WPROWADZENIE

Ksika ta opowiada o decydujcym, lecz dotychczas nie najlepiej rozumianym epizodzie w najstraszniejszej wojnie w historii - radzieckim uderzeniu na historyczne ziemie Niemiec, ktre nastpio midzy poow stycznia a poow kwietnia 1945 r. Przeledzimy w niej wydarzenia, jakie rozegray si od rozpoczcia ofensywy nad Wis a do operacji berliskiej; na temat tej ostatniej opublikowano ju bardzo wiele prac i nie bdzie ona tutaj omawiana. Czerwony szturm na Rzesz ma sw wasn osobliw histori. Rozpocz ywot (o ile nie jest to nieodpowiednie sformuowanie) jako techniczna analiza operacji wilasko-odrzaskiej, ktr napisaem jako materia szkoleniowy na potrzeby Kursu Niszego Szczebla Dowodzenia i Sztabu armii brytyjskiej. Moje niezadowolenie z tej ksieczki skonio mnie do rozpoczcia pracy nad duo szerzej zarysowanym studium strategicznym. Operacja wilasko-odrzaska", jak wkrtce pojem, jako taka nigdy nie istniaa, stanowia natomiast pewien rozdzia, powizany w zoony sposb z biegiem wojny i polityki europejskiej pierwszych miesicy 1945 r. Najpilniejsze problemy, jakie przede mn staway, dotyczyy nie grnolotnych interpretacji historycznych, lecz ustalenia podstawowej chronologii i przeledzenia najwaniejszych zwizkw przyczy-nowoskutkowych. Nie powstao do tej pory opracowanie, w ktrym podejmowano by prb przekonujcego, bo dostatecznie szczegowego, zestawienia przekazw radzieckich z niemieckimi czy te przedstawienia w zarysie tego, jak operacje na jakimkolwiek przykadowym teatrze dziaa powizane byy z operacjami na innych teatrach wojny.

Powiada si czsto, e prace historyczne mwi nam rwnie wiele o okresie, w ktrym zostay napisane, co o epoce, ktr staraj si objani. Powstawanie Czerwonego szturmu na Rzesz zbiego si w czasie ze znamiennymi wydarzeniami na arenie midzynarodowej - rozpadem komunizmu w duej czci Europy oraz, co nastpio o wiele prdzej ni si spodziewano, ponownym zjednoczeniem Niemiec. To, co omielam si nazwa jataskim okresem historii Niemiec", wyonio si jako rozpoznawalna cao i nadao nowy wymiar kalkulacjom strategicznym z 1945 r. Podobnie uwzgldni te musiaem pewne tematy historyczne spotykajce si ju ze wieym zainteresowaniem nowych Niemcw, a mianowicie utrat znacznych terytoriw na rzecz ich wschodnich ssiadw oraz rze i cierpienia niemieckiej ludnoci cywilnej w 1945 r., ktre osigny rozmiary, o jakich w Europie Zachodniej ma si nadal sabe pojcie. W tym sensie Czerwony szturm na Rzesz sta si czciow odpowiedzi na ogromne wyzwanie, jakie postawi Andreas Hillgruber: Doniose wydarzenia z okresu od jesieni 1944 r. do wiosny 1945 r. nadal wymagaj opisania i omwienia, ktre bdzie miao na uwadze wypadki na wiatowej scenie historycznej, a zarazem zilustruje cierpienia, uczynki, ambicje i niepowodzenia ludzi jako jednostek. Musi to

by jedno z najtrudniejszych zada, jakie stoj przed historykami. Zadziwiajco wiele wysiku woyli historycy w badania nad rozkadem demokratycznej republiki, wzrostem roli ruchu narodowo-socjalistycznego i jego fuhrera oraz utworzeniem Trzeciej Rzeszy i jej struktur. By moe ostatnim wielkim zadaniem dla tej historiografii bdzie stworzenie kompleksowego obrazu, ukazuj cego zaamanie si frontw wojennych, podbj wschodnich obszarw Europy rodkowej oraz rozbicie Trzeciej Rzeszy i upadek germaskiego wschodu, wraz ze wszystkim, co te wydarzenia oznaczaj. W swej penej postaci Czerwony szturm na Rzesz to ksika wstrzsaj ca - w dosownym rozumieniu tego s owa. Opisy zniszcze ogra-

niczyem jak tylko mogem do krajobrazw i maszyn, i mam nadziej, i nie dostarczyem satysfakcji mionikom pornografii przemocy, jednak nie mog ukry faktu, e pisanie wielu fragmentw przychodzio mi z trudem, i e trudno jest mi y z nimi ju po tym, jak przelane zostay na papier. Pragn wyrazi sw wdziczno Charlesowi Dickowi z Soviet Stu-dies Research Centre, mieszczcego si w Sandhurst. Bezporednio poprzez swoje rady, a porednio dziki pogodzie ducha umoliwi mi on doprowadzenie pracy nad t ksik do koca. Hrabia von Briihl (16 Dywizja Pancerna) udzieli mi nader zachcajcej gociny oraz informacji, dalsza za pomoc nadesza ze strony weteranw, ktrzy wol zachowa anonimowo.
ROZDZIA 1

Ewolucja wojny totalnej

Zasadniczo zwyci stwo i przegrana w drugiej wojnie wiatowej rozstrzygny si na froncie wschodnim. Tylko narody, ktrym oszczdzone byo dowiadczy tej hekatomby, potrafi podchodzi do drugiej wojny wiatowej jakby bardziej na luzie ni do pierwszej i widzie w niej wdziczny temat dla opowie ci przygodowych i komedii. Statystyki si rzeczy nios z sob niewielki adunek emocjonalny, ale kilka liczb wartych jest przypomnienia. Rosyjskie straty w zabitych podczas Wielkiej Wojny Ojczynianej przekraczaj 27 milionw. Stanowi to okoo 40 proc. wszystkich ofiar miertelnych w drugiej wojnie wiatowej i daje w przeliczeniu co najmniej dziesi istnie ludzkich na kady metr terenu midzy Moskw a Berlinem. Co najmniej siedem milionw z tych Rosjan, ktrzy zginli, stanowili cywile, a 3,25 miliona to jecy, ktrzy ponieli mier w niemieckiej niewoli. Z kolei wikszo z 3,25 miliona polegych w wojnie niemieckich onierzy zgina w wyniku dziaa radzieckich si zbrojnych. W przyblie-

niu 3 miliony Niemcw dostay si do rosyjskiej niewoli, z czego mniej wicej jedna trzecia jej nie przeya. cznie niemieckie straty w ludziach na froncie wschodnim wyniosy okoo 10 milionw zabitych, zaginionych, rannych lub wzitych do niewoli, natomiast straty materiaowe to w przyblieniu 48 ty. czogw, 167 ty. dzia i prawie 77 ty. samolotw. Historycy dokadaj stara, by wyjani, jak gatunek ludzki mg zgotowa sobie taki los. Pierwszy punkt zwrotny dostrzegaj oni w ostatnich latach XVIII w., kiedy to moda republika francuska, prowadzc wojn z wikszoci Europy, poprzez mechanizm poboru stworzya armi masow . W 1794 r. Francuzi mieli pod broni 750 ty. ludzi, a do 1815 r. Francja Napoleona i kolejne walczce z ni koalicje zmobilizoway w sumie dos ownie miliony onierzy. Rwnie wany by impuls nacjonalizmu, ktry dodawa si obdartym armiom rewolucji francuskiej, a potem wywoa ywioow reakcj u reszty narodw Europy, zwaszcza w Hiszpanii, Rosji i szeregu krajw niemieckich. W sumie cige walki w okresie midzy 1792 a 1815 r. sprawiy, e wojna przestaa by ju wycznie spraw krlw, k rzdzcych i zawodowych armii. W przeszoci pokonane pastwa mogy si wykupi u zwycizcw, oddajc im nadgraniczne twierdze, koncesje handlowe bd pacc inn walut stosunkw midzynarodowych. Teraz cen przegranej moga by eliminacja wadz lub zniknicie caego pastwa. Nastpne dwa stulecia przyniosy wane postpy w rozwoju spoeczestw i gospodarek, przy czym wiele z tych zmian miao istotny wymiar militarny. Wydawaoby si, e nieograniczona ilo misa armatniego dla Millionenheeren - masowych armii z poboru - powstaa wskutek picio- czy dziesiciokrotnego zwikszania si populacji. w przyrost naturalny wynika prawdopodobnie nie tyle z wybujaej podnoci, co prostych udogodnie w warunkach ycia codziennego, dziki ktrym zmniejszy si wskanik umieralnoci niemowlt. Towarzyszca temu rewolucja przemysowa przesza przez dwie fazy. Pierwsza to cika" rewolucja, z ktr kojarz si hady wgla i koksu, strumienie pary oraz zgrzytanie i brzk cikich pyt metalu. W poowie XIX w. proces industrializacji rozprzestrzenia si ju w szybkim tempie z Wielkiej Brytanii na wiele obszarw kontynentalnej Europy, za w 1849 r. przeprowadzono pierwszy operacyjny przerzut wojsk z wykorzystaniem

linii kolejowych: rosyjski car posa wtedy pocigami swych onierzy na pomoc cesarzowi austriackiemu w celu zdawienia rebelii na Wgrzech. Rewolucja przemysowa wyposaya armie w produkowan masowo bro, charakteryzujc si zarwno precyzyjnym wykonaniem, jak i niskim kosztem wytwarzania. W drugiej poowie XIX w. niemal co pi lat dokonyway si radykalne zmiany w technologii zabijania: w latach pidziesitych pierwsze modele gwintowanej broni rcznej i artyleryjskiej przyniosy bezprecedensow popraw w celnoci i zwikszeniu zasigu, za w nastpnych trzech dziesicioleciach jednostrzaowa bro odtylco-wa, karabiny adowane z magazynka i karabin maszynowy Maxima sukcesywnie i wydatnie podnosiy intensywno ognia. U schyku stulecia armie dysponoway ju materiaami wybuchowymi o wielkiej mocy, bezdymnym" prochem oraz drutem kolczastym. Drug, czyli lekk" rewolucj przemysow kojarzymy z rop naftow, silnikiem spalinowym i elektrycznoci. Z punktu widzenia rzemiosa wojennego uwidocznia si ona w wymiarze

prdkoci, zasigu i kontroli. Pierwszy mechaniczny aparat latajcy z czowiekiem na pokadzie wzbi si w powietrze w 1903 r a ju osiem lat pniej Wosi wykorzystywali samoloty bombowe w Libii. Pierwsze czogi pojawiy si w 1916 r. Byy wprawdzie powolne, sabo opancerzone i zawodne, ale uywano ich w coraz wikszej liczbie i coraz bardziej efektywnie, tak e pod koniec pierwszej wojny wiatowej mogy ju pretendowa do miana co najmniej jednego z istotnych dodatkw na polu bitwy, pomagajcych prowadzi nowoczesn wojn. Podczas pierwszej wojny wiatowej byo jeszcze bardzo trudno koordynowa dziaania nowych broni i rodzajw wojsk. Jednak w latach trzydziestych dysponowano ju rozwizaniem: niewielkimi, niezawodnymi radiostacjami polowymi o duym zasigu - ktre te stay si jednym z najwaniejszych instrumentw, umoliwiajcych prowadzenie blitzkriegu. To prawdopodobnie nie przypadek, e Heinz Guderian, twrca niemieckich wojsk pancernych, mia za sob specjalistyczne dowiadczenie w subie cznoci. Wszystkie te wytwory lekkiej" rewolucji przemysowej daway teraz zdolnym dowdcom do rki narzdzia, pozwalajce im przezwyciy si ognia defensywne-go, ktry^doniinowa wikszo pl bitewnych pierwszej wojny wiatowej. Na pojmowanie celw i oglnych metod prowadzenia wojny sil nie oddziaywa nie tylko sam rozwj potencjau technicznego, lecz

take przykad Napoleona oraz lektura, czy raczej bdne odczytanie pism pruskiego myliciela wojskowego Karla von Clausewitza (1780-1831). W operacjach militarnych koncentrowano si na szukaniu zwycistwa w walnej bitwie - odnalezieniu gwnych si nieprzyjaciela i szybkim ich zniszczeniu przy zastosowaniu maksymalnej si y. Wspomniany przez nas wczeniej spontaniczny, ludowy nacjonalizm z pocztku XIX w. dostawa si coraz bardziej pod kuratel polityki i zyskiwa szczeglnie silny wyraz, gdy umacniay go zwycistwa militarne. Procesy te wykorzystane zostay przez Piemont i Sardyni oraz Prusy do utworzenia nowych zjednoczonych pastw: Woch (1870 r.) i Niemiec (1871 r.). Na dusz met jeszcze bardziej niepokojcy by rozwj w XX w. lewicowych i prawicowych ideologii totalitarnych. By y to jakby laickie religie, ktre obalay tradycyjne pojcia wadzy, reprezentujcej dotd cigo i dopuszczajcej pewne ograniczenie zwierzchniej roli pastwa. adne tego typu hamulce nie istniay w leninowsko-stalinowskiej Rosji - czy te hitlerowskich Niemczech, gdzie dotychczasowe poczucie stabilnoci przekrelia przegrana w pierwszej wojnie wiatowej, a take surowe postanowienia wersalskiego traktatu pokojowego i pniejsze kryzysy finansowe, ktre dwukrotnie wywrciy ad gospodarczy. Ju na pocztku pierwszej wojny wiatowej mowie stanu i generaowie przyzwyczaili si do rozmiarw dopuszczalnych" strat, dalece przewyszajcych wszystko, co znano z dotychczasowych wojen toczonych w zachodniej Europie, W rym samym czasie przekroczono te kolejn psychologiczn barier: w 1915 r. Turcy wymordowali okoo 1,5 miliona Ormian, co stanowio dowd, e jest technicznie moliwe podjcie akcji przeciw caej populacji okrelonej rasy. 22 sierpnia 1939 r. Hitler nawizywa bezporednio do tych wydarze w swych instrukcjach dla oddziaw SS przed nadcigajc kampani w Polsce, pytajc retorycznie; Kto dzi mwi o Ormianach?" Takie byo dziedzictwo postpu technicznego i regresu moralnego, ktre uksztatowao wojn na froncie wschodnim w latach 1941-1945. Prbujc odda charakter tych zmaga, komentatorzy

przyrwnywali je do bitwy midzy rojami owadw albo kosmitami z innych planet. Przywoywano r ne analogie, ale wszystkie one przypominaj nam, e pochylamy si nad wypadkami o bezprecedensowej skali i zajad oci.
ROZDZIA 2

Przebieg wojny do 1945 roku

Maa wojna, 1939-41

Musia upyn pewien czas, nim druga wojna wiatowa nabraa rzeczywicie globalnego charakteru. Dla Niemcw pierwsze kampanie stanowiy seri ekspedycji z niezagroonej bazy we wasnym kraju. Jesieni 1939 r. najechali i pokonali Polsk w zmowie ze Zwizkiem Radzieckim i przy jego czynnym wspudziale. Na zachodzie dziwna wojna" skoczya si 10 maja 1940 r. wraz z rozpoczciem zmasowanej ofensywy niemieckiej. W jedenacie dni czowki Grupy Armii A" przebiy si do kanau La Manche. Wikszo oddziaw Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego ucieka przez port w Dunkierce, porzucajc cik bro i wyposaenie, a Francuzi zaprzestali walki 25 czerwca. Warto obejrze nie okrojon wersj niemieckiego filmu pt. Triumf na Zachodzie, wywietlanego po tym drugim blitzkriegu. Twrcy obrazu nawizuj wielokrotnie do pomnikw i gorzkich wspomnie z pierwszej wojny wiatowej, a przywitaniu, jakie zgotowano powracaj cym

onierzom, towarzyszy nie tylko rado , ale i poczucie ulgi. Wraenie jest takie, jakby domykano star ksi g , nie za otwierano now .

Wielka Wojna Ojczyniana, 1941-45

1941
W pocztkowych miesicach 1941 r. walka toczya si dalej, poniewa Brytyjczycy nieoczekiwanie odmawiali uoenia si z Niemcami; ci ostatni interweniowali w poudniowo-wschodniej Europie oraz w Afryce Pnocnej, midzy innymi dlatego, e ich woscy sprzymierzecy znaleli si tam

w tarapatach. Byy to wszake tylko drobne epizody w porwnaniu z wielkim przedsiwziciem, jakie zaprztao teraz umys Hitlera: druzgoccym uderzeniem na jego radzieckich wsplnikw, ktre, jak zakada, doprowadzi do zniszczenia systemu bolszewickiego, wypchnicia ocalaych si rosyjskich na pustkowia po drugiej stronie Uralu i otwarcia europejskiej czci Rosji dla niemieckiego wyzysku i kolonizacji. Europa staaby si wtedy rzeczywicie jednolitym ciaem geopolitycznym, w ktrego obrbie rosyjska ropa, zboe, wgiel i elazo utrzymywayby niemieck ludno i przemys. To, co Rosjanie nazywaj swoj Wielk Wojn Ojczynian", rozpoczo si 22 czerwca 1941 r., czyli pierwszego dnia operacji Barbarossa: niemieckiego ataku na ZSRR, wyprowadzonego z podstaw wyjciowych w okupowanej Polsce. Wojska radzieckie, nieprzygotowane i le rozmieszczone, ponosiy najcisze straty, jakie zanotowano dotd w historii wojen. W jednej z operacji we wrzeniu, gdy 2 Armia Pancerna przedara si na poudnie i odcia siy rosyjskie w pnocnej Ukrainie - Rosjanie stracili nie mniej ni 660 ty. onierzy. Do cakowitego zwycistwa zabrako Niemcom tylko minimum czasu i terenu. Ich oddziay walczyy ju na bezporednich przedpolach Moskwy i Leningradu, gdy spad y na nie pierwsze radzieckie przeciwuderzenia i rosyjska zima. To wanie pi grudniowych dni 1941 r., prawdopodobnie bardziej anieli jakikolwiek inny okres, zasuguje na miano przeomowych w drugiej wojnie wiatowej. 6 grudnia Rosjanie wykonali pierwsze z silnych

przeciwuderze pod Moskw. 7 grudnia Japonia zaatakowaa amerykask baz w Pearl Harbor, a pi dni pniej Hitler wypowiedzia Stanom Zjednoczonym wojn. A zatem w cigu niespena tygodnia Niemcy stanli nie tylko przed perspektyw kampanii zimowej na froncie wschodnim, ale i wojny na wielu frontach z dwiema gospodarczymi i militarnymi potgami. Oto dlaczego Winston Churchill, po caym pamie prawie nieprzerwanych brytyjskich niepowodze, mg teraz wyglda ostatecznego zwycistwa nad Niemcami. Oczywicie spraw otwart pozostawao jeszcze, jakie to bdzie zwycistwo, kiedy zostanie osignite, i jakim kosztem.

1942
Ustabilizowawszy swe linie tu przed Moskw i Leningradem, Rosjanie rozpoczli odbudow swojej armii i przenoszenie kluczowych gazi przemysu wojennego na tereny pooone na wschd od Uralu. Jednak przez wiksz cz 1942 r. inicjatywa pozostawaa w rkach Niemcw. Tym razem gwny ciar natarcia skupili oni na poudniowym odcinku tego rozlegego teatru wojny. Na frontach pod Moskw i Leningradem w dalszym cigu trwa impas, ale latem 1942 r. dwie niemieckie grupy armii ruszyy naprzd przez otwarte pola Ukrainy: jedna z nich zboczya w prawo i dotara do Kaukazu, podczas gdy druga, na ktrej czele zdaa 6 Armia, skierowaa si ku lecemu nad Wog przemysowemu miastu Stalingrad. Uporczywa obrona Rosjan w Stalingradzie to jedna z najsynniejszych kart w dziejach drugiej wojny wiatowej. Rzadziej wspomina si o tym, jak umiejtnie dowdcy radzieccy rozporzdzali

wasnymi zasobami -wizali Niemcw frontalnie w Stalingradzie przy uyciu minimum potrzebnych do tego si, gromadzc jednoczenie odwody przeznaczone do wykonania przeciwuderze z obu skrzyde. Rosyjska kontrofensywa rozpocza si 19 listopada. 23 listopada kleszcze okrenia zatrzasny si za 6 Armi, elementami 4 Armii Pancernej i dwiema armiami rumuskimi. Niemcy z atakujcych sami stali si teraz oblonymi w zachodniej czci Stalingradu. 2 lutego 1943 r. feldmarszaek Friedrich von Paulus wraz z 94 ty. pozostajcych jeszcze przy yciu onierzy ostatecznie skapitulowa.

1943
Rosjanie wci jeszcze musieli dopiero udowodni, e dominuj w wojnie manewrowej. Na razie, w Ititym i marcu, w wyniku energicznej kontrofensywy feldmarszaka Ericha von Mansteina, zmuszeni byli odda cz terenu zdobytego na poudniu; w ich rkach pozosta naraony potencjalnie na atak wystp, czy te wybrzuszenie frontu, w rejonie miasta Kursk. Niemcy wybrali wanie w wystp pod Kurskiem jako cel zbienego uderzenia swoich gwnych si pancernych (operacja Cytadela). Do walki przeciw tym bestyjkom", czyli rosyjskim T-34, mieli teraz znakomite czogi - Tygrysy" i Pantery". Tym razem jednak wywiad rosyjski orientowa si dobrze w ich planach, a szedziesit sze dni spokoju na froncie pozwolio Rosjanom przygotowa gboko urzuto-wane strefy przeciwpancernych umocnie obronnych ze wszystkich trzech stron wybrzuszenia pod Kurskiem. Niemieckie kliny pancerne zaatakoway 5 lipca, ale w dziesi dni zostay zastopowane przez rosyjskie czogi, stae umocnienia obronne i zgrupowane w duej liczbie baterie dzia przeciwpancernych. 12 lipca wojska radzieckie rozpoczy kontrofensyw na skrzydach. Tym razem nie udao im si wprawdzie - jak pod Stalingradem - okry Niemcw, ale ci ostatni ponieli tak dotkliwe straty w czogach i dziaach pancernych, e nigdy ju potem nie zdoali ze rodkowa na froncie wschodnim tak silnego odwodu strategicznego. Od tej pory to ju niemal wycznie Rosjanie prowadzili dziaania zaczepne; wyzyskujc dotychczasowe sukcesy, do padziernika dotarli a nad Dniepr.

1944
17 stycznia Rosjanie odblokowali Leningrad, kadc kres ponad dwuletniemu obleniu. Wiosn 2 Front Ukrai ski rozpocz na poudniu operacj umasko-botoszask, wypierajc Niemcw z zachodniej Ukrainy. Wszystkie radzieckie pojazdy grzzy w bocie - z wyjtkiem czogw, ale nawet te szoroway kadubami po podou - a mimo
to:

Niemcy nie zostali po prostu rozbici, ale uciekali z Ukrainy ogooceni ze wszystkiego: bez artylerii, bez czogw, bez transportu samochodowego. Uciekali na woach, krowach, pieszo - wszystko rzucali.

Na lato i jesie 1944 r. przypada caa seria radzieckich operacji, w wyniku ktrych rosyjskie terytorium zostao oczyszczone z nieprzyjaciela, wojna przeniosa si do poudniowo-wschodniej Europy i centralnej Polski, a Rosjanie stanli na rubieach, z ktrych zamierzali w 1945 r. uderzy na Rzesz Niemieck. Kampanie te maj zatem bezporedni zwizek z nasz opowieci, tote zasuguj na dokadniejsze omwienie. W pierwszej kolejnoci zajmiemy si przeamaniem w centrum. Byy to dwa sukcesywne, nokautujce uderzenia, ktre rozbiy siy niemieckie w zachodniej Rosji i wschodniej Polsce i wyprowadziy Rosjan a nad Wis. Operacja biaoruska rozpocza si 22 czerwca 1944 r. By to upalny dzie i rocznica niemieckiego ataku na ZSRR sprzed trzech lat. Do nastania zmroku l Front Biaoruski przebi si przez lewe skrzydo niemieckiej Grupy Armii rodek", za w cigu trzech tygodni Niemcy stracili w sumie okoo 350 rys. onierzy - co rwnao si dwudziestu omiu z ich czterdziestu dywizji - a wyom w ich froncie osign szeroko trzystu kilometrw. Nacierajc z nie ustajcym impetem, l Front Biaoruski dotar do centralnej Polski i midzy 27 lipca a 4 sierpnia uchwyci dwa przyczki po drugiej stronie wielkiej naturalnej przeszkody, jak stanowia Wisa. Teraz, gdy wyzwolenie wydawao si tak bliskie, Armia Krajowa chwycia l sierpnia w Warszawie za bro przeciw Niemcom. Armia Krajowa, czyli polski narodowy ruch oporu, podlegaa rzdowi emigracyjnemu z siedzib w Londynie, nie za sponsorowanemu przez wadze radzieckie rzdowi lubelskiemu". Panuj rozbiene opinie, czy l Front Biaoruski mg wtedy rzeczywicie zrobi wicej, ni uczyni, dla wspomoenia walczcych w Warszawie Polakw. Do 20 wrzenia Niemcy odparli ostatni radziecki atak w tym rejonie, a powstanie zdawili ostatecznie 2 padziernika. Osiem dni pniej zaczli niszczy historyczne centrum Warszawy. 1 Front Ukrai ski rozpocz rwnoleg ofensyw na poudniu w dniu 13 lipca. W wyniku owej operacji Iwowsko-sandomierskiej" roz-

bito niemieck Grup Armii Pnocna Ukraina", oczyszczono z Niemcw zachodni Ukrain i poudniowo-wschodni Polsk oraz uchwycono rozlegy przyczek na lewym brzegu Wisy, pod Sandomierzem. Pod wzgldem pokonywanych odlegoci rosyjskie zdobycze na centralnym sektorze frontu ustpoway jeszcze bardziej spektakularnym postpom w Europie poudniowo-wschodniej. Jak wyczu Stalin i jego sztab, rysoway si tam due moliwoci, bowiem w tym regionie Niemcy uzalenieni byli do pewnego stopnia od pomocy swoich z gruntu s abych sprzymierzecw i poplecznikw (Rumunii, Bugarii, Wgier, Chorwacji i Sowacji). Rozwija si ju lewicowy ruch partyzancki na Sowacji, a w Jugosawii szalaa bezlitosna walka partyzancka, czy raczej wojna domowa. W sumie na tym obiecujcym kierunku zaangaowano trzy radzieckie frontyKgrupy armii). Operacja jasko-kiszyniowska rozpocza si 19 sierpnia 1944 r. Wielu onierzy rumuskich natychmiast zdezerterowao na stron rosyjsk, a cztery dni pniej rzd Rumunii zerwa sojusz z Niemcami. Niemcy stracili szesnacie wasnych dywizji i wskutek zarwno militarnych, jak i

politycznych poraek nie mogli ju duej utrzyma zewntrznych bastionw swej obrony w poudniowo-wschodniej Europie. Opucili poronite puszczami bukowymi grzbiety wschodnich Karpat, nie podjli te adnej powaniejszej prby stawienia oporu na rwninach pooonych dalej na poudnie, nad dolnym Dunajem. Bukareszt, stolica wiaro omnej Rumunii, zosta zajty przez Rosjan l wrzenia, a 8 wrzenia take Bugaria wypowiedziaa Niemcom wojn. Do tej pory wojska radzieckie, zmierzaj ce pocztkowo z Ukrainy w oglnym kierunku na poudnie, zdy y ju zatoczy gigantyczny uk, posuwajc si teraz na zachd przez Bakany. Belgrad i nizina pnocnej Jugosawii zostay zajte w padzierniku, a pitnastego tego miesica regent Wgier, admira Mikls von Horthy, poprosi Rosjan o zawieszenie broni. Nastpnego dnia Hitler pozbawi Horthy'ego wadzy, instalujc w jego miejsce wgierskiego faszyst Ferenca Szalasi. Pod koniec padziernika 1944 r. niepowstrzymany pochd wojsk radzieckich dobieg koca. Wbrew wszelkim oczekiwaniom niektre oddziay wgierskie kontynuoway walk u boku niemieckiej Grupy Armii Poudnie", przyczyniaj c si do powstania zgrupowania, ktre-

go trzon stanowio pi dywizji niemieckich i dwie wgierskie; rozgorza ponad trzymiesiczny bj o stolic Wgier, Budapeszt. Rozcigajce si na zapleczu miasta przeszkody naturalne, jezioro Balaton i Las Bakoski, stanowiy baz, z ktrej Grupa Armii Poudnie" moga osania podejcia do Austrii i wspiera bd prbowa odblokowa Budapeszt. Dalej na pnocnym wschodzie uksztatowanie terenu wybitnie sprzyjao Niemcom i lojalnym wobec nich Wgrom: acuchy grskie Karpat, Beskidy i Tatry, pitrzyy si tam wzdu prawego skrzyda wojsk radzieckich, co sprawio, e pechowa 38 Armia rosyjska musiaa stoczy szczeglnie trudne walki. Tego grzystego rejonu broniy siy dowodzone przez generaa pukownika Gottharda Heinriciego (l Armia Pancerna i l Armia wgierska), ktre odegraj istotn rol w naszej opowieci jako ogniwo czce poudniowy i centralny sektor frontu wschodniego. Dziki dogodnej rzebie terenu oraz wasnym umiejtnociom wojska Heinriciego trzymay wystp, wysunity mocno na wschd w stosunku do reszty linii niemieckich na Wgrzech i w poudniowej Polsce. Obsadzane przez te wojska pozycje cigny si na ponad trzysta kilometrw, poczynajc od gwnych si ich macierzystej Grupy Armii A" w Polsce a do rozgraniczenia z Grup Armii Poudnie" w pnocnych Wgrzech. Koczymy w przegld omwieniem sytuacji na pnocnym odcinku frontu wschodniego. Niemcy stawiali twardy opr na Wgrzech w oparciu o przes anki zarwno militarne, jak i gospodarcze, poniewa Hitler chcia trzyma Rosjan z dala od naddunajskiej flanki Rzeszy, a jednoczenie zachowa kontrol nad polami naftowymi na pnocnym zachodzie Wgier. Natomiast & przypadku ziem nadbatyckich w gr wchodziy rwnie wzgldy natury symbolicznej i emocjonalnej, gdy region ten lea na drodze ku historycznemu centrum starej, pruskiej monarchii i pozostawa od wiekw pod silnym wpywem kultury niemieckiej. W porwnaniu z dalekimi rajdami Rosjan na po udniu, ich ofensywy nad Batykiem prowadzone byy w wolnym tempie i na ograniczon skal, niemniej w ich wyniku narzucono wadz radzieck w Estonii, na otwie i Litwie oraz zablokowano znaczne siy niemieckie na wybrzeach.

Na tym teatrze wojny radziecki 2 Front Nadba tycki rozpocz natarcie 11 lipca 1944 r., po czym, 24 lipca, nastpio uderzenie 3 Frontu

Nadbatyckiego. Estonia zostaa odcita, gdy wojska 2 Frontu Nadbatyckiego dotary 8 sierpnia do Zatoki Ryskiej. 18 wrzenia Niemcy przystpili do ewakuacji swych oddziaw z Rygi, ktr opucili ostatecznie 16 padziernika. Uratowane z Rygi wojska wzmocniy gwne siy Grupy Armii Pnoc" - operuj ce dalej na poudniu, w Kurlandii - ktre same zostay z kolei odcite od strony ldu w dniu 13 pa dziernika. Jeszcze dalej na poudniu Niemcy bronili si na niewielkim przyczku w Kajpedzie, utrzymujcym wte poczenie z Krlewcem. Hitler przykada du wag do obrony zarwno Kurlandii, jak i Kajpedy, wizay one bowiem, jak uwaa, przewaajce siy przeciwnika. Zawsze by przeciwny oddawaniu terenu. Midzy 16 a 28 pa dziernika oddziay radzieckie przenikny na niewielk gboko na przygraniczne tereny Prus Wschodnich. By to pierwszy w tej wojnie przypadek, by Rosjanie dostali si na suwerenne terytorium Niemiec. Odzyskawszy 5 listopada rejon Go dapi, Niemcy stwierdzili, e wymordowana zostaa caa ludno niewielkiej miejscowoci Nemmersdorf - bya to wskazwka, co te czeka w nadchodzcym roku pozostae ziemie Rzeszy. Jedyny kraj wsppracujcy dotd z Niemcami na pnocnym teatrze wojny, Finlandia, 4 wrzenia zerwa z Berlinem i przyczy si do Rosjan, atakuj c wesp z nimi trzy stacjonujce na jego terytorium niemieckie korpusy. Tylko z trudem uda o si generaowi pukownikowi drowi Lotharowi Renduliowi zaegna niebezpieczestwo okrenia jego wojsk. Po dugim odwrocie dotar na pocztku listopada do pnocnej Norwegii.
ROZDZIA 3

Narzdzie zemsty

Stalin jako wdz naczelny

Radzieccy historycy dopiero teraz zaczynaj przenika sekrety najmrocz-niejszego reimu XX w.: dyktatury stalinowskiej*. W jednym z szacunkowych wylicze podaje si liczb 40 milionw ludzi umierconych bd uwizionych przez tego dyktatora i jasne jest ju , e by on morderc na skal wiksz od Hitlera. Radzieccy historycy wojskowoci nie prbuj te ju duej pomniejsza odpowiedzialno ci Stalina za kl ski 1941 r., spowodowane nie tylko tym, e da si tak bardzo zaskoczy Niemcom, ale i tym, e pod koniec lat trzydziestych przeprowadzi dotkliw czystk w rosyjskim korpusie oficerskim.

By moe rewizjoni ci zagodz sw ocen, gdy przyjdzie im osdzi na nowo postpowanie Stalina na ko cowych, zwyci skich eta-

pach Wielkiej Wojny Ojczynianej. Jako przywdca wojskowy by on bezporednim zwierzchnikiem swego osobistego sztabu, czyli STAWKI. Planowanie operacyjne prowadzone byo wsplnie ze Sztabem Generalnym armii, za wysikiem wojennym jako caoci kierowa Stalin poprzez Pastwowy Komitet Obrony (GKO), czyli gabinet zoony z czonkw Biura Politycznego. Stalin zawiadywa teraz ogromnymi siami, a spjne planowanie wybiegao ju obecnie poza pojedyncze Fronty (grupy armii), obejmujc cae grupy Frontw - od dwch Frontw, ktre uderzyy w zachodniej Rosji i w Polsce w czerwcu i lipcu 1944 r,, do czterech, ktre miano zaangaowa przeciw historycznym ziemiom Rzeszy w styczniu 1945 r. Mwimy tu o zgrupowaniach w sile okoo 200 dywizji - 2,5 miliona ludzi - z 40 rys. dzia i cikich modzierzy oraz 6 ty. czogw i dzia pancernych. Wane jest zastanowienie si nad charakterem ingerencji Stalina w kwestie militarne, rnicych si na tym etapie wojny od ingerencji Hitlera. Cho Stalin pozostawia Frontom spory margines swobody operacyjnej, uwaa za kluczowe sprawowanie przez STAWK staego nadzoru nad koordynacj dziaa poszczeglnych Frontw - i w tym te celu prowadzi regularne rozmowy telefoniczne z ich dowdcami. Wynikao to std, e wojna w Europie dobiegaa koca, i byo naturalne, i kierownictwo wojskowo-polityczne dyo do uczestniczenia bezporednio w prowadzeniu operacji". Niewtpliwie wzgldy polityczne i ekonomiczne odgryway du rol, Stalin bowiem, jeszcze przed ostatecznym zwycistwem aliantw, zgasza roszczenia do kontroli nad wschodni i rodkow Europ. Od 9 do 18 padziernika 1944 r., podczas serii z pozoru serdecznych moskiewskich rozmw midzy wadzami radzieckimi a Churchillem, osignito ogln zgod co do zakresu prymatu" we wschodniej Europie. W rzeczywisto ci jednak wiele kluczowych zagadnie pozostao nierozstrzygnitych, a Rosjanie realizowali energicznie sw dwutorow strategi , to znaczy sponsorowali fronty wyzwolenia narodowego", opracowuj c jednoczenie plany maj ce im przynie pene zwycistwo militarne, ktre z kolei umoliwi im paktowanie z Zachodem z pozycji uti possidetis.

Pod koniec padziernika w Szegedinie utworzono swego rodzaju deputacj polityczn dla Wgier, ktra ewoluowaa w rzekomo reprezentatywny rz d tymczasowy. Natomiast w odniesieniu do politycznej przyszoci Polski nie zawarto adnego porozumienia z Zachodem, ktry w dalszym cigu wspiera polski rzd emigracyjny w Londynie. Jak ju wspomnieli my, w kontrolowanej przez Rosjan wschodniej Polsce powsta konkurencyjny Rzd Tymczasowy Rzeczpospolitej Polskiej. Zwizek Radziecki by pierwszym pastwem, ktre uznao go na arenie dyplomatycznej, co stanowio powany cios dla reakcyjnej grupy emigracyjnej i jej angloamerykaskich protektorw" . Gwny ksek o znaczeniu gospodarczym, jaki mia si znale w planowanych dla nowej

Polski granicach, le a na poudniowym zachodzie, w Zagbiu Grnolskim, ktre wci jeszcze pozostawao w rkach Niemcw. Skadajc pod koniec listopada meldunek o przygotowaniach prowadzonych w jego l Froncie Ukrai skim, marsza ek I. S. Koniew zauway, e szczegln uwag Stalina przykuwa na mapie wanie w rejon, z jego wielk koncentracj fabryk i kopal: Nawet na mapie wielko lska i jego potga wygl day imponuj co. Stalin, jak doskonale zrozumiaem, podkreli ten fakt, gdy powiedzia, wskazujc palcem na map i zakrelajc granice rejonu: - Zoto" . Wizerunek Stalina jako naczelnego wodza niczym postaci z ikony propagowano w filmach, radiu, prasie i wojskowych rozkazach dziennych. W towarzystwie najbliszych wsppracownikw Stalin okazywa nieraz jowialno dobrotliwego wuja. Genera S. M. Sztemienko wspomina, jak zaproszono go wraz z on, czonkami Biura Politycznego i innymi generaami na przyjcie sylwestrowe do Kuncewa pod Moskw. Podane na kolacj potrawy wyoono na stoach i gocie mogli si sami czstowa. O pnocy Stalin wznis toast za siy zbrojne, po czym towarzystwo podzielio si na mae i coraz weselsze grupki. Bolszewicki weteran marszaek Siemion Budionny wycign harmoni, na ktrej odegra pieni ludowe, walce i polki. Potem, gdy Stalin nastawi pyt gramofonow, w stary kawalerzysta rzuci si do kozackiego ta ca.

Wracalimy z Kuncewa okoo godziny trzeciej w nocy. Pierwsze w czasie wojny witanie Nowego Roku w okolicznociach nie zwizanych ze sub wprawiao w zadum. Wszystko wskazywao na niedaleki koniec wojny. Jako lej byo na duszy, chocia wiedzielimy, e w najbliszym czasie rozpocznie si nowe potne natarcie, e przed nami jeszcze niejedna cika bitwa. [...] wygld Moskwy wci przypomina o toczcej si jeszcze wojnie. Jechalimy ciemnymi, pustymi ulicami obok zmroonych domw ze szczelnie zasonitymi oknami. Tylko gdzieniegdzie przez szyby przebijay nike promyki. Jako osoba prywatna Stalin by mniej przystpny. Niedugo przedtem znaleziono go nieprzytomnego przy biurku, osabionego chorob i wyczerpanego. W marcu 1945 r. marszaek G. K. ukw, wezwany do wiejskiej daczy Stalina, take stwierdzi, e wygld, gos i chd naczelnego dowdcy zdradzaj przemczenie. ukw odway si zapyta, czy nadeszy jakiekolwiek informacje o synu Stalina, Jakowie, ktry jako pilot dosta si do niemieckiej niewoli. Nie od razu odpowiedzia na to pytanie. Po przejciu dobrej setki krokw odezwa si jakim przygaszonym gosem: - Jakub [tj. Jakw - przyp. dum] nie wydostanie si z niewoli. Rozstrzelaj go faszyci".

Radzieccy dowdcy
Dowdcy radzieckich wojsk ldowych mieli za sob najtwardsz z generalskich szk. Byli to oficerowie, ktrzy przetrwali stalinowsk czystk kadr wojskowych z lat 1937-1940. Kolejna cika prba nadesza w okresie wielkiego zagroenia dla kraju w 1941 i na pocztku 1942 r., kiedy to grozia im nie tylko mier z rk Niemcw lub dostanie si do niewoli, ale i cakiem realne niebezpieczestwo, e w razie pora ki zostan rozstrzelani przez swoich. Potem co

bardziej obiecujcym dowdcom pozwalano uczy si i robi postpy, w efekcie czego na pocztku 1945 r. Stalin mg ju czerpa z cakiem szerokiej kadry utalentowanych oficerw wyszego i redniego szczebla dowodzenia.

Poprawno ideologiczn zapewniaa hierarchia zastpcw do spraw politycznych (komisarzy"), ale cho trzymano pod rk siy bezpieczestwa, by w razie czego wymusi posuszestwo, nie wydzielano czci zasobw dla tworzenia frontowej armii partyjnej, tak jak to byo z nazistowsk SS. 15 marca 1945 r. Goebbels powiedzia Hitlerowi, e czyta studium sztabowe na temat radzieckiego systemu promocji: [...] odniosem wraenie, i jestemy absolutnie niezdolni do rywalizacji z tak metod selekcji dowdcw. Fiihrer podziela cakowicie nasze zdanie. Nasi generaowie s za starzy i zuyci, i cakowicie obce s im nasze narodowosocjalistyczne sposoby mylenia i zachowania. Wielu z naszych generaw nie chce wrcz narodo-wosocjalistycznego zwycistwa. Sowieccy generaowie za to s fanatycznymi wyznawcami bolszewizmu, a zatem bd walczy fanatycznie o jego zwycistwo. W radzieckich formacjach pewien stopie frontowego indywidualizmu by moliwy, jeli spojrze w d acucha dowodzenia, a do szczebla brygad pancernych i zmechanizowanych, operujcych niejednokrotnie daleko przed swymi macierzystymi jednostkami. Z kolei armie pancerne jako caoci potrafiy wykonywa dramatyczne zwroty, ktre mogy odmieni losy danej kampanii. Na podstawie swych dowiadcze Ko-niew orzeka, e aden z ich dowdcw nie odznacza si takim wyczuciem moliwoci wojsk pancernych, jak Pawe Siemionowicz Rybako. Inny rosyjski oficer stwierdza, e: 3 Armia Pancerna Gwardii genera a pukownika Rybaki cieszya si dobrze zasuon reputacj . Dowodzcy ni oficer by mistrzem taktyki i dzielnym onierzem. Gdy tylko armia wkraczaa do akcji, jecha w prowadzcym czo gu i obejmowa bezpo rednie dowodzenie w polu, utrzymuj c czno radiow z pozostaymi czogami, piechot i samolotami w powietrzu.

Znamienne, e to wanie Rybako, jako niemal jedyny spo rd generaw, mia cywiln odwag protestowa, kiedy marszaek ukw popad po wojnie w nie ask. Armie oglnowojskowe byy z natury powolniejsze, niemniej cz z nich wkraczaa w kocowe kampanie wojny z budzc uznanie reputacj i z honorowymi wyrnieniami w nazwie: Gwardii" bd Uderzeniowa". 8 Armia Gwardii generaa pukownika Czujkowa odznaczaa si w tym gronie. Wasilij Iwanowicz Czujkow by bystrym i niezalenie mylcym oficerem, ktry nie dawa si zakrzycze nawet srogiemu marsza kowi ukowowi. W pocztkowej fazie tej opowieci dwch dowdcw Frontw zwraca bdzie nasz uwag. Dopiero co wspomniany Gieorgij Konstantino-wicz ukw (1896-1974) cieszy si autorytetem, ktry

dalece wykracza poza jego nominalny szczebel dowodzenia. Urodzi si w biednej, wiejskiej rodzinie i suy jako zwyky kawalerzysta w starej carskiej armii, by nastpnie wyrobi sobie nazwisko jako jeden z organizatorw radzieckich si konnych i zmechanizowanych przed drug wojn wiatow. Pokaza, e umie prowadzi operacje na du skal, pokonujc Japoczykw w bitwie nad rzek Chachin-go w Mongolii (sierpie 1939 r.). Kierowa obron Moskwy (pa-dziernik-grudzie 1941 r.) i wojskami radzieckimi, ktre pokonay Niemcw pod Kurskiem (lipiec 1943 r.). W styczniu 1943 r. zosta mianowany marszakiem Zwizku Radzieckiego. ukw by uwielbiany przez onierzy, ale traktowa obcesowo komisarzy politycznych i to wanie jego popularno i byskotliwo oddalay go od podejrzliwego z natury Stalina. W czerwcu 1944 r. ukw, jako przedstawiciel STAWKI, odpowiada za koordynacj dziaa podczas operacji biaoruskiej. Pniej w tyme samym 1944 r. Stalin - jak ju odnotowali my osobicie przej rol koordynatora teatru wojny, ukw za zosta w listopadzie desygnowany na dowdc l Frontu Bia oruskiego, czyli jednej z dwch grup armii, ktre w styczniu nastpnego roku mia y przeprowadzi wielk ofensyw na kierunku berli skim. ukw mia bezporedni i inspirujcy styl dowodzenia; przykada wielk wag do osobistych rekonesansw i odpraw. Tu przed rozpoczciem ofensywy zakomunikowano wyszym oficerom 5 Armii Uderzeniowej, e rycho przybdzie do nich ukw:

[...] wkrtce ujrzelimy na polnej drodze szybko nadjedajce dwa samochody. Podjechay do wzgrza, zatrzymay si, otworzyy si drzwi pierwszego samochodu i wyszed krpy wojskowy w bekieszy koloru khaki. Energicznym krokiem skierowa si do nas. Genera Nikoaj Erastowicz Bierzarin zameldowa, e wszyscy wysi oficerowie s obecni. Marszaek przywoa go na bok i pukownik W. S. Antonow zauway, e w czasie ich rozmowy ukw si umiecha. Rozmowa zakoczya si kilkoma chrapliwymi okrzykami ukowa: C, nie bdziemy traci czasu. Przystpujemy do pracy". Dowdcw dywizji wzywano po kolei do zoenia meldunkw. Pierwszy w kolejnoci by Antonow. Kiedy skoczy, marszaek zada, by wyjani, dlaczego rozmieci puki swego drugiego eszelonu (tj. rzutu) gbiej na tyach, ni to wyoono w instrukcjach. Antonow wytumaczy, e w tym miejscu mog one wykorzysta oson, jak daje przeciwlege zbocze, i e podcignie je do przodu, gdy rozpocznie si atak. Referat przemylany" - podsumowa ukw spokojnym gosem. Wszystko logiczne. Tylko, pukowniku, nie zgubcie drugiego rzutu dywizji". Na koniec ukw raz jeszcze kaza przywoa do siebie wszystkich dowdcw dywizji i wypytywa kadego z nich w szczeglnoci o jego karier w akademii sztabowej. Ucisnwszy im donie, uda si w dalsz drog. Antonow mia wraenie, e ukw siga pamici do lat wasnej modoci. Drug zaanga owan na centralnym kierunku grup armii by l Front Ukraiski dowodzony przez marszaka Iwana Stiepanowicza Ko-niewa (1897-1973), faworyta Stalina, Podobnie jak jego rywal ukw, Koniew by czowiekiem o elaznej woli, ale nie dorasta w tak trudnych warunkach, a spord wyszych radzieckich dowdcw wyrniao go to, e karier wojskow rozpoczyna jako oficer polityczny, przechodzc do zawodowego korpusu oficerskiego dopiero

w poowie lat dwudziestych. Podczas Wielkiej Wojny Ojczy nianej Koniew stosunkowo pno, bo dopiero w czasie kontrofensywy pod Kurskiem, objawi zdolnoci w prowadzeniu operacji zaczepnych. Pniej jednak, w 1944 r., nader sprawnie oczyci z Niemcw due poacie Ukrainy. W lutym tego roku zosta awansowany do stopnia marsza ka.

Wspomnienia Koniewa z czasw wojny s bardziej analityczne i pisane z wi kszym literackim zaciciem, anieli zredagowane w bardziej rzemielniczy sposb pamitniki ukowa, Polityczny instynkt Koniewa by nadal silnie wyostrzony, a prowadzone niemal co noc rozmowy telefoniczne ze Stalinem pomagay mu zachowa wzgldy naczelnego wodza. Koniew szczyci si tym, jak drobiazgowo i szczegowo przygotowywane byy jego operacje i jak precyzyjnie wyraa swe intencje podczas odpraw, ale: [..,] gdy w mojej obecnoci dowdca wyszego szczebla stawia swoim podwadnym zadania w sposb formalny, suchy, nie zdaj c sobie sprawy, e ma przed sob ywych ludzi, nie rozumiejc tych ludzi, czuem jaki wewntrzny protest, [,,.] Formalnie wszystko niby w porzdku, ale serca w tym nie ma, nie ma kontaktu z podwadnymi. W tej przynajmniej kwestii Koniew zgadza si z ukowem.

Radziecki potencja
Radziecki przemys zbrojeniowy przechodzi obecnie zaawansowane drugie stadium przemian, jakich dowiadczy podczas Wielkiej Wojny Ojczynianej. Stadium pierwsze polegao na organizowaniu produkcji za oson Uralu; teraz Rosjanie uruchamiali na nowo kopalnie i kombinaty metalurgiczne w Zagbiu Donieckim i w innych wyzwolonych regionach kraju. Przynioso to dalsze zwikszenie produkcji, i tak ju wysokiej dziki pracy zakadw na Uralu i Syberii. Wedug wylicze Johna Ericksona Zwizek Radziecki wyprodukowa w 1944 r. 29 ty. czogw i dzia pancernych, 40 300 samolotw, 122 500 dzia i modzierzy oraz 184 miliony pociskw artyleryjskich, min i bomb lotniczych . Uwzgldni przy tym naley nie tylko ilo, ale i jako, bowiem liczby te obejmuj 2 ty. nowych czogw IS-2 Stalin", ponad 11 ty. czogw T-34 z armat o zwikszonym kalibrze 85 mm (wersja T-34/85) i z gr 3 ty.

nowych modeli dzia pancernych kalibru 100, 122 i 152 mm, montowanych na podwoziach czogw. Tak jak spartascy wojownicy czy grenadierzy Fryderyka Wielkiego, radzieckie maszyny wzbudzay respekt nie tylko wtedy, gdy yy", ale i wtedy, gdy byy martwe". 8 marca 1945 r. Joseph Goebbels uda si na jedno z pobojowisk na lsku i stwierdzi, e:

[...] zarwno rynek w Lubaniu, jak i droga wlotowa i wylotowa z miasta usiane byy spalonymi nieprzyjacielskimi czogami. Nasze dziaa przeciwpancerne wykonay tu naprawd dobr robot. Prywatnie czowieka ogarnia przeraenie na widok potwornych, przypominajcych roboty stalowych kolosw, przy pomocy ktrych Stalin chce ujarzmi Europ. Nie tak grony z wygldu, ale nie mniej istotny by radziecki park samochodowy, liczcy pod koniec wojny 665 ty. pojazdw, w tym 427 ty. produkcji amerykaskiej. Wozy te przyczyniay si do zwikszenia mobilnoci oddziaw piechoty, operujcych w ramach formacji pancernych i zmechanizowanych. Rwnie imponujcy by cakowity potencja radzieckich si zbrojnych. W sumie suyo w nich okoo 7 min 109 ty. ludzi, z czego w przyblieniu 6 milionw onierzy znajdowao si na froncie wschodnim (dla porwnania Niemcy wystawili na tym samym teatrze okoo 2 min 100 ty. ludzi). T ogln przewag potgowao dodatkowo umiej tne koncentrowanie przez Rosjan duych si na odcinkach, na ktrych skupiali gwny wysiek. I tak do ofensywy dwch Frontw w rodkowej Polsce zaangaowano cznie niemal jedn trzeci wszystkich jednostek piechoty i 43 proc. potencjau wojsk pancernych. Dawao to Koniewowi i ukowowi 163 dywizje z: 2 min 203 ty. onierzy 4529 czogami 2513 dzia ami pancernymi 13 763 dzia ami polowymi (od 76 mm wzwy ) 14812 modzierzami

4936 dzia ami przeciwpancernymi 2198 wyrzutniami rakietowymi typu katiusza 5 ty. samolotw. Jednak gdy przyjrzymy si bliej skadowi tych formacji, wwczas stwierdzimy, i nie bya to bynajmniej jaka armia robotw. Radzieckie zasoby ludzkie byy wielkie, ale nie niewyczerpalne; obecnie tylko najlepsze armie pancerne i oglnowojskowe miay stany w miar zblione do przewidzianych etatw. Poszczeglne dywizje stopniay do 40 lub 50 proc. nominalnego stanu i byy ekwiwalentami brygad, podczas gdy kompanie ruszay w pole z trzydziestoma czy czterdziestoma onierzami zamiast siedemdziesi ciu pi ciu. W coraz wikszym stopniu uzupeniano oddziay nieprzeszkolonymi chopami oraz uwolnionymi jecami i robotnikami przymusowymi; obecno tych ludzi w szeregach pocigna za sob powane przypadki zaamania dyscypliny. Zaprawieni w bojach onierze byli tym bardziej w cenie, e mieli za sob twarde, ale ukierunkowane przeszkolenie. Bicie i okrutne arty odgryway czsto pewn rol w procesie przystosowywania; jeden z tych, co przez to przeszli, wspomina, jak jego i innych rekrutw zachcano, by kradli z ssiednich jednostek, jeli zagino cokolwiek z ich wasnych rzeczy: Bya to metoda edukacji - wyrobi w sobie odwag posunit do bezczelnoci".

Kary wymierzane w polu byy jeszcze surowsze. Na szczeblu pododdziau nie zezwalano dowdcom na jakkolwiek inicjatyw, a kady oficer, ktremu nie udao si dosownie i z powodzeniem wykona rozkazw, mg si spodziewa, e zostanie bez dodatkowych ceregieli rozstrzelany bd skierowany do kompanii karnej, gdzie suyli kryminalici i bandyci. Ludzi z takich formacji wysyano do oczyszczania pl minowych albo cigania na siebie niemieckiego ognia. Najwiksze szans na przeycie mieli wtedy, gdy zostawali ranni w rk czy nog i ewakuowani na wzgl dnie bezpieczne tyy.

Plan
Ju w padzierniku 1944 r. Rosjanie zaczli si zastanawia, jak doprowadzi wojn do zwyciskiego zakoczenia. Ich plan ewoluowa poprzez trzy fazy. Najpierw genera Siergiej Matwiejicz Sztemienko, jako szef Zarzdu Operacyjnego Sztabu Generalnego, zebra swych zastpcw i kierownikw wydziaw celem przygotowania wstpnego projektu. Wychodzili oni z opartego na faktach zaoenia, e ich strona ma przewag liczebn i gruje pod wzgldem wyposaenia oraz e Niemcy s praktycznie okrone przez ZSRR i jego zachodnich sojusznikw. Teraz pozostao wykona ostatnie, rozstrzygaj ce uderzenie i w krtkim czasie ostatecznie zama wroga" . Za decydujcy uznali sektor centralny, lecy na kierunku berliskim"; w konkluzji Sztab Generalny stwierdza, e naley odciga i blokowa siy niemieckie na obu skrzydach przed i w czasie gwnego uderzenia. Jak oceni Sztab, aktywno wojsk radzieckich na skrzydach w listopadzie i grudniu skonia Niemcw do skoncentrowania dwudziestu sze ciu dywizji w Prusach Wschodnich i pidziesiciu piciu w pobliu Budapesztu na Wgrzech, tak e na centralnym sektorze w Polsce pozostao tylko czterdzieci dziewi dywizji. Nieprzerwane walki w rejonie Budapesztu toczyy si dalej i w nowym roku, niemniej Sztab uwaa za wane przygotowanie na pocztek 1945 r. kolejnych ofensyw take na pnocnym skrzydle, co miao zapewni odizolowanie i pobicie wojsk niemieckich w Prusach Wschodnich, a co za tym idzie - uatwienie zadania obu maszerujcym na Berlin Frontom centralnym. Atak na Prusy Wschodnie powierzono dwm grupom armii: 2 Front Biaoruski mia wykona uderzenie z poudnia i poudnio wego zachodu, by odci Prusy Wschodnie i osoni prawe skrzy do wojsk nacieraj cych na Berlin. 3 Front Biaoruski mia przeprowadzi frontalne, czyli wice prze ciwnika natarcie od wschodu na Krlewiec.

Wszystkie te posunicia, co naley ponownie podkreli, obliczone byy na uatwienie uderzenia na kierunku centralnym, gdzie - jak miano nadziej - l Front Ukraiski i l Front Biaoruski zniszcz Wehrmacht w cigu czterdziestu piciu dni nieprzerwanych dziaa. W kocu zamiar zosta przedstawiony w formie graficznej: ze wszystkimi kalkulacjami i uzasadnieniem zosta naniesiony na map, po czym jeszcze raz poddano go - mona powiedzie - krytycznej

ocenie". Druga faza planowania rozpocza si na pocztku listopada 1944 r., kiedy to opracowany w Sztabie zarys planu przekazano dowdcom i sztabowcom poszczeglnych Frontw. Oficerowie ci uzupenili go o szczegy, przynajmniej jeli chodzi o cele pocztkowe, wnieli te korekty wynikaj ce z lokalnych uwarunkowa na ich sektorach. Na przykad 25 listopada marsza kowi ukowowi uda o si przekona Naczelne Dowdztwo do zmodyfikowania marszruty l Frontu Biaoruskiego: zamiast atakowa prosto na zachd, gdzie natknby si na silnie umocniony rejon, mia si on skierowa na p nocny zachd przez d i Pozna. Planowanie weszo w ostatni faz pod koniec grudnia, gdy projekty przedyskutowano i zaaprobowano. Przed wczeniejszymi operacjami praktykowano ustalanie przez dowdcw Frontw ostatecznych szczegw na wielkiej konferencji, teraz jednak skadali oni meldunki indywidualnie Stalinowi jako koordynatorowi Frontw. Ostatni rzecz, jak musieli rozstrzygn, by dokadny termin. Rosjanie ju duo wczeniej przyjli oglne zaoenie, i ofensywa ruszy w rodku zimy - midzy innymi dlatego, e ziemia bdzie wtedy zamarznita i twarda, co pozwoli siom pancernym i zmechanizowanym przemieszcza si po bezdroach. Jako przewidywan pierwotnie dat rozpoczcia ofensywy rda podaj 20 stycznia bd te ktry z dni midzy 15 a 20 stycznia. Jednak pod koniec pierwszego tygodnia stycznia Stalin nakaza nagle przyspieszy uderzenie o kilka dni. Z pozoru uczyni tak w reakcji na telegram, przes any 6 stycznia przez Winstona Churchilla, ktry prosi go w trybie pilnym o przeprowadzenie silnego natarcia celem osabienia nacisku niemieckiego na aliantw na zachodzie. Stalin odpowiedzia nastpnego dnia:

Kwatera Gwna Naczelnego Dowdztwa [tzn. STAWKA] postanowia dokoczy przygotowania w szybkim tempie i, niezale nie od pogody, przeprowadzi zakrojone na du skal operacje ofensywne na caym froncie centralnym nie pniej ni w drugiej poowie stycznia. Moe by Pan spokojny, e zrobimy wszystko co w naszej mocy, by wesprze waleczne siy naszych sojusznikw. Epizod ten jest nieco zagadkowy. Niemiecka ofensywa w Ardenach ju duo wczeniej zamara, a atak, ktry po niej nastpi w Lotaryngii (operacja Nordwind), by zakrojony na niewielk skal. Prawdopodobnie Stalin zgodzi si tak chtnie na skrcenie wasnych terminw, poniewa przywdcy koalicji mieli w lutym konferowa w Jacie i chcia do tego czasu zapewni sobie kontrol nad Polsk, a take zagwarantowa, e wojska radzieckie zajd ju daleko na swej drodze do Berlina. W ten sposb Armia Czerwona miaa si usadowi gboko w rodkowej Europie, a Zwizek Radziecki - zyska wan rol przy ustanawianiu adu wiatowego po wojnie. Rosjanie skorygowali terminarz ofensywy, decydujc si na seri rozoonych w czasie uderze na bardzo oddalonych od siebie frontach, tak by zdezorientowa Niemcw. Pierwszy ruszy mia 12 stycznia l Front Ukraiski Koniewa. Trzynastego, w najbardziej na pnoc wysunitej czci Prus Wschodnich, mia zaatakowa 3 Front Biaoruski (Czerniachow-ski). I wreszcie czternastego na Niemcw w pnocnej Polsce i na poudniu Prus Wschodnich uderzy miay jednoczenie l Front Biaoruski (ukw) i 2 Front Biaoruski (Rokossowski).

Przygotowania do operacji wilasko-odrzaskiej w szczegach

Obszar, na ktrym Koniew i ukw mieli prowadzi swoje operacje, by rwnin o szerokoci piciuset kilometrw, cignc si od Wisy na gboko ponad piciuset kilometrw a na tereny za Odr - innymi sowy przez zachodni Polsk do lska oraz do Brandenburgii w Niemczech. Warunki generalnie sprzyjay prowadzeniu szybkich dziaa ofensywnych, bowiem przykryta cienk warstw niegu ziemia bya zmroona jak kamie, rzeki i kanay byy skute lodem, a teren by paski i odkryty, jeli nie liczy Gr witokrzyskich na wschd od Kielc i gstych lasw nad Pilic. W czasie operacji jednym z gwnych priorytetw byo dla Rosjan utrzymywanie ich czowek pancernych bez przerwy w ruchu. Miay omin Kielce oraz pozostae miasta i zdoby przeprawy przez Pilic, Radomk i Nid, zanim Niemcy zdoaj wykorzysta te rzeki jako rubiee obronne. O charakterze poczonej ofensywy decydowa fakt, i miaa ruszy z trzech przyczkw, uchwyconych przez Rosjan latem 1944 r. na drugim brzegu Wisy w rodkowej Polsce. Byy to: Rozlegy przyczek sandomierski (baranowski) na odcinku l Fron tu Ukrai skiego. Mniejsze przyczki puawski i magnuszewski na odcinku l Frontu Biaoruskiego. Niemcy trzymali brzegi rzeki midzy tymi trzema izolowanymi przyczkami, tote gdyby Rosjanie chcieli zaatakowa na tych sektorach, musieliby forsowa w walce Wis, ktra stanowia zapor szerok na mniej wicej kilometr. Zasadniczo zatem operacja wilaskoodrzaska zostaa przeprowadzona ze wspomnianych wyej trzech przyczkw. Dopiero ju po rozpoczciu ofensywy rozlokowana na skrajnym prawym skrzydle ukowa 47 Armia miaa sforsowa Wis poniej Warszawy. Inn cech charakterystyczn operacji byo to, e czowki radzieckie posuway si w oglnym kierunku na pnocny zachd, zbaczaj c tym samym z najkrtszej drogi do Rzeszy, ale za to obchodzc od pnocy potencjalnie trudne do opanowania punkty oporu i obszary zabudowane.

Przyczek sandomierski mia siedemdziesit pi kilometrw szerokoci wzdu Wisy i prawie szedziesit kilometrw gbokoci. By zdecydowanie najwikszym z nadwilaskich przyczkw, ale pka w szwach od natoku wojska: znajdowao si na nim okoo 90 proc. si l Frontu Ukraiskiego, obejmujcych pi penych armii oglnowojskowych i obie armie pancerne. Koniew zamierza dokona przeamania w pasie o szerokoci trzydziestu dziewiciu kilometrw i rozwija powodzenie w szczeglnoci wzdu dwch osi - tam, gdzie miaa operowa 3 Armia Pancerna Gwardii Rybaki na poudniu (ktra miaa si posuwa przez Radomsko i obej od pnocy Zagbie

Grnolskie) i tam, gdzie miaa walczy 4 Armia Pancerna Leluszenki na pnocy (ktrej nakazano wspdziaa z wojskami poudniowego skrzyda Frontu ukowa w manewrze okrajcym przeciw siom niemieckim znajdujcym si w rejonie Kielc i Radomia). Przyczek puawski na lewej flance ukowa by najmniejszym ze wspomnianych trzech przyczkw i mogy si na nim zmieci tylko dwie armie oglnowojskowe. Tutaj rol, jak na pozostaych przyczkach wyznaczono penym armiom pancernym, spenia miay dwa korpusy pancerne (IX i XI), ktrych zadaniem byo pomc l Frontowi Ukraiskiemu w zniszczeniu kieleckoradomskiego zgrupowania wojsk niemieckich we wskazany wyej sposb. Gwne siy ukowa skoncentrowano na wikszym przyczku ma-gnuszewskim i w jego pobliu. By on gboki (do dwudziestu trzech kilometrw), lecz wski (okoo dwudziestu kilometrw), tote udao si tu rozlokowa dwie armie oglnowojskowe i cz trzeciej (ta ostatnia staa zatem jakby okrakiem po obu stronach Wisy). Dwie armie pancerne rozmieszczono niedaleko z tyu, na prawym brzegu. Jeli chodzi o szczegy, planowana ofensywa l Frontu Biaoruskiego stanowi miaa, analogicznie jak w przypadku Frontu Koniewa, seri uderze, i podobnie te oczekiwano, e obie przydzielone Frontowi armie pancerne wysforuj si na czoo, gdy nadejdzie pora rozwinicia powodzenia. Na lewym skrzydle l Armia Pancerna Gwardii miaa naciera w kierunku zachodnim z lekkim odchyleniem na pnoc, po linii d-Pozna, natomiast prawoskrzydowej 2 Armii Pancernej Gwardii nakazano obej Warszaw od poudnia i posuwa si mniej wicej rwnolegle do Wisy, zgodnie z biegiem rzeki niej polskiej stolicy, czyli na pnocny

zachd. W ten sposb armia miaa si przedosta w rejon Bydgoszczy, w pobliu ktrej Wisa skrca ostro na pnocny wschd. W przypadku obu Frontw szczegowe planowanie nie wybiegao poza kilka pierwszych dni i wydaje si, e cele pocztkowe sigay mniej wicej do linii cigncej si od Czstochowy przez Pozna po Bydgoszcz. Ofensywie nadano w po piechu nazw operacji wi lasko-odrza -skiej" dopiero po tym, gdy siy radzieckie przekroczyy wyznaczone pierwotnie linie i znalazy si daleko na drodze ku Rzeszy i Odrze. Pewna doza zaskoczenia stanowi wielk pomoc w kadej operacji militarnej; byo ono szczeglnie wane dla powodzenia radzieckich ofensyw w pniejszych fazach Wielkiej Wojny Ojczynianej, kiedy szeroko frontw zmalaa wraz ze zwaniem si wielkiego europejskiego pwyspu. Do tego czasu Rosjanie stali si ju artystami w stosowaniu odpowiednich technik maskirowki (w wolnym tumaczeniu: dezinformacji"). Oba Fronty ucieka y si do rozmaitych metod maskirowki, w tym wariantw starych forteli, ktre s czci wojennego abecad a. Noc, pod oson ciemnoci, podcigano po trochu oddziay w ich rzeczywiste rejony koncentracji (przy czym unikano zaludnionych miejsc), podczas gdy na innych odcinkach utrzymywano aktywno na pokaz, przejawiajc si ostentacyjnym ruchem na drogach i oywieniem w eterze radiowym, a take uprzedzano mieszkacw, i bd wkrtce wykwaterowani, by zwolni miejsce dla onierzy. Przestrzegano rygorystycznie zasady, e wie si tylko o tym, o czym musi si wiedzie - dowdcy pukw nie znali zada swych macierzystych dywizji, dowdcw kompanii i plutonw nie zaznajamiano z celami postawionymi przed ich pu kami, a

zwykli onierze dowiadywali si o planowanym natarciu dopiero na jedn , dwie lub trzy godziny przed jego rozpoczciem. Prawdopodobnie najwi kszym jednorazowym przedsiwziciem w ramach maskirowki byo przygotowanie pozorowanych si na odcinku 60 Armii, rozlokowanej na skrajnym lewym skrzydle Frontu Koniewa, na poudnie od grnej Wisy. Pukownik Samoiow z grupami saperw i piechurw zabra si do pracy 21 grudnia i wkrtce ukoczyli oni budow makiet 320 czogw T34, 250 innych pojazdw oraz 600 dzia. Z pomoc IV Korpusu Pancernego Gwardii, ktry zoy tu krtk wizyt, przybywaj c z rejonu przyczka sandomierskiego, rozmieszczo-

no na pocztku stycznia te faszywe obiekty na uytek Niemcw. Kierowano si przy tym zasad, e maj one by dobrze, ale nie zanadto dobrze ukryte. Standardowym podrobionym T-34 by sprawdzony model z drutu i ptna, przy czym dokadano stara, by w wanych punktach rozstawi te z egzemplarzy, ktre najbardziej przypominay autentyki. Inne makiety wprawiano w ruch za pomoc lin i koowrotw, za po okolicy kryo dodatkowo kilka prawdziwych wozw, by nada wszystkiemu aury autentyczno ci. Niemcy dali si niemal cakowicie nabra. Ich wywiad stanowczo umiejscawia IV Korpus Pancerny Gwardii w rejonie zajmowanym przez 60 Armi, i obawiali si oni silnego uderzenia w kierunku Krakowa. Co wicej, Niemcy zdecydowanie za nisko szacowali liczebno wojsk skoncentrowanych przed ich frontem na trzech przycz kach, przeoczyli te ruch dziewiciu penych armii i jednego korpusu pancernego, ktre przybyy z odwodu STAWKI - gdzie pozostaway do tej pory do bezporedniej dyspozycji Stalina - by wzi udzia w ofensywie w rodkowej Polsce. Odwd STAWKI (RWGK) obejmowa wszystkie armie pancerne i sta si gwnym rezerwuarem si , potrzebnych do stworzenia mocnych zgrupowa uderzeniowych na najwaniejszych kierunkach w kluczowych momentach". Przygotowania logistyczne byy bardzo gruntowne. Oba Fronty przystpoway do ofensywy dobrze zaopatrzone. Przykad grupy armii uko-wa ilustruje, jakie liczby wchodziy tu w gr. Amunicji przyznano najwyszy priorytet, ale l Front Biaoruski musia te dostarczy paliwo dla swych ponad 2 ty. czogw i dzia pancernych, 7 ty. ciarwek, 3 ty. cikich cignikw artyleryjskich oraz 2500 samolotw bliskiego wsparcia, jak rwnie 1500 ton chleba i 220 ton mi sa dziennie. Skady zapeniono za pomoc 1200 pocigw (68 ty. wagonw adunku). Naprawiono tysice ciarwek, by wykorzysta je do przewozu zaopatrzenia z miejsc, gdzie koczyy si tory kolejowe. Rozstaw szyn na biegncych przez wschodni Polsk liniach kolejowych poszerzono do wymiarw obowizujcych w Rosji, co samo w sobie byo heroicznym wyczynem. Szczeglne trudnoci przy transportowa-

niu zaopatrzenia wystpoway na ostatnim etapie, to znaczy podczas przerzutu przez Wis na przyczki, poniewa mosty, dopiero co zbudowane przez rosyjskich saperw, byy nieliczne i niezbyt mocne. W grudniu woda podniosa si i rozkruszya ld. Okazao si, e Wisa to zdradliwa rzeka: kra tutaj pynie rwnie pod powierzchni, prawie po samym dnie. Napotykajc na swej drodze izbice

(przeciwlodowe osony), tworzya niewidzialne zatory, a wwczas szybko i napr wody i lodu staway si jeszcze wiksze. Woda podmywaa brzegi i dno wok izbie". Koniec kocw Rosjanie musieli odholowywa kr cignikami, rozbija j adunkami wybuchowymi lub ostrzeliwa z baterii 120-milimetrowych modzierzy. Wojska radzieckie osigny zachodni brzeg Wisy jeszcze w lipcu i sierpniu 1944 r., i cho w nastpnych tygodniach przyczki skurczyy si nieco pod naporem Niemcw, we wrzeniu nacisk przeciwnika osab, tak e Rosjanie dysponowali prawie czterema miesicami na przygotowanie si do swej kolejnej ofensywy. By to dugi okres spokoju, ktry potrafili dobrze spoytkowa. Teraz, gdy walczyli na obcej ziemi, Rosjanie nie mieli siatki agentw za liniami przeciwnika, tote musieli woy wiele wysiku, by wyrobi sobie szczegowy obraz wywiadowczy niemieckich pozycji obronnych i rozmieszczenia oraz ruchw ich oddziaw. Gbokim rozpoznaniem zajmoway si grupy zwiadowcw (protoplastw Specnazu} oraz samoloty zwiadowcze, ktre zapuszczay si a piset kilometrw na zaplecze Niemcw, jak i odbyway wielokrotnie loty nad ich przednimi pozycjami, wykonujc zdjcia. Marszaek Koniew (by moe starajc si wykaza, e by onierzem z krwi i koci) twierdzi, i nie uwaa za uwaczajce jego godnoci rozpoznawanie osobicie, na czworakach, terenu: Niektrzy teoretycy, skonni do wywyszania roli sztuki operacyjnej, uwaaj, e czarna robota" w terenie to, e tak powiem, domena dowdcw niszych ogniw, a nie pracownikw szczebla operacyjnego. A mnie si wydaje, e staranny rekonesans w terenie i z kolei realizacja teoretycznych postulatw w praktyce, doskonale si ze sob zgadzaj.

Zasadnicze rosyjskie si y ldowe trzymay linie niemieckie pod staym dozorem, przeprowadzajc te niekiedy aktywne rozpoznanie. Pod koniec listopada pukownik Antonow otrzyma rozkaz wykonania ze sw dywizj rekonesansu w kierunku Warszawy: Dzie by pogodny i mrony. Droga, biegnca na zachd po poronitej lasami rwninie, doprowadzi a nas na przedmie cia Warszawy - Pragi. Ze szczytu okaleczonego budynku widzielimy na poudnie od Pragi otwarty, p aski teren, na wschd i pnoc ciemne lasy w dolinie Wisy, a przez lornetk udao mi si zobaczy dymice zgliszcza Warszawy, Na zachodnim brzegu i na skutej lodem Wile leay trupy w cywilnych ubraniach i wojskowych mundurach. Na tle nieba ponuro rysoway si szkielety ogromnych budowli. Ten wstrzsajcy widok poruszy nas. Na podstawie meldunku Antenowa ukw doszed do wniosku, e niemoliwe jest skierowanie 5 Armii Uderzeniowej do bezporedniego szturmu przez rzek na Warszaw. Ustalenia poczynione podczas misji rozpoznawczych uwzgl dniali Rosjanie w szczegowych planach operacyjnych i taktycznych, ktre z kolei testowano i wiczono podczas gier wojennych i odpraw, organizowanych na kadym szczeblu od najwyszych ogniw a do puku wcznie. Cz tych posiedze przecigna si na kilka dni; okazay si one

szczeglnie pomocne w wykrywaniu ukrytych mankamentw i udoskonalaniu cznoci midzy poszczeglnymi rodzajami wojsk. Ostatnie szczegy tudzie podstawowe wytyczne wpajali jeszcze dowdcy Frontw podwadnym bezporednio przed ofensyw. Dowodzcy XI Korpusem Pancernym Gwardii Amazasp Chaczaturowicz Babadanian zosta wezwany wraz z pozostaymi dowdcami korpusw pancernych i zmechanizowanych na zorganizowan przez ukowa odpraw: Pragn podkreli, e pogoski o surowoci ukowa nie byy bezpodstawne. Lecz nieprawd jest, e beszta bez przyczyny i po-

zwala sobie na poni anie podwadnych. Lubi ludzi walecznych i rzeczowych, energicznych i miaych [...] Tego jeszcze wwczas Babadanian nie wiedzia, tote z pewnym przestrachem skada, jako ledwie pukownik, meldunek ukowowi, siedzcemu pord generaw. ukw upewni si co do stanu gotowo ci korpusu, po czym nagle zmieni temat: - S dwie kategorie dowdcw: jedni marz , by wygodnie umrze we wasnym ku, drudzy wol mier na polu bitwy. Kt rzy wam bardziej odpowiadaj ? Rzecz oczywista, opowiedziaem si za tymi drugimi. ukw chrzkn i umiechn si szeroko. - Innej odpowiedzi nie oczekiwa em. Nastpnie ukw przedstawi zadanie oddziaw pancernych: - Zwizki pancerne powinny rozcina obron przeciwnika, szyb ko przenika jak najgbiej na jego tyy, by sia tam panik, powodo wa dezorganizacj. Nie mona pozwoli nieprzyjacielowi, by zatrzy mywa si na nowych rubieach i urzdza nowe ogniska obrony. Id cie naprzd, tylko naprzd. Dla wielu rosyjskich onierzy spokj" na przyczkach by czasem katorniczej pracy, ktry spdzili kopic pozycje i pomagajc w podciganiu zaopatrzenia i wyposaenia. Wojska byy tam stoczone i mimo stosowania kamuflau i innych form maskirowki Niemcy zadawali im dotkliwe straty: artyleria pokrywaa teren metodycznymi nawaami, a samoloty bombardowa y i ostrzeliway z broni pokadowej kul cych si Rosjan. Oficerowie polityczni robili co mogli, by podtrzyma w nowym roku morale i motywacj onierzy. Partyjne spotkania polityczne i artykuy w gazetach byy przewanie nudne, ale

komisarze wyszukiwali dowiadczonych frontowcw mogcych opowiedzie o wczeniejszych radziec-

kich zwycistwach, a na niektrych odcinkach dodali do szkolenia jeszcze jeden punkt: zabierali onierzy na miejsca hitlerowskich zbrodni. Widoki i wonie obozu zagady na Majdanku wywary szczeglnie silne wraenie na onierzach l Armii Pancernej Gwardii. Proces urabiania nastrojw w oddziaach kulminowa, tam gdzie to byo moliwe, w ostrym wiczebnym strzelaniu. Udziaem 4 Armii Pancernej Leluszenki stao si stymulujce dowiadczenie testowania na kadubach zdobycznych niemieckich wozw moliwoci nowych czogw IS-2 Stalin" i 152-milimetrowych dzia pancernych M-43. Jeden z oficerw politycznych zauway, jak zaprawiony w bojach czogista zaprowadzi grup onierzy do Tygrysa". Maszyna bya podziurawiona licznymi przestrzaami, ale czowiek w wskaza, e pancerz czoowy ma grubo 100 mm i doradzi suchajcym, by celowali w boki albo w ty - po co niepotrzebnie szuka guza. W sumie niewiele byo w historii wojen przypadkw, by wojsko byo lepiej przygotowane do swego zadania ni grupy armii Koniewa i uko-wa w przededniu operacji wilasko-odrzaskiej.
ROZDZIA 4

Rzesza przed szturmem

Wysze kierownictwo
Adolf Hitler nie by wielkim czowiekiem, jeli skonni jestemy czy to okrelenie z rzeczami, z ktrych wypywa trwae dobro. Ale Hitler mia niewtpliwie szczeglne atrybuty - pobudzi swj nard i rozpali w nim energi, a take ustanowi osobist dominacj nad ludmi grujcymi nad nim pod wzgldem intelektualnym, spoecznym i moralnym. Z pozoru wszystko mogo wskazywa, e pod koniec stycznia 1945 r. Hitler zapewni ju sobie cakowit kontrol nad niemieck machin wojenn. Proces ten rozpocz si duo wczeniej, przy czym decydujcy by rok 1938, wtedy to bowiem szef sztabu (genera pukownik Ludwig Beck), zrozpaczony ekspansjonistycznymi zamysami Hitlera, zoy urzd, a minister wojny (feldmarszaek Werner von Blomberg) i gwnodowodzcy wojsk ldowych (genera pukownik Werner von Fritsch) zostali zmuszeni do rezygnacji wskutek szanta u o podou seksualnym.

Nowy gwnodowodzcy, niekompetentny feldmarszaek Walter von Brauchitsch, zosta zdymisjonowany w grudniu 1941 r., kiedy to Hitler postanowi sam obj bezporedni kontrol nad armiami na wschodzie. Po nieudanym spisku bombowym z 20 lipca 1944 r. oficerowie zdawali sobie spraw, e jakakolwiek krn brno z ich strony mo e by zinterpretowana jako zdrada. W kocu, 19 stycznia 1945 r., Hitler zarzdzi, e proponowane ruchy kadej formacji a do szczebla korpusu i dywizji musz by przez niego osobicie zatwierdzone, nim bdzie je mona przeprowadzi. Pord swych kwalifikacji wojskowych Hitler lubi podkrela sub w roli frontowego onierza podczas pierwszej wojny wiatowej. Jego synna intuicja" przyniosa Niemcom szereg niekwestionowanych triumfw na arenie midzynarodowej w latach trzydziestych i na polach bitewnych w pocztkowych fazach drugiej wojny wiatowej. Mia niezwyk pami do szczegw, a jego znajomo techniki wojskowej zrobia wraenie na takim fachowcu jak podpukownik Hans Ulrich Rudel, heros bombowcw nurkujcych, ktrego wezwano do kwatery Hitlera na zachodzie, ulokowanej na Ziegenberg. Fiihrer zaprowadzi go do swego prywatnego gabinetu, umeblowanego z dobrym smakiem i utylitarn prostot"; podczas rozmowy Hitler wspomina o unowoczenieniu samolotu Ju-87, poruszy te ca gam kwestii zwizanych z rozwojem nowoczesnych broni. Wszystko to wypowiedziane zostao z t sam zdumiewajc wiedz". W swym poczuciu historycznego przeznaczenia Hitler odwo ywa si do wielu zachcajcych precedensw. Inspiracj byo dla niego nade wszystko burzliwe ycie pruskiego krla-wojownika Fryderyka Wielkiego (rzdzi w latach 1740-86). Portret Starego Fryca wisia nad jego biurkiem. Jak zwyk tumaczy: Z tego portretu zawsze czerpi nowe siy, gdy czuj, e zaczynam si ugina pod brzemieniem zych wiadomoci. Spjrzcie, panowie, na te ogromne niebieskie oczy, na to wysokie czoo. C to bya za gowa!". Hitler by zachwycony, gdy usysza, e Fryderyk obchodzi si bardzo szorstko ze swymi generaami, usprawiedliwiao to bowiem jego wasne postpowanie wobec tych arystokratw. Fryderyk take walczy w wyda-

waloby si beznadziejnej sytuacji, i to wanie w najczarniejszym roku ze wszystkich, 1759, Prusy uratowa brak jednoci w gronie ich nieprzyjaci. Czy nie bya uzasadniona nadzieja, e sojusz bolszewikw i kapitalistw, czyli obecnych nieprzyjaci Niemiec, rwnie moe si rozpa w wyniku wasnych wewntrznych sprzecznoci? W grudniu 1944 r. Hitler wyjania sw sytuacj generaowi majorowi Thomale: Nie ma dajcego si przewidzie koca reorganizacji. Wszystko podlega procesowi zmian nasza narodowa produkcja, stan wyszkolenia, kompetencja dowdcw. Ale to nic nowego w historii. Dopiero co czytaem tom listw Fryderyka Wielkiego. Oto co pisze on w jednym z nich, w pitym roku wojny siedmioletniej: By taki czas, kiedy szedem na kampani z najwspanialsz armi w Europie. Teraz mam kup mieci - nie posiadam ju dowdcw, moi generaowie s nieudolni, moi oficerowie nie potrafi ju odpowiednio dowodzi, a jako moich onierzy jest

przeraajca". Nie sposb sobie wyobrazi bardziej druzgoccego oskarenia, a jednak czowiek ten wytrwa do koca tamtej wojny. Mimo tej iluzji tyraskiej kontroli, niemieckiemu wysikowi wojennemu brakowao celu i koordynacji. Jak odnotowywa Goebbels, ani w sektorze militarnym, ani w cywilnym nie mamy silnego centralnego przywdztwa, poniewa wszystko musi by kierowane do fiihrera, za to mona uczyni tylko w niewielkiej iloci spraw". W rezultacie wystpowao to, co historycy nazywaj sab dyktatur" Hitlera - po-likracja, w ktrej rozmaite instytucje, zarwno we wadzach, jak i siach zbrojnych, chadzay wasnymi drogami i rywalizoway o rodki materialne i presti. Do Hitlera jako do czowieka zawsze trudno byo dotrze: By jaroszem, nie pi, nie pali; same przez si chwalebne zasady, wypywajce z jego przekona i ascetycznego sposobu ycia. Zgubne natomiast skutki pocigao za sob jego osamotnienie, odgradzanie

si od ludzi. [..,] Szed samotny przez ycie, peen swych gigantycznych planw. Na tym pnym etapie wojny na zdolno Hitlera kierowania si racjonalnymi argumentami bardzo ujemnie wp ywa jego stan neurologiczny. W nast pstwie wybuchu bomby, pod o onej 20 lipca 1944 r. w starej kwaterze gwnej na wschodzie w K trzynie, targay nim niekontrolowane tiki i drgawki; w gor czkowym pobudzeniu podtrzymyway go tylko szalone dawki tabletek, przepisywanych przez jego lekarza, mrocznego Theodora Morella. Hitler by te izolowany w sensie geograficznym. 16 grudnia 1944 r., gdy rozpoczynaa si niemiecka ofensywa w Ardenach, przenis sw kwater gwn do Adlerhorst na Ziegenberg, pooonego pord lesistych heskich wzgrz nieopodal Giessen. W poowie stycznia wrci do Berlina, gdzie beton jego bunkra i wznoszcy si nad nim masywny gmach Kancelarii Rzeszy chroniy go przed tysickilogramowymi, a nawet ciszymi bombami. Zossen [tzn. kwatera gwna Sztabu Generalnego] nie jest bezpieczne - nie dlatego, e nie sposb go byo uczyni bezpiecznym, ale dlatego, e zostao zbudowane przez armi, a nie prywatn firm budowlan. [...] Wszystko, co postawi Wehrmacht, to podrba". Hitler coraz rzadziej rusza si ze swoich ley, wic szef Sztabu Generalnego, genera pukownik Heinz Guderian, musia zadawa sobie nie lada trud, by zorganizowa szczegowe odprawy dla fiihrera, ktrych ten wymaga dwa razy dziennie - w poudnie, a potem po pnocy. Guderian pisze, e jazda samochodem z Zossen zabieraa czterdzieci minut, co dawao w sumie trzy godziny stracone w drodze (dwie podre w obie strony), do czego dochodzi jeszcze czas powicony na przygotowywanie materiau oraz na odbycie samych odpraw, ktre czsto trway po dwie godziny kada. Cho w styczniu oficerowie Sztabu wzili na siebie, wymieniajc si, obowizek uczestniczenia w niektrych z odpraw, to i tak musieli najpierw przygotowywa si do nich w obecnoci Guderiana. G wny materia wizualny wykorzystywany podczas odpraw u fiihrera stanowi y mapy

sytuacyjne, stale uaktualniane przez Zarz d

Operacyjny Sztabu Generalnego. Ataki nieprzyjaciela nanoszono wyranie na mapy czerwonymi strzakami, tak e nie mona ich byo nie zauway. Co wicej, z boku map znajdowaa si legenda ukazujca, wyranie rozrysowany w formie graficznej, obecny status poszczeglnych jednostek". W trakcie odpraw uywano map w skali 1:300 000, a wi c bya to znaczco niska skala, tote jednorazowo mona byo ledzi wydarzenia tylko na jednym teatrze wojny. Genera Hans Krebs, ktry 29 marca 1945 r. zastpi Guderiana na stanowisku szefa Sztabu Generalnego, odway si przywie map w skali 1:1 000 000. Efekt by poraajcy. Po raz pierwszy zarwno front wschodni, jak i zachodni znalazy si na jednej mapie, ukazujcej olbrzymie zdobycze poczynione przez aliantw. Hitler wciek si i zbeszta Krebsa za defetyzm.

