzoru (!" !!) wynika, e te $unkcje $alowe elektrony z*liaj si do sie*ie ( z j zk ) ,
!E m

szy*ko zanikaj, gdy dwa

2ic elektrony s skonne pozosta9

przestrzenie oddalonymi od sie*ie Junkcje =aug+lina

(!" !!) (gdzie = ! E m ) opisuj

podstawowe wieloczstkowe stany ukadu elektronw 2 tyc+ stanac+ rozkad elektronw jest optymalnie skorelowany, gwarantujc, e odpyc+ajce oddziaywanie .ulom*a jest minimalnym ? wic dodawanie al*o usunicie elektronu z ukadu elektronw niszczy istniejcy porzdek, co powoduje znaczne zmiany energii =aug+lin wykaza, e dla interpretacji e$ektu Halla (cakowitego i uamkowego) jest *ardzo dogodnym wprowadzi9 opis strumienia pola magnetycznego, przenikajcego przez dwuwymiarowy gaz elektronowy, jako z*ir mayc+ kwantw strumienia pola magnetycznego (!lukson"#) 2tedy linii pola magnetycznego moemy zamieni9 przez z*ir $luksonw (rys !" B), tak samo jak linii gsto%ci prdu moemy zamieni9 na strumie0 poruszajcyc+ si adunkw .ady z $luksonw niesie kwant strumienia pola magnetycznego
, =
h e

(!" !")

!:,

(ozmiary $luksonu (pole jego powierzc+ni) jest rzdu $ = , E B rozmieszczenie elektronw silnie Ikazao si, e $luksonw i zmienia energi

wzajemne

dwuwymiarowego gazu elektronowego 2 przypadku cakowitego e$ektu Halla, kiedy poziom pierwszy poziom =andaua jest cakowicie o*sadzony, kady z elektronw umieszcza si dokadnie w %rodku $luksonu (dolny rysunek !" B) i rozkad tyc+ $luksonw z elektronami przypomina karton (ys !" B Hzarny krg N $lukson 1a dole N sytuacja, kiedy cakowicie jest o*sadzony dla upakowania z jajkami pierwszy poziom =andaua #lektron z $luksonem (al*o kilkoma $luksonami) tworzy kwaziczstk, ktra nosi nazw enionu lu* anyonu Zwikszenie indukcji pola magnetycznego powoduje zwikszenie licz*y $luksonw 7eraz $luksonw staje si wicej ni elektronw 2 tym przypadku elektron zaczyna przyciga9 do sie*ie dodatkowe $luksony 7o powoduje zwikszenie rozmiarw enionw, a wic zwikszenie odlego%ci midzy elektronami, a zatem N zmniejszenie energii elektrostatycznego odpyc+ania elektronw /rzedstawiony uproszczony o*raz zac+owania si gazu elektronw w polu magnetycznym, ktry czasami nazywaj ciecz% &a'hlina pozwala zrozumie9 powstawanie uamkowyc+ mnonikw w e$ekcie kwantowym Halla /rzypadek m = : odpowiada sytuacji, w ktrej dwa $luksony s zwizane z jednym elektronem Ze wzoru (!" B) wynika, e dla tego, e*y *yo
xy = B B ! h = = ene es : e "

(!" !:)

musimy zamieni9

s na

:eB E h ? to oznacza, e przy m = : eniony dla cakowitego

o*sadzenia poziomu =andaua potrze*uj w trzy razy wicej stanw 2tedy, dodawanie jeszcze jednego enionu wymaga dostarczenia znacznej ilo%ci energii, poniewa nowy enion *dzie dodawany do kolejnego poziomu =andaua, ktry znajduje si przy znacznie wikszej energii Cak i w przypadku cakowitego e$ektu Halla, gdy poziom =andaua jest cakowicie o*sadzony przez elektrony, a kolejny wyszy poziom jest cakowicie pusty, poduna rezystancja znika

!:!

