Damian Waszak

Od sojuszu do zdrady. Droga Masynissy do tronu Numidii

Szczepy Numidw od dawna znajdoway si w cieniu potnej Kartaginy, ktra wykorzystujc spory midzy nimi sprawia, e zawsze stali na uboczu wielkich wydarze dziejowych, ktre przetoczyy si przez akwen rdziemnomorski. Ta sytuacja zmienia si kiedy wybucha II wojna punicka, a na kartach historii pojawi si Masynissa

ruga wojna punicka (218202)1, bya koniktem pomidzy dwoma potgami zachodniej czci basenu Morza rdziemnego Kartagin i Rzymem, w ktry byy rwnie zaangaowane inne pastwa i ludy zamieszkujce ten obszar. Rozgrywaa si ona zarwno na polu militarnym jak i politycznym, gdzie obie strony odnosiy mniej lub bardziej spektakularne sukcesy. Bya jednak rwnie okresem, kiedy na karty historii zapisao si wiele postaci, z ktrych najbardziej znanymi s Hannibal (zwycizca spod Kann i prowodyr traktatu z krlem Macedonii Filipem V)2, a take Publiusz Korneliusz Scypion (pogromca Hannibala pod Zam, zawar sojusz z Masyniss). Wrd nich mniej znan, ale rwnie wan postaci by wspomniany powyej Masynissa, najpierw ksi z maego krlestwa, a nastpnie krl caej Numidii. Artyku ma na celu przedstawienie czytelnikowi drog Masynissy do tronu numidyjskiego poczwszy od sojuszu z Kart Hadaszt, z ktrej wojskami wojowa rami w rami w Hiszpanii, do zdrady i sojuszu z Rzymianami. Przyczyni si przez to znaczco do ich zwycistwa na polach Afryki. Niniejsza praca zostaa podzielona na dwie czci, w ktrych ukazano wspomniane
Wszystkie daty o ile nie zaznaczono inaczej dotycz lat p.n.e. 2 Szerzej o traktacie Filipa V z Hannibalem zob. K. Kciek, Kynoskefalaj 197 p.n.e., s. 76-83.
1

Rzym
wyej etapy. Ze wzgldu na to, e dziaalno Masynissy odbywaa si w tym okresie wojny punickiej, gdzie dochodzio do licznych wanych wydarze majcych znaczcy wpyw na ni, skupiem si, wic przede wszystkim na tych wtkach militarnych i politycznych, ktre s bezporednio z nim zwizane. Pozostae za tylko wzmiankuj bd odsyam w przypisach do dalszej literatury. niewiele miejsca. Zajmowali si tym problemem tylko wtedy, kiedy w jaki sposb bya powizana z gwnym tokiem narracji. Moliwe, e pierwsi wysannicy senatu mogli wyruszy do Numidii, tu po wielkiej klsce pod Kannami (216), bd w roku nastpnym (215). Nie jest to jednak do koca pewne. Jedyn informacj o wysaniu przez nich poselstwa znajdujemy uTytusa Liwiusza, ktry zreszt znaczn cz miejsca swojego dziea powici kartagiskiemu etapowi Masynissy. Jednake to nie o nim bdzie teraz mowa, a o Syfaksie wadcy najwikszego inajpotniejszego pastwa numidyjskiego. Pisze on, e delegatw do krla Masessyliw Syfaksa w postaci trzech centurionw wysali z Hiszpanii Publiusz i Gnejusz Scypionowie9. W zamian za kontynuowanie walki z Kart Hadaszt mia zosta sowicie wynagrodzony przez senat i lud rzymski (SPQR Senatus Populusque Romanus)10. W celu potwierdzenia postanowie porozumienia, Syfaks wysya swoje poselstwo, ktrego dodatkowym zadaniem miao by namawianie stacjonujcych tam oddziaw numidyjskich aby przechodziy na stron Rzymian. Wedug przekazu T. Liwiusza odnioso ono w tej materii znaczce sukcesy11. Nie potramy jednak dokadnie okreli, kiedy do tego doszo. Moliwe, e stao si to na przeomie roku 214/21312, bd na pocztku 213? Za t drug dat przemawiaj dwa powody. Pierwszy to taki, e Syfaks prowadzi ju od pewnego czasu dziaania zbrojne przeciwko Punijczykom, co byo zapewne skutkiem zaangaowania Kartaginy na innych frontach i osabieniem jej si w Afryce oraz sukcesami Rzymian w Hiszpanii13. Drugi za, e wtym wanie roku krl ssiadujcego zpastwem Syfaksa plemienia Massyliw14 Gaja, przyj punick ofert sojuszu15. By to skutek z jednej strony odwiecznego koniktu obydwu plemion,
Krtko o pastwie Masessyliw zob. T. Kotula, Masynissa, Warszawa 1976, s. 14-15. 9 Liwiusz, XXIV, 48. 10 Ibidem. Prawdopodobnie w postaci jakich afrykaskich nabytkw terytorialnych kosztem Kartaginy i jej sojusznikw. 11 Ibidem. 12 Rok 214 podaje R. A. Gabriel w swojej pracy Scypion Afrykaski Starszy, tum. J. Jedliski, Pozna 2010, s.172. Nie podaje on jednak adnego odnonika do rde czy literatury, ktry by potwierdza t dat. 13 Do ktrej moga si rwnie przyczyni potencjalna dziaalno agentw rzymskich. 14 O kraju Massyliw, zob. Kotula, op. cit., s.15-17. 15 Liwiusz, XXIV, 49.