Rywalizacja o wadz
Poza bunkrem fiihrera napotykamy nie tyle wyrazist hierarchi dowodzenia, co wiele nie powizanych z sob centrw, w ktrych skupiay si wpywy i odpowiedzialno - przy czym jedno i drugie bynajmniej nie szo z sob w parze. Oprcz Hitlera w kierownictwie Rzeszy wyrniao si szczeglnie czterech ludzi. Pod wzgldem masy ciaa, a take popularnoci, dominowa wrd nich Reichsmarschall Hermann Gring (1893-1946), piastujcy funkcje dowdcy Luftwaffe i ministra spraw wewntrznych Prus. W pierwszej wojnie wiatowej by asem myliwskim o temperamencie zawadiaki, potem sta si jednym z najwaniejszych wsppracownikw Hitlera w okresie, gdy partia nazistowska walczya o wadz. W nagrod zosta mianowany gwnodowodzcym Luftwaffe, ktr przeksztaci w latach trzydziestych w potne i nowoczesne lotnictwo. Jednak podczas drugiej wojny wiatowej Gring straci cakowicie sw pozycj u Hitlera, poniewa nie wywiza si z obietnic, jakie skada w imieniu swoim i Luftwaffe: e zniszczy Brytyjczykw w Dunkierce, e

dostarczy zaopatrzenie okr onej pod Stalingradem 6 Armii, wreszcie e nie dopuci nieprzyjacielskich bombowcw na niemieckie niebo. Ludzie o wyrobionym smaku gardzili Gringiem, sarkajc na przepych, z jakim urzdzi sw wiejsk rezydencj, Karinhall, wypchan zrabowanymi skarbami, na jego umalowan twarz i kosztowne stroje - od wielkich, przypominajcych namiot kurtek mundurowych i paszczy po jego wasn wersj stroju myliwskiego dawnych Germanw. Cho by czowiekiem prymitywnym, okrutnym i niekompetentnym, sw koniec kocw niezagroon pozycj zawdzicza sympatii mas partyjnych, ktre widziay w nim czowieka wiatowego, potraficego si cieszy yciem. Gring wynurza si niekiedy z Karinhallu, by zoy wizyt operujcym niedaleko oddziaom. Pod koniec stycznia 1945 r. nawiedzi zdumionych oficerw sztabowych z II Fliegerkorps w Schorfheide nad rodkow Odr:

By w futrzanej czapie, a na wierzchu dugiego paszcza mia gigantyczny pistolet w kaburze o niecodziennym -wzorze. Oficerowie sztabowi byli przyzwyczajeni do stylu mundurw Gringa, ale nigdy dotd nie widzieli, by nosi ten pistolet. Z pewnym zdziwieniem spytali, sk d go ma. Gring odpowiedzia , e podarowali mu go w 1938 r. niemieccy przemysowcy. Pokazano mu na mapie, e rosyjskie czowki s w Kunowi-cach. Gring dgn palcem wskazuj cym w st z map [...] i odpar: Kunowice, Kunowice, tam dam im kopniaka w jaja!" By to cytat z jednej z mniej eleganckich wypowiedzi Fryderyka Wielkiego. Gdyby dr Joseph Goebbels (1897-1945) suy jakiemu innemu panu ni Hitlerowi, to by moe jego karier pamitano by dzisiaj jako przykad natchnionego oddania. Kontrast z Gringiem by cakowity. Drobna sylwetka, kocista twarz i poduna gowa Goebbelsa mogy nasuwa skojarzenia ze staroytn egipsk mumi, a stosunkowo due znaczenie, jakie odgrywa w nazistowskim wiecie, pod koniec wojny jeszcze wzroso. 24 lipca 1944 r. Goebbels - ktry by ju ministrem propagandy, odpowiedzialnym za wszystkie aspekty komunikacji medialnej - zosta Komisa-

rzem Rzeszy do Spraw Mobilizacji dla Wojny Totalnej i pocz wdraa Niemcw w rygory oglnonarodowej walki do upadego. Kamstwa, fantazje i zudzenia stanowiy cz charakteru Goebbelsa, ale pracujc jako gauleiter Berlina zyska on bezporedni wgld w codzienne ycie cierpicej stolicy, a z jego pogadanek do narodu niemieckiego, wygaszanych piknym gosem aktora, przebijao nowe poczucie pilnoci i realizmu. Dopuszczajc si w padzierniku 1944 r. masakr w Prusach Wschodnich, Rosjanie pokazali, e trudno bdzie liczy na ich ask; Goebbels stara si przekona opini publiczn, i niewiele wicej mona oczekiwa take po aliantach zachodnich, sdzc po ich nalotach bombowych i daniu bezwarunkowej kapitulacji, sformuowanym podczas konferencji w Casablance w styczniu 1943 roku. Martin Bormann (1900-45?) by otyym, obficie si poccym drabem, ktry peni funkcj sekretarza Hitlera i narodowego organizatora (Reich-sleiter) partii nazistowskiej. W pierwszej z tych rl owo ciemne indywiduum" kontrolowao wszelki dostp do Hitlera. Jako narodowy organizator Bormann by kierownikiem politycznej i administracyjnej struktury Rzeszy, ktrego przedstawicielami na szczeblu prowincji byli gauleiterzy, czyli namiestnicy, ponoszcy odpowiedzialno nie tylko za lokaln administracj, ale i lokaln obron, Gauleiterzy popadali niejednokrotnie w konflikt z wadzami wojskowymi, a do tego czsto kcili si midzy sob. Pod koniec 1944 r. gauleiter Grnego lska, Bracht, zacz wznosi umocnienia wzdu granic swej prowincji. Na niektrych odcinkach drut kolczasty i inne urzdzenia obronne wychodziy na okupowane przez Niemcw tereny polskie. Generalny gubernator Polski Hans Frank usiowa cakowicie zabroni wstpu ludziom Brachta, a potem ustpi tylko o tyle, e podda ekipy robocze policyjnej kontroli i naoy opaty celne na ciarwki, ktre przekraczay granic, wiozc materiay budowlane. Bracht odwoa si do Hitlera i poleci przesun tymczasowo granic do zewntrznej linii drutw. Z kolei Frank wystosowa nowy protest i oczekiwa wci decyzji, gdy nadeszy wojska rosyjskie i narzuciy swoje wasne rozwizanie.

O ile jest moliwe czenie Gringa, Goebbelsa i Bormanna z pewnymi rozpoznawalnymi cechami ludzkimi, jakkolwiek by nie byy wy-

paczone, o tyle nie odnosi si to do Heinricha Himmlera (1900-45), ktry sprawia wraenie kogo, kto y nie na tej planecie". Tylko nadzwyczaj bezwzgldny i ambitny czowiek mg zosta twrc i przywdc (Reichsfuhrer) SS (Schutzstaffel), szefem niemieckiej policji, a w ostatnich dwch latach wojny jeszcze kolejno dowdc armii zapasowej, dowdc Grupy Armii Grny Ren", i od 25 stycznia dowdc nowej Grupy Armii Wisa". Trudnoci pojawiaj si wtedy, gdy sprbujemy zestawi t karier z tym, co wiadomo o Himmlerze jako o czowieku. W kontaktach osobistych okazywa uprzejmo, a przecie by zarazem zwierzchnikiem Allgemeine-SS z obozw zagady. Rwnie paradoksalne byo to, e smukli, modzi wojownicy z Waffen-SS podlegali czowiekowi o boja-liwym usposobieniu, ktrego gwnymi cechami zewn trznymi byy cofnity podbrdek, wydatne szczki i oczy jakby nie tyle skryte za okularami, co szkliste same w sobie, nieobecne: Dla Waffen-SS Himmler by kim obcym, osob tolerowan , ale nie darzon szacunkiem. Wielokrotnie ju zdylimy si przekona, e jego wyobraeniom o sprawach wojskowych brakowa o jakiejkolwiek solidnej podstawy. Doprawdy mgby go uwiadamia nawet najmodszy porucznik". Niemieckie si y zbrojne nie dysponowa y adnym cia em koordynuj cym, za ktrego porednictwem mog yby przemawia do Hitlera jednym g osem. Wina za to, jak przyznawa Guderian, le aa przede wszystkim po stronie sztabu Wehrmachtu, ktry w latach trzydziestych odrzuca ide jakiegokolwiek wyrzekania si wasnej niezalenoci. W efekcie Sztab Dowodzenia Si Zbrojnych dla poczonych rodzajw wojsk nie mia adnej realnej w adzy, a jego posiedzenia stay si tym bardziej bezcelowe pod koniec wojny, do tego czasu bowiem Luftwaffe zdya straci wiele samolotw i nie miaa ju praktycznie paliwa. Kierowanie wojskami l dowymi leao w gestii dwch organw, przy czym podzia ten opiera si na kryteriach geograficznych, nie za praktycznych. Ukad ten zwiksza wadz Hitlera jako naczelnego dowdcy, lecz poza tym przeczy wszelkiej logice.

OKW
Organem najbardziej zdominowanym przez Hitlera by o OKW (Obe-rkommando der Wehrmacht, czyli Naczelne Dowdztwo Wehrmach-tu), ktre odpowiada o za nast pujce teatry wojny: skandynawski, zachodnioeuropejski, rdziemnomorski i ba kaski. Linia rozgraniczenia midzy tym obszarem a stref podlegajc drugiemu organowi, OKH, biega przez pewn wie pooon midzy Belgradem a Budapesztem, co utrudniao Niemcom prowadzenie wojny na ziemiach nad-dunajskich jako na pojedynczym teatrze dziaa. Szefem OKW by bezbarwny feldmarszaek Wilhelm Keite (1882-1946), funkcjonujcy w praktyce jako kierownik prywatnego biura wojskowego Hitlera. Wiksz cz rzeczywistej pracy wykonywa genera pukownik Alfred Jodl (1890-1946), ktry by czowiekiem bardziej aktywnym, ale ktry nie skania si ku

prowadzeniu dalszych sporw z Hitlerem po wielkiej ktni, do jakiej doszo midzy nimi w czasie kampanii stalingradzkiej.

OKH
W 1945 r. jedynym czowiekiem, ktry przedstawia jeszcze Hitlerowi spjny obraz wojny, by genera pukownik Heinz Guderian (1888-1954), piastujcy od 21 lipca 1944 r. do 29 marca stanowisko szefa Sztabu Generalnego, kieruj cego OKH (Oberkommando des Heeres). OKH odpowiadao za prowadzenie wojny na froncie wschodnim. Guderian - wczeniej czoowy niemiecki teoretyk, organizator i praktyk wojny pancernej - woy teraz w now funkcj ca sw twrcz energi i niezaleno mylenia. Wypowiada bez ogrdek swe pogldy zawsze, gdy uwaa, e wojna jest le prowadzona. Jego zdaniem Austriak Hitler i Bawarczyk Jodl nie potrafili dostrzec miertelnego zagroenia wiszcego nad pnocno-wschodnimi prowincjami Rzeszy: Nam, Prusakom, chodzio o nasz blisz ojczyzn, wywalczon z takim trudem, prac za wielu stuleci wczon do chrzecijaskiej kultury Zachodu; o ziemi, gdzie znajdowa y si groby naszych przodkw i ktr kochalimy".

Trzeba jednak powiedzie, i nie wszystkie posiedzenia OKH owiane byy tak aur historycznej perspektywy. Genera major Mueller-Hillbrand twierdzi, e kadego wieczora oficerowie OKH, w tym Zarzd Operacyjny, byli pijani na umr. Szczeglnie utkwia mu w pamici konferencja z 5 grudnia 1944 r.: Najpierw byo ogromne obarstwo, tyle jedzenia, e mona byo pkn, a potem libacja. Guderian zosta do drugiej w nocy. Wtedy stali ju na stoach. Byem zgorszony".

Gospodarka niemiecka
Pod pewnymi wzgldami niemiecki przemys zbrojeniowy by w dalszym cigu zdolny do znaczcych dokona. We wrzeniu 1944 r. produkcja myliwcw osigna rekordow w czasie wojny liczb 3375 maszyn, za w grudniu tego samego roku wyprodukowano w sumie 1854 czogi, dziaa pancerne i dzia a samobiene, co stanowi o kolejny rekord w skali jednego miesica. Pod wzgl dem technicznym wiele z tych typw uzbrojenia byo co najmniej rwnie zaawansowanych, jak ka da bro aliantw. Sukcesy te odniesiono mimo prowadzonej przez tych ostatnich ofensywy bombowej, a byy one przede wszystkim zasug Alberta Speera (190581), ministra Rzeszy do spraw uzbrojenia i produkcji. Jednak w oglnym kontekcie wojny te niemieckie wysiki przypominay ostatnie, krtkotrwae, gorczkowe ozdrowienie umieraj cego grulika; sam Speer wskazywa, e choby z samych li tylko przyczyn ekonomicznych wojny wygra ju si nie da. To niezwyke skonstatowa, e Rzesza, mimo swego totalitarnego oblicza i bezwzgldnoci niektrych z dziaajcych w niej si, nie bya nigdy w peni przysposobiona do prowadzenia wojny totalnej. Zaangaowanie rodkw materiaowych na cele wojskowe byo wprawdzie wielkie, ale

cae dugofalowe planowanie ukierunkowano na stworzenie z Niemiec militarno-gospodarczego supermocarstwa do poowy lat czterdziestych, nie za przygotowanie kraju do kampanii, ktre w rzeczywistoci, poczynajc od 1939 r., toczy. Produkcja nadal miaa w sobie w duym stopniu co z przemysu rzemielnikw: zespoy projektantw i wykwalifikowanych robotnikw wytwarzay bronie, ktre byy wpraw-

dzie znakomite jako ciowo, ale rzadko dostpne w wystarczaj cej iloci, by zaspokoi potrzeby si zbrojnych. Powa ne braki odnotowano ju podczas operacji Barbarossa w 1941 r. - potem byo jeszcze gorzej. A do pnych etapw wojny obecno w kraju czterech milionw zagranicznych robotnikw zachcaa Niemcw do korzystania z niektrych wygd pokojowego ycia, Cho Goebbels wygosi swe zagrzewajce przemwienie o wojnie totalnej jeszcze 18 lutego 1943 r., w lipcu roku nastpnego nadal zatrudniano w Niemczech p miliona domowych sucych, a 3,2 miliona mczyzn tkwio w pracy przy biurkach. Nagle siy zbrojne, instytucje publiczne i przemys zaczy rywalizowa o zasoby ludzkie. Jako Komisarz do Spraw Wojny Totalnej, Goebbels doprowadzi midzy sierpniem a padziernikiem 1944 r. do wycofania z gospodarki pmilionowej rzeszy mczyzn. W 1945 r. zorganizowa dalsze pobory na du skal, piszc z dum w marcu, e najrozmaitsze niemieckie instytucje, od poczty po sub len, w dalszym ci gu oferuj wielk liczb ludzi do odesania na front. Dokadnie w tym samym miesicu Albert Speer narzeka, e ma jedynie 180 ty. ludzi do naprawy linii kolejowych, podczas gdy potrzebne by y 2 miliony. Niektre z przodujcych gospodarczo regionw Rzeszy wpaday teraz w rce zbliajcych si od wschodu i zachodu aliantw. Nagy kryzys w dostawach wgla kamiennego odnotowano 26 stycznia 1945 r., kiedy to przestay przyjeda pocigi z Zagbia Grnolskiego. W lutym poowa Reichsbahn (kolei pastwowych) musiaa si ju ucieka do wykorzystywania zabrudzonego i mao wydajnego wgla brunatnego. Lokomotywy wloky si ociale od jednego przystanku, gdzie adowano im wgiel, do nastpnego (teraz dziao si to co siedemdziesit-osiem-dziesi t kilometrw zamiast dotychczasowych dwustu), buchaj c w zmroone powietrze iskrami i kbami siarkowego dymu. Wgiel kamienny i rud elaza z Saary utracono w marcu, tak e od tej pory Niemcy mogy korzysta tylko z pooranych bombami kopal i fabryk Ruhry tudzie zasobw oblonego, poudniowo-zachodniego skrawka Zagbia Grnolskiego w rejonie Ostrawy. Dotkliwy niedobr ropy naftowej zacz wystpowa jeszcze wczeniej, po opuszczeniu Rumunii w sierpniu 1944 r. Rzesza musia a si teraz oprze na produkcji fabryk paliwa syntetycznego (naraonych na

atak z powietrza) oraz eksploatacji naturalnych z ropy w Zistersdorf w Dolnej Austrii, jak rwnie w Nagykanizsa i na innych obszarach w rejonie jeziora Balaton na Wgrzech, ktrym zagraay rosyjskie siy ldowe. Teraz, gdy regiony o ywotnym znaczeniu dla Niemiec znalazy si w bezporednim niebezpieczestwie, Hitler by tym bardziej przekonany, e susznie

sprzeciwia si niegdy krytykujcym go wojskowym - a jednak s to ci sami ludzie, ktrzy stale atakowali m wariack polityk utrzymywania duych obszarw terenu". Do wszystkich tych problemw dochodzia jeszcze nieubagana ofensywa powietrzna Amerykanw i Brytyjczykw. Jak to uj Hitler: Bombowce s nasz zgub". Naloty spowodoway wprawdzie tymczasowy, ale cakowity przestj w produkcji paliwa syntetycznego we wrze niu 1944 r. Kolejne cikie uderzenia nast pi y w grudniu, a w wyniku serii atakw przeprowadzonych midzy 13 a 15 stycznia 1945 r. przemys ten uleg niemal cakowitej zagadzie. Niemiecki raport z 27 lutego potwierdza , e wytwarzanie paliwa syntetycznego ustao ju zupenie. Produkcj przemysow paralioway te anglo-amerykaskie naloty na infrastruktur kolejow. Midzy lipcem a grudniem 1944 r. liczba wagonw towarowych, jakimi dysponowa y Reichsbahn, spada ze 136 ty. do 87 ty. W lutym 1945 r. Niemcy szacowali, e potrzebuj 36 ty. wagonw, by podtrzyma funkcjonowanie jedynie 80 proc. instytucji publicznych i 25 proc. zakadw przemysowych - innymi sowy, by zapewni ledwie namiastk ycia spoecznego i gospodarczego. Do tego czasu ocalao tylko 28 ty. wagonw. Co najmniej rwnie dotkliwe byy proporcjonalne straty w lokomotywach - samego tylko 14 lutego zniszczone zostay sto cztery z nich. Pod koniec tego miesica dziaalno fabryk zbrojeniowych ograniczaa si gwnie do wytwarzania amunicji oraz finalizowania pracy nad pojazdami i uzbrojeniem, ktre trafiy ju wczeniej na lini produkcyjn . Zreszt nawet gdy te cenne produkty byy wreszcie gotowe, i tak wiele z nich utkn o na placach fabrycznych, poniewa zaamao si funkcjonowanie kolei.

Niemcy miay obfite zapasy cikiej ropy dieslowskiej, wykorzystywanej przez ocalae okrty Kriegsmarine (marynarki wojennej), ktre dziki temu mogy utrzymywa wysok aktywno na Batyku, wspierajc wojska ldowe i pomagajc uchodcom cywilnym. Luftwaffe natomiast otrzymaa bardzo bolesny cios 8 lutego 1945 r., kiedy to RAF zniszczy fabryk paliwa syntetycznego w Policach ko o Szczecina, Mobilno i zdolno bojow si ldowych redukoway niedobory benzyny i amunicji, I tak na przykad wikszo czogw straconych przez 7 Dywizj Pancern to nie wozy unieszkodliwione przez Rosjan, lecz po prostu porzucone z powodu braku benzyny. W styczniu og dywizji pancernych i grenadierw pancernych dotkna wymuszona polityka demechanizacji", w wyniku ktrej park ci arwek zredukowano o 25 proc., i wielu piechurw musiao si teraz przemieszcza pieszo b d na rowerach. Niszcz ce skutki bombardowa sigay nawet samych o rodkw decyzyjnych Rzeszy. Goebbels lamentowa nad zagad w dniu 13 marca 1945 r. licznego budynku" Ministerstwa Propagandy przy Wilhelmstras-se. Wraz z Berliczykami mia on zszargane nerwy w wyniku dziaa lekkich i szybkich brytyjskich bombowcw Mosuito, ktre niemal co noc buszoway bezkarnie nad stolic. W poowie stycznia przenosiny OKH z Friedberg na wschd, do Zossen, opniy si o czternacie godzin z powodu zniszcze na kolejach. Dwa miesice pniej, 15 marca, OKH stao si celem bezporedniego ataku i najwaniejszy jego personel uratowa si prawdopodobnie tylko dziki przytomnoci umysu ony Gu-deriana (ktra ewakuowaa si wczeniej z Kraju Warty). Przygl daa si ona, jak podoficer ledzi w Zossen na ekranie radaru

przemieszczanie si nieprzyjacielskiego zgrupowania bombowcw. Dostrzega, e punkciki na radarze zbaczaj z bezporedniej drogi na Berlin, i uzmysawiajc sobie groce kwaterze gwnej niebezpieczestwo, zatelefonowaa do ma, ktry natychmiast poleci wszystkim podwadnym skry si w schronach. Zarzd Operacyjny zignorowa to ostrzeenie, w efekcie czego jego szef, genera Hans Krebs, zosta ranny w skro i wyczony z pracy na co najmniej kilka dni (relacje rni si). O tym, jak niebezpieczne byo wwczas w ogle podrowanie dokdkolwiek w Rzeszy, wiadczya wymownie mier zdolnego genera-

la porucznika Wolfdietricha von Kylandera, szefa sztabu Grupy Armii A", ktrego samolot zabka si 14 lutego w stref nalotu na Drezno i zosta zestrzelony.

Niemieckie siy zbrojne

W 1945 r. potencja niemieckich wojsk ldowych by ju rwnie mocno nadszarpnity, jak potencja niemieckiej gospodarki. W ostatnich miesicach 1944 r. siy niemieckie na froncie wschodnim stopniay do poziomu szacowanego przez historykw radzieckich na 3 min 700 rys. ludzi, a przez cz historykw zachodnioniemieckich na l min 840 ty. Tak czy inaczej przewaga leaa wyranie po stronie Rosjan, dysponujcych 6 milionami onierzy. W rejonach przyczkw nad Wis Niemcy ustpowali przeciwnikowi liczebnie w stosunku mniej wicej 1:5, przy czym w przypadku niektrych ich formacji proporcja ta wynosia l :30 czy l :40. Nic dziwnego, e w wyniku radzieckiego natarcia dywizje te czstokro po prostu wyparoway". Generalnie rzecz biorc, armia niemiecka bya organizacj zacofan, jeli idzie o transport motorowy. Koska sia - w sensie dosownym -wci miaa dla Niemcw zasadnicze znaczenie przy holowaniu dzia i przewoeniu zaopatrzenia wojskowego. Mniej wicej dziewi na dziesi niemieckich dywizji na wschodzie nadal nie miao trakcji mechanicznej (zob. s. 380). Na dzie 12 stycznia 1945 r. w rejestrach Wehr-machtu figurowa o nie mniej ni l 136 318 koni, z czego 923 679 penio czynn sub w armii polowej. Mechanizacja ograniczaa si gwnie do niektrych dywizji Waffen-SS oraz porwnywalnych dywizji pancernych i grenadierw pancernych (zmechanizowanych) Wehrmachtu. W tym sensie niemiecki fenomen blitzkriegu reprezentowa sob dokadnie to, co dostrzegaj w nim historycy radzieccy: buruazyjn, elitarystyczn" koncepcj, ktrej sukces zalea od wysokiej sprawnoci bojowej dobrze wyposaonych jednostek stanowicych mniejszo, nie za masowych, zmechanizowanych armii

na mod radzieck. Co do reszty, gwny ciar walki ponosili majcy ju za sob wiele przej Landserzy ze zwykych dywizji piechoty. Jesieni 1944 r. i zim 1945 r. kierownictwo polityczne Rzeszy wzio si z zapaem za tworzenie wieych formacji z ostatnich dost pnych jeszcze rezerw ludzkich. Oglnie rzecz

biorc, nazistw pobudzaa do dziaania potrzeba przeciwstawienia si niemal ju pewnej inwazji [na terytorium Rzeszy - przyp. dum.], ale pocigaa ich te, po spisku bombowym generaw z 20 lipca 1944 r., idea sformowania oddzia w, ktre zawdziczayby wszystko im samym, nie zawdziczajc niczego wojskowej hierarchii Wehrmachtu. w nowy zacig dzieli si na dwie kategorie. Grenadierzy ludowi powoywani byli przez Himmlera i Goebbelsa - wystpujcych tutaj w roli, odpowiednio, dowdcy armii zapasowej i Komisarza do Spraw Wojny Totalnej - a ich przeznaczeniem byo od pocztku formowanie si w czynne, bojowe dywizje. W kilka miesicy zmobilizowano p miliona grenadierw ludowych; jedna z ich dywizji (6) zajmowaa miejsce nie do pozazdroszczenia na linii frontu, naprzeciw przyczka magnuszewskie-go, kiedy 14 stycznia 1945 r. o godzinie szstej trzydzieci l Front Biaoruski rozpocz uderzenie. Yolkssturm bya to milicja, tworzona na mocy dekretu z 25 wrzenia 1944 r. z wszystkich mczyzn bez przydziau w wieku od szesnastu do szedziesiciu at. Odpowiednie listy sporzdzay lokalne organizacje partyjne, a oficerw mianowali (przewa nie w oparciu o kryterium prawomylnoci politycznej) gauleiterzy i podlegajcy im kreisleiterzy. W skad Volkssturmu weszo ostatecznie 1,5 miliona ludzi; nie s oni uwzgldnieni w przedstawionych wyej liczbach dotyczcych si niemieckich. Charakterystyczne dla panuj cego wwczas w Niemczech chaosu jest to, e nikt nie potrafi ustali, w jakich dokadnie okolicznociach zaoono Yolkssturm. We wrzeniu 1944 r. Guderianowi zabrano wikszo ze stu batalionw piechoty fortecznej, przy pomocy ktrych zamierza utrzymywa przygotowane pozycje za frontem wschodnim. Pisze on, e przychyli si nastpnie z koniecznoci do propozycji kierowanego przez generaa Adolfa Heusingera Zarzdu Operacyjnego OKH, by mczyzn, ktrzy pracowali w cywilu na zastrze onych do tej pory

stanowiskach*, wycofa z tej pracy i sformowa z nich pospolite ruszenie. Takie, wedug Guderiana, byy pocztki Yolkssturmu. W 1956 r. (dwa lata po mierci Guderiana) Heusinger zakwestionowa t relacj, wskazujc, e jego propozycja przewidywaa jedynie ewakuowanie ludnoci Prus Wschodnich, by bowiem przekonany, i na wspczesnej wojnie nie ma miejsca dla uzbrojonych cywilw. Otrzaskani w bojach onierze korpusu pancernego Grossdeutsch-land przygldali si pewnego razu, jak jeden z takich batalionw Yolkssturmu wchodzi na fabryczny plac: Niektrzy mczyni, zgarbieni, o pakowatych nogach i pooranych zmarszczkami twarzach, mieli, prcz munduru i mauzera na ramieniu, szedziesit albo szedziesit pi lat na karku. Ale jeszcze wikszym zaskoczeniem byli modzi, bardzo modzi onierze. [...] Popiesznie ubrano [ich] w podniszczone onierskie mundury. Karabiny, ktre [dostali], byy czasem tak due jak [oni sami]. By to zarazem komiczny i przeraajcy widok. W oczach tych dzieci dao si jedynie wyczyta niepokj; taki sam jak u pierwszakw na pocztku roku szkolnego. adne nie byo w stanie sobie wyobrazi, co je czeka. [...] Wzruszajce szczegy zwiastoway pierwszy akt dramatu, jaki przyjdzie tym dzieciom przey. Sporo chopaczkw w tornistrach oprnionych z przyborw szkolnych nioso jak odzie czy inne zapasy wepchnite

do rodka przez troskliw matczyn rk. Czstowali si nawet cukierkami z sacharyny, ktre przysugiway dzieciom do lat trzynastu. W rzeczywistoci niektrzy ze sucych w Volkssturmie chopcw o dziecicych buziach okazali si najskuteczniejszymi jego bojownikami, jeli wywodzili si z Hitlerjugend i uzbrojeni byli w granatniki przeciwpancerne panzerfaust. Wspomniane przez naszego onierza mauzery to wprawdzie standardowe wwczas w armii niemieckiej karabiny, poniewa jednak byy raczej trudno osigalne, wielu czonkw Volkssturmu

musia o si zadowoli karabinami rosyjskimi lub w oskimi, albo te Volksmaschinenpistole Carla Walthera (niemieck wersj brytyjskiego Stena). Szkolenie ograniczao si gwnie do musztry, gdy brakowao odpowiednich materiaw bd odpowiednich obiektw do wicze, za przydzia amunicji wiczebnej wynosi czsto ledwie gar nabojw. Yolkssturmistw nie wykorzystywano do obrony lokalnej per se, a tym bardziej dziaa partyzanckich, lecz formowano w bataliony, ktrymi (jakkolwiek sabo byy uzbrojone) atano luki w liniach obrony lub obsadzano stae umocnienia i obszary zabudowane. Czonkowie Yolkssturmu walczcy na froncie wschodnim spisywali si zazwyczaj w defensywie duo lepiej od swych kolegw na zachodzie, z ktrych wielu mylao tylko o tym, jak podda si Amerykanom czy Brytyjczykom.

Morale i sprawno bojowa

Z wszelkich racjonalnych wylicze zasobw materiaowych i ludzkich wynikao, e Niemcy t wojn przegray. Ju w 1942 r. dobrze poinformowani oficerowie sztabowi w OKH uwiadamiali sobie, e zarysowuje si klska na ogromn skal. Obraz ten sta si duo wyrazistszy wraz z kapitulacj niemieckiej 6 Armii pod Stalingradem w lutym 1943 r., za od poowy 1944 r. byo ewidentne, e armia jest ju wypalona, a sprawa beznadziejna. Stajemy tu przed paradoksem, oto bowiem w pocztkach 1945 r. Rosjanie nie wykryli adnych oznak wskazujcych na podupadaj ce morale Niemcw; wszystkie ich plany opieray si na zaoeniu, e bdziemy mieli do czynienia z dowiadczonym, upartym i silnym przeciwnikiem". Wyjanienia musimy szuka w umiejtnociach technicznych, zwartoci i motywacji wojsk niemieckich. Ponisszy do koca 1944 r. straty rwne 192 proc. swojej pocztkowej siy, korpus pancerny Grossdeutschland potrafi mimo wszystko kontynuowa do nastpnej wiosny walk bez jakichkolwiek oczywistych objaww przemczenia. Owszem, Grossdeutschland by formacj elitarn, ale w 1944 r. armia niemiecka jako cao nadal zabijaa bd rania czterech rosyjskich onierzy za kadego straconego wasnego onierza, i tyl-

ko dziki wikszym moliwociom uzupenie (6:1) zdoali Rosjanie a do koca wojny utrzyma, a nawet zwikszy sw rozstrzygajc przewag liczebn.

Niemcy trzymali si razem i walczyli tak dobrze mi dzy innymi dziki dziedzictwu starej pruskiej tradycji Auftragstaktik (dowodzenie ukierunkowane na zadanie"), wedle ktrej zadania wykadano jasno, ale pozostawiano podkomendnym du swobod decydowania, w jaki sposb je wykona. Heeres Dienstvorschrift z 1936 r. ujmowa to tak: Nade wszystko w rozkazach naley unika wchodzenia w szczegy, kiedy nie mona wykluczy, e do czasu, gdy bd wykonywane, nastpi zmiany w sytuacji. W przypadku wikszych sytuacji operacyjnych, obejmuj cych rozkazy wydawane z kilkudniowym wyprzedzeniem, problem ten naley wzi pod uwag. [...] W takich przypadkach cel oglny zyskuje znaczenie nadrzdne. Oddzia ywanie Auftragstaktik nie byo bynajmniej zawsze pozytywne (zob. s. 377), ale taktyka ta niewtpliwie pobudzaa inicjatyw; dziki zachowaniu tej tradycji (cho jej wpyw ograniczay wysokie straty wrd dowdcw) niemieccy oficerowie i podoficerowie dysponowali do rzadk umiejtnoci radzenia sobie z nieprzewidzianymi kryzysami. Momentalnie powstaway organizowane napr dce, improwizowane siy, co pozwalao Niemcom wyprowadza kontrataki bd przebija si w walce do bezpiecznej strefy w sytuacji, gdy inni onierze mogliby si zaama lub podda. Sama Auftragstaktik opieraa si z kolei na chwalonej przez socjologw wojskowych zwartoci pododdzia w". T ostatni rwnie krzewi niemiecki etos militarny: onierze czuli si pewnie w swojej kompanii, i bya to jedyna ochrona, jak mieli - trzyma si jak najbliej siebie, co te robili. Tak samo byo z rannymi, ktrzy prbowali wszelkimi sposobami wy-

rwa si ze szpitala w cigu czterotygodniowego okresu, tak by pozwolono im wrci do macierzystego oddziau. To by ich dom. I to wyjania te troch, dlaczego pododdziay danego batalionu trzymay z sob, wspdziaajc przez czas wojny. W wikszych oddziaach, takich jak dywizje czy puki, panoway tego samego rodzaju nastroje. Artyleria naleaa do piechoty, a piechota naleaa do artylerii. Bya tam wspzaleno i zaufanie. To jest jedyne wyjanienie. Punkt widzenia pojedynczego Landsera szczeglnie trafnie wyrazi pewien porucznik z 21 Dywizji Pancernej. Do pocztkw 1945 r. zdyy si ju rozwia due nadzieje, jakie wizano z ofensyw w Ardenach, niewiele te pozostao z wiary w skuteczno cudownych broni": Kady onierz by wiadom, e wojna jest przegrana. Jego celem byo przetrwa, a jedyny sens widzia w obronie frontu na wschodzie dla uratowania jak najwikszej liczby uchodcw. Czu rozgoryczenie, e po raz pierwszy w tym stuleciu musi walczy na niemieckiej ziemi, i nie potrafi dostrzec adnej innej alternatywy ni pozostawanie przy wasnym oddziale i dochowanie przysi gi wiernoci. Zdawa sobie spraw, e zamach na Hitlera z 20 lipca si nie uda i, pomimo oczywistych faktw, liczy na polityczne roz-

wizanie, ktre pozwolioby zakoczy wojn - nie wiedzc jednak, jakie rozwizanie. I wreszcie, co nie mniej wa ne, danie bezwarunkowej kapitulacji nie pozostawia o, z punktu widzenia samej godno ci, adnej innej alternatywy ni kontynuacja beznadziejnej walki.

Ofensywa w Ardenach
Teraz, gdy szybko zbliaa si decydujca faza wojny, a zasoby materiaowe i ludzkie byy tak ograniczone, Niemcy nie mogy ju sobie pozwoli na aden bd w dziaaniach na szczeblu strategicznym czy operacyjnym. Pod koniec 1944 r. decydenci kieruj cy niemieckim wysikiem wojennym musieli rozstrzygn dwie podstawowe kwestie - wyway priorytety midzy frontem wschodnim i zachodnim oraz (zwaywszy, e front wschodni by o wiele duszy od zachodniego) ustali szczegowe rozmieszczenie wojsk stojcych naprzeciwko Rosjan. Jeli chodzio o pierwsz z tych spraw, poczynajc od sierpnia Hitlera coraz bardziej pocigaa myl zerodkowania siy uderzeniowej celem wykonania jakiego wielkiego, wyprzedzajcego natarcia na zachodzie. Liczy on, e ofensywa ta zasieje niezgod pord sojusznikw, nie potrafi sobie bowiem wyobrazi , by Rosjanie skonni byli, jak to uj, wyciga kasztany z ognia" za Amerykanw i Brytyjczykw. Szczegy planu ustalono 10 listopada, kiedy to Hitler odrzuci proponowane przez generaw Mae Rozwizanie", przewidujce zlikwidowanie ameryka skiej szpicy pod Akwizgranem, i opowiedzia si zamiast tego za ofensyw przez Ardeny, w wyniku ktrej wojska niemieckie miay si przedrze do portowego miasta Antwerpia i doprowadzi do zniszczenia si anglo-amerykaskich znajdujcych si na pnoc od strefy tego prze amania. 16 grudnia Grupa Armii B" feldmarszaka Waltera Modl (dwadziecia osiem dywizji) rozpocza przy nienej i mglistej pogodzie natarcie z Gr Eifel. Znakomicie obmylana i przeprowadzona na szczeblu taktycznym ofensywa zaskoczya Amerykanw na sabo obsadzonym odcinku ich frontu. Na pnocy grupa bojowa Peipera z 6 Armii Pancernej SS przenikna, posuwajc si wskimi, oblodzonymi drogami, gboko na ich zaplecze, za najwiksze postpy poczynia operujca w centrum, a dowodzona przez generaa Hasso von Manteuffla, 5 Armia Pancerna - jedna z dywizji pancernych osigna tam wzniesienia grujce nad Moz. By to wszake sukces krtkotrway. OKW nie chciao wyzyska powodzenia poprzez skupienie g wnego wysi ku na kierunku armii

Manteuffla, ktra bya zwizkiem Wehrmachtu, a nie SS. Odcite siy amerykaskie broniy si uporczywie na wzach drg w miejscowociach St. Vith (do 21 grudnia) i Bastogne, co zakcio niemieckie harmonogramy, i wreszcie, co byo dla atakujcych najgorsze, 23 grudnia niebo przejanio si, dziki czemu po wielodniowej, wymuszonej bezczynnoci mogo wkroczy do akcji lotnictwo aliantw. 24 grudnia ofensywa ju si zaamywaa. Od 30 grudnia Niemcy musieli uwaa na zagroenie na swym wasnym lewym skrzydle, gdzie 3 Armia Pattona para na pnoc w kierunku oblonego

Bastogne. 8 stycznia Hitler zatwierdzi pierwsze ruchy w ty, a pi dni pniej Niemcy rozpoczli peny odwrt. Ostatni niemieck akcj na zachodnim teatrze wojny bya operacja Nordwind pomys Joda - w ramach ktrej Niemcy usiowali odzyska inicjatyw, atakuj c w pnocnej Alzacji (1-9 stycznia).

Ostatnie decyzje
cznie w t hazardow zagrywk na zachodzie zaanga owano okoo 250 ty. onierzy oraz 1700 czogw i dzia pancernych, w tym bodaj najsilniejszy z niemieckich odwodw ruchomych, a mianowicie 6 Armi Pancern SS generaa Seppa Dietricha, ktrej trzon stanowiy cztery dywizje pancerne SS. Ofensywa w Ardenach miaa ju za sob clausewit-zowski punkt kulminacyjny", gdy genera pukownik Guderian, jako kierujcy wojn na wschodzie, pojecha 24 grudnia do Ziegenberg, by sprbowa unaoczni Hitlerowi nadcigajce niebezpieczestwo ze strony Rosjan. Uzbrojony w najnowsze wyliczenia i opracowania, ktre otrzyma od pukownika Reinharda Gehlena, szefa wydziau wywiadowczego OKH, nazwanego Obce Armie Wschd", ywi nadziej, i uda mu si nak oni Hitlera do przeniesienia g wnego wysi ku obronnego na wschd, gdzie - jak si spodziewano - najpniej w poowie stycznia Rosjanie wykonaj jaki wielki ruch. Guderian mg sobie oszczdzi kopotu. Odrzucajc wyliczenia Gehlena jako bzdur", fuhrer bagatelizowa zagroenie nad Wis i odmwi wycofania wojsk zablokowanych na wybrze ach Batyku, w Kurlandii,

bd rozwaenia ewakuowania na czas" Norwegii i Bakanw. Potem Jod poruszy temat planowanej operacji Nordwind w Alzacji, stanowicej w odczuciu Guderiana kolejny przykad niewaciwego rozporzdzania zasobami i to w chwili, gdy dotkni ta bombardowaniami Ruhra bya sparali owana, a bezcenne Zagbie Grnolskie wci pracowao pen par i miao ywotne znaczenie dla przetrwania Rzeszy: Wszystkie te argumenty byy bezskuteczne. Spotkaem si z odmow spenienia mych postulatw i przeyem pospn, smutn Wigili w tym wysoce niechrzecijaskim otoczeniu. Otrzymana tego wieczoru wiadomo o okreniu Budapesztu nie przyczynia si do poprawy nastroju. W kocu zbyto mnie sowami, e front wschodni musi sam sobie radzi". W rzeczywistoci sprawy miay si jeszcze gorzej, ni podejrzewa Guderian. Podawane przez Gehlena liczby ju same w sobie stanowiy wystarczajco ponur lektur, a przecie przeoczy on jeszcze przemieszczenie armii z odwodu STAWKI, przedstawi wysoce zanion liczb formacji rosyjskich skoncentrowanych na trzech nadwilaskich przyczkach i bezporednio za nimi, wreszcie stwierdza, e niemiecka Grupa Armii A" w Polsce ustpuje przeciwnikowi w stosunku 1:3, gdy faktycznie w styczniu proporcja ta osigna ju zupenie przytaczajcy wskanik 1:5. W dzie Boego Narodzenia, gdy Guderian wraca pocigiem do Zossen, Hitler nakaza przerzucenie dowodzonego przez Herberta Gille IV Korpusu Pancernego SS z rejonu na pnoc od Warszawy a na Wgry, gdzie miano go rzuci do akcji, ktrej celem byo dotarcie do Budapesztu. Stanowio to tylko najnowsz ze zmian, w wyniku ktrych osabione zostay siy niemieckie

stojce naprzeciwko Rosjan w Polsce. G wne zadanie utrzymywania polskiego teatru dzia a nale ao do Grupy Armii A", dowodzonej przez generaa pukownika Josefa Harpe, ktry odpowiada za obszar rozcigajcy si na ponad siedemset kilometrw, od Karpat do rejonu na pnoc od Warszawy. W styczniu 1945 r. mia on do dyspozycji 400 ty. onierzy, 5 ty. dzia polowych i cikich modzierzy oraz 1136 czogw i dzia pancernych, mg ponadto liczy na pomoc 515 samolotw bliskiego wsparcia. Siy te podzielone byy na trzy czci, ktre przedstawimy w kolejnoci, patrzc z poudnia na pnoc:

Grupa Armii Heinrici" (l Armia Pancerna i wgierska l Armia) oraz 17 Armia. Te trzy armie strzegy dogodnego do obrony, podrzd nego teatru na grzystej flance, na po udnie od gwnego kie runku berli skiego". 4 Armia Pancerna. 9 Armia (27 stycznia odesza do nowo powstaej Grupy Armii Wi sa"). 4 Armia Pancerna i 9 Armia tworzyy razem bardzo cienk lini rozcignit wzdu Wisy; byy bardzo sabe, jeli idzie o bro pancern, miay bowiem do dyspozycji tylko cztery dywizje pan cerne i dwie dywizje grenadierw pancernych. Na lewo od sektora Harpego utrzymywali Niemcy, jak to nazywa Guderian, balkon", czyli ziemie pooone wzdu brzegw Batyku. Znajdo wao si tam zgrupowanie o mylcej nazwie Grupa Armii rodek" (ge nera pukownik Hans Reinhardt), osaniajce pnocno-wschodni Pol sk, rejon Gdaska oraz stare niemieckie terytorium - Prusy Wschodnie. Grupa Armii rodek" bya stosunkowo silna: w jej skad wchodzio 580 ty. onierzy i trzy dywizje pancerne oraz cztery grenadierw pan cernych. , Guderian uwaa, i Grupa Armii rodek" bdzie stwarza stae zagroenie dla pnocnego skrzyda wojsk radzieckich operujcych na kierunku berliskim, ale by zrozpaczony, stwierdziwszy, e Hitler upiera si przy utrzymywaniu w dalszym cigu powanych si na odlegym i izolowanym nadbatyckim przyczku w Kurlandii (Grupa Armii Pnoc" generaa pukownika Ferdinanda Schrnera - na dzie 9 padziernika trzydzieci dywizji, ktre powoli wycofywano, tak e do l marca ich liczba spada do dwudziestu dwch). Zdaniem Guderiana najwi kszym bdem w dyslokacji wasnych wojsk byo uprzywilejowanie wgierskiego teatru wojny, gdzie niemieckie dziaania pod Budapesztem angaoway niektre z najwartociowszych zwizkw ruchomych. Jak ju wspominalimy, w dzie Boego Narodzenia odesano z Polski IV Korpus Pancerny SS Gillego, za w 1945 r. proces w przybra jeszcze wiksze rozmiary.

Nie zdoawszy przeforsowa swej opinii podczas pobytu w Ziegen-berg w Bo e Narodzenie, Guderian ponowi atak 31 grudnia. Tym ra-

em zacz od zoenia wizyty gwnodowodzcemu na zachodzie, feldmarszakowi Gerdowi von Rundstedtowi, i jego szefowi sztabu, generaowi Siegfriedowi Westphalowi, Ci ludzie nie mieli zudze co do rozpaczliwego pooenia na wschodzie i rozkazali trzem dywizjom znajdujcym si na froncie zachodnim i jednej we W oszech, by pozostaway w gotowoci do przerzutu. Guderian mg teraz przemawia do Hitlera i Joda z wiksz pewnoci siebie. Fiihrer przysta niechtnie na transfer tych czterech dywizji, ale podkreli, e musz by one rozmieszczone na W grzech, a nie na zagroonym froncie w Polsce. W nowym roku Guderian przeprowadzi szybki objazd frontu wschodniego, by przekona si, co jeszcze mona zrobi na miejscu. 5 stycznia by w kwaterze gwnej Grupy Armii Poudnie" w Eszterhaza na Wgrzech, gdzie pozna szczegow relacj o tym, jak wieo przybyemu IV Korpusowi Pancernemu SS nie udao si na pocztku miesica przedrze do Budapesztu. W nocy z 5 na 6 stycznia pocig dowodzenia Guderiana zawiz go do Polski i kwatery gwnej Grupy Armii A" w Krakowie. Tutaj szef sztabu, genera porucznik von Xylander, zaprezentowa mu szczegowe i dobrze przemylane propozycje odnonie do operacji Schlit-tenfahrt (Sanna). Grupa armii oceniaa, e jeli jej siy pozostan na swych dotychczasowych pozycjach, to do szstego dnia ofensywy nieprzyjaciel bdzie w stanie przebi si do niemieckiej granicy. By zapobiec temu zagroeniu, a zwaszcza by nie dopuci do okrenia grupy armii w wyniku koncentrycznych uderze z przyczkw sandomierskiego i magnuszew-skiego, Harpe i von Kylander proponowali cofnicie swych gwnych si na dwa dni przed spodziewanym atakiem na tyln pozycj - Hubertusli-nie ktra bya o sto kilometrw krtsza od obecnych linii obronnych naprzeciw nadwilaskich przyczkw. Jak oczekiwano, manewr ten przynisby dwie korzyci. Uchroniby Niemcw przed radzieckim przygotowaniem artyleryjskim, ktre spadoby teraz na sabo obsadzone lub zupenie opuszczone umocnienia obronne. Po drugie, umoliwiby Niemcom stworzenie ruchomego odwodu poprzez zgrupowanie czterech ich dywizji pancernych w dwa ramiona kleszczy, ktrymi sami ugodziliby klin wojsk radzieckich wysuwajcy si z przyczka magnuszewskiego. Zdaniem von Xylandera istniay racjonalne przesanki ku temu, by liczy na zatrzymanie natarcia rosyjskiego na pozycji Hubertuslinie albo przy-

najmniej na granicy lska: To maksimum tego, co moemy zrobi takimi rodkami. Ale produkcja Zagbia Grnolskiego bdzie podtrzymana, nieprzyjaciela nie wpuci si na niemieck ziemi, a wysze kierownictwo Rzeszy zyska czas, by wykorzysta stworzon przez nas sytuacj militarn w negocjacjach politycznych". Guderian zatelefonowa do generaa pukownika Reinhardta i dowiedzia si, e Grupa Armii rodek" myli o ograniczonym odwrocie w tym samym stylu, w tym przypadku z pozycji nad Narwi w pnocnej Polsce do granic Prus Wschodnich. Guderian podziela zasadno tych propozycji i postanowi przedoy je Hitlerowi, cho bez wikszych nadziei na sukces. 9 stycznia Guderian po raz trzeci odwiedzi Ziegenberg. Tak jak to ju byo wczeniej, Hitler

wybuchn, gdy Guderian wycign mapy i diagramy sporzdzone przez wydzia Obce Armie Wschd". Potem emocje nieco opady, ale posiedzenie byo kompletnie bezproduktywne; w aden sposb nie mona byo przekona Hitlera i Joda, e wane jest wydzielenie wystarczaj cych odwodw za lini frontu. Pod koniec raportu Hitler na pocieszenie powiedzia do mnie: Front wschodni nigdy jeszcze nie mia tyle odwodw co obecnie. To paska zasuga. Dzikuj panu za to". Odparem: Front wschodni jest jak domek z kart. Jeeli w jakimkolwiek miejscu powstanie luka, cay si zawali, bo odwody w sile dwunastu i p dywizji przy tej olbrzymiej rozcigoci frontu to o wiele za mao!". [...] Otrzymawszy jeszcze od Hitlera bolesn wskazwk, e Wschd musi sam sobie radzi i obej si tym, co ma", powrciem bardzo tym wszystkim przybity do Zossen. Na kategoryczne rozkazy Hitlera gwne siy Grupy Armii A" pozostay cinite, jak to okrelali Rosjanie, w niemieckiej taktycznej strefie obrony", ktra skadaa si z zewntrznego pasa pozycji urzuto-wanych na gboko od piciu do siedmiu kilometrw od przedniego skraju frontu, oraz drugiej linii znajduj cej si o dalszych dwana-

cie-pitnacie kilometrw z tylu. Cztery cenne dywizje pancerne trudno byo w ogle zalicza do odwodw operacyjnych, poniewa gros ich si rozlokowano w odlegoci dwudziestu pi ciu kilometrw lub nawet duo bliej linii frontu. Tymczasem widmo zagady, wiszce nad stojcymi nad Wis wojskami niemieckimi, wyczuwalnie przybli ao si. Dwudziesty grudnia min bez ofensywy, jak przewidywali niektrzy analitycy. 4 stycznia 1945 r., na podstawie zezna jecw, niemieccy oficerowie wywiadu doszli do wniosku, e naley si spodziewa uderzenia w poowie tego miesica. 9 stycznia Guderian odby ostatni rozmow z Hitlerem. Przebiega ona, jak si przekonali my, le, ale rankiem nast pnego dnia wiadomo o tym nie zdya jeszcze dotrze do dowdcy Grupy Armii A", generaa pukownika Josefa Harpe, ktry wraca z pozycji pooonych naprzeciw przyczka sandomierskiego. Przejmuj cy wiatr hula nad polsk rwnin, lecz Harpe skry twarz w futrzanym ko nierzu paszcza, pocieszajc si dodatkowo myl, e szczliwa gwiazda i intuicja Hitlera nie pozwol przecie pozostawi si niemieckich w Polsce odsonitych i bezbronnych. Samochd dowdcy przemkn ulicami Krakowa i zatrzyma si przed budynkiem szkoy, gdzie ulokowany by sztab. Szczupa i modo wygldajca posta wysza Harpemu na spotkanie. By to szef sztabu, von Xylander, ktry zdradza nietypowe dla siebie przygnbienie. Poinformowa przeoonego, e wanie nadeszy wiadomoci o konferencji Guderiana z Hitlerem: Fiihrer odrzuci wszystko - Kurlandi, posiki z zachodu i Schlit-tenfahrt. Linia frontu zostaje tam, gdzie jest, i sytuacja pozostaje ta sama. Fiihrer nie wierzy, e Rosjanie zaatakuj".

ROZDZIA 5

Przeamanie nad Wis

Koniew i l Front Ukrai ski

Noc z 11 na 12 stycznia 1945 r. dziesi armii l Frontu Ukraiskiego szykowao si do wymierzenia pierwszego ciosu radzieckiej ofensywy nad Wis . Przestrzeganie ciszy na przyczku sandomierskim byo po prostu niemoliwe, bowiem czogi, dziaa pancerne i holowane armaty kieroway si na swe pozycje caymi tysicami. Z gonikw ryczaa za to muzyka, maj ca zaguszy warkot dieslowskich silnikw. Marszaek Koniew umieci swj punkt obserwacyjny w niewielkim domku stoj cym nieopodal skraju lasu. Jedno z okien wychodzi o na zachd i rozcigaby si z niego dobry widok na poblisk gwn niemieck lini, lecz mga, niskie chmury i zamiecie ograniczay teraz widzialno momentami dosownie do zera. Nie mona byo liczy na wsparcie lotnictwa, artyleria jednak mia a strzela do celw zawczasu namierzonych, a za pogoda dawaa piechocie i czogistom dodatkowy atut zaskoczenia.

CZERWONY SZTURM NA RZESZ

Dziaa rosyjskiej artylerii cikiej i redniej ustawione byy dosownie koo przy kole nasycenie osigao miejscami trzysta luf na kilometr frontu - a pierwsze pociski spady na 4 Armi Pancern oraz prawoskrzydow 17 Armi o godzinie czwartej trzydzieci pi. Niebo rozbyso nienaturalnym wiatem, a wkrtce potem sklepienie ognia i dymu spowio obszar pooony po zachodniej stronie Wisy. Pociski przeoryway wielokrotnie zmro on ziemi, domy strzela y pomieniami jak pochodnie, schrony wali y si , drogi by y rozcinane, a ludzie rozszarpywani na strzpy" (Haupt, Heeresgruppe Mitte 1941-1945, Dorheim 1968, s. 283-284). Pierwsi radzieccy onierze ruszyli do przodu o pitej. Posuwali si nie wielk tyralier, tylko rojami przednich batalionw" - miniaturowych grup bojowych, ktre zajy najbardziej wysunite transzeje Niemcw i wnikny na gboko okoo szeciuset metrw na ich tyy, co wystarczyo, by umoliwi Rosjanom zlokalizowanie najwaniejszych orodkw oporu, jakie jeszcze ocalay midzy pierwszym a drugim systemem transzei. Sia i gwatowno tego pocztkowego ataku tak wstrzsna Niemcami, e myleli, i maj do czynienia z gwnym natarciem, a nie jedynie rozpoznaniem walk. Nie byli zatem przygotowani na waciwe uderzenie, ktre miao by dla nich jeszcze bardziej poraajce. O dziesitej rosyjska

artyleria otrzymaa rozkaz ponownego otwarcia ognia: W dotychczasow cisz wdar si gwatownie wszechogarniajcy zgiek, grzmot, oskot i gwizd. Dziesitki kilometrw wszerz i w gb eksplodoway pociski artyleryjskie, wzbijajc piropusze dymu, ognia i piachu zmieszanego z zakopconym niegiem. Ziemia dr a a, wszystko wok wrzao. Przez nastpnych 107 minut nawaa artyleryjska przetaczaa si tam i z powrotem przez ca gboko systemu obrony - dudnice detonacje wyrzucay w gr potne kby czarnego dymu oraz brunatnego pyu. Mieszay si one z nieprzyjacielsk [radzieck] zason dymn, tworzc powok, ktra cigna si nad polem bitwy na gboko dziesiciu ki-

lometrw". Pod ciarem tych straszliwych ciosw uleg zniszczeniu sztab 4 Armii Pancernej; Niemcy stracili mniej wicej dwie trzecie artylerii i jedn czwart ludzi. onierze, ktrzy to przeyli, byli trupiobladzi i roztrzsieni, i niemal po raz pierwszy, a zarazem ostatni w tej wojnie Rosjanie widzieli Niemcw uciekajcych w panice ze swych pozycji. Gwne siy radzieckiej piechoty zaatakoway okoo poudnia, postpujc naprzd szerokimi na 150 metrw pasami ziemi, celowo nietknitymi przez ogie artylerii. Z piechurami wspdziaay bezporednio specjalnie przydzielone czogi i dziaa pancerne, ale Rosjanie mieli dopiero wprowadzi do akcji dwie armie pancerne i trzy samodzielne korpusy pancerne, skadajce si na stalow armad ponad dwch tysicy czogw i zmotoryzowanych dzia. Ruszajce naprzd o czternastej w centrum radzieckiego ugrupowania, z prawej jego strony, oblepione niegiem czogi 4 Armii byy ledwo widoczne na tle otoczenia. Godzin pniej byy ju w akcji, a do siedemnastej posuny si do dwudziestu kilometrw naprzd i rozpoczynay zwrot na pnocny zachd, za bronion aglomeracj miejsk Kielc. Analogicznym zwizkiem operujcym z lewej strony radzieckiego centrum bya 3 Armia Pancerna Gwardii Rybaki, ktra take dokonaa przeamania i przyczya si do akcji przeciw ruchomym odwodom 4 Armii Pancernej. Odwodami tymi byy dwie formacje nalece do XXIV Korpusu Pancernego generaa Walthera Nehringa, stojce obok siebie na drodze rosyjskich armii pancernych: 16 Dywizja Pancerna na pnocy oraz 17 Dywizja Pancerna na poudniu. Przyjmuje si, e tego typu siy powinny pozostawa poza zasigiem pocztkowego ataku przeciwnika, tak by zachowa swobod wyprowadzania wasnych kontruderze, najlepiej w skrzyda nacieraj cych wojsk. W tym przypadku jednak narzucone przez Hitlera sztywne rozkazy sprawi y, e owe jednostki pancerne tkwiy unieruchomione niedaleko za taktyczn stref obrony", gdzie wiele z ich oddziaw dostao si pod ogie drugiego rosyjskiego przygotowania artyleryjskiego. Szczeglnie bolesne byy zniszczenia w punktach dowodzenia i cznoci radiowej; genera Nehring musia niecierpliwie czeka na wiadomoci, podczas gdy zowieszcze odgosy radzieckiego natarcia przesuwa y si za jego poudniow flank.

Nehring dosta zgod na wprowadzenie do akcji XXIV Korpusu Pancernego dopiero p nym popoudniem - i to tylko w formie rozkazu, by doci gn do w za kieleckiego" na swym p nocnym skrzydle. Gdy nawizano czno radiow ze sztabami obu dywizji pancernych, radzieckie kolumny pancerne mkn y ju, prawie nie powstrzymywane, przez rejony zbirek niemieckich czogw bd obok tych rejonw. Pewien drogocenny batalion Tygrysw" zosta zaskoczony przez Rosjan w otwartym polu podczas tankowania paliwa i cakowicie rozgromiony. Ocalae siy niemieckie spyway w rozproszonych grupach na pnocny zachd, ku wyznaczonemu rejonowi koncentracji w Kielcach. 17 Dywizja Pancerna miaa do przebycia najdusz drog; noc i nastpnego dnia jej sztab zniszczono, a dowdca dywizji, pukownik Brux, zosta ranny i wzi ty do niewoli. Genera pukownik Josef Harpe straci zupenie kontakt z prawym skrzydem 4 Armii Pancernej, gdzie LXVIII Korpus Pancerny rozsypywa si w konfrontacji z siami, ktre przerway si z poudniowego sektora przyczka sandomierskiego. Mimo takiej, a nie innej nazwy korpus ten nie mia w swym skadzie penych dywizji pancernych, brakowao mu wic nawet owego teoretycznego potencja u do oddania ciosu, jakim dysponowa Nehring na p nocy.

13 stycznia, drugiego dnia ofensywy, Rosjanie przebili si bezporednio przez tyowe pozycje niemieckie i posunli naprzd na gboko od dwudziestu piciu do czterdziestu kilometrw na froncie o cznej szerokoci szedziesiciu kilometrw. Czternastego przeprawili si przez rzek Nid na wikszej czci jej dugoci, gotujc si do pocigu. Tymczasem 4 Armia Pancerna przesta a istnie jako spjna cao. Znajdujcy si dotd na poudniowej flance LXVIII Korpus Pancerny znikn z map (jego kadr przydzielono ostatecznie 17 Armii). W centrum resztki dywizji piechoty nalecych do XXIV Korpusu Pancernego cofay si w oglnym kierunku na Kielce, osaniane przez pozostaoci 16 i 17 Dywizji Pancernej, toczce zaarte walki z radzieckimi czogami. Nehring nie by w stanie przywrci cznoci radiowej z przeoonymi, niemniej pochodzenie (wywodzi si z Prus Zachodnich) i instynkt podpowiaday mu, by poprowadzi onierzy na drogi wiodce ku pnocy. Opnia odejcie z poczucia obowizku wobec swego lewego ssiada, LXII Korpusu generaa Hermanna Recknagla, stojcego na pnocnym skrzydle rosyjskiego przyczka, ktremu to korpusowi grozio teraz przyparcie do Wisy. Oddziay Recknagla porzuciy ciki sprzt i dotary 18 stycznia pieszo do onierzy Nehringa. Owo mieszane zgrupowanie znane jest w historii jako wdrujcy kocio" Nehringa; teraz wanie rozpoczynaa si jego odyseja.

ukw i 1 Front Biaoruski

To, czego dowiadczyli do tej pory Niemcy, przybierao rozmiary katastrofy, bowiem Grupa Armii A" stracia jedn z trzech wchodzcych w jej skad armii (4 Pancern), a wojska radzieckie wybiy szeroki wyom w niemieckiej linii obronnej w Polsce. 14 stycznia, dwa dni po rozpoczciu ofensywy na poudniu, l Front Biaoruski marszaka ukowa przypuci wielkie natarcie z przyczkw puawskiego i magnuszewskiego. Na Rosjan czekaa tam w gotowoci 9 Armia, jedna z najdumniej-szych i najbardziej bitnych formacji Wehrmachtu. Jej dowdca, genera Freiherr Smilo von Liittwitz, by nastpc synnych generaw Waltera Modl i Fedora von Boka, i kultywowa tradycj kierowania o-

nierzami bezporednio z frontu. Po tym, co przytrafio si 4 Armii Pancernej, Niemcy utrzymywali stan podwyszonej gotowoci; ich dwie dywizje pancerne (19 i 25) przyszykowano do szybkiego wykorzystania z odwodu operacyjnego. Jednak wszystkie te przygotowania nie zday si na wiele w obliczu potgi rosyjskiego uderzenia. ukw rozmieci dwie armie strzeleckie i dwa korpusy pancerne na niewielkim przyczku puawskim na swym lewym skrzydle. Poniewa niemieckie umocnienia obronne w tym sektorze byy wprawdzie pytkie, ale bardzo silne, Rosjanie zastosowali odpowiednie antidotum - jednorazow i zmasowan, dwugodzinn nawa artyleryjsk, po ktrej nast pi y szybko ataki oddziaw pancernych i piechoty. Wojska radzieckie na przyczku puawskim spdziy zimn, bezsenn noc; 14 stycznia o smej trzydzieci artyleria rozpocza ostrza - na kilometry ziemia jczaa i draa pod woalem dymu. Wystrzay i wybuchy pociskw zlay si w cigy grzmot". Gdy tylko kanonada ustaa, Rosjanie zaatakowali na froncie szerokoci trzynastu kilometrw. Ju pierwszego dnia 33 i 69 Armia przedary si w walce na gboko dwudziestu kilometrw, a oba korpusy pancerne j y bardzo prdko rozwija powodzenie, kieruj c si na Radom, bdcy wanym wzem drogowym i kolejowym oraz gwn baz zaopatrzeniow niemieckiej 9 Armii. Natarcie z przyczka puawskiego zgrano co do sekundy z rozpoczciem jeszcze potniejszego uderzenia na prawym skrzydle - z przyczka magnuszewskiego - prowadzonego siami trzech armii oglnowojsko-wych i dwch penych armii pancernych. 5 Armia Uderzeniowa generaa Bierzarina staa w gotowoci do ataku w centrum przyczka; jej sztabowcy nie mogli zasn ; Te ostatnie godziny przed natarciem byy mczce i niespokojne. Wydawao si, e wszystko zostao przygotowane, obliczone i sprawdzone, a jednak odczuwalimy wewntrzn niepewno. Nasze oczy zwracay si bezwiednie ku upstrzonej strzakami mapie, ktr przecinay granatowe oznaczenia wskazujce rubiee obronne przeciwnika - byo ich siedem midzy Wis i Odr. [...] atwo wyobrazi sobie

uczucia generaa Nikoaja Erastowicza Bierzarina, i faktycznie wci sprawdza on godzin i pali papierosy. [...] Zblia si wit, lecz gsta mga nie rzeda.

Bierzarin liczy wczeniej na powane wsparcie lotnicze, teraz wszake wiedzia ju, i ono nie nadejdzie. Napicie ustpio, gdy na punkt obserwacyjny przyby ukw, chcc si przekona, jak stoj sprawy w armii. By zadowolony z tego, co usysza; powiedzia, e jest w dwustu procentach pewien sukcesu. Wiele rosyjskich samolotw rzeczywicie musiao zosta na ziemi z powodu mgy, ale cele dla artylerii zostay ju wczeniej namierzone. O smej dwadziecia pi obsugi dzia otrzymay rozkaz ich zaadowania. Komenda Gotw" rozlega si cztery minuty pniej, a o smej trzydzieci otworzono ogie. Nawaa artyleryjska bya krtkotrwaa (dwadziecia pi minut na wikszoci odcinkw), ale bardzo gwatowna, ponadto sigaa do siedmiu kilometrw w gb. cile ze sob wspdziaajc, saperskie grupy szturmowe i czogi-tray przygotoway osiemset przej przez nieprzyjacielskie pola minowe. Dzi ki wykonaniu przez nie tej metodycznej i niebezpiecznej pracy bataliony przednie" mogy przeby t stref, by uderzy nastpnie na pierwsze niemieckie tran-szeje, co z kolei otworzyo drog natarciu gwnych si piechoty. Druga nawaa artyleryjska nie bya ju potrzebna. A zatem, oglnie rzecz biorc, ukw obra t sam taktyk, co Koniew, ale tu po rozpoczciu ataku pozostawi zadanie przedarcia si przez niemieck obron strzelcom i czogom bliskiego wsparcia, nie wprowadzajc na razie do akcji obu swych armii pancernych. Dowdcy zwizkw pancernych rwali si do walki. Genera M. E. Karukw, dowdca l Armii Pancernej Gwardii, czeka w wymuszonej bezczynnoci na wysunitym stanowisku dowodzenia generaa pukownika Czujkowa, ktrego 8 Armia Gwardii przecieraa mu drog: Czujkow mwi do suchawki telefonu kilka zda, ktrych nie mog usysze z powodu huku, i na biaym polu wyrasta czarne zboe piechoty. Dowdca armii prawie nie odrywa lornetki od oczu - s to decydujce minuty" (Karukw, Pancerny grot, Warszawa 1976, s. 369). Nieco dalej na pnoc 5 Armia Uderzeniowa wykonywaa tak sam prac na rzecz 2 Armii Pancernej Gwardii. Oddziay piechoty przekra-

cza y Pilic w kilku punktach - byo to niebezpieczne, poniewa cienka pokrywa lodowa ziaa dziurami, wybitymi przez pociski niemieckiej artylerii, a miejscami przecinay j strugi bystrej, mtnej wody. Silny ogie artyleryjski wci jeszcze razi miejsca forsowania, gdy dowdca jednej z dywizji, pukownik A tonw, dotar wieczorem nad rzek: Mimo to przeszlimy tyralier po lodzie. Kiedy niemal osigalimy przeciwlegy brzeg, koo nas wybuch pocisk. Duy odprysk lodu uderzy mnie w gow, osunem si do wody. Zimna woda przywrcia mi przytomno. Podbieg kapitan Konozobko, pomg mi wyj z wody i dobrn do brzegu. Niemieckim odwodom szybkim wiodo si tu rwnie le, jak analogicznym zwizkom stawiajcym czoo Koniewowi dwa dni wczeniej. Z pozoru mogo si wydawa, e Niemcy powinni si tym razem spisa duo lepiej, bowiem rzeczone odwody - 19 i 25 Dywizja Pancerna -otrzymay pozwolenie na kontratak ju 14 stycznia o sidmej czterdzieci pi, a o dziesitej trzydzieci przekroczyy podstawy wyjciowe do ataku. Niemcy bezsprzecznie szybko poderwali si na nogi,

wszelako roztrwonili w pojedynczy atut, wyprowadzajc oddzielne przeciwuderzenia na rozbienych kierunkach - 19 Dywizja Pancerna przeciw 69 Armii (z przyczka puawskiego) i 8 Armii Gwardii, a 25 przeciw 5 Armii Uderzeniowej. 15 stycznia armie oglnowojskowe ukowa przerway si przez tylne pozycje taktycznej strefy obrony", odpieraj c silne lokalne kontrataki. Utrzymujc impet bardzo szybkiego natarcia z przyczka puawskiego, 69 Armia przebya pidziesit kilometrw i wdara si do Radomia. Najblisz formacj z przyczka magnuszewskiego bya 8 Armia Gwardii Czujkowa, ktra o dziewitej przypucia generalny atak w kierunku linii kolejowej prowadzcej z Radomia na pnoc, ku Warce nad doln Pilic. Czujkow obserwowa osobicie, jak Rosjanie przewalili si o zmroku przez tory przy wsparciu penej brygady trzydziestu szeciu wyrzutni rakietowych typu katiusza. Na pnocy 5 Armia Uderzeniowa musiaa si upora z niemieckimi kontratakami wymierzonymi w jej przyczki nad doln Pilic. Pu-

kownik Antonow, ktry wydobrza ju po wczeniejszej kpieli, by ze sw dywizj w rejonie na poudniowy zachd od Warki: Poranek by szary i mglisty. [U podna] wzniesie, na ktrych znajdowalimy si [...] rozpocieraa si szeroka, nienobiaa dolina. Niemal u podstaw wzniesie kompanie piechoty ryy okopy, przystosowyway dla siebie doy i leje. Artylerzyci rozstawiali armaty i dziaa samobiene. Wszyscy przygotowywali si do walki. Pukownik Kazancew podprowadzi mnie do lornety noycowej. Wyranie byo przez ni wida, jak spoza zaroli, porozrzucanych po wzgrzach i jarach, wychodziy kolumny przeciwnika, ktre rozwijay si w tyralier, czogi za na penym biegu wyprzedzay piechot. Antonow zaalarmowa swe puki przez radio i telefon polowy, Jeszcze przez chwil panowaa niczym niezmcona cisza: Po porannym niebie jak grom przewalia si salwa dywizyjnej grupy artylerii. Prawie rwnoczenie niemiecka artyleria cika z rejonu Warki skierowaa ogie na nasze ugrupowanie bojowe. Ziemia drgna od wybuchu pociskw i gruchotu gsienic zbliajcych si czogw. Powietrze wypeni nieustanny oskot i brzczcy huk. Nie zwaajc na straty od ognia zaporowego naszej artylerii, mkn niemieckie czogi i transportery opancerzone z piechot . Po kilku minutach czogi i piechota wroga ruszyy do ataku. I w tym momencie gruchny salwy dzia dywizjonu artylerii Kowalewskiego, dywizjonu samobienego i wszystkich dzia, wyznaczonych do strzelania na wprost. Bataliony piechoty otworzyy ogie z wszystkich rodzajw broni. Czarne supy dymu wzniosy si nad rozbitymi czogami niemieckimi. Piechota zalega wrd wybuchw pociskw i min. Do poudnia odrzucono nie mniej ni pi kontratakw: Kanonada wcale nie milknie. Jeszcze rano wwozy, wzgrza i lene polany pokryte byy czystym niegiem, teraz wszystko

jest czarne". Szsty i ostatni kontratak odparto wczesnym popo udniem.

Ostatecznie nawet wymagajcy ukw by zadowolony z postpw, jakie poczyniy formacje strzeleckie - przeamay si one przez taktyczn stref obrony i odrzuciy wszystkie kontrataki przeciw ich zdobyczom po drugiej stronie rzeki. Ugrupowana z lewej strony centrum jego Frontu l Armia Pancerna Gwardii miaa za sob godziny frustrujcej bezczynnoci. Wreszcie zabrzcza gono telefon polowy i genera Katukow odebra krtki komunikat od ukowa: Rozpocz gr!" By to umwiony sygna oznaczajcy, e ma on rzuci w wyom sw czogow armad. l Armia Pancerna Gwardii przewalia si z wyciem silnikw przez sektor 8 Armii Gwardii Czujkowa, by uderzy w kierunku odzi i Poznania. Na czele jechaa 44 Brygada Pancerna Gwardii, dowodzona przez energicznego pukownika 1.1. Gusakowskiego, ktrego zadaniem byo uchwyci przyczek na przeciwlegym brzegu Pilicy, zanim Niemcy zdoaj j zamieni w rubie obronn. Osign rzek w nocy z 15 na 16 stycznia i skierowa sw piechot zmotoryzowan pieszo przez ld. Naleao jak najszybciej przeprawi na drug stron, celem wsparcia piechurw, czogi i dziaa pancerne, ale ld okaza si zbyt cienki dla tych ci kich maszyn. Saperzy znale li rozwizanie, odkrywaj c brd i wysadzaj c materiaami wybuchowymi pokryw lodow, by zrobi przejcie dla pojazdw. Dwadziecia czogw i sze dzia pancernych wjechao w czarn wod, ktra sigaa a do rur wydechowych (a czasem i wyej), spitrzajc odamki kry wok wieyczek czogw. Sze czogw i dwa dziaa pancerne porzucono w rzece (miano je wy owi pniej), ale reszcie udao si dotrze na drugi brzeg i zwikszy tym samym si ognia Gusakowskiego, czego ten rozpaczliwie potrzebowa . Na scenie pojawiy si pozostae oddziay macierzystego XI Korpusu Pancernego Gwardii z szedziesiciotonowym mostem przeprawowym dla czogw; z pomoc siostrzanej 45 Brygady Pancernej Gusa-kowski odpar wszystkie kolejne, nadci gaj ce falami kontrataki 25 Dywizji Pancernej, przeprowadzane przez czogi, dziaa pancerne, transportery opancerzone i fizylierw. Z prawej strony centrum ugrupowania ukowa miaa rozwija powodzenie 2 Armia Pancerna Gwardii, ogromna formacja, ktrej rejon koncentracji liczy okoo pitnacie kilometrw szerokoci i pidziesit do szedziesiciu gbokoci. Szlak przez doln Pilic przetara dla

niej, jak ju wspominalimy, 5 Armia Uderzeniowa, tote gwardzici mogli zwrci si na pnocny zachd i rozpocz szybki rajd w kierunku Sochaczewa, stanowicego wany wze drogowy i kolejowy na zapleczu Warszawy. Polska stolica bya jednoczenie zagroona od pnocy, gdzie uaktywnia si 47 Armia, forsuj c Wis poniej miasta. Tymczasem z lewej strony radzieckiego wy omu w Polsce 3 Armia Pancerna Gwardii z l Frontu Ukraiskiego Koniewa rozwijaa powodzenie na tyach Niemcw, podczas gdy 4 Armia Pancerna Leluszenki toczya walki w Kielcach i ich okolicach. Do wieczora 15 stycznia oba radzieckie Fronty dokona y cakowitego przeamania niemieckiej taktycznej strefy obrony i czyy swe nadwilaskie przyczki na froncie o szerokoci piciuset kilometrw. Na wikszoci odcinkw radzieckie armie i korpusy pancerne oraz siy zmechanizowane post poway naprzd przez otwarty teren w odleg oci do stu kilometrw od

podstaw wyjciowych, z ktrych ruszay do ofensywy. Niemiecka Grupa Armii A" utracia jakkolwiek spoisto. Cae jej pododdziay i formacje zostay poknite" i przepady bez ladu, pozostae za byy rozczonkowane na izolowane grupy i walczyy o przetrwanie.
ROZDZIA 6

Pierwsza odpowied Niemcw

Ruchy korpusu Grossdeutschland i 6 Armii Pancernej SS

15 stycznia ju nawet Hitler nie mg duej udawa, e front wschodni moe obej si tym, co ma". By to ostatni dzie jego pobytu pord heskich lasw w Ziegenberg. Guderian znajdowa si hen, daleko, i nie zasigajc jego rady fiihrer rozkaza obu dywizjom korpusu pancernego Grossdeutschland skierowa si z Prus Wschodnich w rejon walk pod Kielcami. W gr wchodziy tu pierwszorzdne formacje - Dywizja Spadochronowa Hermann Gring (Spadochronowa" byo tytuem honorowym) oraz Dywizja Grenadierw Pancernych Brandenburg - i w przebiegaj cej konwencjonalnie kampanii by moe znalazyby si jakie argumenty, prze mawiaj ce*za takim przegrupowaniem. Ale Guderian by przeraony, gdy w wczesnych uwarunkowaniach przerzut ten os abia siy niemieckie w Prusach Wschodnich akurat wtedy, gdy zaczy

na nie mocno naciska wojska radzieckie; ponadto nale ao si spodziewa, i Grossdeutschland przybdzie na miejsce prawdopodobnie za p no, by zatka wyom w centralnej Polsce, gdzie wypadki zdy y si ju wymkn spod kontroli. Guderian da wyraz swym pogldom w tak gwatownej formie, na ile pozwalaa na to okrna czno pomidzy Ziegenberg a Zossen, tote relacje Hitlera z jego szefem sztabu byy ju napite, gdy fiihrer wrci szesnastego do Berlina i zainstalowa si w bunkrze Kancelarii Rzeszy. Berlin jest bardzo wygodny jako kwatera gwna - zauway jeden z esesmanw-adiutantw Hitlera. Trzeba tylko wsi do kolejki podmiejskiej, by odby przejadk z frontu wschodniego na zachodni". Rozkaz Hitlera, polecajcy onierzom zaadowa si do pocigw, zosta wydany rano 15 stycznia. Grossdeutschland mia zaata dziur na odcinku 4 Armii Pancernej naprzeciw Frontu

Koniewa, jednake korpus nie dotar choby w poblie rejonu docelowego. Poczenia kolejowe Prus Wschodnich z Polsk byy sabo rozwinite. Co gorsza, poniewa Rosjanie rozoyli rozpoczcie ofensywy na etapy (Koniew ruszy 12 stycznia, a ukw, dalej na pnocy, czternastego), Grossdeutschland przemieszcza si jeszcze na poudnie, gdy w jego lewe skrzydo uderzyy oddziay l Frontu Biaoruskiego. Lece na trasie podry stacje byy ju zatoczone uciekajc niemieck ludnoci; eszelony onierzy i pojazdw znalazy si w koszmarnym pooeniu, muszc si wyadowywa po trochu w okolicach odzi - na kierunku, ktrym poday wojska Frontu uko-wa - w wyniku czego dostay si natychmiast pod nieprzyjacielski ogie: Dowodzi nimi genera von Saucken, kocisty mczyzna redniego wzrostu, stary kawalerzysta z Prus Wschodnich. Osiemnastego stycznia znalaz si przed fabryk wkiennicz na przedmieciach odzi. Lustrowa przez lornetk zanieony teren. Za jego plecami rozpocza si ju ucieczka z miasta [niemieckiej ludnoci cywilnej]. Gdzieniegdzie pary naprzd radzieckie czogi; mae, biae chmurki niegu wskazyway miejsca, gdzie ldoway ich pociski.

Dietrich von Saucken zrozumia , e nie bdzie w stanie wykona swego zadania w rodkowej Polsce, bowiem od pnocy nadcigaa l Armia Pancerna Gwardii, ktra musiaa mu wkrtce odci najkrtsz drog odwrotu. Dlatego te utworzy ze swych si przeson na wschd i poudnie od odzi i trzyma si jak najduej, by ubezpiecza rozbite wojska 9 Armii. Gdy nadszed w kocu moment, kiedy nie mg ju duej czeka, przedar si na poudniowy zachd i dotar do Warty, gdzie 22 stycznia doszlusowa do niego wdrujcy kocio" Nehringa. Tym poczonym si om powioda si nastpnie ucieczka do Odry; tam przyczyy si do formacji bronicych serca Rzeszy. Grossdeutschland by tylko korpusem, aczkolwiek nader wartociowym. Ale Guderiana jeszcze bardziej interesowaa najblisza przyszo 6 Armii Pancernej SS, ktr mona byo na nowo rozporzdza po zakoczeniu ofensywy w Ardenach. Stanowia ona wielki odwd operacyjny i Guderian chcia j przerzuci na gwny odcinek frontu wschodniego, wykorzystuj c w tym celu kilka istniejcych linii kolejowych z Berlina. Guderian uda si do Kancelarii Rzeszy na spotkanie z Hitlerem 16 stycznia. Tam dowiedzia si, e fuhrer jest zdecydowany posa 6 Armi Pancern SS a na Wgry, gdzie miaa ochrania szyby naftowe i rafinerie. Biegnce w tamtym kierunku szlaki kolejowe byy okrne, a ich przepustowo ograniczona, ale Hitler upar si przy swoim. Dyskusja miaa burzliwy przebieg, i to nie tylko z powodu rozbienoci w tej kwestii: Hitler by te rozjuszony tym, co wydarzyo si do tej pory w Polsce. Owiadczy, i zamierza zwolni generaa pukownika Harpego i w jego miejsce mianowa na dowdc Grupy Armii A" generaa pukownika Ferdinanda Schrnera, fanatycznego, brutalnego i energicznego oficera, cakowicie oddanego fiihrerowi.

Saga wdrujcego kota" Nehringa

Jest co irracjonalnego i niepojtego w rozpatrywaniu wojny z czysto operacyjnego punktu widzenia. Dla Niemcw w Polsce codzienn rzeczywisto wyznaczaa walka o przetrwanie atakowanych bd odcitych pododdzia w i formacji, ktre straciy jakkolwiek czno

z wyszym dowdztwem. Wikszo izolowanych si niemieckich unicestwiy ostatecznie nadcigajce w rosyjskim drugim rzucie jednostki piechoty, ale inni Niemcy czyli si w grupy bojowe, ktre prboway si wymkn przez luki midzy radzieckimi czowkami pancernymi. Grupy te stay si znane jako wdrujce koty", a nazywano je od nazwiska najwyszego stopniem oficera. Na tym szczeblu dowodzenia talent improwizacyjny wyszed Niemcom najbardziej na dobre. Najsynniejszym wdrujcym kotem" bya grupa generaa Walthera Nehringa - ktrego pozostawilimy, gdy walczy z wojskami l Frontu Ukraiskiego w pobliu Kielc - std te przeledzimy jej losy nieco bardziej szczegowo. Nehring dowodzi XXIV Korpusem Pancernym, sformowanym na bazie 16 i 17 Dywizji Pancernej. 15 stycznia sytuacja bya dla niego niejasna i wiedzia tylko tyle, e jest, albo te wkrtce zostanie odcity. Kontynuowa walk w rejonie Kielc a do nienej nocy z 16 na 17 stycznia, kiedy to przerwa si na pnocny zachd. Pisa pniej: Byo oczywiste dla kadego, e tylko trzymajc si razem dotrzemy wszyscy do celu. Rozdzielenie si na pojedyncze grupy oznaczaoby mier lub niewol. Nadal dostrzec mona byo braterstwo broni, dyscyplin i powicenie, ale obcienia fizyczne byy skrajne i wielu naszych kolegw ponioso mier w obliczu tych trudw. Nehring mia due szczcie, poniewa zaraz na pocztku podry napotka konwj z paliwem i napeni dziki temu maksymalnie baki swych pojazdw. Przyj zasad unikania jakiejkolwiek zbdnej stycznoci z siami radzieckimi i poruszania si pod oson ciemnoci, ciekami i duktami lenymi. Za dnia onierze biwakowali, a czo gi maskowano, w miar mo liwo ci, po rd domostw i stod . Rano 18 stycznia Nehring dotar w rejon pooony okoo czterdzieci kilometrw na pnoc od Kielc i stwierdzi, e silne rosyjskie zgrupowanie przemieszcza si z przyczka puawskiego, przegradzajc jego planowan drog ucieczki na pnoc. Oderwa si od przeciwnika i ruszy na zachd marszrut, pokrywajc si szczliwym trafem z przyblion lini rozgraniczenia midzy Frontami Koniewa i ukowa. Jeszcze

tego samego dnia XXIV Korpus Pancerny napotka zdezorganizowan i silnie naciskan piechot LXII Korpusu Armijnego, uchodzc z tworzcego si worka midzy przyczkiem sandomierskim i puawskim. Neh-ring otrzyma tym samym wreszcie nagrod za wczeniejsze wyczekiwanie pod Kielcami, niemniej jednak z piciu dywizji napotkanego korpusu tylko jedna, 342 (genera major Heinrich Nickel), zachowaa w ogle jak zdolno bojow. Razem z 16 Dywizj Pancern staa si ona gwn si uderzeniow Nehringa. Dowdca LXII Korpusu, genera Hermann Recknagel, przeszed pod rozkazy Nehringa, ale pi dni pniej zgin.

Noc z 18 na 19 stycznia wdrujcy kocio nawiza po raz pierwszy kontakt ze wiatem zewntrznym. Za pomoc aparatu radiowego Luftwaffe sztab Nehringa zdoa przeprowadzi krtk rozmow ze znajdujcym si w Poznaniu generaem Luftwaffe Seidemannem. Sam Seidemann nie mia pojcia, gdzie s siy rosyjskie czy pozycje niemieckie, ale powiadomi z kolei Guderiana, ktry zaalarmowa wieo przyby y korpus Grossdeutschland, polecaj c mu szuka Nehringa. Dwudziestego stycznia przemykajce si dalej zgrupowanie osigno szerok na pidziesit metrw barier Pilicy. Relacje rni si tu w kwestiach szczegowych - w kadym razie oglnie rzecz biorc Niemcy odparli nieprzyjacielski atak pancerny i dotarli do ma ego mostu, ktry Nehring wypatrzy na mapie midzy Sulejowem a Tomaszowem Mazowieckim. Wzmocnili t wt konstrukcj pniami drzew, co umoliwio przepraw ciarwkom i lekkim pojazdom pancernym. Jako ostatnia przekraczaa most stra tylna, ktrej onierze wprowadzili do wody dwa czogi dla podparcia rozpadajcego si mostu, po czym przemknli wozami PzKpfw IV na drug stron, nim belki w kocu zawaliy si. Przedostawszy si na przeciwlegy brzeg, niemieckie pojazdy przejechay wykiem przez way i rowy silnej pozycji obronnej - a-1 Stellung. Nikt nie obsadza tych stanowisk, co ewidentnie wiadczyo o nieskutecznoci dziaa wyszego dowdztwa, niemniej dziki gstej mgle oszczdzona bya kolumnie dalsza opieka radzieckich czogw i samolotw. 21 stycznia oddzia y Nehringa przeszy niewiadomie bardzo blisko lewego skrzyda przejedajcej przez d 8 Armii Gwardii Czuj-kowa. Nie wiedzc dokadnie dlaczego, Nehring nie zastosowa si do rady swoich oficerw sztabu, proponuj cych obranie dobrej drogi pro-

wadzcej na zachd wanie przez d, i zamiast tego zboczy w lewo, wiodc sw grup okrn tras przez rozcigajce si dalej na poudnie lasy i nieuytki. Wraz z wyczerpywaniem si paliwa Niemcy musieli stopniowo porzuca i wysadza w powietrze swe pojazdy. W kocu jednak onierze 16 Dywizji Pancernej natknli si na drogowskazy z symbolami korpusu Grossdeutschland, a wreszcie napotkali rozpoznawczy pododdzia pancerny z wiadomoci, e korpus czeka po drugiej stronie Warty, w Sieradzu, i e na prawym brzegu zajmuje pozycje niewielka grupa, ktra ma przyj Nehringa. Kryjc si nadal pod oson mgy, stra przednia Nehringa dotara do Warty 22 stycznia rano, przemierzywszy 250 kilometrw w jedenacie dni. Ale pozostae oddziay wdrujcego kota byy wci tak rozcignite, e mino jeszcze kilka dni, nim ostatni z wyczerpanych onierzy przekroczyli rzek. Wszystkie czogi utracono. Dowdca korpusu Grossdeutschland von Saucken powiedzia Neh-ringowi, e jego wybawcy sami s odcici, bowiem Rosjanie zajli ju szereg skrzyowa na najkrtszym szlaku do Odry. Poczone siy pokonay ostronie sto kilometrw, dzielce je od tej rzeki. 27 stycznia, na ostatnim etapie z miejscowoci Gra, grupa Nehringa natkna si na kilkukilometrowy odcinek drogi, na ktrym szalejce rosyjskie czogi ostrzelay wczeniej i rozjechay gsienicami kolumn uciekinierw. W przeraliwej ciszy onierze przedostali si na drugi brzeg Odry w Gogowie, niemniej jednak (tak rozpaczliwa bya sytuacja Rzeszy) natychmiast rzucono ich do kontrataku przeciw radzieckiemu przyczkowi nieco dalej na poudniu.

ROZDZIA 7

Koniew rozwija powodzenie

Wyzwolenie Czstochowy i Krakowa

Nie ulega wtpliwoci, e po przeamaniu si nad Wis rosyjskie czowki pancerne musiay si posuwa naprawd szybko. Ju 16 stycznia radzieckie siy pancerne i zmechanizowane osigny cele, ktrych zajcie wyznaczono w pierwotnych planach operacji na o wiele pniejszy termin. STAWKA postanowia wykorzysta sukces przeamania, nakazujc Koniewowi i ukowowi prze na zachd i pnocny zachd w kierunku Wrocawia i Poznania. Nacierajc bez przerwy, wojska pancerne i zmechanizowane miay napotka i zniszczy wszelkie niemieckie odwody i uniemoliwi przeciwnikowi skonsolidowanie obrony na rubieach rzek. Koniew (ktrego czekaa krtsza droga do przebycia) mia jako pierwszy dotrze do terytorium Niemiec i do naturalnej przeszkody Odry. Tempo przemieszczania si wojsk radzieckich w trakcie owego pocigu byo najwyszym, jakie osigny one dotychczas w tej wojnie. Oddziay piechoty pokonywa y do trzydziestu kilometrw na dob, a

czo gi i wojska zmechanizowane - od czterdziestu piciu do siedemdziesiciu. Rosjanie sforsowali po drodze Nid, Pilic i Wart. W wielu miejscach uchwycili nieuszkodzone przeprawy, za w innych saperzy, podaj cy tu za prowadzcymi oddzia ami szturmowymi, zbudowali mosty i przejcia przez ld. Niekiedy saperzy uczestniczyli take bezporednio w walce. Noc z 16 na 17 stycznia grupa bojowa Nehringa ucieka z Kielc, w wyniku czego wyeliminowane zostao ostatnie niemieckie ognisko oporu w rejonie byego przyczka sandomierskiego. Skrajne prawe skrzydo l Frontu Ukraiskiego marszaka Koniewa byo teraz bezpieczne, tote caa 4 Armia Pancerna moga przyczy si do akcji rozwijania powodzenia, w wyniku ktrej na czci odcinkw wojska radzieckie posuny si ju daleko na zachd. Czstochowa, miasto pielgrzymek, wpada nietknita w rce Rosjan wieczorem 17 stycznia, i wkrtce: [...] zachrzciy gsienice czogw i zaklekotay cikie dziaa na pokrytych niegiem bocznych uliczkach oraz gwnej arterii miasta: Alei Naj witszej Maryi Panny. [...] Nad

zachodnim brzegiem Wisy zapanowaa grobowa, naznaczona krwi cisza; jedynie wieo rozorana ziemia, powalone drzewa, martwe konie i okaleczone trupy pozosta y tam, gdzie byy niegdy niemieckie linie. Tego samego 17 stycznia STAWKA postawia podwadnym nowe ambitne cele. Koniew otrzyma dwa gwne zadania: Wykona czoowymi siami (prowadzonymi przez 3 Armi Pancern Gwardii) rajd ku niemieckiemu miastu Wrocaw nad Odr. Podcign z drugiego rzutu obie swe armie oglnowojskowe na lewym skrzydle (60 i 59) i rozpocz natarcie na poudniu przez Krakw w kierunku Zagbia Grnolskiego. Koniew kierowa osobicie operacj majc na celu zdobycie Krakowa. Podczas gdy 60 Armia para ku miastu czoowo, 59 Armia oraz IV Korpus Pancerny Gwardii zbliyy si do niego od pnocy i zacho-

du, Niemcy wycofali si szybko 19 stycznia, nie majc czasu na odpalenie zaoonych pod budynkami adunkw wybuchowych. Koniew pisa pniej: Mwi, e serce onierza jakoby przyzwyczaja si podczas dugotrwaej wojny do widoku zniszcze. Ale chocia si do tego przyzwyczaja, nie moe pogodzi si z ruinami. To, e takie miasto jak Krakw udao nam si wyzwoli calutekie, byo dla nas ogromn radoci" (Koniew, Czterdziesty pity, Warszawa 1968, s. 31-32). Miasto stanowio wan zdobycz zarwno z racji jego znaczenia jako dawnej stolicy Polski, jak i dlatego, e byo bram do Zagbia Grnolskiego. Tego i nastpnego dnia oddziay 3 Armii Pancernej Gwardii przekroczyy na wschd od Wrocawia niemieck granic, co byo wydarzeniem o jeszcze wikszym wymiarze symbolicznym. Mao byo si mogcych powstrzymywa Rosjan, jeli nie liczy kilku kombinowanych pododdziaw, ktre rzucono, by zagrodziy im drog. Major Tenschert i jego sze-setosobowy batalion z armii zapasowej zajli pozycje nieopodal Sycowa. [,..] w majtku Grunwitz stwierdzilimy, e wacicielka, nadzwyczaj rezolutna pani, szykuje si do ucieczki. Najwaniejszy dobytek miaa ju zaadowany na dwukonn bryczk na koach z oponami, lecz znalaza jeszcze czas na oprowadzenie nas po domu, przy czym dooya szczeglnej troski, by pokaza nam wiktuay w salonie jadalnym i butelki w piwnicy, doradzajc, bymy najpierw wybierali najstarsze marki i nie pozostawili niczego Rosjanom. Na koniec daa nam klucze do domu i na dziedziniec. Czasem zastanawiam si, co te stao si z t pani i jej rzeczami. Wyjechaa jako jedna z ostatnich i dugo po tym, jak ci, co nawoywali do obrony do koca, ju si ulotnili.

