Rozdzia II Szkoa Brentana Pierwsza faza filozofii analitycznej obejmuje okres od pocztku lat osiemdziesiatych XIX wieku do koca

lat dwudziestych XX wieku1. Powstay w tym czasie prace m.in. G. Fregego, G. E. Moorea, B. Russella i L. Wittgensteina2. Jzykowi powicili obszerne analizy take Franz Brentano i jego uczniowie, zwaszcza Antony Marty, Kazimierz Twardowski, Alexius Meinong i Edmund Husserl. Zwrot ku analizie jzyka nie byby moliwy bez szeroko oddziaujcego wpywu idei Brentana. Zostanie przedstawiona Brentana teoria znaczenia wyrae jzykowych, a nastpnie najwybitniejszych jego uczniw. 1. Franz Brentano psychologizm a obiektywizm logiczny Jednym z elementw postulowanej przez Brentana (1838-1917) metody naukowej filozofii bya refleksja nad jzykiem3. Krytyka jzyka ma wskaza szkodliwy wpyw, jaki na mylenie wywiera bezkrytyczne uycie jzyka, a tym samym zabezpieczy przed bdami w wysuwanych teoriach.4. 1.1. Znaczenie jako przeycie W pierwszym okresie swojej dziaalnoci, zwanym psychologicznym, Brentano widzia w jzyku narzdzie wyrazu procesw psychicznych jzykowy obraz przey. Obecno przey stanowi o sensownoci wyrae jzykowych. Jeli wypowied nie wyraa przey, pewnego procesu psychicznego ani te nie jest czci wyraenia oznaczajcego taki proces, wtedy wyraenie nie oznacza adnego przedmiotu. Brentano uzna za aksjomat naukowej filozofii twierdzenie: nic nie moe by przedmiotem sdzenia czy upodobania, o ile nie zostao jednoczenie przedstawione, o ile nie jest przedmiotem przedstawienia. Aksjomat ten uchodzi za formu psychologicznej teorii znaczenia wyrae jzykowych. Brentano przyznaje, e wprawdzie nie o samych wyraeniach jzykowych mwimy, i s prawdziwe lub faszywe, oczywiste czy lepe (blind), prawdopodobne czy nieprawdopodobne, lecz o sdach, o tym, co w nich zostaje wyraone, co w nich jest domniemane, to wanie odnonie do sdw musimy odwoa si do spostrzeenia wewntrznego. W nim to, przez porwnywanie i oddzielanie od siebie sdw oczywistych (aksjomatw i sdw spostrzeenia wewntrznego) od sdw lepych (np. opartych tylko na przypomnieniu), moemy dopiero zrozumie, na czym polega ewidencja i zbudowa jasne pojcie sdu oczywistego, a co za tym idzie, samo pojcie prawdy5. Terminy: sd oczywisty, ten, kto wydaje sd oczywisty (evident Urteilender), s pojciami psychologii opisowej i tylko w jej ramach mog by uzasadnione; rwnie wypracowanie i uzasadnienie pojcia sdu oczywistego, ewidencji i prawdy, naley do psychologii. 1.2. Egzystencjalna teoria sdu Brentano odrzuci arystotelesowsk teori sdu jako poczenia podmiotu i orzecznika (A jest B), a take teori prawdy jako adaequatio rei et intellectus, w wczesnej interpretacji, zgodnie z ktr aby ustali ow odpowiednio sdu i jego przedmiotu, naley je porwna. Tradycyjnie (w sylogistyce) ze wzgldu na ilo wyrnia si 4 typy sdw: 1. kady S jest P (SaP), 2. aden S nie jest P (SeP), 3. niektre S s P (SiP), niektre S nie s P (SeP). Natomiast ze wzgldu na jako wyrnia si sdy oglne i szczegowe, twierdzce i przeczce. Sdy skadaj si z 3 skadnikw: podmiotu (S subiectum), orzecznika (P predicatum) oraz cznika (copula propositionis) jest/s (esse). W sdach stwierdza si zachodzenie zwizkw midzy dwoma pojciami lub zakresami dwch nazw,