Pierwsze kontakty Rzymian zNumidami

Pierwsze spotkanie Rzymian z saharyjskimi jedcami miao charakter czysto militarny, spowodowany tym, e stanowili oni znaczc cz (ok. 4 tys.) armii Hannibala3. Doszo do niego na ziemi galijskiej nad rzek Ticinus, kiedy to w potyczce jazdy obu stron, Numidzi ustawieni na skrzydach armii punickiej okryli i uderzyli, na znajdujcych si za jazd rzymsk lekkozbrojnych zmuszajc ich do ucieczki, zadajc przy tym znaczce straty5 i biorc nastpnie udzia wpocigu za wycofujcymi si Rzymianami. Wraz z przeniesieniem ognia wojny na ziemi rzymsk, w toczonych wtedy bitwach, wielokrotnie przechylali szal zwycistwa na stron kartagisk6. Stanowili ponadto stay element w licznych wyprawach upieskich czy furaerskich wysyanych przez Hannibala po wszystkich zaktkach Italii, niewymienionych przez rda7. Nie wiemy dokadnie, kiedy Rzymianie zaczli si interesowa pozyskaniem wadcw numidyjskich w celach polityczno-militarnych przeciwko Kartaginie. Ta niewiedza spowodowana jest lakonicznoci rde, w ktrych to wczeni pisarze przedstawiali gwnie wydarzenia wielkiego formatu ze starcia dwch potg, natomiast wtkom pobocznym, do ktrych zalicza si rwnie kwestia numidyjska, powiecili
3

K. Kciek, Wojna Hannibala, Warszawa 2005, s.132.  Chodzi o terytorium Galii Przedalpejskiej, ktra wowym czasie, nie bya uznawana za cz Italii. 5 Polibiusz, III, 65. Szerzej o bitwie nad rzek Ticinus zob. Polibiusz, III, 65-68; Liwiusz XXI, 45-48; Kciek, Wojna, s. 145-150; P. Conolly, Greece and Rome at War, Newbury 2006, s. 167-168. 6 Z bitw pod Kannami na czele. O udziale Numidw w tej bitwie zob. Kciek, Wojna, s. 254-255, 261-263. 7 Polibiusz, III, 86.

44

1/2011

Polityka

Maurowie walczcy z Dakami. Relief z kolumny Trajana w Rzymie.

z drugiej by moe potwierdzenie wczeniejszych podbojw, kosztem Kartaginy i moliwoci pozyskania kolejnych kosztem silniejszego ssiada16. W zamian Gaja mia dostarczy kontyngentw lotnej jazdy numidyjskiej, ktra miaa wspiera wojska kartagiskie, nie tylko w samej Afryce, ale rwnie na dalekich frontach tego koniktu. Wiekowy ju Gaja, nie mg poprowadzi si swojego plemienia w pole, dlatego dowdztwo nad nimi przekaza swojemu synowi Masynissie, ktry rozpocz dziaania od wojny z Syfaksem. Jedynych informacji o tym konikcie dostarcza nam Liwiusz, ktry stwierdza, e Syfaks ponis klsk pod Mulukk (ob. Moulouya)17 tracc pono 30 tys. ludzi, uciekajc szuka schronienia a w Mauretanii18. Bardziej prawdopodobne wydaje si, e doszo jedynie do walk granicznych w okolicach Cyrty, majcych potwierdzi zawarcie sojuszu pomidzy Gaj, a Kartagin.

punickie w walce z przebywajcymi tam od 218 r. wojskami Publiusza19 i Gnejusza Scypionw, ktrym udao si zaj znaczn cz wschodniego wybrzea Iberii, zadajc przy tym wiele klsk bronicych jej armiom kartagiskim20. Pierwsze sukcesy na froncie hiszpaskim jedcy numidyjscy Masynissy osignli w bitwie pod Castulo, w grnym biegu rzeki Baetis, na prze. 212/211 r. Wtedy to prowadzc taktyk wojny szarpanej nieustannie dniami i nocami siedzia mu [Publiuszowi przy. aut.] jak wrg pod bokiem, przyczyni si do walnego zwycistwa wojsk kartagiskich pod wodz Hazdrubala Barkidy21. Armia rzymska ulega rozgromieniu, a wrd polegych znaleli si rwnie obydwaj Scypionowie. Nastpnie obaj zmusili ocalae resztki armii
Publiusz przyby do Hiszpanii w 216. O pierwszym etapie wojny w Hiszpanii zob. Appian, ks. XIV-XVII; M. Cary, H. H. Scullard, Dzieje Rzymu, t. I. tum. J. Schwakopf, Warszawa 1992, s. 258-262; R. A. Gabriel, Scypion s. 80-83 oraz 175-186; K. Kciek, Wojna Hannibala, Warszawa 2005, s. 283. 21 Liwiusz, XXV, 34; Kotula, op. cit., s. 20; S. Lancel, Hannibal, tum. R. Winiewski, Warszawa 2001, s. 212. Szerzej o wojskowoci numidyjskiej zob. Kciek, Wojna, s. 132; Gabriel, op. cit., s. 90-91; Lancel, op. cit., s. 132; P. Connoly, Greece, s. 149-150. Zdaniem autora, Conolly uy w swej pracy bardzo trafnego okrelenia wobec Numidw mounted peltast (konnych peltastw) zob. Connoly., op. cit., s. 150; M. Maciejowski, Wojna jugurtyska 111-105 p.n.e., Zabrze 2008, s. 60-70.
19 20