Dziaania 3 Armii Pancernej Gwardii i zdobycie Zagbia Grnolskiego

Zagbie Grnolskie, lece na poudnie od wielkiego radzieckiego wyomu, pracowao nadal pen par na potrzeby Rzeszy. Stao si ono teraz obiektem zawiych kalkulacji ekonomicznych i militarnych.

Zagbie dostarczao rocznie 95 milionw ton wgla kamiennego (wydobywanego w 104 kopalniach) oraz 2,4 miliona ton stali (wytapianej w pi tnastu hutach); do pochodz cych stamtd gotowych produktw naleao midzy innymi s ynne dziao kalibru 88 mm, ktrego gwnym wytwrc bya jedna z katowickich fabryk. Dlatego te rejon w, jak podkrela minister do spraw uzbrojenia Albert Speer, mia ywotne znaczenie dla Niemiec, przy czym sta si jeszcze cenniejszy po utracie Saary i w obliczu powanych zniszcze, jakie w wyniku alianckich nalotw dotkn y kopalnie, fabryki i systemy transportowe Ruhry. Speer robi, co mg, by nakoni Wehrmacht do zignorowania rozkazw Hitlera polecajcych zdewastowanie Zagbia przed nadejciem wojsk radzieckich. Tak czy inaczej Rosjanie nacierali tak szybko, a Niemcy mieli tak niewielu saperw i specjalistw od przeprowadzania zniszcze, e zrealizowanie nakazanej przez fuhrera polityki spalonej ziemi byo po prostu niemoliwe. Za obron tego rejonu odpowiadaa 17 Armia (genera Friedrich Schulz), trzymajca lini cignc si wzdu pnocnych obrzey aglomeracji lskiej, od Opola nad Odr po Dbrow Grnicz, a potem skrcajc na poudnie ku pooonemu u podna Karpat Owicimiowi. Niemieckie pozycje miay 120 kilometrw dugoci, a do tego Zagbie usiane byo tak du liczb kopal, innych zakadw przemysowych oraz miast i mniejszych miejscowoci, e wedug wylicze Schulza do jego obrony potrzeba byo dwunastu penowartociowych dywizji zamiast owych strzpw siedmiu dywizji, jakie w rzeczywistoci mia do dyspozycji. Po drugiej stronie frontu Koniew zastanawia si nad sytuacj na swym poudniowym skrzydle. Stalin nie pozostawi mu wtpliwoci co do znaczenia, jakie przywizywa do Zagbia jako wanej z ekonomicznego punktu widzenia zdobyczy, co zdawao si przemawia przeciwko obracaniu regionu w perzyn w widowiskowej bitwie. Tak czy owak walka w tego typu zurbanizowanym terenie, mierzcym 70 na 110 kilometrw, na ktrym znajdowao si wiele budowli o solidnej ceglanej, a nierzadko i elbetowej konstrukcji, musiaa by bardzo kosztowna, ktry to argument tym bardziej zniechca Koniewa przed urzdzaniem tu drugiego Stalingradu. Rwnoczenie Koniew by przekonany, i musi dziaa szybko, tak by uprzedzi niemieck koncentracj w tym rejo-

nie, szacowa bowiem przesadnie siy nieprzyjacielskie w Zagbiu na jedenacie dywizji i wiedzia zarazem, e s ju w drodze posiki. Koniew zdecydowa si na rozwizanie polegajce na gbokim manewrze oskrzydlajcym, w

wyniku ktrego Zagbie miao zosta zaatakowane z trzech stron, a Niemcy - zmuszeni do wyjcia na otwart przestrze. Innymi s owy, zastosowa - tyle, e na wi ksz skal -technik, dziki ktrej zaj wczeniej Krakw: Koniew nakaza 60 i 59 Armii, operujcym na jego skrajnym lewym skrzydle, kontynuowa natarcie na zachd i zbliy si do Grne go lska frontalnie. 21 Armia miaa podej pod Zagbie od pnocnego wschodu i za grozi jego pnocnej flance. Ostatnim i najmielszym elementem tego planu byo zadanie po stawione przed 3 Armi Pancern Gwardii Ryba ki, ktra posu waa si dotd prosto na zachd w kierunku Wroc awia. Otrzy maa ona teraz rozkaz wykonania ostrego skr tu w lewo, na po udnie, i wyj cia na gbokie zaplecze Zagbia. 3 Armia Pancerna Gwardii zmienia kierunek marszu w dniu 20 stycznia i rozpocza rajd w gr prawego brzegu grnej Odry. Ten ostry zwrot przeprowadzono w marszu i byo to ju samo w sobie sporym technicznym osigniciem. Posuwaj c si na poudnie z lekkim odchyleniem wschodnim, Rybako j od razu wypiera siy niemieckie, ktre walczyy jeszcze na wschd od grnej Odry, i pomg w ten sposb reszcie centralnych oraz lewoskrzydowych zwizkw l Frontu Ukraiskiego zbliy si na szerokim odcinku do rzeki. Jeszcze waniejsze byo to, e zagrozi wojskom bronicym Zagbia Grnolskiego gbokim oskrzydleniem, co 23 stycznia byo ju jasne dla sztabu niemieckiej Grupy Armii A". Trzy rosyjskie armie oglnowojskowe napieray jednoczenie od wschodu i pnocy, tote genera Schulz, jako gwnodowodzcy na miejscu, poprosi sztab Grupy Armii 25 stycznia, i ponownie w dniu nastpnym, o zgod na odwrt z tworzcego si kota. Oba te wnioski zostay odrzucone. 26 stycznia 3 Armia Pancerna Gwardii zbliaa si do Rybnika i gotowa bya do zamknicia Niemcom drogi ucieczki. Koniew zdawa sobie

spraw, e mgby okry i wyeliminowa , jak szacowa, 100 ty. Niemcw, jednak nie odstpi od przywiecajcego mu celu - uchwycenia tak wanego dla gospodarki Rzeszy Grnego lska w szybkiej i oszcz dnej operacji - i nawi za tym samym w epoce wojny totalnej do starej koncepcji zotego mostu"*. Koniew pojecha na lini frontu (nie podaje w swych wspomnieniach daty) i rozkaza 21 Armii, by nacieraa czoowo - zamiast, jak tu wczeniej ustalono, obchodzi Zagbie od pnocnego zachodu. Potem marszaek uda si do 3 Armii Pancernej Gwardii; przez radiostacj w samochodzie dowodzenia Rybaki zatrzymano dwa idce na przedzie korpusy i skierowano rwnoczenie w kierunku pooonego nad grn Odr Raciborza niezaanga owany dotd korpus z drugiego rzu- ( tu. Koniew i Rybako czekali nastpnie na szczycie wzgrza na wykonanie rozkazw. Rozciga si stamtd doskonay widok i Koniew spostrzeg, e wiele czogw obwieszonych byo, dla maskowania na tle niegu, pochodzc z jakiego magazynu bia ,

jedwabn tkanin: Przed nami: pole walki. Widzimy je obaj jak na doni, widzimy posuwanie si czogw armii Rybaki. Brygady jego manewruj przed nami jak na dobrym placu wiczebnym, posuwajc si pod ostrzaem nieprzyjaciela ku lskiemu rejonowi przemys owemu. W oddali wida rwnie i sam rejon przemysowy, dymice kominy fabryk. Na lewo od nas, tam gdzie walczy 21 armia Gusiewa, sycha nieprzerwany ogie artyleryjski i wida nacierajc piechot. A z tyu, z gbi, wyaniaj si nowe masy czogw - korpus, ktry Rybako kieruje w tej chwili przez radio na Racibrz. [...] Taki oto wyania si teraz przed moimi oczami obraz wraz ze wszystkimi jego kontrastami: dymice kominy lska, ogie artyleryjski, chrzst gsienic, tiul na czogach, onierze grup desantowych.

Noc z 27 na 28 stycznia Niemcy zaczli - niczym pyn wysczajcy si przez szyjk butelki opuszcza wystp frontu w rejonie Katowic. Koniew przypisuje to frontalnemu naporowi jego armii oglnowojsko-wych, ale w rzeczywistoci ruch ten by konsekwencj rozkazu wydanego przez niemieck Grup Armii A". Zaskakiwa przy tym fakt, i decyzj t podj sam genera pukownik Schrner, ktry przyby 20 stycznia jako nowy dowdca z kategorycznym zaleceniem Hitlera, nakazuj cym usztywnienie oporu Niemcw w poudniowej Polsce. Ferdinand Schrner, niegdysiejszy nauczyciel z Bawarii, wielbiciel Hitlera, mia do zmysu wojskowego, by uwiadomi sobie, e wybrzuszenia katowickiego w adnym razie nie da si duej utrzyma. Dopiero gdy odwrt 17 Armii by ju mocno zaawansowany, zatelefonowa do Hitlera: Mj fiihrerze! Wanie zarzdziem ewakuacj Zagbia Grnolskiego. onierze walczyli tam twardo przez siedemnacie dni i nie mog ju nic wicej zrobi. Jeli si nie wycofamy, utracimy ca armi. [...] Odstpujemy ku Odrze. Tam bdziemy si broni". Schrner spodziewa si wybuchu, ale fiihrer odpowiedzia znuonym i zamanym gosem: Tak, Schrner, skoro tak pan uwaa. Postpuje pan dobrze" Schrner by prawdopodobnie jedynym genera em, ktremu co takiego mogo uj na sucho. Wojska radzieckie zagarn y czarne bogactwa Zagbia Grnolskiego 29 stycznia i ju tylko jego poudniowo-zachodnie przeduenie na Morawach pozostao jeszcze w rkach Niemcw. Rosjanie zajli rwnie prawdopodobnie naj straszniejsze miejsce, jakie kiedykolwiek istnia o na ziemi - obz zagady Auschwitz, na ktry kilka dni wczeniej natkny si oddziay 60 Armii. Jeli radzieccy onierze potrzebowali jakiegokolwiek uzasadnienia dla swej walki, dostarczy im go widok przypominaj cych szkielety zwok, koci i szarego bota - wszystkiego, co zostao z ofiar - a take stosw ubra, walizek, sztucznych zbw, okularw i zgolonych wosw. Koniew przejeda blisko tego miejsca, lecz postanowi go nie ogl da:

Pierwsze wiadomoci o tym, czym by ten obz, ju do mnie dotary. Nie obejrza em go jednak - nie dlatego, e nie chciaem, lecz po prostu wiadomie sobie na to nie pozwoliem. Dziaania bojowe byy w penym toku i kierowanie nimi wymagao takiego napicia, e uwaaem, i nie mam prawa trwoni si duchowych i czasu na wasne przeycia. Tam, na wojnie, nie nale aem do siebie.

Natarcie Koniewa ku Odrze

Spywajc z pitrzcych si na poudniu gr, Odra wia si na dugoci ponad siedmiuset kilometrw poprzez jedne z najbogatszych ziem Rzeszy ku Zalewowi Szczeciskiemu i Batykowi. W rodkowym biegu, midzy Opolem a Kostrzynem, rzeka miaa od stu do dwustu metrw szerokoci i minimum dwa metry gbokoci; nawet tam, gdzie wystpowaa ciga pokrywa lodowa, bya ona zbyt cienka, by utrzyma czogi czy dziaa. Rzeka ta stanowia zatem jedn z naturalnych przeszkd ograniczajcych i wyznaczaj cych ramy operacji wilasko-odrzaskiej, 20 stycznia wojska radzieckie przekraczay ju dawn niemieck granic, przenikajc, jak wczeniej wspominalimy, na lsk. Po tygodniu walk rozerwano, zdobyto b d wymini to niemieckie umocnienia obronne, a 4 Armia Pancerna i 9 Armia przeistoczyy si w dryfujc mas ludzi i pokiereszowanych maszyn, pozostawionych na dalekich" ty ach i sczcych si niczym jaka oleista substancja w kierunku Odry i, jak miano nadziej , ku swoim". 3 Armia Pancerna Gwardii nie pod aa w szpicy natarcia Frontu Koniewa ku Odrze tylko dlatego, e nakaza on jej wczeniej skrci pod ktem prostym w stron lska. Teraz na czele zmierzajcych w kierunku rzeki wojsk znajdowa a si prawoskrzydowa 4 Armia Pancerna Leluszenki oraz s siednie armie oglnowojskowe. Poczynaj c od 22 stycznia, Rosjanie sforsowali Odr w kilku miejscach, a zdobyte przeprawy stopniowo zlay si w dwa gwne przyczki:

Przyczek poudniowy zacz powstawa wieczorem dwudzieste go drugiego, kiedy to pododdziay 5 Armii Gwardii osigny i przekroczyy Odr nieopodal Brzegu, w gr rzeki patrzc od Wro cawia. Zajty obszar stopniowo rozrs si, mierzc w kocu osiemdziesit kilometrw szerokoci i sigajc na okoo dwa dziecia pi kilometrw w gb. Sta si znany jako przyczek oawski. Waniejszy by przyczek pnocny, czyli cinawski, pooony po niej Wrocawia. Uchwycia go grupa zmechanizowana pukow nika Czuriowa z 4 Armii Pancernej, ktra sforsowaa rzek pod Gben w nocy z 22 na 23 stycznia. Niemcy zupenie nie zdawali sobie sprawy, e Rosjanie przekroczyli w tym miejscu Odr, tote nazajutrz: [...] od strony Wrocawia ukaza si na rzece statek wiozcy prawdopodobnie

wojskowe adunki. Dowdca puku czogw, I. Tkaczuk, zamaskowawszy swoje wozy bojowe, ustawi je w zasadzkach. Statek zblia si nie przeczuwajc adnego zagroenia. Na umwiony sygna dwa czogi otworzyy ogie. Po trzech minutach poncy statek znis prd w d rzeki. Po kilku godzinach podszed drugi statek, z ktrym powtrzyo si to samo. Przyczek cinawski poszerzono z pomoc 13 Armii, ktra nadcigna od lewej strony. Teraz jednak Niemcy byli ju zaalarmowani, a Rosjanie musieli si dodatkowo boryka z rozmaitymi trudnociami, jakich przysparzaa im natura i maszyny. Sam Leluszenko o may wos nie odpyn 26 stycznia w nieznane, zepsua si bowiem holujca jego prom d motorowa, tak e przez pewien czas znosi go nurt rzeki. Z pocztku bronicy tej czci lska Niemcy mogli stawi tylko improwizowany opr, poniewa dysponowali tu jedynie wojskami cofajcymi si pod naporem przeciwnika znad Wisy lub pododdziaami ciganymi pospiesznie z zaplecza. Do tych ostatnich nale a batalion majora Tenscherta, ktry zosta odcity, gdy Rosjanie dotarli do Olenicy pod Wrocawiem. Rankiem 23 stycznia Ten-

schert i jego onierze wyrwali si z potrzasku, przedzierajc si przez olenickie lotnisko i przez samo miasto: Samoloty nie miay paliwa i ustawione byy ciasno obok siebie. Bieglimy dzikim pdem midzy nimi pod ogniem karabinw maszynowych i modzierzy, i przemknlimy przez miasto [...] opuszczajc je Bram Wrocawsk. Miasto byo wyludnione i nienaturalnie ciche. Gorzao kilka izolowanych poarw, lecz poza tym wszystko spowijaa, niczym kir, czarna noc. Bezporednio zagroony by sam Wrocaw, pki nie przybya 169 Dywizja Piechoty, cignita z frontu zachodniego dla usztywnienia obrony. Koniec kocw miasto (rozcigajce si po obu brzegach Odry) pozostao w niemieckich rkach jako bastion midzy przyczkami oawskim i cinawskim. Nazwa przyczek cinawski" jest w tym kontekcie nieco mylca, gdy w samej cinawie nadal bronili si nadzwyczaj uporczywie wykadowcy szkoy podoficerskiej z Jawora. Ostatecznie zamano opr tych starych wiarusw dopiero wieczorem 3 lutego. Podobnym bohaterstwem wykaza si korpus pancerny Gross-deutschland von Sauckena oraz resztki wdrujcego kota Nehringa, ktre to wojska dopiero co zakoczyy trudny odwrt ze rodkowej Polski. Brakowao im czogw, amunicji i paliwa, lecz nie dano im czasu na regeneracj si, tylko rzucono je do kontrataku wymierzonego w pnocne skrzydo oraz tyy przyczka cinawskiego. Nacierajca z Gogowa wzdu zachodniego, czyli bliszego" brzegu Odry 16 Dywizja Pancerna Nehringa zostaa zatrzymana przez Rosjan pod miejscowoci Gawrony. Grossdeutschand by w jeszcze trudniejszej sytuacji. Nie do, e musia walczy po odsonitej wschodniej stronie Odry, to jeszcze Hitler rozkaza mu porzuci wasne linie komunikacyjne i uderzy na Rosjan od wschodu. Siy radzieckie zastopoway von Sauckena na naturalnej barierze Obni enia Bary-czy na poudnie od miasteczka Gra i historia korpusu Grossdeutschand mogaby tam dobiec koca, gdyby Nehring nie przerzuci

mostu pontonowego przez Odr i nie otworzy tym samym nowej drogi odwrotu. Ostatni onierze Grossdeutschand przeszli na bezpieczn,

przeciwleg stron rzeki 2 lutego, ale von Sauckena, mimo i nie ponosi winy za niepowodzenie, zdymisjonowano. Wedle konwencjonalnych standardw mona oceni, e marszaek Koniew odnis due zwycistwo. Jego l Front Ukraiski zniszczy znaczne siy niemieckiej 4 Armii Pancernej, zada dotkliwy cios Rzeszy, zajmujc Zagbie Grnolskie, wreszcie przypiecztowa swj triumfalny pochd, zdobywajc przyczki nad Odr, z ktrych mia wystartowa do kocowego natarcia wymierzonego w serce Niemiec. Jednake ofensywa Koniewa stanowia tylko poudniow o" operacji wilasko-odrzaskiej. Musimy jeszcze uwzgldni przebieg natarcia na osi pnocnej, czcej rodkow Wis z bezporednimi podejciami do Berlina.

ROZDZIA 8

ukw rozwija powodzenie

Pozostawili my l Front Biaoruski ukowa wieczorem 15 stycznia, a wic w momencie, gdy wojska rosyjskie wylay si ju z przyczkw puawskiego i magnuszewskiego i zaczy zdobywa przeprawy przez Pilic na tyach niemieckiej taktycznej strefy obrony. 17 stycznia STAWKA wyznaczya nowe i ambitne cele dotyczce kontynuacji ofensywy; osiemnastego i dziewi tnastego czoowe oddziay Frontu prowadziy ju pen par pocig w oglnym kierunku na Pozna. Tak jak w przypadku Frontu Koniewa, tempo nadawa y armie i korpusy pancerne oraz co szybsze elementy armii oglnowojskowych pierwszego rzutu. Wszystko przemawiao za energicznym rozwijaniem powodzenia, bowiem niemiecka 9 Armia bya niezdolna do stawiania zorganizowanego oporu, a niskie, cho nie ark-tyczne temperatury wystarczyy, by rzeki pokryy si lodem, a ziemia, przykryta cienk warstw niegu, stwardniaa. W tych ekscytujcych dniach zarysoway si dwie zasadnicze osie natarcia.

O poudniowa - d i Pozna
l Armia Pancerna Gwardii para naprzd szlakiem lecym bardziej na poudnie, a prowadzcym przez d (Litzmannstadt*) i Pozna; nieco z tyu postpowaa 8 Armia Gwardii generaa Czujkowa.

Sam Czujkow trzyma si blisko swych czoowych oddziaw, korzystajc ze swobody wynikajcej z tak czstego nienadania wyszego dowdztwa za biegiem wydarze. Ju 16 stycznia dotar za swym XXVIII Korpusem Piechoty Gwardii do wsi Borki, gdzie napotka gromad pokrzykujcych i rozpaczajcych polskich chopw. Wszedszy midzy nich, Czujkow ujrza zwoki mynarza i jego syna, zastrzelonych wczeniej przez Niemcw. W tym momencie od zachodu nadci gna kolumna niemieckich je cw: Wygldali aonie. Przemarznici, w wiatrem podszytych ersatz-sukiennych paszczach, ledwie wlekli nogi. Tylko na czole kolumny szo dwch oficerw o pysza kowatym wygldzie. Sdzilimy, e tum Polakw rzuci si na Niemcw, e bdziemy musieli interweniowa, aby zapobiec samos dowi. Ale nasze obawy byy przedwczesne. Mczyni, kobiety i modzie jedynie wygraali piciami i obsypali Niemcw wyzwiskami. - Mordercy! Bandyci! - rozlego si w tumie. 18 stycznia Czujkow zapoznawa si z terenem w rejonie odzi. Byo to drugie pod wzgldem wielkoci miasto w Polsce i radziecki dowdca przypuszcza, e znajduje si w nim liczny garnizon nieprzyjaciela".,Nie chcc pozostawia tego rda potencjalnych problemw na swych tyach, Czujkow postanowi na wasn odpowiedzialno przeprowadzi szybki szturm od pnocy i zachodu. 19 stycznia przy sonecznej pogodzie Rosjanie oczycili z Niemcw d, nie napotykajc powaniejszego oporu. Wszdzie -na rogach ulic, nad szyldami sklepw i przy wejciach do kawiar i restauracji - wida byo teutoskie symbole, wiadczce o akcji germanizacyjnej w Litzmannstadt", ale gdy 8 Armia Gwardii wkroczya do miasta, na dachach,

balkonach i w oknach pojawiy si liczne radzieckie i polskie flagi. Z naraeniem ycia szyy je kobiety w dugie zimowe noce. A teraz, okazujc rado z odzyskania wolnoci, upikszano tymi flagami zwycisk drog wyzwolicieli". Kolejn du aglomeracj lec na poudniowej osi natarcia grupy armii ukowa by Pozna, miasto o sporym znaczeniu militarnym i symbolicznym. Zbiegao si tu sze linii kolejowych i siedem drg, w tym gwne szlaki wiodce ze wschodu do Berlina. Ponadto, w przeciwiestwie do otwartej odzi czy twierdzy" na niby w Warszawie, Pozna by wzem oporu z prawdziwego zdarzenia, bronionym przez wewntrzn cytadel oraz acuch omiu masywnych fortw, ktre byy pozostaociami po rzdach Prusakw w XIX wieku. Niemcy objli ponownie Pozna w posiadanie po podzieleniu w 1939 r. terytorium Polski midzy Zwizek Radziecki a Rzesz. Miasto zostao stolic nowej niemieckiej prowincji, nazwanej Krajem Warty (Warthegau), ktra posuya Niemcom za poletko dowiadczalne dla kolonizacji wschodniej Europy. Tereny wiejskie otwieray si przed nimi dziki drogom, liniom kolejowym i nowym osiedlom rolniczym, przy czym ludno polsk deportowano z myl o zastpieniu jej repatriowanymi z Rosji Niemcami, tudzie powracajcymi z wojny bohaterami. Wszystkie te dziaania nadzorowa gauleiter

i komisarz do spraw obrony (Reichsverteidigungskommissar}, genera SS Arthur Greiser, ktry sam pochodzi z tej prowincji. Jak si okazao, przebieg wypadkw w Poznaniu mia by zapowiedzi tego, co dzia o si pniej na wielu innych niemieckich terytoriach, zagroonych w 1945 r. przez wojska radzieckie. Greiser ufa cakowicie Hitlerowi i a do 20 stycznia, kiedy to otrzyma rozkazy zameldowania si w Berlinie, nie zgodzi si na podjcie adnych krokw w kierunku ewakuacji niemieckiej ludnoci. Nastpnie trzy etapy odpowiedniego planu awaryjnego skondensowano w jeden, a uciekinierzy ze wschodnich czci Kraju Warty pozostawieni zostali na ask i nieask tych Polakw, ktrzy dni byli zemsty i tych Rosjan, ktrzy skonni byli do brutalnych zachowa . Przed ucieczk, wieczorem 20 stycznia, Greiser zebra jeszcze po raz ostatni swj sztab. By blady i wyczerpany, a w jego sowach nie ostao si nic z dawnego dynamizmu:

- Panowie, Rosjanie bd w Poznaniu w cigu jednego, a najwyej dwch dni. - Wbi wzrok w jaki punkt, zawieszony nad zgromadzonymi; byo to jakby rzewne i rozkojarzone spojrzenie; nie potrafi nikomu spojrze w twarz. Kilka spord zebranych osb przypuszczao, e Greiser rozpocznie teraz przemow o twierdzy Pozna" i walce do koca". Zamiast tego wyjani tylko: - Skadam tu niedokoczon prac mego ycia. Moje zwizki z t krain nie mogy by silniejsze; mj syn spoczywa w jej ziemi. - W dalszym cigu patrzy gdzie ponad zgromadzonych, jak gdyby tak wiele pytajcych spojrze sprawiao mu bl. - Dzi w nocy opuszczam Pozna. Rozkaz fiihrera wezwa mnie do Berlina celem wypenienia zadania pod kierunkiem Reichsfuhrera SS-, mj zastpca przejmie kierowanie Krajem Warty. - Doda kilka sw podzikowania, po czym wyszed, czy raczej umkn, z pokoju. Radziecka l Armia Pancerna Gwardii zbliaa si ju do Poznania i 21 stycznia pododdziay XI Korpusu Pancernego Gwardii sforsoway Wart poniej miasta, przetaczajc si wok jego pnocnych peryferii. Jednak Rosjanie mieli kopoty z utworzeniem na tym kierunku dostatecznie duych przyczkw dla nadcigajcych nadal si, tak e 24 i 25 stycznia armia skierowaa gwny wysiek na uchwycenie przepraw powyej Poznania i obejcie tym samym miasta od poudnia. Przy okazji Rosjanie zdobyli szereg lotnisk, zagarniaj c nie mniej ni siedemset samolotw. Pocztkowo dowdca armii, Katukow, nie dawa wiary tym liczbom, a i STAWKA podchodzia do nich tak sceptycznie, e wysaa specjaln komisj, ktra po pewnym czasie orzeka, i liczba ta jest zgodna z prawd. Angaowanie si w walk o du e miasta nie byo zadaniem dla armii pancernych, tote pozostawiono zaj cie si Poznaniem nadchodzcym z tyu armiom oglnowojskowym. Pierwsza pojawia si tu 8 Armia Gwardii Czujkowa, ktra posuwaa si prdzej ni operujca po jej lewej rce 69 Armia i wykonaa szereg sondujcych atakw na przedmiecia. 25 stycznia Czujkow orientowa si ju, e Pozna jest silnie ufortyfikowany i z determinacj broniony. Nadal nie dawaa znaku ycia 69 Armia: Zwrcilimy si w tej sprawie do sztabu Frontu. Nasza pro ba

wywoaa zdziwienie. Zaczto nas zapewnia, e jednostki 69 armii walcz w rdmieciu

Poznania... Nie mielimy czasu, by wyjania Frontowi jak przedstawia si faktyczny stan rzeczy". 26 stycznia, pod przecigajc si nieobecno 69 Armii, Czujkow rzuci dwie dywizje do szturmu na Pozna, i cho zdoby dwa forty na poudniowych obrzeach obrony, stao si ju teraz jasne, i Niemcy nie zamierzaj da si wymanewrowa z miasta tak, jak to byo w odzi. Czujkow zrozumia, e czeka go dugotrwaa walka, W rzeczywistoci Poznania broni liczny, bo szedziesiciotysiczny, ale w gruncie rzeczy saby garnizon, skadajcy si z odcitych lub spywajcych z frontu pododdziaw Wehrmachtu oraz z Yolkssturmu, policji i personelu naziemnego Luftwaffe. Jedyn naprawd efektywn si stanowia dwutysiczna grupa bojowo nastawionych podchorych. Komendant wojskowy, genera major Ernst Mattern, niegdysiejszy oficer policji o masywnej sylwetce, by czowiekiem zbyt praktycznym i nazbyt filozoficznie usposobionym, by ywi jakiekolwiek zudzenia co do rezultatw oblenia, niemniej jednak, wierny swoim obowizkom, wyda odpowiedni rozkaz dzienny dla garnizonu. Koczy si on wzniosymi sowami: Zastopowalimy nieprzyjaciela akurat wtedy, gdy myla, e ju prawie osign swj cel. Bdziemy w dalszym cigu powstrzymywa go w ten sam sposb. Ta krytyczna chwila wzywa nas, bymy wypenili sw powinno. Znajdzie nas gotowych i chtnych! Jego adiutant dostrzeg, e gdy pisa, draa mu rka. Tymczasem czowki l Armii Pancernej Gwardii zbliyy si do dawnej niemieckiej granicy na rzece Obra, gdzie l wrzenia 1939 r. rozpocza si druga wojna wiatowa. Przeledzilimy zatem postpy natarcia na poudniowej osi Frontu ukowa od rejonw przyczkw nad Wis po tereny przylegajce bezporednio do starej Rzeszy, Pora teraz przeanalizowa wydarzenia, jakie rozgryway si w tym samym czasie na prawym skrzydle ukowa.

Warszawa i o pnocna
Upiorne rumowisko Warszawy leao bezporednio na pnoc od strefy przeamania, dokonanego przez atakujce z przyczka magnuszewskie-go wojska ukowa. W wyniku ucieczki mieszkacw, deportacji, bombardowa, walk, masakr i godu liczba ludnoci polskiej stolicy spada z l min 310 ty. w 1939 r. do zaledwie 162 ty. Zdawiwszy w padzierniku zorganizowane przez Armi Krajow powstanie, Niemcy przeprowadzili wandalski program wyburze, niszczc Katedr w. Jana, Zamek Krlewski, Teatr Wielki Opery i Baletu oraz Bibliotek Narodow. Niemcy nie mogli nawet wytumaczy tego, co zrobili, wzgldami natury militarnej, nie uczynili bowiem nic, by zrobi z ruin jaki taktyczny uytek; w poowie stycznia 1945 r. miasto trzymay symboliczne siy, zoone z kilku pododdziaw saperw i artylerii oraz czterech batalionw piechoty fortecznej. Mona sobie wyrobi pogld o wartoci bojowej garnizonu, jeli wemie si pod uwag, e do pododdziaw tych nalea midzy innymi batalion uszny", sformowany w caoci z pacjentw szpitala wojskowego - wszyscy onierze byli do pewnego stopnia gusi, a prawie poowa z nich wymagaa codziennej opieki lekarskiej.

Twierdza" Warszawa bardzo szybko znalaza si w niebezpieczestwie. 16 stycznia 2 Armia Pancerna Gwardii rzucona zostaa w wyom wybity na pnocnym odcinku przyczka magnuszewskiego; wieczorem siedemnastego jej czoowe elementy byy ju w Sochaczewie, Miasto to stanowio wany wze komunikacyjny, pooony osiemdziesit kilometrw na zachd od Warszawy (zob. s. 90), tote Rosjanie odcili tym samym garnizon od gwnych si 9 Armii. Jeszcze bliej samej Warszawy dokonyway oskrzydlenia 47 Armia, ktra sforsowaa Wis poniej miasta, oraz l Armia Wojska Polskiego i 61 Armia, nacierajce od poudnia*. Rano 17 stycznia onierze tych trzech armii walczyli na ulicach polskiej stolicy. Znajdujcy si w Warszawie i okolicach Niemcy robili ju wszystko, by si wyratowa. XXXVI Korpus Pancerny, ktry by rozmieszczo-

ny za Warszaw , zosta w wyniku tych zbie nych atakw wypchnity ze swego rejonu dyslokacji i zmuszony do schronienia si po drugiej stronie Wisy, gdzie staa niemiecka 2 Armia. Byo jasne, e samej Warszawy nie da si utrzyma, wic pnym wieczorem 16 stycznia sztab Grupy Armii A" (korzystajc ze swobody dziaania, jak przyznao mu wczeniej OKH) zarzdzi ewakuowanie miasta. Opr, jaki stawiano siedemnastego, mia charakter akcji stray tylnej; o godzinie czternastej Warszawa bya ju cakowicie wolna od Niemcw. Niewielka grupa oficerw 2 Armii Gwardii przybya teraz do stolicy, by zbada stan ulic pod ktem ewentualnego przerzucenia t dy wojsk: W miecie panowaa cisza. Bylimy poraeni skal zniszcze. [...] Kady budynek obrcono w ruin; ulice byy zablokowane zwaami gruzu" (Siemienow, Nastupajet Udarnaja, Moskwa 1970, s. 191). Wkrtce potem do Warszawy wesza jedna z dywizji 3 Armii Uderzeniowej: W miar zagbiania si w miasto roso w nas wspczucie i gniew na przemian. Widzielimy wiele miast i wsi w ruinach. Ale tak barbarzyskie i w takiej skali zniszczenia ujrzelimy po raz pierwszy". Okolicznoci, w jakich wiadomo o wypadkach w Warszawie dotara do Hitlera, wywoay jego szczegln wcieko. Wskutek zamtu w systemie cznoci zakomunikowano mu najpierw, e jego twierdza" ju pada, a potem, e Warszawa pozostaje jednak w niemieckich rkach, cho zblia si jej ewakuacja. Hitler ponowi rozkazy polecajce broni miasta do ostatniego czowieka, lecz sytuacja pogorszya si ju tak bardzo, i nie mona byo liczy na popraw pooenia, tote mimo wszystko wycofano si z Warszawy. W oczach Hitlera epizod warszawski stanowi kolejny dowd nielojal-noci i niezdecydowania Wehrmachtu. 18 stycznia w nocy wyda on rozkaz aresztowania, pod grob uycia broni, pukownika Bogislawa von Bonina (szefa Zarzdu Operacyjnego OKH) i dwch z podlegajcych mu podpukownikw. W gecie solidarnoci Guderian owiadczy, e on take powinien by poddany indagacjom; w efekcie dugie, wielogodzinne przesuchania prowadzone przez funkcjonariuszy SS wydatnie nadweryy nasze [personelu OKH] siy i nerwy w tych brzemiennych w skutki dniach, kiedy na froncie wschodnim toczya si walka na mier i ycie o nasz ojczyzn". Von Bonina przenoszono z jednego obozu koncentracyjnego do drugiego, a w kocu natrafili na Amerykanie, ktrzy ponownie wsadzili go do wizienia. Wyminwszy Warszaw, 2 Armia Pancerna Gwardii, wspierana przez 47 i 61 Armi, pognaa na

pnocny zachd. Radzieccy dowdcy pokazali teraz, e potrafi dziaa umiejtnie i miao, i to nawet wtedy, gdy utrac kontakt ze swymi macierzystymi formacjami. Typowe dla tej fazy kampanii byy dowiadczenia 1181 zmechanizowanego puku piechoty podpukownika Dobanosowa. Poda on w szpicy natarcia wojsk pnocnego skrzyda 47 Armii, posuwajcych si wzdu lewego brzegu Wisy, i narzuci szybkie tempo. Pierwszej nocy pokona bez adnych incydentw szedziesit kilometrw, aczkolwiek donony huk artylerii dobiegajcy z przeciwlegego brzegu Wisy wskazywa, e na odcinku 2 Frontu Biaoruskiego tocz si cikie walki. Marszruta puku wioda przez wie Piaski. Dobanosow i jego szef sztabu, Borodin, jechali ku tej miejscowoci z penym przewiadczeniem, i droga zostaa ju oczyszczona przez 3 batalion, penicy rol wysunitego":

Raptem kolumna stan a, a od czoa usyszelimy intensywny ogie broni strzeleckiej i wybuchy pociskw artyleryjskich, [...] Nasze rozpoznanie zameldowao, e prowadzcy pluton otworzy ogie do rozmieszczonych w zasadzce niemieckich transporterw opancerzonych. Ale gdzie jest 3 batalion? - spyta dowdca naszego puku. Nie wiemy. Nie ma w ogle nikogo na naszej marszrucie. Towarzyszu Borodin - rozkaza Dobanosow - wecie sztab do tego lasu po lewej i zorganizujcie obron okrn. Uruchomcie radio stacj, wezwijcie artyleri i nawicie czno z 3 batalionem i dowiedz cie si, gdzie jest. Dowdca plutonu! [zwracaj c si teraz do grupy zwiadowczej] Przekacie dalej, e onierze maj blokowa zasadzk. Sztab puku i pododdziay wsparcia zeszy z drogi i skryy si w lesie. Zwiadowcy nie pozwalali Niemcom opu ci ich pozycji na

zasadzce, ale poniewa byli uzbrojeni tylko w pistolety maszynowe, nie mogli wyeliminowa przeciwnika. Nie byo adnych wieci od 3 batalionu; mijay niespokojne minuty. Mniej wicej godzin pniej pojawi a si pukowa bateria dzia kalibru 57 mm, dzi ki ktrej przeamano niemieck obron. Brzask wydoby z ciemnoci pi spalonych transporterw opancerzonych na skraju lasu, jak rwnie trzydziestu dwch ocalaych Niemcw, ktrzy oddali si do niewoli. Wkrtce potem do gwnych si doczy 3 batalion. Jego dowdca wyjani, e w tym monotonnym terenie straci orientacj . Ruszono dalej i w cigu dziesiciu dni puk przeby w sumie, penic rol stray przedniej, 250 kilometrw. Oglnie rzecz biorc, dalsze dziaania jednostek na pnocnym skrzydle Frontu ukowa scharakteryzowa mona jako natarcie w kierunku zachodnim, ku Odrze, przy czym cz si zwracaa si na pnoc, by ubezpiecza dug i naraon coraz bardziej na atak pnocn flank na Pomorzu, bdcym jedn z prowincji Niemiec*. Rosjanie musieli tam atakowa bd izolowa szereg

miast - Bydgoszcz, Wacz, Pyrzyce, Choszczno, Banie, a zwaszcza wze" obrony na Pomorzu w Pile. Garnizonem Piy dowodzi zdolny pukownik Remlinger, Szczeglnie cikie walki z oddziaami radzieckiej 47 Armii rozgorzay na rozlegych torowiskach w rejonie dworca kolejowego. Bardzo skutecznie poczyna tam sobie niemiecki pocig pancerny, ktrego zaodze udao si midzy innymi wyprowadzi tu sprzed nosa Rosjan cay skad zaadowany amunicj i zaopatrzeniem. Zdarzyo si te, i Niemcy i Rosjanie pldrowali rwnoczenie, tyle e z przeciwnych stron, jeden i ten sam

pocig. Pil pada 14 lutego, kiedy to garnizon wyrwa si z okrenia tylko tysi c ludzi przebi o si do swoich; w ci gu kilku nast pnych dni caa reszta zgina lub dosta a si do niewoli.

Natarcie ukowa ku Odrze

W ostatnim tygodniu stycznia armie ukowa czuy przedsmak koca wojny. Dwudziestego szstego wiele jego oddziaw przekroczyo star niemieck granic. onierze opisywali zastane krajobrazy jzykiem, ktry niewiele odbiega od tego, jakiego w analogicznej sytuacji u ywali ich przodkowie, przybywajcy na ziemie niemieckie w 1757, 1813 i 1914 r.: Nasi onierze byli zaciekawieni i czujni, spogldajc z ciarwek i czogw na wieo obrobione pola, przycite drzewa przy poboczach drg, spiczaste dachy gospodarstw i szar, piaszczyst gleb. Trudno byo w w bogi styczniowy wieczr uwierzy, e to wanie tutaj miaa swj pocztek wojna, 27 stycznia ukw zameldowa STAWCE, i Niemcy nie utrzymuj ju adnego cigego frontu obrony ani te powaniejszych odwodw. Dlatego zamierza kontynuowa natarcie ku Odrze, uzupeni zaopatrzenie i ruszy dalej prosto na Berlin. STAWKA zaaprobowaa te plany i nazajutrz ukw otrzyma rozkazy polecajce mu wyj nad Odr, osign na powrt poziom zaopatrzenia rwny dwm jednostkom napenienia" paliwa i dwm jednostkom ognia" (zob. s. 342), i rozpocz na pocztku lutego ofensyw w kierunku Berlina tak, by pitnastego lub szesnastego przystpi do zmasowanego szturmu na samo miasto. Koniew dosta podobne instrukcje 29 stycznia. Jedyny niepokj budzi o to, e prawe, czyli pnocne skrzydo l Frontu Biaoruskiego bardzo si wyduao. ukw wysforowa si ju do tej pory daleko poza pierwotnie wyznaczone linie i otwiera a si szeroka luka mi dzy dowodzon przeze grup armii a jej prawoskrzydowym ssiadem, posuwaj cym si wol-

no 2 Frontem Biaoruskim marszaka Rokossowskiego. Mimo to w rozkazie dziennym, jaki wyda ukw po otrzymaniu zalece STAWKI, nie byo choby ladu wtpliwoci: S liczne dowody wskazujce, e nieprzyjaciel podciga wojska, by zaj pozycje obronne na podejciach do Odry. Ale jeli zdoamy usadowi si na zachodnim [tzn. przeciwlegym] brzegu Odry, sukces operacji majcej na celu zdobycie Berlina bdzie gwarantowany. By to pierwszy przypadek, by w takim rozkazie pado sowo Berlin", co te wywaro due wraenie na onierzach. Szalaa wielka zamie, gdy 28 stycznia granice terenw stanowicych serce Brandenburgii zaatakowane zostay przez l Front Biaoruski, Do tej pory zachodni front natarcia ukowa zwzi si ju do okoo stu kilometrw: na poudniu jego kraniec wyznaczaa linia rozgraniczenia z wojskami Koniewa, a na pnocy - Pomorze, gdzie taa niemiecka obrona, Lewoskrzydowe armie ukowa wpady niemal od razu na linie de-fensywne, urzutowane w gb od starej polsko-niemieckiej granicy na bagnistej rzece Obra. Rosjanie nazywali w system obronny Midzyrzec-kim Rejonem Umocnionym, podczas gdy Niemcy okrelali go mianem Rygla Trzcielskiego. Fortyfikacje te zbudowano jeszcze przed wojn: miay zamyka najkrtsze szlaki biegnce z Polski do Berlina. Byy to z natury silne pozycje, mimo e ogoocono wczeniej schrony z wikszoci wyposaenia, a do ich obsady skierowano teraz Yolkssturm. W efekcie doszo tu do bardzo chaotycznych walk, ktre wymkny si spod kontroli wyszego dowdztwa zarwno jednej, jak i drugiej strony. Na czci odcinkw volkssturmistw nikt nie niepokoi lub te byli oni w stanie odeprze Rosjan, demonstrujc wol oporu. Friedrich Hel-migk zajmowa ze sw kompani bunkier pooony mniej wicej dziesi kilometrw na poudniowy zachd od Midzyrzecza. Po raz pierwszy mieli okazj ujrze przeciwnika, gdy do wysunitej przeszkody przeciwpancernej podtoczyo si trzynacie czogw: Pierwszy czog wynurzy si teraz z obnienia drogi, po nim drugi, a nastpnie trzeci. Zatrzymay si przed zapor. Oprcz lornetki

myliwskiej miaem karabin z celownikiem teleskopowym, zawczasu dokadnie wyzerowanym. Otworzy si luk prowadzcego czogu i wyszo kilku Rosjan. Korpulentny oficer z krzyw lask podszed z dwoma onierzami do zapory i bada przeszkody. [...] Zachowywali si tak, jakby w ogle nie byo wojny. Rzuciwszy par sw starszemu sierantowi, wziem na celownik oficera, mierzc na wysoko ppka, i strzeliem. Odlego wynosi a tylko 150 metrw i oficer zoy si jak scyzoryk. Na odgos mojego wystrzau Rosjanie rozpierzchli si na wszystkie strony, a nasz karabin maszynowy plu ogniem ku uciekaj cym. Ju wczeniej umwilimy si, e wystrza bdzie sygnaem dla szeciu kopu, pozwalaj cym im strzela do woli. Jednoczenie nasz modzierz posa na Rosjan dziesi czy kilkanacie granatw. Starszy sierant i ja w okamgnieniu wliznlimy si do naszego schronu. Ledwie znale limy si w rodku, a eksplodowao pi czy sze

152-milimetrowych pociskw, tak e drzwi zatarasowane zostay gruzem. W wyniku tego ognia zamilk karabin maszynowy, a jeden z naszych ludzi zosta lekko ranny. Nie wiedzielimy jakie, jeeli w ogle jakiekolwiek, straty ponieli Rosjanie. Zniknli i tylko czogi pozostay na miejscu. Nied ugo potem Helmigk i jego onierze odparli atak rosyjskiej piechoty. O godzinie pitnastej nieprzyjacielskie czogi oddaliy si t sam drog, ktr wczeniej nadjechay. Dla kontrastu XI Korpusowi Pancernemu Gwardii Babad aniana, idcemu w czo wce l Armii Pancernej Gwardii, uda o si przenikn g boko mi dzy schrony Mi dzyrzeckiego Rejonu Umocnionego. Babadanian sforsowa Obr w nocy z 28 na 29 stycznia, po czym rozdzieli swj oddzia wydzielony na dwie kolumny w sile brygady kada. Lew kolumn stanowia 44 Brygada Pancerna Gwardii pukownika 1.1. Gusakowskiego, ktrego ostatnio spotkalimy w poowie stycznia, gdy przechodzi przez Pilic (zob. s. 89). Gusakowski pchn naprzd grup saperw, by rozpoznali wybran drog w kierunku wsi Wysoka. Ich dowdca wkrtce powrci:

Towarzyszu pu kowniku - pospiesznie meldowa - nasi o nierze wykryli, e szosa zagrodzona jest zapor z szyn. S one wsta wione w specjalne studzienki. A czy te szyny mona wycign? - zapyta Gusakowski. Mona, towarzyszu dowdco brygady. Natychmiast oczyci szos. Gusakowski postanowi jecha dalej, nie czekaj c na zasadnicze siy korpusu. Wieczorem saperzy wycignli szyny ze studzienek i ustalili, e za zapor droga nie jest zaminowana. Sama w sobie by a to dobra wiadomo, sugerowaa jednak zarazem, i mona si spodziewa niemieckiego kontrataku pancernego. Z ka d minut sytuacja zdawaa si komplikowa: Niskie, szybko biegnce chmury zasnuy niebo. Od pnocy wia porywisty, wilgotny wiatr. Skorupa lodowa na drogach stopniaa i woda byszczaa w kauach. Ze wzniesienia pod Wysok rozlegay si serie z broni maszynowej - to nieprzyjaciel ostrzeliwa patrole brygady. Gusakowski rozwin brygad w szyk bojowy i 30 stycznia o trzeciej rano prze lizn si przez gwn stref rejonu umocnionego w pobliu wsi Kaawa, nie tracc przy tym ani jednego czogu. Wtedy Rosjanie dysponowali ju niemieck map fortyfikacji (zob. s. 190), i Gusakowski by prawdopodobnie jednym z tych radzieckich dowdcw, ktrzy wiedzieli, jak skorzysta z tak znakomitej zdobyczy. Tak czy inaczej par w cigu dnia do wiebodzina, gdzie oddziay 69 i 33 Armii oraz VIII Korpusu Zmechanizowanego Gwardii dobijay niemiecki wdrujcy kocio, usiujcy wczeniej przedrze si na zachd. Salwy niemieckich czogw i artylerii paday na obie strony miasta, a rowe i bladozielonkawe rakiety w nienaturalny sposb rozwietlay niebo.

Kontynuujc rajd na gbokie zaplecze rejonu umocnionego, Gusakowski utraci cakowicie kontakt z macierzyst formacj, gdy Niemcy zamknli za nim drog. Odcita grupa musiaa teraz przej do obrony okr nej, podczas gdy pozosta e oddzia y korpusu Babad aniana

i l Armii Pancernej Gwardii posuwa y si w walkach ku Odrze, l lutego czoowa brygada operujcego na lewym skrzydle VIII Korpusu Zmechanizowanego Gwardii zostaa sama odcita pod Kunowicami, gdzie V Korpus Strzelcw Grskich SS jak gdyby pragn pomci klsk, jak 12 sierpnia 1759 r. zadali w tym samym miejscu Rosjanie i Austriacy Fryderykowi Wielkiemu. Niemcw odrzucono z pomoc jednej baterii wyrzutni rakietowych typu katiusza: Pole wok Kunowic zostao usane trupami hitlerowcw. Czogici, ktrym koczyo si paliwo i amunicja, otwierali wazy i obrzucali napieraj cych esesow-cw granatami" . Tego samego l lutego l Armia Pancerna Gwardii oraz 69 i 33 Armia przedary si do Odry, zdobywajc mae przyczki na drugim brzegu. Spord dziaajcych na caym froncie ukowa wojsk najatwiejsz drog ku rzece miay jednostki prawego skrzyda: 2 Armia Pancerna Gwardii i 5 Armia Uderzeniowa, ktre gnay przed siebie poprzez falujcy teren rozpocierajcy si na pnoc od bagnistej doliny Warty. 30 stycznia Rosjanie przeszli przez pola pod Sarbinowem (gdzie w 1758 r. rozegraa si krwawa i nierozstrzygnita bitwa midzy wojskami rosyjskimi i pruskimi), a rano trzydziestego pierwszego pukownik Chariton F. Jesipien-ko ze swym oddziaem wydzielonym 5 Armii Uderzeniowej przeszed pieszo po skutej lodem Odrze i zaj niebronione miasteczko Kienitz. By to icie surrealistyczny epizod. Berli skie radio podawao, e Niemcy broni si skutecznie na przygotowanych pozycjach na Bzurze, niedaleko Warszawy, a tymczasem Rosjanie byli ju tutaj, zaledwie szedziesit osiem kilometrw od Berlina. Niemieccy onierze przechadzali si uliczkami Kienitz, a w restauracji siedzieli oficerowie. Zawiadowca stacji uzna za rzecz naturaln zwrcenie si do Jesipienki: - Czy pozwolicie odjecha pocigowi berliskiemu? Chariton Fiedorowicz odpowiedzia na to z nalen powag i wyszukan kurtuazj: Przykro mi, panie zawiadowco, ale to niemoliwe, poczenia pasaerskie z Berlinem zostan na krtko przerwane - powiedzmy, e do zakoczenia wojny.

onierze Jesipienki trzymali si kurczowo owego skrawka terenu w Kienitz, podczas gdy oddziay 5 Armii Uderzeniowej, ktre w dalszej kolejnoci dotary na skraj wysokiego brzegu rzeki, by wesprze i powikszy przyczek, musiay si ju boryka ze wszystkimi trudnociami, zwizanymi z forsowaniem przeszkody wodnej w obliczu oporu przeciwnika. Spogldajc w d, Rosjanie widzieli bia powierzchni zamarznitej rzeki, cignc si ku zachodowi, gdzie z kolei dostrzegali ciemny pas, czyli wa, na ktrym czekali Niemcy. Wchodzca w skad armii 301 Dywizja Piechoty otrzymaa rozkaz przeprowadzenia w nocy z 2 na 3 lutego forsowania Odry. Chcc zaskoczy nieprzyjaciela, Rosjanie zrezygnowali z przygotowania artyleryjskiego. Grupa oficerw staa w napiciu na stanowisku obserwacyjnym,

kiedy rozpocz si atak: Wtem z przeciwnego brzegu wzbia si w niebo rakieta, ktra rozwiesia nad rzek seri owietlajcych lampionw". Wyranie zarysowaa si nienobiaa paszczyzna lodu, na ktrej poruszay si ciemne tyraliery naszych pukw piechoty. W tym momencie odezway si na wale karabiny maszynowe przeciwnika, ciemno przeszya prawdziwa zamie biaych smug. Pluton ogniowy baterii pukowej [...] salw zniszczy dwa karabiny maszynowe i jedno dziao przeciwnika. [...] Kompanie piechoty gwatownie mkny po lodzie. Oto i wa! Tutaj nie powstrzymasz si ju od zawoania Hura!" Potna fala przetoczya si przez wa i rozpocza si nocna walka na zachodnim brzegu Odry. Jako ostatni dotar do rzeki od strony Poznania posuwajcy si w centrum ugrupowania ukowa genera pukownik Czujkow z dwoma korpusami swojej 8 Armii Gwardii. 2 lutego nakaza onierzom pokona t przeszkod rzeczn za pomoc wszelkich dostpnych podrcznych rodkw: Przez lornet noycow obserwowaem Odr. Dua, dobrze obwaowana rzeka" (Czujkow, Koniec Trzeciej Rzeszy, 1982, s. 208). Piechurzy posuwali si ostronie naprzd po zamarznitej tafli, niosc deski i wizki gazi, z ktrych wykonywali kadki do przejcia po lo-

dzie. Na skleconych napr dce nartach zamontowano i przeci gnito na drugi brzeg kilka armat przeciwlotniczych, ale wszelkie dalsze dziaania zostay tego dnia przerwane, gdy pokazay si Focke-Wulfy, nadlatujce falami po siedem lub dziewi i bombardujce onierzy Czuj-kowa oraz ostrzeliwujce ich z broni pokadowej. Rosjanie ponowili w jeszcze trudniejszych warunkach przepraw w dniu nast pnym. Po rosyjskiej" stronie Odry Niemcy utrzymywali nadal wane przed-mocia: we Frankfurcie oraz, dalej w d rzeki, w Kostrzynie, gdzie radzieckie czogi zostay zmuszone do odwrotu przez improwizowane siy Volkssturmu i Hitlerjugend uzbrojone w panzerfausty. Poza tym Odra bya broniona sabo albo nie broniona w ogle. A zatem do 2 lutego grupy armii Koniewa i ukowa osigny rodkow Odr w punktach rozrzuconych na niemal caej jej dugoci i uchwyciy liczne, wiksze lub mniejsze przyczki na lewym brzegu. Tego dnia STAWKA obwiecia, e operacja wilasko-odrzaska oficjalnie dobiega koca.
ROZDZIA 9

Odroczenie egzekucji

Stalin u bram!
STALIN ANIE PORTASI Takie by o przesanie panicznego krzyku, jaki przetoczy si przez stolic Rzeszy, gdy nadesza dzi rano wiadomo, e Rosjanom udao si sforsowa Odr. Zdobyli przyczek na zachd od Odry w Kienitz i nacieraj setk czogw na Wriezen, pooone zaledwie szedziesit czy siedemdziesit kilometrw od granicy miejskiej Berlina. Midzy Wriezen a Berlinem nie ma nic - adnego dziaa przeciwpancernego, adnych zapr przeciwczogowych, ani jednego onierza. Tak brzmi zapis, jaki sekretarz Goebbelsa, Wilfred von Oven, sporzdzi 31 stycznia 1945 r. w swym dzienniku. Cztery dni pniej genera A. I. Antonow, szef radzieckiego Sztabu Generalnego, przedstawi w Jacie przywdcom pastw sprzymierzonych

dotychczasowe dokonania wojsk rosyjskich, poczynaj c od 12 stycznia, kiedy to rozpoczy one seri uderze na froncie cigncym si od Karpat po Batyk. Najwa niejsza bya tu operacja wilasko-odrza-ska, w wyniku ktrej zaj to Zag bie Grnolskie, odci to Prusy Wschodnie, wyzwolono Polsk i osignito Odr. Oddziay radzieckie posuway si naprzd w bezprecedensowym tempie przeci tnie trzydziestu kilometrw dziennie. Zniszczyy Grup Armii A", zadajc nieprzyjacielowi straty, ktre STAWKA szacowaa na 400 ty. ludzi i co najmniej czterdzieci pi dywizji [straty rosyjskie byy bardzo niskie: wynosiy w przyblieniu 15 ty. zabitych i 60 ty. rannych, a wic mniej wicej tyle samo, co straty Brytyjczykw w pierwszym dniu bitwy nad Somm l lipca 1916 r.]. Pocztkowo zrozpaczeni Niemcy powtpiewali, czy uda im si w ogle powstrzyma wylewanie si Rosjan z nadodrzaskich przyczkw bd utrzyma brzegi na odcinkach midzy tymi przyczkami. cignito z Wgier podpukownika Hansa Ulricha Rudla wraz z jego eskadr przeznaczonych do zwalczania czogw Stukasw Ju-87G, dajc mu do dyspozycji dodatkowo wszystkie samoloty nale ce do l Flieger DMsion. Jednak synny Panzerknacker nie widzia wikszego sensu w atakowaniu przepraw po lodzie, poniewa , jak si wydawao, przeciwnik z atwoci po prostu obchodzi izolowane dziury, wybite w tafli przez bomby. Na innych odcinkach rzeki, tam gdzie Rosjanie jeszcze nie dotarli, Niemcy starali si rozkruszy ld za pomoc adunkw wybuchowych. Przynosi o to mizerne rezultaty. Z kolei posyano na rzek wyposaony w piy motorowe personel batalionw obrony przeciwlotniczej, kac ludziom rozcina ld na kawaki, ale odpiowa-ne bloki kry uparcie przymarzay na powrt do siebie, nim zdono je odholowa. Z punktu widzenia Niemcw koszmarne dwadziecia dwa dni radzieckiej ofensywy sprawiy, e dziaania wojenne przeniosy si ze stosunkowo odlegych jeszcze terenw centralnej Polski w bezpo rednie ssiedztwo stolicy Rzeszy. Utrata Zagbia Grnolskiego bya sama w sobie miertelnym ciosem. Minister do spraw uzbrojenia Albert Speer wielokrotnie ju podkrela, jak wane s dla Niemiec kopalnie i fabryki Zagbia. Pod koniec stycznia przygotowa nowy memoria, ktry:

[...] rozpoczyna si od bezlitosnego zdania: Wojna jest przegrana". Memoria ten przed dorczeniem go Hitlerowi da mi [Gu-derianowi] do przeczytania. Niestety, nie sposb byo nie zgodzi si z jego treci. Hitler, przeczytawszy pierwsze zdanie, zamkn go w swej kasie pancernej, gdzie spoczyway ju inne pisma zawieraj ce podobne ostrze enia. Wystarczy tylko pobienie orientowa si w chronologii drugiej wojny wiatowej, by zwrci uwag na co bardzo dziwnego - oto towarzyszylimy Rosjanom, a dotarli na odlego ledwie kilku godzin jazdy od Berlina, a przecie wiemy zarazem, i wojna w Europie trwaa jeszcze dobre trzy miesice duej. Przyczyny tego stanu rzeczy s zoone - i byoby obraz dla czytelnika udawa, e jest inaczej - niemniej mona je wyoy w pewien uporzdkowany sposb. Bardzo krtko: Cho operacja wilasko-odrzaska bya na pocztku 1945 r. naj wa niejsz ofensyw rosyjsk , nie mo na by o jej skonsolido wa czy rozwin, dopki oddziaom atakuj cym w rodkowej Polsce nie dotrzyma y kroku wojska prowadz ce natarcia po mocnicze na obu skrzyd ach. Jak si okaza o, zarwno si y ra dzieckie operuj ce w grach, jak i te walcz ce nad Ba tykiem, natkn y si na nieoczekiwane trudno ci, w efekcie czego Koniew musia zwrci sw uwag na poudnie, a ukw - zaj si kierunkiem pnocnym. Wydarzenia te przeledzimy w dalszych rozdziaach ksiki. Koncepcja szybkiego natarcia za Odr staa si nieatrakcyjna dla radzieckiego najwyszego dowdztwa take z bardziej doranych wzgldw. Armie byy oddalone od baz zaopatrzeniowych, onie rze - wyczerpani i coraz bardziej niezdyscyplinowani, szwankowa o te wsparcie lotnicze, a jednoczenie Niemcy zaczynali stawia na Odrze twardy opr. Obecnie omwimy te sprawy bardziej szcze gowo.

Lawina ognia i metalu" - frontalna obrona Niemcw na Odrze

Impet zwyciskiej rosyjskiej ofensywy wygas bardzo raptownie, mona by niemal powiedzie - w jednej chwili. Czwarty lutego, inauguracyjny dzie posiedzenia przywdcw koalicji antyhitlerowskiej w Jacie, powicony by wstpnym spotkaniom i krtkim konferencjom. W napitym harmonogramie szczytu rozmowa Churchilla ze Stalinem przypada o wczesnej porze dnia. Radziecki przywdca by wtedy jeszcze zbudowany bezprecedensowym sukcesem Armii Czerwonej w Polsce i we wschodnich Niemczech. Ale ju kilka godzin pniej Stalin udawa si na spotkanie z Rooseveltem w stanie nieledwie przygn bienia: mwi o

potnym oporze, jaki narasta nad Odr. Wieczorem genera Antonow przedstawi dotychczasowe osignicia Rosjan (zob. wyej); ale potwierdzi te, e Niemcy s zdecydowani broni Berlina wszystkimi dost pnymi si ami i cigaj posiki z zachodu. Pierwszej wskazwki odnonie do rde tej metamorfozy dostarczy nam dziennik von Ovena: l lutego: Dotychczasowa grona sytuacja pod Berlinem zmienia si na nasz korzy dosownie z dnia na dzie. Pluskanie w rynnach brzmi dla naszych uszu niczym chry anielskie. Odra, Warta, rozlewiska tych dwch rzek, Note, a take cae mnstwo drobnych ciekw wodnych stay si przeszkodami, ktre umoliwiaj nam skonsolidowanie obrony na zagroonych sektorach. [...] 3 lutego: Odwil utrzymuje si. agodne, wiosenne powietrze owiewa ulice Berlina. Wszdzie energicznie pracujemy, by zbudowa zapory przeciwczogowe oraz stanowiska dla dzia przeciwpancernych. Odwil przeszkodzia Rosjanom w korzystaniu z trawiastych lotnisk polowych w Polsce i przyczynia si tym samym do tego, i pozbawieni zostali w kluczowym momencie wsparcia z powietrza. Co waniejsze, wskutek roztopw znacznie pogorszyy si warunki na polskich drogach gruntowych, tote uleg zakceniu transport zaopatrzenia do radzieckich armii, ktre podeszy do Odry ostatnim logistycz-

nym rzutem na tam". Zdatne do uytku linie kolejowe prowadziy tylko do rodkowej Polski, wic ciarwki musiay pokonywa w obie strony po tysic, a nawet wicej kilometrw. Ku radoci Niemcw pokrywa lodowa na Odrze ja teraz w szybkim tempie topnie, przy czym przyspieszali oni w proces za pomoc materiaw wybuchowych i lodoamaczy. Na waach nadbrzenych i innych pozycjach obronnych rozstawiono dziaa o duej prdkoci pocztkowej pocisku, pochodzce z ponad trzystu baterii przeciwlotniczych, ktre na bezporednie rozkazy Hitlera cignito prdko nad Odr z dotychczasowych staych stanowisk w gbi Rzeszy. Dziaa te byy znakomit broni przeciwpancern. Pokane siy ldowe zdjto z frontu zachodniego i przy wykorzystaniu linii kolejowych oraz utwardzonych drg w Rzeszy przegrupowano szybko do dziaa przeciw Rosjanom. Trzynacie czy czternacie dywizji przegradzao obecnie bezporedni drog do Berlina, a okoo trzydziestu trzech poczo si zerodkowywa na Pomorzu, nawisajc gronie nad prawym skrzydem Frontu ukowa. Ataki Luftwaffe na pierwsze rosyjskie przejcia przez ld okazay si skuteczniejsze, anieli sdzi Rudel. Teraz Niemcy odzyskali przewag w powietrzu dziki maszynom, ktre do tej pory peniy sub obronn przeciw brytyjskim i amerykaskim nalotom, a obecnie otrzymay zadanie bliskiego wsparcia wojsk ldowych na froncie wschodnim. Na mocy wczeniejszych dyspozycji Hitlera wikszo niemieckich myliwcw wyposaono w urzdzenia do podwieszania bomb i teraz to si opacio. Podrywajc samoloty z licznych betonowych lotnisk w rejonie Berlina,

Luftwaffe bya w stanie utrzymywa du intensywno dziaa przeciw pobliskim przyczkom, przejciom przez Odr, a take oddziaom rosyjskim rozcignitym na froncie pomorskim. Lotnicza kariera samego Rudla zakoczya si rankiem 9 lutego. Tego dnia wzbi si w powietrze razem z kilkoma maszynami swej eskadry Stukasw, udajc si na poszukiwanie czogw na nowym rosyjskim przyczku na pnoc od Frankfurtu, nieopodal Lebus. Byo to zajcie szczeglnie niebezpieczne, bowiem rosyjscy przeciwlotnicy mieli due dowiadczenie i wysokie umiejtnoci, podczas gdy z Rudlem leciao kilka nowych zag, naraonych na szczeglne ryzyko. Kaza pilotom pozostaych Ju-87 trzyma si na dystans, a sam wykona po-

wtarzajce si ataki w swoim zwykym stylu - nurkuj c pod ostrym ktem, prostujc na chwil samolot, by posa z podwjnego, 37-mili-metrowego dziaka kilka serii pociskw o wolframowym rdzeniu, oddalajc si na niskim puapie i wreszcie wznoszc jak najprdzej, by wrci na wysoko 2400 stp, poza zasi g broni r cznej. Nawet on sam nie zdecydowaby si na podobne ryzyko, gdyby nie to, e Rosjanie byli ju tak blisko Berlina. Po tym, jak Rudel rozprawi si z kolejnymi czogami, zacio si jedno z jego dzia ek. Mimo to przyst pi do ataku na trzynasty wz: I ju pikuj z wysokoci 2400 stp. Musz by skupiony na locie, wykonuj korkoci g; znowu ze dwadziecia dzia pluje we mnie ogniem. Teraz wyrwnuj lot [...] strzelam [...] czog tryska pomieniem! Z uczuciem triumfu w sercu oddalam si szybko, lecc nisko nad poncym czogiem. Wchodz w spiral, wzbijajc si w gr [...] trzask w silniku i co przepala mi si przez nog niczym kawaek rozgrzanej do czerwonoci stali. Wszystko czernieje mi przed oczyma. Z trudem api oddech. Ale musz dalej lecie [...] lecie [...] nie wolno mi zemdle. Zacinij zby, musisz zapanowa nad swoj saboci. Spazm blu przeszywa cae moje ciao. Podskakujc, samolot wyl dowa. Rudel powrci na ziemi pprzytomny, ale ywy. Niemcy nie ustawali w kontratakach, zarwno z powietrza jak i na ziemi, przeciwko nadodrzaskim przyczkom. O zajadoci walk wiadcz wykazy strat, poniesionych przez IX Korpus Piechoty ze skadu 5 Armii Uderzeniowej. Oto w trakcie natarcia od Wisy do Odry, a wic w dniach 14-31 stycznia, straci on zaledwie 961 ludzi, podczas gdy w okresie od l do 10 lutego 3154. Tylko 2 i 3 lutego samoloty Luftwaffe wykonay przeciw tej armii 5008 lotw: Ryk silnikw czogw i samolotw, huk eksplodujcych pociskw artyleryjskich oraz bomb, suchy terkot broni automatycznej - wszystko to nie cicho ani na moment. Wydawao si prawie niemoliwe,

nym rzutem na tam". Zdatne do u ytku linie kolejowe prowadzi y tylko do rodkowej Polski, wic ciarwki musiay pokonywa w obie strony po tysi c, a nawet wi cej kilometrw. Ku radoci Niemcw pokrywa lodowa na Odrze ja teraz w szybkim tempie topnie, przy czym

przyspieszali oni w proces za pomoc materiaw wybuchowych i lodoamaczy. Na waach nadbrzenych i innych pozycjach obronnych rozstawiono dziaa o duej prdkoci pocztkowej pocisku, pochodzce z ponad trzystu baterii przeciwlotniczych, ktre na bezporednie rozkazy Hitlera cignito prdko nad Odr z dotychczasowych staych stanowisk w gbi Rzeszy. Dziaa te byy znakomit broni przeciwpancern. Pokane siy ldowe zdjto z frontu zachodniego i przy wykorzystaniu linii kolejowych oraz utwardzonych drg w Rzeszy przegrupowano szybko do dziaa przeciw Rosjanom. Trzynacie czy czternacie dywizji przegradzao obecnie bezporedni drog do Berlina, a okoo trzydziestu trzech poczo si zerodkowywa na Pomorzu, nawisajc gronie nad prawym skrzydem Frontu ukowa. Ataki Luftwaffe na pierwsze rosyjskie przej cia przez ld okazay si skuteczniejsze, anieli sdzi Rudel. Teraz Niemcy odzyskali przewag w powietrzu dziki maszynom, ktre do tej pory peniy sub obronn przeciw brytyjskim i amerykaskim nalotom, a obecnie otrzymay zadanie bliskiego wsparcia wojsk l dowych na froncie wschodnim. Na mocy wczeniejszych dyspozycji Hitlera wikszo niemieckich myliwcw wyposaono w urzdzenia do podwieszania bomb i teraz to si opacio. Podrywajc samoloty z licznych betonowych lotnisk w rejonie Berlina, Luftwaffe bya w stanie utrzymywa du intensywno dziaa przeciw pobliskim przyczkom, przejciom przez Odr, a take oddzia om rosyjskim rozci gnitym na froncie pomorskim. Lotnicza kariera samego Rudla zako czya si rankiem 9 lutego. Tego dnia wzbi si w powietrze razem z kilkoma maszynami swej eskadry Stukasw, udaj c si na poszukiwanie czogw na nowym rosyjskim przyczku na pnoc od Frankfurtu, nieopodal Lebus. Byo to zajcie szczeglnie niebezpieczne, bowiem rosyjscy przeciwlotnicy mieli due dowiadczenie i wysokie umiej tnoci, podczas gdy z Rudlem leciao kilka nowych zag, naraonych na szczeglne ryzyko. Kaza pilotom pozostaych Ju-87 trzyma si na dystans, a sam wykona po-

wtarzajce si ataki w swoim zwykym stylu - nurkuj c pod ostrym ktem, prostujc na chwil samolot, by posa z podwjnego, 37-mili-metrowego dziaka kilka serii pociskw o wolframowym rdzeniu, oddalajc si na niskim puapie i wreszcie wznoszc jak najprdzej, by wrci na wysoko 2400 stp, poza zasi g broni rcznej. Nawet on sam nie zdecydowaby si na podobne ryzyko, gdyby nie to, e Rosjanie byli ju tak blisko Berlina. Po tym, jak Rudel rozprawi si z kolejnymi czogami, zacio si jedno z jego dzia ek. Mimo to przyst pi do ataku na trzynasty wz: I ju pikuj z wysokoci 2400 stp. Musz by skupiony na locie, wykonuj korkoci g; znowu ze dwadziecia dzia pluje we mnie ogniem. Teraz wyrwnuj lot [...] strzelam [...] czog tryska pomieniem! Z uczuciem triumfu w sercu oddalam si szybko, lecc nisko nad poncym czogiem. Wchodz w spiral, wzbijajc si w gr [...] trzask w silniku i co przepala mi si przez nog niczym kawaek rozgrzanej do czerwonoci stali. Wszystko czernieje mi przed oczyma. Z trudem api oddech. Ale musz dalej lecie [...] lecie [...] nie wolno mi zemdle. Zacinij zby, musisz zapanowa nad swoj saboci. Spazm blu przeszywa cae moje

ciao. Podskakujc, samolot wyl dowa. Rudel powrci na ziemi pprzytomny, ale ywy. Niemcy nie ustawali w kontratakach, zarwno z powietrza jak i na ziemi, przeciwko nadodrzaskim przyczkom. O zajadoci walk wiadcz wykazy strat, poniesionych przez IX Korpus Piechoty ze skadu 5 Armii Uderzeniowej. Oto w trakcie natarcia od Wisy do Odry, a wic w dniach 14-31 stycznia, straci on zaledwie 961 ludzi, podczas gdy w okresie od l do 10 lutego 3154. Tylko 2 i 3 lutego samoloty Luftwaffe wykonay przeciw tej armii 5008 lotw: Ryk silnikw czogw i samolotw, huk eksplodujcych pociskw artyleryjskich oraz bomb, suchy terkot broni automatycznej - wszystko to nie cicho ani na moment. Wydawao si prawie niemoliwe,

by ziemia, nie wspominajc ju o istotach ludzkich, moga wytrzyma tak lawin ognia i metalu. ukw wiedzia, e da wiele, gdy 4 lutego rozkaza 5 Armii Uderzeniowej powikszy jej przyczek na pnoc od Kostrzyna. Poleci armii przypuszcza ataki tylko noc i przeciw jasno sprecyzowanym celom. Za dnia Rosjanie mieli si koncentrowa na odpieraniu kontratakw niemieckich si ldowych oraz przetrwaniu uderze powietrznych. To ostatnie mieli osign gboko si okopujc i prowadzc zmasowany ogie zaporowy artylerii przeciwlotniczej. W takich to warunkach Rosjanie spychali wolno Niemcw w trakcie lutowych i marcowych walk. Do koca marca 5 Armia Uderzeniowa poszerzya przyczek do dwudziestu siedmiu kilometrw, przy czym wklinowywa si on teraz trzy do piciu kilometrw w gb. Na zapleczu Rosjan niemieccy obrocy Poznania wizali cztery dywizje 8 Armii Gwardii Czujkowa oraz dwie dywizje 69 Armii. Cytadela pada dopiero 22 lutego. Energiczny Czujkow podcign wwczas zaangaowane w Poznaniu siy, tak e pod koniec marca jego przyczek na poudnie od Kostrzyna mia ju szeroko czternastu kilometrw i siga przecitnie na cztery kilometry w gb.

Zmiana sytuacji psychologicznej i moralnej

Nieatwo ustali, jakie byy pogldy ukowa w owym czasie, gdy podejmowano wakie decyzje. W szczegowej pracy powiconej wydarzeniom na skrzydle pomorskim (Die Eroberung Pommerns durch die Rot Armee, 1969) niemiecki historyk Erich Murawski podkrela znaczenie generaa Wasilija Daniowicza Sokoowskiego, byskotliwego, ale zaangaowanego politycznie Ukraica, ktrego Stalin wysa na front jako informatora i swego rodzaju superszefa sztabu. Wedug autora tej pracy to wanie Sokoowski, a nie ukw, zwrci uwag STAWKI na fakt, e flanka pomorska wojsk radzieckich jest zagroona. W zwizku z tym mia on doradzi, by l Front Biaoruski zatrzyma si na Odrze i zwrci ku pnocy celem oczyszczenia co najmniej rejonu Szczecina; dopiero p-

niej mgby wznowi marsz na Berlin. Zdaniem Murawskiego ukw, podobnie jak Czujkow i inni generaowie, pragn natomiast naciera dalej prosto na Berlin, argumentujc, e zwoka da Niemcom czas na stworzenie reduty nie do zdobycia na poudniu, w Czechach, jak i na wzmocnienie obrony na Odrze, a moe nawet wpuszczenie aliantw zachodnich do Berlina przed Rosjanami. Po gwatownych sporach midzy obu tymi oficerami, Stalin mia si 4 lutego opowiedzie za Sokoowskim. Murawski nie podaje adnych rde, za dowodem mogcym przemawia przeciwko tej interpretacji jest pilna depesza Zukowa do STAWKI z 31 stycznia, w ktrej podkrela, e utrzymywana przez l Front Biaoruski rubie osigna ju dugo 500 kilometrw, e lewe skrzydo Rokos-sowskiego [tzn. 2 Frontu Biaoruskiego] zostaje znacznie w tyle za prawym skrzydem l Frontu Biaoruskiego - Rokossowski musi pchn naprzd sw 70 Armi - a marszaek Koniew powinien jak najszybciej uchwyci lini Odry". ukw zdawa sobie spraw, e kocz mu si zapasy zaopatrzenia i e Luftwaffe zdobya przejciowo panowanie w powietrzu. Nie napyway adne klarowne wytyczne od STAWKI, ktra nie do koca orientowaa si w pooeniu na miejscu i usiowaa nadal zinterpretowa dyrektyw Stalina, by zarwno ukw, jak i Koniew uczestniczyli bezporednio w finalnym uderzeniu na Berlin. Powodowany instynktown ostronoci Stalin ostatecznie orzek, e ukw i Koniew musz zatrzyma si na Odrze i oczyci swoje skrzyda na Pomorzu i lsku. Niezalenie od tego, jakie mogy by na przeomie stycznia i lutego 1945 r. pogldy Zukowa, czu si on po wojnie zobowizany do obrony decyzji o zastopowaniu marszu na Berlin. Najbardziej wytrwaym spord jego krytykw by genera pukownik Czujkow; ukw odpowiedzia na zarzuty w periodyku Wojskowy Magazyn Historyczny z czerwca 1965 r. Tumaczy si te na ywo" przed uczestnikami sympozjum, ktre zorganizowaa Grupa Wojsk Radzieckich w Niemczech, zgadzajc si z indagujcym go generaem majorem S. M, Jeniukowem, e byoby fizycznie mo liwe, by l i 2 Armia Pancerna Gwardii dotar y do Berlina, a moe nawet go zdobyy. W gruncie rzeczy zarwno on, jak i Czujkow, tego wwczas pragnli:

Ale, towarzyszu Jeniukow, nie sposb byoby zawrci, bowiem nieprzyjaciel mgby z atwoci zamkn drogi odwrotu. Nieprzyjaciel, atakujc od pnocy, mgby bez trudu przeama si przez nasz piechot, osign przeprawy na Odrze i postawi wysunite do przodu wojska w kopotliwej sytuacji. Niech mi bdzie wolno podkreli, e trzeba umie nad sob panowa, odrzuca pokus i unika rzucania si w pochopne przedsiwzicia. Kiedy dowdca podejmuje decyzje, nie wolno mu nigdy popuci cugli zdrowego rozsdku. O niebezpieczestwie zwizanym ze zbytnim kuszeniem losu pisze te ukw w swoich wspomnieniach, nawizujc do wczeniejszej wojny z Polakami: Pod tym wzgldem bardzo pouczajcy jest przykad natarcia Armii Czerwonej w 1920 roku na Warszaw, kiedy to nie zabezpieczone i nierozwane posuwanie si jej oddziaw do przodu zakoczyo si nie sukcesem, lecz cik klsk wojsk naszego Frontu Zachodniego" (ukw, Wspomnienia i refleksje, Warszawa 1976, t. 2, s. 352). Innym precedensem, jaki gboko zapad mu w pami, by lekkomylny pocig w 1943 r. po bitwie pod Stalingradem, w wyniku ktrego wojska radzieckie nadziay si na

kontrofensyw Mansteina pod Charkowem. Przez cay czas korzystn sytuacj, jaka uksztatowaa si dziki dziaaniom radzieckich armii, komplikoway apele kierowane do onierzy, wzywajce ich do mszczenia si na niemieckiej ludnoci. ukw i Koniew nie mogli wiele zrobi, by powstrzyma rabunki, gwaty i podpalenia (zob. s. 287), jakie teraz nastpiy. Pewien oficer, ktry zbieg potem na Zachd, wyjania po wojnie:

Oglnie rzecz biorc, erupcja tych niskich i okrutnych instynktw rozerwaa spoiwa rygorystycznej dyscypliny, z jakiej znana bya dotd Armia Czerwona. Zakcio to funkcjonowanie systemw cznoci i zaopatrzenia, a take wydawanie i wykonywanie rozkazw. Najkrcej mwic, efektywno Armii Czerwonej ulega przed bramami Berlina i na lsku osabieniu.

Wraz z tym, jak wojska radzieckie grz zy w sensie dosownym i moralnym, atwiej byo Hitlerowi kreowa si na jedynego moliwego zbawc narodu niemieckiego. Rosyjskie zbrodnie byy mu na rk, podobnie jak rezultaty spotkania na szczycie jego wrogw w Jacie. Wprawdzie sojusznikom nie udao si doj do porozumienia w sprawie politycznego charakteru nowego rzdu wyzwolonej Polski, ale zgodzili si, e Polacy otrzymaj kosztem Niemiec znaczne nabytki terytorialne na pnocy i zachodzie" oraz e pozostae obszary Rzeszy zostan podzielone na alianckie strefy okupacyjne. Hitler by zachwycony, gdy 13 lutego dostarczano mu strona po stronie schodzcy z dalekopisu komunikat ko cowy jata skiej konferencji: To tyle, jeli chodzi o bekot naszych kawiarnianych dyplomatw i politykierw z emeszetu! Oto maj czarno na biaym: jeeli przegramy wojn, Niemcy przestan istnie. Teraz nie wolno nam traci nerww i kapitulowa ".
ROZDZIA 10

Dziaania nad Odr

Radzieckie plany
Nominalne zakoczenie tak zwanej operacji wilasko-odrzaskiej oznaczao realnie niewiele. Wprawdzie ukw rzeczywicie zatrzyma si nad doln i rodkow Odr, ale dalej na poudniu, na lsku, l Front Ukraiski Koniewa nabiera tylko oddechu przed spodziewan ofensyw obu Frontw na Berlin. Plany dotyczce l Frontu Ukraiskiego Koniew przesa STAWCE jeszcze 28

stycznia. Zamierza on zbliy si do niemieckiej stolicy od poudnia, podczas gdy ukw zaatakowaby czoowo od wschodu. Jednak najbliszym celem Koniewa byo okrenie Wrocawia na lsku za pomoc manewru zakleszczajcego. Zrealizowawszy ten cel, mgby nastpnie ruszy na zachd i stan obok grupy armii ukowa, zajmujc tym samym podstawy wyjciowe do wielkiego uderzenia na Berlin. Wrocaw, stolica prowincji lskiej, rozpociera si po obu brzegach Odry, stanowic jedyn powaniejsz przeszkod dla posuwania si oddziaw Koniewa przez otwarte tereny Dolnego lska. Dlatego te STAW-

KA zaaprobowaa plan Koniewa, przewidujcy dwustronne oskrzydlenie miasta przez siy atakujce z obu gwnych przyczkw, jakimi dysponowa on po niemieckiej" stronie Odry, powyej i poniej Wrocawia: Lewoskrzydowe zgrupowanie skadao si z dwch armii oglnowojskowych oraz dwch korpusw pancernych na przyczku oawskim. Zasadnicze natarcie miao wyj z prawej strony, z przyczka cinawskiego. Rozlokowane tam dwie armie oglnowojskowe i 4 Armi Pancern wzmocniono dodatkowo 3 Armi Pancern Gwardii Rybaki, ktr po wszystkich jej podrach sprowadzono teraz z Grnego lska. Ta operacja dolnolska" miaa si rozpocz 8 lutego. Tym czasem Rosjanie przegrupowali swe siy, powikszyli przyczki i wykonali przez Grodkw niewielki izolowany atak w gb lska.

Siy niemieckie w przededniu operacji dolnolskiej

Od 20 stycznia niemieck Grup Armii A" (przemianowan wkrtce na Grup Armii rodek") kierowa genera pukownik Ferdinand Schrner, uwaany za bodaj przodujcego krzewiciela narodowosocjalistycznego stylu dowodzenia w Wehrmachcie. Hitler ufa mu bezgranicznie, a Goebbels stwierdza, e Schrner nie jest: [...] adnym przykutym do krzesa czy mapy generaem; wikszo dnia spdza u walczcych onierzy, z ktrymi cz go relacje oparte na zaufaniu, chocia jest bardzo surowy. W szczeglnoci ukrca poczynania tak zwanych zawodowych dekownikw", przez co rozumie ludzi, ktrzy stale potrafi oddala si w krytycznych sytuacjach i znika na tyach pod takim czy innym pretekstem. Jego procedura postpowania z takimi typami jest do brutalna; wiesza ich na najbliszym drzewie z tablic opatrzon napisem: Jestem dezerterem i nie chciaem broni niemieckich kobiet i dzieci". O ile na odcinku Grupy Armii A" naprzeciw wojsk ukowa osignito jako tak stabilizacj, sytuacja dalej na poudniu, na Dolnym lsku, bya niebezpiecznie pynna. Niemcy (4 Armia Pancerna generaa Fritza Grasera) rozporzdzali tam zebranym naprdce garnizonem oraz dwiema

dywizjami piechoty we Wrocawiu i jego okolicach, lecz poza tym mieli w przyblieniu tyle dywizji polowych, ile Koniew penych armii. Oddziay, ktre zostay ju wczeniej odcite za Odr, byy bezpowrotnie stracone. Na dodatek w niemieckim wyszym dowdztwie obawiano si, i Rosjanie mog przechwyci inny up pojemniki z ciekym gazem bojowym, skadowane w pobliu Brzegu Dolnego, lecego teraz po nieprzyjacielskiej" stronie Odry, poniej Wrocawia. Byo to jedn z osobliwoci drugiej wojny wiatowej, e adna z walczcych stron nie posuna si do tego, by uy na froncie gazw trujcych. Jednak kontynuowano potrzebne prace badawczorozwojowe, za pod Brzegiem Dolnym Niemcy przechowywali due zapasy niektrych z najnowszych i najbardziej mierciononych substancji, jakie wyprodukowali. 4 Armi Pancern powiadomiono, e nie wystarczy przeprowadzi rajd na fabryk i wysadzi w powietrze zbiorniki, poniewa w takim przypadku pozostaoby dostatecznie duo resztek, ktre mogliby przebada Rosjanie. Naleao zatem fabryk zaj i utrzyma tak dugo, by mona byo wypompowa cieky gaz do Odry. Graser powierzy t delikatn misj generaowi majorowi Maxowi Sachsenheimerowi. Pocztkowo 4 Armia Pancerna przewidywaa konwencjonalny atak z uderzeniem artyleryjskim i efektownym szturmem dwch kompanii spieszonych" spadochroniarzy, o ktrych nadesanie wystpiono do ssiednich grup armii. Jednak przeanalizowawszy swe zadanie bardziej wnikliwie, Sachsenheimer doszed do wniosku, e najwaniejsze jest zdobycie wystarczajco duej iloci czasu, by mc spokojnie wypompowa trujc substancj. To za mona byo najlepiej osign poprzez szybki i skryty wypad, wykonany siami dostpnymi ju teraz pod rk. Dlatego te postanowi utworzy niewielk grup bojow, w ktrej skad weszo kilkuset piechurw, dwie baterie dwuzadaniowych dzia 88-milimetrowych oraz lekka saperska kompania odzi szturmowych, wyposaona w osiemdziesit jeden jednostek pywajcych. Fachowej pomocy mieli udzieli dwaj naukowcy i osiemdziesiciu technikw.

Podczas osobistego rekonesansu Sachsenheimer stwierdzi , e prowadzcy do Brzegu Dolnego most kolejowy jest nienaruszony (z wyjtkiem dwch przse najbliej niemieckiego" brzegu), i e pilnuj go tylko dwa karabiny maszynowe, rozmieszczone na obu przeciwlegych skonach nasypu kolejowego po rosyjskiej" stronie. Przekroczywszy Odr, szyny skrcay w lewo i biegy niedaleko Brzegu Dolnego, przy czym odgazia si od nich boczny tor, wiodcy prosto do skrytego w lesie kompleksu fabryki chemicznej. Oznaczao to, e Niemcy nie mogli raczej zgubi drogi: wystarczao po prostu i wzdu tego toru. Sycha byo piewy radzieckich onierzy, dobiegajce z zamku w Brzegu Dolnym: Ale pie-wy to chyba niewaciwe sowo dla opisania dwikw, jakie docieray do naszych uszu. By to narastajcy ryk, na podstawie ktrego wywnioskowalimy, e Rosjanie s coraz bardziej pijani". Graser zaakceptowa plan Sachsenheimera i rankiem 5 lutego kombinowane siy zbliyy si do rzeki. Gwna cz grupy ruszya wzdu szyn prosto na most. Major Josse z maym zespoem prawie bezszelestnie unieszkodliwi obsug rosyjskich karabinw maszynowych. Dziaa 88 mm rozstawiono za nadrzecznym waem po niemieckiej" stronie. Jednoczenie za pomoc dwudziestu szeciu odzi szturmowych przeprowadzono p godziny pniej, dwa i p kilometra niej mostu, forsowanie Odry, ktre miao odwrci uwag przeciwnika.