1 Rozdzia ten jest znacznie poprawion i rozszerzon wersj: Marek Maciejczak, Znaczenie jzykowe - Szkoa Brentana, Kwartalnik Filozoficzny, 2009, t. 37, z. 3, s. 55-73 oraz tene, Intencjonalno i znaczenie jzykowe, Warszawa 2010, ss.107-138. 2 Okresy filozofii analitycznej omawiaj m.in.: Woleski, Searle, Sluga, Reck i Lindberg. Podaj za T. Szubka, Czy zmierzch filozofii analitycznej, Diametros. Odpowiednio: J. Woleski, Kierunki i metody filozofii analitycznej, w: J. Perzanowski (red.), Jak filozofowa? Studia z metodologii filozofii, Warszawa 1989, s. 3077; J.R. Searle, Contemporary Philosophy in the United States, w: N. Bunnin, N., E.P. Tsui-James (eds.), The Blackwell Companion to Philosophy, Oxford: Blackwell, 1996, s. 124, Wspczesna filozofia w Stanach Zjednoczonych, prze. M. Iwanicki, T. Szubka, Przegld Filozoficzny, 10 (2001), nr 1, s. 177 (s. 175201); H. Sluga, Frege on Meaning, w: H.-J. Glock (ed.), The Rise of Analytic Philosophy, Oxford: Blackwell 1997, s. 17 (ss. 1734); E.H. Reck, (ed.): From Frege to Wittgenstein. Perspectives on Early Analytic Philosophy. New York: Oxford University Press 2002, s. IX; J.J. Lindberg, (ed.) 2001: Analytic Philosophy. Beginnings to the Present, Mountain View, CA: Mayfield, s. 61-146. 3 O tym elemencie metody, zob. Wstp O. Krausa w: Franz Brentano, Psychologie vom empirischen Standpunkt, tom I, Leipzig 1924, hrsg. von O. Kraus, wyd. 2 (wyd. 1, 1874), (Psychologie I) oraz A. Kastil, Die Philosophie Franz Brentanos, Mnchen 1951, s. 32. Wydanie polskie: Psychologia z empirycznego punktu widzenia, przek. W. Galewicz, Warszawa 1999. 4 F. Brentano, Die Lehre vom richtigen Urteil, hrsg. von F. Mayer-Hillebrand, Bern 1956, s. 25-32. (Urteil). 5 F. Brentano, Wahrheit und Evidenz. Erkenntnistheoretische Abhandlungen und Briefe, Hamburg 1958 (wyd.1, Leipzig 1930), s. 23-32 i 140-150. (Wahrheit).

reprezentowanymi przez terminy S oraz P. Ich poczenie jest podstawow struktur sdu, jest peni w nim funkcj syntezy. Forma sdu to forma powizania poj6. Sd to czenie lub oddzielanie poj. Zwizki midzy zdaniami kategorycznymi typu: SaP kade S jest P, SeP adne S nie jest P, SiP niektre S jest P, SoP niektre S nie jest P , mona odpowiednio przedstawi: Nie istnieje S, ktre nie jest P; Nie istnieje S, ktre jest P; Istnieje S, ktre jest P ; Istnieje jakie S, ktre nie jest P. Sdy wchodzce do wymienionych czterech klas tylko z pozoru maj posta sdw kategorycznych, lepiej je wyrazi w postaci sdw egzystencjalnych7. Brentano argumentowa, e forma sdu A jest lub Nie ma A, czyli sd egzystencjalny, pozwala stwierdzi zachodzenie pojedynczego stanu rzeczy oraz jasno zrozumie rnic midzy sdem pozytywnym a negatywnym. Co wicej, skoro funkcje sdzenia, uznanie czego za prawd bd odrzucenie jako faszu s rwnorzdne i przeciwne, to nie mona rwnie zarazem odrzuca i uznawa tego samego sdu. W ten sposb rwnie jasno da si sformuowa zasad sprzecznoci. Oczywisto jest sprawnoci empiryczn. W konsekwencji uznania A jest za podstawow form sdu podzia treci sdu na podmiot i orzeczenie sta si w szkole Brentana podziaem wedug kategorii gramatycznych, a nie logicznych. Treci sdu jest przedstawienie jako cao (tre przedstawienia) i ow tre Brentano traktuje jak nazw. Jeli np. negujemy pewien stan rzeczy czy przedmiot (korelat sdu), to otrzymamy sam nazw. Na podstawie sdw tworzone s takie nazwy jak: kot, dom, okoliczno, e dom zosta pomalowany i pojcia refleksyjne (reflexive Begriffe), np. istnienia, faktu, rzeczy. Sdzenie obejmuje te przeycia psychiczne, w ktrych co uznane jest za istniejce lub odrzucone jako nieistniejce. Poniewa w spostrzeeniu jak i przypomnieniu take ma