Na subie Kart Hadaszt Hiszpania

Wiosn 212 roku Masynissa wraz z kontyngentem jazdy numidyjskiej zostaje przetransportowany do Hiszpanii. Mia tam wspiera armie
Kotula, op. cit., s. 17. Liwiusz, XXIV, 49; zob. te: P. G. Walsh, Masinissa, The Journal of the Roman Studies, 55, 1965, s. 150. 18 Zob. przypis 13.
16 17

1/2011

45

Rzym
rzymskiej do odwrotu za rzek Ebro. Sytuacja militarna obu stron w Hiszpanii powrcia do stanu sprzed roku 218. Dziaania zbrojne miay zosta wznowione dopiero w roku nastpnym, kiedy to do Iberii przyby obrany przez senat nowy konsul Publiusz Korneliusz Scypion, ktry jak si miao niedugo okaza zmieni sytuacj militarn w tym regionie na korzy Rzymu. Po tej bitwie Masynissa kilkakrotnie powraca do Afryki (210, 209) zapewne w celu gromadzenia i wysyania nowych kontyngentw numidyjskich na sub punick22. Potwierdza nam to Liwiusz opisujc wypad morski Marka Waleriusza Messali w rejonie Utyki23. W tym czasie sytuacja w Hiszpanii zmienia swj obrt. Korneliusz Scypion rozpocz now rzymsk ofensyw, ktra zakoczya si zdobyciem wanego portu Nowa Kartagina (Carthago Nova)24, oraz klsk wojsk punickich pod wodz Hazdrubala Barkasa pod Baecula. To spowodowao liczne odstpstwa plemion hiszpaskich wczeniej zwizanych z sojuszem, z Kart Hadaszt, po raz drugi w tak krtkim okresie czasu. Przyczynio si to znaczco do odniesienia ostatecznego zwycistwa Rzymian w Iberii. Po klsce pod Baecula, od razu po powrocie z Afryki, Masynissa wraz z 3 tys. doborowych jedcw otrzymuje za zadanie prowadzenia wojny podjazdowej i urzdzania karnych ekspedycji wobec tych plemion, ktre dopuciy si przejcia na stron rzymsk25. Do pierwszego bezporedniego spotkania Numidyjczyka z wodzem rzymskim doszo w r. 206 pod Ilip. Wtedy to jego jedcy wraz z jazd punick pod wodz Magona rozpoczli atak na wojska rzymskie budujce obwaowania swojego obozu. Scypion nie da si jednak zaskoczy irzuci przeciwko tym natarczywym napastnikom swoj wasn jazd ustawion na wzgrzu. Jednej czci rozkaza uderzy na Magona (Leliusz), adrugiej, ktr sam poprowadzi, na Masyniss. Nakaza, aby nie dopucia ona Numidw do wykonania zwrotu. Byo to jednym z elementw ich taktyki, ktry okaza si skuteczny gdy ci lekkozbrojni jedcy, nieposiadajcy dugich wczni, a tylko oszczepy, nie mogli nawiza
Liwiusz,XXIV, 48. Liwiusz, XXVII, 5. Mwi o tym, e Massynisa zgromadzi 5 tys. konnych, z ktrymi chcia si przeprawi do Hiszpanii. 24 O obleniu Nowej Kartaginy zob. K. Kciek, Dzieje Kartagiczykw, wyd. II, Warszawa 2007, s. 207-208. 25 Liwiusz, XXVII, 20.
22 23