2 przypadku cakowitego e$ektu Halla istnienie domieszek jest odpowiedzialne za o*serwacje mayc+ o*szarw (stopni) w znikniciu podunej rezystancji i powstawanie plato w rezystancji Halla Zanieczyszczenia odgrywaj analogiczn rol i w przypadku uamkowego e$ektu Halla Oae odc+ylenia od = ! E : powoduj powstawanie nowyc+ kwaziczstek (enionw), ktre s sc+wytane przez zanieczyszczenia (domieszki itd ) 7o powoduje, e zerowa poduna rezystancja zajmuje sko0czony o*szar zmiany pola magnetycznego /odo*nie mona wytumaczy9 uamkowe o*sadzenie przy < ! E : /rzedstawiony wyej zarys teorii e$ektu kwantowego Halla nosi nazw teo(ii z)o*one'o !e(mionu (composite !e(mion theo(y) Zoony $ermion jest now kwaziczstk (enionem), ktra zawiera z*ir $luksonw i elektronw Lamkowy e$ekt Halla w tej teorii opisuje si tak samo jak cakowity e$ekt Halla, za wyjtkiem tego, e role indywidualnyc+ elektronw odgrywaj zoone $ermiony 2arto podkre%li9, e w tej teorii oddziaywania midzy adunkami wci jest wane przy sta*ilizacji zoonyc+ $ermionw, ale gdy te kwaziczstki s s$ormowane, oddziaywanie midzy nimi jest stosunkowo sa*e I*sadzenie poziomw =andaua w uamkowym e$ekcie Halla mona znaleA9 korzystajc z pojcia zoonyc+ $ermionw w nastpujcy spos* )odajc do kadego elektronu parzysta licz* kwantw strumienia "k otrzymujemy kwaziczstk, ktra zac+owuje si jako $ermion N std nazwa composite !e(mions ? zatem zoony $ermion zawiera elektron plus "k kwantw strumienia pola magnetycznego Ze wzoru (!" !:) wynika, e dla wytumaczenia uamkowego kwantowego e$ektu Halla z = ! E : musimy zamieni9 we wzorze (!" B) zostan

s na

! ( + ")eB E h !

Oona przypuszcza9, e gdy o*sadzone

( ! + "k )eB E h n

n poziomw =andaua, to musimy we wzorze (!" 4) zamieni9 ns na

, gdzie k moe *y9 tylko nieparzyst licz*F k = !,",: 2tedy

xy = B h = " , es e

(!" !8)

gdzie
= ! n = ! + "k "kn + ! n

(!" !-)

Ze wzoru (!" !-) wynika, e dla k = ! mamy

!:"

! " : 8 = ' ' ' ' , : - D 3

(!" !B)

co pokrywa si z szeregiem uamkw, przedstawionyc+ w pierwszym wiersze wzoru (!" !,) 2y*ierajc k = : , ze wzoru (!" !-) otrzymujemy
! " : = ' ' ' , - 3 !:

(!" !D)

co znw pokrywa si z szeregiem uamkw, przedstawionyc+ w drugim wierszu wzoru (!" !,) ? zatem, widzimy, e wszystkie nieparzyste mnoniki o*sadzenia mog otrzymane za pomoc teorii zoonyc+ $ermionw (enionw) 1a zako0czenie warto podkre%li9, e teoria zoonyc+ $ermionw i prace eksperymentalne w o*szarze uamkowego kwantowego e$ektu Halla s nadal (",!, rok) rozwijane +a,ania ,o -yk)a,u ./ !" ! (ozwamy prosty eksperyment o*serwacji klasycznego e$ektu Halla Zamy, e dane do%wiadczalne dotyczce pomiary e$ektu Halla na pprzewodnikowej pr*ce n &typu s nastpujceF dugo%9 pr*ki & = ! , cm' szeroko%9 - = ,,8 cm' gru*o%9 t = ! mm' przyoone napicie V = , ! P' napicie Halla VH = ,,- mP' przyoone pole magnetyczne

B = ! 7' prd stay I = - m?' wspczynniki Halla Q !,!4 Ldowodni9, e a) koncentracja

elektronw n = - !,!3 m&:' *) ruc+liwo%9 elektronw 0n = ,,8D m"E(P s) !" " Ldowodni9, e h E e " = "-4!:
" !" : ZnaleA9 zwizek rezystancji Halla dla kwantowego e$ektu Halla ( xy = h E e ) i staej

struktury su*telnej

1 -skaz"#kaF Ktaa su*telnej struktury jest okre%lona jako stosunek

prdko%ci elektronu na pierwszej or*icie @o+ra atomu wodoru do prdko%ci %wiata !" 8 Ldowodni9, e kwant strumienia pola magnetycznego jest rwny
, = h E e = 8,!:-BBD"D" !, !--2

!::