miejsce odrzucenie albo uznanie istnienia przedmiotu, take i one wchodz do tego typu przey. W aktach sdzenia do przedstawienia docza si relacja intencjonalna uznania lub odrzucenia. Na tym te, twierdzi Brentano, polega rnica midzy przedstawieniem a sdem. Kto np. sdzi, e istniej planety albo jest przekonany, e nie istnieje zota gra (s to przypadki sdw prostych)8. Natomiast w przypadku sdw podwjnych (Doppelurteile) przedmiot zostaje uznany i przyznaje mu si pewne cechy albo ich odmawia. Sdy podwjne nie tylko co uznaj, lecz take co innego przypisuj, albo odmawiaj przedmiotowi sdu9. Uznaniu lub odrzuceniu moe towarzyszy wtedy jeszcze jedno z dwch dodatkowych nastawie (Stellungnahmen): pierwsze stwierdza co jeszcze o uznanej ju treci, drugie w uznanej ju treci czemu zaprzecza. Mamy zatem tre uznan lub odrzucon (Anerkennen, Verwerfen) i to jej nastpnie co przypisujemy, albo odmawiamy czego (Zuerkennen, Absprechen). Tak jak przedstawienie jest podstaw aktw sdzenia i wartociowania, tak te dla rnych typw sdu jest ni sd twierdzcy, uznajcy dany stan rzeczy lub przedmiot10. Sd wic zawsze jest uznaniem lub odrzuceniem istnienia przedmiotu przedstawienia, sdem egzystencjalnym. Do takiej postaci mona sprowadzi kady rodzaj sdw, np. sd oglny Kady czowiek jest miertelny da si przeksztaci na Nie istnieje czowiek niemiertelny, a sd szczegowy Pewien czowiek jest chory na Istnieje czowiek chory. 1.3. Znaczenie jako odniesienie do rzeczy W pniejszym okresie swojej dziaalnoci - reistycznym, Brentano zmieni swoje dotychczasowe pogldy na znaczenie jzykowe. Wypowiedzi jzykowe, aby mie znaczenie, musz odnosi si do rzeczy. Kiedy nie mwi wprost o rzeczach, powinny by przekadalne na wypowiedzi o rzeczach, a jeli nie jest to moliwe, naley je uzna za jzykowe fikcje. Znaczenia, twierdzi teraz Brentano, nie mog by utosamiane z procesami psychicznymi, bytami psychologicznymi i w ogle w pojciach psychologicznych definiowane, podobnie jak przedstawienia (procesy psychiczne) i sdy, nie wchodz w zakres pojcia rzecz nie s rzeczami11. W konsekwencji, nie mog by przedstawione, ani sta si przedmiotami sdzenia, upodobania lub niechci itd. Mona zatem je wyeliminowa, przeksztacajc wyraenia, w ktrych wystpuj. Zasada przekadu posuya Brentanowi za narzdzie krytyki argumentacji wystpujcej w rnych teoriach filozoficznych, w tym rwnie wasnej psychologicznej teorii znaczenia. Brentano zastosowa j do analizy jzyka, jego semantycznej i ontologicznej strony i w jej wietle skrytykowa niektre typy argumentacji wystpujcej w teoriach filozoficznych.

6 Zob. I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przek. R. Ingarden, Warszawa 1957, s. 158. 7 Sdy dysjunktywne i hipotetyczne nie daj si jednak w peni wyrazi w formie egzystencjalnej, czyli jako przypadki uznania lub odrzucenia istnienia. 8 F. Brentano, Psychologie vom empirischen Standpunkt, hrsg. von O. Kraus, tom II, Leipzig 1925, s. 34. (Psychologie II); Urteil, s. 114; s to tzw. iudica Kartezjusza. 9 Psychologie II, s. 194. Sdw podwjnych nie da si zredukowa do prostych sdw egzystencjalnych. 10 F. Brentano, O pojciu prawdy (1889), (Wahrheit, s. 3-29), przek. J. Sidorek, w: Principia, 1997, t. 18-19, s. 49-70. 11 F. Brentano, Die Abkehr vom Nichtrealen, hrsg. von F. Mayer-Hillebrand, Bern 1966, s. 97, 315, 331, 359-367. (Abkehr); F. Brentano, Kategorienlehre, hrsg. von A. Kastil, Leipzig 1933 (wyd. 2, Hamburg 1968), s. 6, 53.