rwnej walki z Rzymianami, ktrzy zmusili ich do odwrotu26, co umoliwio im dokoczenie budowy obozu. Dziki tej taktyce synowie wilczycy odnieli w gwnej czci batalii kolejne zwycistwo nad oddziaami Masynissy27. Sama bitwa za zakoczya si klsk Punijczykw28. Po niej Numida wraz ze swoj konnic uda si w rejon Gades, ktry stanowi jeden z ostatnich przyczkw Kart Hadaszt w Hiszpanii. Masynissa widzc diametraln zmian sytuacji, do jakiej doszo w Hiszpanii, spowodowan obecnymi i wczeniejszymi klskami kartagiskimi oraz masowym odstpstwem ludw hiszpaskich, zacz powanie zastanawia si nad zmian frontu29. Mocnych powodw, ktre go w tym utwierdziy dostarczy mu sam Scypion, poprzez odesanie wraz z bogatymi darami siostrzeca Masynissy Massywy, ktrego odkryto pord jecw afrykaskich wzitych po bitwie pod Ilip30. Chcia tym sposobem pozyska sobie osob modego ksicia oraz jego konnic, o ktrej wyczynach mg si przekona uczestniczc wbitwie pod Kannami, ale rwnie korzystajc z informacji dostarczonych przez niedobitki armii swojego ojca oraz wuja. Niema rol odegrao rwnie wysane wczeniej przez Syfaksa poselstwo, Scypion chcia bowiem wykorzysta afrykaski separatyzm do utworzenia drugiego (a w zasadzie trzeciego) frontu w Afryce 31. Na decyzj Masynissy musiay rwnie wpyn pynce z Afryki wieci, ktre mwiy nie tylko o mierci jego ojca, ale rwnie o rozptaniu si w krlestwie Massyliw wojny domowej. Du rol odegraa rwnie, przynamniej jeeli wierzy rdom, kwestia Sofonisby (o niej szerzej niej), ktra zostaa wydana za on Syfaksowi przez Hazdrubala Giskona. W zwizku z tymi wydarzeniami, spotka si on potajemnie z Juniuszem Sylanusem przedstawicielem Scypiona w okolicach Gadesu, gdzie doszo do potajemnego zawarcia porozumienia w sprawie nawizania pomidzy nimi wsppracy32.
Appian, XXV; Liwiusz, XXVIII; Lancel, op. cit., 235; Stubbs K., Scipios Masterpiece. The battle of Ilipa, Ancient Warfare Magazine, 4, 2007, s. 35. 27 Appian, XXVII. 28 Szerzej o bitwie pod Ilip zob. Stubbs, Scipios Maserpiece, s. 32-37; Lancel. op. cit., 234-235. 29 Walsh, op. cit., s. 150. 30 Gabriel, op. cit., s. 172. 31 Lancel, op. cit., s. 159. 32 Wg Liwiusza (XXVIII, 35), Masynissa spotka si tylko z Scypionem.
26

46

1/2011

Polityka

Monety krlw numidyjskich. Po lewej Syfaksa, po prawej Masynissy.

Ustalono na nim, e w zamian za pomoc swojej jazdy, Masynissa otrzyma rzymskie wsparcie w celu uzyskaniu korony krlewskiej. Zobowiza si rwnie przy tym do wpierania Scypiona po jego ldowaniu w Afryce33.

Wojna domowa w Numidii

Sdziwy wadca krlestwa Massyliw Gaja zmar na pocztku 206 r. Wadz przej po nim Oezalkes34, ale ten rwnie ju w sile wieku, po krtkim okresie rzdw rwnie zmar35. Wtedy wadztwo po nim przej jego syn Kapussa, ktry jednak nie cieszy si uznaniem poddanych36. Przeciwko jego rzdom wystpi brat Oezalkesa Mazetullus, rozpoczynajc tym samym wojn domow we wschodnim pastwie Numidw. Nie mamy zbyt wiele wiadomoci o przebiegu tego koniktu, poza
Op. cit., s. 185-186. Wg niego w spotkaniu wzi udzia Scypion; Kciek, Dzieje, s. 213. 34 W artykule zastosowaem dwie pisownie jego imienia Oezalkes i Oezalos. 35 R.A. Gabriel oskara Masyniss, e mia on znaczcy wpyw na mier swojego ojca i stryja. Jednake nie podaje adnych odnonikw do literatury. Zob. Gabriel, op. cit., s. 172. Z powodu braku materiaw rdowych, nie moemy potwierdzi tej wersji wydarze. 36 Liwiusz, XXIX, 29.
33

tym, e gwny prowodyr starcia, po zebraniu licznej armii wyruszy pod Cyrt. Doszo tam do bitwy, w ktrej to Kapussa zosta pokonany. Jednake Mazetullus nie przej wadzy, ale mianowa panujcym modszego syna zmarego krla Lakumezesa, samemu stajc si jego opiekunem. By jednak faktycznym wadc krlestwa, ktry ponadto uzyska poparcie zarwno wschodniego jak zachodniego ssiada, gdy okaza si podobnie jak jego brat wadc o nastroju prokartagiskim. Otrzyma za to rk byej ony Oezalosa, ktra bya siostrzenic Hannibala37. W zwizku z powstaym chaosem w pastwie, Masynissa widzia swoj yciow szans, dziki ktrej mg uzyska tron po swoim ojcu. Dotychczas nie mg na nim zasi, ze wzgldu na numidyjskie prawo dynastyczne, ktrego gwn zasad byo to, e wadz po zmarym panujcym przejmowa jego najstarszy brat, a w razie jego mierci panowanie przejmowa jego najstarszy syn38. Sam za by bratankiem Oezalosa, a Mazetullus jego synem, co powodowao, e jego szanse na
Kotula, op. cit., s. 22. O numidyjskim prawie dziedziczenia zob. Kotula, op. cit., s. 26-27; A. M. Eckstein, Senate and General. Individual Decision and Roman Foreign Relations, 264-193 B.C., Berkeley-Los Angeles-London 1987, s. 237.
37 38