Na przeciwleg ym brzegu technicy wraz z eskort dostali si na teren opuszczonego kompleksu fabryki, podczas gdy reszta zasadniczych si piechoty rozrzucia si po okolicy, tworzc przeson z pododdziaw uzbrojonych w panzerfausty, by strzec wszystkich podej do zakadu. Jak si okazao, pompy byy cakowicie sprawne. Zaledwie szedziesi t pi minut po rozpoczciu operacji uruchomiono silniki. Rosjanie zareagowali dopiero po godzinie trzynastej. Pierwszy atak wykonali siami osiemnastu czogw od strony lecej dalej na pnocy wsi Radecz, ale powstrzymay ich ubezpieczenia panzerfaustw. Tu przed zmrokiem nastpio o wiele bardziej niebezpieczne uderzenie z Kreska, pooonego nieco na wschd od Brzegu Dolnego. Grupa omiu czogw

skierowaa si stamtd w kierunku linii kolejowej w pobliu mostu, groc odciciem wszystkich Niemcw znajdujcych si na prawym brzegu rzeki. Wtedy zademonstroway swoje moliwoci 88-milimetrowe armaty: Lufy podniesiono tak, by tylko minimalnie wystaway ponad odrzaski wa, nakierowano prdko na cele, po czym buchny one z ostrym trzaskiem tymi charakterystycznymi, dugimi jzykami czer-wonawo-tego ognia. Odlego wynosia tylko 750 metrw, wic odgosy trafie zlay si nieomal z odgosami wystrzaw. Trafiono sze radzieckich czogw, z ktrych wikszo trysna natychmiast pomieniami. Niemcy zdobyli kilka dodatkowych godzin ciemnoci na dokoczenie swej pracy. Gdy pojemniki zostay wreszcie oprnione, naukowcy wystawili pisemne zawiadczenie Sachsenheimerowi, ktry z kolei powiadomi przez radio sztab armii o wykonaniu zadania. W nocy grupa wycofaa si bez adnych dalszych incydentw na lew stron

Odry. Jest niemal pewne, e Rosjanie nigdy si nie zorientowali, jak wan akcj przeprowadzili pod ich nosem Niemcy, Operacja pod Brzegiem Dolnym z 5 lutego nie figuruje zbyt czsto w annaach wojny, ale stanowi klasyczne przedsiwzicie tego typu, odznaczajce si dokadnoci w wyborze celu, prostot koncepcji i szybkim oraz oszczdnym w rodkach wykonaniem. Nawiasem mwic, dwie wspomniane wczeniej kompanie spadochroniarzy nigdy si nie pojawiy. Krzepice wieci nadeszy te od dziaajcej na prawo od ugrupowania Grasera 17 Armii. Przeprowadzia ona siami dwch dywizji przeciw-uderzenie i odrzucia oddziay rosyjskie, ktre przedary si wczeniej przez Grodkw. 7 lutego mieszkacy Otmuchowa i Nysy obserwowali z radoci toczce si ponownie na wschd niemieckie czogi: Znowu wyszo soce. A wic niemiecki Wehrmacht naprawd istnieje! Caa ludno, zarwno miejscowi, jak i uchodcy, wylega na ulice, by wiwatowa na cze onierzy"

Operacja dolnolska, 8-24 lutego 1945 roku

Drobne triumfy pod Brzegiem Dolnym i Grodkowem cakowicie przymia radziecka ofensywa, ktra 8 lutego ruszya z przyczkw odrzaskich. Operacj dolnolsk rozpoczo pojedyncze, pidziesiciominutowe przygotowanie artyleryjskie. Po nim, o szstej rano, podyy naprzd oddziay piechoty i czogi. Z powodu odwily grunt by mikki i na niektrych sektorach Rosjanie posuwali si wyranie powoli. Koo Niemsto-wa na odcinku 40 Dywizji Piechoty (4 Armia Pancerna) wieo sformowana kompania odpara pierwszy atak batalionu wspartego dwoma czogami. Kapitan rezerwy Heinze wspomina: Wystrzelony przez rosyjskie dzia o pocisk owietlajcy podpali stg siana przy oborze. Uratowalimy zapas amunicji i wyprowadzili my zwierzta na zewntrz. Tymczasem dwa czogi nacie-

ray z Radli na Miosn - jeden z nich zatrzyma si koo naszego folwarku, a drugi dalej na zachd. Zawoaem, eby kto poda mi panzerfausta i pope zem w stron czo gu. Ten panzerfaust to by nowy i jeszcze nie znany mi model, wi c musiaem eksperymentowa, nim udao mi si zwolni mechanizm zabezpieczajcy. Rozleg si trzask i pojawi si snop iskier. Trafiem! Trzej piechurzy, ktrzy jechali dotd na czogu, zsunli si teraz. Czog pon, wybucha amunicja. Moi towarzysze odpalili panzerschreck [ci sza wersja panzerfausta] w kierunku drugiego czogu, ale spudowali i wz odjecha, kryjc si za nasz stodo - co niestety odkryem zbyt pno. Tylne wej cia byy zablokowane. Pobiegem szybko przez ponc podog, by mc do niego strzeli z okna, ale nie przypad o mu to wszystko do gustu i wycofa si do lasu, skd zasypywa nas pociskami. Porucznik Jung, adiutant, by ciko ranny (przestrzelone puco). Ja dostaem odamkiem w lew pit. Pocisk artyleryjski rozerwa krow na krwawe strzpy. [...] Zostaem sam, strzelajc z okna w dachu [...] zaci si mj karabin szturmowy, chwyciem rczny karabin. Od Radli nadcigay kolejne czogi. Byo szalestwem stawia dalej opr w tym miejscu. I rzeczywicie byo to szalestwem - cho Schrner rozlokowa 4 Armi Pancern naprzeciw przyczka cinawskiego, a 17 Armi naprzeciw oawskiego, pod koniec dnia trudno ju byo mwi o jakiejkolwiek spjnoci niemieckiej obrony, a radzieckie jednostki pancerne przenikn y na gboko do szedziesiciu kilometrw. Ta rosyjska fala odizolowaa teraz prawie Wrocaw, tkwi on jednak nadal niczym skaa przed centrum frontu Koniewa, skutecznie powstrzymujc ruch dwch armii oglnowojskowych. W tej sytuacji Koniew rozkaza 3 Armii Pancernej Gwardii Rybaki skrci ostro w lewo, zawrci i poczy si na tyach Wrocawia z wojskami nacierajcymi z przyczka oawskiego. Byo to powtrzenie, tyle e na mniejsz skal, manewru, jaki niecae trzy tygodnie wczeniej wykonaa 3 Armia Pancerna Gwardii na obrzeach i zapleczu Zagbia Grnolskiego.

10 i 11 lutego gwne siy armii pomkny z rykiem silnikw na wschd autostrad LegnicaWrocaw, Widzc, e Rosjanie zamierzaj okry stolic lska, Niemcy zdyli jeszcze wyprowadzi przez zwajc si luk cz oddziaw swojej 269 Dywizji Piechoty, ale 15 lutego zamkn si piercie wok Wrocawia, kiedy na jego rogatkach nawizay styczno atakujce z obu przyczkw armie oglnowojskowe, podczas gdy 3 Armia Pancerna Gwardii rozlokowaa si na zachd od miasta. Okoo 35 ty. regularnego wojska niemieckiego i 80 ty. cywilw znalazo si w kotle: A tymczasem wewntrz piercienia wrzao. Okrone oddziay zaogi Wrocawia miotay si z jednej strony w drug, poszukujc wyjcia. Niekiedy desperacko walczyy, a najczciej oddaway si do niewoli. Na drogach na poudniowy zachd od Wrocawia nagromadzia si olbrzymia ilo pojazdw i furmanek z ludmi, ktrzy, straciwszy nadziej znalezienia tu choby najmniejszej szczeliny, rzucili si z powrotem do miasta. Teraz, gdy Wrocaw zosta otoczony, dobiego koca pasmo niekontrolowanych niemieckich klsk na lsku. Od poowy lutego sytuacja na tym teatrze stawaa si ju bardziej stabilna i uporzdkowana i w charakterystyczny schemat mia obowizywa przez nastpne dwa miesice. Oglnie rzecz biorc, l Front Ukraiski Koniewa powstrzymyway teraz siy niemieckie ugrupowane w stosunku do niego pod ktem prostym: 4 Armia Pancerna, zwrcona ku wschodowi i starajca si utrzyma rubiee maych rzek, pyncych na pnoc ku rodkowej Odrze. Woj ska te zagradzay Koniewowi dalsz drog w kierunku zachodnim, do serca Niemiec. 17 Armia, ktra zajmowaa pozycje wzdu Sudetw i staa frontem na pnoc, zagraajc tym samym bardzo rozcignitemu lewemu (czyli poudniowemu) skrzydu Koniewa. Byo to lustrzane odbicie sytuacji na Pomorzu, gdzie gromadzce si wojska niemieckie na wisay nad prawym skrzydem Frontu ukowa.

Posyajc Rybak na Wrocaw, Koniew osabi swe prawoskrzydowe zgrupowanie, atakujce z dawnego przyczka cinawskiego na zachd. Mimo e 4 Armia Pancerna Leluszenki nacieraa bez wsparcia i nie bya zaliczana do najbardziej przebojowych zwizkw pancernych, ju 14 lutego dotara do Nysy uyckiej, Musiaa jednak za t niecodzienn miao zapaci, bowiem jeszcze tego samego dnia, nieco na zachd od rzeki Bbr, niemiecka 4 Armia Pancerna wykonaa z dwch stron koncentryczne uderzenia przeciw rosyjskim liniom komunikacyjnym - korpus pancerny Grossdeutschland uderzy na pnoc, a XXIV Korpus Pancerny na poudnie. Obie te niemieckie formacje, ktre w ostatnich tygodniach dowiadczyy wsplnie niejednego, tym razem nie zdoay wprawdzie si poczy, ale rosyjska armia bya przez pewien czas odcita i musiaa walczy 0 ycie. Rozgorza bardzo zacity bj - walczyli wszyscy, od szeregowych

onierzy do generaw" Niemcy przerwali natarcie 19 lutego. Do tego czasu Leluszence udao si ju oczyci swe linie komunikacyjne, a dla wsparcia go nadcigny, odpowiednio z lewej i prawej strony, 3 Armia Pancerna Gwardii oraz 52 Armia. Rosjanie wyszli nad Nys uyck na froncie o szerokoci stu kilometrw. Tam zastopowao ich sze niemieckich dywizji, ktre stawiy bardzo twardy opr. Na odcinek ten napyway niemieckie posiki, a Koniew musia te uwzgldni rosnce zagroenie na swym lewym skrzydle 1 zapleczu, tote 24 lutego obwieci zakoczenie operacji dolnolskiej. Wojska radzieckie porzuciy wikszo przyczkw po drugiej stronie Nysy uyckiej, utrzymujc tylko niewielki obszar pomidzy Forst i Guben, o ktry toczyy si zaarte walki. Tak oto wygas ostatecznie impet rosyj skiej ofensywy, rozpocztej 12 stycznia nad Wis.

Przeciwnatarcia niemieckie z poudnia - pod Lubaniem w dniach 2-5 marca i pod Strzegomiem w dniach 9-14 marca 1945 roku
Sudety, jeden z acuchw nalecych do rodkowoeuropejskiego systemu masyww grskich, pitrzyy si wzdu lewej flanki wojsk Konie-

wa. Gr tych, a take skrawkw rwnin, ktre do nich przylegay, bronia 17 Armia, dowodzona przez generaa Friedricha Schulza. Oficer ten by synem lskiego rolnika i peni wczeniej funkcj szefa sztabu feldmarszaka Modl. Poniewa by rodowitym lzakiem, wykonanie zadania nie byo dla jedynie kwesti inteligencji, posuszestwa i woli. Uwaa, e nakaz w wypywa z samego serca -jako powoanie, by zrobi wszystko, co moliwe czy wyobraalne, w imi obrony ojczystej ziemi i uratowania ziomkw". Na jednym z odcinkw linie 17 Armii przebiegay w odlegoci zaledwie dwudziestu kilometrw od peryferii oblonego Wrocawia, co zachcio Niemcw do przeprowadzenia siami trzech dywizji kontrnatar-cia, wymierzonego w oddziay rosyjskie blokujce miasto. 14 lutego 19 Dywizja Pancerna nawizaa na krtko styczno z zaog twierdzy, lecz nastpnego dnia nieprzyjaciel ponownie zamkn luk i Niemcy cofnli si na podstawy wyjciowe. Jednak toczone na poudnie od Wrocawia walki, a take problemy, jakie mieli Rosjanie na zachodzie, za Bobrem, wskazyway, i l Front Ukraiski musi skonsolidowa swe zdobycze i podcign uzupenienia. Ko-niew doszed ju w smym dniu operacji do wniosku, e w najbliszym czasie nie zdoamy osign celw naszego pierwotnego planu i e natarcie na Berlin na razie nie jest moliwe" . Na pocztku marca morale i warto bojowa wojsk niemieckich podniosy si do tego stopnia, i Schrner mg zmontowa do misterne przeciwnatarcie na lewym skrzydle 17 Armii, w rejonie Lubania - miasteczka, ktre musiaa wczeniej odda mocno naciskana 6 Dywizja Grenadierw Ludowych, Gdyby Niemcy odzyskali Luba, mogliby ponownie korzysta bez przeszkd z

wanej linii kolejowej, biegncej z serca Niemiec wzdu pnocnych skonw gr w gb lska. Co wicej; taka udana akcja moga zakci przegrupowanie 3 Armii Pancernej Gwardii oraz skoni Koniewa do odcignicia czci jego si ze skrajnej wschodniej flanki na Grnym lsku. Schrner zleci kierowanie akcj sztabowi XXIV Korpusu Pancernego Nehringa. Zamiast wika onierzy w nowe walki uliczne w samym Lubaniu, Nehring postanowi wykona zbiene uderzenia elementami dwch

korpusw pancernych w kierunku szosy bolesawieckiej, lecej na dalekim zapleczu Lubania. Niemcy rozpoczli natarcie w nocy z l na 2 marca, 3 Armia Pancerna Gwardii daa si cakowicie zaskoczy, jednak otrzsnwszy si z pierwszego szoku, Rosjanie wydali tward walk oddziaom idcym w szpicach niemieckich kleszczy. Poniewa Niemcy zaczli si posuwa wolniej ni przewidyway plany, Nehring przychyli si do sugestii jednego z podwadnych, by zdecydowa si na ograniczone rozwizanie", czyli zatrzasn kleszcze ju nieco na pnoc od Lubania -i uniemoliwi tym samym Rosjanom wymknicie si dolin Kwisy. 5 marca Dywizja Grenadierw Fiihrera poczya si na wzniesieniu Lin-denberg z 8 Dywizj Pancern, podczas gdy niemiecka artyleria ostrzeliwaa drog odwrotu nieprzyjaciela wzdu Kwisy. Wzito wprawdzie zaledwie 176 jecw, ale odzyskano Luba i zniszczono 162 radzieckie czogi, ktrych wraki walay si po okolicy. Sami Niemcy stracili dziesi czogw. Zwycistwo w Lubaniu podziaao jak balsam na Goebbelsa, ktry widzia w nim potwierdzenie susznoci wyznawanej przez generaa pukownika Schrnera filozofii, wedle ktrej na Rosjan dobra bya zacinita pi, a na niemieckich dekownikw i defetystw - stryczek. 8 marca Goebbels pojecha na miejsce walk. Jest pogodnie i mrono; caa okolica skpana w cudownym socu. Opuszczajc ruiny Berlina, wkracza si w region jakby zupenie nietknity przez wojn. Jest si naprawd szczliwym, gdy widzi si znowu otwarty teren i oddycha wieym powietrzem" . Schrner przywita ministra w Zgorzelcu, a podczas podry do Lubania poinformowa go o pooeniu grupy armii i o swoich planach, ktre przewidyway nkanie przeciwnika sukcesywnymi przeciwnatarciami. Goebbels pisa dalej: Spadochroniarze, ktrzy odznaczyli si w operacji lubaskiej, zebrali si na defilad na cakowicie zrujnowanym rynku Lubania. Schrner przemwi do onierzy i w jego wystpieniu znalazy si najbardziej pochlebne uwagi o mnie i o mojej pracy. W szczeglnoci wychwala m ustawiczn i niestrudzon walk na rzecz wojny totalnej, yczc mi szczcia w mych staraniach. Powiedzia, e jestem jed-

nym z niewielu ludzi, ktrzy maj peny posuch wrd onierzy frontowych. W odpowiedzi odwoaem si bardzo silnie do morale onierzy, nawizujc zwaszcza do historycznej powinnoci, jak musz teraz speni. Odrobina lokalnego kolorytu dodaa znakomitego ta. Na tych terenach prawie nie ma miasta czy wsi, gdzie Fryderyk Wielki nie odnisby jednego ze swych zwycistw bd nie ponis jednej ze swych poraek.

Wedug sekretarza Goebbelsa minister przemawia z arem i przekonujco, spotykajc si w zamian z rwnie pomiennym wybuchem entuzjazmu ze strony oficerw i onierzy, gdy ruszy w objazd pobojowisk, usianych potrzaskanymi kadubami czogw. Badaczy przekazw historycznych zainteresuj jednak moe spostrzeenia prawdziwych frontowych wiarusw z Dywizji Grenadierw Fiihrera, ktrym nakazano wystawi grup, majc dostpi zaszczytu wysuchania tyrady ministra: Po licznych perypetiach zebrano oko o stu ludzi i wyprawiono ciarwkami do Lubania. 8 marca Goebbels wygosi przemwienie do onierzy i volkssturmistw, ktrzy zgromadzili si na rynku w Lubaniu. Obsypano pochwaami Schrnera, obsypano pochwaami Goebbelsa, a czyny onierzy wspomniano tylko jakby mimochodem. Kilku czonkw Hitlerjugend udekorowano Krzyami elaznymi, lecz nie byo adnych odznacze dla onierzy z oddziaw. Do kolejnego uderzenia zaangaowa Schrner dwie dywizje, rzucajc je na Strzegom, pooony mniej wicej siedemdziesit kilometrw na wschd. Bitwa, ktra rozgorzaa tam 9 marca, naznaczona bya bezwzgldnoci. Akurat wtedy powrcia na krtko zima z mrozem, mg i obfitymi opadami niegu. Tym razem Niemcom brakowao si na dwustronne oskrzydlenie, tote walki przeksztaciy si w brutalne zmagania o sam Strzegom oraz rozcigajce si na pnocnym wschodzie wzgrza. Noc z 11 na 12 marca gwne siy Rosjan wyrway si w bezadnej rejteradzie -

wilde Sau w argonie Landserw, ktrzy starali si dosign pociskami jak najwiksz liczb uciekajcych, owietlajc sobie w tym celu teren reflektorami pojazdw. Walki trway do 14 marca, kiedy to oczyszczono w kocu rejon z Rosjan. Niemcy przyjli ciep, soneczn pogod, ktra nastaa nastpnego dnia, jako ostateczny triumf wiosny nad zim, mogli jednak rwnoczenie w peni si rozezna w skali bestialstw, jakich dopucili si na mieszkacach Strzegomia Rosjanie. Schrner szykowa zgrupowanie Nehringa, skadajce si z czterech dywizji, do wielkiego przedsiwzicia: prby deblokady Wrocawia. Wojska te, podbudowane zwycistwem pod Lubaniem, przewieziono kolej na wschd, ku przedgrzom poudniowego lska, z ktrych niedaleko byo do miasta. Niemcy mieli stanowiska obserwacyjne na grze Sobtka, skd dzie i noc wida byo poary we Wrocawiu. Jeszcze bliej, na odcinku pod Ktami Wrocawskimi, biega autostrada, ktr kursoway zupenie bezkarnie rosyjskie pojazdy, byskajc mocnymi reflektorami. Nie zocio to niemieckich onierzy, bo na tym etapie wojny byo to ju po prostu czym normalnym. Zanim Niemcy zdyli wyprowadzi swj atak przez rwnin, Schrner straci inicjatyw, stao si bowiem to, czego si od dawna lka: Koniew rozpocz du ofensyw przeciw siom niemieckim na skrajnym wschodnim skrzydle swego Frontu, czyli na Grnym lsku.

ROZDZIA 11

Zgrupowanie Heinriciego w grach na poudniu

Zagroenie dla skrajnej lewej flanki wojsk Koniewa

Cofanie si w czasie jest w ksikach historycznych tak samo nuce, jak w filmach, jednak nie bez powodu przeledzilimy wypadki na Dolnym lsku i w uycach nieprzerwanym cigiem a do poowy marca. Teraz wszake nie moemy ju duej ignorowa wydarze, jakie rozgryway si dalej na wschd, w grzystej krainie na styku Polski i Sowacji. O ile naturalne przeszkody rodkowej Odry i Nysy uyckiej wyznaczyy zachodni granic rosyjskiej ofensywy, o tyle na poudniu podobn rol odegray acuchy grskie przecinajce rodkow Europ ze wschodu na zachd. Taka rzeba terenu nie sprzyja dziaaniom ofensywnym, tote niemieckie pozycje w tych grach tworzyy wygite ku wschodowi wybrzuszenie, wcinajc si midzy armie rosyjskie, atakujce przez bar-

dziej paskie tereny Wgier na poudniu oraz Polski i Dolnego lska na pnocy. Gdy rozpoczynaa si operacja wilasko-odrzaska, wysunity najbardziej na poudnie duy zwizek niemieckiej Grupy Armii A" - Grupa Armii Heinrici" - utrzymywa nadal w swoich rkach Spisz, yzny region wschodniej Sowacji, jak i cae pasmo Tatr z ich najwyszym szczytem, Kaiser Franz Josef Spitze": Nikt nie zapomni widoku otulonego niegiem wierzchoka, lnicego srebrzystym blaskiem w porannym socu. Zwisa jakby z chmur ponad rozpocierajcymi si daleko w dole rwninami" . Cho bronice si w grach wojska niemieckie atakowa czoowo 4 Front Ukraiski, dopiero zaamanie si frontu w Polsce zmusio Heinri-ciego do opuszczenia dotychczasowych pozycji. Operujca niedaleko w Polsce 17 Armia bliska bya rozpadu, mimo e podrzucano jej posiki-, wskutek utraty Zagbia Grnolskiego Heinrici musia 29 stycznia wycofa si na now rubie w zachodnich Beskidach. Pozycje te osaniay Przecz Jabonkowsk (zagroon przez sowackich partyzantw), a take jeszcze istotniejsze przejcie komunikacyjne: Bram Morawsk, czyli obnienie midzy Beskidami a lskimi grami - Sudetami. Heinrici strzeg te rejonu Ostrawy, ktry mia pod wzgldem gospodarczym ywotne znaczenie dla Niemiec. Zasadnicz cz Zagbia Grnolskiego zajli Rosjanie w ostatnim tygodniu stycznia, ale poudnio-wo-zachodnie skrawki i odgazienia pozostay pod kontrol Niemcw. To wanie tam znajdoway si praktycznie ostatnie w Rzeszy nietknite jeszcze zakady, w ktrych mona byo oczyszcza rop naftow, produkowa elazo, stal, wyroby chemiczne i tekstylne. Rejon Ostrawy stanowi szczeglnie cenny rezerwuar surowcw i cho Niemcy anektoway go dopiero niedawno, jego populacja (gwnie etniczni Polacy, Czesi i Sowacy) pracowaa spokojnie pod niemieckim kierownictwem. Zamiast piknych strojw ludowych wiejskiej ludnoci, jakie napotykalimy w dolinach Karpat i sowackich gr, zastalimy ubir wspczesnego robotnika przemysowego. Przeniesiono nas w szary wiat codziennej pracy, istn wie Babel z pltanin najprzerniejszych jzykw" . Tereny te nadaway si doskonale do obrony, bez wzgldu na to, jak rozczarowywa mogy z estetycznego punktu widzenia. Wojska Heinriciego obsadziy pozycje pod sw star nazw: l Armia Pancerna". Cho ich linie byy bardzo rozcignite, w dniach 30 stycznia-22 lutego przetrzymay pierwsz nawanic l Frontu

Ukraiskiego. Na gwnym froncie natarcia na pnoc od gr Niemcy oddali raptem dwadziecia kilometrw terenu, co rwnao si ledwie jednej trzeciej drogi do Ostrawy. Byo to w niemaym stopniu zasug samego generaa pukownika Gottharda Heinriciego, profesjonalisty o chodnej gowie, niskiego, szpakowatego mczyzny z twarz przypominajc mask. Ten syn pastora nie by ani dystyngowanym arystokrat, ani nazistowskim prostakiem; opinia publiczna praktycznie go nie znaa. Z punktu widzenia jego aktualnego zadania istotniejszy by fakt, e podczas pierwszej wojny wiatowej suy jako oficer Sztabu Generalnego, pilnie obserwujc, jak dobrze nauczyli si Francuzi rozprasza swe siy, nim uderzaa w nich niemiecka artyleria. 23 lutego Heinriciego odwiedzi wany go: minister uzbrojenia Spe-er, ktry otwarcie i realistycznie przedyskutowa z nim sytuacj. Speer z miejsca obieca przysanie wzmocnienia niszczycieli czogw - i kilka dni pniej istotnie przybyo siedemdziesit takich pojazdw. Kontrast z atmosfer gorczkowej histerii, jaka towarzyszya wizycie Goebbelsa w Lubaniu, by tu cakowity.

Operacja grnolska, 15-31 marca 1945 roku

Na pocztku marca samotne boje Heinriciego w grach na poudniowym wschodzie zaczy ju powanie rzutowa na kalkulacje obu wrogich wyszych dowdztw. STAWKA opracowaa plany nowej ofensywy - nazwanej operacj grnolsk - w wyniku ktrej miano wyeliminowa zagroenie dla skrajnego lewego skrzyda wojsk operujcych na kierunku berliskim. W tym celu wycofano 4 Armi Pancern z rejonu Nysy uyckiej, skd miaa tylko 120 kilometrw do niemieckiej stolicy, i przerzucono 180 kilometrw na wschd, gdzie miaa si przegrupowa i stan obok

21 Armii generaa pukownika Gusiewa w gotowoci do uderzenia z rejonu Opola na pnocy na jednostki Heinriciego. Pozostae ciosy miay zada od wschodu dwie lewoskrzydowe armie Koniewa (59 i 60), jak rwnie mczca si ju dugo w grach 38 Armia ze skadu 4 Frontu Ukraiskiego. Poniewa wyranie zanosio si, e Rosjanie szykuj na Grnym lsku jakie due przedsiwzicie, dowdztwo niemieckie odoyo z kolei planowan akcj odblokowania Wrocawia, kierujc zamiast tego XXIV Korpus Pancerny Nehringa do sektora Heinriciego. Obie strony rezygnoway z czego cennego - Niemcy pozostawili garnizon Wrocawia samemu sobie, ale Rosjanie powicili co wicej, zdjli bowiem jedn z czterech swoich armii pancernych z kierunku berliskiego, angaujc j w zamian na teatrze, ktry - przy caym swym znaczeniu ekonomicznym -by tylko drugorzdny. Spord formacji Nehringa pierwsza wesza do akcji 16 Dywizja Pancerna, ktra gnaa przed macierzystym korpusem, docierajc 11 marca w rejon na wschd od or - akurat w por, by odrzuci czogi 4 Frontu Ukraiskiego. Pitnastego rozpocza si waciwa operacja grnolska, polegajca na koncentrycznym natarciu klinw, ktre miay si spotka w okolicy Prudnika. W cigu pierwszych dwch dni Rosjanie osignli przeamania frontu; noc z 16 na 17 marca atakujce

od pnocy czowki 4 Armii Pancernej sforsoway pod silnym ogniem Nys Kodzk i poczy przeprawia mostem pontonowym swoje czogi. Wtedy to, podczas przerwy w ostrzale, Leluszenk zaszczyci odwiedzinami Koniew: Zameldowaem mu sytuacj. Iwan Stiepanowicz pilnie obserwowa przepraw wojsk. Niespodziewanie z przeciwlegego brzegu z gwizdem przelecia pocisk artyleryjski, ktry uderzy tu obok willy-sa, na ktrym znajdowaa si osobista ochrona dowdcy frontu. Samochd podskoczy, ale na szczcie wszystko skoczyo si na strachu - pocisk nie eksplodowa, prawdopodobnie by przeciwpancerny [...]. Niewzruszony Koniew yczy Leluszence powodzenia i uda si w dalszy objazd frontu.

18 marca oddzia y rosyjskie nacierajce od zachodu poczyy si v Prudniku z podajcymi od wschodu jednostkami pancernymi 59 Ai mii. W ten sposb pokane siy niemieckie zamknite zostay w kotle rozcigajcym si w kierunku Opola, Jednak runiciu niemieckiego fron tu zapobiega 16 Dywizja Pancerna, ktra wykonawszy swe zadanie po Ostraw wrcia na zachd. Nadal trwao polowanie na wojska niemiec kie w kotle opolskim, ale 19 marca pojawiay si ju oznaki wskazujce e kryzys mija: Na Grnym lsku nasze siy oglnie rzecz biorc wymkny si z sowieckiego okrenia. Front jako si utrzyma. Nieprzyjaciel przegrupowuje si z uwagi na dotkliwe straty, jakie ponis; pewne przegrupowania dokonuj si rwnie i po naszej stronie" . 22 marca Heinrici mg ze spokojnym sumieniem odej, by odebra nowy wany przydzia na pnocy . Dowodzenie l Armi Pancern zoy w pewne rce generaa pukownika Walthera Nehringa. Rosjanie przypiecztowali operacj grnolsk jeszcze jednym manewrem okrajcym, do ktrego realizacji przystpili 24 marca. adna pogoda sprzyjaa przeprowadzeniu przygotowania artyleryjskiego i nalotw z powietrza: [.,.] zwarta ciana grud ziemi, nie dajcego si opisa gruzu, pomieni i dymu wzbijaa si z niemieckich pozycji po kadej radzieckiej nawale. Grunt dra od wybuchw jak przy trzsieniu ziemi. Niemieckie dziaa i ich obsugi, ktre otrzymay bezporednie trafienia, wzlatyway w powietrze jak szmaciane zabawki, a podmuchy powietrza przewracay cikie czogi niczym puste puszki po konserwach. Nagrod dla Rosjan byo zdobycie 31 marca Raciborza i Kietrza. Jak twierdzi Leluszenko, w operacji grnolskiej zniszczono w sumie okoo 40 ty, onierzy przeciwnika, biorc dalszych 14 ty. do niewoli, i zlikwidowano silne zgrupowanie niemieckie, ktre zagraao lewemu skrzydu l Frontu Ukraiskiego. Przyznawa on, e zdobycze terenowe nie byy due, ale wynikao to z zamiaru wyszego dowdztwa, charakteru terenu i systemu obrony nieprzyjaciela".

I rzeczywicie, tym razem wojska radzieckie przenikny co najwyej czterdzieci kilometrw w gb niemieckiej obrony -byo to zatem mniej, ni dystans pokonywany w najgortszej fazie operacji wilasko-odrza-skiej w cigu jednej doby. Na wikszoci odcinkw Niemcy oddali znacznie mniej terenu, za przed Ostraw i Bram Morawsk ich front pozosta cakowicie stabilny Heinrici rozmylnie opuci tam tylko pewien obszar tu przed rozpoczciem ostrzau artyleryjskiego 10 marca. Niemcy utrzymywali Ostraw do 28 kwietnia, a l Armia Pancerna pozostaa siln i zwart formacj, przeprowadzajc w cikich walkach, a do zakoczenia wojny, odwrt przez Czechosowacj (zob. s. 308). Sw konsekwentn, nieugit i umiejtn walk siy niemieckie dziaajce na poudniu centralnego sektora frontu wschodniego przyczyniy si walnie do przeduenia ywota starego porzdku w Niemczech o dodatkowych kilka tygodni. Podobne procesy - i to na wiksz skal - zachodziy na pnocnych odcinkach frontu.
ROZDZIA 12

Teatr wojny w Prusach Wschodnich

Niemcy
Wybrzea Batyku wij si od Zatoki Gdaskiej ku pnocnemu wschodowi i pnocy, a tworz je piaszczyste plae, ujcia rzek i dugie, wskie mierzeje, opasujce wielkie zalewy zwane przez Niemcw Haftami. Lece na zachodzie Pomorze byo starym germaskim terytorium*. Przez Prusy Zachodnie z Gdaskiem i Gdyni wioda droga ldowa do Prus Wschodnich, z ktrych wywodziy si jedne z najdumniejszych rodw wojskowych w Rzeszy. Na pocztku 1945 r. Niemcy utrzymywali te w swoich rkach przyczek w Kajpedzie na pnocnym skraju Prus Wschodnich, a take znacznie wiksz enklaw nadbrzen w Kurlandii (zachodniej otwie).

Operacje prowadzone w pierwszych miesicach 1945 r. nad Batykiem byy ze sob w skomplikowany sposb powizane, ale generalnie stwierdzi mona, i rozmieszczone tam niemieckie wojska tworzyy wystp czy te balkon", nawisajcy nad prawym skrzydem si rosyjskich zaangaowanych na kierunku berliskim. Tym niemieckim wojskom grozio - w wyniku ewentualnych radzieckich uderze ku wybrzeu - rozczonkowanie, z drugiej jednak strony wydatnie odcigay one siy i uwag Rosjan, co pomogo przeduy obron Rzeszy a do maja.

Guderian oraz OKH kwestionowali wszake zasadno utrzymywania przyczkw w Kajpedzie i Kurlandii, poniewa trudno je byo zaopatrywa, a w dodatku wi zay one niewspmiernie duo si niemieckich. W ostatnim tygodniu stycznia wycofano wprawdzie do Sambii w Prusach Wschodnich obie dowiadczone dywizje z Kajpedy , lecz w przypadku Kurlandii fuhrer zgadza si tylko na czciow redukcj wojsk - a stacjonowao tam w sumie okoo trzydziestu dywizji, nalecych do 16 i 17 Armii - bowiem teren" by dla niego witoci, za Kriegsmarine potrzebowaa kurlandzkich obiektw, by kontynuowa sw obecno na wschodnim Batyku, dokd posyaa U-booty na rejsy szkoleniowe. Na pocztku lutego Guderian usiowa na prno przekona Hitlera, e w najlepiej pojmowanym interesie Niemiec ley ewakuowanie wojsk z Kurlandii i zgromadzenie odwodw do wykorzystania przeciw rosyjskiemu uderzeniu na Berlin: Hitler a si zatrzs z gniewu. Caa jego lewa cz ciaa draa. Jak pan moe mi co podobnego mwi?! Czy myli pan, e ja nie walcz o Niemcy? Cae moje ycie to jedna walka o Niemcy!" Unis si tak gwatownym gniewem, e w kocu Goering chwyci mnie za rkaw i wycign do ssiedniego pokoju, gdzie dla uspokojenia wypilimy po filiance kawy. Zgod na ewakuacj stacjonujcej w Kurlandii grupy armii wydano dopiero 3 maja, po samobjstwie Hitlera. Prawie 26 ty. niemieckich onierzy przetransportowano drog morsk do Holsztynu, jednak pozosta-

ych 190 ty., razem z 14 ty. otewskich ochotnikw, pozostawiono na ask i nieask Rosjan. Obrona Prus Wschodnich i przyleg ych do nich terenw pnocnej Polski naleaa do Grupy Armii rodek" (genera pukownik Georg-Hans Reinhardt). Niemieckie pozycje cigny si tam na dugoci 360 kilometrw, przy czym o ich rozmieszczeniu zadecydowa nie tyle wybr samych Niemcw, co po prostu okrelony przebieg dziaa wojennych jeszcze w 1944 roku. Reinhardt musia oddawa teraz nadzwyczaj cenne odwody pancerne na inne teatry wojny (w samym tylko grudniu odesano cztery dywizje pancerne na Wgry). W dodatku oddziay niemieckie rozlokowane byy wzdu krtej rubiey, biegncej w przyblieniu z pnocy na poudnie, na dalekim przedpolu najsilniejszych naturalnych i sztucznych pozycji obronnych, ktrych wze znajdowa si w twierdzy giyckiej pord Jezior Mazurskich. Hitler, jak mona si byo spodziewa, odrzuci wszystkie proby Re-inhardta o pozwolenie na wycofanie si na dogodniejsze pozycje. Jeli idzie o szczegy, dowodzone przez Reinhardta zgrupowanie skadao si z trzech armii: 3 Armii Pancernej, rozlokowanej na lewym, czyli pnocnym skrzy dle, strzegcej od pnocy i wschodu dostpu do stolicy Prus Wschod nich - Krlewca. 4 Armii w centrum, utrzymujcej szeroki wystp frontu wcinajcy si w polskie terytorium na poudnie od Jezior Mazurskich. 2 Armii, rozmieszczonej na prawej, czyli po udniowej flance. Ar

mia ta staa naprzeciwko radzieckich przyczkw nad Narwi, za jej prawe skrzydo sigao a do linii rozgraniczenia z Grup Armii A" w rejonie na pnoc od Warszawy.

Rosjanie
Rosyjskie plany ataku na Prusy Wschodnie stanowi y integraln cz projektu wielkiej ofensywy ze stycznia 1945 roku. Cho atak w odgrywa rol drugorzdn w stosunku do uderze na kierunku berli skim, jego

rezultaty byy istotne dla ich powodzenia, poniewa mia doprowadzi do zwizania i zniszczenia si niemieckich, operujcych na rozcignitej flance batyckiej. Pod wzgldem liczby onierzy potencja obu stron by mniej wicej wyrwnany: kada dysponowaa w przyblieniu od l min 650 ty. do l min 800 ty. ludzi. Jednak Rosjanie przewaali jeli idzie o mobilno i si ognia, mieli bowiem 3800 czogw i dzia pancernych, 25 ty. holowanych dzia i modzierzy, jak rwnie due iloci materiaw pdnych i amunicji. Wykorzystali oni te atuty, skupiajc gwny wysiek na obu flankach Prus Wschodnich, gdzie miay atakowa swymi zasadniczymi siami obie radzieckie grupy armii: 3 Front Biaoruski (marszaek I. D. Czerniachowski) na pnocy, ktry mia naciera od wschodu na Krlewiec. 2 Front Biaoruski (marszaek Rokossowski) na poudniu, ktry mia uderza na pnocny zachd i - sforsowawszy doln Wis - wyj na brzegi Batyku w Prusach Zachodnich oraz na Pomorzu i odci tym samym cae Prusy Wschodnie od reszty Rzeszy. Nie przewidywano przy tym, by miay to by zbiene uderzenia przeciw Prusom Wschodnim oba Fronty miay si posuwa ku Batykowi po niemal rwnolegych osiach. Caa sia tych atakw miaa zatem spa na 3 Armi Pancern i 2 Armi, podczas gdy niemieck 4 Armi w centrum miaa si zajmowa jedynie 50 Armia ze skadu 2 Frontu Biaoruskiego, rozwinita w bardzo cienk lini. Jako pierwsza zaatakowaa 13 stycznia grupa armii Czerniachowskie-go. Poniewa prowadzone przez ni operacje ukadaj si w pewn zwart cao, przeledzimy kampani pod Krlewcem nieprzerwanym cigiem a do lutego.
ROZDZIA 13

Dziaania 3 Frontu Biaoruskiego na pnocy Prus Wschodnich

Pierwsze walki, 13-24 stycznia 1945 roku

W mglisty i mrony poranek 13 stycznia 3 Front Bia oruski rozpocz ofensyw na p nocne tereny Prus Wschodnich przygotowaniem artyleryjskim, podczas ktrego wystrzelono prawie 120 ty. pociskw. Major Baumann z 3 Armii Pancernej wraca akurat wtedy do swojej baterii: Ju w drodze na front, gdy jechaem pocigiem przez wiejskie obszary Prus Wschodnich, wiadomo wychwytywaa prawie niewyczuwaln wibracj w powietrzu. Kiedy odjedaem z krlewieckiego dworca kolejowego, sycha byo guche i dalekie dudnienie - pomruk nieustajcej naway artyleryjskiej midzy Gumbinnen a Schlossber-giem, dobiegajcy z odlegoci okoo 100 do 120 kilometrw.

Jednak efekty ostrzau nie byy tak imponujce, jak towarzyszcy mu zgiek. Ku rozczarowaniu rosyjskich artylerzystw w nocy poprzedzajcej natarcie popsua si pogoda: W mronym powietrzu ksiyc zasnu si mgiek, i im wyej si wznosi na niebie, tym gstsza mga saa si po ziemi. O pitej nad ranem ksiyc by ju cakowicie przysonity. Widoczno bya teraz minimalna, co miao duy wpyw na pocztkow faz ofensywy. Rosjanie nie zorientowali si, e Niemcy opucili zawczasu najbardziej wysunite pozycje, by unikn niszczycielskich skutkw ostrzau artyleryjskiego. Przebywszy bez oporu niewielki dystans, wojska radzieckie natkny si wic na zacieky opr i gwatowne kontrataki. Co wicej, niemieckie umocnienia obronne byy na tym odcinku wyjtkowo silne, leay bowiem na bezporednich podejciach do Krlewca. Niemcom cho raz udao si te prawidowo oszacowa liczebno stojcych przed nimi wojsk nieprzyjaciela. Szczeglnie zacite walki rozgorzay o miejscowo Kattenau w centrum. Niemcy odbili j 14 stycznia, aczkolwiek za cen wprowadzenia do walki 5 Dywizji Pancernej, ktra stanowia ich jedyny odwd operacyjny. Jednak opacio si to chyba, gdy rosyjskiej ofensywie, ledwie po jej rozpoczciu, ju zagrozi impas. Na 3 Front Biaoruski przypado prawie 80 proc. ogu strat rosyjskich w caej operacji wschodniopruskiej, a opnienia w harmonogramie jego dziaa i koszty poniesione podczas pocztkowego natarcia miay przynie dalekosine skutki z punktu widzenia wydarze na caej flance batyckiej, a porednio take i planowanej ofensywy na Berlin. W pewnym sensie byo ju wic za pno, gdy marszaek Czernia-chowski przegrupowa swoje siy i osign wreszcie przeamanie. Wykazujc elastyczno, jak zbyt rzadko przyznaje si Rosjanom, przerzuci

wszystkie dostpne wojska (l l Armi Gwardii oraz dwa korpusy pancerne) zza centrum swego frontu na prawe skrzydo, gdzie 39 Armia odnotowywaa pewne postpy w rejonie na pnoc od Schlossbergu. 20 stycznia Czerniachowski przedar si w kocu przez niemieckie pozycje obronne. To nowe silne zgrupowanie uderzeniowe wtargno z impetem w luk midzy Prego a Niemnem, natomiast sam rubie Niemna przeamaa zachowujca dotd bierno 43 Armia, ktra

uaktywniwszy si przesza po zamarznite] rzece w pobliu i poniej Tyly, gdzie, jak przypuszczalimy, volks-grenadierzy i volksszturmici od razu rzucili si do tyu bezadnym tumem, a ich dowdcy zupenie stracili moliwo zorganizowanego dowodzenia" (Bieoborodow, Na pierwszej linii, Warszawa 1983, s. 411). Wieczorem 23 stycznia na niemieckich ty ach wybucha wilde Sau, a dwudziestego czwartego Rosjanie rozwijali ju natarcie z przepraw, jakie uchwycili na Diejmie, Pregole i ynie, ktre stanowiy ostatnie liczce si przeszkody rzeczne przed Krlewcem. Rosyjski korespondent wojenny dotar w tamtym czasie za zwyciskimi armiami do jednego z miasteczek: Pod niskim, ponurym i penym dymu niebem [...] ulice ogarnite byy pomieniami, wygldajc niczym przejcia cignce si midzy filarami jakiej piekielnej piwnicy. Tu i wdzie dugie, grube jzory ognia wytryskiway z okien, lizay ciany, poykay szyldy sklepowe i spyway na rodek ulicy, jak gdyby chcc si poczy z poarami szalejcymi po przeciwnej stronie. [...] Zapalaa si farba olejna na cianach pomieszcze, woskowane i starannie uoone parkiety podg trzaskay i buchay pomieniami, zasony, firanki, panele i meble zajmoway si ogniem razem ze wszystkim, co tylko mogo si pali.

Pierwsze oblenie Krlewca, 27 stycznia-26 lutego 1945 roku

Teraz, gdy przeamane zostay niemieckie pozycje obronne na pnocy Prus Wschodnich, gra toczya si ju o sam Krlewiec. Niesawny gau-

leiter Prus Wschodnich, Erich Koch, zdy uciec otwart jeszcze lini kolejow wiodc na poudniowy zachd: jego Gauleiter Sonderzug opuci miasto noc z 21 na 22 stycznia. Pomniejsi funkcjonariusze potrzebowali jeszcze nieco czasu, by uzmysowi sobie powag sytuacji - oto trzy dni pniej, tu przed nadejciem Rosjan, w Waldau pod Krlewcem wycofujcy si niemieccy onierze zostali potraktowani w sposb, ktry wzbudzi ich rozalenie: W tamtejszym gimnazjum znalelimy ogromny skad ywnoci, peen takich produktw jak kawa, czekolada i napoje spirytusowe -wielkich skarbw, ktre od dawna istniay dla nas tylko w plotkach. Bylimy piechurami, czyli ostatnimi onierzami, jacy przybywali przed Rosjanami, a mimo to urzdujcy kwatermistrz nie zgodzi si na wydanie czegokolwiek bez stosownych formularzy A i E, ktre musiay by podpisane przez oficera. 27 stycznia wojska rosyjskie obeszy pkolem Krlewiec i dotary prawie nad brzegi Zalewu Wilanego po obu stronach ujcia Pregoy. W samym miecie szpitale byy przepenione znajdowao si w nich 11 ty. rannych. Napywali te uchodcy z okolicy,

[...] przemieszani ze zdezorganizowanymi grupkami z Luftwaffe, Organizacji Todta i wojsk ldowych. Wzdu rynsztokw stay dugie sznury cinitych furmanek, a na ulicach midzy nimi panowa nieustanny ruch: cigny tamtdy wzki dziecice, rowery, sanie, ciarwki, szarozielone armaty, pokryte niegiem motocykle, a do tego wlekli si bez przerwy mas ludzie. [...] Zrobio si jeszcze zimniej ni kilka dni wczeniej, ale wiedzieli oni, e goni ich wrg; po ich zdrtwiaych twarzach spywa pot, tak byli wyczerpani i przeraeni. Prawie wszyscy czonkowie hierarchii nazistowskiej zdyli do tej pory uciec, pozostawili jednak instrukcj, e w razie przedarcia si Rosjan caa ludno musi si ewakuowa z miasta drog prowadzc wzdu pnoc-

nego brzegu Zalewu Wilanego do portu morskiego w Pilawie*. Partia ogosia takie zarzdzenie przez uliczne megafony 27 stycznia. Poniewa nikt nie pomyla, by skontaktowa si w tej sprawie z dowdztwem wojskowym, na zachodnich rogatkach miasta doszo do nieopisanego zamtu, gdy tysice ludzi wylegy na drog tylko po to, by stwierdzi, e szlak do Piawy ley ju w obrbie strefy walk. Tego i nastpnego dnia Rosjanie mogliby niemal dosownie po prostu wej do Krlewca. Jedynymi gotowymi umocnieniami obronnymi byo kilkanacie rozrzuconych w piercie dziewitnastowiecznych fortw, obsadzanych przez brzuszne" i uszne" bataliony i inne pododdziay o niskiej wartoci bojowej. Siy ruchome (5 Dywizja Pancerna, dwie dywizje Yolkssturmu i jedna dywizja piechoty) nie wystarczyy, by powstrzyma napr Rosjan, tote wieczorem dwudziestego smego czowki radzieckie zbliyy si od pnocy gwn drog do fortu Ouednau. By to wycig midzy nacierajcymi Rosjanami a 367 Dywizj Piechoty, cignit pospiesznie z poudniowego zachodu przy wykorzystaniu zagro onej ju linii kolejowej i rozwijajc si teraz do walki w bezporedniej bliskoci nieprzyjacielskich czogw i chmar piechoty: W tym momencie, niczym dar niebios, nadcigny dziaa pancerne, kierujc si na drog prowadzc do Kranz. Na spotkanie jechay im rosyjskie czogi, lecz w blasku pociskw owietlajcych Niemcy w por je rozpoznali. Z du zrcznoci pi czy sze naszych dzia pancernych zajo pozycje za fad terenu, by w krtkim czasie ustrzeli sze do omiu rosyjskich czogw, w tym par Stalinw. Wok byo jasno jak w dzie od wiata bijcego od eksplodujcych i poncych rosyjskich czogw. W sumie zniszczono w tej potyczce trzydzieci radzieckich czogw. Miay upyn przeszo dwa miesice, nim nieprzyjaciel zdoa ponownie podej tak blisko do serca Krlewca.

Miasto leao nieopodal ujcia Pregoly, zaledwie pi kilometrw od kracw Zalewu Wilanego. Niebezpieczestwo, e Rosjanie zajm jego centrum z marszu, byo teraz zaegnane, ale jeli Niemcy chcieli broni Krlewca przez duszy okres, musieli zachowa kontrol nad szlakami

wiodcymi na zewntrz wzdu brzegw zalewu. Korytarz prowadzcy na poudniowy zachd, w gb Prus Wschodnich, gdzie stacjonowaa 4 Armia, by wski i naraony na atak. Przecinaa go ustawicznie radziecka 11 Armia Gwardii; udawao si go w ogle utrzymywa tylko dziki wsplnym wysikom oddziaw krlewieckiego garnizonu, operujcych od pnocnego wschodu, oraz dowodzonej przez generaa majora Karla Lorenza dywizji grenadierw pancernych, wydzielonej z korpusu Grossdeutschland, ktra atakowaa od strony pozycji 4 Armii. Podczas jednej ze nieyc pewien podoficer z korpusu Grossdeutschland dostrzeg jakie zataczajce si ku niemu postaci: Czy to byli Rosjanie? Nie mogem mie pewnoci. Uniosem luf schmeissera, zwolniem bezpiecznik i wpatrywaem si przez zamie w onieone sylwetki, zbliajce si wolno do mnie. Gdy podeszy na odlego dziesiciu metrw, rozpoznaem w nich kobiety i dzieci, wic podniosem si i zawoaem: Tutaj!" Zapakane dziewczta o bladych, przestraszonych twarzach rzuciy mi si na szyj: Niech nam pan pomoe! Niech nam pan pomoe!" Dzieci krzyczay Mutti! Mut-ti!" Wszyscy pozostali - mczyni i kobiety - stali w milczeniu; ich twarze byy zbielae od mrozu, a ubrania cae przemoknite od niegu. Jeszcze waniejsze byo dla Krlewca drugie poczenie ze wiatem, czyli szlak prowadzcy prosto na zachd wzdu pnocnych brzegw zalewu do Pwyspu Sambijskiego i portu w Pilawie. Dlatego te skryty atak w kierunku zalewu, jaki wykonali noc z 29 na 30 stycznia Rosjanie na zachd od miasta, by potencjalnie miertelnym ciosem. Kwaterujce w Krlewcu dowdztwo niemieckie nie zdawao sobie sprawy z tego, co si w tamtym rejonie dzieje, tote tej samej nocy major rezerwy Dieckert otrzyma rozkaz udania si na lotnisko w Seerappen, gdzie mia obj komend nad batalionem alarmowym" personelu naziemnego Luftwaf-

fe. Ruszywszy na zachd, Dieckert widzia tylko uciekinierw i drobne grupki onierzy. Porzucajc w gbokim niegu samochd, poszed pieszo na przeaj ku lotnisku. Po drodze natkn si na jak zagrod: Ledwie doszedem do stodoy, gdy spostrzegem przybliajce si dwie sylwetki. Ludzie ci nieli bro. Przygotowaem si do otwarcia ognia, bo nie byo dobrym pomysem woanie na nich. Kiedy podeszli bliej, okazao si, e to dwaj niemieccy Landserzy. Szczeglnie starszy z nich zrobi na mnie doskonae wraenie. Wyjanili, e przyszli z lotniska, ktre zostao ju porzucone, i e maj rozkaz zaj tu nowe pozycje. Tworzyli gwn lini obrony i za nimi nie byo ju nikogo. Inna podjta przez Niemcw prba przedostania si na zachd skoczya si duo bardziej tragicznie. Rankiem 30 stycznia z miasteczka willo-

wego Metgethen odjecha pocig z uchodcami, kierujc si ku Pilawie. Tu przed Seerappen szyny zablokowa rosyjski czog, ktry otworzy do pocigu ogie, zmuszajc go do zatrzymania si. Nastpnie radzieccy onierze wywlekli z wagonw pasaerw, oddajc si orgii rabowania i gwatw. By to pocztek pierwszej blokady Krlewca, nie ulegao bowiem wtpliwoci, e droga na zachd jest teraz cakowicie zamknita. Nowy komendant, genera Otto Lasch, zaprowadzi jaki taki porzdek wrd uciekinierw, cho miasto byo ogromnie zatoczone, a on nie mg zapewni dostatecznej osony przed ostrzaem artylerii i bombardowaniem z powietrza. Lasch sformowa na powrt w oddziay lune grupy onierzy, ktre przybyy razem z uchodcami, wcieli te czonkw Hitlerjugend (prawdopodobnie bardziej zmotywowanych) do batalionw piechoty: Ci chopcy rzucili si w wir szkolenia z niezwykym entuzjazmem. Wikszoci z nich nie wydano stalowych hemw, gdy byy na nich za due i zsuway im si na oczy, gdy strzelali. Niewiele moglimy z tym zrobi. Z uwagi na ich mody wiek wydawano im trudno osigalne specjay - czekolad i cukierki - zamiast alkoholu czy papierosw. (Dieckert i Grossmann, DerKampfum Ostpreussen, 1960, s. 158) Cay czas trzonem obrony pozostaway 5 Dywizja Pancerna oraz zaprawiona w bojach, pochodzca z Prus Wschodnich l Dywizja Piechoty. Dwie rosyjskie armie (39 i 43) i obszar o szeroko ci od dwunastu do dwudziestu omiu kilometrw odgradzay teraz obrocw Krlewca od pozycji, jakie obsadzali nadal Niemcy wzdu zachodnich kracw Pwyspu Sambijskiego, dokd przybyy z Kajpedy obie dywizje XXVIII Korpusu generaa Hansa Gollnicka (zob. s. 164). W dniach 3-7 lutego zgrupowanie w Sambii posuno si w walkach naprzd i zajo grujce nad okolic wzniesienie Thierenberg (110 m n.p.m.), za 17 lutego naczelne dowdztwo wojsk niemieckich w Prusach Wschodnich (Grupa Armii Pnoc") nakazao obu niemieckim zgrupowaniom rwnoczenie zaatakowa i poczy si. Genera Lasch gotw by postawi wszystko na t hazardow zagrywk. Cho polecono mu przej do natarcia od strony Krlewca tylko wyznaczonymi pododdziaami 5 Dywizji Pancernej i l Dywizji Piechoty, po-

stanowi, wykazujc si du moraln odwag, wprowadzi do akcji cae te dywizje, a do tego jeszcze 561 Dywizj Grenadierw Ludowych. Powiadomi o tej decyzji drog radiow zgrupowanie w Sambii. Genera Goll-nick oddepeszowa, i Lasch musi wzi na siebie pen odpowiedzialno. Odparem na to, e pomc moe jedynie maksymalne skoncentrowanie si, i e jestem gotw za to odpowiada, poniewa wiem, i od sukcesu bd niepowodzenia tego natarcia zaley by albo nie by caego garnizonu i ludnoci cywilnej". Lasch i Gollnick zaatakowali, kady od swej strony, 19 lutego, skupiajc wysiek przeciw 39 Armii, tworzcej poudniowy odcinek rosyjskiego piercienia wok miasta. Na czele wojsk uderzajcych z Krlewca na zachd podaa l Dywizja Piechoty, gdy mimo mrozu na pierwszych kilku kilometrach grunt by mikki i 5 Dywizja Pancerna moga si posuwa tylko szos i nasypami kolejowymi. Niemcy ruszyli naprzd o czwartej nad ranem. W szpicy jecha

zdobyczny czog T-34 z niemieck zaog przebran w radzieckie mundury, a dowodzon przez starszego sieranta, ktry znakomicie mwi po rosyjsku. Tu za t maszyn podaa kolumna piciu Tygrysw": O umwionej godzinie T-34 potoczy si naprzd i jecha drog nie oddawszy ani jednego strzau. Na nieprzyjacielskim punkcie obserwacyjnym dowdca czogu powiedzia Iwanom po rosyjsku, e musz si cofn, bo depcz mu po pitach Niemcy. Tymczasem nadcigny z tyu Tygrysy". Rosjanie rzucili si do ucieczki - niektrzy z nich wyskoczyli z ek w bielinie. l Dywizja Piechoty zaja Metgethen po cikiej walce o szko dla dziewczt, ktr Rosjanie przeksztacili w punkt oporu: Na ulicach poniewieray si trupy starszych osb, kobiet i dzieci. Ludzie ci byli obrabowani ze wszystkiego, a niektrzy z nich leeli przymarznici do siebie, tworzc makabryczne stosy. Znajdowano te zwglone zwoki ludzkie w osmalonych ruinach. Na stacji kolejowej stay wci wagony pocigu, ktry par tygodni wczeniej zaskoczyli

w Metgethen Rosjanie. Na podogach wagonw znaleli Niemcy ciaa kobiet we wszelkim moliwym wieku, z porozrywanymi ubraniami. Teraz moga si w peni rozwin do boju 5 Dywizja Pancerna, ktra do koca dnia pogbia niemiecki wyom do dziesiciu kilometrw. Tymczasem XXVIII Korpus zaatakowa z Sambii. Tutaj Rosjanie bronili si jeszcze bardziej zawzicie ni w Metgethen, ale Gollnick rwnie uderzy trzema dywizjami (dwoma z Kajpedy i jedn, ktra rozmieszczona bya w Sambii ju wczeniej), a poza tym wspiera go ogniem artyleryjskim ciki krownik Admira Scheer. Oba nacierajce niemieckie zgrupowania poczyy si 20 lutego w rejonie na pnocny zachd od Gross Heydekrug, za w nastpnych dniach stworzyy korytarz o szerokoci od piciu do dziesiciu kilometrw, przez ktry uchodcy z Krlewca mogli wreszcie przedosta si do Pilawy. Pozwolio to unikn wielkiej ludzkiej tragedii i wydatnie zmniejszy presj cic na obrocach. Rosyjskie Naczelne Dowdztwo skonstatowao, e niemiecka koncentracja w rejonie Sambii i Krlewca stanowi zbyt twardy orzech do zgryzienia, tote 26 lutego zarwno 39, jak i 43 Armia przeszy na czas nieokrelony do obrony.
ROZDZIA 14

Dziaania 2 Frontu Biaoruskiego na poudniu Prus Wschodnich

Zmiana kierunku natarcia Rokossowskiego

Pozostaymi dwiema niemieckimi armiami w Prusach Wschodnich byy: 4 Armia (w centrum) i 2 Armia (na poudniu). Ich losy byy bezporednio powizane z biegiem wojny na caym froncie wschodnim. Rosjanie skierowali do natarcia na poudniu Prus Wschodnich 2 Front Biaoruski marszaka Rokossowskiego. Pierwotnie postawiono mu zadanie , by uderzy szerokim frontem na pnocny zachd, ku dolnej Wile, i sforsowawszy j przenikn w gb Prus Zachodnich i Pomorza - innymi sowy mia operowa daleko od centrum Prus Wschodnich. Gwny atak mia wyj z prawego skrzyda siami trzech armii ogl-nowojskowych (2 Uderzeniowej, 48 i 3), przy czym z gbokiego odwodu miano szybko podcign dla rozwinicia sukcesu 5 Armi Pancern Gwardii. Dwie armie oglnowojskowe i jeden korpus pancerny przeznaczono do natarcia pomocniczego, ktre miay wyprowadzi na lewym skrzydle,

z przyczkw pod Putuskiem i Serockiem nad Narwi. Uzasadnione wydaway si nadzieje, e przewaajce siy radzieckie rozgromi niemieck 2 Armi, a izolowana w rodkowej czci Prus Wschodnich 4 Armia roz-padnie si sama. Planowanie i przygotowania do tej operacji byy tak samo drobiazgowe, jak przed ofensywami Koniewa i ukowa w rodkowej Polsce: Mielimy kwater sztabow, gdzie wsplnie omawiano plany, podejmowano decyzje, wysuchiwano referatw oficerw kierunkowych, omawiano rozmaite propozycje, wymieniano pogldy na temat wykorzystania rnych rodzajw wojsk oraz organizacji wspdziaania. Std rwnie wydawano niezbdne zarzdzenia. Dziki temu kadra kierownicza Frontu bya stale zorientowana w aktualnych wydarzeniach, na ktre szybko reagowalimy. Unikalimy w ten sposb tracenia czasu na zwoywanie wszystkich szefw zarzdw, rodzajw wojsk i sub, na wysuchiwanie dugich i nudnych referatw. Zasady uwicone w okresie pokojowym nie zday egzaminu w warunkach wojny. ( Byo niemal pewne, e mga i nieg ogranicz skuteczno pocztkowych uderze artylerii i lotnictwa, jednak cele zostay wczeniej dokadnie rozpoznane, a dowdcy grup, pukw i eskadr powietrznych udali si na przednie pozycje, by ustanowi czno z oddziaami ldowymi: Czulimy si nieswojo, idc pieszo do transzei i obserwujc z wysunitych stanowisk niemieckie umocnienia obronne. Granaty mo dzierzowe gwizday nam nieprzyjemnie nad gowami, mielimy wraenie, e rozrywaj nas przelatujce pociski artyleryjskie, obok przefruway z przeraliwym gwizdem kule. Ziemi wstrzsay chaotyczne eksplozje. Mimowolnie pochylali my si, gdy tylko za wisz-czaa kula, pocisk artyleryjski czy granat, za to piechurzy nie zwracali na nie najmniejszej uwagi. Oddawali si dalej spokojnie swym

rnorodnym zajciom. (Kojander, Ja Rubin" prikazywaju. Moskwa 1978, s. 240)

Rosyjskie natarcie rozpoczo si w znanym stylu: 14 stycznia o godzinie dziesitej zimne powietrze drgno i pko pod salwami wielu tysicy dzia, rozmieszczonych wzdu caej linii frontu. Zmroona ziemia dygotaa. Sponad biaych pl, laskw i pagrkw - od brzegu rzeki [Narwi] po nasze przednie pozycje - wzbio si w gr mnstwo tych chmurek dymu. Chwil potem czarne oboki spowiy obszar, gdzie znajdoway si niemieckie pozycje. (Sko-robogatow, Odnopoczanie, Moskwa 1976, s. 160) 15 stycznia rozszerzajce si radzieckie przyczki na wielu odcinkach poczyy si, a dzie pniej, dziki adnej pogodzie, Rosjanie mogli rzuci na szal ca potg swego lotnictwa i artylerii: Przeciwnik zmiady wszelki opr za pomoc artylerii i wyrzutni rakietowych. Tam, gdzie pozostali jeszcze jacy ywi Niemcy, podjeday czogi, likwidoway ogniem stanowiska bojowe i przetaczay si nad okopami. Grunt by zamarznity i twardy jak kamie, wic pociski artyleryjskie wybuchay momentalnie, co sprawiao, e odamki fruway tu nad ziemi. Wydarzenia przybieray katastrofalny obrt dla dowdztwa wojsk niemieckich w Prusach Wschodnich (czyli Grupy Armii rodek", 25 stycznia przemianowanej na Grup Armii Pnoc"). Widzc, w jakim kierunku atakuj Rosjanie, Reinhardt ju czternastego wieczorem zdawa sobie spraw, e grozi mu gbokie oskrzydlenie. Zadzwoni zatem do Hitlera z pierwsz z wielu nadaremnych prb, by zgodzi si na odstpienie na krtsze i dogodniejsze do obrony pozycje. 15 stycznia o trzeciej nad ranem szef sztabu, genera porucznik Otto Heidkamper, otrzyma rozkaz z OKH, by odesa wiksz cz korpusu pancernego Grossdeutschland -ktry stanowi ostatni powaniejszy odwd operacyjny nad Batykiem -na poudnie, do Grupy Armii A" w rodkowej Polsce (zob. s. 91). Podczas gdy niemiecka 2 Armia rozlatywaa si, stojca na lewo od niej 4 Armia tkwia dalej nieruchomo w wybrzuszeniu frontu, ktre z kadym dniem

zdawao si coraz bardziej groteskowe", sigajc nieregularnymi konturami na 170, a nawet wicej kilometrw od wybrzea w gb ldu. Rano 21 stycznia Guderian powiadomi telefonicznie Reinhardta, e Hitler w dalszym cigu sprzeciwia si odwrotowi 4 Armii. Dowdca owiadczy: - Ale to jest absolutnie niemoliwe. Oznacza to, e wszystko si zawali. - Po krtkiej pauzie Guderian odpowiedzia zbolaym gosem: Tak, mj drogi Reinhardcie." (Heidkamper, w: Thorwald, Es begann an der Weichsel, 1950, s. 151). Dopiero w poudnie, po dugiej telefonicznej ktni z Reinhardtem, Hitler zgodzi si w kocu, by 4 Armia troch si cofna. Byo ju jednak za pno. STAWKA, zaniepokojona wolnym tempem i bardzo wysokimi kosztami natarcia wojsk Czerniachowskiego na pnocy Prus Wschodnich (zob. s. 168), nakazaa 20 stycznia

Rokossowskiemu zwrci cztery jego centralne armie prosto ku pnocy, przeciw 4 Armii i jej komunikacjom z Prusami Zachodnimi. W praktyce gwne siy Rokos-sowskiego zamiast na pnocny zachd miay si teraz posuwa na pnoc. STAWKA chciaa w ten sposb odciy 3 Front Biaoruski, ktry boryka si z tak duymi trudnociami na pnocy. Okazao si to zbdne, gdy wanie tego 20 stycznia Czerniachowski dokona wreszcie przeamania przed Krlewcem. Tak czy inaczej ta decyzja STAWKI zapocztkowaa dwie sekwencje wydarze: Zasadnicze siy 2 Frontu Biaoruskiego uderzyy w rozcignite, za chodnie skrzydo niemieckiej 4 Armii, co oznaczao katastrof za rwno dla tej formacji, jak i dla ludnoci cywilnej Prus Wschod nich. ukw, nacierajcy na kierunku berliskim ku zachodowi, zosta pozbawiony efektywnego wsparcia na swym pnocnym, czyli po morskim skrzydle. Wprawdzie STAWKA nie zwolnia Rokossowskiego z odpowiedzialnoci za pomoc ukowowi, ale 2 Front Biaoruski mia teraz do wykonania tego zadania tylko dwie armie (70 i 65). Byo to za mao, wic posuway si one do przodu w wolnym tem pie. Zrealizowanie wielkiego radzieckiego projektu rozgromienia Niemiec ju w pierwszych tygodniach 1945 r. stawao si coraz bar dziej wtpliwe.

Odcicie niemieckiej 4 Armii w rodkowej czci Prus Wschodnich

Zwracajc 20 stycznia swj gwny wysiek ku pnocy, wojska 2 Frontu Biaoruskiego stworzyy tym samym lewe rami kleszczy, majcych si zatrzasn na gbokim zapleczu Prus Wschodnich; kierunek ich natarcia by obecnie zbieny z marszrut 3 Frontu Biaoruskiego, atakujcego od wschodu. Rosyjskie oddziay szybkie gnay przed armiami oglnowojskowymi, kompletnie zaskakujc niemieckie wadze cywilne i wojskowe w Prusach Wschodnich. Na prawym skrzydle III Korpus Kawalerii Gwardii, nacierajcy prdko przez onieony teren, 22 stycznia o trzeciej nad ranem wpad do Olsztyna akurat w chwili, gdy Niemcy wyadowywali czogi i dziaa z platform kolejowych: Kawalerzyci zdobyli te transporty brawurowym atakiem (oczywicie w szyku pieszym), oszoomiwszy nieprzyjaciela ogniem dzia i karabinw maszynowych. Jak si okazao, byy to niemieckie jednostki, ktre przerzucano ze wschodu, aby zamkn wyrw uczynion przez nasze wojska" (Rokossowski, onierski obowizek, 1973, s. 443). Na centralnej osi natarcia pewien samotny rosyjski czog dotar dzie wczeniej na dworzec kolejowy w Elblgu, otwierajc ogie do tumw uchodcw, czekajcych na wyjazd na zachd. Przepenionemu pocigowi udao si pod ostrzaem odjecha, ale wszyscy pozostali ludzie musieli si ratowa ucieczk. Gwn rosyjsk si uderzeniow bya 5 Armia Pancerna Gwardii, ktr podcigano prdko z gbokiego zaplecza, a o ktrej obecnoci tam Niemcy nie mieli zielonego pojcia. 23 stycznia jeden z jej korpusw uderzy na Elblg w czasie, gdy Oberbiirgermeister zapewnia wci mieszkacw, e front si ustabilizowa. Kapitan Diaczenko dosta rozkaz wtargnicia z siedmioma czogami i

batalionem piechoty do miasta od wschodu. Wmieszawszy si w tum uciekinierw i cywilnych pojazdw napywajcych do Elblga z Paska, zdoa on zbliy si niepostrzeenie do miasta. Okoo godziny siedemnastej czogi wpady midzy tramwaje i robicych zakupy ludzi, od czasu do czasu przystajc, by ostrzela jaki budynek. Z kolei one same posuyy za cel panzerfaustom onierzy improwizowanego garnizonu. Odstpujcy intruzi pozostawili w miecie cztery dymice czogi; Rosjanie mieli si ponownie zjawi w Elblgu dopiero 10 lutego.

24 stycznia zasadnicze si y 5 Armii Pancernej Gwardii przedary si do brzegw Zalewu Wilanego na wschd od Elblga, co oznaczao, e wielki manewr zakleszczajcy zakoczy si sukcesem. Prusy Wschodnie razem z omioma dywizjami 2 Armii, ca 4 Armi i pozostaociami 3 Armii Pancernej byy teraz odcite od reszty Rzeszy, O ile obrocy Krlewca byli zwizani w miejscu i spisani na straty, o tyle operujca w centrum Prus Wschodnich 4 Armia jak na razie nie musiaa toczy powaniejszych walk, a jej dowdca, genera Friedrich Hoss-bach, obmyla teraz rozpaczliwe posunicia. Hossbach - szorstki pruski oficer, wychowany w dumnej tradycji niezale noci Sztabu Generalnego - ju noc z 21 na 22 stycznia pocz zdejmowa oddziay z pou-dniowo-wschodniego sektora swego wybrzuszonego frontu, kierujc je na zachd w celu zerodkowania siy uderzeniowej przeciw 2 Frontowi Biaoruskiemu. Nastpnego dnia poinformowa o podj tych przez siebie krokach generaa pukownika Reinhardta, czyli dowdc grupy armii, i zgodnie z oczekiwaniami uzyska z moc wsteczn jego aprobat. Rein-hardt rozwaa ju wczeniej niemal identyczne posunicia, bowiem on take uwaa, i jego odpowiedzialno za los podlegajcych mu 400 ty, onierzy oraz niezliczonej rzeszy uciekinierw w centrum Prus Wschodnich przewaa nad posuszestwem wobec fiihrera i wyszego dowdztwa. O tych poczynaniach nie powiadomiono OKH. Stojce dotd na poudniowym wschodzie oddziay odryway si od przeciwnika, przemieszczajc si w trudnych warunkach, podczas zamieci nienych, do nowych, zwrconych ku zachodowi rejonw koncentracji. W trakcie tego odwrotu opuszczono 24 stycznia pooony nad Jeziorami Mazurskimi giycki kompleks warowny. W kocu jednak tajemnica si wydaa. Jak pisze Gude-rian: Pierwsza dotara do nas informacja o oddaniu bez walk twierdzy Giycko, najsilniejszego bastionu Prus Wschodnich. Trudno si dziwi, e ta wstrzsajca wiadomo o utracie najlepiej uzbrojonej, najnowocze-niej rozbudowanej twierdzy z pierwszorzdn zaog podziaaa jak wybuch bomby i e Hitler nie posiada si z oburzenia" . Zgodnie z dyspozycjami Hossbacha atak mia si rozpocz 26 stycznia o dziewitnastej. Tego wieczora bya penia ksiyca. Przed dywizja-

mi rozpociera si pusty, onieony teren. Jedyn odmian stanowiy sylwetki drzew, gaiki i ogrody" (Dieckert i Grossmann, Der Kampf um Ostpreussen, 1960, s. 116). Hossbach zamierza przedrze si przez nadmiernie rozcignite rosyjskie kolumny i przeprowadzi swych onierzy (wraz z kryjcymi si pod ich oson uchodcami) do pozycji zajmowanych nad doln Wis przez 2

Armi. Natarcie ruszyo wedug planu na froncie o szerokoci okoo trzydziestu piciu kilometrw. W cigu nastpnych trzech dni Niemcy przeamali si przez skrzydo radzieckiej 48 Armii, okryli jedn z jej dywizji i nawizali pod Elblgiem i Paskiem czoowymi batalionami kontakt z oddziaami 2 Armii. Hossbach musia sobie zdawa spraw, e czas dziaa na jego niekorzy. 29 stycznia Rosjanie zastopowali jego trzy osabione korpusy. Jeszcze gorsze skutki przyniosy zarzdzone przez fiihrera zmiany na funkcjach dowdczych. Reinhardt zosta wskutek swej niesubordynacji zwolniony, a na stanowisku dowdcy grupy armii zastpi go genera pukownik dr Lothar Renduli, Austriak, mdry i oczytany czowiek, zrczny w kontaktach z Hitlerem" . Gdy 27 stycznia Renduli przylecia z Kurlandii, wyczerpany Reinhardt przekaza mu dowodzenie, stwierdzajc tylko: Nie ma ju o czym mwi" . Hossbach spiskowa wesp ze swym szefem, a resztki jego reputacji podkopywa gauleiter Prus Wschodnich Erich Koch, ktry zarzuca Hitlera skargami: 4 Armia ucieka w kierunku Rzeszy. W tchrzliwy sposb stara si przebi na zachd. Bd dalej broni Prus Wschodnich przy pomocy Yolkssturmu" . 30 stycznia, na rozkazy wyszych instancji, 4 Armia przerwaa atak, za Hossbacha zastpi genera Friedrich-Wilhelm Miiller, ktry przedsta wi sztabowi grupy armii swe kwalifikacje w taki oto sposb: Jestem dobrym podoficerem i wiem, jak wykonywa rozkazy, ale strategia i tak tyka s zupenie poza moim zasigiem. Po prostu mwcie mi, co mam robi!" . 31 stycznia Rosjanie przypucili pierwszy atak wymierzony w zwr cony ku zachodowi front 4 Armii. W nastpnych tygodniach uderzali oni w kurczcy si kocio Heiligenbeil", ktrego obrzea byy ostatnimi liniami obrony Niemcw, przypartych plecami do Zalewu Wilanego .
ROZDZIA 15

Koncentracja niemieckiej Grupy Armii Wisa"

Nowa grupa armii

Pozostawiamy teraz zablokowane w Krlewcu i Sambii wojska Lascha i Gollnicka oraz odcit i uwizion nad brzegami Zalewu Wilanego 4 Armi. Prawoskrzydow niemieck formacj na teatrze batyckim bya 2 Armia, na ktr 14 stycznia, kiedy to marszaek Rokossowski rozpocz

ofensyw, spada niemal caa sia natarcia 2 Frontu Biaoruskiego. 20 stycznia STAWKA zmienia kierunek uderzenia Rokossowskiego z pnocno-zachodniego na pnocny . W wyniku radzieckiego rajdu na Elblg ugrupowanie 2 Armii zostao rozcite: jej lewoskrzydowe oddziay znalazy si razem z 4 Armi w potrzasku w rejonie na wschd od wybitego wyomu. Wydarzenia te, cho tak bolesne dla Niemcw, sprawiy jednak rwnoczenie, i osab impet rosyjskiego natarcia w kierunku zachodnim, co pozwolio Niemcom - mimo panujcego w ich szeregach zamtu - zebra siy i odzyska inicjatyw.

Interweniujc 20 stycznia, STAWKA zredukowaa siy rosyjskie posuwajce si ku dolnej Wile z piciu do trzech armii. Gwne zgrupowanie niemieckiej 2 Armii zdoao si wymkn nad doln Wis, na ktrej rubiey Niemcy skonsolidowali obron, wykorzystujc przedmocia i punkty oporu na wschodnich brzegach: Toru (pad 2 marca), twierdz Grudzidz (6 marca) i nieco wysunity ku wschodowi Kwidzyn (29 stycznia), jak rwnie pooony nad Nogatem zamek w Malborku (9 marca) i Elblg (10 lutego). Poza tym rozwieraa si coraz szersza luka midzy l Frontem Biaoruskim marszaka ukowa, skupiajcym si przede wszystkim na uderzeniu ku zachodowi, na kierunku berliskim, a gwnym zgrupowaniem 2 Frontu Biaoruskiego, nacierajcym teraz na pnoc, w stron Batyku. Tylko dwie armie Rokossowskiego mogy udzieli ukowowi jakiegokolwiek bliskiego wsparcia. Pocztkowo jednak take Niemcy mieli bardzo mao jednostek, ktre mogliby rozmieci naprzeciw linii rozgraniczenia obu rosyjskich grup armii. Guderian rozumowa najpierw kategoriami defensywnymi, gdy podkrela, jak wane jest utworzenie nowej Grupy Armii Wisa", majcej obejmowa armie znajdujce si na obszarze midzy doln Wis a doln Odr. 24 stycznia sztab Grupy Armii Wisa" przej dowodzenie nad zachowujc nadal zdolno bojow 2 Armi (genera pukownik Walter We-iss), a trzy dni pniej rozszerzy swj rejon odpowiedzialnoci na poudniowy zachd, wczajc pod sw komend resztki 9 Armii (genera Theodor Busse). Wreszcie 10 lutego sformowano z nadcigajcych posikw now 11 Armi Pancern SS (genera SS Steiner), ktr rozlokowano jako si uderzeniow midzy obu wspomnianymi armiami. Do pewnego zamieszania przyczyni o si to, e 11 Armi Pancern SS przemianowano 24 lutego, po przybyciu z Prus Wschodnich sztabu ju nie istniejcej 3 Armii Pancernej, wanie na 3 Armi Pancern. Radzieckie rda nie uwzgldniay tego faktu, traktuj c 11 Armi Pancern SS i 3 Armi Pancern jako dwie odrbne formacje i przyjmujc tym samym, e w skad Grupy Armii Wisa" wchodziy nie dwie, a trzy armie. Reorganizacja i przemianowanie grup armii nast piy 25 stycznia:

Grupa Armii A" przeistoczya si w Grup Armii rodek" (Schrner). Nowa Grupa Armii Wisa" pojawia si midzy tym zgrupowaniem a nastpnym dalej na pnocy, czyli By Grup Armii rodek", ktr przemianowano na Grup Armii Pnoc" (Renduli).

 Dalej staa dotychczasowa Grupa Armii Pnoc", ktra zamienia si teraz w Grup Armii Kurlandia" (Yietinghoff). Wprawdzie pod koniec ofensywy w Ardenach przerzucono ku roz aleniu Guderiana 6 Armi Pancern SS, bdc potencjalnie bezcennym odwodem, prosto na Wgry, ale w pierwszych trzech tygodniach lutego, dziki nadejciu innych formacji, Grupa Armii Wisa" i tak rozrosa si do znacznych rozmiarw. Wedug samych Niemcw skadaa si w sumie z trzydziestu dwch do trzydziestu czterech dywizji. Dobre radzieckie rdo wspomina o 450 ty. onierzy, 5 ty. sztuk artylerii i ponad tysicu czogw i dzia pancernych (Babadanian, Dorogi Pobiedy, Moskwa 1981, s. 354-355), aczkolwiek na takie szacunki mogo wpyn zaoenie, i Niemcy dysponowali trzema, a nie dwiema armiami. Tak czy inaczej wane wwczas byo wraenie, jakie wywierao na Rosjanach zerodkowywa-nie si od pnocnego zachodu wielkiego, nie zaangaowanego w walki nieprzyjacielskiego zgrupowania, nawisajcego nad nieosonitym stykiem dwch radzieckich grup armii. By to triumf organizacyjny Niemcw, ktry jednak Hitler zdy ju podkopa, dokonujc nader kuriozalnej nominacji dowdczej. 22 stycznia Guderian uda si na odpraw do fiihrera, by zaproponowa powoanie feldmarszaka Freiherra Maximiliana von Weichsa na stanowisko dowdcy nowej grupy armii: - wczesna sytuacja wymagaa wanie takiego czowieka. [...] I co si stao? Hitler uzna, e Weichs jest za stary. W rozmowie tej uczestniczy Jodl i spodziewaem si, e mnie poprze. Ale tylko bkn co o religijnych przekonaniach von Weichsa i to przesdzio ca spraw. I kogo wtedy dostalimy? [...] Hitler mianowa Himmlera! Ze wszystkich ludzi wanie Himmlera!

Bya to wprost przeraajca i niedorzeczna nominacja" . Himmler uda si natychmiast swym dugim pocigiem (Steiermark) do Wacza na Pomorzu. Przesiadywa tam caymi dniami, bojc si wyjecha w zanieone okolice. Wagony byy luksusowo urzdzone, ale brakowao w nich podstawowego wyposa enia niezbdnego do dowodzenia wojskami, co te czynio nieruchawo Himmlera tym bardziej karygodn. Nie dysponowano radiostacj z dostpem do sieci wojskowej, a wszelkie planowanie musiao si opiera na jednej jedynej mapie Pomorza i Kraju Warty w skali 1:300 000, ktr oficer operacyjny, pukownik Eismann, przywiz ze sob do Steiermarku 26 stycznia. Wzi j niemal mimochodem, ale przybywszy do pocigu stwierdzi, e nie ma tam w ogle adnych pomocy kartograficznych z wyjtkiem nieaktualnej ju mapy sytuacyjnej w salonce dowdcy. Pod adnym wzgldem nie przystawa on do wizerunku, jaki wytworzy sobie wczeniej w wyobrani Eismann. Himmler nie by diaboliczny, nie by okrutny - by po prostu banalny" . Jak na czowieka, ktry posa na mier miliony bezbronnych ludzi, Himmler wykazywa uderzajc trosk o wasne zdrowie, i obsesja ta decydowaa o takim, a nie innym rozkadzie jego zaj w cigu dnia. Wstawa midzy sm a dziewit rano, przy czym jego pierwszym priorytetem byo oddanie si w rce masaysty. Obiad poprzedzaa ledwie godzina pracy, po nim za

nastpowaa sjesta, trwajca do pitnastej. Prac przerywano ostatecznie okoo osiemnastej trzydzieci, kiedy to Himmler by ju wyczerpany i traci koncentracj. Nie mg przy tym liczy na adn pomoc ze strony swego szefa sztabu, SS brigadefiihrera (generaa majora) Lammerdinga, ktry dotar do Steiermarku 27 stycznia. Dla tego frontowego onierza o masywnej posturze planowanie dziaa duych jednostek stanowio zbyt powane wyzwanie. Dowiadczenie wojenne samego Himmlera ograniczao si do wyapywania maruderw i innych rozproszonych onierzy nad Grnym Renem pod koniec 1944 roku. Teraz, dowodzc nowym zwizkiem, Re-ichsfiihrer wyda oddziaom SS i policji podobne rozkazy, kac im przeczesywa tyy w poszukiwaniu ludzi, ktrych mona bdzie skierowa na pierwsz lini. Rozporzdzenia te realizowano z bezmyln brutalnoci i

w zarzucon w ten sposb sie zgarniano wykonujcych bardzo wan prac cywilw, na przykad dokerw rozadowujcych w Gdyni statki z amunicj. Pod naporem Rosjan zajmowana przez jednostki Himmlera linia frontu przybraa nastpujc konfiguracj: Na wschodzie Niemcy trzymali krtk rubie cignc si wzdu dogodnych do obrony, naturalnych przeszkd Wisy i Nogatu. Gwny front bieg od dolnej Wisy ku zachodowi przez Prusy Za chodnie i Pomorze, przy czym podpieray go najwaniejsze wzy oporu (Wellenbrecher, czyli falochrony"); Pia (pada 14 lutego; zob. s. 118), Wacz (11 lutego) i Choszczno (22 lutego). Tutaj toczyy si prawie wyrwnane walki midzy osabionymi Rosjanami a odzy skujcymi siy Niemcami, ktrzy mogli ponadto liczy wprawdzie na okresowe, ale bardzo pomocne wsparcie Luftwaffe. Wreszcie drog na zachd przegradzaa zapora Midzyrzeckiego Re jonu Umocnionego wraz z przylegymi pozycjami obronnymi, ci gnca si w kierunku poudniowym mi dzy Wart a Odr, a do punktu lecego nad t drug rzek w pobliu Zielonej Gry. Umoc nienia te zaatakowa wkrtce l Front Biaoruski ukowa. Pierw szym posuniciem Himmlera o jakimkolwiek znaczeniu operacyj nym byo wysanie w ten rejon generaa SS Kriigera z mieszanym korpusem SS celem wsparcia Yolkssturmu. Czoow formacj bya 21 Dywizja Strzelcw Grskich SS. Jej dowdca, genera major SS Ballauf, mia strasznego pecha, bowiem koo Zielenzich zaskoczyy go rosyjskie czogi i musia ucieka z samochodu, pozostawiajc map fortyfikacji. Zdobyte w ten sposb informacje pomogy radzieckim oddziaom pancernym prze lizn si 30 stycznia przez pozycje Yolkssturmu i kontynuowa rajd ku Odrze .

Sprawy mogyby przybra jeszcze bardziej niekorzystny obrt dla nowej niemieckiej grupy armii, gdyby na pocztku lutego nie nadesza odwil. Himmler pisa w tamtym czasie do Guderiana: W obecnej sytuacji wojennej roztopy s dla nas darem losu. Bg nie zapomnia o dzielnym narodzie niemieckim" . 4 lutego topnia ju ld na Wile poniej Kwidzyna. 6 lutego pkaa te pokrywa na dolnej Odrze. Wieczorem tego dnia pukownik Anto-now (5 Armia Uderzeniowa) siedzia w swym schronie, wpatrujc si w map: Wtem usyszaem wyrazisty oskot. Nie wiedzc, co si dzieje, wyszedem na zewntrz. Pociski nie rway si, lecz ziemia pod nogami koysaa si. Na posterunku sta fizylier, mj bojowy przyjaciel, Kozak kubaski - Siergiej Kurkw. Zapytaem go partem: C to, towarzyszu wartowniku, wyrabia si na waszym poste runku? A wyrabia si - odpowiada z umiechem. - Trzaska, towarzyszu pukowniku. -1 zwrci si ku Odrze. Co trzaska, towarzyszu wartowniku? Ld na Odrze trzaska. Od rzeki dochodzi dwiczcy szum, lodowe pagrki wznosiy si nad powierzchni szklistej rwniny. - Przyrodzie nie da rady. [...]- z trosk w gosie i westchnieniem rzek Siergiej Kurkw. 10 lutego centralne i lewoskrzydowe oddziay 2 Frontu Biaoruskiego rozpoczy mozolne dziaania zaczepne, ktrych rezultaty tylko potwierdziy wraenie, e inicjatywa wymyka si Rosjanom z rk. Wprawdzie w wyniku zakleszczajcego uderzenia odcili oni lec nad doln Wis twierdz Grudzidz, jednak przez pi dni walk przeniknli tylko na gboko okoo pidziesiciu kilometrw, co byo duym rozczarowaniem w porwnaniu z odlegociami pokonywanymi podczas operacji wilasko-odrzaskiej. Trudno byo jednoczenie liczy na jakie dalsze postpy, poniewa teren by tu pocity i trudny, a Rosjanie, ktrym i tak ju brakowao czogw, zbyt duo ich teraz tracili w zasadzkach panzer-faustw. Dalej na zachodzie marszaek ukw musia rozwija cz swych prawoskrzydowych armii frontem ku pnocy, dla ubezpieczenia przed koncentruj cymi si na Pomorzu jednostkami niemieckimi. Oddzia om

ukowa udao si izolowa miasteczko Choszczno, byy jednak one rozcignite w cienk lini i podatne na atak.

Operacja Sonnenwende - niemiecka kontrofensywa pod Stargardem Szczeciskim, 15-21 lutego 1945 roku
Trapiony chorob serca i nadcinieniem Guderian zebra resztki si, by wystpi o zgod na

przeprowadzenie miaego natarcia - koncentrycznego uderzenia dwch zgrupowa w oba skrzyda l Frontu Biaoruskiego ukowa. Grupa Armii Wisa" miaa wama si w jego linie z Pomorza, czyli od pnocy, podczas gdy drugie silne zgrupowanie zaatakowaoby ku pnocy znad rodkowej Odry, z rejonu midzy Gubinem a Gogowem. Kleszcze miay si zatrzasn za czowkami ukowa, co doprowadzioby do ich odcicia i zniszczenia w okolicy Kostrzyna. By stworzy siy uderzeniowe dla wykonania tak ambitnego zadania, naleao cign oddziay niemieckie z Bakanw, Woch, Norwegii i przyczka kurlandzkiegoJak si mona byo spodziewa, byo to za duo dla Hitlera, ktry ograniczy zasig ofensywy, godzc si tylko na uderzenie Grupy Armii Wisa" z sektora pod Stargardem Szczeciskim. Nawet przygotowanie tego zawonego planu stanowio nie lada wysiek dla Guderiana, ktry musia stoczy kolejn bitw, gdy 13 lutego uda si na odpraw do fuhrera z propozycj, by atakiem pokierowa genera porucznik Walther Wenck, jego osobisty asystent w OKH. Hitler wciek si, bowiem w tej sugestii krya si w peni uzasadniona aluzja, e Himmler nie potrafi wywizywa si ze swoich obowizkw: [...] z nie sabnc gwatownoci rozmowa cigna si jeszcze dwie godziny. Hitler z czerwon od gniewu twarz, drc na caym ciele, sta przede mn z podniesionymi piciami. Trzs si z wciekoci. Straci wszelkie panowanie nad sob. Po kadym nowym wybuchu furii biega tam i z powrotem wzdu dywanu, po czym znowu przystawa przede mn, by rzuci mi w twarz nastpny z kolei zarzut.