2. rda bdw 2.1. Wieloznaczno Najczstszym rdem bdw jest wieloznaczno. Nie jest problemem, gdy o znaczeniu rozstrzyga kontekst, lecz to, gdy wieloznaczno pozostaje niezauwaona. Jako jej przykad Brentano podaje sowo jest. Ma ono dwa znaczenia: nominalne i realne. Oba wystpuj np. w rnych wariantach dowodu ontologicznego na istnienie Boga. W sensie realnym, w przesance dowodu ontologicznego Bg jest nieskoczenie doskona istot, sowo jest, znaczy tyle, co istnieje, podobnie jak w zdaniu: Bg istnieje i ma cech nieskoczonej doskonaoci. W sensie nominalnym pod sowem Bg, rozumiemy natomiast nieskoczenie doskona istot. Zatem w zdaniu: Bg jest nieskoczenie doskona istot, wcale nie jest rozstrzygnite, czy istota taka istnieje. Jeli tych znacze precyzyjnie nie odrnimy, popeniamy w dowodzeniu bd petitio principii12. Kiedy to jest wemiemy teraz w sensie realnym istnieje, wtedy widzimy, e w przesance zawarte jest ju to, co ma by dowiedzione, czyli konkluzja Bg istnieje. 2.2. Nierozrnianie synsemantycznego i autosemantycznego uycia wyrae Popeniamy bd, gdy nie rozrnimy wyrae majcych znaczenie wycznie w kontekcie, takich jak stae logiczne wszystkie, niektre, i, lub, nie itd. od takich, ktre maj samodzielne znaczenie13. Kiedy mwimy: istniej planety, istniej moliwoci zwolnienia z opat za studia, oba te zdania maj form: istnieje A. W miejscu A w pierwszym przypadku wystpuje nazwa oglna planety, w drugim wyraenie moliwoci zwolnienia z opat za studia. Zwodnicze jest wanie to, e w przytoczonych zdaniach w tych samych miejscach wystpuj wyraenia obu rodzajw. Dlatego atwo popeniamy bd, uznajc je za nalece do tej samej kategorii semantycznej mianowicie wyrae autosemantycznych; co wicej, moemy te odnie zudne wraenie, e wszystkie wyraenia o formie istnieje A s sdami egzystencjalnymi stwierdzajcymi istnienie tego, co oznacza wyraenie podstawione w miejsce A. Kierujc si podobiestwem sugerowanym przez form zdania, pochopnie przyjmujemy, obok planet i oglnie przedmiotw konkretnych, take istnienie moliwoci, niemoliwoci, koniecznoci itd. Jednake wyraenia: moliwoci zwolnienia z opat za studia, konieczno sprzedania domu, niemoliwo istnienia kwadratowego koa, nie oznaczaj niczego. Sowo istnieje w zdaniach obu rodzajw ma rny sens, zaleny od tego, czy w miejsce A wstawimy wyraenie autosemantyczne czy synsemantyczne. Tylko w pierwszym przypadku znaczy ono istnieje we waciwym (realnym) sensie sowa istnie14. W drugim przypadku mamy do czynienia wycznie z moliwoci logiczn. Wyraenia mwice o koniecznoci, moliwoci, niemoliwoci itd., nie stwierdzaj ich istnienia, lecz tylko to, e myli si ten, kto sdzi, e nie jest moliwe zwolnienie z opat za studia, sprzedanie domu itd. Zdania te s przeto rwnowane zdaniom dotyczcym osb w okrelony sposb wydajcych sdy15. 2.3. Uznawanie ens linguae za ens reale Jzykowo rzecz biorc, kiedy mwimy o moliwociach czego, braku czego, byoci czego i nie znajdujemy odnonej rzeczy, wtedy przymiotniki: moliwy, brakujcy, miniony itd. naley uzna za modyfikatory tworz one nazwy przedmiotw fikcyjnych. Mwimy wprawdzie o przedmiotach sprzecznych, moliwych, fikcyjnych itd., jednak aktom psychicznym w takich przypadkach nie odpowiada aden przedmiot. cile rzecz biorc to, co nie istnieje, nie moe bowiem mie adnych wasnoci. Wprawdzie mwimy nie tylko, e istniej rzeczy zdrowe i due, lecz rwnie, e istniej: zdrowie, rozmiar, przestrze, pikno itd., jednak sowa te nie mog by traktowane jako reprezentacje tego, o czym si mwi. Mwic, e oznaczone przez te sowa rzeczy istniej, uywamy czasownika jest w niewaciwym sensie. Gdy jestemy tego wiadomi, moemy unikn pokusy bdu szukania przedmiotu wyznaczonego przez te rzekome nazwy, czyli wzicia ens linguae za ens reale16. 2.4. Uznawanie treci aktu za przedmiot Twierdzc, e treci sdu nie istnieje zota gra jest nieistnienie zotej gry, e treci sdu nie istnieje okrgy trjkt jest niemoliwo istnienia okrgego trjkta itd., i to we waciwym sensie swka istnie, popeniamy bd. Mamy tu bowiem do czynienia z niczym innym, jak tylko ze zwrotem jzykowym (Wendung), ktry skania nas do przyjcia fikcji jako nowego rodzaju bytu skania nas, aby wierzy, e sdzimy twierdzco tam, gdzie zaprzeczamy17. Nie chodzi o to, czy treci sdw jako treci sdw istniej (bestehen), lecz o to czy istnieje co w sobie i dla siebie, co niekiedy moe sta si treci

12 F. Brentano, Vom Dasein Gottes, Leipzig, 1929, s. 42-47. (Dasein). 13 Psychologie II, s. 158-172; Wahrheit, s. 73-130. 14 Wahrheit, s. 78, 122-130, 162-164. 15 Twierdzenie to zgadza si z nieprzedmiotow wersj teorii znaczenia. 16 Abkehr, s. 329, (Sprechen und Denken, s. 325-329). 17 Wahrheit, s. 92 i nast.