1/2011

47

Rzym
uzyskanie korony byy diametralnie mniejsze39. T sytuacj szczeglnie podsyca fakt, e sam wtedy przebywa jeszcze w Hiszpanii. Jednake zarwno Oezalkes jak i Mazetullus zamali t zasad, co dawao Masynissie mocny powd do walki o tron, gdy mg si on ogosi obroc dotychczasowego porzdku. Zabrawszy ze sob niewielki kontyngent swoich jedcw, przepyn Cienin Gibraltarsk. Byo to spowodowane niewielk liczb okrtw oraz tym, e Scypion chcia wykorzysta jego Numidw podobnie jak Kartagiczycy wroku 208 do walki z opornymi plemionami Celtyberw i Iberw, wobec ktrych odnosi wczeniej znaczce sukcesy. Byo to take jednym z warunkw zawartego pomidzy nimi porozumienia. Po przepyniciu Supw Heraklesa40 i staniciu na afrykaskiej ziemi41 uda si do Mauretanii gdzie zosta mile przyjty przez tamtejszego krla Bag, ktry popar jego pretensje do tronu. Ta deklaracja miaa charakter polityczny i miaa spowodowa strach u jego wschodniego ssiada. Oprcz poparcia, Maur daje Masynissie eskort wpostaci 4 tys. jedcw, z tym, e mieli mu towarzyszy do granicy jego kraju42. Nastpnie nakaza ich odesa, nie zakazujc jednak tego, aby dokonywa on wrd nich zacigw. Poza tym Massylijczyk wysa wici do swoich zwolennikw w kraju, e przybywa walczy o tron z uzurpatorem ijego marionetk. Massynisa w drodze do swojego pastwa wykorzysta nadmorskie szlaki handlowe, co znaczco przypieszyo jego przybycie do kraju. Tutaj na samym pocztku udaje mu si zebra tylko 500 ludzi, nie liczc, nieznanej liczby tych, ktrych zabra ze sob z Hiszpanii oraz Maurw z eskorty Bagi43. Z tymi nielicznymi siami udaje mu si zaatakowa i doprowadzi do rozproszenia w pobliu Thapsy przewaajcego liczebnie wojska Lakumezesa, ktry uda si z nakazu Kartaginy do Syfaksa, aby zawrze z nim sojusz. Szczeglnie zaleao na tym HaEckstein, Senate and General, s. 237. Ob. Cienina Gibraltarska. 41 Appian (VIII, 10) przekazuje nam niepotwierdzon winnych rdach informacj o tym, e Hazdrubal Giskon chcia dokona zamachu na Numid. Wysyajc wraz z nim grup wiernych swoich jedcw, ale temu udao si uciec (Appian, VIII, 11) 42 Kotula, op. cit., s. 28. 43 Ibidem.
39 40

zrubalowi Giskonowi, chccemu go pozyska dla Kartaginy44. Samego jednak Lakumezesa, nie udaje mu si pojma. Po tym sukcesie pod sztandary Masynissy zaczy przybywa liczne zastpy jedcw, powikszajc znaczco jego armi, ktr zacz szkoli w taktyce atakw, zwrotw i udawanych ucieczek. Dziki temu udao mu si pokona, w nieznanej z nazwy bitwie, w okolicach Cyrty, przewaajce siy uzurpatora oraz jego marionetki, ktrzy uciekli do Kartaginy. Numida uzyska tym sposobem tron krlestwa Massyliw. Aby uchroni si przed potencjalnym wykorzystaniem swoich wrogw przez Kartagin, zgodzi si udzieli im amnestii i powrci do kraju. Obydwaj uciekinierzy skorzystali z tego prawa pomimo namw kartagiskich notabli45.

Dziaania Masynissy przed i po przybyciu Scypiona do Afryki

Scypionowi zaleao nie tylko na pozyskaniu Masynissy, ktry w zasadzie nie mia mu nic do zaoferowania poza swoimi ludmi, ale przede wszystkim na Syfaksie wadcy kraju Masessyliw. W zwizku z tym wysa z Hiszpanii na piciu okrtach poselstwo pod kierownictwem Leliusza. Poza licznymi darami oraz gwarancji sojuszu wysa ich z wiadomoci, e poza tym moe uzyska hojn nagrod od senatu za okazan pomoc46. Prawdopodobnie obiecano mu jakie nabytki terytorialne kosztem Kartaginy. Ten zgodzi si ale pod warunkiem, e ratykacja rozmw odbdzie si wraz z osobistym przybyciem Scypiona. Ten od razu po powrocie Leliusza, na dwch okrtach, uda si do krlewskiego portu-stolicy Sigi. Jednoczenie zmierzay tam rwnie okrty kartagiskie pod wodz Hazdrubala Giskona, ktre prboway przej rzymskie korabie. Dziki sprzyjajcym wiatrom oraz przypywowi udao si im wpyn bezpiecznie do portu. Podobnie jak Scypion rwnie Kartagiczycy chcieli pozyska sobie tego numidyjskiego kacyka. W zwizku zzaistnia wyjtkow, a zarazem gron sytuacj, Syfaks zaprosi obydwu swoich goci na uczt.
Kotula, s. 22; L. A. Thompos, Carthage and the Massylian Coup dtat of 206 B.C., Historia. Zeitschrift fr Alte Geschichte, vol. 30, 1981, s. 122. Wg tego drugiego do starcia doszo w pobliu portu Rusicade. 45 Thompson, s. 126. 46 Liwiusz, XXVIII, 17.
44