Krzycza przy tym tak gono, e oczy wychodziy mu z orbit i yy nabrzmiay na skroniach. Wyadowawszy sw frustracj, Hitler podszed spokojnie do Wencka, kac mu zameldowa si w Grupie Armii Wisa". Nastpnie siad na krzele, ktre zwyk zajmowa, i przywoa do siebie Guderiana: Prosz, niech pan kontynuuje swj raport. Sztab Generalny wygra dzisiaj bitw". Umiechn si przy tych sowach swym najbardziej uprzejmym umiechem. Bya to ostatnia bitwa, jak wygraem w swym yciu. C, kiedy byo za pno! Realizacj tego przedsiwzicia, opatrzonego kryptonimem Sonnen-wende (Przesilenie), powierzono 11 Armii Pancernej SS generaa Felixa Steinera, stanowicej nie tyle jaki trway zwizek operacyjny, ile raczej struktur dowodzenia dla szeciu dywizji czy te odpowiednikw dywizji, podajcych z trudem, drogami i liniami kolejowymi, pod Stargard. 14 lutego Guderian pojawi si osobicie w rejonie koncentracji oddziaw, podkrelajc konieczno rozpoczcia natarcia zgodnie z planem nazajutrz, tak by wyzyska element zaskoczenia, ktry by jedynym atutem w rku Niemcw. Pozostawi po sobie wraenie cakowicie wyczerpanego czowieka. Ci, ktrzy byli obecni, doszli do wniosku, e Guderian take zerwa w kocu z Hitlerem" (Thorwald, Es begann an der Weichsel, 1950, s. 286).

Wyznaczone do ataku jednostki zerodkoway si w trzech gwnych grupach na froncie o dugoci pidziesiciu kilometrw, zwrconym na poudnie. Pod zowrog nazw 11 Armia Pancerna SS" krya si w rzeczywistoci niejednorodna mieszanina rzeczywi cie elitarnych formacji z oddziaami zagranicznych ochotnikw o rnej wartoci bojowej: Zasadnicze uderzenie miaa przeprowadzi grupa rodkowa, ktrej nakazano zaatakowa na szerokim froncie spod Dobrzan i Sucha-nia celem odblokowania Choszczna. Potem miaa si ona zwrci na poudniowy zachd przeciw siom rosyjskim w rejonie Kostrzyna. To centralne zgrupowanie otrzymao nazw III (Germaski) Kor-

pus Pancerny SS (genera porucznik Decker), a skadao si z Dywizji Grenadierw Pancernych Nordland (ochotnicy skandynawscy), Dywizji Grenadierw Pancernych Nederland (ochotnicy holenderscy) oraz dwch formacji niemieckich - dywizji Fiihrer-Begleit i dywizji Langemarck. Grupa zachodnia mia a operowa na obszarze mi dzy jeziorami Miedwie i Po. By to XXIX Korpus Pancerny (genera porucznik Unrein), w ktrego skad wchodzia dywizja pancerna Holstein, 10 Dywizja Pancerna SS, 4 Policyjna Dywizja SS oraz dywizja Wallonien (ochotnicy belgijscy). Zadaniem sabszej, wschodniej grupy bya osona lewego skrzyda, a pniej, w razie powodzenia ofensywy, wyjcie w rejon lecego nad Wart Gorzowa Wielkopolskiego. Do grupy tej naleay: Dywi zja Grenadierw Fuhrera, 281 i 163 Dywizja Piechoty, a take 104 Brygada Niszczycieli Czogw. Poniewa posiki dla Grupy Armii Wisa" cigano wskim gardem, przez mosty w Szczecinie, Niemcy mieli problemy z zatorami i przerzut przebiega w wolnym tempie. ukw, ktry wiedzia w oglnym zarysie o niemieckiej koncentracji, dysponowa w wybranym przez Niemcw sektorze dwiema armiami (2 Armi Pancern Gwardii na zachodzie, 61 Armi na wschodzie), a w gbokim odwodzie jeszcze dodatkowymi trzema (l Armi Pancern Gwardii, 47 Armi oraz 3 Armi Uderzeniow). Zdawa sobie spraw z niebezpieczestwa niemieckiego ataku, ale termin oraz cele takiej akcji pozostaway niejasne. W rezultacie Dywizja Grenadierw Pancernych Nordland osigna cakowite taktyczne zaskoczenie, przedzierajc si 15 lutego przez rozmoke pola a do oblonego niemieckiego garnizonu w Choszcznie. Generalne natarcie wszystkich trzech niemieckich grup ruszy o 16 lutego i przynioso pewne zdobycze terenowe, mimo radzieckich kontratakw i silnej obrony przeciwpancernej. Najbardziej obiecujce postpy odnotowyway oddziay grupy zachodniej, atakujce w kierunku Dolic, jak rwnie wojska dziaajce na stycznych skrzydach grupy rodkowej i wschodniej, ktre osigny Rcz i Ntkowo. Tymczasem w centrum trzymano nadal pewnie korytarz do Choszczna.

Kulminacyjny moment operacji Sonnenwende nastpi 17 lutego, kiedy to na najbardziej obiecujcych odcinkach Niemcy posunli si do dwch kilometrw naprzd, ale ponieli bardzo cikie straty od ognia rosyjskich dzia przeciwpancernych i na polach minowych. Wczeniej tego samego dnia wezwano Wencka do Berlina, by zoy meldunek Hitlerowi. Odprawa przecigna si a do godziny czternastej i zarwno Wenck, jak i jego kierowca byli miertelnie zmczeni, gdy ruszyli w drog powrotn autostrad Berlin-Szczecin. Wenck zastpi przy kierownicy szofera, ktry peni sub ju od czterdziestu omiu godzin, lecz sam zasn i samochd uderzy w jak przeszkod przy szosie - wedug jednej relacji miao to by drzewo, wedug innej murek przy mocie. Wenck zosta ciko kontuzjowany i przez kilka tygodni nie by zdolny do wykonywania obowizkw. Kierowanie operacj Sonnenwende przej genera Hans Krebs, ale Niemcy tracili ju inicjatyw, a Krebsowi brakowao tej umiejtnoci panowania nad sytuacj i niezalenoci mylenia, ktre Guderian tak podziwia u Weichsa. Himmler by obecnie zupenie nieprzydatny, podda si bowiem rzeczywistym bd te urojonym chorobom i znajdowa si pod

opiek swego lekarza. 18 lutego na wszystkich odcinkach Niemcy zostali zmuszeni do przejcia do obrony - wieczorem Grupa Armii Wisa" postanowia zrezygnowa z prb wznowienia natarcia, by unikn niepotrzebnego wyczerpania naszych formacji ofensywnych" . Niemiecka kontrofensywa bya przedsiwziciem na duo mniejsz skal, ni to pierwotnie zakada Guderian i zostaa przedwczenie zatrzymana dosownie wskutek wypadku samochodowego. Nie sposb ustali liczebnoci zaangaowanych po obu stronach wojsk, jak i poniesionych przez nie strat. Mimo to Sonnenwende wywar a istotny wpyw na przebieg wojny na froncie wschodnim. Zbiegajc si w czasie z wyganiciem ofensywy Koniewa nad Nys uyck, dodatkowo zakcia rosyjskie przygotowania do natarcia na kierunku berliskim i pomoga opni upadek Rzeszy o dwa i p miesica. Z punktu widzenia Rosjan Sonnenwende nie moga nadej w gorszej chwili czy miejscu. Niemcy ugodzili prawe skrzydo l Frontu Biaoruskiego na odcinku, ktry Stalin i ukw od dawna postrzegali jako zagroony, co razem ze stosunkowo mizernymi rezultatami ofensywy 2 Frontu Biaoruskiego w dniach 10-14 lutego potwierdzao, jak sabi s oglnie Rosjanie na swej pnocnej flance. Ta sabo z kolei bya przede wszystkim konsekwencj zapocztkowanego 20 stycznia zwrotu centralnych i pra-woskrzydowych jednostek Rokossowskiego w gb Prus Wschodnich.
ROZDZIA 16

Operacja pomorska

Uderzenie na pnoc ku Batykowi

Berlin znikn teraz z listy najbliszych radzieckich celw, a STAWKA opracowaa plany operacji pomorskiej". Miaa to by popisowa ofensywa, przeprowadzona na froncie o szerokoci dwustu kilometrw siami przylegajcych do siebie skrzyde obu grup armii - prawego, czyli wschodniego skrzyda l Frontu Biaoruskiego ukowa oraz lewego, czyli zachodniego skrzyda 2 Frontu Biaoruskiego Rokossowskiego. Pocztkowo wojska obu Frontw miay naciera w kierunku pnocnym, by wyj nad Batyk midzy Koobrzegiem a Koszalinem. Nastpnie, w fazie rozwinicia powodzenia, miay atakowa oddalajc si od siebie: 2 Front Biaoruski mia skrci w prawo (na wschd) i uderzy na ufortyfikowany rejon Gdaska i Gdyni, a l Front Biaoruski - zwrci si na pnocny zachd, w stron Szczecina i ujcia Odry. Ju 13 lutego wydzia wywiadowczy OKH Obce Armie Wschd" przewidywa, e Rosjanie przypuszczalnie odo natarcie na Berlin a do cza-

su oczyszczenia swych skrzyde na lsku i Pomorzu. Linie niemieckiej 2 Armii byy ju teraz nazbyt rozcignite, za ewentualne rosyjskie uderzenie ku pnocy, przez Pomorze, odcioby j od pozostaych si Grupy Armii Wisa". Dlatego te 17 lutego sztab grupy armii wystpi o zgod na cofnicie si na zachd i utworzenie silnego, wsplnego frontu z 11 Armi Pancern SS. Hitler odrzuci t prob, kadc podwaliny pod now klsk Niemcw. 2 Front Biaoruski rozpocz operacj pomorsk 24 lutego. Rokossow-ski nie mg liczy na wsparcie ze strony l Frontu Biaoruskiego, bowiem ukw przegrupowywa jeszcze wojska na swe prawe skrzydo, wiza jednak due nadzieje z dowodzon przez generaa lejtnanta D. T. Kozowa 19 Armi, dopiero co przyby z niemal zastygego frontu fiskiego. Pierwszego dnia te wiee oddziay posuny si dwadziecia kilometrw naprzd, potem jednak, w obliczu ywioowego oporu Niemcw, zupenie nieoczekiwanie zwolniy. Szybko stao si jasne, e 19 Armia nie bya przygotowana do walk na tak skal i o takiej zacitoci, jakie rozgorzay na Pomorzu. 26 lutego, na wskim odcinku na wschd od Szczecinka, Rokossow-ski wprowadzi do akcji III Korpus Pancerny Gwardii, co natychmiast przynioso efekt: przeamanie niemieckich pozycji na gboko czterdziestu kilometrw. Rokossowski, rozczarowany cigym pozostawaniem daleko w tyle piechoty, zwolni tego samego dnia Kozowa, zastpujc go generaem lejtnantem Romanowskim. Wysi rosyjscy dowdcy znani byli z tego, e nie tolerowali niepowodze. Ta zmiana dowdcy nie moga wszake sama w sobie w aden sposb wyeliminowa zagroenia, jakie narastao na prawym skrzydle 19 Armii. Tutaj, w okolicach Miastka, niemiecka 2 Armia zerodkowywaa VII Korpus Pancerny (resztki 32 Dywizji Piechoty, osabion 7 Dywizj Pancern [dawn dywizj-widmo" Rommla] oraz solidn 4 Policyjn Dywizj SS). Genera pukownik Walter Weiss uszczupla tym samym siy na poudniowym sektorze swej wasnej 2 Armii, zaleao mu jednak bardzo na utrzymaniu kontaktu ze stojcymi dalej na zachodzie pozostaymi siami Grupy Armii Wisa". Wszelako prawdziwe niebezpieczestwo stanowia dla Niemcw na Pomorzu nie powolna 19 Armia, ale rosyjskie jednostki szybkie. 26 lutego

III Korpus Pancerny Gwardii, wyzyskujc sukces swego pocztkowego przeamania, przedar si w Biaym Borze przez gwn niemieck lini obrony (Pommernstellung- Wa Pomorski) i rozwin si wachlarzem na jej tyach. Szczecinek - wze Wau Pomorskiego - pad zaskakujco szybko 27 lutego w wyniku poczonego ataku ssiedniego III Korpusu Kawalerii Gwardii i II Korpusu Kawalerii Gwardii ze skrajnego prawego skrzyda Frontu ukowa. 2 marca, w rejonie na wschd od Koszalina, Rosjanie przerwali ostatnie poczenia Niemcw z gwnymi siami Grupy Armii Wisa" - 2 Armia bya od tej pory odcita. l marca przystpiy wreszcie do ofensywy zasadnicze siy prawego skrzyda l Frontu Biaoruskiego. Odbywao si to w nadzwyczaj niekorzystnych warunkach pogodowych - gsta mga utrudniaa obserwacj artylerzy-stom i dziaania lotnictwu, a topniejcy nieg i powstajce z niego rozlewiska zamieniy drogi gruntowe w co, co przypominao Rosjanom ich swojsk kasz; [.,.] jeli mwi o drogach z tward nawierzchni - przebiegay cile z zachodu na wschd, czc Prusy Wschodnie z centralnymi orodkami Niemiec, natomiast prawie wcale nie byo biegncych z poudnia na pnoc, to jest tych, ktre by przyday si nam do zamierzonego natarcia" . ukw rzuci do ataku potne zgrupowanie trzech armii (2 Pancernej Gwardii, l Pancernej Gwardii i 3 Uderzeniowej), ktre ruszyo na pnoc, w gb Pomorza. Najsilniejszy cios wymierzono Niemcom w rejonie Rcz, gdzie Rosjanie uderzyli w 3 Armi Pancern na styku III (Germaskiego) Korpusu SS i X Korpusu SS. 2 marca w niemieckich liniach ziaa ju dziura, a Rosjanie wykonali koncentryczne natarcia od pnocnego wschodu, wschodu, poudnia i poudniowego zachodu przeciw nieprzyjacielskim oddziaom znajdujcym si na wschd od tego wyomu. Oddziay te naleay do X Korpusu SS (genera porucznik Krappe) oraz ssiedniej Grupy Korpunej Tettau, tworzcych lewe, czyli wschodnie skrzydo 3 Armii Pancernej. Dowdca 3 Armii Pancernej, genera pukownik Erhard Raus, poprosi o pozwolenie na cofnicie wojsk Krappego i von rettau. Poniewa zarwno Himmler (przebywajcy teraz w Prenzlau), jak i Guderian kategorycznie si temu sprzeciwili, prysy jakiekolwiek na-kieje na uratowanie tych jednostek od okr enia. W ten sposb Grupa \imii Wisa" utracia bezporedni kontakt z dwoma swymi zgrupowa-

niami - ca 2 Armi oraz zwizkami operujcymi na wschodnim skrzydle 3 Armii Pancernej. 3 marca nie byo ju w zasadzie w Prusach cigej linii frontu, a natar cie wojsk rosyjskich nabrao nowego tempa: Jeli w pierwszych dwch dniach naszego natarcia jego tempo nie przekraczao 12-20 kilometrw na dob, to w nast pnych dwch dniach raptownie wzroso do 50-80 kilometrw. Szybko natarcia staa si tak dua, e gdy czogi wdzieray si do jakiego miasta, jego ludno supiaa. ycie toczyo si tam mniej lub bardziej normalnie, [policjanci kierowali ruchem na skrzyowaniach, z drzwi restauracji sczya si muzyka, przedsibiorcy zawierali transakcje na giedach, a radio berliskie podawao co pewien czas krzepic, goebbelsowsk wersj wydarze], a tu wtem - jak grom z jasnego nieba - czogi z czerwon gwiazd na pancerzu! Mona sobie wyobrazi, jaki strach ogarnia niemieckiego mieszczucha... Ale czogi

tak jak nieoczekiwanie pojawiay si, tak samo byskawicznie znikay w kierunku pnocnym. Naprzd! Czogi maj teraz inne zadanie! 4 marca oddziay l Armii Pancernej Gwardii dotary nieopodal Koo brzegu do Batyku, wychodzc na jego brzegi w pasie o szerokoci osiem dziesiciu kilometrw. Pierwszy pojawi si tu pukownik M. A, Smirnow, czowiek maomwny, ktry zameldowa o wykonaniu zadania, prze syajc butelki z wod morsk swemu dowdcy korpusu (Babadanianowi), dowdcy armii (Katukowowi) oraz marszakowi ukowowi.

Uderzenie Rokossowskiego na wschd, w stron Gdaska

Przedarszy si na pnoc, do Batyku, wojska radzieckie rozciy niemieckie ugrupowanie na Pomorzu na kilka czci:

2 Armia zostaa w caoci odcita i cofaa si teraz na wschd, w kierunku Prus Zachodnich i kompleksu fortecznego Gdaska i Gdyni. Bezporednio na drodze nacierajcych rosyjskich oddziaw znaj doway si formacje wschodniego skrzyda 3 Armii Pancernej, wal czce o ycie w kotle w okolicach Drawska Pomorskiego, podczas gdy tumy uchodcw kieroway si ku izolowanemu portowi w Koobrzegu. W rejonie na zachd od wielkiego radzieckiego wyomu pozostae siy 3 Armii Pancernej odstpoway ku dolnej Odrze i Szczecinowi. Rosyjskie grupy armii przystpiy teraz do realizacji drugiej fazy operacji pomorskiej - do rozwinicia powodzenia. 6 marca wojska Rokossowskiego ruszyy picioma kolumnami do koncentrycznego natarcia w kierunku nadmorskiego rejonu Gdaska i Gdyni. 2 Armia Uderzeniowa, ktra miaa najkrtszy dystans do pokonania, skierowaa si prosto na pnoc przez Bory Tucholskie, lece na zachd od dolnej Wisy, oskrzydlajc w ten sposb niemieckie pozycje nad Nogatem i sprawiajc, e Niemcy nie mogli ju duej utrzyma przedmocia przy zamku malborskim. Obrocy zamku wytrwali jeszcze krtki czas z pomoc artylerii cikiego krownika Prinz Eugen: eksplozje wyrzucay w gr gste supy ziemi i dymu, ktre stay niczym czarnoszara ciana. Wznosia si ona od lewej strony, znad brzegu grnego Nogatu, i cigna wok zamku" . Garnizon zamku w Malborku ewakuowano noc z 8 na 9 marca, a gdy dziesitego Niemcy utracili Elblg, zatrzasna si ostatecznie rosyjska bariera oddzielajca Prusy Wschodnie od Zachodnich*. Z kolei trzy centralne armie Rokossowskiego zwrciy si w kierunku pnocno-wschodnim, a ugrupowane na lewym skrzydle 19 Armia i III Korpus Pancerny Gwardii pomkny rwnolegle do wybrzea na wschd, wykonujc 150-kilometrowy skok. Chcc je powstrzyma, Niemcy pod-

cignli spod Miastka bliej morza VII Korpus Pancerny (zob. s. 198). Jednak cay ten korpus dysponowa tylko trzydziestoma czy czterdziestoma zdatnymi do walki czogami, tote Rosjanie zmietli go razem z pozostaymi oddziaami niemieckimi ku Gdaskowi i Gdyni.

8 marca wojska radzieckie zaj y bez walki Supsk - jeden z najwaniejszych wzw komunikacyjnych i orodkw przemysu zbrojeniowego na Pomorzu. 10 marca XL Korpus Piechoty Gwardii ze skadu 19 Armii wynurzy si z kompleksw lenych i ruszy na Lbork. Zmierzajce ku miastu rosyjskie czogi dogoniy kolumn uchodcw. Pewien niemiecki oficer ze suby cznoci opisa, co si wwczas stao: Okoo godziny czternastej zostalimy nieoczekiwanie zaatakowani ze skrzyda przez silne rosyjskie zgrupowanie pancerne, posuwajce si od strony Strzebielina, na wprost i na lewo od nas. Zapanowao wielkie zamieszanie. Tu przede mn pierwsze pociski artyleryjskie wystrzelone przez rosyjskie czogi roztrzaskay nalece do uchodcw pojazdy pene kobiet i dzieci. [...] Niedaleko przed nami wznosia si ciemna ciana lasu. Wszyscy rzucili si w stron drzew, ale gdy prbowano odczepi od siebie poszczeglne pojazdy, wszystkie one ugrzzy beznadziejnie w niegu. Czogi wydostay si za naszymi plecami na drog i ruszyy w kierunku Lborka, miadc wszystko pod gsienicami. Nikt nie mia w tamtym czasie czystych rk. Rosjanie zdobyli Lbork nie napotykajc oporu (wbrew temu, co twierdz w swych opracowaniach historycznych), a nieopodal odkryli obz koncentracyjny dla ydwek: Naszym oczom ukaza si straszny widok - dugie baraki, goe, sklecone z desek prycze i wszdzie ludzkie zwoki. Lekarze z naszej brygady rzucili si do pracy, udzielajc pierwszej pomocy osobom, ktre ocalay, i przewoc je do miejskiego szpitala. Gdziekolwiek spojrzelimy, dostrzegalimy uderzajce kontrasty - obz zagady, a obok niego kilka luksusowych willi. Przez jaki czas pokrcilimy si po jednej z nich. Salony gospodarza domu byy urzdzone w zaiste paacowym stylu, a przecie znajdoway si niedaleko od tych strasznych, otoczonych drutem kolczastym barakw. (Skorobogatow, Odnopo-czanie, 1976, s. 190)

Si uderzenia ku wybrzeu spotgowano jeszcze, podporzdkowujc 8 marca Rokossowskiemu tymczasowo l Armi Pancern Gwardii z l Frontu Biaoruskiego. Zamiarem Rosjan byo uniemoliwienie Niemcom skonsolidowania obrony w Rejonie Umocnionym Gdaska i Gdyni. By dosta si w nowy rejon dziaa, samego tylko 9 marca l Armia Pancerna Gwardii przejechaa 120 kilometrw; trzy dni pniej jej XI Korpus Pancerny Gwardii zbliy si do fortyfikacji Gdyni. Nie byo na jego drodze adnych niemieckich wojsk z wyjtkiem resztek VII Korpusu Pancernego oraz ciby ogarnitych panik onierzy. Czwartemu zapasowemu batalionowi polowemu z 4 Dywizji

Policyjnej (VII Korpus Pancerny) grozio to, e zostanie zmieciony razem z ca reszt, [...] gdy raptem nasz dowdca, SS-Sturmbannfuhrer (major) Auer z przypitym Krzyem Rycerskim elaznego Krzya pojawi si na szosie pord uciekajcych bezadnie ludzi. Z pistoletem w doni, wspomagany przez niektrych swoich podwadnych, wywlek onierzy swego batalionu z tumu uciekinierw. Przeczesalimy teraz porzucone pojazdy, szukajc broni i amunicji, i piechurzy zostali na powrt uzbrojeni. Stao si to, co z pozoru byo niemoliwe po dwch godzinach zapasowy batalion polowy by znowu gotw do dziaania. Druga faza operacji pomorskiej dobiega na wschodniej flance koca. By mc myle o szturmowaniu Gdyni i Gdaska, Rokossowski musia zaczeka na przybycie gwnych si swych armii oglnowojskowych.

Uderzenie ukowa ku dolnej Odrze

Na zachodnim Pomorzu Rosjanie opanowali 4 marca Stargard Szczeciski, a do wieczora nastpnego dnia wojska prawego skrzyd a l Frontu Biaoruskiego strzaskay front 3 Armii Pancernej w pasie o szerokoci dwustu kilometrw. Trzy armie ukowa skrciy w lewo, rozwijajc powodze-

nie w kierunku zachodnim, ku dolnej Odrze, gdzie - w rejonie Dbia, czyli przedmiecia Szczecina lecego na wschodnim brzegu Odry - zbieray si zasadnicze siy odstpujcej 3 Armii Pancernej. Rosyjska 61 Armia zaatakowaa przedmocie w Dbiu bezporednio od wschodu, podczas gdy 47 Armia nadcigna od poudnia, posuwajc si wzdu prawego brzegu rzeki. Walki o Dbie rozpoczy si 6 marca i trway do dziewitnastego (zob. s. 249). Na pnoc od Szczecina i Dbia Odra stopniowo rozszerza swe koryto, a potem wylewa si w Zalew Szczeciski, ktrego wody spywaj do Batyku cieninami midzy wyspami Wolin i Uznam. Od wschodu podeszy do tych naturalnych przeszkd dwie prawoskrzydowe armie ukowa (2 Armia Pancerna Gwardii i 3 Armia Uderzeniowa), ktrym skoczy si teraz ld. 674 puk z 3 Armii Uderzeniowej wyszed nad wod rankiem 9 marca: Rano, kiedy nie byo mgy, z nizinnego brzegu zalewu daleko wida byo stalowosiw wod przekrelon piaszczystymi mierzejami. Bylimy nad morzem, oddychalimy wieym, oszaamiajcym, morskim powietrzem. Od racego blasku wody w soneczn pogod przymrualimy oczy.

Zniszczenie X Korpusu S S
5 marca X Korpus SS by ju osaczony w okolicach Drawska Pomorskiego przez nieprzyjacielskie

siy, ktre napieray niemal ze wszystkich stron. I tak jednostki 3 Armii Uderzeniowej atakoway od zachodu i poudniowego zachodu, l Armia Wojska Polskiego od poudniowego wschodu i wschodu, a oddziay l Armii Pancernej Gwardii, ktre zeszy z kierunku koobrzeskiego - od pnocy*.

Niemieckiego korpusu nie mona ju byo uwaa za zdoln do walki formacj, tote wieczorem genera porucznik Giinther Krappe wyda ostatni rozpaczliwy rozkaz, by kady prbowa si ratowa na wasn rk. Sam Krappe zosta ciko ranny i dosta si do niewoli, a ci nieliczni onierze, ktrym udao si wyrwa z okrenia, naleeli przede wszystkim do 5 Dywizji Strzelcw. Przemykajc si maymi grupkami przez linie 3 Armii Uderzeniowej, osignli oni Odr. Major Keller opisywa, jak przebija si razem ze swoimi onierzami: [...] za dnia chowalimy si w gstych lasach, a noc maszerowalimy gwnie przez pola, kierujc si map i kompasem. Robilimy wszystko, by unika star z oddziaami nieprzyjaciela. Do jedzenia mielimy tylko jakie kromki chleba i kawaki boczku, ktre udawao nam si znale w szcztkach rozjechanych przez nieprzyjaciela kolumn uchodcw czy w opuszczonych gajwkach. 14 marca o drugiej w nocy onierze natknli si na rozlewisko, ktre zmusio ich do wyj cia na drog prowadzc bezporednio do Bolesawie: Nasze napicie z kad minut roso i zauwaylimy, e maszerujemy w coraz wikszym popiechu. Nagle rozleg si przed nami okrzyk Stoi!, po czym natychmiast posypa si na nas grad granatw. Rozptao si pieko. Wszyscy zaczli krzycze i strzela we wszystkie strony. Zupenie niewiadomie wpakowalimy si od tyu na rosyjsk placwk. Na szczcie Rosjanie wyrzucili wszystkie swe granaty rczne, a ich karabiny maszynowe byy najwyraniej ustawione do strzelania na zachd. Wznielimy wszyscy okrzyk - byo nas 150 ludzi - i skoczylimy zdecydowanie naprzd. Rosjanie nie wykazywali chci zapoznania si z nami i zniknli w swoich okopach. Przebieglimy lotem byskawicy przez rosyjskie pozycje i przeszkody, docierajc do drogi wiodcej na zachd ju po drugiej stronie. Kilkaset metrw dalej przyja nas obsada niemieckiej placwki.

Ucieczka wdrujcego kota generaa von Tettau

Nieco na pnoc od X Korpusu SS, w rejonie na poudnie od Biaogardu, znajdowao si okoo piciu zbiorczych dywizji, dowodzonych przez generaa porucznika Hansa von Tettau. Nie sposb poda dokadnych danych dotyczcych tych formacji i ich liczebnoci, ale trzonem tego zgrupowania byy dywizja pancerna Holstein i dywizja Pommerland, a obejmowao ono od 10 ty. do 15 700 onierzy. Walczyli oni nie tylko o wasne przetrwanie, lecz take o ycie uchodcw cywilnych, ktrych byo do 40 ty. i ktrzy szukali pord nich ochrony.

Poniewa von Tettau straci czno radiow ze sztabem 3 Armii Pancernej, prawie w ogle nie wiedzia, co si wok niego dzieje. Mimo to wczesnym rankiem 5 marca wyrwa si ze sw grup z okrenia. Pocztkowo von Tettau zamierza skierowa si z rejonu na pnoc od widwi-na bezporednio w stron przedmocia, ktre miao podobno istnie na wschd od Zalewu Szczeciskiego. Dowiedziawszy si jednak, e przed-mocie to zostao ju zlikwidowane, ruszy na pnoc, w kierunku wybrzea. 8 marca w dywizji pancernej Holstein pojawiy si oznaki paniki i cae zgrupowanie o mao nie dao za wygran, ale koniec kocw Niemcy zdoali przenikn przez zaplecze 3 Armii Uderzeniowej, by dotrze 9 marca do nadmorskich miejscowoci letniskowych Trzsacz i Niechorze, gdzie stworzyli przyczek. Nie ziciy si nadzieje von Tettau na ewakuacj drog morsk, wic musia si tylko zadowoli krtkim okresem wytchnienia przed podjciem desperackiej prby przedarcia si ldem do Dziwnowa, skd Kriegsmarine mogaby ju przetransportowa jego ludzi na wysp Wolin przez wysunit najdalej na wschd odnog ujcia Odry. Von Tettau rozwin swe nieliczne oddziay o jako takiej wartoci bojowej na wskim odcinku wybrzea i 10 marca o dwudziestej drugiej zaatakowa celem przebicia si na zachd. Sierant Borgelt przyby samolotem ze sztabu 3 Armii Pancernej akurat w por, by ledzi postpy natarcia w dniu nastpnym: Staem na urwistych wydmach z generaem von Tettau, ktry zostawi swj samochd. Z dzikimi okrzykami Ural rosyjska piechota ruszya do szturmu w naszym kierunku, ale von Tettau zawoa opa-

nowanym gosem do oficerw swego sztabu: A teraz, panowie, dajmy im nauczk!" Zaczlimy wszyscy strzela do nacierajcych tak spokojnie, jak bymy byli na strzelnicy. Chwyciem karabin jednego z trafionych onierzy i przyczyem si do innych - po raz pierwszy w tej wojnie znalazem si tak blisko przeciwnika. Rosjanie otworzyli ogie z modzierzy, lecz granaty przelatyway nad nami i spaday na pla. Spojrzaem w tamt stron i a zakrcio mi si w odku. Za nami i poniej nas, kryjc si za wydmami, uchodcy uciekali na zachd, a midzy nimi wybuchay rosyjskie pociski. W pewnym momencie, gdy Rosjanie przypu cili kontratak od poudnia, powstao zagroenie, e caa ta masa onierzy i cywilw zostanie zepchnita do morza, jednak ostatecznie oddziay niemieckie przedary si do Dziwnowa, a uchodcy pokonali, pord przeraajcych scen, ostatnie dwadziecia kilometrw swojej drogi przez mk: Nigdy dotd nie widziaem tylu trupw - cywilw, niemieckich i rosyjskich onierzy - ale najwicej byo Rosjan, lecych w rnych pozach, jeden na drugim, w wielkich stosach. Midzy zwokami poniewieray si martwe konie, wywrcone furmanki uciekinierw, wojskowe pojazdy transportowe, ktre ugrzzy, spalone samochody, bro i wyposaenie. [,..] Wystarczajco przygnbiajcy by widok onierzy, ktrzy nie mieli od wielu dni nic do jedzenia i byli zupenie wycieczeni, jednak twarzy kobiet nie da si opisa. Widziaem matki

wyrzucajce swe niemowlta do morza, bo nie mogy ich ju dalej nie. Do wieczora 11 marca przewieziono z Dziwnowa na wysp Wolin 6 ty. onierzy i 26 ty. uchodcw. Ewakuacj pozostaych osb zakoczono w dniu nastpnym. Impet zapocztkowanego w styczniu 1945 r. natarcia wojsk rosyjskich przez pnocn Europ w lutym wygas. Po przejciu tej fali mona si byo przekona, jak niezwyka mieszanina rozbitkw wyrzucona zostaa na izolowane wyspy niemieckiego oporu - przetrzebione oddziay Wehr-machtu i grenadierw ludowych, bataliony brzuszne", uszne" i oczne", personel Luftwaffe bez samolotw, Fallschirmjager bez spadochronw, walczcy z ponur zawzitoci esesmani, siwowosi volkssturmici, peni entuzjazmu czonkowie Hitlerjugend, ochotnicy z krajw nadbatyckich i Rosji, hiwisi z oddziaw pomocniczych, a nade wszystko wielotysiczna rzesza cywilnych uchodcw. Rosjanie musieli przeznaczy pokane siy do zlikwidowania tych niemieckich ognisk oporu i kryjwek, przy czym akcja ta trwaa a do rozpoczcia w dniu 16 kwietnia operacji berliskiej, a w niektrych przypadkach nawet jeszcze duej. Wanie owe epizody, rzadko wspominane w oglnych opracowaniach o drugiej wojnie wiatowej, s tematem tej czci ksiki. Rozpoczniemy od omwienia wydarze na balkonie" wschod-niopruskim, potem podymy wzdu brzegw Batyku, przez Gdask i Koobrzeg, do ujcia Odry, by zwrci si nastpnie w gr tej rzeki i jej dorzecza - a do Wrocawia, gdzie Niemcy bronili si prawie do samego zakoczenia wojny.
ROZDZIA 17

Prusy Wschodnie

To strategiczne
9 lutego genera I. Ch. Bagramian zosta wezwany do sztabu 3 Frontu Biaoruskiego, gdzie marszaek Czerniachowski zapozna go z sytuacj, gadzc swe grube, ciemne wosy" i mwic przyjemnym, dwicznym barytonem" (Bagramyan, The Storming of Knigsberg", w: Erickson - red., Main Front: Soviet Leaders Look Back on World War II, London 1987, s. 221). Radzieckie dowdztwo niepokoio si tym, e wojska niemieckie w Prusach Wschodnich, cho rozczonkowane na trzy czci, byy nadal silne i sprawnie dowodzone. Rycho Niemcy udowodnili, jak bojowo s nastawieni. Oto 20 lutego ich oddziay, atakujc jednoczenie z Krlewca i Pwyspu Sambijskiego, przedary si przez pozycje rosyjskiej 39 Armii i przerway pierwsz blokad tego miasta (zob. s. 178). Sam Czerniachowski zgin osiemnastego w rodkowych Prusach Wschodnich i utrata tego

popularnego, szanowanego dowdcy musiaa tak czy inaczej skoni Rosjan do ponownej analizy swoich priorytetw.

Kierowanie osieroconym 3 Frontem Bia oruskim przej 21 lutego marszaek A, M. Wasilewski, ktry nastpnego dnia rozszerzy obszar swojej odpowiedzialnoci na pnoc, obejmujc take komend nad l Frontem Nadbatyckim, wczonym teraz w skad gwnej grupy armii i przemianowanym na Sambijsk Grup Operacyjn, Mogc obecnie przygotowywa plany zakrojone na wielk skal, Wasilewski postanowi zniszczy niemieck Grup Armii Pnoc" kawaek po kawaku", koncentrujc swe siy kolejno przeciw: kotowi Heiligenbeil miastu-twierdzy Krlewiec Pwyspowi Sambijskiemu.

Kocio Heiligenbeil i zagada 4 Armii, 13-28 marca 1945 roku

Kotem Heiligenbeil" nazywano obszar broniony przez niemieck 4 Armi, Po nieudanej prbie wyrwania si na zachd, podjtej przez Hossba-cha jeszcze pod koniec stycznia , armia ta bya odcita w nadbrzenym rejonie rodkowych Prus Wschodnich, majc tylko kontakt przez wski korytarz z Krlewcem, Skadaa si z pitnastu dywizji o rnej wartoci, spord ktrych najcenniejsze byy chyba: 24 Dywizja Pancerna, Dywizja Spadochronowa Hermann-Gring oraz Dywizja Grenadierw Pancernych wydzielona z korpusu pancernego Grossdeutschland, Nazwy temu przyczkowi uyczyo miasteczko Heiligenbeil, lecz faktycznie do poowy marca Niemcy utrzymywali stref cignc si w linii prostej na pidziesit kilometrw wzdu wybrzea, spod Fromborka na poudniowym zachodzie do podej pod Krlewiec na pnocnym wschodzie. Rwnoczenie w kontrolowany przez nich obszar siga od dziesiciu do dwudziestu kilometrw w gb ldu. Za przyczkiem lea Zalew Wilany, na ktrym do koca lutego pokrywa lodowa bya jeszcze dostatecznie gruba, by uchodcy cywilni mogli przechodzi na Mierzej Wilan. Z kolei w przeciwnym kierunku zday wystrzeliwane przez cikie krowniki Liitzow i Admira Scheer

280-milimetrowe pociski, ktre przelatyway nad mierzej i zalewem, ldujc pord rosyjskich oddziaw atakujcych kocio od strony Fromborka. Wprawdzie 11 lutego Niemcy opucili lec w gbi ldu Ornete, wysadzajc w powietrze samoloty na tamtejszym lotnisku, ale - generalnie rzecz biorc - gdy oddawali teren, spowodowane to byo brakiem paliwa i amunicji, a nie naciskiem samych Rosjan. Okres wzgldnego spokoju skoczy si dla Niemcw 13 marca. Do likwidacji kota Wasilewski zerodkowa a siedem armii i niektrzy z jego obrocw mieli teraz wraenie, e

stali si celem naway artyleryjskiej i bombardowania lotniczego o bezprecedensowym nateniu: Pod tym ogniem leeli w maych okopach niemieccy onierze -godni, wyczerpani, z zapadnitymi policzkami i w przemoknitych mundurach. Rosyjskie kliny pancerne ruszyy naprzd, a za nimi posuwali si piechurzy, ryczc Ura! Ale niemieckie linie cigle jeszcze yy. Obsypani ziemi, twardzi Landserzy wynurzyli si z kryjwek. Przerzucili karabiny maszynowe przez przedpiersia transzei, strzelali do szarobrzowej masy z karabinw szturmowych i pistoletw maszynowych, wyskakiwali z panzerfaustami do ataku na nieprzyjacielskie czogi. Wkrtce stao si jasne, e Rosjanie skupiaj wysiek na dwch kierunkach - przeciw korytarzowi nadbrzenemu do Krlewca oraz przeciw poudniowemu sektorowi kota na wprost Heiligenbeil. Ju pierwszego dnia przecili oni poczenie z Krlewcem, a gdy 18 marca poprawia si pogoda, rzucili do akcji cae swe lotnictwo. 21 marca zdyscyplinowany dowdca 4 Armii, genera Friedrich-Wilhelm Miiller, wysa samolotem oficera do Hitlera, by wybaga u tego ostatniego zgod na ewakuacj onierzy i cikiego sprztu przez port Rosenberg, pki taka operacja jest jeszcze w ogle wykonalna. Hitler odmwi, mimo e lece ledwie pi kilometrw w gbi ldu Heiligenbeil znajdowao si ju na linii frontu. Nastpnego dnia rosyjskie samoloty obrzuciy niemieckie pozycje w Heiligenbeil bombami fosforowymi: Cae

miasto zamienio si w morze pomieni. onierze mieli nadpalone mundury, a ich gumowe peleryny pomarszczyy si od gorca" . Dwudziestego czwartego Niemcy zostali wyrzuceni ze stacji kolejowej w Heiligenbei, tracc ostatni punkt oporu w tym miasteczku. W cigu nastpnych trzech dni 4 Armia ulega nad brzegami Zalewu Wilanego dezintegracji. Przepady trzy dywizje odcite w Leysuhnen, za pozostali onierze przycupnli midzy setkami pojazdw w Rosenberg, silnie ostrzeliwani przez artyleri i bombardowani z powietrza. Jeszcze inni, jak rozbitkowie z 24 Dywizji Pancernej, pospieszyli drog biegnc wzdu brzegw zalewu na pnoc, ku ostatniej linii obronnej, przygotowywanej na niewielkim pwyspie Balga. 28 marca mga uziemia rosyjskie samoloty, ratujc Niemcw przed ostateczn zagad. Tego dnia ewakuowano przez zalew reszt oddziaw z Rosenberg, a ostatnie odpywajce z Balgi jednostki zabray na pokad 2530 onierzy, 2830 rannych i 3300 uchodcw cywilnych. Na ldzie bronia si pod Balg niewielka ariergarda z 562 Dywizji pod dowdztwem pukownika Hufenbacha, ktry ostatecznie zgin razem ze swoimi ludmi. Wedug rosyjskich oblicze w bitwie o kocio Heiligenbei, czyli midzy 13 a 28 marca, stracio ycie 93 ty. niemieckich onierzy, a dalszych 46 448 dostao si do niewoli. Ponadto Rosjanie zdobyli 605 czogw i dzia pancernych, 3559 dzia polowych, 1441 modzierzy oraz 128 samolotw.

Pauza operacyjna pod Krlewcem, 21 lutego-1 kwietnia 1945 roku

Jeszcze przed dobiciem 4 Armii marszaek Wasilewski zacz przegrupo-wywa swe siy do szturmu na miasto-twierdz Krlewiec. Zakrawao na cud, e miasto to w ogle jeszcze si bronio. Pod koniec stycznia i na pocztku lutego przypominao, tyle e na wiksz skal, Rosenberg z kota Heiligenbei, spyway tu bowiem rozbite oddziay nalece do innego ze skazanych na zagad niemieckich zwizkw - 3 Armii Pancernej.

Byy dwa takie dni, gdy Rosjanie mogli zdoby Krlewiec z marszu, jednak z pomoc cignitych posikw Niemcy ustabilizowali front obrony wok miasta, przebiegajcy wzdu obwodnicy i piercienia fortw zewntrznych, 19 i 20 lutego garnizon Krlewca przeprowadzi atak zsynchronizowany z uderzeniem wojsk niemieckich z Sambii, otwieraj c na powrt korytarz ldowy na zachd . Gdy korpus radzieckiej 43 Armii usiowa przeci to poczenie, zagrodzia mu drog stalowa ciana" . Ta hazardowa zagrywka bardzo si Niemcom opacia. Nie do, e uratowali Krlewiec, to jeszcze zmusili przeciwnika do zrewidowania caego planu opanowania Prus Wschodnich: rezygnujc z prb szybkiego zajcia caego ich terytorium, Rosjanie postanowili teraz atakowa sukcesywnie poszczeglne jego czci . Komendant Krlewca, genera Otto Lasch, robi wszystko, by wykorzysta okres uspokojenia na froncie. Wyznaczy gwn lini obrony (HKL), biegnc po obwodzie czcym dwanacie zewntrznych fortw, wzniesionych midzy 1874 a 1882 rokiem. W ziemnych czapach, przykrywajcych stropy tych masywnych, ceglanych budowli, wydrono wnki strzeleckie, a na podejciach umiejtnie rozmieszczono zapory z drutu kolczastego i pola minowe. Poniewa jednak obrocy nie mieli dalekosinej artylerii, nie mogli razi bezczelnych Rosjan, ktrzy najwyraniej czuli si cakiem bezpiecznie w swych transzejach, a nocami jedzili w konwojach z wczonymi reflektorami. W gbi swojego ugrupowania przyszykowali Niemcy pozycje wzdu piercienia fortw wewntrznych (1843-73), na cigej linii waw obronnych samego miasta, i wreszcie w starym zamku krlewskim, pitrzcym si na wysokim brzegu rzeki Pregoy [...] ktry posuy za schronienie tysicom fanatycznych faszystw" , W czasie pauzy operacyjnej, a potem drugiego oblenia Krlewca jego garnizon liczy wedug Lascha 35 ty., a wedug opracowa rosyjskich 135 ty. ludzi. Ta rnica wynika przypuszczalnie std, e trudno byo okreli, ktrzy ze sucych tam mczyzn wykonywali zadania stricte

bojowe. Jeeli mwi o zwizkach taktycznych, garnizon skada si z czterech mocno przetrzebionych dywizji (w tym jednej grenadierw ludowych); dodatkowo 561 Dywizja Grenadierw Ludowych zajmowaa pozycje u wlotu korytarza prowadzcego do Sambii. Jeszcze podczas pierwszego oblenia Lasch woy wiele wysiku w odbudowanie 5 Dywizji Pancernej i l Dywizji Piechoty, dlatego te by rozgoryczony, gdy po sukcesie z 20 lutego nakazano

mu odda obie te cenne jednostki, razem z siedemdziesicioma dwoma szybkostrzelnymi dziaami przeciwlotniczymi i przeciwpancernymi, do zgrupowania sam-bijskiego. Przetransportowanie przez generaa Miillera 10 ty. lekko rannych onierzy z 4 Armii do i tak ju przepenionych szpitali krlewiec-kich nie stanowio bynajmniej adnej kompensaty: Oczekiwanie, e tak ciko dowiadczeni onierze podejm w ogle walk, byo sprzeczne z jakimkolwiek normalnym ludzkim odczuwaniem. Przed kocow bitw, ostatniego dnia, gdy otwarta jeszcze bya droga na zewntrz, wziem na siebie ewakuowanie tych ludzi jak najprdzej do Pilawy" . Przez pierwsze trzy tygodnie po odblokowaniu miasta oko o 100 ty. jego mieszkacw i uchodcw skorzystao z okazji, by przedosta si z Krlewca do Pilawy w Sambii, skd statki przewoziy ich na zachd. Lasch mia nadziej, e miasto bd opuszcza kolejni cywile, co zdjoby z niego dodatkowo cz ciaru, jednak ludzie byli wstrznici doniesieniami o strasznym losie, jaki spotka statek Wilhelm Gustloff . Zniechcay ich rwnie opowieci o tumach, godzie i atakach lotniczych w Piawie oraz punkcie przejciowym w Peyse*. ycie tych, ktrzy pozostali w Krlewcu bd tam powrcili, zaczo przypomina znowu troch czasy przedwojenne. Uruchomiono ponownie sie wodocigow, gazow i elektryczn, otwarto restauracje i kina, a z pobliskich terenw wiejskich spdzono bydo, zapewniajc mleko i miso dla chorych oraz dzieci. Byo wyjtkowo ciepo jak na t por roku. Kwity przebiniegi i fioki, wyrosa wiea trawa, a kobiety przechadzay si z wzkami po parkach.

Mimo wyciszenia na froncie Lasch nie mg liczy, e zostawi go w spokoju zoliwi wrogowie w samym miecie. Cho mocno popiera nowy porzdek w Niemczech, jego niezaleno mylenia, ludzkie podejcie i trzewe spojrzenie na rzeczywisto byy nie do przeknicia dla pewnych elementw w Krlewcu. Gauleiter Prus Wschodnich Erich Koch, ktry siedzia bezpiecznie w Neutief na pnocnym cyplu Mierzei Wilanej, a od czasu do czasu przylatywa do miasta, zatruwa atmosfer, podburzajc swych miejscowych stronnikw z partii, zwaszcza zastpc gau-leitera Grossherra oraz kreisleitera Wagnera. Zarwno w krgach partyjnych, jak i wojskowych powtarzano powiedzenie: To zy omen dla Krlewca, e tutejszy komendant nazywa si Lasch, a jego szef sztabu Susskind. Po niemiecku lasch znaczy mikki", pobaliwy", natomiast sodkie dziecko" (Susskind) to aluzja do melancholijnie usposobionego pukownika von Susskind-Schwendi (o niektrych jego oficerach mwiono, e trzymaj si bardzo daleko od linii frontu). Nigdzie - nawet we Wrocawiu - nieufno midzy parti a Wehrmachtem nie generowaa tak ponurej i cikiej atmosfery, jak w Krlewcu w ostatnich jego tygodniach. Koch i jego wsplnicy wszdzie wszyli sabo, niezdecydowanie, odszczepiestwo i zdrad" (Thorwald, Es begann an der Weichsel, Stuttgart 1950, s. 192). Partia sprawowaa nadal cis kontrol nad Yolks-sturmem, a wadze polityczne w dalszym cigu organizoway budow umocnie obronnych bez jakichkolwiek konsultacji z inynierami Wehr-machtu. Z kolei duo z tego autorytetu, jaki ostawa si jeszcze Laschowi, poderwa poprzez swoje

ingerencje genera Miiller (zob. s. 185), ktry na pocztku kwietnia obj oglne dowodzenie nad siami niemieckimi w Sambii i Krlewcu. Lasch wiedzia, e Miiller to odwany oficer, ale czowiek ten, w przeciwiestwie do swego odpowiedzialnego poprzednika [Hossbacha], zdy ju doprowadzi do zguby ca armi. Teraz wtrca si jako gwnodowodzcy w sprawy zwizane z oczekujc nas bitw w okreniu, podkopujc zaufanie i wiar onierzy i dowdcw". (Lasch, So fiel Knigsberg, 1977, s. 80. O podobnych nastrojach w 5 Dywizji Pan-

cernej. 2 kwietnia Muller przyby do kwatery gwnej Lascha, mieszczcej si w schronie przeciwlotniczym przy Paradeplatz: To niewiarygodne, ale mimo swoich do wiadcze w kotle Heili-genbeil wci oddawa si zudzeniom, nie potrafic zrozumie mej pesymistycznej oceny sytuacji. Zebra dowdcw dywizji i oddziaw, a take prominentn reprezentacj przywdcw partyjnych. Wygosi do nich w podziemiach uniwersytetu entuzjastyczne przemwienie, przepenione najwyszym optymizmem i wiar w ostateczne zwycistwo. Muller naszkicowa projekt sprowadzenia resztek 4 Armii z Sambii do Krlewca. Miasto miao posuy za baz dla ofensywy, w wyniku ktrej Rosjanie zostan wyrzuceni z Prus Wschodnich: Nie zgodziem si z tym wskazujc, i trzeba by byo czterech czy piciu w peni zdatnych do walki dywizji, aby osign chocia czciowe zwycistwo o jakimkolwiek znaczeniu. Musia przyzna, e nie wie, skd mgby wzi te formacje, ale by pewien, i wkrtce wszystko dobrze si uoy. Potem Muller oznajmi Laschowi, e ten zostanie niebawem zwolniony ze swej funkcji w Krlewcu, poniewa sprawia wraenie kogo, komu brakuje wiary w zdolno miasta do wytrwania: Spytaem go, kiedy mog liczy na zwolnienie. Odpar, e musi jeszcze przezwyciy par problemw, bowiem byli dowdcy wyrazili o mnie tak dobre opinie, e nie moe jeszcze uruchomi caej procedury. Ma jednak dugie rce" i zarekomenduje zdymisjonowanie mnie fuhrerowi. Gdy w Krlewcu rozgrywaa si ta tragifarsa, marszaek Wasilewski zerodkowa w bezporednim ssiedztwie miasta cztery armie: 39, 43, 50 i 11 Gwardii. Ich natarcie miao wspiera zgrupowanie lotnictwa o bez-

precedensowej sile, skadajce si z dwch korpusw lotniczych z odwodu STAWKI, samolotw Floty Batyckiej oraz trzech penych armii powietrznych, co w sumie dawao 830 myliwcw, 470 szturmowcw i 1124 bombowce. Caoci dowodzi marszaek lotnictwa N. Nowikow.

Przygotowujc si do walk na ldzie, sztab Sambijskiej Grupy Operacyjnej musia: [..,] znale rozwizanie szeregu nowych problemw, poniewa by to pierwszy w tej wojnie przypadek, gdy mieli my szturmowa tak due ufortyfikowane miasto, przy czym dodatkowe utrudnienie stanowi tu fakt, e Hitler przywizywa szczegln wag do koniecznoci utrzymania go. Przygotowanie onierzy byo trudnym zadaniem, czekao ich bowiem przeamywanie pozycji obronnych najeonych takimi budowlami inynieryjnymi, jak forty, elbetowe schrony bojowe, due ufortyfikowane budynki specjalnie przystosowane do odpierania atakw prowadzonych przy uyciu cikiego sprztu i piechoty. Szkolenie dowdcw take nastrczao wiele trudnoci. Utrzymanie orientacji w obleganym mie cie stanowi problem, ktremu towarzyszy stae zagroenie omykowego ostrzelania swoich. Trudno jest take zachowa czno midzy nacierajcymi oddziaami a oddziaami wsparcia. Bagramian omawia zadania z dowdcami armii i korpusw przy makiecie caego systemu obrony, a onierze wiczyli na atrapach, ktre odpowiaday wymiarami prawdziwym obiektom z Krlewca. Jeli radzieckie plany byy drobiazgowe w szczegowych kwestiach technicznych, ich fundamentalna koncepcja odznaczaa si miaoci i prostot. Wojska rosyjskie miay si wedrze do centralnych i zachodnich kwartaw Krlewca dziki zbienemu uderzeniu wyprowadzonemu: od poudnia (gdzie rozlokowano siln 11 Armi Gwardii) oraz od pnocy i pnocnego zachodu (gdzie rozmieszczono 50 i 43 Armi).

Dalej na zachodzie 39 Armia miala naciera ku zalewowi i zagrozi korytarzowi wiodcemu do Sambii. l kwietnia rozpada si deszcz, zmuszajc Rosjan do odoenia przygotowania artyleryjskiego, ktre miao wanie tego ranka si rozpocz i trwa przez cztery dni. Pogoda bya w dalszym cigu za, kiedy przyby marszaek, by osobicie pokierowa natarciem: Wasilewski poczy si przez telefon z naczelnym dowdc, by zreferowa sytuacj. - Chce, ebymy si pospieszyli - powiedzia zgaszonym gosem po zakoczeniu rozmowy ze Stalinem. Rozumiecie, zblia si operacja berliska [...] - Nastpnie, spogldajc na mcy deszcz i cikie, wiszce nad rozmok ziemi chmury, powiedzia ze zdecydowaniem w gosie: - Musimy zaczyna!

Drugie oblenie Krlewca, 2-10 kwietnia 1945 roku

2 kwietnia rosyjskie haubice i cikie modzierze rozpoczy przygotowanie artyleryjskie, miotajc pociski i granaty na ziemne czapy przykrywajce forty. Potem skierowano ogie artylerii cikiej na

elbetowe schrony bojowe oraz ceglane mury fortw, a wreszcie rankiem 6 kwietnia, po tym dugim rozmikczaniu, rozpocza si gwna nawaa; jednoczenie nadlatyway na niskim puapie samoloty, prowadzc ogie z broni pokadowej: Miasto lego w gruzach i pono. Niemieckie pozycje byy roztrzaskane, transzeje przeorane, ambrazury zrwnane z ziemi, cae kompanie pogrzebane, system cznoci przerwany, a skady amunicji zniszczone. Nad resztkami domw w centrum miasta wisiay kby dymu. Na ulicach walay si fragmenty gruzu, rozbite pojazdy i trupy koni i ludzi.

Ju pierwszego dnia Rosjanie przedarli si przez kluczowe odcinki piercienia obrony. Atakujca od poudnia 11 Armia Gwardii dotara a do dworca kolejowego, podczas gdy uderzajca od pnocnego zachodu 43 Armia wamaa si w linie 548 Dywizji Grenadierw Ludowych, odcinajc j od siostrzanej 561 Dywizji Grenadierw Ludowych i zgrupowania sambijskiego. Lasch rzuci do walki odwody, lecz nie by w stanie utrzyma swych linii - forty i inne punkty oporu zaczy po kolei pada. Wydarzenia dnia nastpnego, 7 kwietnia, przekonay Lascha, e koniec jest ju bliski. Utracono znowu teren na poudniu, gdzie 11 Armia Gwardii przedostaa si do nabrzey na lewym brzegu Pregoy. Na pnocy 43 Armia poszerzya swj wyom, a 39 Armia, nacierajc w kierunku Seerappen, zwizaa walk 5 Dywizj Pancern, uniemoliwiajc jej odtworzenie poczenia z Sambi. Tymczasem jednostki Volkssturmu rozsypyway si, a w prowizorycznych szpitalach urzdzanych w miejskich piwnicach toczyo si coraz wicej rannych. 8 kwietnia oddzia y 11 Armii Gwardii sforsoway odziami Prego i poczyy si pod Amalienau, lecym na jej pnocnym brzegu, z formacjami 43 Armii, zamykajc tym samym ostatni drog, przez ktr Krlewiec mgby utrzymywa kontakt z wojskami operujcymi od strony Sam-bii, czyli na zachd od radzieckiego wamania - 5 Dywizj Pancern oraz 561 Dywizj Grenadierw Ludowych. Zastpca gauleitera Grossherr i funkcjonariusze partyjni, uzmysowiwszy sobie teraz, e los Krlewca jest ju przesdzony, wezwali wojsko, by zorganizowao w jakiej formie masow ucieczk do Sambii, Lasch, ktry popiera w zasadzie ten pomys, chcia rzuci gwne siy garnizonu w kierunku zachodnim, podobnie jak to zrobi z takim powodzeniem 19 lutego. Niezbdne jednak byo uzyskanie aprobaty generaa Mullera, a ten w radiogramie wysanym ze swej kwatery w Sambii oznajmi, e przede wszystkim naley utrzyma miasto, za do wyrbania potrzebnego korytarza dla ludnoci cywilnej wolno zaangaowa tylko kilka specjalnie wyznaczonych oddziaw. Aby prba wyrwania si z Krlewca miaa cho niewielkie szans powodzenia, Lasch wydzieli do tej akcji wszystkie jednostki, jakie tylko mona byo cign ze wschodniego sektora obrony. Przegrupowanie na zachd odbywao si w koszmarnych warunkach 8 kwietnia, po zapadniciu ciemnoci. Dowodzcy 192 pukiem grenadierw major Lewin-

ski zaobserwowa, e cae kompanie gubiy drog, zanim dotary na podstawy wyjciowe do zamierzonego ataku: Wszystkim kompaniom przydzielono znajcych teren przewodnikw. Pniej okazao si, e byli oni bezuyteczni: w tym piekle, w jakie zamienio si centrum Krlewca, ich wiedza nie moga si ju na nic przyda. Upiorne, ksiycowe krajobrazy pojawiy si tam, gdzie wczeniej biegy wielkie miejskie arterie. Bywao, e rozpoznanymi zawczasu przejciami ledwie po godzinie nie sposb ju si byo przedosta. Przy akompaniamencie cigego huku eksplodujcych granatw, pociskw artyleryjskich i wystrzeliwanych przez katiusze rakiet waliy si na ulice ocalae jeszcze fasady budynkw, a ziemi dziurawiy potne leje po wybuchach bomb. Od pnocy i poudnia zjeday si ciarwki, armaty i dziaa pancerne, ktre w kocu utkny zupenie w zatorze. Zamieszanie wzmogo si jeszcze, gdy 9 kwietnia o godzinie 0.30 wadze partyjne, nie skonsultowawszy si z Laschem, zawiadomiy ludno cywiln, e ma si zgromadzi na starej drodze do Piawy, O drugiej w nocy caa ta ludzka masa ruszya w kierunku zachodnim. Na czele jecha w samochodzie pancernym genera major Erich Sudau, co nadawao kolumnie namiastk wojskowego wygldu, jednak ca szeroko drogi za nim wypeniali cywile ze swymi pojazdami. Zbiorowisko to przycigno uwag Rosjan, ktrzy pokryli teren ogniem: Nieprzyjaciel zacz ostrzeliwa - z wszelkiego rodzaju broni piechoty, a take modzierzy, artylerii i katiusz - t le prowadzon i zdezorientowan cib onierzy, dziaaczy partyjnych i cywilw. W rezultacie doszo do przeraliwej krwawej jatki. Sudau zosta ciko ranny i zaraz potem zmar. Zgin Grossherr wraz z kilku innymi funkcjonariuszami partyjnymi. Przejmujce sceny rozgryway si pord cywilw. Wiele osb prbowao cign ciko rannych krewnych z powrotem do miasta, ale i je same take kosi ogie.

Miasto wynurzyo si z nocnych ciemnoci spowite dymem, przez ktry przerzynay si co rusz ogniste ogony wystrzeliwanych przez katiu-sze rakiet. Niemcy trzymali si ju tylko w siedmiu gwnych, okronych orodkach oporu w centrum Krlewca. Kobiety wywiesza y w oknach biae przecierada i prboway wyrywa onierzom z rk karabiny, Dla Lascha byo rzecz jasn, e dni Rzeszy s policzone, e zosta porzucony przez wysze dowdztwo i e sytuacja w Krlewcu jest beznadziejna: Ale decydujca z punktu widzenia decyzji, jak musiaem teraz podj, okazaa si wiadomo, i przeduanie walki przyniesie tylko bezcelowe powicenie kolejnych tysicy mych onierzy i cywilw. Nie mgbym usprawiedliwi takiego postpowania przed Bogiem czy wasnym sumieniem. Dlatego te postanowiem przerwa walk i pooy kres tym okropnociom.

Rano Lasch powiadomi o swej decyzji wszystkich dostpnych niemieckich dowdcw. Ze sporymi trudnociami nawiza czno z dowdztwem radzieckim, po czym przybyli na Paradeplatz rosyjscy parlamentariu-sze, z ktrymi uzgodniono kapitulacj. Rosjanie obiecali zaopiekowa si rannymi i zagwarantowali dobre traktowanie wszystkich jecw. Z zaprzestaniem oporu nie potrafili si pogodzi zatwardzialcy z Poli-zeikampfgruppe Schuberth - od 120 do 150 policjantw i esesmanw, ktrzy schronili si w starym zamku, gdzie te ponieli cikie straty od ognia rosyjskich modzierzy. Koo pnocy z 9 na 10 kwietnia major policji Voigt kaza tym, co ocaleli, przedziera si do Sambii. O ile wiadomo, nie przey ani jeden czowiek z pierwszej grupy, Voigt niemal natychmiast poleg, a generaa majora policji Schubertha (ktry przekaza wczeniej Voigtowi czynne dowodzenie) dopadli Rosjanie w opuszczonym bunkrze nieopodal Juditten, gdzie popeni samobjstwo bd te zgin zarzucony granatami, Niedobitki grupy bojowej zostay jeszcze bardziej przetrzebione podczas drugiej, rwnie nieudanej prby wyrwania si z potrzasku. Ocaleli i ranni Niemcy nie stawiali ju oporu, kiedy do piwnic weszli Rosjanie i wezwali ich do poddania si.

Ustalanie szczegw kapitulacji Krlewca zakoczono rano 10 kwietnia na rosyjskim stanowisku dowodzenia: Wasilewski kaza wprowadzi do pokoju wzitych do niewoli generaw. Weszli do rodka i stanli przed nami w milczeniu ze spuszczonymi gowami. Komendant twierdzy [Lasch] wyglda na szczeglnie przybitego i zgnbionego. Wiedzielimy, e niezalenie od tego, i zosta jecem wojennym, jest jeszcze jeden, zupenie inny powd jego przygnbienia. Oto dowiedzielimy si z nasuchu radiowego, e w nastpstwie poddania twierdzy imbecyl fuhrer ogosi go zdrajc i rozkaza aresztowa jego rodzin. Rzecz oczywista, genera Lasch by tym podamany. Tylko jeden z jecw, genera wojsk inynieryjnych, zachowywa si tak arogancko, jak gdybymy to my byli jego jecami, a nie odwrotnie. Nienawi do nas ziaa z kadej fady jego obwisej, chropowatej, nalanej twarzy. Od 30 do 35 ty. ocalaych Niemcw pomaszerowao do niewoli pord upokarzajcych scen. Rosyjscy onierze rzucili si ze wszystkich stron na kolumn, zabierajc paszcze, czapki i zegarki. Rabunek dokoczono w warsztatach kolejowych, po czym jecy odmaszerowali do odlegych oboZOW:

Domy pony i dymiy. Rosjanie wyrzucali przez okna meble, instrumenty muzyczne, przybory kuchenne, obrazy i porcelan. Roztrzaskane samochody stay midzy palcymi si czogami, a wok leay ubrania i elementy ekwipunku. Pijani Rosjanie wczyli si po ulicach. Strzelali dziko na olep lub usiowali jedzi na rowerach -po czym wywracali si i leeli nieprzytomni, krwawic, w rynsztokach. Zapakane, szamoczce si dziewczta i kobiety zacigano do domw, podczas gdy dzieci nawoyway rodzicw. Byy to nieznone widoki. Maszerowalimy dalej [...]

Fina w Sambii, 13-27 kwietnia 1945 roku

Zaledwie trzy dni po upadku Krlewca marszaek Wasilewski skierowa 3 Front Biaoruski do natarcia na Pwysep Sambijski, gdzie wszystkie ocalae jeszcze wojska niemieckie przemianowano na Armee Ostpreussen i oddano pod komend pochodzcego wanie z Sambii generaa Dietri-cha von Sauckena, ktry 11 kwietnia zastpi niekompetentnego Miillera: Von Saucken by czowiekiem ulepionym z wyjtkowo twardej, mocnej gliny. Odnis rany w obu wojnach wiatowych i w wielu krytycznych momentach udowodni, e umie z powodzeniem prowadzi onierzy. By jednym z tych generaw, ktrzy dowodzili oddziaami z pierwszej linii, a dziki swej nieskazitelnej postawie zdoby bezgraniczne zaufanie zarwno wasnych onierzy, jak i przeoonych.

Jednake von Sauckena przysano zbyt pno, by mg uratowa chocia w pozostajcy jeszcze w rkach Niemcw skrawek Prus Wschodnich, ktrego bronio sze mocno przetrzebionych dywizji, rozlokowanych wzdu nieregularnej linii frontu biegncej w poprzek Pwyspu Sam-bijskiego, do tego majcych przed sob ca rosyjsk grup armii. 13 kwietnia, pierwszego dnia nowej ofensywy, wojska radzieckie przeamay pozycje obu lewoskrzydowych niemieckich dywizji i pnocn Sambie poczy zalewa fale rosyjskich czogw. Niemcy starali si utrzyma jeszcze zwarty front do pi tnastego, kiedy to ich linie ostatecznie pky, a oni sami poczli odstpowa ku poudniowym wybrzeom. Niemal cakowitej dezintegracji ulega 5 Dywizja Pancerna, ktra bya niegdy doborowym zwizkiem pancernym, teraz jednak reprezentowaa sob tylko lun zbieranin grup bojowych piechoty. Gwne siy tej dywizji powikszyy teraz jeszcze bardziej oglny zamt, przeciy bowiem kierunek generalnego odwrotu - ktry prowadzi ku wskiemu jzykowi ldu wiodcemu do Pilawy - kierujc si zamiast tego na poudniowy wschd, do swej starej bazy w Peyse. Pukownik Hoppe, czterech innych oficerw i trzydziestu jeden onierzy wstrzymali odpynicie rannych, by mogli sami uciec: Fakt, i onierze tego otrzaskanego w bojach puku zdolni byli porzuci swoich towarzyszy, stanowi kolejny dowd beznadziejnoci sytuacji, w jakiej znalazo si wojsko oraz jego desperacji w kocowych dniach zmaga. [...] Niemniej dywizja jako cao w przykadny sposb kontynuowaa walk a do gorzkiego finau" . 16 kwietnia Rosjanie wdarli si do pnocnej czci Rybakw*, nadmorskiej miejscowoci lecej w poowie drogi midzy Peyse a Pilaw. Morze, soce, wiosenny wiatr. [...] chocia pod Pilaw jeszcze rozlegaj si grzmoty dzia, onierze coraz czciej rozmawiaj na temat szybkiego zakoczenia wojny, marz o powrocie do domu". Pukownik Herzog dopiero co obj dowodzenie 5 Dywizj Pancern. W cywilu by prawnikiem, ale w trakcie omioletniej suby w dywizji przeistoczy si ze zwykego szeregowca w jednego z jej najbardziej szano-

wanych oficerw. Walczy jednak z coraz mniejszym przekonaniem, wiedzia bowiem, e wojna

jest le prowadzona przez wszystkie szczeble wadz, zarwno politycznych jak i wojskowych. Teraz, gdy Rosjanie byli ju w Rybakach, uzna, i jego oddziay zgromadzone na pwyspie Peyse s stracone. 16 kwietnia o pitnastej trzydzieci pozwoli onierzom ratowa si na wasn rk: Dywizja jest odcita na pwyspie Peyse i nie ma widokw na jej odblokowanie. ycz wam powodzenia!" . Nielicznym udao si dosta na ostatnie jednostki odbijajce z portu w Peyse. Pozostali prbowali zmontowa z wszelkich dostpnych pod rk materiaw tratwy bd te rozpynli si w masywach lenych w gbi ldu. Herzog i prawdopodobnie wiksza cz jego onierzy zostali niemal od razu wzici do niewoli. Reszta wojsk Armee Ostpreussen cofa a si na poudniowy zachd, ku wskiemu pwyspowi, na ktrego kocu leaa Piawa. Niemcom grozia tu podobna katastrofa, co w Peyse, jednak kombinowany pododdzia bohaterw powstrzymywa przez cztery dni Rosjan na przebiegajcej w poprzek podstawy pwyspu, zaimprowizowanej pozycji Tenkitten, dziki czemu zyskano czas na przetransportowanie wikszoci onierzy von Sauckena przez cienin na oddalon o kilkaset metrw i wzgldnie bezpieczn Mierzej Wilan. Pod koniec ewakuacj osaniay usytuowane niedaleko Piawy trzy stae stanowiska artylerii. Jako ostatnia pada 27 kwietnia o pitnastej trzydzieci Batterie Lehmberg, ktrej dowdca, major Karl Henke, poleg razem z onierzami swej niewielkiej grupy bojowej w kocowej walce na bagnety.
ROZDZIA 18

Gdask i Gdynia

Zerodkowywanie sil, 10-14 marca 1945 roku

Wojska radzieckie bardzo szybko zagrozi y Prusom Zachodnim (zob. s. 201). W pierwszym tygodniu marca przedary si przez rodkowe Pomorze ku pnocy, nad Batyk, po czym 2 Front Biaoruski marszaka Rokossowskiego skrci na pnocny wschd niczym gigantyczne drzwi, ktrych zawiasy tkwiy nad Wis, nieopodal Kwidzyna, i ktre przesuway si teraz zewntrzn krawdzi, zgodnie z ruchem wskazwek zegara, wzdu wybrzey Morza Batyckiego. W wyniku tego manewru znajdujcy si w Prusach Zachodnich Niemcy zostali przyparci do zachodnich brzegw Zatoki Gdaskiej w rejonie Gdyni i Gdaska. W sumie zebrao si tam okoo 1,5 miliona niemieckich uchodcw cywilnych, 100 ty. rannych onierzy oraz to, co zostao z 2 Armii (patrzc z pnocy na poudnie: 4 Policyjna Dywizja SS, 7 Dywizja Pancerna, 215, 32, 227, 83, 73, 389 i 252 Dywizja Piechoty, 4 Dywizja Pancerna, 12 Dywizja Polowa Luftwaffe, 542 Dywizja Grenadierw Ludowych oraz 35 i 23 Dywizja Pie-

choty; 7 Dywizja Piechoty rozlokowana bya midzy ujciem Wisy a No-gatem). Pod oson cofajcych si niemieckich oddziaw genera Karl-Wil-helm Specht, dowdca gdaskiego okrgu wojskowego, robi co mg, by zamieni rejon Gdaska i Gdyni w twierdz, ktra bdzie si broni, jak to wanie zarzdzi Hitler, do ostatniego naboju". Rzdzcy w latach 1920-39 Prusami Zachodnimi Polacy zbudowali nowy port w Gdyni, wyposaajc go w system fortyfikacji nadbrzenych. Mniejsz uwag powicili jednak podejciom od strony ldu, tote pierwszym zadaniem Spech-ta byo przygotowanie pozycji obronnych na rubiey zalesionych wzgrz, wznoszcych si na zachd od Gdaska i Gdyni. Poniewa 2 Front Biaoruski nadciga ze rodkowego Pomorza, Rosjanie znaleli si w osobliwej sytuacji: oto nacierali na wschd, podczas gdy czekajcy na nich Niemcy zwrceni byli na zachd. Zarwno Rosjanie , jak i Niemcy czuli si w zwizku z tym odwrceniem frontu nieswojo. Niektrych niemieckich onierzy zaangaowano do pracy w miejscu oddalonym o trzydzieci dwa kilometry w gb ldu od nadmorskiej miejscowoci letniskowej - Sopotu: Nie mam pojcia, gdzie znajduje si nieprzyjaciel, ale wydaje mi si, e jest za nami. Przygotowane przez nas stanowiska artylerii przeciwpancernej i przeciwlotniczej zwrcone s w kierunku poudniowego zachodu, a nawet zachodu, czyli w jedynym moliwym kierunku odwrotu. Nic z tego nie rozumiem, nie ma to jednak adnego znaczenia. Nie po raz pierwszy inni zapewne myl za nas. W drugim tygodniu marca rozpocz y si wstpne podchody o ten ufortyfikowany rejon. Gwne siy niemieckiej 2 Armii umacniay si na przygotowanych pozycjach w dogodnym do obrony terenie w gbi ldu, za Gdaskiem i Gdyni. Ju 8 marca Rosjanie jli obmacywa zewntrzne stanowiska obronne, ale ich czowki pancerne poczyniy niewielkie postpy i musiay zaczeka, a doszlusuj do nich oddziay piechoty, na co potrzeba byo kilku dodatkowych dni. Trudno si byo przemieszcza w tym lesistym, poci tym terenie. Strumienie wyleway, zasilane wod z

topniejcego niegu i deszczwk: Piechurzy chodzili w przemoknitych, cikich paszczach, do tego po kolana w bocie. Pojazdy trzeba byo holowa po rozpadajcych si drogach" . 12 marca genera Dietrich von Saucken zosta dowdc 2 Armii w miejsce generaa pukownika Waltera Weissa, ktry by Austriakiem i nie zna tych okolic. Dotychczas ju dwukrotnie spotkalimy von Sauckena -gdy wycofywa si przez Polsk z korpusem pancernym Grossdeutschland oraz gdy pojawi si w swej rodzinnej Sambii w kocowej fazie obrony Prus Wschodnich. Przybywajc do Prus Zachodnich, ten pierwszorzdny onierz-profesjonalista mia klarown wizj tego, jakie s jego obowizki, przy czym niekoniecznie byo to rwnoznaczne z posusznym wykonywaniem rozkazw: By synem Prus Wschodnich, a jeszcze wiksze znaczenie miaa dla troska o przemieszan rzesz uchodcw, ktrych by zdecydowany uchroni przed dostaniem si w rce Rosjan" . T podstawow zasad kierowa si stale w swych relacjach z wyszym dowdztwem i

wadzami partyjnymi. Cho von Saucken otrzymywa wielokrotnie zapewnienia z Berlina, e amunicja dla 2 Armii jest w drodze" przez morze, transport w nie nadchodzi. Tymczasem w wyniku poaru unieruchomiony zosta w gdaskim porcie zmierzajcy do Kurlandii frachtowiec. Z najlepiej pojtych wzgldw bezpieczestwa von Saucken kaza wyadowa z niego amunicj na brzeg, gdzie, rzecz jasna, 2 Armia znalaza dla niej szerokie zastosowanie. Wojskowa biurokracja zagrozia von Sauckenowi surowymi konsekwencjami, jeli jeszcze raz poway si na co takiego. Na podlegajcym mu teatrze dziaa von Saucken obj bezporedni nadzr nad wszystkimi sprawami dotyczcymi opieki nad ludnoci cywiln. Aparat partyjny prowincji Gdask-Prusy Zachodnie nie by w stanie skutecznie z nim rywalizowa, bowiem na jego czele staa owa skomplikowana, nie do koca odpychajca posta - Albert Forster, By on w gruncie rzeczy przyzwoitym czowiekiem* (czego nie mona powiedzie o wie-

lu innych gauleiterach), ale teraz zaamywa si pod ciarem targajcych nim sprzecznoci. Mimo e Forster by arliwym katolikiem, w dalszym cigu znajdowa w Hitlerze niesabnce rdo inspiracji: Wci wierz w jaki cud. Wci wierz we Wszechmogcego Boga, ktry da nam naszego fuhrera i wyznaczy go, by uwolni Niemcy i uczyni z nich ostatnie przedmurze zachodniej kultury przeciw napaci ze wschodu. Nie moe by innego wytumaczenia dla tego, jak Bg zachowa go 20 lipca. Pozostaje tylko, by Zachd zrozumia, gdzie znajduje si jego prawdziwy wrg. Forster stan zupenie bezradny wobec wypadkw, jakie nawiedziy w 1945 r. Prusy Zachodnie. Schroniwszy si na Pwyspie Helskim, tylko raz, 4 kwietnia, wybra si jeszcze na drugi brzeg zatoki. Widoki, jakie ujrza wtedy w delcie Wisy sprawiy, e dosownie oniemia*, co przyspieszyo jego cakowite zaamanie.

Od rozpoczcia natarcia do przeamania w Sopocie, 15-22 marca 1945 roku

13 marca radziecki 2 Front Biaoruski zerodkowywa si przed rejonem umocnionym Gdaska i Gdyni, a marszaek Rokossowski precyzowa plany szturmu. Dziaania miano prowadzi na caej dugoci frontu siami szeciu armii, uderzajcych koncentrycznie od zachodu, poudniowego zachodu i poudnia, przy czym szczeglnie wan rol wyznaczy Rokossowski 70 i 49 Armii, ktre miay naciera rami przy ramieniu w kierunku morza koo Sopotu i rozci niemieckie ugrupowanie na dwie czci.

Rokossowski zamierza potem zdobywa Gdask i Gdyni jako dwa odizolowane orodki oporu.

Od 15 marca na wszystkich odcinkach szalay ju zaarte walki. Mimo cikich atakw rosyjskiego lotnictwa Kriegsmarine w dalszym cigu, dniem i noc, ewakuowaa uchodcw, podczas gdy niemieckie oddziay broniy si w podmokym terenie na poudniowy wschd od Gdaska oraz na zalesionych wzniesieniach pitrzcych si na zachd od rejonu warownego. Wysunici na przednie linie obserwatorzy kierowali ogniem, ktry na rzecz wojsk ldowych prowadziy stary pancernik Schlesien, ciki krownik Prinz Eugen oraz lekki krownik Leipzig. Sylwety okrtw odcinay si wyranie na horyzoncie, a gdy nadlatyway wystrzelone przez nie pociski, ziemia [draa] na caej szerokoci. Dookoa [wypaday] z brzkiem szyby" . Niemieccy dowdcy prowadzili obron w bardzo agresywny sposb. Kontratakowali rosyjskie zdobycze, a jeli Rosjanie nie ruszali si do przodu, sami posyali Landserw do natarcia. W takich wanie okolicznociach Guy Sajer wraz z kilkoma kolegami z korpusu Grossdeutschland musia si nagle zmierzy w otwartym polu z trzema radzieckimi czogami. Strzelajc z rakietowych wyrzutni przeciwpancernych zatrzymali dwa z tych potworw, ale trzeci toczy si naprzd: Czog przypiesza. Gdy jest ju tylko trzydzieci metrw od nas, chwytam ostatni pocisk. Kolega zdy ju wystrzeli. Jego wystrza oguszy mnie. Wytajc wzrok, dostrzegam szereg pokrytych botem k defilujcych z guchym oskotem pi lub sze metrw ode mnie. Z naszych garde bezwiednie wydobywaj si nieludzkie okrzyki. Stalowy kolos mija nas, oddalajc si w bitewnym zgieku. Wreszcie znika w potwornym wulkanie podrywajcym go z ziemi; spowija go gsty dym. Nieprzytomnym wzrokiem usiujemy jeszcze cokolwiek dostrzec, ale dokoa widzimy tylko morze ognia. Jednak 19 marca metodyczne rosyjskie natarcie poczo przynosi wymierne rezultaty. Na odcinku sopockim radzieckie oddziay szturmowe opanoway wzgrze, z ktrego rozpociera si widok na Sopot i brzeg

zatoki. Dalej na poudniu Gdask dosta si pod ogie artylerii, a 4 Dywizja Pancerna zostaa zepchnita na obszar oddalony tylko o dwa kilometry od zachodnich rogatek miasta. Von Saucken, ktry dowodzi niegdy t formacj, odwiedzi teraz starych towarzyszy broni. Domagali si odpowiedzi, dlaczego kae si im walczy z tak zacitoci o jaki nieistotny skrawek ziemi" . Wytumaczy, e armia musi osania baz morsk w Helu i ubezpiecza ewakuacj ludnoci cywilnej oraz rannych z Gdaska i Gdyni. 20 marca rosyjskie czo gi nadal natrafiay na silny opr w podmokych lasach na zachd od Sopotu, lecz niemieckie jednostki pywajce po raz pierwszy dostay si pod ogie artylerii, a stojcy na wzniesieniach Rosjanie mieli okazj obejrze nalot alianckich bombowcw: Przeleciay nad naszymi gowami, po czym zajy si miastem, portem i eskadr hitlerowskiej floty. Cae niebo upstrzone byo oboczkami wybuchajcych pociskw przeciwlotniczych i kilka samolotw eksplodowao w powietrzu. Przez cay dzie ziemia draa od detonacji bomb i kanonady artylerii.

22 marca by decydujcym dniem caej operacji, gdy w rejonie na pnoc od Sopotu Rosjanie przedarli si do morza, rozdzielajc w ten sposb Rejon Umocniony Gdaska i Gdyni na dwa kurczce si przyczki,

Fina w Gdyni, 23-27 marca 1945 roku

Rosjanie mogli ju teraz ostrzeliwa artyleri centrum Gdaska, a ich dowdcy medytowali, w jaki sposb zabra si za Gdyni. Atak ten naleao bardzo starannie zaplanowa, i to wanie wtedy l Armii Pancernej Gwardii dopisao due szczcie: W jednej z wiosek w pobliu Gdyni do dowdcy 8 korpusu zmechanizowanego gwardii Driemowa podesza adna, moda Polka i podaa mu map. Po wnikliwym jej obejrzeniu Driemow zrozumia, e

ma w rkach plan umocnie Gdyni, na ktrym wrysowany by cay system ognia nieprzyjaciela. Driemow zastanawia si, czy jest to szczliwy przypadek, czy te prowokacja. Kobieta plczc polskie sowa z rosyjskimi wyjania, gdzie s najbardziej wraliwe miejsca twierdzy i z jakiej strony najlepiej je zaatakowa, (Katukow, Pancerny grot, Warszawa 1976, s. 410-411)' Jak si przekonali Rosjanie, mapa bya autentyczna, i oddziay szturmowe l Armii Pancernej Gwardii po raz pierwszy przenikny do samej Gdyni. Po wojnie okazao si, e owa kobieta, ktra oszczdzia wiele rosyjskiej krwi, naleaa do polskiej siatki konspiracyjnej. Midzy 24 a 26 marca Kriegsmarine zaangaowaa wszystkie swe dostpne jednostki, by wywie uchodcw i rannych, podczas gdy wojska radzieckie przebijay si w walce przez rdmiecie Gdyni i zaczy bezporednio ostrzeliwa niemieckie parowce, barki i odzie motorowe. Pocztkowo oddziaom szturmowym l Armii Pancernej Gwardii nie wychodzio to najlepiej: Odlego do celw na wodzie bya zudna dla celowniczych przywykych do prowadzenia ognia na ldzie. Stopniowo jednak zarwno czogici, jak i artylerzyci przystosowali si do tych warunkw. Wystrza, wybuch i d sza na dno... Jeszcze wystrza, drugi - i zapala si barka. 26 marca artyleria rosyjskiej 19 Armii obwiecia rozpoczcie ostatecznego szturmu na Gdyni: Widzielimy domy, w ktrych chowali si Niemcy, a take cmentarz miejski, gdzie rwnie usadowili si hitlerowcy. Dowdca cznoci brygady major Banit zameldowa, e sie do

kierowania ogniem jest gotowa. Wtedy, jak grom z jasnego nieba, odezway si za nami katiusze i nad naszymi gowami przeleciay rakiety. Potem rozpoczo si rozmikczanie przy uyciu artylerii lufowej. Miasto spowiy kby pyu i dymu.

Niemcy zatapiali ju wtedy wasne statki i wysadzali w powietrze urzdzenia portowe. W nocy z 26 na 27 marca ostatni obrocy oraz nieliczni z ocalaych cywilw odeszli wzdu brzegu na pnoc, by znale schronienie na pwyspie oksywskim.

Fina w Gdasku, 23-28 marca 1945 roku

Kocowy akt rozgrywa si w Gdasku pord chmur tego, siarkowego dymu. Bez upowanienia ze strony Forstera czy te von Sauckena andarmeria polowa i komanda specjalne SS kryy po ulicach, wymierzajc w trybie doranym sprawiedliwo wszystkim tym, ktrzy ich zdaniem nie wywizywali si ze swoich obowizkw - od oszoomionych ostrzaem artyleryjskim Landserw po zalknionych chopcw ze suby przeciwlotniczej. Cae szpalery drzew rosncych wzdu Hindenburgallee posuyy za szubienice. Tablice przewieszone przez szyje ofiar informoway o popenionych przez nie zbrodniach: Stchrzyem i nie chciaem walczy", Wisz tu, bo porzuciem bez zezwolenia swj oddzia" itd. Duch formacji frontowych zaama si 27 marca, przy czym proces ten przyspieszya wiadomo, jaka rozesza si wrd onierzy, e dowdca 4 Dywizji Pancernej, genera porucznik Clemens Betzel, zgin trafiony pociskiem artyleryjskim. Dywizja zacza si wycofywa do Wrzeszcza. cznikowi, Robertowi Poensgenowi, polecono powiadomi o tym ruchu elementy tyowe jednostki. Gdy dotar na skrzyowanie w Gdasku, znalaz si w samym rodku obszaru, w ktry akurat uderzyy katiu-sze i artyleria lufowa: Z caej siy nacisnem na hamulce i szarpnem motorem, obracajc go na ulicy. Jeszcze nim zdy si zatrzyma, wyskoczyem i przykucnem przy narou jakiej ciany. Wok mnie rozptao si pieko. Na cay ten kwarta miasta spaday jeden po drugim pociski cikiego i supercikiego kalibru. Domy rozsypyway si jak wizki chrustu, belki dachw wzlatyway wysoko w gr, a na ulic wali si gruz. Momentalnie wszystko przykry ceglany py. Co rusz przezieray przeze migoczc i byskajc te i czerwone pomienie, a wybuch

kolejnego pocisku wyrzuca w gr sup ognia, przerzynajcy si przez kby pyu. Jeszcze gorsze, i to duo gorsze rzeczy mia ujrze Poensgen po drugiej stronie odnogi Wisy, w Stogach: Cae kilometry szosy byy kompletnie zatarasowane pojazdami, stojcymi po trzy czy cztery obok siebie - cysternami z paliwem, ciarwkami z amunicj, zaprzgami konnymi,

karetkami. Nie sposb byo ruszy do przodu czy w ty. I oto teraz nadcigny falami rosyjskie samoloty, zrzucajc bomby w t nieosonit, sczepion mas. Tak wanie musi wyglda pieko. Amunicja eksplodowaa, a ponce paliwo rozpryskiwao si po zabitych, rannych i zdrowych, po ludziach i koniach. Przypominao to gr zomu w jakiej olbrzymiej hutniczej komorze. Bya to najgorsza rzecz, jak kiedykolwiek widziaem przez wszystkie lata czynnej suby - a powiadam wam, e widziaem ju niejedno. Teraz, gdy kruszy si jego front, von Saucken zarzdzi, by w nocy z 27 na 28 marca zakoczy ewakuacj Gdaska. O pnocy sztab 4 Dywizji Pancernej ruszy ku jednej z odng delty Wisy, ktra pyna ju za Gdaskiem. Trumn Betzela okryto Reichskriegsflagge i przymocowano do jego czogu dowodzenia. Nastpny w kolejnoci jecha jego Kubelwagen. Przy ksiycowej powiacie kondukt mija zrujnowane ulice. Kolumna zatrzymaa si przejciowo przy Hundgasse: [...] przed sob [...] widzielimy cznikw z rnych oddziaw. Dziewczta z Sopotu i Gdaska siedziay w niektrych z przyczepek. Byy z onierzami ju od jakiego czasu i nikt si temu nie sprzeciwia. Zwrcilimy uwag na ukochan cznika saperw, adn konduktork. Chcia j koniecznie polubi przy pierwszej moliwej okazji. Byo co zowieszczego w widoku wskich szczytw starych domw, pitrzcych si wysoko w gr. Byy cienkie i zdaway si koy-

sa na wietrze. Myl ta zaprztaa jeszcze m uwag, gdy kto na prz< dzie wrzasn: Uwaga! ciana si wali!" Ujrzaem, jak w uamku se kundy motocykle wykonay bzyczc jakie chaotyczne ruchy, poten ciana, przeamawszy si w powietrzu na kilka czci, runa na tum Rozleg si huk, trzask, powietrzem targn gwatowny podmuch - pc czym wszystko skryo si w nieprzeniknionej chmurze pyu, Staerr jak wryty na stopniu samochodu. Pospieszylimy wszyscy na miejsce katastrofy, gdzie motocykle przysypaa prawie metrowa warstwa gruzu. Wszyscy onierze ocaleli - przez te lata wyrobili ju w sobie byskawiczny refleks, wic zdyli uskoczy na bok. Ale dziewczta nie ruszyy si z przyczepek i zostay wszystkie przysypane. Zimny pot spywa nam po plecach, kiedy zaczlimy kopa jak szaleni. May cznik saperw wyglda tak, jak gdyby postrada zmysy. Pomoglimy mu wynie jego martw narzeczon z przyczepki. Pocz nadzwyczaj delikatnie czyci jej twarz, przykryt grub warstw pyu. Procesja ruszya w dalsz drog i przesza mostem przez Wis. Gdy wsta dzie, wida byo na horyzoncie, na poudniowym zachodzie, opuszczony i poncy Gdask, a w porastajcych brzeg rzeki lasach - mnstwo zgruchotanych pojazdw 2 Armii.