mojego sdu i to sdu susznego. Z faktu, e mona susznie sdzi, e istnieje jakie drzewo, wynika, e to, e istnieje drzewo, moe by treci susznego sdu. Treci, pojcia, a take przedmioty oglne to jzykowe fikcje, przedmioty skonstruowane za pomoc jzyka. 2.5. Uznawanie przedmiotu aktu za istniejcy Czynic akt (przedstawienie, sdzenie, upodobanie lub niech) podmiotem w zdaniu i orzekajc, e maj one to a to za swj przedmiot, wpadamy w puapk jzykow, skaniajc nas do uznania za istniejce to, co nierealne. Realnie istnieje tylko podmiot przedstawiajcy czy spostrzegajcy. Tylko pozornie zdanie: Istnieje przedmiot pomylany, przedstawiony, chciany itd. stwierdza istnienie immanentnych przedmiotw. Faktycznie mamy tu niewaciwie sformuowane zdanie: Istnieje mylcy, przedstawiajcy, spostrzegajcy itd., o ktrym mona orzec, e ma owe przedmioty. Ens linguae uchodzio niesusznie za ens rationis. Wczeniej uznane za intencjonalnie istniejce, zawarte w wiadomoci przedmioty umysu Brentano potraktowa jako przedmioty jzykowe. Wszystko, na co wskazuj przypadki tego rodzaju, to po prostu uycie jzyka. Odrzucajc entia rationis Brentano jednoczenie odrzuci wczeniej przyjt, sigajc Arystotelesa, teori jzyka, w ktrej idee, myli czy symbole byy traktowane jako obrazy pewnych elementw w wiecie. W ujciu Arystotelesa wypowiadane sowa (dwiki) s znakami, symbolami wrae przyjmowanych przez umys. O ile sowa zapisywane i wypowiadane s rne w rnych jzykach, a ich znaczenie ma charakter konwencjonalny, o tyle same wraenia (podobiestwa, czy odbicia rzeczy) s identyczne dla wszystkich ludzi18. Brentano zakwestionowa rwnie tradycyjn, arystotelesowsk koncepcj, w ktrej sd rozumiano jako poczenie czy oddzielenie idei, a zdanie jako poczenie wyrae jzykowych, stwierdzajce co o czym lub zaprzeczajce czemu, a przez to majce wasno prawdy lub faszu. W ujciu Arystotelesa forma jzykowa, podmiotowo-orzecznikowa, reprezentuje powizanie idei w umyle i jednoczenie reprezentuje (odzwierciedla) pewn wasno w wiecie. Struktura zdania odwzorowuje substancjalno-przypadociow struktur rzeczy. Orzekanie to w istocie przyznawanie lub odmawianie czego jakiej rzeczy, gramatyka (moliwe formy jzykowych powiza) odpowiada zatem formie myli i formie wiata. Zaoeniem czy te warunkiem moliwoci obrazowania stanw rzeczy przez jzyk bya niezmienno funkcji jego podstawowych elementw: rzeczownikw, przyimkw, liczebnikw itd. i j wanie zakwestionowa Brentano. Przeycia idee i myli, nie s rwnowane fizycznym przejawom jzyka (sowom, zdaniom itp.). Nie kady element myli musi by reprezentowany przez odpowiadajcy mu element mowy, a mnogo elementw myli moe znale wyraz w tej samej formie werbalnej. Nie moemy wic twierdzi, e elementy jzykowe s egzemplarzami idei czy te konfiguracje takich elementw obrazuj stany rzeczy przez obrazowanie kompleksw idei19. Nowa teoria formy logicznej sdu pozwolia Brentanowi inaczej widzie zwizek jzyka i wiata. Krytyka jzyka (Sprachkritik), czyli dociekania formy sdu (myli), staa si podstaw zrozumienia zagadnie ontologicznych i teoriopoznawczych. Brentano w swoich pracach zajmowa si ontologi rzeczy, stanw rzeczy i wartoci, korelatw aktw przedstawienia, sdzenia i upodobania. Badania ontologiczne wiadomoci miay ostatecznie za cel stworzenie jzyka bezporednio opisujcego, psychologiczn characteristica universalis, ktrej litery i sowa oddawayby rne skadowe mentalne czy elementy konstytuujce i ktrej syntaksa oddawayby zwizki i relacje midzy tymi elementami w obrbie wikszych caoci. Ta myl, jak ocenia B. Smith, kulminuje w ontologii formalnej Husserla, w obu szkoach psychologii postaci, mereologii Leniewskiego i kategorialnej gramatyce20. 