48

1/2011

Polityka
Na niej wedug przekazw antycznych gocie zachowywali si przyjanie, a sam Kartagiczyk by pono pod wraeniem Rzymianina47. Gospodarz za zachowywa si wobec swoich goci bardzo yczliwie, obu obiecujc swoj przyja i ch zawarcia sojuszu. Jednake ostatecznie zawar go z Kartagin, poniewa Hazdrubal Giskon obieca mu swoj crk Sofonisb za on. Scypion za odpyn nie uzyskawszy nic48. Po zawizaniu sojuszu z Kartagin w roku 205 doszo do dziaa przeciwko Masynissie, rozpocztych przez Syfaksa, ktry uderzy na zachodni granic Massylii w rejonie Cyrty. Jego przewaajce siy zaday seri klsk Massyliom49. Sam Masynissa zosta zmuszony do ucieczki wgry Ballus, w ktrych to prowadzi dziaania partyzanckie do momentu przybycia Scypiona, zostajc tym samym banit50. W ramach zacienienia traktatu Syfaks odda Kartaginie tereny zagrabione wczeniej przez Gaj. Sytuacja miaa si jednak niedugo zmieni, w zwizku z wyldowaniem Scypiona w Afryce, pomimo grb samego Syfaksa, e wystpi przeciwko niemu, kiedy ten postawi swoj stop na ziemi afrykaskiej. Scypion wyldowa w Afryce, na przyldku Farna w rejonie Utyki, ktrej rozpocz oblenie. Wtedy to rwnie po uprzednim zdobyciu portu Rusicade (ob. Skida)51, przyby do niego Masynissa z 200 jedcami, aby wypeni zawarte w Hiszpanii porozumienie o przyjani52. W niedugim czasie jego niewielki zastp mia pokaza swoje umiejtnoci bojowe zdobyte podczas toczonych wczeniej walk. Byo nim starcie z oddziaem jazdy punickiej pod wodz Hannona, syna Hazdrubala Giskona, pod wie Agatoklesa niedaleko Utyki. Numidzi Masynissy zostali wysani w stron miasteczka Salecja, aby posuy jako przynta. Prowadzili taktyk pozorowanych odwrotw i atakw, ktr wywiedli Kartagiczykw z miasta. Ci wpadli na zastawion zasadzk pomidzy dwoma
Appian, XXXVIII. Liwiusz, XXVIII, 17. Wg Liwiusza Scypion zawar przymierze z Syfaksem, co nie byo prawd. Majc gwnie na celu przysonicie niepowodzenia rozmw konsula. 49 Liwiusz, XXIX, 31-32. 50 Ciekawy opis tych wydarze ukazuje Liwiusz, XXIX, 33-34. 51 Maciejowski, op. cit., s. 26. 52 Eckstein uwaa, e tych jedcw mogo by nie 200, a 2000. Zob. Eckstein, op. cit., s. 240, przyp. 17.
47 48

wzgrzami, kiedy to gwne wejcie pomidzy nimi zablokowali Rzymianie pod wodz Leliusza, azboku uderzyli jedcy Numidy53. Doprowadzio to do rozbicia wojsk punickich, ktrych wdz zosta wzity do niewoli. Skutkiem tego byo uwizienie przez Giskona, przebywajcej wtedy na terytorium kartagiskim, matki Masynissy. Zostaa ona potem uwolniona na zasadzie wymiany jecw54. Oddzia Hannona by jednak forpoczt wikszej i potniejszej, kilkudziesiciotysicznej armii, dowodzonej przez Hazdrubala Giskona, wspieranego przez jedcw Syfaksa. Ze wzgldu na por roku (zima) doszo do rozmw obu stron w celu zawarcia rozejmu, ktry okaza si tylko pozorny. Dziki niemu Scypion upi czujno wojsk afrykaskich. Wiosn 203 roku Scypion amie jego postanowienia i uderza niespodziewanie na ich nieufortykowane obozy. W tej akcji bierze rwnie udzia Masynissa, ktry wraz z Leliuszem mia zaatakowa obz numidyjski. Ich oddziay podpaliy trawy wok obozu, co spowodowao popoch i wielkie zamieszanie, w ktrym ludzie Syfaksa, nie mogli stawi uporzdkowanego oporu, ginc to albo od pomieni bd od numidyjskich lub rzymskich mieczy55. W niedugim czasie po zebraniu nowych si Hazdrubal i Syfaks stawiaj po raz kolejny wyzwanie Rzymianinowi. Do kolejnego starcia z udziaem Masynissy dochodzi na Wielkich Polach w dolinie Bagradasu, gdzie Kartagiczycy i ich sprzymierzecy ponosz ponownie klsk56. Syfaks wycofuje si do swojego kraju, aby go broni przed najedcami, aPunijczycy rozpoczynaj pertraktacje pokojowe liczc jednak na powrt zwyciskiego, wci przebywajcego w Italii Hannibala. Wpocig za Syfaksem wyrusza Masynissa, ktry oprcz walki z potencjalnym zagroeniem masessylskim otrzyma zgod od Scypiona do poszerzenia swojego pastwa ich kosztem57. Wraz z nim zostaje wysany z kilkoma kohortami Leliusz, ktry poza wspieraniem Numidy militarnie, mia go przede wszystkim pilnowa przed
O bitwie zob. Kasjusz Dion, XVII, 65; Gabriel, op. cit., s. 210-211. 54 Kasjusz Dion, XVII, 67. 55 O spaleniu obozw zob. Polibiusz, XIV, 1-5; Appian, XIX-XXIII; Liwiusz, XXX, 3-7; Gabriel, op. cit. 217. 56 O bitwie na Wielkich Polach zob. Polibiusz, VI-IX; Liwiusz, XXX, 8. 57 Appian, XXVI.
53