Ostatnie przyczki
Pod koniec marca Niemcy trzymali si jeszcze nad Zatok Gdask w trzech izolowanych

orodkach oporu: iWcinajcy si od pnocnego zachodu w morze piaszczysty Pwysep Helski dawa im a do koca wojny bezpieczne schronienie; jedyne zagroenie stanowio tu radzieckie lotnictwo. Tej wiosny porty wojenne i rybackie usytuowane w miasteczku Hel przy kracu tej mierzei przyjy bd posuyy za punkty tranzytowe dla setek tysicy uchodcw .

Na nadmorskim paskowyu Kpy Oksywskiej zgromadzio si osiem tysicy onierzy i duo wicej cywilw z Gdyni. Hitler nakaza teraz, by otwartych podej do Oksywia z gbi ldu broni jako jednej z jego twierdz", co byo oczywistym absurdem. Kriegsmari-ne i von Saucken na wasn rk zorganizowali przerzut przez zatok caego wojska i wszystkich uchodcw na Hel. Ostatnia jednostka odpyna 5 kwietnia o szesnastej. Pi godzin pniej Hitler udzieli von Sauckenowi zgody na opuszczenie pwyspu oksywskiego. Na uawy Wilane, czyli bagniste ki delty Wisy, przedostali si niemieccy onierze i cywile uchodzcy z Gdaska. Z kolei na dugiej, cigncej si ku wschodowi Mierzei Wilanej schronili si uciekinierzy z Sambii. 27 marca niemieccy saperzy wysadzili nadwilaskie way, zalewajc okolic i zamykajc rosyjskim oddziaom ldowym dostp do delty. Nie byo jednak osony przed radzieckimi uderzeniami z powietrza: niemieccy onierze i cywile byli tak oszoomieni bombardowaniami, e wielu z nich trzeba byo si wyciga z wyrytych w ziemi szczelin, gdy przybyway majce ich ewakuowa statki. Do pocztku maja wywieziono wszystkich cywilnych uciekinierw, po czym von Saucken zdecydowa, i teraz kolej na wojsko. Przewz by wci w toku, kiedy 9 maja wysze dowdztwo zarzdzio, e wszyscy nie ewakuowani jeszcze onierze maj si podda Rosjanom.
ROZDZIA 19

Koobrzeg

Koobrzeg by nieduym portem u ujcia Parsty, usytuowanym w rodkowej czci pustych poza tym, piaszczystych pomorskich wybrzey. W historii Prus zasyn z tego, e by piciokrotnie oblegany, przy czym najgoniejsze byo oblenie prowadzone przez Francuzw w 1807 r. . Jednak w 1872 r. straci swe militarne znaczenie. W roku nastpnym zlikwidowano fortyfikacje i Koobrzeg wid spokojny ywot a do listopada 1944 roku, kiedy to ponownie ogoszono go twierdz". l marca 1945 r. przyby tu pukownik Fritz Fullriede, weteran wojsk kolonialnych z poudniowo-zachodniej Afryki, ktry mia sprawdzi, jak przebiegaj przygotowania do obrony.

Stwierdzi, e jak dotd niewiele zrobiono w tym zakresie. Dworzec kolejowy zapchany by uchodcami i pocigami czekaj cymi na odjazd na zachd. Poza dworcem utkno kolejnych dwadziecia pocigw. Fullriede robi co mg, by rozadowa te zatory, pki otwarta bya jeszcze linia prowadzca ku Odrze, jednak miejscowy kreisleiter nie chcia z nim wsppracowa argumentujc, e nie otrzyma adnych penomocnictw w tej sprawie od pomorskie-

go gauleitera Franza Schwede-Coburga (osobnika, ktry syn z brutalnoci). W tym czasie rosyjscy dowdcy wpatrywali si ju w mapy Pomorza, dgajc pulchnymi palcami w Koobrzeg, bowiem to wanie na tym niewielkim miecie koczy si miaa linia rozgraniczenia midzy l a 2 Frontem Biaoruskim w pierwszej fazie realizowanej przez nie operacji pomorskiej. 4 marca czowki l Armii Pancernej Gwardii wyszy po obu stronach Koobrzegu nad Batyk, uniemoliwiajc dalsz ewakuacj z miasta uchodcw drog ldow. Ta rosyjska armia zwrcia si nastpnie na wschd, gdzie postawiono przed ni inne zadanie - natarcie w kierunku Gdyni . Zluzoway j pod Koobrzegiem pocztkowo dwie dywizje l Armii Wojska Polskiego*, ktrym podporzdkowano te radziecki puk artylerii samobienej. Saby i niejednorodny niemiecki garnizon Koobrzegu skada si z rozbitych oddziaw Wehrmachtu, dwch marnie wyposaonych batalionw Yolkssturmu oraz unieruchomionego personelu Luftwaffe i Krieg-smarine. cznie dawao to okoo 3300 ludzi, z czego w przyblieniu 2200 stanowili onierze uczestniczcy bezporednio w walce. W gruncie rzeczy w oczach OKH zakrawao prawie na cud, e w ogle ktokolwiek broni Koobrzegu, poniewa grupa korpuna generaa von Tettau (zob. s. 208), ktra powinna stawia opr w tym rejonie, zostaa odcita na zachd od wyomu wybitego przez l Armi Pancern Gwardii. Sam Fullriede przyby do Koobrzegu - jak ju widzielimy - tylko w celu dokonania inspekcji i to dopiero okolicznoci wymusiy, e zosta jego komendantem. W miecie toczyo si 68 ty. cywilw, przewanie uchodcw z gbi ldu. Byo jasne, e Koobrzegu trzeba broni za wszelk cen. Przede wszystkim pukownik Fullriede musia stworzy tarcz, pod ktrej oson Krieg-smarine bdzie moga ewakuowa cywilw. W szerszym wymiarze oczekiwano te od niego - co podkrela 3 marca Guderian w rozmowie telefonicznej ze sztabem Grupy Armii Wisa" - e odcignie nieprzyjaciela od pnocnego skrzyda zgrupowania generaa von Tettau.

13 marca poczone siy polskie i rosyjskie przystpiy do bardziej metodycznego szturmu, przy czym szczeglnie niebezpieczne byy ich uderzenia po obu stronach Parsty w kierunku portu. 14 marca o pitnastej trzydzieci, po zacitej i chaotycznej przedpoudniowej walce, Polacy wezwali Niemcw przez radio do poddania Koobrzegu. Fullriede, ktry zdoa wanie ustabilizowa swj front, oddepeszowa lakonicznie: Komendant zapozna si z radiogramem". Drugie wezwanie z godziny szesnastej pozostao ju bez odpowiedzi. Niemcy byli w stanie broni si tak dugo dziki wsparciu dwch niszczycieli (Z 34 i Z 43], ktre stojc na redzie strzelay z dzia kalibru 150 mm. W samym Koobrzegu obrocy mieli tylko cztery czogi (PzKpfw IV), a i te w kocu si zepsuy i trzeba je byo holowa ciarwkami. Poniewa

poziom wd gruntowych by bardzo wysoki, nie dawao si kopa transzei i Niemcy musieli si broni w pytkich ziemnych szczelinach oraz w walcych si domach. Pod koniec oblenia straty poniesione w wyniku dziaa nieprzyjaciela wynosiy ju 40 proc. ogu obrocw (a w przypadku Volkssturmu 60 proc.), jednak Unia frontu skrcia si do tego stopnia, e ci, ktrzy jeszcze walczyli, z trudem miecili si na przyczku. 15 marca wyldoway w Koobrzegu, wbrew yczeniom samego Fullriede, dwie kompanie 5 puku fortecznego (Festungsregiment 5). Byy to pododdziay o niskiej wartoci bojowej, z ktrych nie byo adnego poytku w zaartych walkach, jakie toczyy si w poncym miecie. Zyskujc drogo okupiony czas, Niemcy umo liwiali Kriegsmarine wywoenie gsto stoczonych, wyczekujcych cywilw, cierpicych straszliwie wskutek ostrzau artylerii oraz braku czystej wody. Prawie wszystkie niemowlta zachoroway i umary. Cae rodziny popeniay samobjstwo, by pooy kres swej zbiorowej udrce. Od 11 marca oba niszczyciele, a take kuter torpedowy T33, kursoway midzy winouj ciem a Koobrzegiem, ostrzeliwuj c atakujcego twierdz nieprzyjaciela, biorc na pokad podpywajcych maymi jednostkami uchod cw i wracaj c do winoujcia, by uzupeni amunicjePodczas pierwszego takiego rejsu niszczyciel Z34 przewiz 800 cywilw i 120 rannych onierzy. Akurat w chwili, gdy przybija do portu w

winoujciu, odebrano ostrzeenie, e nadciga silne zgrupowanie amerykaskich bombowcw B17 i B-24: Na mostku okrtu panowaa grobowa cisza i syszelimy ju guchy pomruk duej liczby cikich bombowcw, dobiegajcy sponad nisko zawieszonych chmur. Najrozmaitsze jednostki umykay w panice z portu. Przemykay obok nas na maksymalnej prdkoci, chcc jeszcze przed rozpoczciem nalotu wydosta si na bezpieczne wody. Majc wci pod pokadem uchodcw, kapitan Hetz oddali si od doku, obrci okrt i skierowa go na pene morze: Wypynlimy znowu z portu z prdkoci pitnastu wzw. Minlimy wanie latarni morsk, gdy usyszelimy grzmoty dywanowego bombardowania, jakie spado na miasto i port w winoujciu. Wysoka, biaa ciana wskazywaa, gdzie wyldowaa seria bomb: byo to dokadnie w miejscu, z ktrego zawrcilimy. Paraliujce napicie stopniowo opado. Kiedy uchodzc z portu przepywalimy ponownie koo falochronw, na pokadzie pojawia si dwjka dzieci. Trzymay si za rce i radonie miay. Dawno ju nie czulimy si tak szczliwi jak teraz, patrzc na nie. 16 marca zakoczono wywoenie uchodcw i rannych. Nastpio to w sam por, bowiem tego dnia Polacy zostali wzmocnieni 6 Leningradzk Brygad Artylerii Rakietowej, ktrej katiusze natychmiast wkroczyy do akcji. 17 marca Niemcy trzymali ju tylko przyczek o dugoci 1800

metrw i gbokoci 400 metrw. Polacy bliscy byli przedarcia si do zachodniego brzegu Parsty i po poudniu Fullriede uzna, e zrobi wszystko, czego od niego wymagano, i e jego ostatnim obowizkiem jest uratowanie onierzy dla dalszych operacji w Niemczech". Noc przeprowadzono ewakuacj. Porucznik Hempel i niewielka ariergarda odparli ostatni atak, by 18 marca o szstej trzydzieci opuci miasto na niszczycielu Z 43. Taki by fina operacji, ktr prowadzono a do pomylnego zakoczenia przy

wykorzystaniu minimum rodkw i przestrzeni. Goebbels nie pozwala informowa w komunikatach o upadku Koobrzegu, co musiao wzbudza w pukowniku Fullriede pewien niepokj, koniec kocw jednak, w dniu 26 marca, fuhrer udekorowa osobicie ostatniego niemieckiego komendanta Koobrzegu Krzyem Rycerskim elaznego Krzya.

ROZDZIA 20

Przedmocie Dbie

Jeli nanie na map gwne kierunki natarcia wojsk radzieckich w czasie operacji pomorskiej, wrysowane kontury przypomina bd jakby gigantyczn lili. Kwiat zwrcony bdzie w stron nadbatyckich miast -Koobrzegu i Koszalina - a prawy li signie ku Zatoce Gdaskiej. Z kolei lewe, czyli zachodnie odgazienie skrci ku dolnej Odrze, a wic ku okolicom Szczecina - i to do wydarze, ktre tam si rozgryway, wanie teraz powrcimy. W drugim tygodniu marca jedynymi powaniejszymi siami niemieckimi operujcymi jeszcze na wschd od Odry byy: wdrujcy kocio generaa von Tettau oraz najprzerniejsze formacje, ktre zajmoway pozycje na przedmociu Dbie, rozcigajcym si na dugoci okoo osiemdziesiciu kilometrw - od Gryfina na poudniu po okolice Goleniowa na pnocy. Samo Dbie, bdce wysunitym przedmieciem Szczecina, leao w poowie drogi midzy obu tymi miejscowociami, na wschodnim brzegu Odry. W przeciwiestwie do zag Krlewca, Gdaska czy Koobrzegu garnizon przedmocia Dbie nie by oblony, bowiem na jego bezporednim

zapleczu leay centralne prowincje Rzeszy, pozostajce nadal pod kontrol Niemcw; stamtd te nadsyano sukcesywnie posiki. Obron kierowa sztab 3 Armii Pancernej, ktry na caej dugoci swego frontu, liczcego w sumie ponad 100 kilometrw, rozlokowa okoo 105 ty. onierzy. Teren znakomicie nadawa si tu do obrony. Podejcia do przedmo-cia przegradzaa Puszcza Bukowa z licznymi wzgrzami i jarami, natomiast bariera Odry - z odnogami, bagnami i rozlewiskami - zabezpieczaa skrzyda i tyy. Niemcy mieli wane powody, by si tutaj broni, poniewa dopki trzymali w swoich rkach przedmocie: mogli na nim przyjmowa cigajcych z Pomorza uchodcw i roz bite oddziay wizali due siy prawego skrzyda l Frontu Biaoruskiego zamykali wane przejcie do pnocnej czci rodkowych Niemiec zachowywali poczenie z wan baz morsk w winoujciu i z otwartym morzem. Pierwszy rosyjski atak na przedmocie, ktry rozpocz si 6 marca, okaza si zbyt saby. 47 Armia para wtedy na pnoc wzdu Odry, kierujc si na Gryfino, podczas gdy 61 Armia natara czoowo od wschodu (zob. s. 206). ukw przerwa w pierwszy szturm 12 marca, zrozumia bowiem, e przedmocia nie da si wzi z marszu. Wycofa 3 Armi Uderzeniow, ktra miaa uczestniczy w zbliajcej si operacji berliskiej, ale zatrzyma w tym rejonie 47 i 61 Armi oraz 2 Armi Pancern Gwardii. Ponadto podcign cztery dywizje artylerii przeamania, co pozwolio mu osign nasycenie od 250 do 280 luf armatnich i modzierzowych na jeden kilometr odcinka przeamania. Niemcy dobrze wykorzystali okres uspokojenia na froncie, umacniajc si na swych i tak ju bardzo silnych pozycjach. Co wicej, 3 Armia Pancerna miaa obecnie nowego i energicznego dowdc: generaa Hasso von Manteuffla, ktry 10 marca zastpi generaa pukownika ErhardaRausa. Wznowiwszy 14 marca natarcie, Rosjanie nie tylko natknli si na wzmocnione pozycje przeciwnika, ale i dostali pod ogie niewykrytych dotd nadbrzenych baterii; Niemcy wykonywali te silne lokalne kontrataki.

Wszelako 15 marca Hitler nakaza zdjcie z frontu kilku formacji ruchomych 3 Armii Pancernej i przegrupowanie ich celem uycia w operacjach na kierunku kostrzyskim, dziewitnastego za radziecka 47 Armia oraz 2 Armia Pancerna Gwardii przedary si do Odry na poudnie od Dbia, rozcinajc przedmocie na dwie czci. Manteuffel postawi Hitlerowi ultimatum: Albo wycofamy wszystkich noc na bezpieczny zachodni brzeg Odry, albo jutro stracimy cae zgrupowanie" . Ewakuacj zakoczono nastpnej nocy; Niemcy wysadzili za sob mosty na Odrze. 21 marca Rosjanie zlikwidowali ostatnie okr one punkty oporu w samym Dbiu. Wedug ich wasnych oblicze do tego czasu zabili w rejonie przedmocia okoo 40 ty. Niemcw, a dalszych 12 ty. wzili do niewoli. Zdobyli te 126 czogw i dzia pancernych, ponad 200 armat i 154 modzierze. Co waniejsze, prawe skrzydo l Frontu Biaoruskiego zyskao teraz jako cao swobod i mogo si przegrupowa do operacji berliskiej, ktra miaa zakoczy wojn.

Poniewa port i kana w Szczecinie znajdoway si odtd pod bezporednim ostrzaem rosyjskiej artylerii, Niemcy nie mogli ju z nich korzysta, jednak wojska radzieckie nie podejmoway nowych prb ataku na rubie dolnej Odry a do 25 kwietnia, kiedy to operacja berliska bya ju w penym toku.
ROZDZIA 21

Kostrzyn

Znaczenie Kostrzyna
Walki w Kostrzynie i jego okolicach zajmuj centralne miejsce w historii Rzeszy z 1945 r. Przy ich okazji uwypukliy si tarcia midzy ludmi kierujcymi niemieckim wysikiem wojennym, w wyniku czego doszo najpierw do odsunicia od czynnego dowodzenia Himmlera, a wreszcie do upadku szefa Sztabu Generalnego, generaa pukownika Heinza Guderiana. Twierdza Kostrzyn zajmowaa te centralne miejsce w sensie geograficznym, leaa bowiem przy wanej przeprawie przez Odr, zaledwie osiemdziesit kilometrw na wschd od Berlina dlatego te nazywano j bram do stolicy Niemiec", Przez stulecia miejsce to owiane byo z saw; Theodor Fontane, poeta brandenburskich krajobrazw, nie potrafi o nim myle bez przywoania widoku twierdzy, wznoszcej si na tle chmurnego, listopadowego nieba. Trzon fortyfikacji stanowia cytadela, zbudowana w XVI w. na wyspie przez mistrza Giromell. To wanie tam zosta uwiziony, na rozkaz swego brutalnego ojca, krla Fryderyka Wilhelma I,

mody krlewicz - pniejszy Fryderyk Wielki. 6 listopada 1730 r. zacignito go do okien celi i kazano mu patrze, jak kat cina na Bastionie Brandenburskim jego przyjaciela, porucznika von Katte. Fryderyk zjawi si tu ponownie w sierpniu 1758 r.; tu przed jego przybyciem rosyjskie haubice zamieniy miasteczko Kostrzyn w dymice zgliszcza. W 1945 r. twierdza obejmowaa kompleks fortyfikacji rozrzuconych po wyspie i na przylegych brzegach Odry i Warty, przy czym oprcz wzmocnionej cytadeli w jego skad wchodziy te odrbne forty, elbetowe schrony bojowe i umocnienia polowe. Cao otaczay paskie i podmoke tereny, a jedyne podejcia wiody groblami tak wskimi, e mg si na nich zmieci tylko jeden czog. Mimo to na pocztku lutego Rosjanie o may wos nie zdobyli Kostrzyna, Uchwycili wtedy przyczki na zachodnich brzegach Odry, po obu jego stronach, za jeden z pukw 5 Armii Uderzeniowej przenikn nawet w gb twierdzy, zosta jednak stamtd wyparty. Sowinform, oficjalna radziecka agencja prasowa, pospiesznie obwieci, e Rosjanie zajli Kostrzyn, a rzekome

zwycistwo uczczono w Moskwie salutem armatnim - ta publiczna kompromitacja nieco rozbawia generaa Czujkowa, dowdc konkurencyjnej 8 Armii Gwardii, W rzeczywistoci Rosjanie opanowali tylko niektre zewntrzne forty i musieli zawzicie broni obu przyczkw na przeciwlegym brzegu Odry, atakowanych przez niemieckie oddziay i nieustannie bombardowanych przez Luftwaffe . Po zakoczeniu operacji wilasko-odrzaskiej Niemcy utrzymywali nadal w tym rejonie dwa przedmocia po rosyjskiej" stronie rzeki: na poudniu, we Frankfurcie nad Odr, i na pnocy - w Kostrzynie. To drugie przedmocie zaopatrywano przez wski korytarz prowadzcy z Berlina na wschd. Tak si zoyo, e niemiecki worek" kostrzyski bardzo przeszkadza Rosjanom, gdy wklinowywa si midzy 8 Armi Gwardii Czujkowa na poudniu a 5 Armi Uderzeniow Bierzarina na pnocy, nie pozwalajc im na stworzenie jednego, rozlegego przyczka, ktrego potrzeboway jako odskoczni do kocowej ofensywy na Berlin. Przedmocia frankfurckie i kostrzyskie leay w pasie niemieckiej 9 Armii, cigncym si na dugoci 120 kilometrw wzdu Odry, od ujcia Nysy uyckiej do poczenia z Kanaem Hohenzollernw. Okrelenie .armia" nie przystawao waciwie do tej zbieraniny oddziaw, ktre ge-

nera Theodor Busse, opryskliwy oficer w okularach, zespala teraz z rozbitkw starego, strzaskanego frontu znad Wisy. Oprcz nich mia jeszcze do dyspozycji volkssturmistw, tudzie wszystkie inne kategorie ludzi, jakich w ostatnich miesicach Rzeszy zmuszano do suby. Pozosta cz rubiey Odry, a do Batyku, trzymaa 3 Armia Pancerna. Oba te zwizki tworzyy w praktyce Grup Armii Wisa" (2 Armia bya bowiem odcita na Pomorzu). Przeciw 750 rys. czerwonoarmistw ukowa mogy wystawi tylko okoo 482 ty. onierzy.

Kryzys w niemieckim dowdztwie i odsunicie Himmlera oraz Guderiana, 12-29 marca 1945 roku
Wydaje si niemal niewiarygodne, e w sytuacji, gdy Niemcy walczyli o tak wysok stawk, a do drugiej poowy marca nie mieli nikogo, kto kierowaby caoci obrony na linii Odry. Nominalnym dowdc Grupy Armii Wisa" by Himmler, ktry jednak znikn zupenie z pola widzenia. W kocu, 18 marca, Guderian wyprawi si osobicie w podr, by sprawdzi, co si dzieje. Stwierdzi, e Himmler porzuci sw kwater gwn w Prenzlau i odda si pod opiek lekarza w sanatorium w Ho-henlychen. Guderian odnalaz go tam jeszcze tego samego dnia i by zgorszony widzc, e caa jego choroba to po prostu silne przezibienie. Szef Sztabu Generalnego by zdecydowany doprowadzi do odsunicia Himmlera. Zasugerowa, e wzi on na siebie zbyt duo obowizkw, by przecie jednoczenie Reichsfuhreiem SS, szefem policji, ministrem spraw wewntrznych, dowdc armii zapasowej oraz Grupy Armii Wisa": Kade z tych stanowisk wymaga caej energii i caego czasu czowieka, ktry je zajmuje,

zwaszcza w powanym okresie wojny; jakkolwiek wierz w jego nieprzecitne zdolnoci, to jednak takie przecienie prac przekracza siy jednego czowieka. Sam chyba - mwiem dalej przekona si, e nie tak atwo jest dowodzi wojskami na froncie. Proponuj mu wic, aby zrezygnowa ze stanowiska dowdcy grupy armii i ograniczy si do innych sprawowanych przez siebie urzdw.

Himmler nie by ju tak pewny siebie jak dawniej. Waha si: Tego nie mog powiedzie fuehrerowi. Nie zgodzi si na to". W tym wahaniu dostrzegem dla siebie pewn szans: W takim razie niech pan pozwoli, e ja mu to powiem". Nie pozostao mu nic innego, jak wyrazi zgod. Jeszcze tego wieczora zaproponowaem wic Hitlerowi, aby Himmlera, z uwagi na przecienie prac na innych stanowiskach, zwolni z dowdztwa i na jego miejsce powoa na dowdc Grupy Armii Wisa" generaa pukownika Heinriciego, dotychczasowego dowdc l armii pancernej w Karpatach [zob. s. 158], Hitler mrukliwie zgodzi si na to. 20 marca Heinrici otrzyma nominacj. Tak wic po tym, jak zawiedli awanturnicy, karierowicze i partyjni funkcjonariusze, obrona centralnych obszarw Rzeszy przed rosyjsk ofensyw spocza teraz w rkach generaa pukownika Gottharda Heinriciego, znajcego ycie, [...] siwiejcego ju starego onierza, [...] milczcego, bardzo spitego [...] czowieka maego wzrostu". Heinrici przyby do obozu Maybach w Zossen 22 marca koo poudnia: Samochd Heinriciego jecha pod ochronnym baldachimem lasu jedn z wielu drg gruntowych, przecinajcych cay ten kompleks. Midzy drzewami stay w nierwnych rzdach niskie betonowe budynki. Rozmieszczono je tak, eby maksymalnie osaniay je drzewa, a jeszcze na wszelki wypadek pomalowano w jednostajny, maskujcy sposb - w zielone, brzowe i czarne aty. Na drogach nie byo adnych samochodw - parkoway przy budynkach, przypominajcych baraki, pod siatkami maskujcymi. Wszdzie stay posterunki, a w strategicznych punktach wok obozu wyrastay z ziemi niskie garby bunkrw, obsadzonych zaog. Wok mona byo ujrze leje i inne lady po niedawnym nalocie. Szef Zarzdu Operacyjnego OKH, genera Hans Krebs, mia mocno obandaowan gow, gdy wita Heinriciego i prowadzi go do

Guderiana. Heinrici, ktry zachowywa w pamici dawny wizerunek generaa pukownika, by bardzo zaskoczony zmianami, jakie teraz w nim dostrzeg. Wida byo, e Guderian yje w wielkim stresie. Jego cera miaa niezdrowy, czerwonawy odcie. Szef Sztabu Generalnego zaznajomi Heinriciego z potencjaem, jakim dysponowaa jeszcze

Rzesza (bynajmniej nie imponujcym) i wyjawi, i planuje si uderzenie z przedmocia frankfurckiego na pnoc celem wyjcia na tyy wojsk rosyjskich atakujcych Kostrzyn. Doda przy tym z niepokojc dwuznacznoci, e o ile mu wiadomo natarcie to ma si rozpocz pojutrze i e chce, by to wanie Heinrici nim pokierowa. Heinrici zgosi z miejsca wtpliwoci - przedmocie we Frankfurcie jest zbyt mae, by mogy si na nim pomieci cigane tam wojska, Rosjanie zajmuj wzniesienia pitrzce si dalej na wschodzie, w ogle cay obszar midzy Frankfurtem a Kostrzynem peen jest nieprzyjacielskich oddziaw. Guderian mg jedynie podzieli te zastrzeenia, ale, jak powiedzia, Hitler upiera si, e trzeba podj t prb. Tymczasem radzieccy dowdcy nie zamierzali dawa Niemcom czasu na przygotowania. 22 marca o dziewitej pitnacie - nim 20 Dywizja Grenadierw Pancernych zdya do koca zluzowa wycofywan z korytarza kostrzyskiego i wyznaczon do kontrofensywy 25 Dywizj Grenadierw Pancernych - Rosjanie zaatakowali z obu stron w korytarz. Nacierajc odpowiednio z przyczkw w Kienitz i Lebus, 8 Armia Gwardii oraz 5 Armia Uderzeniowa przebiy si przeze i poczyy w rejonie Golzow. Kostrzyn by odtd izolowan twierdz, obsadzon przez bardzo niewielki Policyjny Korpus Armijny", ktrego oddziay stanowiy odpowiednik ledwie czterech czy piciu batalionw. Komendantem by genera porucznik (Gruppenfiihrer SS) Rheinefarth, scharakteryzowany jako dobry policjant, ale aden genera" . Fiihrerowi zaleao jednak bardziej na uporczywoci w walce ni wysokich umiejtnociach technicznych; poniewa Rheinefarth oraz generalnie czonkowie formacji policyjnych synli z okruciestwa i tak czy inaczej byli przeznaczeni przez Rosjan do odstrzau, wydawao si pewne, e bd si bili do upadego. Nie zakoczylimy jeszcze opowieci o wydarzeniach z 22 marca, musimy bowiem uda si za Heinricim do Prenzlau, gdzie mia on przej

dowodzenie Grup Armii Wisa" od Himmlera, ktry wanie powrci ze swej kliniki. Himmler sta za obszernym biurkiem. Na wykadanej boazeri cianie za nim wisia portret Fryderyka Wielkiego. Jego twarz bya bardziej ni zwykle nabrzmiaa i naznaczona saboci. Ewidentnie przemg ju gryp, lecz wyglda na kompletnie wypompowanego" (Thor-wald, DasEndean der Elb, Stuttgart 1951, s. 23). Heinrici liczy, e przekazanie funkcji bdzie tylko krtk formalnoci, ale Himmler podnis suchawk telefonu i wezwa zastpc swego szefa sztabu oraz szefa wydziau operacyjnego, ktrzy mieli przynie z sob mapy i dokumenty. Nastpnie Himmler j przedstawia wczeniejsze dzieje grupy armii. Po godzinie zrozpaczony protokolant odoy owek, a Heinrici zastanawia si, pod jakim pretekstem mgby przerwa ten monolog. W kocu zabrzcza telefon. Dzwoni genera Theodor Bus-se z wiadomoci, e Rosjanie wanie zaatakowali z dwch przyczkw i poczyli si na tyach Kostrzyna. Himmler odda Heinriciemu suchawk; - Teraz to pan dowodzi grup armii - powiedzia z nut ulgi w gosie. - Niech pan bdzie askaw wyda odpowiednie rozkazy" (Thor-wald, Das Ende an der Elb, 1951, s. 25). Heinrici nie ocigajc si poinstruowa Bussego, e musi nazajutrz przeprowadzi kontratak.

Himmler jednak wci nie zamierza koczy spotkania. Oznajmi przyciszonym gosem, i podj osobicie kroki na rzecz wynegocjowa separatystycznego pokoju z mocarstwami zachodnimi. Heinrici nie wiedzia, co odpowiedzie, poniewa to, do czego wanie przyzna Himmler, byo rwnoznaczne ze zdrad. Napite milczenie przerwa oficer ktry wszed i zakomunikowa, e sztab grupy armii czeka, by poegna si z Himmlerem. 20 i 25 Dywizja Grenadierw Pancernych ruszyy do natarcia 23 marca. Bardzo szybko zostay powstrzymane ogniem rosyjskiej artylerii, dysponujcej miadc przewag. Drugi atak zakoczy si w ten sam sposb. Przekonany, e walka o Kostrzyn to tylko bezcelowe marnowanie paliwa i amunicji, Heinrici uda si 25 marca do Hitlera z propozycj, by zezwoli garnizonowi na podjcie prby wyrwania si z okrenia, a twierdz pozostawi Rosjanom. Hitler nie przeczy, e wystpuj trudnoci w przygotowaniach do wielkiego przeciwuderzenia, jakie miano dopiero wyprowadzi z przedmocia frankfurckiego, ale tumaczy, i jedynym spo-

sobem, by zyska czas na zgromadzenie odpowiedniej iloci amunicji, jest nkanie Rosjan wanie tego rodzaju akcjami, O wiele bardziej produktywne spotkanie odbywa o si tego samego dnia w sztabie radzieckiej 8 Armii Gwardii, gdzie ukw konferowa z Czujkowem. Wezwali generaa G. I, Chetagurowa, ktrego ukw spyta prosto z mostu: Ile potrzebujecie czasu na zdobycie Kostrzyna? Przecie zosta ju wzity... Wszyscy syszeli o tym przez ra dio... - Was o to nie pytaj - marszczc brwi rzek marszaek ukw. ..Odpowiadajcie na moje pytania: kiedy moecie opanowa Kostrzyn i co wam do tego potrzebne? Indagowany dalej Chetagurow potwierdzi, e jego jednostka (82 Dywizja Piechoty Gwardii) nadaje si do wykonania tego zadania i zobowiza si opracowa plan szturmu. 27 marca Niemcy przeprowadzili sw niemal ju ostatni operacj zaczepn tej wojny: dugo wyczekiwane natarcie 9 Armii z przedmocia frankfurckiego na pnoc, wykonane siami czterech dywizji (20 i 25 Dywizji Grenadierw Pancernych, dywizji Fuhrer-Begleit oraz zbiorczej Dywizji Pancernej Muncheberg). Rosjanie byli zaskoczeni kierunkiem uderzenia i cz czogw przedara si do przedmie Kostrzyna, ale wspierajce je oddziay zostay zdziesitkowane ogniem artylerii w otwartym terenie, nie zdoawszy nawet przeby trzech kilometrw. Na wie o tym Heinrici zapomnia o swym legendarnym opanowaniu. - Atak skoczy si masakr - owiadczy. 9 armia poniosa niesamowite straty, nie zyskujc absolutnie niczego" (Ryan, Ostatnia bitwa, 1992, s. 181). Obwinia Guderiana o powicenie 8 ty. onierzy, chodzi tam i z powrotem mamroczc: Fiasko!" Akurat przy tej okazji Heinrici by niesprawiedliwy, nie orientowa si bowiem, e zarwno jego, jak i generaa Bussego Guderian broni przed Hitlerem, ktry skonny by obarcza ich ca odpowiedzialnoci za niepowodzenie. Fuhrer krytykowa

zwaszcza Bussego za saby poziom wsparcia artyleryjskiego, ktry jego

zdaniem stanowi zaledwie jedn dziesit tego, co przy porwnywalnych operacjach udawao si osign w pierwszej wojnie wiatowej. Guderian wiedzia, e Busse wykorzysta peny przydzia amunicji, jakim rozporzdzaa 9 Armia. Powiedzia to Hitlerowi, po czym wrci do Zos-sen, by sprawdzi szczegowe dane dotyczce zuycia amunicji. Upewniwszy si co do tej sprawy, zacz si szykowa do wyjazdu na przedmocie frankfurckie, Hitler bowiem yczy sobie wznowienia natarcia siami piciu dywizji. Guderian musia jednak zrezygnowa z tych planw, gdy zarwno jemu, jak i Bussemu polecono stawi si nazajutrz na odprawie u fiihrera. Konferencja rozpocza si 28 marca o czternastej. Dyskusja przebiegaa zrazu spokojnie, ale Guderian, ktry wiedzia, e Busse pracowa niestrudzenie nad przywrceniem zdolnoci bojowej 9 Armii, by zdecydowany broni go za wszelk cen. Taka postawa Guderiana rozbudzia ponownie w Hitlerze ca jego niech do zawodowej kasty oficerskiej. Wywizaa si ktnia tak gwatowna, e jej zatrwoeni wiadkowie struchleli. Niewykluczone, e midzy Hitlerem a jego szefem sztabu doszoby do rkoczynw, gdyby genera Krebs nie odcign purpurowego na twarzy Guderiana na dwadziecia minut na bok, dajc w ten sposb wszystkim moliwo okieznania nerww. Wznowiona odprawa nie trwaa ju dugo: Hitler nakaza: Prosz wszystkich panw, z wyjtkiem feldmarszaka [Keitla] i generaa pukownika Guderiana, opuci pokj konferencyjny", a gdy zostalimy sami, owiadczy mi krtko: Generale pukowniku Guderian! Paskie zdrowie wymaga natychmiastowego szeciotygodniowego urlopu!" Byo to rwnoznaczne ze zdymisjonowaniem Guderiana, ktry 29 marca przekaza funkcj szefa Sztabu Generalnego Krebsowi.

Upadek Kostrzyna, 29-31 marca 1945 roku

29 marca o dziesitej, po atakach rosyjskiego lotnictwa, zmasowany ogie na Kostrzyn otworzya artyleria, rozpoczynajc przygotowanie szturmu, ktry miay wykona oddziay 82 i 35 Dywizji Piechoty Gwardii:

Z punktu obserwacyjnego widziaem, jak pociski wielkiego kalibru, z dzia prowadzcych ogie na wprost, niszczyy schrony bojowe na waach i nasypach. Widok ten czyni ogromne wraenie: w powietrze leciay kamienie i belki. O godzinie 10.30 desant na dkach wyldowa na wyspie, a dziesi minut pniej zaterkotay cekaemy i pistolety maszynowe, rozlegy si wybuchy granatw rcznych i panzerfaustw.

Dziaajc na wasn odpowiedzialno, tu przed pnoc genera porucznik Rheinefarth wyrwa si z twierdzy razem z grup liczc 800 do 1600 ludzi. onierze obsadzajcy najblisze niemieckie pozycje nie spodziewali si nadejcia wasnych oddziaw od strony Kostrzyna i przerwali ogie dopiero wtedy, gdy usyszeli w ciemnociach piewane z czystym niemieckim akcentem Deutschland tiber Alles. Sam Rheinefarth zdoa si przedrze, lecz na polecenie Hitlera zosta wnet aresztowany. Do koca miesica Rosjanie wyapali ostatnich niedobitkw w Kostrzynie: Faszyci walczyli z fanatyzmem stracecw. Patrzc wstecz, moemy teraz orzec, i ziarna zagady Wehrmachtu zostay posiane ju w trakcie bitwy pod Moskw, niemniej wwczas wydawao si nam, e to dopiero pod Kostrzynem dosyszelimy nieomylnie kocowy akord wojny.
ROZDZIA 22

Pozna

Operacja wilasko-odrzaska stracia impet miedzy innymi dlatego, e ukw musia wydzieli powane siy celem blokowania i wyeliminowania odcitych niemieckich orodkw oporu na swoich tyach. Najwaniejszym z tych orodkw byo miasto-twierdza Pozna (zob. s. 111), w ktrego obleniu uczestniczyy cztery dywizje 8 Armii Gwardii oraz dwie dywizje 69 Armii. 28 stycznia zwolniony zosta dotychczasowy komendant Poznania, genera major Ernst Mattern; zastpi go wieo promowany genera major Ernst Gonell, zagorzay nazista" (Czujkow, Koniec Trzeciej Rzeszy, 1982, s. 180). Gonell ustanowi rzdy elaznej rki nad liczebnym (60 rys. ludzi), ale bardzo niejednolitym garnizonem. Czujkow osobicie widzia, jak niemieccy oficerowie strzelali do wasnych onierzy, ktrzy pokazujc biae flagi usiowali si podda. Ich ciaa staczay si z waw po dwa, trzy naraz. Rosjanie dysponowali przytaczajc przewag w artylerii i mieli tak duo amunicji, e mogli sobie pozwoli na strzelanie z dzia przeciwpan-

cernych do pojedynczych onierzy. Do pocztkw lutego wyparli Niemcw z wysunitych umocnie i wikszej czci miasta, a od dwunastego opr garnizonu skupia si gwnie w duej cytadeli, usytuowanej na wzniesieniu panujcym nad Wart. 15 lutego Gonell straci ju jakkolwiek nadziej na nadejcie odsieczy. Poczucie, e zosta zdradzony, pogbio si, gdy Himmler (dowdca nowo utworzonej Grupy Armii Wisa") nie zezwoli mu na podjcie prby ocalenia garnizonu, czyli wyrwania si z twierdzy. Na wasn od-

powiedzialno Gonell pozwoli si ratowa onierzom znajdujcym si po wschodniej stronie Warty. W nocy z 16 na 17 lutego dwm tysicom ludzi udao si przelizn przez rosyjskie pozycje. Potem rozdzielili si na mniejsze grupki, z ktrych wiele rzeczywicie dotaro do niemieckich linii. 18 lutego wojska radzieckie przystpiy do generalnego szturmu przeciw bronicym si jeszcze w cytadeli pododdziaom. Pierwsi z atakujcych rosyjskich piechurw uyli drabin szturmowych, by zej do rowu, a nastpnie wspi si na wa po drugiej stronie, jednak post pujcy za nimi koledzy mogli pokona t przeszkod ju tylko maymi grupkami, razi ich bowiem huraganowy ogie flankujcy z dwch redut, ktre, jak si okazao, niezwykle trudno byo uciszy. W kocu, 21 lutego, otwory strzelnicze reduty nr 2 zaatakowano miotaczem ognia, a przez wentylatory wrzucono do rodka niewielkie adunki wybuchowe, by unieszkodliwi zaog. Niemieccy cekaemici w niszych kazamatach reduty nr l przetrzymali eksplozj wielkiej beczki wypenionej materiaem wybuchowym oraz atak czogw wyposaonych w miotacze pomieni. Wci strzelali, pki zdesperowani Rosjanie nie zasonili wreszcie ich ambrazur drewnianymi skrzynkami, beczkami i innymi przedmiotami. 22 lutego o trzeciej nad ranem radzieckie czo gi i dziaa pancerne wdary si mostem szturmowym do cytadeli. Walka trwaa w jej obrbie z niesabnc gwatownoci, a w kocu Rosjanie wysali do obrocw schwytanego niemieckiego oficera z utrzymanym w bardzo ostrym tonie daniem kapitulacji. Gonell zezwoli onierzom, by prbowali si wyrwa na wasn rk, a sam powrci do swego bunkra, rozpostar na posadzce Reichskriegsflagge, pooy si i strzeli sobie w gow. Ostatecznie adnemu z jego onierzy nie udao si wymkn.

Wieczorem Czujkow, ktry przebywa w swoim sztabie rozmieszczonym w teatrze miejskim, otrzyma informacj, e nieprzyjacielskie dowdztwo chce si podda. Do tego czasu liczba walczcych jeszcze obrocw stopniaa do 12 ty., przy czym wszyscy oni zamknici byli w cytadeli. Kwadrans pniej do sali, w ktrej si znajdowalimy, wszed, ciko dyszc i ledwie mieszczc si w drzwiach, genera major Mattern. Way chyba z osiem pudw. Odetchnwszy, wrczy mi list komendanta twierdzy, generaa Gonella, ktry prosi radzieckie dowdztwo, by udzielio pomocy rannym. A gdzie jest Gonell? - zapytaem. Zastrzeli si. Kiedy zagadnem Matterna, co o tym wszystkim sdzi, wzruszy ramionami. - C, nie jestem czonkiem partii hitlerowskiej. Wiedzc, e opr jest beznadziejny, nie przelewabym nadaremnie krwi. Hitler kaputt!
ROZDZIA 23

Wrocaw

Pierwszy kryzys: od lutego do pocztkw marca 1945 roku

Naduywane skdind sowo epika" ma w peni zastosowanie w odniesieniu do obrony przez Niemcw stolicy Dolnego lska - Wrocawia. Miasto opierao si Rosjanom a przez siedemdziesit siedem dni i pado ostatecznie ju po mierci Hitlera i kapitulacji Berlina. Niektre z zasadniczych wtkw tej historii bd nam ju znane z wczeniej przedstawionych oble mamy tu wic kompetentnych, ale targanych wyrzutami sumienia wojskowych dowdcw, bezradn ludno cywiln, wreszcie brutalne i egoistyczne kierownictwo partyjne - lecz dopiero gdy przyjrzymy si wrocawskim wydarzeniom bardziej wnikliwie, wychwycimy czynniki, ktre zadecydoway, i miasto wytrwao tak wyjtkowo dugo. Wrocaw sta si twierdz dopiero postanowieniem dekretu z sierpnia 1944 r., na mocy ktrego Niemcy rozpoczli budow zewntrznej linii

obrony w odleg oci okoo pitnastu kilometrw od centrum miasta. Wprawdzie nieliczne lekkie pozycje polowe powstay pod Wrocawiem jeszcze w trakcie pierwszej wojny wiatowej, ale w przeciwiestwie do Poznania czy Krlewca brakowao tu piercienia fortw, nie byo te oczyszczonych pl ognia. W ogle do tej pory miasto uchodzio pod kadym wzgldem za spokojne miejsce. To mie dla oka skupisko zabytkowych i nowoczesnych budowli, usytuowane po rodku lekko falujcych dolnolskich krajobrazw, syno w ostatnich latach z tego, e jako jedno z niewielu niemieckich miast leao praktycznie poza zasigiem alianckiej ofensywy bombowej. Dlatego te w momencie, gdy w 1945 r. wojska radzieckie ruszay nad Wis do natarcia, we Wrocawiu i jego okolicach znajdowao schronienie prawie milion niemieckich cywilw. Rosyjskie kliny pancerne nadcigay z zatrwaajc prdkoci od strony oddalonego o trzysta kilometrw przyczka sandomierskiego, tote od 14 stycznia wrocawski dworzec kolejowy zalaa fala tysicy cywilw, usiujcych zdoby miejsce w pocigach odjedajcych do Berlina, Saksonii i Bawarii. Gauleiter Karl Hank pocztkowo nie zgadza si na adne oficjalne wyprowadzanie ludnoci z Dolnego lska, bo to pachniaoby defetyzmem. Ale ludzie i tak prbowali ucieka, wic gdy koleje i transport autobusowy nie byy ju w stanie sobie poradzi, dwudziestego i dwudziestego pierwszego przez megafony uliczne nadano komunikat: Kobiety i dzieci musz opuci miasto pieszo i kierowa si na Oporw i Kty Wrocawskie!" Bya to nie tyle ewakuacja, co raczej wypdzenie, poniewa tych bezbronnych ludzi na dobr spraw po prostu wyrzucono z miasta. Musieli brn przez pmetrowe zaspy niene w dwudziesto-stopniowym mrozie; jako pierwsze umieray z reguy niemowlta. 24 stycznia z miejsc oddalonych o niespe na trzydzieci pi kilometrw od Olenicy sycha ju byo grzmot dzia, a na pocztku lutego rejon Wrocawia przeobrazi si w wysunity bastion wcinity midzy dwa rosyjskie przyczki: cinawski i oawski. Podej do Wrocawia broniy bardzo energicznie 269 Dywizja Piechoty (cignita z frontu zachodniego) oraz 17 Dywizja Piechoty (ktra wycofaa si znad Wisy), poniewa jednak formacjom tym zabroniono naraania si na niebezpieczestwo odcicia we Wrocawiu, noc z 13 na 14 lutego przebiy si one w walce na otwart przestrze. Miasto zostao praktycznie izolowane 15 lutego

(zob. s. 146), za dzie pniej Rosjanie zakoczyli owijanie wok niegc ciasnej ptli. W pierwszej kolejnoci oddziay radzieckie skupiy wysiek na poudniowych peryferiach Wrocawia. Od 20 lutego do l marca posuny si zaledwie dwa kilometry naprzd: od Parku Poudniowego po Hindenburg-platz [obecnie Plac Powstacw lskich - przyp. tum.]. Na tym odcinku gwn symboliczn i fizyczn barier stanowi wielki nasyp kolejowy, ktry wyznacza granic miasta. Zarwno niemieccy onierze, jak i cywile wierzyli nadal, e Grupa Armii rodek" Schrnera wkrtce przebije si do nich. Zakadali te, i bronic Wrocawia zyskuj czas, ktry Rzesza zdy jeszcze jako spoytkowa. Na pocztku marca kosztowne rosyjskie natarcie na po udniu stopniowo zamaro, co te daje nam okazj, by przeanalizowa teraz oglnie sposoby prowadzenia przez Niemcw walk obronnych.

Niemieckie zasoby i metody walki

Pod pewnymi wzgldami Wrocaw by dobrze przygotowany do oblenia. Garnizon liczy 45-50 ty. onierzy (w tym okoo 15 ty. volksstur-mistw), co byo wystarczajc si. Wojsko to podzielono na dwadziecia sze grup bojowych, dziesi batalionw budowlanych, dwa bataliony zapasowe i szereg mniejszych pododdziaw. W miecie pozostao w przyblieniu 80 ty. cywilw, ktrych obecno mogaby stanowi problem, gdyby nie fakt, e Wrocaw, sucy od duszego czasu za schronienie przed alianckimi nalotami, zaopatrzono wczeniej obficie w ywno. Do fortyfikacji" zaliczay si midzy innymi przygodne zapory jak nasyp kolejowy czy masywny, elbetowy magazyn w pobliu basenu portowego, przewanie jednak Niemcy musieli przystosowywa do obrony zwyke gmachy biurowe i mieszkalne. Pocztkowo Rosjanie stosowali bardzo skuteczn taktyk.- podpalali narone budynki zapalajcymi pociskami artyleryjskimi i granatami modzierzowymi. Pomienie wypychay obrocw na zewntrz, otwierajc drog radzieckim grupom bojowym, wyposaonym w rodki do gaszenia ognia. Z kolei w odpowiedzi Niemcy ^ zaczli sami zawczasu podpala budynki, eliminujc z nich w ten sposb

wszelkie atwopalne materiay, i dopiero potem obsadza je swoimi pododdziaami. Za lini frontu gauleiter Hank kaza wysadzi w powietrze cae szeregi domw przy Gtzenstrasse [obecnie ul. Owsiana - przyp. tum.] i Sadowastrasse [ul. Swobodna -przyp, tum], tworzc pas ziemi niczyjej, zamieszkany tylko przez szczury ywice si niepogrzebanymi zwokami. Suby publiczne funkcjonoway nader sprawnie jak na oblone miasto. Stra poarna szeciuset ludzi dysponujcych czterdziestoma czterema wozami - odnotowywaa wyszy wskanik interwencji ni w jakimkolwiek innym niemieckim miecie i stracia w sumie 26 proc. personelu. Nie mniejsz odwag i pracowitoci wykazyway si bataliony wykwalifikowanych robotnikw, przeprowadzajce rozbirki, wytwarzajce amunicj, naprawiajce mosty i inn infrastruktur komunikacyjn, wreszcie dostarczajce gaz, wod i elektryczno. Za opiek medyczn odpowiada

Oberfeldarzt twierdzy, dr Mehling, ktry urzdzi zaimprowizowane szpitale w piwnicach, podziemnych schronach i wysokich, masywnych, betonowych Hochbunker, odpornych na bezporednie trafienia pociskw artyleryjskich i bomb lotniczych. Dziki podobnej przedsibiorczoci i pomysowoci we Wrocawiu dziaay te liczne zakady produkcyjne. Fabryka papierosw Aviatik kontynuowaa prac, dostarczajc dziennie 600 ty. sztuk ku wielkiemu zadowoleniu caego garnizonu twierdzy, zarwno onierzy jak i cywilw" (Ahlfen i Niehoff, SoKampfteBreslau, Stuttgart 1978, s. 91). w szczeg to przykad pokazujcy, jak bardzo troszczono si o podtrzymanie morale. Korespondencj prywatn i subow zrzucano na spadochronach i w specjalnych bombach, przy czym poczta funkcjonowa a tak dobrze, e pewien nauczyciel-volkssturmista otrzymywa niemal codziennie listy od rodziny z Wiednia. Gdy tylko pozwalaa na to sytuacja na froncie, odbyway si imprezy rozrywkowe dla onierzy. Dyrektor wrocawskiego teatru, ktry zosta powoany do Yolkssturmu, odczuwa szczegln dum z koncertu, jaki pomg zorganizowa na uroczym przedmieciu Villen. Wrd wykonawcw znalazo si trio smyczkowe: [...] walc Odgosy vwos.nyjohanna Straussa dobrze harmonizowa z rozkoysan, wie zieleni pl, kwitncymi jaboniami rosncymi

wzdu drogi i zielenicymi si brzzkami. Nasz bohaterski tenor K. piewa swym potnym gosem woskie arie, ktre take jakby wspgray z gbokim bkitem nieba tego wczesnowiosennego dnia. Moe nawet udaoby si nam na chwil zapomnie o wojnie i obleniu, gdyby nie pospny widok, rozcigajcy si w tle, za penymi ywych kolorw wiosennymi polami - widok Wrocawia z wielkimi poarami i czarnymi supami dymu. Due przedsibiorstwo FAMO (Fahrzeug-und Motorenwerke Breslau Gmbh) musiao w lutym opuci sw siedzib, ale w dalszym cigu wyrabiao i reperowao maszyny w kilku prowizorycznych warsztatach. Najbardziej spektakularnym produktem FAMO by Eisenbahnpanzerzug Po-ersel, pocig pancerny uzbrojony w dziaa przeciwlotnicze kalibru 88, 37 i 20 mm oraz dwa karabiny maszynowe MG-42. w grony skad wszed po raz pierwszy do akcji 20 marca pod dowdztwem porucznika Poersea. Zniszczy siedem czogw i trzy samoloty. Jego obecno dziaaa bardzo krzepico na obrocw, zwaszcza tych walczcych w rejonie lotniska w Gdowie Maym. l lutego liczb amunicji we Wrocawiu szacowano na 130 rys. sztuk, czyli niepokojco mao. Przetrzsajc magazyny odnaleziono czterdzieci 125-milimetrowych cikich modzierzy, do ktrych atwo byo produkowa granaty niskiej technologii". W innym miejscu Niemcy natrafili na okoo 100 ty. pustych usek do pociskw dla lekkiej artylerii polowej. Potrzebne zapalniki dowieziono samolotami z Rzeszy, a materia wybuchowy wydobywano z rosyjskich niewybuchw - bya to delikatna operacja, bowiem stawa si on pynny dopiero w temperaturze 90 stopni Celsjusza, ale przy 102 stopniach ju eksplodowa. W niektrych takich niewypaach odkryto kartki pozostawione przez niemieckich jecw, zmuszanych do pracy przy produkcji amunicji: To wszystko, co moemy dla was zrobi, koledzy!" Na tym wyczerpyway si jednak techniczne moliwoci Niemcw,

tote niedostatek amunicji grozi sparaliowaniem obrony - do tego stopnia, e artylerii nie wolno byo otwiera ognia bez zgody komendanta. Odkd 15 lutego Rosjanie odcili Wrocaw, przetrwanie miasta zaleao w ogromnej mierze od zaopatrywania drog powietrzn. Nastpnej

nocy zaczy kursowa do Wrocawia samoloty, ktre przywoziy amunicj artyleryjsk i inne drogocenne adunki, a odlatujc zabieray w miar moliwoci rannych. Standardowy trzy silnikowy Ju-52 by siln i pewn maszyn, mogc wzi na pokad dwudziestu omiu pasaerw lub te odpowiedni ekwiwalent adunku, ale Niemcy mieli zbyt mao samolotw tego typu, by zaspokoi zapotrzebowanie Wrocawia. Ponadto maszyn tych nie mona byo naraa na loty w cigu dnia, poniewa na podejciach do miasta Rosjanie zgromadzili baterie armat przeciwlotniczych. Z kolei lotnisko w Gdowie Maym byo za krtkie dla szybkich samolotw bojowych, take wykorzystywanych do pomocy przy transporcie, wic zrzucay one swj baga na spadochronach. Niektre z tych zasobnikw spaday za radzieckimi liniami bd te ldoway w Odrze; jeszcze z innymi dziay si najrniejsze kuriozalne rzeczy. Oto ktre-

go dnia wczesnym rankiem grup volkssturmistw poderwa gromki okrzyk: - Alarm! Spadochroniarze! - Due, ciemne samoloty suny ju z rykiem zmasowan formacj w nasz stron. Nie miay widocznych oznakowa i odryway si od nich czerwone spadochrony. Ci z nas, ktrzy wiedzieli, jak posugiwa si naszymi karabinami, celowali do samolotw i opadajcych spadochronw, z ktrych cz zostaa trafiona. Bya to dzika palba przypominajca bardziej zawody strzeleckie. Wtem jaki rozwcieczony porucznik z obrony przeciwlotniczej podbieg do nas i wrzasn: - Przerwa ogie! Strzelacie do naszych samolotw! (Hartung, Schlesien 1944/45, 1976, s. 79)

Spory kompetencyjne w oblonym Wrocawiu gauleiter Hank a komendanci von Ahlfen i von Niehoff
Podobnie jak w kilku innych miastach-twierdzach, o ktrych mwilimy ju wczeniej, take we Wrocawiu zarysowyway si podziay midzy ludmi kierujcymi obron. Tutaj parti nazistowsk reprezentowa chyba najbardziej niesawny ze wszystkich gauleiterw - Karl Hank - stosunkowo mody jeszcze, a do tego energiczny namiestnik, ktrego koneksje sigay wysoko w hierarchii wadcw Niemiec. Poniewa piastowa funkcj nie tylko gauleitera Dolnego lska, ale rwnie komisarza Rzeszy do spraw obrony, by codziennie informowany przez komendanta o sytuacji i utrzymywa kontakt z Ferdinandem Schrnerem - gwnodowodzcym Grup Armii rodek" - za porednictwem podrujcych samolotami oficerw cznikowych. Co waniejsze, Hank kontrolowa obsugiwan przez personel floty radiostacj, dziki czemu mg si bezporednio

komunikowa z urzdujcym w berliskiej Kancelarii Reichsle-iterem Bormannem. W lutym Hank uciek si do typowej dla siebie zagrywki: udostpni askawie" nadajnik komendantowi, generaowi majorowi Hansowi von Ahlfenowi, po czym postara si, by radiogramy -

z ca ich fachow wojskow terminologi - przesyane byy pod jego nazwiskiem. Hank nie pozostawi cienia wtpliwoci co do wasnej brutalnoci, gdy 28 stycznia doprowadzi do egzekucji zastpcy burmistrza, dr Spiel-hagena, ktrego zbrodnia polegaa na tym, e owiadczy, i nie ma sensu broni miasta. Hank obwieci, e ten, kto boi si honorowej mierci, umrze w habie". Stosujc takie metody, Hank wyrobi sobie opini sprawdzajcego si w krytycznej dla Rzeszy godzinie, wszechwadnego narodowosocjali-stycznego bohatera. Goebbels by wniebowzity. Usyszawszy 3 marca w radiu przemwienie Hankego, napisa w swym dzienniku: Byo ono wzruszajce i robio wraenie, demonstrujc godne podziwu, najwysze polityczne morale. Gdyby wszyscy nasi gauleiterzy na wschodzie byli tacy i dziaali jak Hank, nasze pooenie byoby obecnie lepsze, Hank to wyrniajca si osobowo pord naszych wschodnich gauleiterw. Podczas swej dugiej udrki Wrocaw mia trzech wojskowych komendantw. Genera major Johannes Krause przyby tam 25 wrzenia 1944 r. i zainaugurowa prace przy budowie wysunitych umocnie obronnych. Podupada jednak na zdrowiu i brakowao mu tej bezwzgldnoci, jak Schrner mia nadziej odnale w generale majorze von Ahlfenie, ktry wyldowa we Wrocawiu l lutego. Wszelako, jak si okazao, nowy komendant take nie speni pokadanych w nim nadziei i w szeregu kwestii rycho popad z Hankem w konflikt. Nie zadowalajc si jedynie sprawowaniem kontroli nad Volksstur-mem, Hank zapragn sformowa elitarn si uderzeniow. W tym celu, mimo protestw von Ahlfena, przerzucono drog powietrzn do Wrocawia - odpowiednio 25 lutego i 3 marca - dwa bataliony spieszonych" spadochroniarzy. Cho onierze ci byli tylko lekko uzbrojeni i niezbyt dobrze przeszkoleni, Hank zamierza ich uy do wyrbania przejcia ku

wysunitym pozycjom Schrnera na grze Sobtka, pooonej na poudniowy zachd od miasta. Von Ahlfen musia gauleiterowi wytumaczy, e do stworzenia i pniejszego utrzymania takiego korytarza potrzeba by byo kilku dywizji. Von Ahlfen zdecydowanie nie zgadza si rwnie z Hankem co do lokalizacji alternatywnego lotniska maj cego zastpi dotychczasowy obiekt w Gdowie Maym, ktry dysponowa zbyt krtkimi pasami i lea na naraonym na atak obszarze na zachd od miasta. Genera opowiada si za dokoczeniem budowy pomocniczego ldowiska na Friesenwiese [obecnie rejon Stadionu Olimpijskiego na Zalesiu - przyp. tum.], gdzie trway ju prace od pocztku lutego. Za wyborem tego miejsca przemawiao rwnie to, e oddalone byo ono zaledwie o cztery kilometry na wschd od centrum miasta. Poza tym otaczajcy je teren nadawa si dobrze do obrony: od pnocy

i wschodu opasywaa go odnoga Odry, a od poudnia - gwne koryto rzeki oraz rozlewiska Oawy. Mimo to Hank obstawa przy tym, by przeforsowa rozkaz fiihrera z 15 lutego, ktry wyznacza zupenie inn lokalizacj: Kaiserstrasse [obecnie Plac Grunwaldzki - przyp. tum] we wschodniej czci rdmiecia. Fakt, e lotnisko byo w ten sposb bezpieczniejsze, nie zrekompensowa ogromnego wysiku, jaki woono w oczyszczenie tej gsto zabudowanej ulicy pod grob mierci zmuszono tu do pracy mczyzn, kobiety i dzieci. To, co stao si w ostatnim dniu oblenia sugeruje, e Hankem powodowao po prostu pragnienie ocalenia wasnej skry. Zawidszy si na von Ahlfenie, Schrner powoa w jego miejsce na stanowisko komendanta Wrocawia generaa porucznika Hermanna von Niehoffa. Z punktu widzenia Schrnera zalet nowego dowdcy byo to, e zdawa si podatny na zastraszanie i szanta , mia bowiem liczn rodzin z pitk dzieci. Ponadto ju wczeniej von Niehoff ledwie si wywin z powanych tarapatw, gdy Schrner oskary go o niewaciwe prowadzenie si - a tak spraw przecie zawsze mona byo odgrzeba. Dowdca grupy armii zapowiedzia von Niehoffowi na odchodnym: Jeli zawiedzie pan we Wrocawiu, odpowie pan za to gow. Przywizuj najwiksz wag do jak najcilejszej i najserdeczniejszej wsppracy z gauleiterem".

Kiedy 5 marca wieczorem von Niehof f przylecia do Wrocawia, ujrza ponce i dymice ruiny. Mg rozpozna przebieg linii frontu, obserwujc ogie rosyjskiej artylerii. Von Ahlfen przywita go jak starego przyjaciela - znali si bowiem od dawna - i przez kilka godzin przedstawia mu rzeczywisty obraz sytuacji. Poruszony tym, co usysza, von Niehoff odpar: Schrner uwzi si na ciebie. Na twoim miejscu nie postpibym inaczej". Cho von Ahlfen mia natychmiast odlecie, by odpowiedzie za swe grzechy, pozosta jednak we Wrocawiu do 11 marca, pomagajc von Niehoffowi wdroy si w now funkcj. W swych relacjach z Hankem von Niehoff zakreli jasne linie rozgraniczenia, co pomogo zagodzi napicie, ale wkrtce gauleiter posun si do nowych skrajnoci. Lubujc si zawsze w ekstrawaganckich gestach, wystpi pod koniec marca o sprowadzenie do twierdzy omiu wielkokalibrowych dzia, ktre miano dostarczy supercikimi szybowcami. Protesty von Niehoffa argumentujcego, e Wrocaw potrzebuje nie dzia, tylko amunicji, nie zday si na nic. Ostatecznie siedem z omiu powolnych szybowcw strcia radziecka artyleria przeciwlotnicza. Troska Hankego o wasne bezpieczestwo (typowa cecha gauleiterw) uwidocznia si szczeglnie wtedy, gdy przenis sw siedzib z kwatery dowdztwa wojskowego mieszczcej si na Liebichshhe [obecnie Wzgrze Partyzantw - przyp. tum] na Wysp Piaskow w centrum miasta, gdzie zaszy si w piwnicach Biblioteki Uniwersyteckiej. Pocztkowo chcia wysadzi w powietrze bibliotek, by powstay w ten sposb gruz dodatkowo osoni stropy podziemi. Koniec kocw zaniecha myli o puszczeniu z dymem przechowywanych tam 550 ty. ksiek, a to jedynie z obawy, e ogie mgby si rozprzestrzeni po caej wyspie.

Dalszy przebieg i zakoczenie oblenia: walki od marca do 6 maja 1945 roku

Jak dotd Rosjanie koncentrowali gwny wysiek na atakach od poudnia, lecz powstrzymywaa ich rubie biegnca na zachd od duego rozlewiska w obnieniu rzeki Oawy. Von Niehoff wiedzia, e groniejsze

byoby natarcie przeciwnika od zachodu, poniewa z tej strony, od lotniska w Gdowie Maym ku rdmieciu, rozciga si otwarty teren, na ktrym Rosjanie mogliby zrobi najwikszy uytek ze swej znacznie silniejszej artylerii. Komendant Wrocawia rozmieci wic na tym odcinku oba bataliony spadochroniarzy, jak rwnie wartociowy puk piechoty podpukownika Mohra, Wydzieli te drogocenne rezerwy amunicji artyleryjskiej do ewentualnego wsparcia obrony, W cigu marca radzieckie ataki ponownie zyskay na gwatownoci, a l kwietnia Rosjanie wykonali zmasowane naloty lotnicze oraz siln nawa artyleryjsk z wykorzystaniem dzia i modzierzy o kalibrze do 280 mm. W wyniku burzy ogniowej, jaka si wywizaa, ulega zniszczeniu wiea katedry, sosny w ogrodzie botanicznym pony jak pochodnie, a ludno musiaa ucieka z rozlegych kwartaw poudniowego i zachodniego Wrocawia, Pod zason dymn Rosjanie przystpili teraz do oczekiwanego od dawna szturmu na Gadw May. Ich czogi i piechota zawadny lotniskiem, mocno przetrzebiwszy niemieckich spadochroniarzy i zniszczywszy bezporednimi trafieniami kilka 88-milimetrowych armat. Podczas walk o Gadw May porucznik Hartmann i sierant Maier podjechali dwoma dziaami pancernymi na skraj parku. Hartmann wysiad ze swojego wozu, by mc si lepiej rozejrze: Podczogaem si z moim celowniczym a do powalonego drzewa. Zerkajc ostronie przez gazie, dostrzeglimy w odlegoci jakich 150 metrw stojcy w alejce wielki opancerzony pojazd. Byo to 152-milimetrowe dziao pancerne. Jak najszybciej wrcilimy do naszej maszyny i podtoczylimy j pod alejk. Przez laryngofon nakazaem kierowcy przesun wz w lewo. Armata bya ju naadowana i wystarczyy tylko sekundy, by naprowadzi j na cel. Podoficer-celowni-czy krzykn: - Gotowe! - Wydaem rozkaz: - Ognia! - Rosjanie ju nas zauwayli i zaczli opuszcza luf, ktra zwrcona bya do tej pory w gr, ku koronom drzew. Byo ju jednak za pno. Huk naszej armaty wywoywa niemal bl, lecz by uspokajajcy jak zawsze. Tu na lewo od naszego dziaa ujrzaem czerwony bysk wybuchu. Trafilimy ju za pierwszym wystrzaem. Tymczasem gdzie blisko z prawej

strony rozlego si kilkukrotnie dudnienie. Gdy zdumiony wyjrzaem przez luk, zobaczyem, e nasz towarzysz, Maier, postawi sw maszyn na prawo od naszej, by wspiera mnie ogniem. Ale z rosyjskiego wozu tryskay ju wysoko w gr pomienie. Nkani w tego typu drobnych potyczkach, Rosjanie nie posun li si w trakcie swego wielkanocnego natarcia dalej ni na dwa-trzy kilometry. Na szczcie dla Niemcw oddziay radzieckie rozwijajc powodzenie kieroway si na pnocny wschd, ku Odrze. Gdyby ruszyy prosto na wschd, wdaryby si do rdmiecia. Jednake zajcie przez nie lotniska w Gdowie Maym byo mimo wszystko bardzo dotkliwym ciosem, gdy przekrelao moliwoci dugotrwaej

obrony. Ldowisko Hankego przy Kaiserstrasse, nieprzydatne dla cikich samolotw, nie mogo zastpi utraconego obiektu. Zniszczenia we Wrocawiu byy ju wwczas olbrzymie. Jeden z volks-sturmistw, ktry wybra si nad Odr, ujrza: [..,] kawaki zwglonego drewna niesione przez ciemn, brudn wod. Wyspa Katedralna przedstawiaa sob teraz straszny widok - z wie katedry i Sandkirche [obecnie Koci NMP na Piasku - przyp. tum.] pozostay jedynie wypalone kikuty i tylko elegancka, wysmuka wiea gotyckiego Kreuzkirche [Koci w. Krzya - przyp. tum.] wygldaa na nietknit. Na piknym nadrzecznym bulwarze wida byo kaue krwi i martwe konie. Na Holteihche [Wzgrze Polskie -przyp. tum.] leay due biae sterty. To wanie tam chowano wielu z tych ludzi, ktrzy zginli na Wielkanoc. Wprawdzie w kwietniu Rosjanie zepchn li obrocw do centrum miasta, nie zdoali jednak przerwa niemieckiego frontu ani zama determinacji von Niehoffa - mimo e fina by ju bliski. Jednak 8 kwietnia nastroje ludnoci gwatownie si pogorszyy, a poniewa mogo to zagrozi porzdkowi publicznemu, Hank otworzy magazyny z odzie, starajc si w ten sposb odwrci uwag zdesperowanych tumw od kata-

strofalnego pooenia. Sze dni pniej, wskutek nasilajcego si ostrzau rosyjskiej artylerii, von Niehoff musia ewakuowa sw gwn kwater z Liebichshohe i przyczy si do rezydujcego w podziemiach Biblioteki Uniwersyteckiej Hankego. Na przeomie kwietnia i maja zasza istotna zmiana w tonie nadawanych przez goniki radzieckich pogadanek propagandowych: zamiast hojnych obietnic dobrego traktowania w razie zoenia przez Niemcw broni zaczto teraz emitowa biuletyny o oglnej sytuacji na frontach. Rosjanie nie musieli tych audycji specjalnie ubarwia, gdy fakty mwiy same za siebie: 25 kwietnia spotkali si pod Tor-gau z Amerykanami, a 2 maja przyjli bezwarunkow kapitulacj garnizonu Berlina. 4 maja przed poudniem do von Niehoffa przybya delegacja czterech duchownych - pastorzy protestanccy Hornig i dr Konrad oraz katolicki biskup sufragan i kanonik Kramer. Genera sucha w milczeniu, podczas gdy gocie przedstawiali mu sw ocen sytuacji. Na koniec Hornig zada pytanie: - Generale, czy w tych okolicznociach potrafi pan usprawiedliwi przed najwyszym sdzi dalsze kontynuowanie obrony? Po dugiej pauzie von Niehoff odpar zdawionym gosem: - Panowie, co wic powinienem zrobi? Duchowni udzielili mu prostej odpowiedzi: - Podda si! Nastpnie von Niehoff napomkn o ewentualnej prbie wyrwania si zaogi twierdzy i cywilw ku liniom Schrnera na poudniu. Nie mg jednak mwi o tym z wikszym przekonaniem, poniewa przeanalizowa t koncepcj ju wczeniej i uzna j za zupenie nierealn.

By moe szuka teraz tylko potwierdzenia dla tej konkluzji - i rzeczywicie, pastor Hornig, ktry podczas pierwszej wojny wiatowej suy jako porucznik w artylerii, wskaza, e rzucanie garnizonu do walki z caymi rosyjskimi grupami armii mogoby jedynie doprowadzi do bezsensownego przelewu krwi. Duchowni wyszli okoo poudnia, nie otrzymawszy jasnej odpowiedzi von Niehoffa. Przebrnicie przez ruiny do plebanii zajo drowi Kon-

radowi sporo czasu, a gdy tam w kocu dotar, zasta oficera, ktry spyta o pastora Horniga. Konrad myla najpierw, e Hornig ma zosta aresztowany, ale oficer zapewni go, i komendant pragnie, by przemwi on do wysze; kadry oficerskiej garnizonu. Skontaktowano si z Hornigiem. Wygaszajc przemwienie do okoo trzydziestu wojskowych, wyczu on, e wikszo z nich jest po jego stronie. Mimo to pocztkowo wydawao si, e nastpne dwa dni bd najgorszymi w historii Wrocawia. Oto rankiem 5 maja Hank, rozwcieczony doniesieniami o rozmowie von Niehoffa z duchownymi, zamie ci w swej gazecie pogardliwe uwagi o defetystycznych elementach i zada kontynuowania obrony, pki nie padnie ostatni mczyzna i ostatnia kobieta. Wszelako sami zainteresowani - wspominani przeze mczyni i kobiety - zareagowali przeraeniem na rosyjsk grob, e miasto zostanie zrwnane z ziemi. Bojc si kolejnej burzy ogniowej, wiele osb wolao raczej uciec ku radzieckim liniom - zaiste trudno sobie wyobrazi bardziej desperacki krok. maja przed witem von Niehoff zebra swych dowdcw i zakomunikowa im wspaniaomylnie, e postanowi zaprzesta dalszej walki. Gdy koczy mwi, oficerowie jli wyciga ku niemu rce w spontanicznym gecie aprobaty i wdzicznoci. Kiedy przed poudniem tego samego dnia duchowni zjawili si powtrnie u von Niehoffa, ten mg im oznajmi: Panowie, sprawa zostaa rozstrzygnita zgodnie z waszymi yczeniami". Potem von Niehoff uda si na spotkanie z generaem lejtnantem Guzdowskim, dowdc nalecej do l Frontu Ukraiskiego 6 Armii, i uzyska gwarancje zachowania ycia, wasnoci osobistej, jak rwnie pniejszego powrotu wszystkich wzitych do niewoli obrocw, wcznie z esesmanami. Na podstawie tych uzgodnie zawarto porozumienie o kapitulacji. Noc z 6 na 7 maja radzieckie oddziay szturmowe dotary a do mostw wiodcych na Wysp Piasek: Na nocnym niebie wzbijay si czerwone i zielone rakiety. Z rosyjskich gonikw grzmiaa muzyka. Co prawda artyleria zamilka i na miasto nie sypay si ju bomby, lecz na Niemcw, ktrzy ledwie zdyli odetchn, spady zaraz rabunki i gwaty".

Podczas oblenia zniszczeniu ulego 80-90 proc. zabudowy miasta. Z oglnej liczby 50 ty. onierzy i 80 ty. cywilw (czyli w sumie 130 ty. ludzi) mier ponioso 6 ty. osb, a 23 ty. odnioso rany - straty wyniosy wic okoo 22 proc. Co si tyczy strat radzieckich, to trudno je ustali, niemniej sami Rosjanie w jednym ze swych komunikatw wspominali o 60 ty, zabitych i rannych; wiadomo te, e na poudnie od miasta zaoono cmentarz dla 5 ty. oficerw. W walkach

wok Wrocawia uczestniczyo mniej wicej sze radzieckich dywizji, a siedem dalszych pozostawao w odwodzie. Wic te siy przez siedemdziesit siedem dni, garnizon miasta czciowo odciy 1,6 miliona niemieckich uchodcw, uciekajcych w tym czasie ze lska przez Czechosowacj, Wkrtce po pjciu do niewoli jeden z oficerw sztabu twierdzy napisa memorandum, w ktrym wyjania, e o tak dugotrwaym oporze Wrocawia zadecydoway trzy czynniki: 1. Przeciwnoci losu zwizay ze sob onierzy i cywilw. Razem pra gnli oni ustrzec nasz kochany Wrocaw, per naszej niemieckiej ojczyzny, tak dugo, jak tylko pozwalay na to ludzkie moliwoci, przed wpadniciem w rce Rosjan, ktrzy mogli nam przynie tyl ko brutalno, niewol i mier, Determinacj t umacniay pona wiane obietnice nadejcia odsieczy. 2. Dowdztwu udao si zmobilizowa drzemicy we Wrocawiu mo ralny, materiaowy i techniczny potencja; ju w trakcie walk two rzyo ono oddziay forteczne o stale rosncej wartoci bojowej i li czebnoci. Innymi sowy, dowdztwo zdoao zamieni przeciw lotniczy schron Rzeszy" w twierdz. Ponadto, a do ostatecznej ka pitulacji, bronio ono tej twierdzy coraz bardziej umiej tnie. 3. Przeciwnik dzia a nieporadnie i nie podj prby przeprowadze nia koncentrycznych atakw na twierdz jednoczenie z kilku stron.

Potwierdzeniem dla tego ostatniego spostrzeenia jest fakt, e 6 maja Niemcy w dalszym cigu utrzymywali w swoich rkach prawie cay zabudowany obszar rdmiecia (pokazany na naszej mapie). Poniewa dostpne radzieckie rda praktycznie rzecz biorc milcz na temat sposo-

bu prowadzenia oblenia, mona wnioskowa, e nie zaliczano go w ZSRR do najefektowniejszych wyczynw rosyjskiego ora. Z drugiej jednak strony wiadomo te skdind, e Guzdowski kilkakrotnie prosi Koniewa o zgod na przypuszczenie generalnego szturmu. Typowe byy reakcje Niemcw na wiadomo, e von Niehoff zamierza podda miasto. Niektrzy onierze prbowali wymkn si z twierdzy, podczas gdy inni ciskali bro do Odry i przebierali si w cywilne ubrania. Genera Herzog, dowdca Yolkssturmu, odebra sobie ycie. 5 maja do gauleitera Hankego dotary naglce do dziaania informacje: 30 kwietnia Hitler popeni samobjstwo, a on sam mianowany zosta, w miejsce zdyskredytowanego Himmlera, ministrem spraw wewntrznych, Reichsfiihrerem SS oraz szefem policji. Hank mia teraz wymwk, by porzuci miasto, ktre - jak tak czsto da - miao si broni do ostatniego czowieka. Na pasie przy Kaiserstrasse wyldowa Fieseler Storch, by zabra von Niehoffa, ten jednak postanowi zosta ze swoimi onierzami i dzieli z nimi niewol. Hank, ktry nie mia takich skrupuw, przebra si w mundur podoficera SS i odlecia. Jego pniejsze losy nie s znane. Lepsze epitafium dla obrocw miasta stanowi radiogram, jaki nadszed tego samego dnia ze sztabu 17

Armii: Z uczuciem dumy i smutku spuszczane s niemieckie flagi w hodzie dla wytrwaoci garnizonu i powicenia mieszkacw Wrocawia.

ROZDZIA 24

Katastrofa

Germaski Wschd przed katastrof

Boe nie dopu, by ta ziemia kiedykolwiek jeszcze powrcia do swego wczeniejszego stanu, by Sowianie kiedykolwiek wyparli niemieckich osadnikw i podjli si ponownie jej uprawy.
(ksi Wizlaw Rugijski, 1221)

Przed kataklizmami z lat czterdziestych XX w. niemiecka obecno we wschodniej Europie bya bogata i zrnicowana, przy czym wynikao to miedzy innymi std, e u jej rde leay bardziej pokojowe osadnictwo i wymiana handlowa ani eli bezporednie podboje. Nawet w pruskich" bastionach - Brandenburgii i na Pomorzu - przemieszanie ras byo duo wiksze, ni omielali si przyzna nazistowscy teoretycy. Architektura nadbatyckich miast, takich jak Gdask, Krlewiec, Li-bau, Reval czy Dorpat*, wiadczya o ywej, datujcej si od stuleci ger-

maskiej dziaalnoci handlowej. Uniwersytet w Pradze czeskiej uchodzi za drugi najstarszy niemiecki uniwersytet w Europie, za w Sudetach, czyli na pnocnych rubieach Czech i Moraw, powsta szeroki pas niemieckiego osadnictwa, w obrbie ktrego styl ycia ludnoci nie rni si niczym od tego, jaki obowizywa w Niemczech waciwych. W Rosji, w drugiej poowie XVIII w., Katarzyna Wielka (ktra sama bya niemieck ksiniczk), zachcaa Niemcw do osiedlania si nad Wog i uprawiania tamtejszych yznych terenw. W XX w. mieszkay tam ju miliony ich potomkw. Lenin uszanowa ich kultur, tworzc autonomiczn republik niemieck wchodzc w skad Zwizku Radzieckiego. Do tego czasu niemieckie wpywy zdyy ju tak bardzo przenikn do rosyjskiej biurokracji, wolnych zawodw i armii, e trudno waciwie orzec, czy mamy tu do czynienia jeszcze z tradycj rosyjsk, czy te moe ju germask.

Z kolei w Europie poudniowo-wschodniej yy zarwno spoecznoci Sasw", ktrych w XII w. nakaniano do osiedlania si w Transylwanii, jak i Niemcw zamieszkujcych piaszczyst nizin Banat w rejonie Temesvar*. Ci ostatni byli potomkami katolickich Szwabw i wiedeskich prostytutek, osadzonych tam przez wadze monarchii austriackiej w XVIII w. Rozmaite i jeszcze barwniejsze skupiska mniejszoci niemieckiej mona byo spotka w tak odlegych krainach, jak Sowacja (dawne Grne Wgry), Galicja, Besarabia i Dobrudza. W caej tej mozaice mona byo wszake wychwyci pewne cechy wsplne: ludzi tych uwaano generalnie za bardzo pracowitych, w ich siedzibach wystpoway specyficzne motywy architektoniczne (na przykad charakterystyczne szczyty domw w batyckich portach czy te dworce kolejowe, gmachy oper i kawiarnie na starych ziemiach habsburskich), wreszcie posugiwali si oni niemieckim jzykiem - przy czym najbardziej rozpowszechniona bya jego odmiana zwana jidysz, ktrej uywali ydzi zamieszkujcy Polsk i zachodni Rosj, stanowicy wwczas najliczniejsz niemieckojzyczn spoeczno we wschodniej Europie. To niezwyke skonstatowa, e hitlerowcy okazali si z dwch wzgldw najwikszymi wrogami germaskiej obecnoci na Wschodzie - jako

autorzy zagady ydw i jako ci, ktrzy doprowadzili Niemcy do wojny i klski.

Spirala zemsty
W naszych czasach okruciestwo czowieka wobec drugiego czowieka wynika z braku religii.
(Tostoj)

Jest co nieprzyzwoitego w prbach wyjaniania, a co dopiero usprawiedliwiania zbrodni, ktre podczas drugiej wojny wiatowej przyniosy cierpienia na niewyobraaln skal. Miliony ofiar stanowili niewinni cywile, za sowo niewinni" odnosi si te w rwnym stopniu do milionw przeraonych, bezsilnych onierzy, ktrzy sami, w straszliwych okolicznociach, utracili ycie. By moe trzeba, tak jak Ernst Nolte, mie za sob przeszkolenie filozoficzne, by mc wyrokowa, czy odraajce postpki, ktrych dopuszczono si w danym czasie czy miejscu, mona przyrwnywa do tych popenionych kiedy indziej i gdzie indziej. Jednak historyk nie mo e si uchyli od obowizku umieszczenia swojej opowieci w odpowiednim kontekcie - w tym konkretnym przypadku musi sprbowa ustali, dlaczego w 1945 r. zachowanie Rosjan na niemieckich ziemiach nacechowane byo tak bezwzgldnoci. Kierujc si przesankami rasistowskimi, ideologicznymi i nacjonalistycznymi, Hitler dokonywa w czerwcu 1941 r. inwazji na Zwizek Radziecki w imi dalekosinych celw wojennych. Mazici zamierzali wypdzi ponad 30 milionw Rosjan na Syberi i otworzy pod niemieck kolonizacj tereny czterech komisariatw Rzeszy (Reichskommissariateri): kraje nadbatyckie (Ostland), rejon Moskwy, Ukrain i Kaukaz. Ci Rosjanie, ktrzy pozostaliby w ogle na obszarze na zachd od Uralu, sprowadzeni by zostali do statusu niewolnikw i wasali, a ich dzieci, jak planowano, otrzymayby jedynie wyksztacenie potrzebne im do wykonywania najprostszych

prac. Siy niemieckie przystpiy do mordowania cywilw zaraz po przekroczeniu granicy (tak jak w 1939 r. w Polsce), tote

jeszcze przed rozpoczciem w 1942 r. zindustriaizowanego mordu Holocaustu - zarwno w wyniku dziaa grup operacyjnych SS (Einsatzgrup-pen) na zajtych terenach, jak i doranych rzezi przeprowadzanych przez pozostae formacje - mier poniosy setki tysicy ludzi. W 1945 r. idcy do boju radzieccy onierze wszystkich stopni mieli z Niemcami osobiste porachunki. Stalin wiedzia, e los jego syna Jakowa, przetrzymywanego w niemieckiej niewoli, jest ju na dobr spraw przesdzony (zob. s. 31). Genera pukownik Rybako, dowdca 3 Armii Pancernej Gwardii, prowadzi swe oddziay z tak energi nie tylko dlatego, e by po prostu dobrym oficerem - w 1942 r. Niemcy wywieli z Ukrainy jego crk. Jak ustalono, w jednym tylko puku (242 puku piechoty) suyo 158 onierzy, ktrych bliscy krewni zostali zamordowani lub byli torturowani. Rodziny pidziesiciu szeciu deportowali Niemcy do pracy przymusowej, za 445 onierzy wiedziao o zniszczeniu ich domw. Na lsku grupa rosyjskich oficerw natkna si na stado byda, jedno z tych, ktre zbierano na niemieckich folwarkach i pdzono na tyy: Pewien lejtnant wyszarpn z pochwy n, podszed do krowy i zada jej miertelny cios w podstaw czaszki. Nogi krowy zoyy si i zwierz pado, podczas gdy reszta stada z szalonym rykiem rzucia si w popochu do ucieczki. Oficer wytar ostrze o wysokie buty i powiedzia: Ojciec napisa mi, e Niemcy zabrali nam krow. Teraz jestemy kwita. [...] Na kolejne dowody obnaajce charakter pastwa hitlerowskiego natrafili Rosjanie 24 lipca 1944 r., kiedy to zajli obz koncentracyjny na Majdanku pod Lublinem. Nacierajc dalej przez Polsk, Armia Czerwona odkrya Treblink, Auschwitz-Birkenau i inne due obozy, co jeszcze bardziej rozpalao w jej onierzach nienawi. Niemal tak samo wstrzsajce byy niewielkie lene obozy, usytuowane obok komfortowo urzdzonych willi, w ktrych mieszkali ich nadzorcy. By nie dopuci do osabienia tych nastrojw, w swych apelach propagandzista Ilia Erenburg posun si na pocztku 1945 r. do skrajnoci. Przechodzcym przez Pomorze onierzom przypomina o nasiknitej

krwi ziemi biaoruskiej. Pod Gdaskiem spaday na nich z nieba miliony ulotek z uoon przeze, a podpisan przez Stalina odezw: Czerwonoarmici! Zabijajcie Niemcw! Zabijajcie wszystkich Niemcw! Zabijajcie! Zabijajcie! Zabijajcie! Jak chtnie odnotowuje jeden z obrocw Gdaska, onierze radzieccy z pierwszej linii mieli w wikszoci w sobie zbyt duo humanitaryzmu, by wciela ten rozkaz dosownie w ycie (Schaufler,

19451'.../ Panzeran der Weichsel Stuttgart 1979. s. 67). Trzeba te przyzna, e Rosjanie nie stworzyli formacji porwnywalnych z grupami operacyjnymi SS, przeczesujcymi metodycznie kraj w ramach polityki masowej eksterminacji. Wci jednak stajemy tu w obliczu okruciestw na skal dalece wykraczajc poza to, czego mona by si byo spodziewa po ludziach, ktrych zbrutalizowaa bezlitosna wojna. Cho wiele ze zbrodni naley zapisa na konto tyowych jednostek o niskiej wartoci bojowej, skadajcych si na przykad z uwolnionych jecw i wieo powoanych chopw, to jednak jest jasne, e czsto daway im przykad najlepiej wyszkolone i wyposaone pododdziay z czowek pancernych. Raz za razem napotykamy opowieci o rosyjskich czogach otwierajcych ogie do pocigw lub rozjedajcych kolumny cywilnych uchodcw, miadcych ludzi i zwierzta, strzelajcych z karabinw maszynowych do tych, ktrzy uciekali do roww czy na pola. Masakry, gwaty i grabiee przyczyniy si do bardzo wyranego obnienia dyscypliny, ktre byo ewidentne w ostatniej dekadzie stycznia, gdy Rosjanie wkroczyli na niemieckie terytorium. Radzieccy marszakowie byli przeraeni: w surowym rozkazie z 27 stycznia Koniew wymienia skandaliczne przykady ekscesw i podawa dug list dowdcw przeniesionych do karnych batalionw. Jeden z jego oficerw pisa pniej o batalionie pancernym, ktrego: [...] czogi byy tak zapchane upami i zrabowanymi przedmiotami, e zaogi nie mogy si w rodku porusza i w razie nagej potrzeby nie byyby w stanie wej do akcji. [...] Syszaem o czonkach zaogi pewnego czogu, ktra bya tak pijana, e wyjechaa nim na lini

frontu, otworzya ogie do rosyjskich oddziaw, zniszczya cztery stanowiska dla dzia i zmiadya jedno dziao. Rosyjskie bestialstwa mia y te takie znaczenie, e usztywniy opr Niemcw i przyczyniy si do przeduenia istnienia Rzeszy a do wiosny 1945 r. Niemcy po raz pierwszy przekonali si, jak postpuj Rosjanie z ich cywilami, po odbiciu w padzierniku 1944 r, miejscowoci Nemmers-dorf w Prusach Wschodnich, ktrej caa ludno zostaa wymordowana. Powtarzao si to nastpnie na wszystkich odcinkach frontu wschodniego, rozbudzajc kadorazowo w niemieckich onierzach gorce pragnienie odwetu. Na lsku dokonywano makabrycznych odkry a do marca. W aganiu Niemcy zatukli Rosjan szpadlami i kolbami karabinw; po odzyskanym przez 208 Dywizj Piechoty Strzegomiu bkali si nieliczni ocalali cywile, ktrzy dosownie postradali zmysy. Po Strzegomiu nie byo ju mowy o dawaniu pardonu. Gdy zwracano si do onierzy, by powcigali emocje, odpowiadali mniej wicej tak: - Po tym, co zobaczylimy i przeylimy w Strzegomiu, nie moecie od nas wymaga brania jecw". W odrnieniu od swych kolegw na froncie zachodnim (zob. s. 66), na Wschodzie volkssturmici bili si z prawdziw determinacj i bez ich pomocy obrona Wrocawia oraz pozostaych twierdz" nie byaby moliwa. Dowdcy nie musieli nalee do SS czy te ubstwia Hitlera, by walczy z przekonaniem, e prowadz teraz sprawiedliw" wojn, umotywowani potrzeb uratowania milionw cywilnych uciekinierw. W naprawd rozpaczliwych sytuacjach oddziay tworzyy jakby ochronny pancerz", prbujc przedrze si przez pozycje nieprzyjaciela -

tak jak to usiowa zrobi Hossbach pod koniec stycznia w kotle Heiligenbeil i tak jak si to udao grupie generaa von Tettau, ktra 11 marca przedara si do Dziwnowa, Czciej jednak onierze utrzymywali po prostu kurczcy si przyczek, zyskujc czas potrzebny na ewakuowanie drog morsk cywilw, rannych oraz wasnych kolegw. Genera von Saucken tumaczy, jak rozumia swe zadanie w bojach nad Zatok Gdask:

[...] tworzylimy tarcz dla wszystkich ludzi starajcych si wydosta na zachd z rejonu Gdaska, Pilawy i Helu. Dobrze ponad milion Niemcw - dzieci, kobiet, starcw, rannych i chorych - znalazo oson za t tarcz. Jako gwnodowodzcy objem osobicie kontrol nad ca t operacj, nie godzc si na odgrywanie podrzdnej roli w stosunku do gauleitera.