2. Anton Marty - semantyka intencjonalna Anton Marty (1847-1914) nalea do pierwszych uczniw Brentana. Odrzuci psychologizm w teorii znaczenia, pogld goszcy, e znaczeniem wyraenia jzykowego jest pewna tre, idea w umyle mwicego lub suchajcego. Widzia rdo znaczenia jzykowego w intencjonalnym skierowaniu wiadomoci na przedmiot, jako celow manifestacj ycia wewntrznego za pomoc znakw i dwikw. czy badania nad znaczeniem ze wiadomoci i umysem. W tym sensie by prekursorem wspczesnej semantyki intencjonalnej. Poda argumenty za tym, e nieistniejce przedmioty nie mog by podmiotami sdw. Dostrzega ponadto rol zwyczaju i tradycji w nadawaniu znaczenia znakom i dwikom. 2.1. Bycie i sdzenie Marty dowodzi, powoujc si na Brentana koncepcj sdw, e skoro sd jest moliwy wycznie na podstawie przedstawienia (przedstawienia dostarczaj przedmiotw, o ktrych si sdzi), to nie moe by sdzenia o tym, jaki jest przedmiot, bez sdzenia jego istnienia. Z zastrzeeniem przyjmuje za Brentanem sdy podwjne (Doppelurteile), w ktrych przedmiot zostaje uznany i przyznaje mu si pewne cechy albo
18 por. Arystoteles, Hermeneutyka, 16 a 1, przek. K. Leniak, Warszawa 1975. 19 J. Srzednicki, Kopoty pojciowe, Warszawa 1993, s.152. 20 B. Smith, Austrian Philosophy. The Legacy of Franz Brentano, Illinois 1994, s. 58.

ich odmawia. Sdy tego typu nie tylko co uznaj, lecz take co innego przypisuj, albo odmawiaj przedmiotowi sdu21. Wprawdzie mog przedstawi sobie pewne bycie tak a tak okrelonym, nie uznajc istnienia przedmiotu zwizanego z okreleniem, np. mog myle o jednorocu jako o biaym bez przewiadczenia, e jednoroce istniej, ale wtedy z koniecznoci wydaj podwjny sd. Na podstawie uznania przedmiotu nadbudowany zostaje drugi sd czy odniesienie sdzeniowe dotyczce predykatu. Wobec tego prawdziwe sdy stwierdzajce, jakim co jest, s moliwe wycznie w powizaniu z korelatywnym przedmiotem, z czym, co nawet jeli nie jest realne, to jednak istnieje22. Jeli jednak sdw podwjnych nie da si w peni wyrazi w formie egzystencjalnej, jako przypadki uznania lub odrzucenia istnienia, to naley je uzna za autentycznie podmiotowo orzecznikowe. 2.2. Aktualizm Dla Martyego istnieje tylko to, co istnieje teraz, co wchodzi moe w zwizki przyczynowe. Z tego powodu potraktowa przymiotniki okrelajce to, co przysze lub przesze jako modyfikatory. I tak przymiotniki: martwy, odwoany, oddalony, zmieniaj rzeczowniki, przy ktrych stoj, np.: czowiek, przedstawienie, wojna, w nazwy oznaczajce przedmioty fikcyjne: martwy czowiek, odwoane przedstawienie, oddalona wojna. Fikcyjne przedmioty istniej i przestaj istnie wraz z okrelonymi zmianami jakim podlegaj przedmioty realne. Takimi przedmiotami s take zobowizania, dania, prawa, dziea muzyczne i literackie23. 