1/2011

49

Rzym
wszelak zmian frontu. Do starcia pomidzy stronami doszo nad rzek Ampsag 24 czerwca 204 r. w okolicach Cyrty. rda nie przekazuj nam zbyt dokadnie opisu jej przebiegu, podajc za jeden z powodw klski Syfaksa natychmiastow ucieczk jego wojsk, ktre poniosy przy tym ogromne straty58. Syfaks schroni si w miecie, ale podda je pniej bez oporu, oddajc si do rzymskiej niewoli. Tym samym gwny przeciwnik Masynissy wNumidii zosta pokonany, ale droga do penej i samodzielnej wadzy bya jeszcze daleka. Pozosta, bowiem jeszcze syn Syfaksa Wermina, a take liczni wodzowie szczepowi, ktrzy nie chcieli jego rzdw, kadc swoj nadziej na sojusz z Kartagin. W tym miejscu naley powici kilka sw wspomnianej wyej Sofonisbie, ktrej kwestia jest na tyle ciekawa, e powinien jest zosta powicony de facto osobny artyku. Przechodzc za do rzeczy, Kartaginka bya crk Hazdrubala Giskona, ktr cechowaa uroda oraz wielka inteligencja. O ile te informacje maj pewn podstaw, to wicej trudnoci sprawia jej ocjalny stan cywilny, ktry rni si w zalenoci od rda. Jedne z nich mwi, e bya ona od razu on Masynissy59, inne za pisz o tym, jakoby bya ju polubiona z Masyniss, ale nastpnie pod wpywem politycznych rozgrywek zostaa oddana Syfaksowi60. Nie czas i miejsce jednak by to rozsdza. Po klsce Syfaksa Masynissa oeni si z Punijk61. Jednak nie cieszy si zbyt dugo szczciem maeskiego oa. Po tym jak wrci do Scypiona wraz z 10 tys. kontyngentem wojownikw62, otrzyma od niego rozkaz sprowadzenia jej do siebie. Spowodowane to byo ostrzeeniami Syfaksa, ktrego Rzymianin traktowa jak honorowego jeca i swojego doradc63, a ten ostrzega
Appian, XXVI. Autor ten podaje, e w tej bitwie pado po stronie Syfaksa 10 tys. ludzi, a do niewoli dostao si 6 tys., Rzymianie za 75, a Masynissa 300 ludzi. O bitwie zob. Liwiusz, XXX, 11; zob. te: Kotula, op. cit., s. 47 59 Diodorus Siculicus, XXVI, 7. 60 Appian, XXX; Liwiusz XXX, 13-15. Zob. rwnie przyp. 40 o kwestii Sofonisby zob. te: Kotula, op. cit., s. 48-53; Lancel. op. cit., s. 262-264. 61 Liwiusz, XXX, 12. 62 Polibiusz, XV, 5. Byo to 6 tys. lekkozbrojnych i4tys. konnych. 63 Diodorus Siculicus, XXVI, 6.
58

go przed Sofonisb64. Wynik tego spotkania mg by tylko jeden jej mier. Byo to spowodowane tym, e kobieta ta bya, nie tylko powodem aska wczeniejszych pertraktacji z Syfaksem, ale moga te przyczyni si do przejcia Masynissy na stron Kartaginy. Prby jej obrony przed wyrokiem Scypiona, czynione przez Masyniss spezy na niczym, aby wic uchroni j przed straszliwym kocem poda jej do zaycia trucizn65. Aby zrekompensowa Masynissie t strat, urzdzono w obozie rzymskim jego uroczyste mianowanie na krla przez Scypiona w imieniu senatu, ktry je nastpnie potwierdza66. Miao to ostatecznie zwiza Numid z Rzymem. Prowadzone z Kartagin pertraktacje zakoczyy si wraz z przybyciem z Italii Hannibala, ktry by ostatni nadziej Punijczykw na odmian losw wojny. Po prawie roku spokoju obie armie wyruszyy w pole, aby rozegra ostateczn batali. Dochodzi do niej pod miejscowoci Zama. W tej batalii Masynissa stan ze swoj jazd na prawym skrzydle67. Jego piechota za prawdopodobnie wspieraa rzymskich welitw68. Gdy do walki ruszya piechota obu stron, Numidowie Masynissy uderzyli na swoich pobratymcw sucych po stronie kartagiskiej, ktrych zmusili do ucieczki i ruszyli za nimi w pocig. Jednake nie by on prowadzony zbyt dugo, gdy jego wojska dokonay zwrotu uderzajc od tyu na walczce wojska Hannibala, co przechylio ostatecznie szal zwycistwa na stron rzymsk69. Po tej klsce Kartagina poprosia o pokj, aMasynissa stawa si jedynym wadc Numi-

Zob. przy. 40. Zob. przyp. 40; Appian, XXVII. 66 Liwiusz, XXX, 15; Kotula, op. cit., s. 53; Walsh, op. cit., s. 151. 67 Polibiusz, XV, 9; Appian, XLIV. Wg Liwiusza (XXX, 33) Numidowie stanli na lewym skrzydle szyku rzymskiego. 68 Gabriel, op. cit., s. 245. rda nawet marginalnie nie wspominaj o ich udziale w bitwie co wskazuje, e odegrali w niej bardzo ma rol. 69 Polibiusz, XV, 13. Liwiusz, XXX, 35, Appian, XLV. Wg Appiana (XLVIII) w bitwie pado 800 ludzi Masynissy.
64 65

50

1/2011

Polityka
dii70. Pnej musiaa zawrze sojusz i zwrci jego wasno,71 przez ktr naley rozumie zapewne nabytki jego ojca.