Realia katastrofy
Ju 28 stycznia 1945 r. Wehrmacht szacowa, e 3-5 miliona niemieckich cywilw jest w trakcie przemieszczania si na Wschodzie. Do koca wojny liczba nie uczestniczcych w walkach Niemcw uciekajcych przed Rosjanami prawie si podwoia, osigajc w przyblieniu 7 milionw. Wikszo z tych, ktrzy usiowali pozosta w swych domach, usunito ju po wojnie, tak e do 1950 r. liczba Niemcw wysiedlonych przez Rosjan i ich satelitw zamkna si sum 11 milionw. Ponad 610 ty. etnicznych Niemcw zostao zabitych przez lokalne siy regularne i nieregularne w Rumunii, Polsce, Czechosowacji i Jugosawii. Poza tym nadal nie mona si doliczy 2,2 miliona ich rodakw ze wschodniej Europy - i wiele z tych osb rwnie niewtpliwie zabito. Na pozostaych kartach tego rozdziau postaramy si cho troch przybliy znaczenie tych liczb. Spoecznoci zamieszkujce wikszo niemieckich ziem dopiero na pocztku 1945 r. zaczy poznawa niektre z realiw wojny w dobie mechanizacji. Tak jak wczeniej w Polsce, Francji, Belgii i zachodniej Rosji, tumy mieszkacw miast wpatryway si tu w kolumny dziwnie okrytych czogw, w niewytumaczalny sposb oddalajcych si od linii frontu, a telefonici w cywilu przekadali z powiceniem, ju po odejciu wojska, wtyczki w swych cznicach. Jednak gehenn Niemcw ze Wschodu z 1945 r. wyrniay te pewne specyficzne uwarunkowania. Jej rozmiary mona byo znacznie ograniczy, gdyby nie gnuno i brutalno wikszoci gauleiterw, ktrzy

zgodziliby si z Erichem Kochem, namiestnikiem Prus Wschodnich, e tchrzostwem jest bra w ogle pod uwag choby moliwo niepowodzenia" (Gaunitz, Die Flucht und Vertreibung aus Ostpreussen, West-preussen, Pommern, Schlesien unddem Sudetenland, Bad Nauheim 1987, s. 19). Poniewa wiarygodno partii hitlerowskiej zaleaa od podtrzymywania iluzji, e wszystko w Rzeszy jest stabilne i pod kontrol, gaule-iterzy robili co mogli, by zapobiec budowaniu przez Wehrmacht umocnie obronnych w gbi kraju, i prawie wszdzie zatrzymywali ludno cywiln na miejscu a do momentu, gdy Rosjanie przeamywali front, uniemoliwiajc ju uporzdkowan ewakuacj. Doprowadzenie przez Karla Hankego do egzekucji zastpcy burmistrza Wrocawia czy

te wieszanie przez specjalne komanda SS ludzi na drzewach w Gdasku to fakty potwierdzajce, do jakiego stopnia Niemcy stali si ju wtedy ofiarami swoich wasnych panw, Z kolei sami gauleiterzy nie wzdragali si bynajmniej przed podejmowaniem usilnych stara, by ocali wasn skr. Najgorszy przykad da tu znowu Hank (sprawa ldowiska przy Kaiserstrasse we Wrocawiu), niemniej byy take i inne. Na Pomorzu Franz Schwede-Coburg da, by zamieniono kad wiosk w twierdz, ale sam, bojc si wpadnicia do niewoli, kilkakrotnie przenosi sw kwater, a wreszcie 4 maja uciek drog morsk z Rugii. Pomoc nadchodzia z nieoczekiwanej strony. Pord pidziesiciu szeciu osb zamordowanych przez Rosjan w Krenau w Prusach Wschodnich byo osiemnastu francuskich jecw, i dla wielu przetrzymywanych dotd przez Niemcw alianckich onierzy perspektywa wyzwolenia" nie rysowaa si bynajmniej ncco. Liczne kolumny uchodcw doprowadzili w bezpieczn stref Francuzi, Polacy i Rosjanie. Porucznik Hans Schaufler wspomina o: [...] czym, co mnie raz za razem uderzao: oto prawie kadej chopskiej rodzinie ze Wschodnich i Zachodnich Prus towarzyszyli francuscy jecy, opiekujcy si pieczoowicie swoimi" Niemcami i lkajcy si bardzo, by w caym zamieszaniu nie zostali czasem od nich odczeni. Oprcz schorowanych starcw byli zazwyczaj jedynymi mczyznami w caej kolumnie. Szczegln trosk otaczali dzieci, ktre

ogromnie polubiy swych Jeanw".

Ten sam porucznik wojsk pancernych przytacza szczegow relacj o trzydziestu dwch brytyjskich jecach-oficerach, pozostawionych przez Niemcw w obozie w Schlossbergu na wschodzie Prus Wschodnich. Rosjanie prbowali przewie Brytyjczykw w jakie bliej nieokrelone miejsce na wschd, ci jednak wyswobodzili si od nich i po dugiej podry przez Prusy Wschodnie dotarli do Heiderode i stacjonujcego tam 35 puku pancernego 4 Dywizji Pancernej: Z angielsk uprzejmoci i wszelk naleyt kurtuazj podkrelali, e chc wrci i pozosta z nami. Bez adnych naciskw z naszej strony zapewnili, i w razie potrzeby bd gotowi walczy po niemieckiej stronie. Bylimy dotd pogreni w ponurych nastrojach, wic moecie sobie wyobrazi, jak bardzo ta ich proba podbudowaa nasze morale. Naturalnie przyjlimy ich, dzielc si z nimi chtnie naszymi racjami ywnociowymi i papierosami. Jak si okazao, czterech z Brytyjczykw wzia w 1940 r. w Bethune do niewoli wanie 4 Dywizja Pancerna. Ostatni raz widziano tych oficerw pod koniec marca lub na pocztku kwietnia, kiedy czekali razem z tysicami niemieckich onierzy i cywilw na ewakuacj statkami z Oksywia. Epizod ten wart jest dalszego zbadania. Nieopodal Gdaska leaa delta Wisy, na ktrej obszarze a do zakoczenia wojny Niemcy utrzymywali jedn ze swych enklaw. Zdaniem hirtoryka Andreasa Hillgrubera wymowny by fakt, e nawet na tym skrawku emi - w Sztutowie -

znajdowa si obz koncentracyjny, pozostajcy symbolem zasadniczego oblicza narodowosocjalistycznego reimu". Moe nie wy-

pada w tym miejscu dodawa, e gdy stranicy z SS wypucili 6 ty. tamtejszych winiw, ci woleli zaczeka na wybrzeu z Niemcami na ewakuacj do Szlezwika-Holszrynu, anieli oddawa si pod opiek Rosjan. Dzienniki wojenne OKW opisuj odwrt wojsk niemieckich ze wschodu zupenie beznamitnym tonem: Utracono Plessin [..,] utracono przedmiecie Kostrzyna - Kietz" itd. W rzeczywistoci jednak tracono" nie tylko teren w czysto militarnym sensie, ale take domy rodzinne, swojskie krajobrazy i stulecia germaskiej historii i kultury. Nie bez znaczenia bya mentalno Niemcw tamtych czasw - ich wyobrania w dalszym cigu dawaa si ponosi falom historycznego romantyzmu, ktre nadcigny na pocztku XIX w. i ktrych ostatni przypyw nastpi wanie w Trzeciej Rzeszy. Take Rosjanie byli podatni na tego typu nastroje, odkd Stalin zacz w 1941 r. nawizywa do ducha patriotycznej rosyjskiej przeszoci. Z tych to powodw pord caego wczesnego wojennego upodlenia, niedoli i cierpienia pojawiy si zachowania nacechowane specyficznym spokojem, jakby rytualne. Zaobserwowano, i niemieckie rodziny - opuszczajc swe domostwa na Pomorzu ze wiadomoci, e ju nigdy do nich nie powrc - pozostawiay wszystko w nienagannym porzdku, jak gdyby wybieray si tylko na zakupy do miasta. Dochowanie etykiety byo nie mniej wane dla ksicia Ludwika Ferdynanda Pruskiego, ktry odwiedzi po raz ostatni koci w swym majtku w Kadynach pod Elbl giem. Zagra na organach, zapali wiece na otarzu, po czym wyszed, zamykajc za sob drzwi, 25 marca pukownik Christern jecha przez Gdask, by przej dowdztwo nad 4 Dywizj Pancern, co byo niewtpliwie raczej piln misj. Tymczasem, ku wielkiemu zaskoczeniu swego porucznika-cznociow-ca, zboczy z drogi i wstpi do jednego z nielicznych nietknitych kociow; Pukownik rozejrza si, jak gdyby czego szukajc, i nagle delikatny umiech rozjani jego pooran wojennymi bliznami twarz. Milczc rzuci mi spojrzenie, pokazujc, e mam usi na awie, a sam wspi si z kierowc po stromych schodach na chr. awa bya masywna i ciemnobrzowa od staroci; czuem si cokolwiek niezrcznie siedzc tam, podczas gdy z zewntrz dobiega zgiek walki.

Wtem omal nie podskoczyem [...] oto z organw gruchna muzyka, zaguszajc odgosy zabijania i pozwalajc mi zapomnie o toczcej si wok nas wojnie. [...] Oczywicie wiedziaem, e pukownik jest mionikiem muzyki i potrafi gra na kilku instrumentach. Ale dopiero przy tej okazji usyszaem po raz pierwszy, jak gra na organach - i robi to jak mistrz. W zalenoci od regionu o takich, a nie innych realiach katastrofy decydoway nastpujce

czynniki: to historyczne i uwarunkowania geograficzne, stopie przygotowania cywilw do ucieczki, wreszcie tempo, w jakim dziaania wojenne rozlay si na dany obszar. Musimy wic teraz zaj si szczegami.

Zwizek Radziecki i Bakany

Wikszo Niemcw nadwoaskich nie miaa szans ucieczki. Od pocztku wojny traktowano ich jako realnych bd potencjalnych kolaborantw. Niezwocznie zlikwidowano republik autonomiczn, a jej mieszkacw deportowano na Syberi. W latach powojennych nie nast pia wiksza poprawa ich losu - zostali teraz przeniesieni z Syberii do radzieckiej Azji rodkowej. Z czasem wielu przedstawicieli modszego pokolenia zaczo dorasta niemal w cakowitym oderwaniu od jzyka niemieckiego, i to wanie z myl o odbudowaniu wizw z ojczyzn, jak i z nadziej poprawy warunkw materialnych dziesitki tysicy Niemcw nadwoaskich jy w 1989 r. korzysta z pozwolenia na emigrowanie do Niemiec Zachodnich. Niemieccy wieniacy z bakaskiej prowincji zasilili ju pierwsze fale uchodcw, uciekajcych przed radzieckimi armiami w 1944 i 1945 roku. Ci odziani w dziwne stroje, niadzi przybysze zupenie nie przystawali do wschodniopruskich wacicieli ziemskich i lskich mieszczan. Goebbels utyskiwa, e ten typ ludzi, ktrzy napywaj do Rzeszy i nazywaj siebie Niemcami, nie za bardzo wzbudza entuzjazm. Myl, e wicej jest typw germaskich pord tych, co napywaj do Rzeszy przemoc od zachodu,

anieli pord tych, co przybywaj pokojowo od wschodu".

Sudety, Czechy i Morawy

Oglnie rzecz biorc, Czechosowacja" bya szczelnie odgrodzona od wo; ny. Z punktu widzenia stosunkw midzynarodowych Hitler niewtpli wie obszed si z ni brutalnie. Na mocy porozumienia z Monachiun Rzesza anektowaa jesieni 1938 r. zamieszkane przez due skupiska nie mieckojzycznej ludnoci Sudety, pooone w pnocnej Czechosowacji Potem, w marcu 1939 r., wojska niemieckie wkroczyy na pozostay obsza kraju. Czechy i Morawy przeksztacono w niemiecki protektorat", a Sowa cja staa si rzdzonym przez prawic pastwem satelickim Rzeszy. Na niemieckiej okupacji Czechosowacji gbokim cieniem kadzie si^ straszliwa zbrodnia z 1942 r. w Lidkach. Wie t zniszczono, a jej ludno< wymordowano na osobisty rozkaz Hitlera w odwecie za udany zamach m protektora Rzeszy, Reinharda Heydricha. Jednak zamach ten nie by punk tem kulminacyjnym jakiej wielkiej epopei ruchu oporu, tylko odosob nion akcj przeprowadzon przez niedu grupk dobrze wyszkolonych i silnie zmotywowanych Czechw, zrzuconych na spadochronach przez Brytyjczykw. Na co dzie nadal zaznaczaa si w Czechosowacji" kohabitacja Czechw, miejscowych Niemcw oraz niemieckich si okupacyjnych. Jakkolwiek Czesi utracili swe pastwo i wolnoci polityczne, niewielu z nich dotkny jakie powaniejsze naruszenia

wolnoci osobistej czy wasnoci. W oglnym rozrachunku ich stopa yciowa bya wysza od tej, jak odnotowywano w samej Rzeszy. Nie dokonano jeszcze oceny wkadu czeskiej gospodarki w wysiek wojenny Niemiec, ale by on bez wtpienia wielki, za gdy porwnamy to, co spotkao Warszaw z tym, co nie spotkao Pragi, bezsprzecznie lepiej byo by zdradzonym" Czechem ni ocalonym" Polakiem. Ta pokojowa, cho nie sielankowa egzystencja dobiega koca na pocztku maja 1945 r., kiedy to do serca Czech i Moraw wtargny wojska radzieckie. Dziewitego pierwsze rosyjskie oddziay przenikny do Pragi, gdzie zaatakoway kolumn niemieckich onierzy i cywilw, szykuj-

cych si do opuszczenia miasta. Cz Niemcw zgina na miejscu, innych zabito w nastpnych godzinach: Czy moemy uy sowa ludzie" w odniesieniu do tych kreatur, ktre dopuciy si 9 maja zbrodni na placach Wacawa i Karola oraz przy Drodze Rycerzy, oblewajc benzyn Niemcw (i to nie tylko esesmanw), wieszajc ich nogami do gry na supach i latarniach, podpalajc i natrzsajc si nastpnie z tych ywych pochodni? Mczarnie ofiar trway duej, poniewa specjalnie zawieszono je gowami w d, by nie zadusiy si dymem. Nie byli prawdziwymi ludmi ci, co krpowali razem, stalowym drutem, cywilw i kobiety, a take niemieckich onierzy, po czym rozstrzeliwali ich i wrzucali zwi zane ciaa do Wetawy. Byo to preludium do trwajcych miesicami masakr i innych aktw brutalnoci, ktre przeniosy si i poza Prag, na wszystkie tereny Czechosowacji zamieszkiwane przez rdzennych Niemcw. Niezwyke w tych przeraajcych wydarzeniach jest to, e inicjatyw wykazali tu nie radzieccy onierze, ktrzy przecie mieli najwiksze powody, by nienawidzi Niemcw, tylko czescy cywile. Dopiero w 1989 r. rzd czeski gotw by przyzna, e istotnie doszo wtedy do haniebnych ekscesw.

Prowincje nadbatyckie - Prusy Wschodnie, Prusy Zachodnie i Pomorze

Tam, gdzie rozprzestrzenianie si ywiou germaskiego na wschd dokonywao si z pomoc siy ora, wizao si to z dziaalnoci Zakonu Krzyackiego, ktry w XIII w., po czterdziestu latach walk, podbi zasiedlane przez pogan tereny pniejszych Prus Wschodnich. miertelnym ciosem dla politycznej pozycji Krzyakw bya klska w bitwie z armi polsk pod Grunwaldem z 15 lipca 1410 roku*. Jednak dalsze post py

Polakw zahamowano pod zamkiem malborskim w Prusach Zachodnich, a dziki agodnym warunkom traktatu pokojowego niemiecki stan posiadania w Prusach Wschodnich pozosta w

zasadzie nienaruszony. Cho w 1525 r. Prusy Wschodnie przeistoczyy si w wieckie ksistwo pozostajce w lennej podlegoci wobec Polski, wszystkie miasta, w tym Krlewiec, zachoway cakowicie swj charakterystyczny germaski charakter. W 1701 r,, gdy elektor Fryderyk posikujc si osobliw formu - ogosi si krlem w" Prusach Wschodnich, kraina ta staa si prawn siedzib nowej pruskiej monarchii. W 1758 r. Prusy Wschodnie zostay zajte przez wojska carycy rosyjskiej Elbiety i (cho niemieccy historycy nie lubili o tym wspomina) miejscowi Niemcy nader sobie chwalili picioletnie owiecone rzdy rosyjskie. Rosjanie pojawili si tu ponownie w sierpniu 1914 r., kiedy to granic przekroczyy dwie ich armie. Do tego czasu, pod wpywem nacjonalistycznego romantyzmu, uchodzce dotd za zacofan prowincj Prusy Wschodnie zdyy ju zyska status symbolu surowej prostoty pruskiego charakteru oraz niemieckiej obecnoci na Wschodzie. Genera Paul von Hindenburg i jego szef sztabu, genera Erich Ludendorff, pokonali obie armie inwazyjne w drugiej bitwie pod Tannenbergiem (24-31 sierpnia) oraz w bitwie nad Jeziorami Mazurskimi (515 wrzenia). W niemieckiej wiadomoci wzorzec osobowy wschodniego Prusaka, majcego za sob tak cikie dowiadczenia, zasugiwa na najwyszy podziw. Genera Otto Lasch, ktry w 1945 r. broni Krlewca, nie by wprawdzie wschodnim Prusakiem z urodzenia, ale z dum uwaa si za honorowego mieszkaca tej prowincji - z racji maestwa oraz spdzonego tam czasu, wypenionego karier wojskow i sportow: Pracujc mudnie przez wieki, szlachetna germaska rasa ludzi [...] uprawiaa tamtejsz jaow ziemi. Ziemia ta wyzwolia w nich uczucia niezachwianej mioci i niezwykej lojalnoci. S oni powcigliwi i maomwni wobec wszystkich nieznajomych, lecz okazuj przykadn gocinno i przywizanie w stosunku do tych, ktrych uwaaj za ludzi honorowych i godnych zaufania.

Z kolei dla radzieckich przybyszw Prusy Wschodnie byy w 1945 r. legowiskiem militarystycznej klasy junkrw. W dniach poprzedzajcych wielk ofensyw przypominano onierzom 3 Frontu Biaoruskiego: Towarzysze! Osignlicie granice Prus Wschodnich i bdziecie teraz stpa po ziemi, ktra zrodzia te faszystowskie potwory, ktre zrujnoway nasze miasta i domy, wyrzynay naszych synw i crki, naszych braci i siostry, nasze ony i matki. Najzagorzalsi spord tych rozbjnikw i na-zistw pochodzili z Prus Wschodnich. Od wielu ju lat sprawuj wadz w Niemczech, kierujc tym krajem w jego midzynarodowej agresji i ludobjstwie wobec innych narodw. Pami o wydarzeniach z 1914 r. przetrwaa do kocowych lat drugiej wojny wiatowej, 20 lutego 1944 r. Churchill pisa do Stalina, e jego zdaniem obie wojny z Niemcami skadaj si na jedn i t sam walk, i e ponoszc w 1914 r. ofiary Rosjanie zdobyli moralne prawo do zagarnicia Krlewca i przylegajcej do czci Prus Wschodnich. W drugiej poowie stycznia 1945 r. wojska radzieckie zagroziy ju bezporednio witej niemieckiej ziemi pod Tannenbergiem.

Niemcy wysadzili w powietrze tamtejszy olbrzymi monument, by nie dopuci do zbezczeszczenia go przez Rosjan. 20 stycznia, pod nadzorem generaa porucznika Oskara von Hin-denburga, wywieziono na pokadzie jednego z krownikw sztandary pruskich pukw oraz trumny ze szcztkami jego matki i ojca. Nieco bliej centralnych rejonw Rzeszy leaa prowincja (Gau) Gdask-Prusy Zachodnie, obejmujca terytorium byego Wolnego Miasta Gdaska oraz polskiego korytarza. Gorzkie wspomnienia zwizane z caym tym regionem mieli zarwno Polacy, jak i Niemcy, Cho w 1772 r. pastwo i pruskie oderwao Prusy Zachodnie od Polski, mimo obcego panowania w dalszym cigu dominowa tam ywio sowiaski; po pierwszej wojnie j wiatowej powrciy one do Polski, Inaczej byo z Gdaskiem, bowiem to ogate kupieckie miasto miao zawsze germaski charakter [pod wzglIdem politycznym Gda sk preferowa przez stulecia zwi zki z Polsk,

a nie z Prusami - przyp. tum]. W 1793 r. anektoway je Prusy, a w 1914 r. 96 proc. jego ludnoci stanowili Niemcy. Po pierwszej wojnie wiatowej Gdask ogoszono wolnym miastem, co nie zadowalao ani Niemcw, ani Polakw. Ci ostatni rozpoczli w 1924 r. na swym terytorium budow konkurencyjnego portu w Gdyni. Spory dotyczce statusu polskiego korytarza i Gdaska doprowadziy bezporednio do wybuchu w dniu l wrze nia 1939 r. wojny midzy Niemcami a Polsk. Taki stan rzeczy odziedziczy nowy gauleiter Albert Forster, humanitarysta i idealista wierzcy, e Niemcy maj cywilizacyjne powoanie na ziemiach sowiaskich*: Bdziemy mogli wypeni nasz wielk kulturow misj na Wschodzie tylko wtedy, gdy przecigniemy na sw stron nard polski. Pojednawczo i ufno u jednych przyniesie pojednaw-czo i ufno u drugich. Nieufno jest tylko zarzewiem wrogoci" (Thor-wald, Es begann an der Weichsel. Stuttgart 1950, s. 262). Zadanie to byo z gry skazane na niepowodzenie, a sam Forster zaama si przytoczony tempem i ogromem wypadkw, jakie w lutym i marcu 1945 r. spady na jego Gau. Pas zachodnich wybrzey Zatoki Gdaskiej - z Gdaskiem, Sopotem, Gdyni, Oksywiem i Pwyspem Helskim posuy za schronienie niemieckiej 2 Armii oraz oko o milionowi cywilw czekajcych na moliwo wydostania si std drog morsk (zob. s. 242). Od wschodu region ten zamykaa odnoga Wisy - Nogat - nad ktr Niemcy utrzymywali jeszcze przedmocie w Malborku. Tamtejszy zamek, niegdy ostatnia ostoja Krzyakw, w 1945 r. sta si dla Niemcw jedynym punktem wypadowym, z ktrego mogliby ewentualnie prbowa przedrze si do Prus Wschodnich. Rozkaz opuszczenia zamku malbor-skiego dotar do obrocw 8 marca, lecz grupa oficerw pozostaa jeszcze przez chwil w jednym z naroy budowli. Na zewntrz szalay walki: byskajce flary rozwietlay t ciemn sal czarodziejsk iluminacj, wyawiajc z mroku potne kolumny wspierajce i ostro zagite, ebrowane sklepienia".

Na zachd od polskiego korytarza leao Pomorze rodkowe i Zachodnie, pozostajce od dawna we wadaniu Prus. W tradycji militarnej najwaniejsze byo tu portowe miasto Koobrzeg,

oblegane wielokrotnie poczynajc od XVII w. Najsynniejsze byo pite i ostatnie oblenie z 1807 r.; zainspirowany nim Goebbels da si teraz ponie skrajnie wybujaemu romantyzmowi. By zrekonstruowa wydarzenia, jakie rozegray si midzy 19 marca a l lipca tego roku, wykorzystano tysice metrw kolorowej kliszy, tysice jeszcze cenniejszych onierzy, budet w wysokoci 8,5 miliona marek, wreszcie talenty Veita Harlana (re ysera filmu yd Siiss). Podczas gdy cae Prusy ukorzyy si przed Napoleonem, maleki Koobrzeg si obroni, zagrzewany do walki przez nieustraszonego mieszczanina Joachima Nettelbecka oraz energicznego, modego majora von Gneisenau, ktry w kwietniu obj tam dowdztwo wojskowe. Jako gauleiter Berlina Goebbels identyfikowa si z Nettelbeckiem. To on napisa kocow, arliw mow, ktr woono w usta tego ostatniego. Z kolei Gneisenau mia symbolizowa narodowosocjalistycznych dowdcw pokroju Schrnera. Rwnie atwo byo znale wspczesne odpowiedniki dla zgnuniaego, starego gubernatora wojskowego Louca-dou, tudzie oddajcych si muzykowaniu na skrzypcach defetystw, ktrzy w 1807 r. opowiadali si za kapitulacj przed Francuzami. Premiera ukoczonego filmu Kolberg [niemiecka nazwa Koobrzegu -przyp. red.} odbya si w Berlinie 30 stycznia 1945 r. Kopie przewieziono samolotami do Kostrzyna i innych oblonych twierdz. Krytyk Theo Fiirste-nau by peen podziwu dla sugestywnych scen, ukazujcych ponce dachy, walce si ciany i ogarnitych panik mieszczan. Wiceadmira Schir-witz przesa Goebbelsowi radiogram z La Rochelle, by donie, jak wielkie wraenie zrobia na mnie bohaterska obrona twierdzy koobrzeskiej, a take niedocigniona maestria, z jak j teraz odtworzono". Akurat tego samego dnia Rosjanie zdobywali pierwsze przyczki na bezporednich podejciach do Berlina. Natomiast nie wywietlono nigdy tego obrazu w samym Koobrzegu, gdzie w marcu 1945 r. wojska polskie i radzieckie przygotoway szste z kolei oblenie, ktremu towarzyszyy jeszcze bardziej imponujce efekty wizualne. Jako profesjonalista w swym fachu i czowiek odpowiedzialny, pukownik Fullriede interpretowa swe zadanie w sposb nastpuj-

cy: mia powstrzymywa nieprzyjaciela, pki nie zostan ewakuowani cywile oraz onierze garnizonu (zob. s. 244). Jakkolwiek Fullriede w peni zrealizowa ten cel, Goebbels i Hitler nie kwapili si z obwieszczaniem wiatu o upadku Koobrzegu, tote o tym doprawdy znaczcym epizodzie nie wspomniano w ogle w oficjalnych komunikatach. Raz jeszcze w ostatnich tygodniach Rzeszy jej wadcy przedkadali fantazj nad rzeczywisto. Tymczasem ludno Pomorza pacia cen za niewaciwe prowadzenie jej spraw przez reim nazistowski. Pod koniec stycznia Himmler, jako dowdca Grupy Armii Wisa", zablokowa drog ucieczki kolej z Piy, stawiajc swj pocig dowodzenia Steiermark na stacji Wacz Wschodni. W lutym zabroni, przy cakowitym wsparciu gauleitera Franza Schwede-Coburga, w ogle jakiejkolwiek ewakuacji cywilw z Pomorza. W rezultacie gdy 4 marca pierwsze rosyjskie czogi dotary pod Koobrzegiem do morza, na wschd od radzieckich klinw pancernych odcitych zostao od l min 116 ty. do l min 302 ty. niemieckich cywilw, ktrym pozostawao teraz tylko kierowa si na Gdask. Ilekro rosyjskie kolumny uderzay ku pnocy, prowincje nadbatyckie - cignce si niczym balkon" wzdu wybrzey - ulegay coraz silniejszemu rozczonkowaniu na coraz mniejsze

fragmenty. Sekwencj tych zdarze mona chyba najlepiej przedstawi w formie diagramu:

Ju na dugo przed tymi datami byo jasne, e dla wikszoci Niemcw z ziem nadbatyckich jedyna droga ucieczki wie bdzie przez morze.

Gehenna cywilw niemal zawsze rozpoczynaa si od ucieczki w mrozie przez tereny wiejskie, W wysunitych najdalej na pnoc rejonach Prus Wschodnich ludzie instynktownie pod ali ku oferujcemu przejciowe schronienie Krlewcowi bd te ku pooonemu za nim Pwyspowi Sambijskiemu, gdzie znajdowa si okropnie zatoczony obz w Peyse oraz niewielki port piawski. Z kolei w Prusach Zachodnich i na Pomorzu uchodcy cigali do duych portw w Gdasku i Gdyni, dysponujcych o wiele wiksz infrastruktur umoliwiajc przerzut ludzi, Ponadto w rejonie kota Heiligenbeil, a wic midzy obu tymi strefami, osaczonych zostao dalszych 450 ty. cywilw, ktrzy musieli ucieka przez zamarznity Zalew Wilany na Mierzej Wilan albo do Piawy. Cho ld utrzymywa si do koca lutego, a Wehrmacht oznakowa przejcia do Piawy, Narmeln i Strauchbucht tyczkami i latarniami, podr na drug stron zalewu pozostawaa przedsiwziciem niebezpiecznym i znojnym. Jedna z kobiet wspominaa: [.,.] ld pka i miejscami musielimy brn przez wod gbok na dwadziecia pi centymetrw. Bez przerwy sondowalimy kijami gboko wody przed nami, a niezliczone, wybite przez bomby dziury zmuszay nas do obej. Czsto obsuwalimy si na liskim lodzie i mylelimy, e ju z nami koniec. Bylimy przemoknici do suchej nitki i z trudem w ogle posuwalimy si do przodu. [...] Gdzie nie spojrze, na lodzie poniewieray si domowe sprzty. Podpierajc si laskami, ranni onierze wlekli si w nasz stron, gestami proszc o pomoc; ich towarzysze przecigali ich przez reszt drogi na maych saniach. Kriegsmarine wprzga do suby wszystkie dostpne jednostki marynarki wojennej i handlowej w celu wywiezienia uchodcw, onierzy i rannych z najwaniejszych portw: Lipawy (Kurlandia), Kajpedy, Piawy i z przystani na Mierzei Wilanej (Prusy Wschodnie), z Gdaska, Gdyni, Oksywia i Helu (Gau Gdask-Prusy Zachodnie) oraz Ustki, Darwka, Koobrzegu, winoujcia, Szczecina, Stralsundu i Sassnitz (Pomorze i Przed-pomorze).

W sumie liczba uratowanych przez Kriegsmarine cywilw i onierzy przekroczya 2 miliony. Niektre z jednostek bray kurs prosto na bezpieczny teren - okupowan przez Niemcy Dani oraz Szlezwik-Holsztyn -ale wikszo speniaa rol promw, dostarczajc ludzi do portw porednich, skd miano ich potem przetransportowa dalej. Maleki Hel stanowi gwny punkt zbiorczy dla onierzy i uchodcw nad Zatok Gdask - w samym tylko kwietniu odpyno stamtd 387

ty. osb. Podobnie porty pomorskie przyjy w okresie od 15 stycznia do 10 maja 851 735 wojskowych i cywilw, odprawiajc w tym samym czasie 340 710 osb. Dziaaniami tymi kieroway oba miejscowe dowdztwa Kriegsmarine: Admira wschodniego Batyku (Burchardi), dowodzcy na wodach Kurlandii, Prus Wschodnich i Zatoki Gdaskiej. Admira zachodniego Batyku (Lange, a od 31 marca Schubert), od powiadajcy za akweny przylegajce do Pomorza oraz terenw le cych dalej na zachodzie. Biorc pod uwag podane wyej liczby, straty spowodowane dziaaniami nieprzyjaciela byy wprawdzie bardzo niskie, lecz zdobycie miejsca na pokadzie statku czy okrtu nie gwarantowao jeszcze stuprocentowego bezpieczestwa. Jednostki nawodne Floty Czerwonej nie stanowi y wikszego zagroenia, odstraszay je bowiem niemieckie zapory minowe; poza tym Kriegsmarine miaa przewag w niszczycielach, krownikach i pancernikach. Jednak niebezpieczestwo grozio wielkim niemieckim statkom pasaerskim i frachtowcom, ktre z racji duych rozmiarw przycigay uwag radzieckich samolotw i okrtw podwodnych, a ktrym nie zawsze mona byo zapewni wystarczajco siln eskort. 30 stycznia 1945 r. odpyn z Gdyni statek Wilhelm Gustloffwiozcy 5 ty. ludzi spord rzeszy uchodcw, czekajcych na nabrzeach, w zamieciach nienych, na ewakuacj. Krtko po dwudziestej pierwszej, gdy jednostka znajdowaa si dwadziecia pi mil morskich od brzegu, szarpno ni guche uderzenie. Drugi, a potem trzeci wstrzs oznaczay trafienie kolejnymi dwoma torpedami. Statek przechyli si na lew burt. Zaoga stracia kontrol nad oszalaymi ze strachu pasa erami i zdoano spuci na wod ledwie kilka szalup ratunkowych, po czym pky we-

wntrzne grodzie dolnych pokadw i statek poszed na dno. Ocalao 937 osb. Doniesienia o zatopieniu Wilhelma Gustloffa przeraziy tych uchodcw, ktrzy tkwili jeszcze na batyckich brzegach. I nie by to wcale koniec okropnoci. Oto w nocy z 11 na 12 lutego storpedowany zosta pyncy z Pilawy, pomalowany na biao statek szpitalny General von Steuben. Jego rejs trwa tylko dwadziecia minut. Cho uratowano 630 uchodcw i marynarzy, nic ju nie dao si zrobi dla 2680 rannych onierzy, ktrzy utonli. Do najwikszej pod wzgldem liczby ofiar tragedii w dziejach eglugi morskiej doszo, gdy zatopiony zosta statek Goya, Wyruszy on z Helu cay zapchany ludmi, ktrzy toczyli si nawet na zejciwkach. Mimo e Goya by szybkim, nowoczesnym frachtowcem, wytropi go radziecki okrt podwodny i tu po pnocy 16 kwietnia ugodzi dwiema torpedami. We wntrzu statku wybucha midzy ludmi walka o przeycie. Walczono take o tratwy ratunkowe: ci, co dostali si na nie pierwsi, bronili swych miejsc piciami i kopniakami. Okrty eskorty i lekkie jednostki wyowiy jedynie 165 rozbitkw. Tej zimnej nocy Batyk pochon okoo 7 ty. uchodcw i onierzy.

Brandenburgia i lsk
Pooone na wschd od Odry tereny Brandenburgii (Nowa Marchia) oraz lsk znane byy pokoleniom niemieckich uczniw jako ziemie, na ktrych pruski krl Fryderyk Wielki toczy zmagania z Rosjanami i Austriakami podczas wojny siedmioletniej (1756-63). Goebbels przypomina o tej przeszoci, gdy przemawia 8 marca 1945 r. do zwyciskich onierzy w Lubaniu. Podobnie jak Hitler rozczytywa si w napisanej przez Carlyle'a biografii krla-wojownika, ktrego losy pod tak wieloma wzgldami zdaway si teraz, na kocowych etapach wojny, dostarcza analogii. Z przegrywajcymi generaami Fryderyk obchodzi si wprawdzie brutalnie, ale te dawa im szans poprawy. Zademonstrowa rwnie przykadn, nacechowan filozoficznym spokojem wytrwao w chwili, gdy cay jego wiat zdawa si nieodwracalnie wali.

Radzieccy generaowie i oficerowie polityczni czerpali swoj wasn inspiracj z wojny siedmioletniej. Ulokowawszy sztab swego XI Korpusu Pancernego Gwardii w Kunowicach, Babadanian z uznaniem myla o marszaku Satykowie, ktry 12 sierpnia 1759 r. urzdzi swj punkt obserwacyjny w dogodnym miejscu, na panujcych nad okolic wzniesieniach. Wanie tego dnia Rosjanie i Austriacy sprawili Staremu Frycowi najwiksze lanie w jego karierze. W nastpnej kampanii wojny siedmioletniej protoplasci czerwonoar-mistw zajli Berlin i zadali w zamian za jego opuszczenie kontrybucji. W kwietniu 1945 r. nawizano do tego epizodu, zrzucajc z samolotu na spadochronie duy symboliczny klucz na pozycje zajmowane przez 82 Dywizj Piechoty Gwardii z 8 Armii Gwardii. Z jednej jego strony wybita bya data 1760", a z drugiej 1945": Wie o tym, e klucz do Berlina znajduje si w naszej dywizji, wywoaa wrd gwardzistw nowy przypyw zapau bojowego. Z tej okazji pracownicy aparatu politycznego zorganizowali krtkie wiece, na ktrych opowiadali, jak nasi przodkowie 185 lat temu szturmowali prusk stolic. Kiedy w styczniu 1945 r. run niemiecki front, uchodcy z Nowej Marchii musieli tylko przekroczy Odr, by znale si w bezpiecznym rejonie Berlina. Wielu uciekinierw z Kraju Warty cigao na lsk, z ktrego z kolei ewakuowao si 3,2 miliona osb. Nieprzeliczone tysice spord nich znalazy mier pod gsienicami rosyjskich czogw lub zginy zamordowane przez onierzy radzieckich jednostek tyowych, jednak wielkim bogosawiestwem losu byo to, e uchodcy mieli tu moliwo przedostania si drog ldow na poudnie, ku nietknitym, opartym o rubie Sudetw pozycjom Grupy Armii rodek", bd te na zachd - na drug stron Odry i Nysy uyckiej, czyli do Grnej Saksonii. Saksonia, oglnie rzecz biorc, uchowaa si dotd przed alianck ofensyw lotnicz i wraz z przeciganiem si wojny napywali do niej ucieki-

nierzy, pacjenci szpitali i ranni onierze; wywoono tam take drogocenne archiwa i kolekcje dzie sztuki. Pn zim 1944-45 r. toczyo si ju w tej prowincji 500 ty. uchodcw ze lska, jak

rwnie 400 ty. cywilw, ktrzy stracili dach nad gow wskutek alianckich nalotw na inne obszary Rzeszy. Saksonia przesta a uchodzi za oaz bezpieczestwa dopiero w wyniku brytyjskich i ameryka skich bombardowa Drezna 13 i 14 lutego.
ROZDZIA 25

Zakoczenie wojny i okres powojenny

Ostatnie dziaania militarne Teatr naddunajski

Hitler uwaa pola naftowe Nagykanizsa, lece nieco na poudniowy zachd od Jeziora Balaton, za najistotniejszy ze strategicznego punktu widzenia obszar na froncie wschodnim. Odzwierciedleniem jego priorytetw byo takie, a nie inne rozmieszczenie wojsk niemieckich w styczniu i lutym 1945 roku. Oto spord osiemnastu drogocennych dywizji pancernych operujcych na froncie wschodnim siedem walczyo na Wgrzech, dwie w Kurlandii, cztery w Prusach Wschodnich i tylko pi na kierunku berliskim. Pnym latem 1944 r, Armia Czerwona posuwaa si szybko w gr doliny Dunaju, potem jednak, poczynajc od 29 padziernika, uwikaa si na ponad pi miesicy w walki o Budapeszt i jego okolice. 24 grudnia oddziay 2 i 3 Frontu Ukraiskiego poczyy si na zapleczu miasta,

odcinajc 188 ty. onierzy niemieckich i wgierskich. W tej sytuacji przerzucono na poudnie wchodzcy dotd w skad Grupy Armii A" IV Korpus Pancerny SS (co wydatnie osabio Niemcw w Polsce), ktry l stycznia 1945 r. rozpocz pierwsz z czterech kolejnych niemieckich kontrofensyw na teatrze wgierskim. Ten sam korpus wznowi natarcie 18 stycznia, podchodzc tym razem na odlego dwch kilometrw do przedmiecia Buda, wczeniej jednak Rosjanie opanowali Peszt, za Hitlerowi chodzio ju nie tyle o odblokowanie garnizonu Budy, co o to, by kontynuowa on walk i wiza tym samym wojska radzieckie. Buda pada 13 lutego, ale cztery dni pniej IV Korpus Pancerny SS rozpocz udane uderzenie wyprzedzajce (17-24 lutego), likwidujc rosyjskie przyczki nad rzek Hron i niwelujc w ten sposb na razie niebezpieczestwo mogce grozi Bratysawie i Wiedniowi. Wymowny by fakt, e Hitler zaangaowa jedyny operacyjny odwd, jakim jeszcze dysponowa - 6 Armi Pancern SS - nie do obrony Berlina, tylko do czwartej i ostatniej ofensywy na Wgrzech: operacji nad Jeziorem Balaton (Fruhlingserwachsen, czyli Przebudzenie Wiosenne, 6-

15 marca). Niemcy zaatakowali wtedy z rejonu na wschd od Balatonu - 6 Armia Pancerna SS na pnoc w kierunku Budapesztu, a 2 Armia Pancerna na wschd i poudniowy wschd. Rosjanie zastopowali to natarcie w jednej z najwi kszych, ale i najmniej znanych bitew drugiej wojny wiatowej, a nastpnie w trzecim tygodniu marca rozpoczli wasn wielk ofensyw na Wiede (16 marca ruszy na pnocy 3 Front Ukraiski, a 17 marca na poudniu 2 Front Ukraiski). Do 4 kwietnia oczycili z Niemcw Wgry, po czym stoczyli uwieczon sukcesem walk o Wiede (5-13 kwietnia). Zatrzymali si ostatecznie w Stockerau w Dolnej Austrii.

Morawy, Czechy i koniec Grupy Armii rodek" Schrnera

Powracamy teraz do opowieci o losach Grupy Armii rodek" Ferdinan-da Schrnera, dziaajcej na lewym (poudniowym) skrzydle wojsk rosyjskich operujcych na kierunku berliskim. Schrner (awansowany 5 kwietnia

do stopnia feldmarszaka) rozmieci 4 Armi Pancern na pnocy, wzdu rubiey graniczcych ze lskiem gr, natomiast siln l Armi Pancern (dowodzon niegdy przez Heinriciego) - w uprzemysowionym rejonie Ostrawy na pnocnym wschodzie, 17 Armia przeduaa t lini ku poudniowemu zachodowi. Etniczni Czesi" zachowywali si spokojnie do 3 i 4 maja, kiedy to strajki sparalioway funkcjonowanie kolei, a w oknach domw zaczy si pojawia czerwone flagi. Grupy partyzantw komunistycznych przejy inicjatyw w otwartych walkach, jakie 5 maja rozgorzay w Pradze; dzie pniej nastpi osobliwy, ale i decydujcy zwrot w tych zmaganiach, gdy do miasta wdarli si Rosjanie w niemieckich mundurach. Bya to l Dywizja armii generaa Andrieja Wasowa, ktr sformowali Niemcy rekrutujc rosyjskich jecw, a ktra zwrcia si teraz przeciw swoim nowym panom. Podwjni renegaci Wasowa znaleli si obecnie w takiej sytuacji, e prowadzili wojn zarwno z wojskami niemieckimi, jak i radzieckimi; 7 maja l Dywizja wycofaa si z Pragi, by unikn ewentualnego spotkania z oddziaami Armii Czerwonej. W ostatnich dwch dniach wojny w Czechosowacji" znajdowao si nadal okoo miliona niemieckich onierzy. Generalnie kierowali si oni na zachd, woleli bowiem dosta si do niewoli amerykaskiej. Ich arier-gardy cofay si toczc walki z formacjami radzieckimi, z ktrych najgroniejsze byy kliny pancerne l Frontu Ukraiskiego Koniewa, wdzierajce si do Czech od pnocy. Pozwolenie na t zorganizowan ucieczk na zachd" wyda 7 maja dowdca grupy armii Schrner za namow swego szefa sztabu, generaa porucznika Oldwiga von Natzmera, ktry otrzyma z OKW dyspozycj, e o pnocy z 8 na 9 maja musi wej w ycie zawieszenie broni. Niemcy naturalnie nie wiedzieli o rozmowach, jakie od ko ca kwietnia prowadzili drog radiow szef radzieckiego Sztabu Generalnego Anto-now oraz naczelny dowdca wojsk alianckich genera Eisenhower. Rosjanie chcieli, by Amerykanie zatrzymali si w Lesie Czeskim i zachodnich Czechach, albowiem Armia Czerwona miaaby wtedy otwart drog do Pragi i lecych za ni terenw. 4 maja Eisenhower obieca, e oddziay amerykaskie nie przekrocz linii Karowe WaryPilzno-Czeskie Budzie-jowice, tote gdy w ostatnich godzinach wojny niemieccy onierze zbli-

ali si do Lasu Czeskiego, przekonywali si, i Amerykanie nie chc ich ju bra pod sw opiek. Niektrym maym grupkom udao si mimo wszystko przelizn na drug stron, jednak wikszo Niemcw musiaa si pogodzi z pjciem do niewoli rosyjskiej. Nie wiemy ze stuprocentow pewnoci, co dziao si z feldmarszakiem Schrnerem do momentu, gdy 18 maja jacy cywile rozpoznali go we wschodniej Austrii, gdzie awaryjnie ldowa jego lekki samolot. Zosta wtedy zatrzymany przez niemieckich oficerw, ktrzy dziaali z upowanienia Amerykanw, a potem przekazano go Rosjanom. Schrner by wiziony w Zwizku Radzieckim jako zbrodniarz wojenny do 1955 r,, kiedy to zosta zwolniony i powrci do rodzinnej Bawarii. Teraz jednak wystpili przeciw niemu rozaleni niemieccy weterani, pragncy pomci tysice swoich kolegw, straconych na jego rozkazy w kocowych fazach wojny. W 1957 r. Schrner zosta skazany na cztery i p roku wizienia na podstawie oskarenia o nieumylne spowodowanie mierci. Po wyjciu na wolno y jeszcze dziesi lat; zmar w 1973 roku. Istniej dwie sprzeczne relacje dotyczce tego, co dziao si z Schrnerem w owym tajemniczym drugim tygodniu maja 1945 roku. Wedug jego adiutanta, porucznika Helmuta Dirninga, uciekajc Schrner zastosowy-wa si w peni do zalecenia Hitlera, ktry mia mu nakaza objcie dowdztwa nad ostatni narodow redut" w Bawarii. Naley wszake w tym miejscu odnotowa, e Dirning by kuzynem Schrnera, i e nie towarzyszy mu podczas jego ucieczki z Czech. Duo bardziej szczegowe wiadectwo pozostawi szef sztabu feldmarszaka, genera porucznik von Natzmer. Historia ta zaczyna si 7 maja w Jzefowie. Wypchawszy aktwk pienidzmi, Schrner oznajmi von Natzmerowi, e zamierza uciec lekkim samolotem, poniewa jest zbyt skompromitowany, by mg sobie pozwoli na wpadnicie w rce Rosjan. Zaoferowa cz pienidzy von Natzmerowi na wypadek, gdyby ten take postanowi si ulotni, jednak lodowatym i pogardliwym gosem von Natzmer zwrci Schrnerowi uwag na fakt, e nazajutrz grupa armii bdzie wykonywa marsz, ktrego stawk bdzie jej by albo nie by. W takiej chwili dowdca nie powinien porzuca onierzy, gdy nigdy jeszcze pomoc wyszego przeoonego nie bya im tak potrzebna, jak wanie teraz". Schrner odpar, e

da ju wszystkim w grupie armii woln rk, by uciekali na zachd, i sam pragnie teraz tylko skorzysta z tej samej swobody. 8 maja rano samochd Schrnera wystartowa z takim impetem, e wz von Natzmera ledwo mg za nim nady. W miasteczku atec nie byo ladu po obiecanym Fieselerze Storchu. Grupka pozostaa tam, pki na pnocnym skraju lotniska nie pojawio si kilka rosyjskich czogw, ktre otworzyy ogie. Wznowiono szalecz jazd i osignito w ten sposb Podhorsan, gdzie dowiedziano si, i na pobliskiej ce wyldowa Storch. Von Natzmer rozpaczliwie potrzebowa tej maszyny w celu nawizania cznoci z 17 Armi oraz l Armi Pancern, z ktrymi nie mona si byo skontaktowa przez radio, ale gdy sprbowa przemwi znowu do Schrnera, stwierdzi, e feldmarszaek uraczy si bardzo solidn dawk alkoholu i przebra w narodowy strj bawarski. Rankiem 9 maja Schrner zastraszy starszych wiekiem wartownikw i zmusi ich, by wpucili go do Storcha, po czym odlecia na zachd.

Operacja berliska
Ostatnia niemiecka linia obrony zagradzaj ca drog do serca Rzeszy biega wzdu Nysy uyckiej i Odry do Zalewu Szczeciskiego. Dla Rosjan wojna bya na dobr spraw wygrana, jednak przystpowali do tej kocowej ofensywy w atmosferze pewnego popiechu - Stalin, ktremu niezmiernie zaleao na zajciu Berlina przed zachodnimi aliantami, dopingowa Koniewa i ukowa, aranujc wycig o to, kto pierwszy dotrze do miasta.- czy l Front Ukraiski, czy te l Front Biaoruski. 2 Front Biaoruski Rokossowskiego mia wyrwnywa front bardziej na pnocy, nad doln Odr, Operacja berliska rozpocza si 16 kwietnia 1945 roku. Na jej potrzeby zgromadzono 2,5 miliona onierzy, 6250 czogw oraz 42 ty. dzia i modzierzy. ukw mia zrazu kopoty, poniewa musia naciera z zatoczonego przyczka kostrzyskiego przeciw gboko urzutowanym pozycjom na Wzgrzach Seelowskich. Przeama niemieck obron dopiero 19 kwietnia, ale potem nadrabia czas tak skutecznie, e z polecenia Stalina zdobywanie symbolicznego obiektu Reichstagu - miao przypa w

udziale oddziaom dowodzonego przeze l Frontu Biaoruskiego. Obie rosyjskie grupy armii okryy Berlin 25 kwietnia, a nazajutrz rozgorzay boje o centrum miasta. 30 kwietnia Hitler popeni samobjstwo; tego samego dnia pad Reichstag. 2 maja skapitulowali yjcy jeszcze obrocy niemieckiej stolicy.

Ostatnie dni
Po mierci Hitlera wszed w ycie jego Testament Polityczny, na mocy ktrego Wielki Admira Karl Doenitz zosta prezydentem Rzeszy i naczelnym dowdc Wehrmachtu. 2 maja poczyni on pierwszy, a zarazem najwaniejszy zapis w swym dzienniku wojennym: Na obecnym etapie podstawowym zadaniem wadz musi by uchronienie jak najwikszej liczby Niemcw przed zagad z rki bolszewizmu". W tamtym czasie we wschodniej i rodkowej Europie wci jeszcze znajdoway si due zgrupowania wojsk niemieckich. Wielu Niemcw -choby tych z dywizji stacjonujcych w Szlezwiku-Holsztynie, Bawarii czy Tyrolu - mogo mie pewno, e wezm ich do niewoli alianci zachodni. Inni z kolei skazani byli na niewol rosyjsk, na przykad 190 ty. onierzy Grupy Armii Pnoc" w Kurlandii (poddali si 10 maja), oddziay bronice si w delcie Wisy, czyli na poudniowy wschd od Gdaska, a take garnizon oblonego Wrocawia (kapituloway 6 maja). Caa reszta oddalaa si teraz prdko od linii, utrzymywanej do tej pory pewnie przez Niemcw, a przebiegajcej wzdu Sudetw na wschd, do rejonu Ostrawy, a potem skrcajcej na poudnie i wiodcej przez wschodnie Morawy, dolin Dunaju i Alpy Austriackie do pnocnej Jugosawii. Midzy l a 9 maja w przyblieniu 1,5 miliona niemieckich onierzy zdoao oderwa si od przeciwnika na froncie wschodnim i przej na tereny kontrolowane przez sojusznikw zachodnich. Oczekiwali, e ci ostatni zagwarantuj im przynajmniej ycie i podstawow opiek. Nadzieje te nie zawsze si

ziszczay. Formalne wyganicie dziaa zbrojnych nastpio 9 maja 1945 r., aczkolwiek na wschd od Pragi starcia wybuchay jeszcze do jedenastego, a kapitulacja wojsk niemieckich w Jugosawii zakoczya si dopiero pit-

nastego. Ostatni pozostao po Trzeciej Rzeszy usunito 23 maja, kied; to brytyjska brygada pancerna pojmaa nad Batykiem Wielkiego Admira a Doenitza i czonkw jego rzdu tymczasowego.

Wywaszczenie, okupacja i podzia - jataski okres w historii Niemiec, 1945-90

Za duchem Jaty" [...] krya si rzeczywisto radzieckich zwycistw militarnych, ktrych ucielenieniem bya Polska.
(John Erickson)

Dopiero pod koniec XX w. stao si moliwe wyodrbnienie w dziejach Niemiec i rodkowej Europy oddzielnego okresu historycznego, ktry zapocztkowany zosta kocowym komunikatem konferencji jataskiej z 10 lutego 1945 r. Na tre tego tekstu wpyn fakt zajcia przez Rosjan zachodniej Polski podczas operacji wilasko-odrzaskiej; komunikat sankcjonowa zasadnicze ustalenia co do przekazania Polsce i Zwizkowi Radzieckiemu czci terytorium Niemiec, jak rwnie okupacji i de facto podziau reszty Rzeszy. W szerszym kontekcie usunicie Niemcw ze Wschodu i podzia Niemiec nie stanowiy jedynie jakiego rodzaju odpowiedzi na zbrodnie niemieckiego despotyzmu - ktrych penej skali w trakcie wojny jeszcze sobie nie uwiadamiano. Korespondoway rwnie z celami, przywiecajcymi od dawna gwnym mocarstwom koalicji i wcielanymi podczas wojny w ycie" (Hillgruber, Zweieei Untergang: Die Zerschlagung des Deutschen Reiches und das Ende des europaischen Judentums, 1986, s. 9-10). Na ewoluujce w toku wojny cele brytyjskie silnie rzutowaa niech do Prus", co skaniao brytyjskich mw stanu do opowiadania si za takimi rozwizaniami terytorialnymi, ktre doprowadziyby do rozbicia tego podmiotu. Zarwno Wielka Brytania, jak i Stany Zjednoczone zgadzay si na radzieck aneksj pnocno-wschodniej czci Prus Wschodnich wcznie z Krlewcem, przemianowanym na Kaliningrad". 5 lutego 1945 r., gdy trwaa jeszcze konferencja w Jacie, uzaleniony od ZSRR pol-

ski rzd tymczasowy owiadczy, e lsk oraz reszta terytorium Prus Wschodnich przejd pod kontrol polskiej administracji cywilnej - uprzedzajc tym samym kocowy komunikat, czy nawet wykraczajc poza jego formu, wspomina on bowiem tylko o znaczcych nabytkach terytorialnych" dla Polski na pnocy i zachodzie. Podczas pniejszej konferencji w Poczdamie pastwa

zachodnie zaakceptoway fakt rozcignicia przez Polakw ich administracji na tereny Niemiec pooone na wschd od Odry i Nysy uyckiej; w kocowym komunikacie z 2 sierpnia 1945 r, wyraono aprobat dla wysiedlenia ocalaych jeszcze Niemcw z Polski, Czechosowacji i Wgier. W rzeczywistoci zmiany poszy jeszcze dalej, ni sugerowaaby to litera oficjalnych deklaracji. Polacy przejli Szczecin wraz ze sporym obszarem na zachodnim brzegu dolnej Odry, a administracyjna linia Odry i Nysy uyckiej przeistoczya si w sta granic pastwow - w ten sposb granice Polski przesuny si o okoo 130 kilometrw na zachd w stosunku do 1939 r,, co byo swoist rekompensat za odebrane jej przez ZSRR rozlege kresy wschodnie. Jak si teraz okazao, to wieo pozyskane terytorium, ktrego znaczna cz miaa dotd cakowicie germaski charakter, miao zosta wczone do Polski" jako podmiotu zdefiniowanego w komunikacie poczdamskim. W efekcie Prusy Wschodnie, Pomorze, Nowa Marchia oraz cay lsk miay obecnie - tak jak Sudety w Czechosowacji - zosta oczyszczone z Niemcw. Ponad 2 miliony ludzi, czyli wikszo rdzennej niemieckiej populacji, usunito zatem po drugiej wojnie wiatowej z ich domw. Cho w komunikacie poczdamskim mwiono o zorganizowanym i humanitarnym przetransportowaniu", akcji tej si rzeczy towarzyszya przemoc: zabjstwa i inne brutalne ekscesy. W 1955 r. trzy zachodnie strefy okupacyjne przeksztaciy si w Niemcy Zachodnie (Republik Federaln Niemiec), a strefa radziecka -w Niemcy Wschodnie (Niemieck Republik Demokratyczn). Niemcy Wschodnie oraz Czechosowacja posuyy za baz dla ogromnego, stacjonujcego tam nieprzerwanie zgrupowania wojsk radzieckich, ktre jeszcze w 1989 r. liczyo okoo 505 ty. ludzi, 9500 czogw, 3950 sztuk artylerii oraz 490 wyrzutni rakietowych. Zwizek Radziecki nie chcia wojny, ale gdyby do niej doszo, jego absolutnym priorytetem byyby dziaania ofensywne,

pozwalajce oddali konflikt od ziem rosyjskich i przenika bardzo gbc ko na zachd. Stosowne doktryny militarne wyrastay z dowiadcze Wielkiej Wo ny Ojczynianej, a zwaszcza wielkich ofensyw z 1944-45 r., spord kt rych operacja wilasko-odrzaska plasowaa si na pierwszym miejscu Histori wojskowoci uwaano za jedn z szeciu dyscyplin nauki woj skowej - traktowana bya rwnorzdnie z takimi dziedzinami jak szkole nie i technologia. Departament Historii Wojskowoci prowadzi studia nad Wielk Wojn Ojczynian przy wykorzystaniu najbardziej rygory stycznych metod statystycznych, uaktualniajc swe ustalenia z uwzgld nieniem wi kszej prdkoci, zasi gu i si y raenia nowych systemw broni, ale zawsze z odniesieniem do fundamentalnej praktyki z lat 1941-45. W wyniku tej mudnej pracy powstay naukowe" normy, na podstawie ktrych dowdca w polu mg wyliczy na przykad prawdopodobny wskanik strat, zuycie paliwa i amunicji, tempo posuwania si, czy te dokadne efekty zastosowania ognia o danym nat eniu. Niezwykym zrzdzeniem losu najbardziej skorzystaa z tych bada armia brytyjska podczas dziaa w Zatoce Perskiej w 1991 r., kiedy to jej planici musieli si zmierzy z nowymi dla siebie problemami zwizanymi z przeamywaniem staych umocnie obronnych. Analizowano dowiadczenia radzieckie zarwno pod ktem przygotowania artyleryjskiego, jak i spodziewanego boju spotkaniowego" z Irakijczykami w otwartym terenie w gbi. W trakcie samych walk (24-28

lutego) brytyjska l Dywizja Pancerna zachowywaa si bardzo podobnie do radzieckiej armii pancernej czy korpusu pancernego z 1945 r., rozwijajc powodzenie przez wyom, ktry wybia w nieprzyjacielskich pozycjach amerykaska l Dywizja Piechoty Zmechanizowanej. Normy logistyczne opieray si w duej mierze na dowiadczeniach brytyjskich z Afryki Pnocnej (194043).

Wyzwanie wobec werdyktw z 1945 roku

Analitykw przytoczyy zmiany, jakie poczwszy od 1989 r. zachodziy z oszaamiajc prdkoci we wschodniej Europie. W styczniu 1990 r. w Niemczech Wschodnich, bdcych dotd krajem modelowego socjalistycz-

nego adu, zapanowa stan bliski anarchii, za 3 padziernika dokonao si ponowne zjednoczenie Niemiec, czy raczej przejcie przez Niemcy Zachodnie podupadajcych Niemiec Wschodnich. Radzieckie garnizony zamieniy si w wyspy, zagubione pord kapitalistycznego wiata. Z punktu widzenia si amerykaskich i brytyjskich, ktre i tak ju miay problemy z finansami, a take z ekologami, odpaday teraz najwaniejsze powody dla dalszego stacjonowania na niemieckim terytorium; jeszcze do koca tego samego roku wysano cz najlepszych oddziaw i wyposaenia do Zatoki Perskiej. A zatem w sprawach dotyczcych podziau Niemiec i znaczcej obecnoci na ich terenie obcych wojsk - w 1990 r. dobieg koca jataski okres w historii tego kraju. Trwa on czterdzieci pi lat, w ktrym to czasie wojska dawnych sprzymierzecw rozlokowane byy mniej wicej tam, dokd dotary w 1945 roku. To tak, jakby po Waterloo oddziay brytyjskie i pruskie pozostay we Francji, w liczebnej proporcji odpowiadajcej ich zaangaowaniu w tej bitwie, a do 1860 roku. Inny potencjalnie niewygodny problem prawny rozwizany zosta duo szybciej, ni oczekiwano. Poza samymi Niemcami Zachodnimi generalnie nie uznawano faktu, e Republika Federalna nie zaakceptowaa nigdy tych de facto granic, jakie ustanowili Polacy po wojnie kosztem Niemiec. W kocowym komunikacie konferencji w Poczdamie z sierpnia 1945 r. wspominano o tymczasowej linii Odry i Nysy uyckiej i deklarowano, e ostateczna delimitacja zachodniej granicy Polski winna zaczeka na pokojowe uregulowania". Jednak do wzmiankowanych uregulowa nigdy nie doszo, poniewa zaraz po drugiej wojnie wiatowej nastaa Zimna Wojna, i nie zawarto traktatu pokojowego. W opinii zachodnio-niemieckiego Trybunau Konstytucyjnego nadal obowizyway granice Niemiec z 1937 r. - innymi sowy, zachodnia cz Polski oraz radziecki Obwd Kaliningradzki teoretycznie w dalszym cigu leay w ich obrbie. Ku zaskoczeniu niektrych obserwatorw rzd ponownie zjednoczonych Niemiec wyrzek si roszcze w tym kierunku i na mocy traktatu z 14 listopada 1990 r. uzna lini Odry i Nysy za ostateczn wschodni granic swego kraju. Wszelako wczeniej jeszcze rzucone zostao wyzwanie wobec moralnych werdyktw z 1945 r., przy czym jest znamienne, i to wanie histo-

rycy niemieccy jli powtpiewa, czy Niemcy maj si ju zawsze ugin pod ciarem winy za to, co si dziao za czasw Trzeciej Rzeszy. Niem traktuj badania historyczne bardzo powanie, bowiem profesja histoi ka wywodzi si z dziewitnastowiecznych niemieckich uniwersytetw, pimiennictwo historyczne o ich kraju niemal nieuchronnie przybie charakter polityczny. Ow Historikerstreit zainaugurowa filozof-historyk Ernst Nolte, z mieszczajc 6 czerwca 1986 r. na amach Frankfurter Allgemeine Zeitui artyku pt. Przeszo, ktra nie chce odej". Susznie czy nie Noltego zaliczano - obok Andreasa Hil grubera oraz wiele publikujcego historyka Michaela Sturmera - do neokonserwatystw". Wysuwana przez nich zasadnicza teza, cho podwa; na w punktach szczegowych, nie jest atwa do zakwestionowania: twiei dz mianowicie, i przestpstwa Trzeciej Rzeszy nie byy czym wyjtkc wym pord zbrodni popenionych w XX wieku.
ROZDZIA 26

Streszczenie i wnioski
Wraz z rozwojem dwudziestowiecznego rzemiosa wojennego ycie ludzkie tracio coraz bardziej na wartoci. Hitler dy, na ile tylko pozwalaa na to wczesna technologia, do realizacji celw o wymiarze niemal totalnym w wojnie przeciw Zwizkowi Radzieckiemu, jak rozpocz w 1941 roku. W swej pierwszej kampanii Niemcy bliscy byli zdobycia Moskwy i Leningradu, jednak klska pod Stalingradem - gdzie 2 lutego 1943 roku kapitulowaa Armia - jak rwnie kosztowne niepowodzenie natarcia pod Kurskiem (5-12 lipca 1943 r.) wskazyway, e wojna zaczyna si obraca przeciw nim. Latem 1944 r. wojska radzieckie odnotoway istotne sukcesy, wypierajc Niemcw ze wschodniej Polski i postpujc w gr doliny Dunaju. Na pocztku 1945 r. dwie grupy armii - l Front Ukraiski marszaka Koniewa oraz l Front Biaoruski marszaka ukowa - otrzymay zadanie wykonania natarcia przez zachodni Polsk i wkroczenia na teren Niemiec. Rosjanie mieli przytaczajc przewag liczebn, dysponowali znakomitej jakoci sprztem, zdyli te ju do tej pory osign mistrzostwo

w prowadzeniu zmechanizowanej wojny. Oba Fronty przystpiy do ofe: sywy odpowiednio 12 i 14 stycznia. Szesnastego oddziay radzieck przedary si ju przez niemieck taktyczn stref obrony i rozwijay p wodzenie w przestrzeni operacyjnej. Po drodze do Odry grupa armii Koniewa oswobodzi a Czstochow Krakw oraz wymanewrowaa Niemcw z gwnej czci Zagbia Grni lskiego. Nacierajca z prawej strony grupa armii ukowa zaja Warsz. we i d, a potem przenikna przez Midzyrzecki Rejon Umocnie; Do 2 lutego wojska radzieckie wtargny gboko na terytorium wschoc nich Niemiec, wychodzc nad grn i rodkow Odr - od jednego uchwyconych przez nie przyczkw pozostawao im ju tylko siederr dziesit kilometrw do Berlina. Z wielu powodw Rosjanie nie zdoali jednak ukoronowa tej operaq wilasko-odrzaskiej

pokonaniem owego krtkiego dystansu, jaki dzieli ich jeszcze od niemieckiej stolicy - oto natrafili nad Odr na uporczyw opr, odwil utrudniaa im przemieszczanie si i dowz zaopatrzenia, id dowdztwo stracio pewno siebie, za obnienie dyscypliny osabio zdol no bojow ich jednostek. Armia Czerwona zmuszona zostaa do przygo towania zakrojonych na szerok skal operacji majcych na celu ubezpie czenie obu skrzyde wojsk dziaajcych na kierunku berliskim". I tak na flance poudniowej Koniew musia przeprowadzi operacj d nolsk (8-24 lutego). Jego oddziay okryy Wrocaw, lecz zostay powstrzy mane na linii Nysy uyckiej. Nastpnie, wyzyskujc wyciszenie na froncie to Niemcy odnieli lokalne sukcesy w wyniku kontrofensyw pod Lubanierr (2-5 marca) oraz Strzegomiem (9-14 marca), Z kolei w trakcie drugiej operacji oczyszczajcej-grnolskiej (15-31 marca) - Koniew poczyni niewielkie postpy za cen wysokich strat; Niemcom udao si utrzyma w swym rku uprzemysowiony rejon Ostrawy a do 28 kwietnia. Przechodzimy teraz do wydarze na flance pnocnej, gdzie operoway dwie kolejne radzieckie grupy armii - 3 i 2 Front Biaoruski - ktrym nakazano zwiza i zniszczy siy niemieckie w Prusach Wschodnich oraz nad doln Wis. Na pnocy 3 Front Biaoruski Czerniachowskiego zaatakowa 13 stycznia, lecz natkn si przed Krlewcem na twardy opr. Dopiero po tygodniu zacitych walk Rosjanie ruszyli szybko do przodu, poddajc Krlewiec pierwszemu obleniu (27 stycznia-26 lutego). Nie-

mniej opnienie to pokrzyowao radzieckie plany, co przynioso dalekosine skutki. Przede wszystkim by odciy Czerniachowskiego skierowano 2 Front Biaoruski znad dolnej Wisy na pnocny wschd, w gb Prus Wschodnich. Wprawdzie zwrot ten doprowadzi do odcicia niemieckiej 4 Armii w rodkowych Prusach Wschodnich, jednak rwnoczenie 2 Front Biaoruski nie by ju w stanie udzieli wystarczajcego wsparcia na skrzydle ukowowi, nacierajcemu na kierunku berliskim. Niemcy stworzyli teraz nowe silne zgrupowanie - Grup Armii Wisa" - nawisajce nad luk rozwierajc si midzy Rokossowskim a ukowem, i wykonali kontrnatarcie (operacja Sonnenwende, 15-21 lutego). Jakkolwiek atakujce wojska niemieckie nie zdoay osign wyznaczonych celw, Rosjanie byli ju teraz bardzo zaniepokojeni potencjalnym zagroeniem na swym pomorskim skrzydle, co zmusio ich do przeprowadzenia na tym kierunku zmasowanej ofensywy. W pierwszej fazie (24 lutego-4 marca) operacji pomorskiej elementy 1 i 2 Frontu Bia oruskiego przedary si przez Pomorze na pnoc, do Batyku. Potem cz armii rosyjskich skrcia w prawo, a cz w lewo: 2 Front Biaoruski zwrci si na wschd, spychajc odizolowan niemieck 2 Armi do Rejonu Umocnionego Gdaska i Gdyni, podczas gdy l Front Biaoruski rozgromi 3 Armi Pancern i ruszy ku dolnej Odrze, w kie runku Szczecina. Cho operacja pomorska stanowia sama w sobie due zwycistwo Rosjan, podobnie jak kampanie Koniewa na lsku przyniosa jednoczenie osabienie si radzieckich stojcych naprzeciw centralnych rejonw Niemiec, co przyczynio si z kolei do przeduenia istnienia Trzeciej Rzeszy o ponad trzy miesice, liczc od chwili, gdy dotary do Odry pierwsze rosyjskie czowki. Tymczasem nadal walczyo rozpaczliwie szereg odcitych niemieckich armii i garnizonw. 4

Armia, izolowana w rodkowych Prusach Wschodnich, zostaa praktycznie unicestwiona w kotle Heiligenbeil (13-28 marca). Rosjanie zdobyli Krlewiec po drugim obleniu (2-10 kwietnia), opanowali te przylegajcy do Pwysep Sambijski (13-27 kwietnia). W sukcesywnych operacjach zlikwidowano take te ogniska niemieckiego oporu, jakie przetrway jeszcze po radzieckim zwycistwie na Pomorzu. Chodzi tu o uderzenia na Rejon Umocniony Gdaska i Gdyni (15-

28 marca), Koobrzeg (4-18 marca) oraz przedmocie Dbie na wsch< nim brzegu Odry naprzeciw Szczecina (6-21 marca). Niemcy woyli wiele wysiku w obron twierdzy Kostrzyn, lei dalej w gr Odry i przegradzajcej bezporedni drog do Berlina. Wyi ke na tym tle tarcia przyspieszyy kryzys w niemieckim kierownictw: co doprowadzio 18 marca do ustpienia Himmlera z funkcji dowd Grupy Armii Wisa", a 28 marca do zdymisjonowania Guderiana ze sl nowiska szefa OKH. Kostrzyn pad pod koniec tego miesica i odtd R sjanie rozporzdzali rozlegym przyczkiem, ktry mieli wykorzysta jal jedn z odskoczni do ostatecznego uderzenia na Berlin. Inne garnizony byy zagroone bd oblegane od pierwszych dni r dzieckiej ofensywy styczniowej. Dziki zdobyciu Poznania (27 stycznia 22 lutego) wyeliminowano powan przeszkod utrudniajc funkcjom wanie rosyjskich linii zaopatrzeniowych. Wrocaw otoczono 15 lutegi jednak podda si on po epickiej obronie dopiero 6 maja. Wielka operacja berliska rozpocza si 16 kwietnia. 30 kwietnia Hitle popeni samobjstwo, a 2 maja skapitulowaa sama stolica. Do 9 maj rozsiane po Europie niemieckie wojska ju si podday lub miay to wkrl ce uczyni. W cieniu pierwszych spektakularnych rosyjskich zwycistw odbywa a si konferencja sprzymierzonych w Jacie (4-10 lutego), ktra dopro wadzia, bezporednio czy porednio, do przejcia przez Polsk czci nie mieckiego terytorium, usuni cia milionw etnicznych Niemcw ze wschodniej Europy oraz okupacji i de facto podziau pozostaych zierr niemieckich. Podzia zarwno Niemiec, jak i caego kontynentu utrzymy wa si do 1990 r., kiedy to run system komunistyczny w rodkowej i wschodniej Europie, a Niemcy zostay powtrnie zjednoczone - tak otc dobieg koca okres historyczny, ktry rozpocz si, gdy 12 stycznia 1945 r. wojska radzieckie przystpiy nad Wis do ofensywy. Niemiecka klska z 1945 r. bya nieunikniona, zwaywszy na skal przewagi materiaowej sojusznikw, szczeglnie na froncie wschodnim, oraz fakt, i koalicja antyhitlerowska zachowaa polityczn jedno. Pozostaje spyta, dlaczego Niemcy przegrali wanie w taki sposb, w jaki przegrali - i tutaj wszelkie dociekania wiod do konkluzji, e Trzecia Rzesza nie-

miecka, mimo powiewajcych sztandarw i marszowego rytmu, pod wieloma wzgldami nie bya organizmem zjednoczonym. Jak uwiadamia sobie genera pukownik Guderian - Hitler, a take cz jego najbliszych

wsplnikw, byli ludmi Dunaju czy Renu, ktrzy zbyt pno zdali sobie spraw ze miertelnego niebezpieczestwa, wiszcego nad starym pruskim sercem Rzeszy. To uderzajce, jak du wag take na niszych szczeblach dowodzenia przykadali Niemcy do korzeni danego czowieka jako jednego z czynnikw predestynujcych go do uzyskania takiego czy innego przydziau. Uwaano na przykad za rzecz wan, e genera Krappe by Pomorzaninem, Schulz lzakiem, von Saucken wschodnim Prusakiem, czy e Greiser wywodzi si z Kraju Warty. Pan-zerknacker Rudel postara si o przerzucenie jego skrzyda Stukasw z Wgier dalej na pnoc, gdy tylko dotara do niego wiadomo, e atakowany jest jego rodzinny lsk. Z kolei genera pukownik Erhard Raus zosta 10 marca odsunity ze stanowiska dowdcy operujcej na Pomorzu 3 Armii Pancernej wanie na tle kontrowersji dotyczcych jego rzeczywistego czy raczej domniemanego pochodzenia. Cz tamtejszej opinii przyja jego zdymisjonowanie z zadowoleniem, poniewa by on z urodzenia Austriakiem i dlatego kim obcym dla Pomorza i jego mieszkacw". Jednak bezporednim powodem jego odwoania by groteskowy epizod, jaki wydarzy si w bunkrze Hitlera, dokd Raus przyby celem przedstawienia raportu o stanie swojej armii, Guderian pisze: Wida byo, e [Raus] osobicie pozna kady zaktek frontu swej armii i potrafi oceni kad jej dywizj. Gdy skoczy, Hitler poegna go bez sowa komentarza. Ledwie za Rauss opuci schron Kancelarii Rzeszy, gdzie odbywaa si odprawa, zwrci si do Keitla, Joda i do mnie ze sowami; Marny raport. Przecie ten czowiek mwi tylko o drobnostkach. Sdzc z akcentu pochodzi chyba z Prus Wschodnich lub z Berlina. Naley go niezwocznie zwolni!". Odpowiedziaem: Genera pukownik Rauss jest jednym z najlepszych generaw naszych wojsk pancernych. [.,.] Co si za tyczy jego pochodzenia, to Rauss jest Austriakiem, paskim rodakiem, mj fuehrerze!"

Hitler: To jest wykluczone! Taki czowiek nie moe by Austri. kiem". Jodl: Owszem, owszem, mj fuehrerze, to jest moliwe. Jego al cent przypomina akcent naszego aktora Mosera". [...] Hitler jednak pozosta przy swoim. Nie poskutkowaa te mj uwaga, e nie mamy nadmiaru dobrych generaw, Raussa pozbawk no dowdztwa. Fundamentalny brak jednoci w Rzeszy uwidacznia si te jaskraw w kwestiach organizacyjnych. Rywalizacja o wadz i zasoby przeszkadza a w koordynacji wysikw nad rozwojem uzbrojenia, przejawiaa si te w chomikowaniu amunicji i materiaw pdnych, jak rwnie spni nej i chaotycznej mobilizacji na potrzeby wojny totalnej z 1944 r. -Podob nie spicia midzy parti nazistowsk a Wehrmachtem paralioway sta rani na rzecz stworzenia na froncie wschodnim obrony urzutowanej \ gb, a take sprowadziy mier i niepotrzebne cierpienia na milion] cywilnych uchodcw. Gdy zblia si koniec Rzeszy, stao si jasne, e kierujcy ni ludzi* walczyli o rne Niemcy". Z jednej strony uzewntrznia si w caej pe ni moralna degrengolada tych, ktrym system hitlerowski by najbliszy Feldmarszaek Schrner i odraajce typy w brunatnych koszulach po

kroju gauleitera Greisera, Schwede-Coburga, Kocha i Hankego nie liczy si w ogle z yciem innych, dopki tylko istnia jeszcze nazistowski po rzdek, ktrego mona byo broni - a nastpnie zatroszczyli si skwapli wie o wasne bezpieczestwo. Dla kontrastu ludzie tacy jak Hossbach Reinhardt, von Tettau, von Saucken, Lasch, von Ahlfen, von Niehoff: wielu innych zasuyli si Niemcom poprzez swe oddanie, udowadnia j, e da si jeszcze pogodzi ludzk odpowiedzialno z onierskim obowizkiem*.

ANEKS

Styl radziecki

Ewolucja radzieckiej koncepcji wojny zmechanizowanej

To niefortunne, e zamiast sowa blitzkrieg" nikt nie zaproponowa trafniejszego terminu na okrelenie sposobu prowadzenia wojny znanego ka demu, kto interesuje si dwudziestowieczn histori wojskowoci. Blitzkrieg to ofensywny styl walki, obejmujcy poczone dziaania czogw, piechoty zmotoryzowanej, mobilnej artylerii oraz bojowych oddziaw saperw przy jednoczesnym jak najbliszym wsparciu lotnictwa. Poprzez skoncentrowanie wasnych si oraz skierowanie na przeciwnika krtkotrwaego, ale intensywnego ognia osiga si przeamanie na jednym lub wicej ni jednym wskim odcinku, po czym przenosi si punkt cikoci na szybkie operacje prowadzone na wielk gboko. Zwycistwo wypracowuje si nie tylko dokonujc zniszcze w sensie

fizycznym, ale i w rwnym stopniu oddziaujc na nieprzyjaciela psychologicznie. Wielk wad sowa blitzkrieg" jest to, e sugeruje ono, jakoby w drugiej wierci XX w. to Niemcy byli jedynymi pionierami i praktykami wojny zmechanizowanej. Tymczasem w rzeczywistoci armia radziecka pro-

wadzia co najmniej w takim samym tempie swoje wasne, rwnolegli prace. Wyprodukowane w Rosji czogi zaprezentowano po raz pierwszy pu blicznie na Placu Czerwonym w dniu 23 stycznia 1923 r., czyli w czwart; rocznic istnienia Armii Czerwonej. Niemniej pocztki radzieckich ba da w zakresie wojny zmechanizowanej zwizane s nie z wojskami pan cernymi jako takimi, tylko z koncepcj wspdziaania" (wzaimodiej stwije) piechoty z artyleri , ktr zgbia genera (a pniej marsza k) Michai Nikoajewicz Tuchaczewski wraz z dwoma wsppracownikami. W swej elementarnej postaci ta kluczowa zasada czenia dziaa rnych rodzajw wojsk znalaza wyraz w Regulaminie Polowym 1929. Radziecka odmiana wojny zmechanizowanej powstawaa zbiorowym wysikiem Wydziau Operacyjnego Akademii Wojskowej Frunzego oraz Zarzdu Operacyjnego Sztabu Generalnego, kierowanego przez W. K. Trian-dafiowa. Wysuwane kolejno rozmaite pomysy testowano na poligonach i w grach dowdczo-sztabowych, co pomogo w duej mierze zniwelowa przepa midzy teori a praktyk, ktra utrudniaa prace w tej samej dziedzinie prowadzone na Zachodzie. Przyjwszy fundamentaln zasad dziaa poczonych rodzajw wojsk", radzieccy planici zastanawiali si z kolei, jakie znale dla niej zastosowanie w wielkich przedsiwziciach na skal taktyczn: w gbokim boju" (gubokij bj). Od tego przeszli nastpnie do gbokich operacji" (gubokaja opieracyja), prowadzonych na szczeblu armii i grup armii. Zdawali sobie spraw, e europejskie terytorium Rosji jest podatne na nowe formy ataku si zmechanizowanych; w 1933 r. wczesny szef sztabu, E. I, Jegorow, meldowa Rewolucyjnej Radzie Wojennej, e technika pozwalaaby potencjalnemu najedcy wnikn szybko na gboko do szeciuset kilometrw w gb kraju i zakci radzieck mobilizacj, opanowa bazy wojskowe oraz uchwyci wane dla gospodarki regiony. Radzieck odpowiedzi na te zagroenia byy wskazwki zawarte w Instrukcjach dotyczcych gbokiego boju (Instrukcyjepoglubokomu boju, 1935) oraz w nader istotnym PU36. W obu publikacjach zalecano prowadzenie

dziaa ofensywnych; Pt/-36zawarowywa zasady, ktre obowizyway w niezmienionej formie przez cae nastpne lata. Pierwsze zadanie polegao na osigniciu jednoczesnego zniszczenia caego ugrupowania nieprzyjaciela na pen gboko jego obrony" (Kir-jan, Wojenno-TiechniczeskijProgriess i Wooruonnyje Siy SSSR, Moskwa 1982, s. 116). Na dugich odcinkach frontu naleao absorbowa uwag przeciwnika i osadzi go w miejscu dziaaniami nielicznych si ,-grupy wicej" (skowywajuszczaja gruppa], podczas gdy przynajmniej dwie trzecie wasnego potencjau bojowego miano zerodkowa w grupie uderzeniowej" (udarnajagruppa), w ktrej koncentrowano do czterdziestu czogw na kilometr frontu. Byy to gwnie wozy z Grupy Bezporedniego Wsparcia (Grup-

pa NPP), cile wsppracujcej z piechot, artyleri i lotnictwem w celu przeamania nieprzyjacielskiej taktycznej strefy obrony. W drugiej fazie miano rozwija powodzenie w otwartej przestrzeni na zapleczu przeciwnika przy uyciu piechoty zmotoryzowanej, kawalerii oraz czogw Grupy Dalszych Operacji (Gruppa DD). Zasadnicze zaoenia radzieckiej koncepcji wojny zmechanizowanej byy w ten sposb gotowe. Jednak nasta teraz okres destabilizacji, ktry przecign si na sze czy nawet wicej lat. Byo to po czci nastpstwem wielkiej czystki z lat 1937-38 - jej ofiar pad sam marszaek Tuchaczewski, a take 35 ty. innych oficerw - a czciowo i chybionych programw reorganizacji wojsk zmechanizowanych, zarzdzonych w listopadzie 1939 r., lipcu 1940 r. oraz w lutym 1941 roku. Podczas hiszpaskiej wojny domowej i w Polsce w 1939 r. komunistyczne jednostki pancerne rozczaroway, za w pocztkowym stadium Wielkiej Wojny Ojczynianej spisay si wrcz katastrofalnie. Trzeba wic byo wskrzesi, lub te rozwin stare pomysy, ktre ujto teraz w szkicowym PU-41 tudzie ju w peni kompletnym PU-44. Oglnie rzecz biorc, Rosjanie nauczyli si lepiej wyporodkowywa proporcj czogw do piechoty w swych kluczowych formacjach, ponadto w coraz wikszym stopniu polegali na potencjale artylerii, co miao zrekompensowa obniajc si jako ich zasobw ludzkich: W dobrze zorganizowanym natarciu artyleryjskim widzieli my uosobienie potgi naszej armii. Uwaalimy, e wszystko, czego do-

konamy ogniem zamiast bagnetem, bdzie stanowio nasz du przewag i uchroni wojska przed zbdnymi stratami. A wic jest sens w tym, aby nie szczdzc rk, nie aujc ani czasu, ani znoju pracowa nad przygotowaniem artyleryjskiego natarcia. I wreszcie, jeeli spojrze na moralny aspekt tej sprawy, tego rodzaju praca w warunkach wojny bya specyficznym wyrazem troski o czowieka w takim stopniu, w jakim sowa troska o czowieka" w ogle s do pogodzenia ze sowem wojna".

Struktura organizacyjna radzieckich si zbrojnych w 1945 roku Fronty

Radzieckie Fronty" byy odpowiednikami tworzonych na Zachodzie grup armii - w sensie dosownym stanowiy zgrupowania okoo dziesiciu armii, mogce obejmowa cznie w przyblieniu milion ludzi. W przypadku operacji wilasko-odrzaskiej l Front Ukraiski oraz l Front Biaoruski przypominay w gruncie rzeczy jakby jeden zdwojony Front, nacieray bowiem na tym samym kierunku; liczyy w sumie 2,2 miliona onierzy, 33 500 dzia polowych i cikich modzierzy, ponad 7 ty. czogw i dzia pancernych, wreszcie 5 ty. samolotw bliskiego wsparcia

(zob. s. 36).

Formacje pancerne i zmechanizowane

Armie pancerne
Zasadnicze siy, ktre miay we Frontach rozwija powodzenie, koncentrowano w armiach pancernych (w 1945 r. Koniew i ukw mieli po dwa takie zwizki). Pierwsze radzieckie armie pancerne zaczy si pojawia w maju 1943 r., jednak wkrtce Niemcy sprawili im solidne lanie, poniewa dysponoway zbyt sab artyleri, a przydzielanych im jednostek piechoty nie integrowano naleycie z oddziaami pancernymi. Niemniej w

styczniu 1945 r. poszczeglne armie pancerne miay ju o jedn trzeci wicej onierzy, dwukrotnie wikszy park czogw i dzia pancernych i czterokrotnie silniejsz holowan artyleri. Radziecka armia pancerna bya obecnie dobrze zbalansowanym zmechanizowanym zwizkiem, w ktrego skad wchodziy standardowo dwa lub trzy korpusy pancerne oraz jeden korpus zmechanizowany. Dawao to w sumie: 35 tys.-50 ty. onierzy 500 czogw (dwa korpusy pancerne) albo 900 czogw (trzy korpu sy pancerne) 850 dzia i modzierzy. Piechota zmotoryzowana przemieszcza a si ciarwkami ub jako desant na czogach, przy czym nigdy nie odegraa tak istotnej roli jak pod koniec wojny, gdy pomagaa czogistom likwidowa grupki uzbrojonych w panzerfausty niemieckich piechurw w pocitym czy zabudowanym terenie. To wanie nalece do radzieckiej 4 Armii Pancernej oddziay piechoty umoliwiy jej wiosn 1945 r. wamanie si na niewielk gboko w silnie uprzemysowiony region Grnego lska. Jakkolwiek armia ta dysponowaa ju i tak du iloci piechoty w stosunku do czogw -obok VI Korpusu Zmechanizowanego Gwardii dysponowaa bowiem tylko jednym korpusem pancernym (X Gwardii) - Leluszenko ogromnie si ucieszy, kiedy 24 marca przydzielono mu dodatkowo V Korpus Zmechanizowany Gwardii: Ju od dawna zabiegaem o wzmocnienie armii trzecim korpusem, jednake najwaniejsze byo to, e otrzymalimy [kolejny] korpus zmechanizowany. Dziki jego wczeniu znacznie wzrastaa nie tylko zdolno bojowa armii, lecz przede wszystkim jej ywotno. Dwa korpusy zmechanizowane, dysponujce pokan liczb artylerii, piechoty zmotoryzowanej i czogw, oraz jeden korpus pancerny -bya to na wczesne warunki najwaciwsza, moim zdaniem, struktura organizacyjna armii pancernej.

Korpusy pancerne
Komentarz Leluszenki przypomina nam o jednej z fundamentalnych zasad blitzkriegu - we wszystkich rosyjskich formacjach pancernych i zmechanizowanych znajdoway si zarwno oddziay czogw, jak i piechoty zmotoryzowanej; rnica polegaa tylko na innym wywaeniu obu tych komponentw. Jak widzielimy, korpusy pancerne (zazwyczaj po dwa lub trzy) stanowiy wany skadnik armii pancernych, niemniej jeli kierowali nimi energiczni dowdcy, mogy z powodzeniem operowa same niczym miniaturowe armie, przeprowadzajc zagony i manewrujc daleko przed gwnym zgrupowaniem pierwszego rzutu radzieckich armii. Taka samodzielno korpusu byaby nie do pomylenia wanie bez brygady piechoty zmotoryzowanej, mogcej wesprze etatowe trzy brygady pancerne. Korpus pancerny liczy w przyblieniu: 11 700 onierzy 220 czogw 40 dzia pancernych -152 holowane dziaa i modzierze plus osiem wyrzutni rakietowych BM-13 katiusza.