2.3. Intencje i formy jzykowe Marty przyporzdkowa Brentana podziaowi zjawisk psychicznych na przedstawienia, sdy i emocje, rne formy gramatyczne wyrae jzykowych. Uycia jzykowe dziel si w tego wzgldu ma intencje przedstawie, sdw i emocji. Przedstawieniom odpowiadaj formy nominalne, sdom zdaniowe (stwierdzenia), emocjom formy wyraajce rozkazy, pragnienia, yczenia itd. Rol jzyka jest wywoanie w suchaczu analogicznych aktw do tych, ktre spenia nadawca. Kiedy np. co stwierdzamy, pocztkowa intencja mwicego, ley w tym aby wywoa w suchaczu analogiczny sd do tego, ktry stwierdzenie wyraa24. 2.4. Znaczenie jako funkcja komunikacyjna Marty przyjmuje za Brentanem rozrnienie na wyraenia majce samodzielne znaczenie i wspoznaczajce (Synsemantika, Autosemantika). Oprcz partyku zalicza do tych pierwszych rwnie odmiany rzeczownikw i czasownikw. Znaczenie, zgodnie z Brentana tez o intencjonalnoci, jest treci aktu psychicznego, a dookrela si w aktach komunikacji. Wanie nacisk na funkcje komunikacyjn wyraenia jzykowego nie pozwala uj np. znaczenia zdania jako zawartego w wiadomoci mwicego, jak widzia to Brentano w pierwszej fazie swoich pogldw. Znaczenie zdania stwierdzajcego, e to a to zachodzi, zasadza si na tym, e rozmwca sdzi, e to a to zachodzi, ma miejsce. Znaczenie zmienia si zalenie od typu wyraenia. Marty wiele miejsca powici dociekaniu znaczenia rnych typw wyrae uytych w funkcji komunikujcej rozmwcy, celem stwierdzenia jest wywoanie u rozmwcy pewnego sdu, uycia nazwy wasnej wywoanie przedstawienia, rozkazu wywoanie okrelonego skutku itd25. 2.5. Wyraenia bezpodmiotowe Martyego zajmoway szczeglnie wyraenia bezpodmiotowe, dyskutowane przez Brentana (Impersonalien). Marty twierdzi, e wyraaj one sdy co uznajce lub odrzucajce, lub uznajce, lub odmawiajce istnienia. Zdanie Pada (Es regnet) wyraa sd, e istnieje zjawisko deszczu w pobliu rozmwcw. Nie ma sensu zastanawia si, co odpowiada gramatycznemu es w tym zdaniu. Marty broni tezy Brentana, e sd ma form istnieje x, e chodzi w nim o uznanie wzgldnie odrzucenie. Znaczeniem zdania jest tre sdu wyraonego tym zdaniem. W jaki sposb istnieje tre sdu? Ot w ten sposb, e susznie jest j uzna, po za tym jest nierealna, realne jest bowiem to, co pozostaje w zwizkach przyczynowych. Tre sdu zatem istnieje niesamodzielnie (Mitwerden). Marty nie przyj ani wczesnej tezy Brentana, e znaczenia tkwi w wiadomoci, ani pniejszej, e to tylko fikcje jzykowe. Nie uzna te znacze za przedmioty idealne (idealne species Husserla z Bada logicznych), lecz zbliy si do stanowiska Arystotelesa, ktre nie wyklucza moliwoci przedmiotw oglnych, jednoczenie odrzucajc ich realno26.
21Zob. Artyku Martyego z 1897: ber die Scheidung von grammatischem, logischem und logischem Subjekt bzw. Prdikat, w: Gesammelte Schriften, Vol. II/1, Schriften zur deskriptiven Psychologie und Sprachphilosophie, Halle 1918, s. 309-364. 22 A. Marty, Untersuchungen zur Grundlegung der allgemeinen Grammatik und Sprachphilosophie, Halle 1908, t.1. s. 352. 23 Marty widzi jednak rnic midzy informacj o stanie umysu mwicego a znaczeniem wypowiedzi. Pytanie, Czy Warszawa ley nad Wis?, ma pewne znaczenie, niezalenie od stanu mentalnego, motyww i przey jakie pytajcy ywi. Podobnie w przypadku zobowiza, praw, dzie muzycznych i literackich, s one wyizolowane od rzeczywistych przedmiotw, na ktrych s nadbudowane. 24 Tame, s. 362. 25 Tame, s. 383-489. 26 zob. Marty, Untersuchungen zur Grundlegung, s. 337.