Podsumowanie
Jak mielimy okazj widzie Masynissa przeszed bardzo dalek drog od kartagiskiego sojusznika, dziki ktremu Kart Hadaszt moga utrzyma Hiszpani jeszcze przez kilka lat, do zdrady wobec niej spowodowanej wieloma czynnikami. Zapewne dla samego Masynissy nie bya to zdrada w dosownym znaczeniu tego sowa72. By on, bowiem synem saharyjskich szczepw, ktre rwnie chtnie zawieray jak i amay zawarte sojusze czy porozumienia. Czynic to czsto pod wpywem chwili, bd rzeczy, ktre powinny odegra w tych kwestiach niewielk rol (wspomniana wyej kwestia Sofonisby), lub wcelu osignicia wasnych korzyci. Masynissa za poszed o krok dalej, postawi wszystko na jedn kart, majc przy tym wiadomo, e los mg okaza si zmienny. Mg si o tym przekona osobicie podczas walk w Hiszpanii, kiedy to po serii klsk Rzymianie wychodz zniej ostatecznie zwycisko, ryzykujc przy tym praktycznie wszystko. Jak si potem okazao ryzyko to mu si opacio. Zyska wicej ni mgby osign bdc pod skrzydami Kartaginy. Pomimo wielu niepowodze, stopniowo po przysowiowej grudzie, udao mu si to, czego nie osign aden zprzedstawicieli jego ludu zjednoczy prawie ca Numidi, ktrej zosta jedynym wadc. Da tym samym pocztek pastwu numidyjskiemu, ktre wyszo spod cienia Kartaginy i dotychczasowego zacianka rzdzonego przez wiecznie skcone plemiona numidyjskie. Pastwo to miao jeszcze odegra znaczco rol w dalszych antycznych dziejach basenu Morza rdziemnego. Ale to ju zupenie inna historia

Tu naley zaznaczy to, e aby nim si sta w peni musia on jeszcze pokona syna Syfaksa oraz wspierajcych go nieprzychylnych mu wodzw plemiennych. 71 Liwiusz, XXX, 37. 72 L. A. Thompson uwaa, e zdrada Masynissy bya podyktowana dobrem i dbaniem o interesy swojego kraju. Zob. Thompson, op. cit., s. 121.
70

1/2011

51

Bibliograa rda
1. Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, t. I., tum. L. Piotrowicz, Wrocaw 1957. 2. Diodorus Siculicus, The Library Histories [w:] http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/home.html [data dostpu 16.07.2011 r.] 3. Kokcejanus Dion Kasjusz, Historia rzymska, t. I, tum. L. Piotrowicz, Wrocaw 1967. 4. Liwiusz Tytus, Dzieje Rzymu od zaoenia miasta, ks. XXIXXVII, Wrocaw 1972, ks.XXVIIIXXXIV, tum. A. Kociek, M. Broek, Wrocaw 1974. 5. Polibiusz, Dzieje, tum. S. Hammer, Wrocaw 1957.

Artykuy
1. Thompos A. L., Carthage and the Massylian Coup dtat of 206 B.C., Historia. Zeitschrift fr Alte Geschichte, vol. 30, 1981, s. 120-126. 2. Stubbs K., Scipios Masterpiece. The battle of Ilipa, Ancient Warfare Magazine, 4, 2007, s.32-37. 3. Walsh G. P., Masinissa, The Journal of the Roman Studies, 55, 1965, s. 149-160.

Opracowania
1. Cary M., Scullard H. H., Dzieje Rzymu, t. I. tum. J. Schwakopf, Warszawa 1992. 2. Connoly P., Greece and Rome at War, Newbury 2006. 3. Eckstein M. A., Senate and General. Individual Decision and Roman Foreign Relations, 264193 B.C., Berkeley-Los Angeles-London 1987. 4. Gabriel A. R., Scypion Afrykaski Starszy, tum. J. Jedliski, Pozna 2010. 5. Kciek K., Wojna Hannibala, Warszawa 2005. 6. Kciek K., Dzieje Kartagiczykw, wyd. II, Warszawa 2007. 7. Kotula T., Masynissa, Warszawa 1976. 8. Lancel S., Hannibal, tum, R. Winiewski, Warszawa 2001. 9. Maciejowski M., Wojna jugurtyska 111105 p.n.e., Zabrze 2008. 10. Picard-Charles G., Hannibal, tum. Z. Stein, Warszawa 1971.

rda ilustracji
http://www.livius.org/cart, hage.html http://www.africaresource.com/rasta/sesostris-the-great-the-egyptian-hercules/lusius-quietuscommander-of-the-imperial-cavalry-of-the-romano-moorish-army-the-black-romans-byoguejiofo-annu/)