Korpusy zmechanizowane
Korpus zmechanizowany by niemal tak samo szybkim i uytecznym zwizkiem, jak korpus pancerny. Jego organizacja stanowia lustrzane odbicie tego ostatniego, gdy skada si z trzech brygad piechoty zmotoryzowanej oraz jednej brygady pancernej. W podanych niej liczbach zwraca ponadto uwag jego silne nasycenie artyleri: -16 ty. onierzy 180 czogw 60 dzia pancernych 252 dziaa i modzierze plus osiem katiusz.

Brygady pancerne
Te niedue formacje odznaczay si wysok wszechstronnoci. Oprcz bezporedniego wspdziaania z innymi jednostkami macierzystego korpusu pancernego mogy zosta przydzielone do dywizji, korpusw, a nawet armii ognowojskowych (tzn, strzeleckich). Poza tym dowdcy armii pancernych lubili wykorzystywa te brygady jako swj osobisty odwd, a ze szczeglnym upodobaniem tworzyli z nich bojow awangard armii, posyajc je do przodu razem z dokooptowanymi do nich formacjami wsparcia. W 1945 r. brygada pancerna obejmowaa trzy bataliony czogw oraz jeden batalion piechoty zmotoryzowanej i liczya: -1354 onierzy - 65 czogw.

Brygady zmechanizowane (piechoty zmotoryzowanej)

Kada z tych formacji rozporzdzaa silnym komponentem pancernym: trzydziestoma dziewicioma czogami. Jednostkom tym powierzano takie same zadania, jak brygadom pancernym.

Samoloty
Radzieccy stratedzy, tak jak i niemieccy, widzieli w samolotach przede wszystkim instrument do bliskiego wsparcia wojsk ldowych, nie za prowadzenia strategicznych bombardowa. Nieprzypadkowo to wanie szturmowiec I-2 sta si klasycznym radzieckim samolotem Wielkiej Wojny Ojczynianej. By bardzo skuteczny przeciw lejszym niemieckim czogom; w 1943 r. szturmowce te stanowiy ju jedn czwart wszystkich produkowanych w ZSRR samolotw bojowych.

Szturm na Rzesz Generalne koncepcje

W trakcie ofensyw w Polsce i Prusach Wschodnich w 1945 r. Rosjanie zamierzali zgruchota jednym potnym uderzeniem lini niemieckiej obrony, a nastpnie rozwin powodzenie na wielk gboko. Zadaniem jednostek pancernych i zmechanizowanych byo rozczonkowywanie niemieckich zgrupowa, a nie ich okranie; nakazano im prze za wszelk cen naprzd, tak by osigny wyznaczone cele na dalekich tyach przeciwnika, podczas gdy wyapywaniem niedobitkw miay si zaj formacje drugiego rzutu. We wczeniejszych kampaniach tracono cz impetu ofensywy, kiedy oddziay pierwszego rzutu wykonyway zakrojone na niewielk skal manewry zakleszczajce. Niemcy spodziewali si teraz czego podobnego w rejonie zakola Wisy, lecz:

[...] tym razem, w cakowitej zgodnoci z rozwojem sytuacji, STAWKA zastosowaa w operacji koncepcj potnych uderze rozcinajcych, sigajcych gboko w zajmowane przez nieprzyjaciela terytorium. Umoliwio to rozdzielenie linii obrony nad Wis na odizolowane od siebie ogniska oporu, po czym naleao koniecznie skierowa na odcinki przeamania korpusy i armie pancerne, ktre miay naciera z maksymaln prdkoci w gb nieprzyjacielskiej defensywy, nie tracc czasu na miadenie orodkw oporu za swoimi plecami, Analogicznie przewidywano te, e 2 i 3 Front Biaoruski bd naciera prosto ku Batykowi po osiach rwnolegych, nie zbienych. Dopiero w wyniku nieoczekiwanego zwrcenia 2 Frontu Biaoruskiego na pnocny wschd doszo na tym teatrze wojny do odcicia Prus Wschodnich.

Przygotowania
Maskirowka
Maskirowka (dosownie maskowanie") to termin, ktrego nie da si dokadnie przeoy na angielski, obejmuje on bowiem rnorakie czynnoci: od fizycznego kamuflau na polu bitwy po kampanie politycznej dezinformacji". W PU-44 wychwalano maskirowk jako zasadniczy rodek pozwalajcy osign zaskoczenie, i w konsekwencji: [...] obowizkow form wsparcia walki przed kad akcj i operacj. Zadania maskirowki to zapewnienie ukrycia manewru i koncentracji oddziaw, tak by mc wykona zaskakujcy atak, wprowadzenie przeciwnika w bd co do naszych si, uzbrojenia, dziaa i zamiarw i tym samym zmuszenie go do podjcia niewaciwej decyzji. Pod koniec 1944 r. techniki maskirowki byy ju wysoce zaawansowane, ale jeli radzieccy planici chcieli w jakikolwiek znaczcy sposb zaskoczy Niemcw, musieli si uciec do wszelkich znanych sobie sztuczek.

Ju na dugo przedtem Rosjanie stworzyli przyczki po przeciwlegej stro nie Wisy i Narwi, nie mogli te zatai faktu, e gdzie w rodku zim} zamierzaj ruszy do natarcia. Aby rozwiza te problemy, radzieccy pla nici starali si wypracowa taki plan maskirowki, ktry pozwalaby ukry< przede wszystkim skale ich ataku, nie za jego miejsce, termin czy te vi ogle ofensywny zamys". Do biernych metod maskirowki naleao zatajenie przed przeciwnikiem faktu podejcia, a take rejonu dyslokacji oddziaw (przemieszczanie si pod oson ciemnoci, przesony i siatki maskujce etc), oraz bardzo rygorystyczne przestrzeganie zasady, e powinno si wiedzie tylko to, co musi si wiedzie. Wane tajemnice dotyczce danej akcji ujawniano majcym j realizowa onierzom dopiero w ostatniej chwili, a i wtedy odbywao si to ustnie, nie pisemnie. Stosowanie aktywnej maskirowki byo wprawdzie w uwarunkowaniach 1944-45 r. trudniejsze, ale nie zupenie wykluczone - pod warunkiem, e Rosjanie odgadn, jakie s przewidywania Niemcw, i postaraj si je ugruntowa. Najbardziej udanym przedsiwziciem tego rodzaju by wyszukany fortel, za pomoc ktrego Koniew zdoa przekona Niemcw, jakoby zerodkowa na swym lewym skrzydle, na poudnie od Wisy, due siy gotowe do natarcia w kierunku Krakowa. Bez wtpienia najwikszym sukcesem maskirowki na szersz skal byo ukrycie przed niemieckim wywiadem, kierowanym przez pukownika Reinharda Gehlena, faktu przerzucenia na rozkaz Stalina dziewiciu armii i jednego korpusu pancernego z odwodu STAWKI do centralnej Polski celem wzmocnienia majcych tam naciera wojsk. Chodzi tu o nastpujce zwizki: Przydzielone l Frontowi Ukraiskiemu: 6, 21, 52, 59 Armi, 3 Armi Pancern Gwardii, VII Korpus Pancerny Gwardii. Przydzielone l Frontowi Biaoruskiemu:

33 i 61 Armi, 3 Armi Uderzeniow, l Armi Pancern Gwardii.

Niemcy obliczali, e rozlokowane na przyczkach siy radzieckie maj nad nimi 3-3,5-krotn przewag, podczas gdy w rzeczywistoci stosunek ten wyraa si wskanikiem 5-7:1 na korzy Rosjan, Poniewa na odcinku 3 Frontu Biaoruskiego znaczna cz wojsk rosyjskich ujawnia ju sw obecno przy okazji wczeniejszych walk na pnocy Prus Wschodnich, szacunki niemieckiego wywiadu byy tu z grubsza prawidowe. Pozwala to wyjani przyczyny niskiego pocztkowo tempa posuwania si oddziaw Czerniachowskiego. Natomiast dalej na poudniowym zachodzie dowdca 2 Frontu Biaoruskiego trzyma przekazan mu z odwodu STAWKI 5 Armi Pancern Gwardii daleko za lini frontu, tote a do momentu rozkrcenia si ofensywy Rokossowskiego Niemcy nie zdawali sobie w ogle sprawy z obecnoci tej siy uderzeniowej.

Wywiad, rozpoznanie, mapy

Poniewa Rosjanie walczyli teraz daleko od historycznych granic Rosji, ich planici nie mogli ju liczy na to, i dostarcz im wielu informacji agenci i partyzanci dziaajcy za nieprzyjacielskimi liniami (zob. s. 46). Deficyt ten starano si wyrwna poprzez intensywne fotografowanie z powietrza, jak rwnie kierowanie na niemieckie zaplecze, na gboko okoo czterdziestu kilometrw, niewielkich grup zwiadowcw, ktre obserwoway ruchy wojsk niemieckich oraz ich codzienne zachowania. Czuj-kow posa pewnego lejtnanta z siedmiu onierzami w lene ostpy, w rejon pooony o dwanacie kilometrw na poudniowy zachd od Warki. Przez kilka miesicy przekazywali oni 8 Armii Gwardii swoje spostrzeenia - bd to drog radiow, bd te za porednictwem lekkiego, przylatujcego do nich noc samolotu Po-2. Duo cennych informacji uzyskiwano te po prostu w ten sposb, e przygldano si uwanie Niemcom z punktw obserwacyjnych, umieszczonych na wysunitych rosyjskich stanowiskach; osobisty rekonesans terenu uwaano za wany obowizek wszystkich dowdcw; od szczebla pododdziau do dowdcy Frontu wcznie. W sumie do radzieckich sztabw docieraa nader pokana ilo danych wywiadowczych, co pomaga z kolei wyjani, dlaczego Rosjanie mogli

si pochwali tak znakomit wojskow kartografi. Niezwykym udogod nieniem przy uzgadnianiu wspdziaania poszczeglnych armii byo wyko rzystanie map w skali L100 000. Na uytek dowdcw baterii: kompanii przygotowywano wielkoskalowe mapy bazowe, na ktre: [...] naniesiono wszystkie inynieryjne umocnienia nieprzyjaciela, cay jego system ognia, wszystkie obiekty ataku na danym odcinku. W zasadzie umoliwiao to artylerzystom prowadzenie ognia tak, aby ani jeden pocisk nie zosta uyty na prno. Rwnie dowdca kompanii piechoty dokadnie zna

inynieryjne i ogniowe przeszkody, na jakie mg si natkn. Mapy obejmoway ca gboko taktycznej strefy obrony nieprzyjaciela; to dawao zarwno artylerzystom, jak piechocie pojcie o wszystkim, co znajdowao si przed nimi mniej wicej na odlego l O kilometrw. Niemcy przyznawali, e sporzdzone przez nieprzyjaciela mapy niemieckiego terytorium byy czsto lepsze od ich wasnych; dowodziy tego takie wydarzenia, jak choby celne uderzenia artyleryjskie i lotnicze na port Rosenberg w kotle Heiligenbeil z 24 marca; Setki najrozmaitszych pojazdw stoczone byy na malekiej przestrzeni - ciarwki, samochody, prywatne wozy i konne bryczki. Rozrywajce si bomby i pociski artyleryjskie przewracay je teraz, roztrzaskiway na kawaki lub wyrzucay wysoko w gr.

Gry wojenne
Posiedze tych nie zwoywano bynajmniej dla rozrywki, tylko w celu uzgodnienia i ucilenia planw operacji, przedstawienia oficerom ich

zada oraz dopracowania wszystkich najdrobniejszych szczegw w zakresie wspdziaania poszczeglnych formacji i oddziaw, a take wsparcia ze strony artylerii, saperw i sub logistycznych. czono wic w ten sposb planowanie ze szkoleniem; gry wojenne lub prezentacje w tej czy innej formie przeprowadzano na kadym szczeblu dowodzenia wyej pododdziau. Pukownik Antonow opisuje przebieg ostatniej sesji przed natarciem, zorganizowanej 11 stycznia w sztabie 5 Armii Uderzeniowej: Do gry wojennej uyto skrzyni z piaskiem, na ktrym w zminiaturyzowanej formie odtworzona bya realna sytuacja. Ujrzelimy wic operacyjne zadanie 5 armii uderzeniowej i pasy natarcia kadej dywizji. Wezwani dowdcy korpusw i dywizji, szefowie rodzajw wojsk i sub podchodzili kolejno do stou" plastycznego, meldowali swoje zadania bojowe i gotowo do natarcia. Precyzowano tutaj wszystkie zagadnienia wspdziaania midzy piechot, czogami, artyleri, lotnictwem oraz midzy zwizkami taktycznymi armii i wojskami szybkimi - 2 armi pancern gwardii i 2 korpusem kawalerii gwardii. Dowdca armii, ogromnie spokojny, czyni krtkie, rzeczowe uwagi i zadawa takie pytania. Jeli referat by cisy i logiczny, Bierzarin unosi gow i mwi: Dobrze, tak toczcie bj", jeli za referat zawiera pomyki, genera wprowadza niezbdne korekty.

Edukacja polityczna
Woono wiele wysiku, by poprzez indoktrynacj polityczn zwikszy motywacj onierzy i wyksztaci w nich odpowiednie postawy. Angaowali si w to czynnie czonkowie partii

komunistycznej i Komsomou (Komunistycznego Zwizku Modziey), stanowicy w chwili rozpoczcia ofensywy pokany odsetek onierzy w kadej z armii (na przykad

15 946 osb w 38 Armii i 9769 w 69 Armii). Ponadto w batalionach i kon paniach wykonywali prac polityczn penoetatowi zastpcy dowdcw do spraw politycznych (komisarze). Rozprowadzali broszury i gazetki, 01 ganizowali polityczne mityngi, a take pogadanki, podczas ktrych wete rani raczyli niedowiadczonych jeszcze onierzy krzepicymi opowieci mi. Czujkow ze szczeglnym uznaniem wypowiada si o pracy modsze go lejtnanta Wasilija Wybornowa, kompanijnego organizatora partyjne go, udajcego si kadego dnia o zmierzchu do okopw, by przekaza o nierzom najnowsze doniesienia z frontw, Poza tym kontrolowa on ic bro i udziela im porad, jak mog poprawi swe warunki bytowe. Pew nego razu zgani szeregowca Skworcowa, poniewa dostrzeg piasek m pokrywie zamka jego karabinu maszynowego, Wybornow obieca, e nit zawiadomi nikogo o stanie broni, ale za godzin sprawdzi, czy zostaa doprowadzona do porzdku. Takie przyjacielskie zwrcenie uwagi ma wiksz si oddziaywania ni polecenie".

Przygotowania logistyczne
Ju wczeniej (s. 45) wspominalimy pokrtce o tym, jakie iloci wszelakiego rodzaju materiaw zgromadzono w styczniu 1945 r. na potrzeby szykowanej ofensywy. Radzieckim przelicznikiem w zakresie dostaw amunicji by bojekomplet (jednostka ognia), oznaczajcy dla kadego typu broni liczb pociskw, jakie mia przy sobie pojedynczy onierz lub wiz pojedynczy pojazd. W styczniu 1945 r. przypadao okoo 1,5 do 2,5 bojekom-pletw na kadego piechura i 3 do 10 na kady czog i dziao. Taka sama zasada przeliczania obowi zywaa w odniesieniu do zaopatrzenia w materiay pdne, przy czym tutaj posugiwano si jako miar naprawk (jednostk napenienia paliwa). Jedna naprawka odpowiadaa iloci paliwa, jak przewoziy w swych wewntrznych i zewntrznych zbiornikach pojazdy opancerzone, dziaa pancerne oraz ciarwki. W styczniu 1945 r. oba Fronty wyznaczone do dziaa na gwnym kierunku w Polsce przystpoway do ofensywy z zapasem 4 do 4,5 jednostek napenienia na jeden pojazd (ktry to zapas, jak si okazao, by dalece niewystarczajcy).

Zsumowanie tych liczb dawao na szczeblu armii pancernej bojekom-pletyo oglnej masie okoo tysica ton i naprawki o masie w przyblieniu szeciuset ton (l Armia Pancerna Gwardii). Po wyczerpaniu pocztkowych zasobw amunicji i materiaw pdnych uywano te obu tych miernikw przy podliczeniach jednostek uzupenienia.

Dowodzenie i kontrola

Przed rozpoczciem w styczniu 1945 r. ofensywy Stalin przej rol koordynatora Frontw". Jako kierujcy kwater gwn (STAWK) utrzymywa stale kontakt telefoniczny z dowdcami Frontw, modyfikujc ich zadania w zalenoci od zmieniajcego si pooenia militarnego i politycznego. Z reguy kierowanie wewntrznymi sprawami danej grupy armii pozostawiano samemu jej dowdcy. Koniew pisa: Zawsze uwaaem, i uwaam, e w momentach decydujcych, zwaszcza przy czstych i gwatownych zmianach sytuacji, dowdca Frontu (jak rwnie dowdca armii) powinien znajdowa si blisko wojsk i na miejscu podejmowa nieodzowne decyzje. Wyjazdy do wojsk, niekiedy krtkie, niekiedy dusze - w zalenoci od potrzeby - nigdy nie wizay si w mojej wiadomoci z tak wzniosymi pojciami jak odwaga osobista, a tym bardziej z bohaterskimi czynami. Wydaje mi si, e s to po prostu zwyke, nieodczne elementy kierowania wspczesnymi dziaaniami manewrowymi. Pamitniki radzieckich oficerw nie pozostawiaj wtpliwoci, i na przednim skraju strefy walk czsto mona byo spotka dowdcw Frontw, ktrzy bez wahania ingerowali w dziaania na skal operacyjn, a nawet taktyczn, l marca na Pomorzu ukw wspi si na wie kocioa i przezwyciy impas natarcia, rozkazujc wczy do walki oddziay wydzielone l Armii Pancernej Gwardii. Co jeszcz-bardziej uderzajce, pod koniec stycznia jego rywal Koniew zrobi uyte! z pojedynczej radiostacji, by wnie korekt do manewru oskrzydlajce go, wykonywanego na obrzeach Zagbia Grnolskiego przez 3 Armii Pancern Gwardii. W gruncie rzeczy sama struktura rosyjskich sztabw sprzyjaa indywi dualnemu stylowi dowodzenia. Podstawow zasad wyoy tu Lelu szenko: Nasze dowiadczenie dowiodo, e najwiksz efektywno w do wodzeniu wojskami osigano wtedy, gdy realizoway je rwnolegle dwie grupy: grupa operacyjna, kierowana bezporednio przez dowd c armii i druga grupa - zasadniczy trzon sztabu armii ze stanowiska dowodzenia. Grupa operacyjna (Opieratiwnaja gruppa albo Opiergruppa) armii, korpusu czy dywizji bya bardzo maym i bardzo ruchliwym orodkiem dyspozycyjnym, ktrego rdze stanowili dowdca danej formacji, szef artylerii i trzech lub czterech oficerw operacyjnych; towarzyszya im ponadto niewielka liczba kierowcw, radiooperatorw i onierzy eskorty. Korzyci pynce z moliwoci szybkiego dziaania liczyy si szczeglnie dla dowdcy jednostki pancernej: Nie chodzi tu tylko o osobist odwag i spryt. [...] Nie zawsze ma [on] na czas cise dane o siach nieprzyjaciela. Sytuacja zmienia si byskawicznie. Na kadym kroku czyha niebezpieczestwo, zwaszcza w dziaaniach w gbi operacyjnej. Wspomniany przez Leluszenk zasadniczy trzon sztabu" tworzy centrum administracyjne danej formacji, a ulokowany by na stanowisku dowodzenia" (ktra to nazwa moe nieco myli). Co prawda stanowisko dowodzenia nie przemieszczao si tak prdko, jak grupa operacyjna, lecz w toku szybkich operacji wojennych stanowisko dowodzenia okrelonej armii przenoszono w inne

miejsce w przybli eniu raz dziennie, za w

przypadku korpusw i dywizji przeprowadzka taka odbywaa si dwa lub trzy razy w cigu dnia.

Przeamywanie obrony przeciwnika

Koncentracja si na odcinku przeamania
Kluczowe znaczenie dla powodzenia blitzkriegu - czy to w wydaniu radzieckim, czy niemieckim miao zgromadzenie wielkich si do dziaa przeciw wybranemu sektorowi nieprzyjacielskich pozycji obronnych. Stosownie do tego koncentrowano ogromny potencja uderzeniowy na - jak to nazywali Rosjanie - odcinkach przeamania", podczas gdy odcinki pasywne", na ktrych zamierzano jedynie absorbowa uwag przeciwnika, obsadzano tylko skromnymi siami. W efekcie w styczniu 1945 r. osignito nastpujce proporcje w tym zakresie:

Armii stanowi zaledwie 13 proc. oglnej dugoci zajmowanego prze ni pasa frontu, zerodkowano na nim 80 proc. piechoty, 90 proc, artyL rii i modzierzy oraz wszystkie czogi i dziaa pancerne. Dokonujc wyboru odcinkw przeamania, dowdcy uwzgldniali fc kie czynniki jak dogodne drogi podejcia czy obecno lasw albo inne osony pozwalajcej im ukry przed przeciwnikiem wasne wojska, BraJ rwnie pod uwag sprzyjajce przyszemu natarciu atuty, wykryte p nieprzyjacielskiej stronie frontu - twarde podoe, sabo rozbudowane obsadzone umocnienia, linie rozgraniczenia poszczeglnych formacji itd

Podzia wojsk na rzuty

W zalenoci od sytuacji na danym sektorze, wojska radzieckie rozwijay si do natarcia w jednym, dwch lub trzech rzutach (czyli falach albo liniach). Do wprowadzenia podziau na rzuty, umoliwiajcego przetrzymanie przewlekej i cikiej walki, skaniano si na tych odcinkach, gdzie sami Niemcy ugrupowani byli w gb. I odwrotnie: pytka obrona zachcaa do atakowania jednym rzutem, co pozwalao na wykorzystanie ju od samego pocztku jak najwikszej masy uzbrojenia (Daniow, Radom-odzinskaja Opieracyja, 1958, s. 27-28),

Uderzenie artyleryjskie
W pierwszej wojnie wiatowej podczas typowego przygotowania artyleryjskiego wystrzeliwano setki tysicy, a nawet miliony pociskw bez adnego wikszego efektu. Ta nieskuteczno wynikaa midzy innymi std, e nawaa przecigaa si zazwyczaj na kilka dni, co wykluczao element zaskoczenia i niwelowao skutki pierwszego szoku. Co wicej, przeorany ogromn iloci

wybuchw grunt stawa si powan przeszkod dla samych atakujcych. Na odmiennych zaoeniach opierao si tak zwane uderzenie piorunujce". Jeli porwnywa czn mas wystrzelonych pociskw, byo ono lejsze od skumulowanych przygotowa artyleryjskich, razio jednak duo intensywniejszym i krtkotrwaym ogniem obiekty zawczasu zlokalizowane. W ten sposb w cigu ledwie minut niszczono takie newralgiczne cele,

jak stanowiska dowodzenia i baterie artylerii; ci nieprzyjacielscy onierze, ktrzy w ogle przeyli w ostrza, byli nim oszoomieni, podczas gdy sama powierzchnia gruntu pozostawa a wzgldnie nienaruszona. Pierwszymi uderzeniami piorunujcymi kierowa w 1917 r. pod Ryg niemiecki pukownik Bruchmuller. Pniej, w marcu 1918 r., to wanie w duej mierze dziki zastosowaniu tej metody ostrzau Niemcy osignli zaskoczenie podczas swej ofensywy na froncie zachodnim. W drugiej wojnie wiatowej uderzenie piorunujce naleao ju do kanonu zarwno radzieckiego, jak i niemieckiego rzemiosa artyleryjskiego. W styczniu 1945 r. rosyjskie przygotowanie artyleryjskie dzielio si na: uderzenie wstpne (ogniewoj udar) o bardzo duym nateniu, po ktrym przystpowano w razie potrzeby do metodycznego i duszego ostrzau; pojedynczy lub podwjny wa ogniowy (ogniewoj waf), nakrywaj cy pozycje przeciwnika niczym ciana ognia w okrelonych interwaach, przed nacierajcymi wasnymi wojskami. W pasie dziaania l Frontu Ukraiskiego (12 stycznia) wykonano piciominutowe uderzenie wstpne, ktre poprzedzio atak przednich batalionw". Po wybadaniu niemieckich pozycji obronnych przez to rozpoznanie walk przeprowadzono waciw, 107-minutow nawa, majc rozmikczy ocalae jeszcze punkty oporu przed rozpoczciem natarcia przez zasadnicze siy. Z kolei na odcinku l Frontu Biaoruskiego (14 stycznia) pooono duo wikszy nacisk na uderzenie wstpne, ktre trwao tam dwadziecia pi minut, i podczas ktrego wystrzelono 315 ty. pociskw artyleryjskich o cznej masie 5540 ton, z czego 825 ton (15 proc.) przeznaczono na zwalczanie nieprzyjacielskiej artylerii. Uderzenie to si gno na gboko omiu kilometrw, a w jego wyniku zlikwidowano osiemdziesit sze schronw i dwadziecia pi punktw obserwacyjnych, zniszczono bd przygwodono" osiemdziesit dwie baterie artylerii, czterdzieci dziewi baterii modzierzy oraz 347 karabinw maszynowych. ukw mia jeszcze moliwo wykonania 107-minutowej naway artyleryjskiej, lecz doszed do wniosku, i nie jest ju ona potrzebna.

Wszystkie cele zostay wczeniej starannie rozpoznane; strzelajcyn w oparciu o swe znakomite mapy rosyjskim kanonierom nie przeszka dzaa specjalnie ani mga, ani te zamiecie

niene, dym czy ciemnoci. Oglnie rzecz biorc, do tego czasu Rosjanie dobrze ju opanowali umiejtno kierowania dziaaniami artylerii, a to dziki funkcjonalnym radiostacjom polowym (jakimi nie rozporzdzano jeszcze podczas pierwszej wojny wiatowej), a take udanej reorganizacji z 1944 roku. Wczeniej artyleria tkwia w sztywnym gorsecie organizacyjnym, ukierunkowana na konkretne zadania wsparcie piechoty, uderzenie na du gboko, pojedynki artyleryjskie itp. Teraz natomiast znajdujce si na odcinkach przeamania dziaa i modzierze zbierano w grupy" na szczeblu armii, korpusw, dywizji i pukw (zob. s. 333) i oddawano bezpo rednio do dyspozycji odpowiednich dowdcw polowych. Uzyskiwana w ten sposb elastyczno uwidocznia si dobrze 14 stycznia, w trakcie rozpoczynajcej si ofensywy l Frontu Biaoruskiego. ukw przebywa wtedy akurat na stanowisku dowodzenia 5 Armii Uderzeniowej: [...] dowdcy korpusw meldowali po kolei, e rozpoznanie bojem przebiega pomylnie. Marszaek ukw upowani generaa Bie-rzarina do skierowania do akcji pierwszego rzutu korpusw o dwadziecia minut wczeniej, ni przewidywa pierwotny harmonogram, oraz do nakazania artylerii, by przesza od przygotowania do prowadzenia ognia wspierajcego natarcie gwnych si.

Przegryzanie si" przez obron przeciwnika

W operacji wilasko-odrzaskiej ewolucja taktyki posuna si znacznie do przodu, szczeglnie w zakresie udoskonalania metod przeamywania nieprzyjacielskiej taktycznej strefy obrony.

Jednym z mniej znanych elementw blitzkriegu jest zacita, czsto mozolna walka na blisk odlego, niezbdna dla wyrbania korytarzy przez

stae umocnienia obronne przeciwnika i otwarcia drogi oddziaom majcym nastpnie rozwin powodzenie. W pasie natarcia l Frontu Biaoruskiego (14 stycznia) kademu korpusowi piechoty pierwszego rzutu przydzielono po dwa lub trzy szturmowe bataliony saperw, ktrzy pomogli usun ponad 90 ty. min przeciwpancernych i przeciwpiechotnych i oczyci ponad 800 przej. Rwnie wan rol odegray czogi i dziaa pancerne bliskiego wsparcia. Rozwizano ich etatow struktur brygadow i dzielono je na bataliony lub kompanie, doczane do poszczeglnych batalionw strzelcw, bd te rozdrabniano je na jeszcze mniejsze pododdziay, majce wspdziaa z plutonami: Usprawnio to wydatnie wspprac czogw bezporedniego wsparcia piechoty z oddziaami strzeleckimi i zwikszyo ich tempo posuwania si" (Larionov i in., World War II: Decisive Batties ofthe So-vietArmy, Moscow 1984, s, 402). Jak zawsze, take i w tej dziedzinie dowdcy Frontw mogli wedle wasnego uznania

interpretowa oglne wytyczne. ukw - tak jak wikszo jego kolegw - wola wydzieli pokan cz swych drogocennych czogw i dzia pancernych do wspomoenia piechoty w szturmie na nieprzyjacielskie pozycje. W porwnaniu z nim Koniew by tu skpy. Istotne byo take to, e na swych odcinkach przeamania ukw rozmieci do siedemnastu kompanii saperw na jeden kilometr, podczas gdy Koniew - tylko od piciu do trzynastu.

Wprowadzanie armii pancernych w wyom

Wikszo z omwionych do tej pory rozwiza wyrastaa z solidnej doktryny oraz mudnej pracy sztabowej i szkolenia. Przychodzi jednak taki moment, kiedy wynik bitwy zalea bezporednio od opartej na dowiadczeniu intuicji dowdcy Frontu. Nastpowao to wtedy, gdy uznawa on, e nadszed czas rzucenia do walki armii pancernych, ktre na wikszoci Frontw czekay na sygna rozmieszczone tu za armiami oglnowojsko-wymi pierwszego rzutu. ukw zostawi piechocie, saperom oraz czogom i dziaom pancernym bliskiego wsparcia zadanie wybicia przejcia przez ca gboko taktycznej strefy obrony w otwart przestrze operacyjn, i skierowa swe armie pancerne do walki dopiero drugiego i trzeciego dnia ofensywy l Armi Pancern Gwardii 15 stycznia o godzinie czternastej, a 2 Armi Pancern Gwardii szesnastego rano. Natomiast Koniew, jak widzielimy, oszczdza na czogach bliskiego wsparcia, ale tytuem rekompensaty ju pierwszego dnia wprowadzi do akcji cao si armii pancernych. Postpi tak zarwno na pocztku operacji wilasko-odrzaskiej (12 stycznia), jak i operacji grnolskiej (15 marca). Pisze on: Gdybymy w danym wypadku [na Grnym lsku] pucili naprzd sam piechot, tempo natarcia byoby jeszcze wolniejsze, a nasze i tak ju powanie przerzedzone dywizje piechoty poniosyby znacznie wiksze straty. Nie mwic ju o czysto moralnej odpowiedzialnoci dowdcy za niepotrzebne straty w ludziach, nie miaem prawa wwczas ryzykowa rwnie z przyczyn czysto praktycznych - w przewidywaniu tak powanej i odpowiedzialnej operacji jak operacja berliska. Wydaje mi si, e w roku 1945 w ogle nie do pomylenia byo, aby posa do natarcia piechot bez czogw, Stanowioby to krok wstecz. Przyzwyczailimy si ju w tym czasie, e wspczesne natarcie organizuje si przy jak najcilejszym wspdziaaniu wszystkich rodzajw wojsk, przy czym czogom wyznaczano na polu walki rol przodujc. [...] To, e nasi czogici ponieli znaczne straty w pierwszym dniu operacji grnolskiej, byo rzecz smutn, lecz nieuniknion. Dyktowaa to nieubagana konieczno. W sytuacji, jaka si

wytworzya, bez czogw nie posunlibymy si ani o krok naprzd. To tendencyjna opinia. Gdyby Koniew kad naleyty nacisk na wykorzystanie czogw bliskiego wsparcia, nie byoby potrzeby angaowania armii pancernych do bezporedniego szturmu na nieprzyjacielskie umocnienia. Bardziej broni si tu rozwizanie wybrane przez ukowa, powojenne analizy wykazay

bowiem, e podane byo wyrbanie dla armii pancernych korytarza sigajcego a do otwartej przestrzeni operacyjnej: Armie pancerne, ktre wprowadzano do walki celem dokoczenia przeamania, posuway si z reguy wolniej podczas pniejszego natarcia w gb nieprzyjacielskiego obszaru, poniewa ulega znacznemu osabieniu ich potencja uderzeniowy. Wanie dlatego Kwatera Gwna Naczelnego Dowdztwa, a take szereg dowdcw Frontw, zwaszcza G. K. ukw, K. K. Rokossowski oraz I. D. Czernia-chowski, dyli do tego, by dokoczy przeamywanie nieprzyjacielskiej taktycznej strefy obrony przy uyciu oddziaw piechoty, wydatnie wzmocnionych czogami bliskiego wsparcia i artyleri, jak rwnie grup szybkich armii oglnowojskowych. Chodzio o to, by armie pancerne, stanowice grupy szybkie Frontw, wprowadzane byy w gotowe ju wyomy, i wdzieray si bezporednio na zaplecze przeciwnika w celu cakowitego zniszczenia jego operacyjnej obrony.

Rozwijanie powodzenia
Dziaania armii pancernych i korpusw pancernych
Zasadnicza rola w rozwijaniu powodzenia na frontach po przeamaniu obrony nieprzyjaciela naleaa do armii pancernych, samodzielnych korpusw pancernych i zmechanizowanych, ktre we wspdziaaniu z lotnictwem stanowiy szybki taran o olbrzymiej sile, torujcy drog armiom oglnowojskowym.

Podczas operacji wilasko-odrzaskiej radzieckie zwizki pancerne pokonyway przecitnie od 45 do 70 kilometrw na dob, a jednostki piechoty - 25 kilometrw. Oznaczao to, e w sumie w cigu 22 dni przeniknito na gboko do 500 kilometrw, przy czym poszczeglne armie pancerne przebyy faktycznie znacznie wikszy dystans, jeli uwzgldnimy wszystkie wykonane przez nie zwroty i skrty (l Armia Pancerna Gwardii - 600 kilometrw; 2 Armia Pancerna Gwardii - 700 kilometrw). Analogicznie wzrastaa te oglna szeroko frontu (wczajc w to skrzyda) obu nacierajcych grup armii: w momencie rozpoczcia ofensywy wynosia 73 kilometry (na trzech izolowanych odcinkach), w czwartym dniu natarcia - 500 kilometrw (poczonej ju linii), a w chwili zakoczenia operacji -1000 kilometrw. Postpowano naprzd - czasem szybciej, czasem wolniej - zarwno w dzie, jak i w nocy, aczkolwiek w marcu na Grnym lsku do dziaa w ciemnociach Koniew tworzy: [..,] kombinowane bataliony, zoone z ludzi najlepiej do tego przygotowanych. Bataliony te walczyy tylko noc, a z nastaniem dnia wyprowadzane byy na odpoczynek; odegray one ogromn rol. W walkach nocnych dziaania ich wspiera przede wszystkim artyleryjski ogie na wprost. Wydzielone do tego dziaa jeszcze za dnia wysuwano moliwie najdalej do przodu. (Koniew, Czterdziesty pity, 1968, s, 74)

Generalnie rzecz biorc, szybkie tempo posuwania si wojsk radzieckich byo moliwe dziki: 1. miaoci i inwencji w dowodzeniu. 2. Osiganiu przygotowanych zawczasu niemieckich pozycji jeszcze przed ich obsadzeniem przez samych Niemcw. Powtarzao si to raz za ra zem, uniemoliwiajc tym ostatnim stawienie twardego oporu na ja kiejkolwiek rubiey na wschd od Poznania. 3. Unikaniu dziaa na obszarach zabudowanych: W styczniu 1945 r. mieli my ju dostatecznie duo dowiadczenia, by rozumie, e wyzwalanie miejscowoci nie jest bynajmniej

gwnym zadaniem wojsk pancernych. Przeci komunikacje nieprzyjaciela, spowodowa chaos w jego obronie, wywoa panik na tyach, zamkn drogi odejcia jego czoowym oddziaom lub drogi przegrupowania odwodw - oto zadania, ktre stawialimy wojskom pancernym w pierwszej kolejnoci. 4. Wykorzystywaniu zmroonej, stwardniaej ziemi do przemieszczania si w razie potrzeby na przeaj celem wyminicia miast i punktw oporu. I odwrotnie: w marcu to wanie midzy innymi z powodu odwily praktycznie zamara operacja grnolska: Sytuacj pogarszay wiosenne roztopy. Zmuszay one czogistw do walki wzdu drg i o drogi oraz do przedzierania si przez osiedla. A wanie tam, zza domw i ukry najatwiej byo posugiwa si [pan-zerfaustami], Takie same problemy mieli Rosjanie na Pomorzu.

NIEMCY NIEMCY NIEMCY

Dowodzenie i kontrola
Niemieccy weterani byli chyba zbyt wygodni, gdy winili fiihrera za wszystkie niepowodzenia, jakie spady na Niemcy w pierwszych miesicach 1945 roku. Na pewno trudno jest usprawiedliwi upieranie si Hitlera przy tym, by wojska niemieckie zajmoway pozycje w Polsce na pytkiej, sztywnej, wysunitej linii obrony, co uczynio je tak

podatnymi na atak. Niewtpliwie te popenia on bd, ingerujc na mocy wydanego przez siebie dekretu ze stycznia 1945 r. tak silnie w dowodzenie - a do szczebla dywizji wcznie. W porwnaniu z nim Stalin zachowywa olimpijski spokj i dystans. Ale nim bdziemy mogli jednoznacznie orzec, e Hitler cakowicie si myli, przywizujc tak wielk wag do ochrony wgierskich pl naftowych, konieczne bdzie przeprowadzenie dogbnych studiw na temat wczesnej sytuacji ekonomicznej Rzeszy. Na d usz met fuhrer mia te by moe racj, gdy podkrela, i 4 Armia Hossbacha musi utrzymywa wystp frontu daleko w gbi Prus Wschodnich, albowiem niewykluczone, e to midzy innymi wanie jej tam obecno skonia STAWK do zdjcia 2 Frontu Biaoruskiego z wyznaczonej mu pierwotnie osi natarcia przez doln Wis, co osabio z kolei napr wojsk radzieckich na kierunku berliskim. Jeli chodzi o interpretowanie danych wywiadowczych, Hitler by duo bliszy prawdy ni jego profesjonalni doradcy, kiedy szacowa przecitn si jednej rosyjskiej dywizji na jedynie 7 ty. onierzy (podczas gdy w rzeczywistoci byo ich jeszcze mniej). Problem polega na tym, e ani on, ani pukownik Gehlen z wydziau OKH Obce Armie Wschd" nie mieli pojcia, jak wiele takich dywizji zgromadzili Rosjanie przed sw ofensyw w Polsce, Niemiecki wywiad wojskowy nie pokusi si ponadto o przedstawienie praktycznych, uaktualnionych analiz dotyczcych radzieckiego kierownictwa wojskowego. Po zdobyciu Krlewca Rosjanie byli zdumieni, stwierdziwszy, e niemieccy generaowie prawie wcale nie znaj nowego pokolenia radzieckich dowdcw. Nazwiska takie jak Koniew, ukw, Rokossowski i Wasilewski nic im nie mwiy:

Wymienili midzy sob spojrzenia, lecz nie odezwali si. Po chwili milczenia genera Lasch powiedzia z pewnym zakopotaniem, e nie sysza o marszaku Zwizku Radzieckiego Wasilewskim, pki nie wymieniono jego nazwiska w skierowanym do krlewieckiego garnizonu ultimatum. Oznaczao to, i mao ktry z niemieckich generaw mia dostp do informacji zbieranych przez suby wywiadowcze Rzeszy, albowiem nie ulegao dla nas wtpliwoci, e teczki dotyczce radzieckich dowdcw zawieray mnstwo szczegowych danych. Innym zastanawiajcym uchybieniem w niemieckiej pracy sztabowej bya niska jako map, ktre generalnie rzecz biorc ustpoway radzieckim. Patrzc na swe mapy, walczcy nad Zatok Gdask niemieccy oficerowie odkryli ze zdziwieniem, e w odniesieniu do Pwyspu Helskiego uyto obcej im, starej nazwy Putziger Nehrung": Wyjanienie jest proste. Mapy te zostay Opublikowane przez Sekcj Kartograficzn Krlewskiej Inspekcji Pruskiej za rok 1911 i wydrukowane w 1914 r. Musielimy uwaa na pniejsze zmiany w topografii, szczeglnie te dotyczce miast. atwo byo zauway, e Gotenhafen [Gdynia - przyp. dum.] zostao nazwane Gdingen" i opisane jako morski kurort, nie za port. I wreszcie nie od rzeczy bdzie spyta, czy aby suca dotd Niemcom tak dobrze tradycja Auftragstaktik, czyli dowodzenia ukierunkowanego na zadanie", nie doprowadzia w ostatecznym

rachunku - od szczebla armii w d - do oglnej dezintegracji armii, niezalenie od tego, jak pozytywnie zainspirowa moga pojedyncze grupy odcitych onierzy. Hitler i OKH zbyt lekk rk cigali generaw i sztaby z takiej czy innej rozbitej armii, by powierzy im dowdztwo nad zupenie inn armi, co skutkowao nieraz straszliwym baaganem. W przypadku

niektrych dywizji poszczeglne pododdziay caymi miesicami funkcjonoway w oderwaniu od siebie (Neidhardt, Mit Tanne und Eichen-laub: KriegschronikderlOO.JagerdMsion, Graz 1981, s. 375). Pukownik (SS Standartenfuhrer) Harzer zorzeczy na prawie kompletny parali, jaki dotkn pod koniec lutego na Pomorzu jego 4 Policyjn Dywizje Grenadierw Pancernych. Zamiast piciu godzin przerzut dywizji z Chojnic do Miastka zaj cztery dni, a i tam zmitrylimy dodatkowy cenny czas, poniewa oddziaami pancernymi i zmotoryzowanymi dowodzili przewanie oficerowie przeszkoleni w piechocie, ktrzy nie zawsze wykorzystywali je prawidowo z taktycznego punktu widzenia i nie dostrzegali w peni ich potencjau" (Husemann, Die guten Glaubens waren: Geschich-te der SS-Polizei DMsion,

Wojna szybka
Istota niemieckiego blitzkriegu
Koncepcja wojny zmechanizowanej rozwijaa si w Niemczech na takich samych zasadach, jak w Zwizku Radzieckim. Mao tego: od 1928 r. w Kazaniu na poudniu Rosji niemieccy i radzieccy oficerowie oraz technicy bezporednio wsppracowali, prowadzc wsplnie wiczenia i badania nad rozwojem uzbrojenia, Dopiero Hitler pooy kres tym praktykom w 1933 roku. Niemiecka wersja blitzkriegu, tak jak i radziecka, wyrastaa w naturalny sposb z koncepcji mobilnoci oraz wspdziaania rnych rodzajw wojsk - w tym konkretnym przypadku z idei Boju Poczonych Rodzajw Wojsk, ktrej namitnym ordownikiem by genera pukownik Hans von Seeckt, w latach dwudziestych szef Truppenamtu (namiastki Sztabu Generalnego). Znamienne przy tym, i oficer, ktry par zdecydowanie do stworzenia wojsk pancernych, sam nie suy wczeniej w czogach. Heinz Guderian, bo o nim mowa, specjalizowa si pocztkowo w zagadnieniach dotyczcych dziaa lekkiej piechoty, a take cznoci radiowej i transportu motorowego; udziela po-

nadto wykadw z taktyki i historii wojskowoci (zob. s. 58). Major Gude-rian po raz pierwszy ujrza wntrze czogu dopiero w 1929 r., jednak jeszcze w tym samym roku sformuowa koncepcj dywizji pancernej jako formacji o zbalansowanej proporcji czogw, piechoty i wspierajcych je rodzajw wojsk. Guderian zwrci na siebie uwag Hitlera, ktry w 1933 r, obj w Niemczech wadz, i w 1935 r. powstay pierwsze trzy takie dywizje pancerne. W 1938 r. pojawiy si kolejne trzy (ostatecznie sformowano dwadziecia jeden etatowych dywizji pancernych i czternacie ich ekwiwalentw), a Guderian zosta mianowany generalnym inspektorem wojsk szybkich. Tak

naprawd rozporzdza wszake mniejsz wadz, anieli sugerowaby w tytu, natrafia bowiem na opozycj ze strony konserwatywnych krgw w onie Wehrmachtu; co jeszcze istotniejsze, nie udawao mu si przekona Hitlera, e ten nowy styl walki - wojna zmechanizowana - wymaga duego zaangaowania rodkw. Tymczasem w mniemaniu fiihrera wojska pancerne byy atrakcyjnym, bo oszczdnym narzdziem, majcym umoliwi odniesienie szybkiego zwycistwa w krtkotrwaej wojnie. W znacznej wikszoci niemieckich formacji si pocigow pozostawa nadal ko, W 1945 r. dywizje pancerne i grenadierw pancernych stanowiy zaledwie w przyblieniu jedn dziesit wszystkich dywizji na froncie wschodnim, przy czym w samych dywizjach pancernych jedynie jedna trzynasta onierzy suya w oddziaach czogw. Jak ju wielokrotnie podkrelalimy, blitzkrieg obejmowa duo wicej ni tylko dziaania czogw, jednak w uwarunkowaniach z 1945 r. trudno ju byo w ogle uwaa niemieckie oddziay czogw za rdze formacji pancernych. Rosyjska przewaga liczebna w czogach wynosia teraz 6:1 i w praktyce z reguy jedna niemiecka dywizja pancerna musiaa stawi czoo odpowiednikowi jednej radzieckiej armii pancernej.

Mobilno strategiczna i operacyjna

W swych wspomnieniach genera Czujkow podwaa zasadno propozycji generaa pukownika Guderiana, by ewakuowa wojska niemieckie z Bakanw, Woch, Norwegii i przyczkw nadbatyckich celem stworze-

ni si, ktre miayby uderzy w skrzyda rosyjskich armii operujcych na kierunku berliskim: Skorzystanie z rad Guderiana byo praktycznie niemoliwe. Tego rodzaju przerzuty wojsk wymagaj czasu, linii komunikacyjnych, taboru kolejowego i statkw. Nie mona zapomina, e w tym okresie lotnictwo sojuszniczych mocarstw niepodzielnie panowao w powietrzu nad caymi Niemcami od kraca do kraca. Te przerzuty wojsk, ktre ju rozpoczto, zgodnie ze wiadectwem Guderiana, byy realizowane bardzo powoli, Przewaga lotnictwa przeciwnika paraliowaa nie tylko przewozy, ale i wol dowdztwa". Niedostatek benzyny redukowa moliwo wykorzystania drg do domarszw, i odnosio si to nie tylko do czogw, ktrych gsienice i tak miay ograniczon trwao, ale do wszystkich rodzajw pojazdw. Wanie te problemy utrudniy koncentracj si do operacji Sonnenwende w poowie lutego. Nie bez powodu to przede wszystkim z myl o odzyskaniu cakowitej kontroli nad lini kolejow czc uyce, Dolny i Grny lsk Niemcy uznali, e warto przeprowadzi na pocztku marca ofensyw pod Lubaniem. Ruch po rokadach by na froncie wschodnim desperackim przedsiwziciem, przy czym i tak tempo dyktowali tu Rosjanie. Jak wyjania Goebbels: Musimy przerzuca nasze oddziay w gorce miejsca niczym stra poarn, aby w miar monoci zatka dziury, ponoszc przy tym

dotkliwe straty". Nie byo zarazem gwarancji, e czogi zd si wyadowa z pocigw jeszcze przed znalezieniem si w strefie walk. 6 marca, przy intensywnych opadach niegu, wysano 4 Dywizj Pancern z Bytowa w kierunku Wejherowa w Prusach Zachodnich: [...] jechalimy [...] w mlecznobiae nieznane z mieszanymi uczuciami. Sytuacja bya niejasna. Nie wiedzielimy absolutnie nic o przeciwniku. Nie funkcjonowao ju rozpoznanie lotnicze, rwnie nasze

oddziay zwiadowcze nie przeprowadzay jakichkolwiek, choby pytkich rekonesansw, poniewa nie mielimy potrzebnego do tego paliwa, Dlatego te polecono wszystkim zaogom pozostawa w czasie jazdy w czogach; naleao oczyci armaty, by byy gotowe do otwarcia ognia, mogo si bowiem zdarzy, e bdziemy musieli wkroczy do walki bezporednio z wagonw. Wszystkie radiostacje wczono na odbir", ale zarzdzono cis cisz radiow. [...] Nasz pocig wymacywa sobie wolno drog na pnoc, toczc si niekiedy ledwie z prdkoci idcego czowieka. Na lewo i na prawo od torw nie byo wida ani ywej duszy. Cay najeony lufami, pocig przelizgiwa si przez zamie niczym widmo. Lokomotyw umiecilimy w rodku skadu. Czogi stay na otwartych, paskich platformach; kademu z nich wyznaczono okrelony kt obserwacji i ognia. Na kadej z platform wozy rozstawiono w improwizowanym szyku, by atwiej nam byo wej od razu do akcji w odkrytym terenie. 17 stycznia, niedaleko odzi, taki wanie koszmar przeyli czogici korpusu pancernego Grossdeutschland, ktrzy musieli wyadowywa si z pocigw pod lufami nadcigajcych kolumn pancernych ukowa.

Wykorzystanie odwodw pancernych

Jeszcze na dugo przed rozpoczciem operacji wilasko-odrzaskiej dowdca Grupy Armii A", genera pukownik Harpe, i jego szef sztabu, genera porucznik von Xylander, zastanawiali si, jak rozmieci swe nieliczne odwody operacyjne: XXIV i XL Korpus Pancerny. Uwaali, e mimo ogranicze narzuconych przez niedobory paliwa i przewag rosyjskiego lotnictwa, nadal moliwe jest rozlokowanie tych formacji akurat w takim oddaleniu od linii frontu, by zachoway swobod manewru, a rwnoczenie pozostaway poza zasigiem nieprzyjacielskiego przygotowania artyleryjskiego. Wszelako nawet

te skromne atuty powicono w imi zaspokojenia da Hitlera, domagajcego si, by oba korpusy stay blisko za taktyczn stref obrony. Bardzo moliwe, i tego typu szczegy - chodzio tu przecie tylko o nieznaczne rnice

odlegoci - byy bez znaczenia w obliczu potgi i szybkoci radzieckich uderze. Waciwie trudno sobie wyobrazi, jakie w ogle kroki musieliby przedsiwzi Niemcy, by powstrzyma Rosjan po rozkrceniu si ich ofensywy. Korpus pancerny Grossdeutschland zosta rozpdzony na cztery wiatry, gdy prbowa zagrodzi drog atakujcym rosyjskim oddziaom. Niewykluczone, e niewiele wicej wskraaby nawet silna 6 Armia Pancerna SS, gdyby zamiast kierowa j na Wgry Hitler zdecydowa si j rzuci do czoowej konfrontacji z nacierajcymi w Polsce wojskami radzieckimi. Koniec kocw Rosjanie zastopowani zostali nad Odr nie dziki jakiemu byskotliwemu manewrowi Niemcw, tylko w wyniku nakadajcych si na siebie problemw: trudnoci logistycznych, obecnoci przed ich frontem przeszkd naturalnych, jak rwnie grupowania si na flance pomorskiej nie zwizanych walk si niemieckich.

Taktyka defensywna w polu

Wprawdzie jeszcze w latach dwudziestych wczesna Reichswehra prowadzia studia nad metodami dziaa opniajcych, jednak podczas kampanii rosyjskiej Niemcy zaniedbywali zrazu ten sposb walki. Musieli si go dopiero powtrnie nauczy w trakcie odwrotu, jaki rozpoczli po bitwie pod Kurskiem w 1943 roku. Odstpowali teraz do tyu skokami, odsyajc najpierw piechot i lejsze pojazdy, i tworzc jednoczenie przeson z czogw, dzia pancernych i armat 88-milimetrowych w nadziei, e wyeliminuj one dostatecznie duo rosyjskich czogw, by zyska czas na odejcie ku nastpnej rubiey obrony. Gdy pozbawieni wsparcia niemieccy piechurzy musieli walczy z przewaajcymi siami przeciwnika, pocztkowo ich klasyczn metod byo przywieranie mocno do ziemi, by pozwoli radzieckim czogom przewali si nad ich transzejami i okopami, po czym wynurzanie si z kryjwek i podejmowanie walki z postpujc w dalszej kolejnoci piechot. Jednak

na pocztku operacji wilasko-odrzaskiej, w poowie stycznia 1945 r. ta bohaterska taktyka nie zdaa egzaminu, poniewa przygotowanie arty leryjskie miao si zaiste poraajc, a w dodatku Rosjanie zalali pozyq< oszoomionych obrocw swoimi przednimi batalionami". Niemieccy piechurzy jli stawia duo skuteczniejszy opr, gdy woj na dotara na obszar ich wasnego kraju, Z pomoc przyszy im roztopy ktre nastay na pocztku lutego i skanalizoway uderzenia radzieckich klinw pancernych, zmuszaj c je do posuwania si utwardzonymi drogami, Niemcy nie walczyli ju na otwartych rwninach rodkowej Polski: bili si obecnie na zwartych rubieach rzek, na przykad Odry, Bobra i Nysy uyckiej. Mogli te w peni wyzyska walory obronne urozmaiconego terenu. I tak na poudniu bronili zawzicie kadej pidzi kontrolowanego jeszcze przez siebie skrawka Zagbia Grnolskiego, rozcigajcego si w kierunku Ostrawy. Z kolei na pnocy rozsiali swe oddziay pord pomorskich jezior, bagnisk i rozlegych kompleksw lenych: Dawniej Niemcy starali si unika walki w lasach i woleli je obchodzi ze strachu przed partyzantami i miejscow ludnoci. Ale teraz to nasze oddzia y walczy y na

nieprzyjacielskim terytorium. Niemcy nie mieli jakiego szczeglnego powodu, by obawia si wrogiej postawy tamtejszych wieniakw [jeli nie liczy Sowian na obszarach takich jak Bory Tucholskie], i lasy dopomogy im w stawieniu zacitego oporu. Nade wszystko niemieccy piechurzy dysponowali broni, umoliwiajc im likwidowanie czogw take wtedy, gdy operowali w maych grupkach albo nawet pojedynczo. Mniej wicej do poowy wojny mona byo niszczy czogi tylko uderzeniami z powietrza, przy uyciu min przeciwpancernych bd te poprzez energi kinetyczn", czyli wystrzelenie pocisku z dziaa duego kalibru - innymi sowy, z broni, jak rozporzdzay jedynie jednostki pancerne i artyleryjskie. Natomiast sposb dzia-

ania nowo zastosowanego, pustego" czy te specjalnie uksztatowanego adunku [kumulacyjnego przyp. dum.], opiera si na wyzyskaniu energii chemicznej": eksplozja gowicy lub granatu wytapiaa otwr w czogowym pancerzu dziki wsko skupionemu strumieniowi bardzo gorcego gazu. Prdko, z jak adunek dociera do celu, bya nieistotna (rosyjskie granaty przeciwpancerne przykadao si po prostu do pancerza rcznie) - jeli nie liczy tego, jak szybko gowica przerzucona zostanie z wyrzutni do celu. W armii niemieckiej, amerykaskiej i brytyjskiej wprowadzono rnorodne typy lekkich, lecz skutecznych granatnikw przeciwpancernych. W przypadku Niemcw byy to: panzerfaust oraz ciszy, ale wci przenoszony przez pojedynczego onierza panzerschreck. Do obsugiwania tej nowej broni potrzeba byo ludzi odwanych oraz zmotywowanych, i - jak si okazao - w 1945 r, nie zabrako takich w Niemczech. Szeregi Yolkssturmu zasilio (przynajmniej na froncie wschodnim) niemao zdeterminowanych starszych mczyzn, a take zwinnych, zuchwaych czonkw Hitlerjugend, ktrzy byli dla czogw rwnie niebezpieczni, jak pniej, w 1982 r. w Libanie, wyposaeni w RPG-7 modzi chopcy z OWP. Z kolei Wehrmacht dziaa na tym polu dwutorowo. 26 stycznia Hitler zarzdzi sformowanie zwizku o zowieszczej nazwie dywizja owcw czogw" (Panzer-Jagd-Divisiori), skadajcego si z wielu drobnych grupek kolarzy. Kada z nich, dowodzona przez oficera w stopniu porucznika, uzbrojona bya w panzerfausty, przewoone w przednich sakwach rowerw: Szkoda byo tych odwanych onierzy". Ponadto w dywizjach pancernych stworzono kompanie niszczycieli czogw (Panzervernichtungs-Kompa-gnie), zoone z czogistw, ktrzy utracili swe maszyny. Jednorki porucznik Klaus Schiller dowodzi jedn z takich kompanii, wchodzc w skad walczcej pod Gdaskiem 4 Dywizji Pancernej. Noc z 23 na 24 marca, gdy by przy jednym ze swych plutonw, usysza oskot toczcego si po szosie rosyjskiego wozu pancernego. Kiedy chrzst gsienic ucich, wyczekujcy Niemcy spostrzegli, e przy poboczu zatrzyma si T-34, obracajc wie w poszukiwaniu celu. Nie byo wida w pobliu rosyjskich piechurw:

[...] zaczlimy si ostronie skrada w kierunku tego stalowego potwora - pidziesit metrw, czterdzieci, trzydzieci, a znalelimy lej po wybuchu pocisku artyleryjskiego. Z tego miejsca mona byo dostrzec odcinajc si wyranie na tle nocnego nieba, szaraw

sylwet naszego opancerzonego wroga. Ognisty ogon panzerfausta przeszy ciemno. Na dwie sekundy nasze serca zamary, nastpnie pojawi si jaskrawy bysk i powietrzem targna eksplozja - bezporednie trafienie! Rozlegy si jakie wrzaski, otworzy si gwatownie luk i na zewntrz wypady w panice ludzkie postacie, ktre zataczajc si znik-ny w ciemnociach. Nie otwieralimy ognia. Czog zapali si; przy wtrze guchych detonacji tryskay z niego pomienie. Istniej jednoznaczne dowody wskazuj ce, e niemieccy piechurzy zaczli ponownie growa w pojedynkach z radzieckimi czogami. Odnoszc si do powolnego tempa natarcia rosyjskiego na Grnym lsku, Koniew pisa: Analizujc przyczyny, ktre pocigny za sob zwikszenie niebezpieczestwa dla naszych zwizkw pancernych, nie naley zapomina, e [...] po raz pierwszy w cigu caej wojny przyszo nam zetkn si z obron nieprzyjaciela gsto nasycon piciami przeciwpancernymi, z ktrymi metody walki nie byy jeszcze dostatecznie opracowane". Genera pukownik Erhard Raus, dowdca 3 Armii Pancernej, stwierdza w nawizaniu do walk na flance pnocnej, e zasuguje na podkrelenie jedna cecha charakterystyczna bojw na Pomorzu, mianowicie fakt, i spord 580 zniszczonych przez nas nieprzyjacielskich czogw dwie trzecie pado ofiar panzerfaustw, innymi sowy - dzielnych pojedynczych onierzy. Nigdy dotd w adnej z armii zastosowanie panzerfaustw nie przeoyo si na tak wysok proporcj unieszkodliwionych czogw".

Grupy bojowe i wdrujce koty

Gdy nacisk przeciwnika by tak silny, e zaamyway si normalne struktury dowodzenia, instynkt oraz wyniesione ze szkolenia nauki podpowiaday Niemcom, by oddawa si pod komend najwyszego stopniem dowdcy i czy w improwizowane grupy bojowe, odpowiadajce rozmiarami oddziaom czy formacjom od szczebla kompanii do szczebla korpusu wcznie. Wzmocniwszy si w ten sposb, Niemcy mogli ywi jak nadziej na uniknicie rychego okrenia. W skadzie posuwajcego si przez Polsk wdrujcego kota" Nehringa znalaza si midzy innymi grupa bojowa stworzona w oparciu o 17 Dywizj Piechoty przez generaa majora Maxa Sachsenheimera. W wyniku piciodniowych walk oddziay Sachsenheimera stopniay do zaledwie niecaego tysica onierzy; wraz z wyczerpywaniem si amunicji musiano wysadza w powietrze jedno po drugim dziao; Ostatni dziaon z armat piechoty, dowodzony przez kapitana Reinhardta, wystrzeliwszy swj ostatni pocisk usiowa galopem, razem z zaprzgiem szeciu koni, przedrze si przez zwierajce si kleszcze. Pod skoncentrowanym ogniem przeciwnika konie i dziao przewrciy si, tworzc skbion mas, niemniej onierze zdoali uciec". O tym, jak bardzo Niemcy bywali wwczas przyparci do muru, wiadcz dobitnie prowizoryczne rozkazy, zredagowane 11 kwietnia w 5 Dywizji Pancernej na wypadek, gdyby zdecydowano si na prb przebicia z Sambii przez Prusy Wschodnie. Przewidywano, e przed wyruszeniem w drog baki wszystkich pojazdw wyznaczonych do tej akcji zatankowane zostan do pena; amunicj i medykamenty rozdzieli si pomidzy onierzy. Wszystko poza tym zostanie zniszczone:

Prba przedarcia si bdzie podjta o zmroku. Bdzie prowadzona zgodnie z normalnymi zasadami walki, przy wykorzystaniu wszystkich rodzajw wojsk i wszystkich typw amunicji. Jeli przebijemy si na zaplecze przeciwnika, dywizja bdzie si staraa unika jakiejkolwiek walki, opierajc si na doborze odpowiednich szlakw, wysyaniu grup rozpoznawczych oraz elastycznym do-

wodzeniu. [...] Musimy osania skrzyda i tyy, wydzielajc strae boczne i pozostawiajc za sob przeszkody. Aby mona byo wykona to zadanie, grupy marszowe musz by niewielkie, operatywne i zdolne do przemieszczania si na przeaj. Nie moemy bra ze sob adnej broni czy wyposaenia, ktre nie zwikszaj bezporednio naszej siy uderzeniowej. Chodzi o to, by jeszcze pierwszej nocy przeby jak najszybciej jak najwikszy dystans. Jeeli dywizj bdzie opnia opr nieprzyjaciela bd niemoliwe do pokonania przeszkody topograficzne, naley zniszczy pojazdy i marsz bdzie kontynuowany pieszo. W tym przypadku niewykluczone, e bdziemy musieli rozwiza struktur dywizyjn i zda si na samodzielne dziaania poszczeglnych dowdcw. Koniec kocw 5 Dywizja Pancerna nigdy nie wydostaa si z Sambii, gdzie zostaa rozczonkowana i w przewaajcej czci zniszczona. Cho wikszoci wdrujcych kotw nie udao si dotrze do niemieckich linii, powiodo si to dowodzonym przez generaw Nehringa i von Tettau dwm grupom korpunym, ktre w trakcie swych odysei zademonstroway nie lada wytrwao. Wszelako Rosjanie utrzymywali pniej, i takie rejterady" nie robiy na nich zupenie wraenia: Nie wiem, czy jeszcze yj ci waleczni" generaowie. Jeli yj, to niech gorco dzikuj Panu Bogu za to, e pomg im wybawi ich niegodne wysokiego szacunku ywoty. Przedzierajc si nocami z lasu do lasu z rozbitkami swoich przetrzebionych korpusw jedynie dlatego zdoali przedosta si do swoich, e wojska radzieckie nie miay po prostu czasu zajmowa si nimi. Koresponduje to na pewno ze wspomnieniami niektrych ocalaych onierzy 16 Dywizji Pancernej. Nehringby dla nich wyjtkowo bezbarwn postaci i szli oni za nim po prostu dlatego, e wiedzieli, i to wanie podajc w obranym przeze kierunku maj najwiksze szans na uratowanie si.

Wojna pozycyjna
wiadectwo i wysiki Guderiana

W nowoytnych dziejach wojskowoci stale umocnienia obronne, generalnie rzecz biorc, byy i s nadal traktowane po macoszemu. Stanowi one mao atrakcyjny temat dla czytelnikw ksiek historycznych, przewanie nie interesuj te specjalnie zawodowych wojskowych, ktrym bardziej odpowiada edat i dynamizm operacji manewrowych. Ale wanie z tych powodw warto moe zastanowi si przez chwil nad tym, jak wielki, nawet jeli nie w peni wyzyskany potencja reprezentoway sob w 1945 r. umocnienia obronne na froncie wschodnim. W opinii Guderiana cho wczesne niemieckie fortyfikacje nie zaspokajay bynajmniej potrzeb, to jednak odegray: [...] niema rol w oddziaywaniu na przebieg wydarze, wspierajc onierzy i spowalniajc rosyjsk ofensyw do tego stopnia, e lini demarkacyjn midzy mocarstwami zachodnimi a Zwizkiem Radzieckim staa si aba, a nie jaka inna, pooona jeszcze dalej rubie. To znamienne spostrzeenie, jeli zway, e jego autorem by czoowy pionier blitzkriegu. Jednak na pocztku 1944 r. Niemcy nie dysponoway urzutowanymi w gb pozycjami defensywnymi ani na froncie zachodnim, ani wschodnim: Na Zachodzie dlatego, e Hitler uwaa, i moe polega na wale atlantyckim, na Wschodzie za dlatego, i stale powraca do tego argumentu, e jeeli zbuduje umocnienia, to generaowie bd mniej energicznie bronili swych odcinkw frontu, a bardziej bd skonni przedwczenie wycofywa si na tyowe linie obrony". Teraz, gdy wojna zbliaa si od wschodu do terytorium Rzeszy, Gu-derian zwrci si do Hitlera o ponowne wykorzystanie fortyfikacji, cigncych si wzdu dawnej granicy niemieckopolskiej z 1939 r. Doprowadzi nadto do stworzenia pozycji porednich, usytuowanych midzy tymi umocnieniami a lini frontu. Stosowny program prac budowlanych

przygotowa Guderian wsplnie z generaem Alfredem Jacobem, szefem wojsk inynieryjnych przy OKH; przywrci take funkcjonowanie rozwizanego nieco wczeniej Departamentu Fortyfikacyjnego Sztabu Generalnego, ktry mia si zajmowa oglnymi zagadnieniami dotyczcymi fortyfikacji. To rwnie Guderian by odpowiedzialny za sformowanie stu batalionw piechoty fortecznej oraz stu baterii dzia, majcych broni wspomnianych pozycji porednich. Jednak poczynajc od wrzenia 1944 r. zaczto te oddziay wycofywa; w sumie zabrano siedemdziesit osiem z owych stu batalionw oraz wszystkie zdobyczne dziaa rosyjskie od kalibru 76 mm wzwy. Nikt nie jest do koca pewien, dokd waciwie skierowano te wojska. Guderian twierdzi w swych pamitnikach, e na front zachodni, ale jest bardziej prawdopodobne, i rzucano je po prostu po trochu do walki z Rosjanami. W efekcie piknie zbudowane pozycje i umocnienia stay puste". Jak si wydaje, Guderian liczy, e te odebrane mu oddziay zastpi Yolkssturm, wszelako wikszo nalecych do chopcw i starszych mczyzn wcignita zostaa chcc nie chcc w wir walki na odkrytym terenie bd znalaza si ostatecznie w atakowanych miastach. To tyle tytuem oglnego omwienia problemu fortyfikacji. Dzieliy si one z kolei na kilka kategorii.

Pozycje polowe na linii frontu

Byy to pozycje obsadzane czy przygotowywane przez wojska pozostajce w bezporedniej stycznoci z przeciwnikiem - transzeje, ziemianki, stanowiska ogniowe, baterie artylerii oraz pasy zasiekw z drutu kolczastego i pl minowych. Ani poszczeglne umocnienia, ani te owa taktyczna strefa obrony" jako cao nie przedstawiay sob zbyt duej siy. Na jedn z fundamentalnych przyczyn takiego stanu rzeczy wskaza po wojnie - w oparciu o wasne, nabyte na lsku dowiadczenia - genera major Hans von Ahlfen. Jak zauway, w pierwszej wojnie wiatowej armia niemiecka nabraa wielkiej wprawy w budowaniu pozycji, ktre wytrzymyway ostrza artylerii:

Dla kontrastu, podczas drugiej wojny wiatowej umiejtno ta z kadym rokiem podupadaa, i to we wszystkich rodzajach wojsk, nawet wrd saperw, ktrzy wszak powinni nas uczy budowania fortyfikacji polowych. Jednak onierze nie ponosili za to winy. Byo to efektem takiego, a nie innego sposobu prowadzenia wojny przez Hitlera, polegajcego od 1941 r. na pospiesznym przerzucaniu wojsk od jednej bitwy do drugiej, z jednego teatru wojny na inny, od jednego niewyzyskanego zwycistwa do nastpnego niewyzyskanego zwycistwa, a w kocu od jednej klski do drugiej, co w coraz szybszym tempie prowadzio do wykruszania si naszych najlepszych oddziaw. W rezultacie zabrako nam czasu, okazji, a take instruktorw, by naucza tej specjalnoci, uczy si jej i j udoskonala. Mimo e od pnego lata 1943 r. Niemcy walczyli przewanie w defensywie, przez ponad rok wojna pozycyjna w ich wydaniu sprowadzaa si li tylko do utrzymywania pojedynczej HKL (Hauptkampflinie, czyli gwnej linii walki). Dopiero jesieni 1944 r. Guderian zdoa wreszcie uzmysowi Hitlerowi, e Rzesza znajduje si w bezporednim niebezpieczestwie, poniewa Rosjanie dotarli na obszary oddalone jedynie o dwiecie kilometrw od Zagbia Grnolskiego, a pod Godapi przekroczyli ju granic Prus Wschodnich. Guderian doszed do wniosku, i wojska niemieckie bd mogy walczy pewnie i efektywnie tylko wwczas, jeli podeprze si je ufortyfikowanymi liniami urzutowanymi w gb, w kierunku Odry. Do linii umiejscowionych na gbokim zapleczu przejdziemy wkrtce, teraz za zajmiemy si tzw. Grosskampf-HKL (HKL dla stawienia silnego oporu) - rubie, ktrej przygotowanie zaproponowa Guderian z myl o udzieleniu bliskiego wsparcia oddziaom znajdujcym si na linii frontu. Chcia, by rubie ta przebiegaa mniej wicej osiemnacie kilometrw za HKL, a wic poza zasigiem pocztkowego uderzenia rosyjskiej artylerii. Hitler w zasadzie zgodzi si na stworzenie Grosskampf-HKL, lecz zarazem zaprzepaci w wikszoci jej walory, nakazujc, by wytyczono j zaledwie dwa czy trzy kilometry za frontem. Konsekwencje tego day si odczu 12 stycznia 1945 r. w Polsce:

Gwny pas obrony, linia gwnego oporu, odwody - wszystko to znalazo si od razu w obrbie pierwszego rosyjskiego wyomu, zostao obalone i zmiecione przez przeciwnika.

Wcieko Hitlera zwrcia si teraz przeciwko ludziom, ktrzy budowali te pozycje, a gdy zaoponowaem - rwnie i przeciw mnie. Kaza przynie stenogram jesiennej odprawy 1944 roku w sprawie lokalizacji gwnej linii oporu, twierdzi bowiem, e zawsze wypowiada si za odlegoci 20 km. Jaki dure mg zarzdzi podobny idiotyzm?". Zwrciem jego uwag, e on sam wyda ten rozkaz. Przyniesiono stenogram i zaczto go odczytywa. Ale ju po kilku zdaniach Hitler kaza przerwa czytanie. Niemcy ponieli tak due straty rwnie dlatego, e Grupa Armii A" zatrzymaa wikszo swoich si na HKL, mimo i udzielono jej zezwolenia na cofnicie si na Grosskampf-HKL, ktre to posunicie pozwolioby nieco ograniczy niszczce skutki rosyjskiego przygotowania artyleryjskiego. Dopiero w ostatnich tygodniach wojny Niemcy zastosowali z wi kszym powodzeniem taktyk obrony urzutowanej w gb. Stao si tak na mocy wydanego przez Hitlera rozkazu dotyczcego obrony rubiey Odry, przesanego 30 marca Grupie Armii Wisa": Mniej wicej trzy do szeciu kilometrw za obecn lini frontu naley wytyczy i zbudowa Grosskampf-HKL. Gdy stwierdzi si, i wkrtce nastpi atak nieprzyjaciela, dowdca grupy armii ma w por obsadzi t pozycj. Jest spraw zasadniczej wagi uniknicie zniszczenia caego naszego systemu obrony przez zmasowan nieprzyjacielsk nawa artyleryjsk. Genera Czujkow, dowdca 8 Armii Gwardii, opisywa, jak skuteczna okazaa si ta nowa niemiecka taktyka 16 kwietnia, czyli pierwszego dnia operacji berliskiej, kiedy to natarcie l Frontu Biaoruskiego zatrzymane zostao u stp Wzgrz Seelowskich. Dawniej zarwno gwne siy, jak i odwody operacyjne Niemcw ulegay zniszczeniu lub rozproszeniu ju w wyniku pierwszego uderzenia:

Obecnie nieprzyjaciel przyj inne zaoenia obronne. Obsadzi wojskami nie tylko pierwszy pas obrony, lecz take drugi i trzeci, rozmieszczajc na nich znaczn liczb piechoty, czogw i artylerii. Co wicej, Niemcy mieli silne odwody w gbi obrony. [ . . . ] Nie uwzgldnilimy te w naleytym stopniu specyfiki terenu, obfitujcego w przeszkody naturalne: kanay, rzeczki i jeziora. Niedostatek drg utrudnia nam manewr i uniemoliwia wprowadzenie do ataku wikszych si. Ta ostatnia uwaga Czujkowa wskazuje porednio na to, jak bardzo podczas operacji wilaskoodrzaskiej swoboda manewru oddziaw rosyjskich uzaleniona bya od twardego, zmroonego gruntu.

Pozycje porednie - a-, b-, c-Stellungen

Rubiee te powstaway od jesieni 1944 r. na podstawie projektw sporzdzanych przez OKH. Budowaa je ludno cywilna pod kierunkiem gaule-iterw. Sigay na gboko do dwustu-trzystu

kilometrw, cignc si na obszarze midzy doln Wis, Pomorzem i Karpatami. Linia zewntrzna - tzw. a-1 Stellung- na swych poudniowych i rodkowych odcinkach opieraa si o naturalne bariery Dunajca i Nidy; biega od Tarnowa przez Pilic do Tomaszowa Mazowieckiego, a dalej przez Sochaczew ku Wile. Z kolei b-1 Stellung stanowia gwn pozycj tyow, majc osania Zagbie Grnolskie oraz Kraj Warty; prowadzia na zachd od Krakowa i na wschd od Czstochowy, docierajc do Warty w Sieradzu i dalej do Torunia nad Wis, by potem, od Bydgoszczy po Grudzidz, biec mniej wicej rwnolegle do tej rzeki. onierze postpujcy w czowkach radzieckich armii nabrali wielkiego respektu dla potencjalnych moliwoci obronnych niemieckich linii porednich: Dowiadczenie naszych operacji dowiodo, e jest bardzo wane, by w trakcie pocigu nie da przeciwnikowi okazji do obsadzenia przygotowanych zawczasu rubiey. Ilekro nieprzyjacielowi udawao si

zaj tak pozycje, nasz korpus [XI Korpus Pancerny] nie by w stanie zama cakowicie jego oporu i nastpowao to dopiero po nadejciu formacji piechoty i wsparciu z jej strony. Spostrzeenia te podpowiadaj nam, jak bardzo pozycje porednie mogyby dopomc Niemcom, gdyby ci odpowiednio ich bronili. Byo to jednak prawie niemoliwe wskutek braku koordynacji w dziaaniach poszczeglnych organw niemieckich wadz. Niemieckimi odwodami rozporzdzano tak nieudolnie, e gdy 12 stycznia ruszaa rosyjska ofensywa, Grupa Armii A" dysponowaa jedynie szecioma batalionami piechoty fortecznej, ktrymi miaa utrzymywa a-1 Stellung. 18 stycznia dowdca Poznaskiego Okrgu Wojskowego (nr XXI) mia do obsadzenia swojego odcinka b-1 Stellung dwadziecia jeden batalionw Yolkssturmu, podczas gdy do realizacji tego zadania potrzebnych byo czternacie dywizji, a i tak ju dzie wczeniej w szeregu miejsc rosyjskie oddziay pancerne zdyy przekroczy t lini. Jeszcze gbiej na zapleczu, na Grnym lsku, partia przekazaa wojsku tamtejsze oddziay Yolkssturmu dopiero 13 stycznia - zbyt pno, by mona je byo zaangaowa do obrony Zagbia Grnolskiego. Gauleiterzy wtrcali si nawet w zagadnienia techniczne. Oto poczwszy od lipca 1944 r. genera stray poarnej" Fiedler instalowa na granicach Prus Wschodnich wielk liczb tzw. Garnkw Kocha (Koch Tpfe}, ktrych przydomek nawizywa do nazwiska niesawnego gauleitera tej prowincji. Skaday si one z betonowych rur, wkopywanych czciowo w ziemi i uzbrajanych w dwa karabiny maszynowe kada. Z chwil rozpoczcia walki ucieczka z tych garnkw" nie wchodzia ju w rachub. Poza tym beton kruszy si ju po pierwszym trafieniu pociskiem artyleryjskim, co nie mogo bynajmniej wpywa krzepico na morale obrocw. Z kolei bliej Krlewca 14 puk grenadierw pancernych z 5 Dywizji Pancernej nie zdoa utrzyma wsi Gutenfeld, poniewa Rosjanie przeniknli do transzei, wydronych wczeniej na rozkazy Kocha. Jak skary si kapitan Jaedtke, od samego pocztku dziaa w Prusach Wschodnich te cholerne transzeje przysporzyy nam wicej szkody ni poytku. Bylimy dywizj pancern, i

poniewa nie mielimy duo piechoty, nie mo-

glimy sami z nich korzysta. Gdy Rosjanie pierwsi dostawali si do tran-szei, trudno nam ich byo stamtd na powrt wyrzuci"

Stae fortyfikacje nadgraniczne

Gdy zajmiemy si z kolei silnymi fortyfikacjami, wzniesionymi wzdu granic Niemiec jeszcze przed wojn, zetkniemy si z identycznymi problemami. Prace nad budow Trjkta Lidzbarskiego (Heilsberger Dreieck) w Prusach Wschodnich zainaugurowano jeszcze w czasie, gdy Niemcy podlegay obostrzeniom narzuconym przez traktat wersalski. Wraz z odchodzeniem od postanowie traktatu stopniowo rozszerzano zakres budowy, tak e ostatecznie umocnienia te utworzyy szeroki uk o dugoci niemal dwustu kilometrw, cigncy si od Zalewu Wilanego po Zalew Kuroski. Trjkt ten, w ktrego skad wchodzio 1100 gwnych obiektw, osania jedn trzeci terytorium Prus Wschodnich, w tym Krlewiec i najistotniejsze z ekonomicznego punktu widzenia regiony. Jednak dopiero poniewczasie Niemcy odkryli, e nikt nie zada sobie trudu, by w zwizku z ostatnimi wydarzeniami na froncie wschodnim uaktualni plany obrony. Na pocztku lutego nakazano 24 Dywizji Pancernej obsadzi zwrcone frontem na zachd pozycje, ale: [.,.] nie sposb byo zdoby map tych urzdze obronnych czy choby kluczy do bunkrw, co byo typowe dla zamtu, jaki charakteryzowa t faz walki. Ponadto umocnienia te, zbudowane jeszcze w latach dwudziestych, nie byy przystosowane do uycia broni, jak aktualnie posiadalimy. Od lat nie oczyszczano pl ognia, wic nie nadaway si one teraz do strzelania przy wykorzystaniu nowoczesnych rodkw przeciwpancernych. Std te niemoliwe byo wykonanie owego rozkazu, ktry wydano nie orientujc si zupenie w rzeczywistej sytuacji.

Fortyfikacje Midzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (Tirschtiegel Rie-gel) byy pod wzgldem technicznym znacznie silniejsze, osaniay bowiem bezporednie podejcia do Berlina, biegnc za niemiecko-polsk granic z 1939 r., na zapleczu anektowanego niedawno Kraju Warty. Skadao si na nie wiele linii, a cao opieraa si na pnocy o Note i Wart, a na poudniu - o kolano Odry. Koniec kocw jednak rosyjskie awangardy dotary tam jeszcze przed niemieckimi oddziaami polowymi. 31 stycznia 8 Armia Gwardii zaja wiksz cz tego rejonu, mimo i musiaa stoczy bj spotkaniowy z podcigan gorczkowo z zaplecza niemieck dywizj. Rosjanie te si spieszyli, ale: [na] szczcie skierowana tutaj wiea, nowo sformowana dywizja niemiecka rwnie, jak wida, sabo orientowaa si w rozmieszczeniu umocnie, wskutek czego nie zdoaa

wykorzysta caej mocy swego ognia i dogodnego pooenia pozycji. Walczya niezbyt umiejtnie, cho uporczywie, Jeliby dowdztwo tej dywizji lepiej znao lini obrony i miao przynajmniej dwie doby na to, aby rozpozna pooenie i zorganizowa system ognia i wspdziaanie, trudno powiedzie, jaki byby wwczas przebieg naszych dziaa. Prawdopodobnie musielibymy toczy dugotrwae walki i ponie znaczne straty.

Obrona miast
Zdecydowanie najbardziej zaci te i najskuteczniejsze pozycyjne walki obronne stoczyli Niemcy w miastach. Wanym i modelowym przykadem sta si tutaj Pozna, ktry pad dopiero 22 lutego, po prawie piciotygo-dniowym oporze. Obrocy korzystali, tak jak w Krlewcu czy wanie w Poznaniu, ze wzniesionych ju wczeniej fortyfikacji, niemniej jeszcze wiksz rol odegra duch zaradnoci. Typow metod Niemcw byo wybijanie dziur w cianach piwnic w celu stworzenia podziemnych przej komunikacyjnych, cigncych si przez cae rzdy budynkw. W poprzek ulic wieszano dywany i zasony, by atakujcy nie mogli widzie obrocw. Wyrabia-

no dziennie tysice min przy wykorzystaniu, tak jak w Krlewcu, adunkw wybuchowych wydobytych z min morskich lub torped bd te, tak jak we Wrocawiu, z radzieckich niewypaw. Gdy przychodzio do rozwizywania niespodziewanych problemw, niemiecka pomysowo dorwnywaa pod kadym wzgldem rosyjskiej. We Wrocawiu przypominajce trzaskanie bata wystrzay dobrze zamaskowanych radzieckich armat przeciwpancernych dziaay na nerwy niemieckim piechurom. Dowodzcy dziaem pancernym porucznik Hartmann wypracowa wasny sposb radzenia sobie z tymi przeciwnikami: Nie byo to takie proste, poniewa armaty te prowadziy ogie po niskiej trajektorii i huk wystrzau mona byo atwo pomyli z oskotem wybuchu. Skradaem si ku jakiemu dogodnie pooonemu narou budynku, czsto zdejmuj c mj peryskop i biorc go ze sob. Jeli udawao mi si wykry cel, zabieraem tam mojego celowniczego, pokazujc mu dokadnie, gdzie ma mierzy. Potem adowalimy nasze dziao i pdem, niczym wz straacki, wypadalimy zza rogu, by ju po kilku sekundach posa przez ulic pierwszy pocisk. aden rosyjski artylerzysta nie potrafi pozosta przy swojej armacie widzc nasze plujce ogniem dziao pancerne, tote moglimy nastpnie bra si spokojnie za likwidowanie nieprzyjacielskich armat przeciwpancernych.

Wsparcie ze strony innych rodzajw broni oraz sub

Kriegsmarine i Luftwaffe

Dziaania niemieckiej marynarki wojennej i lotnictwa zostay szczegowo omwione we wczeniejszych rozdziaach niniejszej ksiki. Gwnodowodzcy flot Wielki Admira Doenitz robi bardzo dobre, imponujce wraenie" i cieszy si du estym u fuhrera. OKH krytykowao go za to, e nalega przez tak dugi okres, by utrzymywa w Kurlandii zablokowane wojska

niemieckie, co uatwiao U-bootom prowadzenie szkolenia i rejsw na wschodnim Batyku. Jednake Kriegsmarine spisaa si znakomicie podczas ewakuacji, podejmujc z wybrzey 2 miliony onierzy i uchodcw. Ponadto Prinz Eugen i inne synne okrty wspary ogniem swej potnej artylerii onierzy bijcych si daleko w gbi ldu. W przeciwiestwie do dominujcej na Batyku niemieckiej marynarki wojennej, Luftwaffe nie dysponowaa przewag nad rosyjskim lotnictwem. Mimo to stanowia jedyny instrument w posiadaniu Niemcw, pozwalajcy im szybko uderza w radzieckie wyomy, wybijane w linii frontu; w 1945 r, zwalczanie czogw stao si bodaj najistotniejszym w ogle zadaniem si powietrznych, Luftwaffe, wyzyskujc okresy, gdy zdobywaa lokalne, przejciowe panowanie w powietrzu, przyczynia si do powstrzymania wojsk radzieckich na przyczkach przed Berlinem, jak i do tego, e walki na Pomorzu byy dla Rosjan tak kosztowne.

Logistyka i naprawy sprztu mechanicznego

Niemcy nie mieli ujednoliconego systemu logistycznego jako takiego, te za dorane mechanizmy, dziki ktrym podtrzymywali dotd swj wysiek wojenny, ulegy teraz niemal zupenemu poraeniu. Podstawowy problem Niemcw polega na tym, e nie dysponowali ju baz przemysow i transportow, za ktrej porednictwem mogliby dostarcza na poszczeglne teatry wojny najbardziej potrzebne materiay. Niedostatek paliwa wyklucza wykonywanie przez wojska zmechanizowane byskotliwych, zakrojonych na wielk skal manewrw; take powszechne niemal niedobory amunicji dla artylerii, czogw i dzia pancernych hamoway kad prawie akcj, prowadzon przez ktrykolwiek z rodzajw wojsk. A jednak Niemcy mogliby zarzdza lepiej chocia tym, co jeszcze posiadali. Pewne frapujce spostrzeenia na ten temat poczyni porucznik Schaufler w oparciu o wasne dowiadczenia z kampanii na Pomorzu. Jak si przekona, braki paliwa i amunicji byy rzecz wzgldn. W rzeczywistoci bowiem zapasy istniay, tylko nie zawsze byo spraw atw uzy-

skanie zgody na signicie po nie. Poza tym przewoenie tych bardzo niebezpiecznych adunkw byo z uwagi na panowanie nieprzyjaciela w powietrzu samobjcz misj". Dalsze opnienia byy wreszcie spowodowane rygorystycznymi kontrolami przeprowadzanymi na szlakach komunikacyjnych. Niewaciwemu dowodzeniu i organizacji przypisuje te Schaufler wysoki wskanik strat sprztowych wynikajcych z awarii mechanicznych. Czogi byy maszynami skomplikowanymi i zaskakujco delikatnymi, wymagay staej troski i uwagi. Byy wraliwe na:

[...] ignorancj w kwestiach technicznych, nieznajomo sposobu ich dziaania i walki, a take ich ogranicze. W poczeniu z zarozumialstwem i brakiem wyobrani, a niekiedy rwnie stosowaniem brutalnej siy, prowadzio to niejednokrotnie do strat i nieszcz, kiedy przydzielano nas do oddziaw, ktre nie byy zmechanizowane. Pniej ca win zwalano na zaogi czogw. Dlatego kady dowdca czogu wzdraga si, gdy usysza, e moe zosta odkomenderowany do piechoty. Niemieckie dowiadczenia z Prus Wschodnich ukazuj jak w piguce realia wczesnej Rzeszy. Oto magazynami Kriegsmarine zawiadywa urzd, ktrego siedziba miecia si w dalekiej Kilonii. Yolkssturm otrzymywa zaopatrzenie zarwno od Wehrmachtu, jak i SS. Na dodatek funkcjonoway odrbne struktury wsparcia logistycznego dla SS, Luftwaffe, gaule-itera jako Komisarza Obrony Rzeszy, jak rwnie dwch instytucji roboczych i budowlanych - Reichsarbeitsdienst i Organizacji Todta. 3 Armia Pancerna przystpowaa w styczniu do walki z nacierajcymi Rosjanami z zapasem paliwa i amunicji na zaledwie trzy dni, przy czym boje byy tak intensywne, e jeden z jej korpusw zuywa dziennie tyle amunicji, ile miecio si w trzech skadach kolejowych przekraczao to dalece wydajno systemu transportowego. Warsztaty naprawy sprztu mechanicznego nie byy w stanie usadowi si w jednym miejscu na wystarczajco dugi czas, by si w ogle na co przyda - a zreszt i tak nie

byo jakiejkolwiek moliwoci odholowywania z pola walki uszkodzonych pojazdw. Major von Ramin z nalecego do 5 Dywizji Pancernej 53 pododdziau niszczycieli czogw opisywa, jak w cigu tego miesica jego jednostka zostaa praktycznie rzecz biorc unieruchomiona: Drogi byy kompletnie zakorkowane kolumnami uchodcw, poza rym oddzia nie mia sprztu, ktry pozwoliby w por cign wszystkie uszkodzone niszczyciele czogw. Spord naszych czternastu zniszczonych bezpowrotnie wozw tylko trzy zostay utracone w wyniku dziaa nieprzyjaciela - pozostaych jedenacie musielimy wysadzi w powietrze, poniewa nie mielimy cignikw, dziki ktrym moglibymy je uratowa przed wpadniciem w rce przeciwnika. Gdy Armee Ostpreussen zosta a ostatecznie zepchnita do Piawy, oficerw ogarna wcieko, kiedy odkryli, e kompleksy lene Sambii kryj olbrzymie podziemne magazyny nalece do Kriegsmarine i Luft-waffe. Ich zawarto trzeba byo teraz wysadzi w powietrze, spali, bd te - w przypadku skadw materiaw pdnych - wypompowa, tak jak nadzieje Niemiec, w piasek.