2.6. Mowa i mylenie Rozwaajc stosunek gramatyki do logiki, jzyka do mylenia, Marty wskaza na potrzeb ich odrbnego rozwaania. Myl i mowa nie pokrywaj si. W jzyku nie wszystkie zjawiska i formy mylenia znajduj swj wyraz. Jest tak dlatego, e o powstawaniu i ksztatowaniu si jzyka decydoway inne mechanizmy ni waciwe myleniu. Wyranie wida to w przypadku jzyka naukowego, ktrego celem jest ustalanie i dowodzenie prawd. U rde jzyka jest podstawowa ludzka potrzeba komunikowania si. Jest ona wyrazem intencjonalnej, celowej dziaalnoci czowieka, cho nie zawsze aktom jzykowym towarzyszy planowanie. Jzyk jest wyrazem naszych sdw i w rwnym stopniu naszych uczu, interesw i ycze. Z tego powodu powstaj rnice i formy, ktre nie maj odpowiednikw w rnicach i formach logicznych. Nie mona wic opiera logiki na gramatyce, kategorii logicznych na gramatycznych i np. konstruowa oglnej formy zdania na podstawie wyrnianych w gramatyce form zdaniowych27. Naley jasno odrni form logiczn sdu od formy gramatycznej zdania, innymi sowami: uwolni sd z jego zwykej szaty jzykowej. Marty nazywa swoje dociekania nad jzykiem semasiologi, semantyk lub uniwersaln gramatyk (Semasiologie, Semantik, allgemeine Grammatik)28. Semasiologia bada zoon jedno, jak stanowi wyraenie jzykowe: wewntrznej formy jzyka i znaczenia. Wewntrzna forma jzyka obejmuje obraz wiata (Weltanschauung), ducha i wyobrani narodu mwicego danym jzykiem. Wewntrzna forma jzyka to przedstawienie czce zmysowo dany znak i jego znaczenie. Odpowiednie obrazy le np. u podstaw zrozumienia metafor i przenoni29. Nie naley przeto utosamia wewntrznej formy ze znaczeniem. Dopiero uwzgldniajc rol obrazw i wewntrznych form innych wyrae moemy zrozumie, w jaki sposb cz si wyraenie jzykowe i jego znaczenie. Skonno do sdzenia, e mylimy w jzyku ley w tym, e sowa, jako silne impresje zmysowe niejako odciskaj lady w pamici i w ten sposb staj si punktami orientacji dla pobudzenia bardziej ulotnych myli30. 3. Alexius Meinong teoria przedmiotu Dla Alexiusa Meinonga (1853-1920) psychologia Brentana stanowi podstaw, gdy punktem wyjcia jego gwnego dziea ber Gegenstandstheorie (1904) s rne typy aktw. Meinong jednake wprowadza obok przedstawienia i sdu now grup aktw supozycje (Annahme). W akcie supozycji przyjmuje si dan tre propozycjonaln, jednak bez momentu przekonania, e tak faktycznie jest. 3.1. Psychologia i ontologia W konsekwencji, przeciwnie do Brentana, Meinong twierdzi, e istotne dla przedmiotw jest nie to, e zostay uchwycone, lecz to, e mog by uchwycone. W tej mierze teoria uchwytywania jest tylko

27 A. Marty, ber subjektlose Stze und das Verhltnis der Grammatik zu Logik und Psychologie. Erster Artikel, Vierteljahrschrift fr wissenschaftlische Philosophie, 1884, Nr 8, s. 56-93. Marty, tak jak Frege, utrzymuje niezaleno logiki i lingwistyki take w cytowanym, gwnym dziele z 1908 roku. 28 Marty jest przekonany o przewadze swojego podejcia do zagadnienia znaczenia w stosunku do Husserlowskiego projektu czystej gramatyki. Zob. tene, Untersuchungen, s. 56-63. 29 Marty antycypuje kognitywne ujcie znaczenia, w ktrym forma jzykowa zyskuje znaczenie przez profilowanie, czyli wyrnianie okrelonego obszaru lub konfiguracji w odpowiedniej domenie. Profilowanie (wyrnianie) to przebudowanie domeny za pomoc schematu, lub ich zbiorw. Schemat nastpstwa nadaje pojciu tygodnia struktur nastpujcych po sobie, odrbnych wykonturowanych jednostek, kolejny schemat profiluje pierwsz z wykonturowanych jednostek poniedziaek, pierwszy dzie tygodnia, pierwszy dzie po weekendzie, pierwszy dzie pracy itd. Wyraeniom w gr, w d znaczenie nadaje schemat przestrzeni ukierunkowanej pionowo; do rodka i na zewntrz zyskuj znaczenie przez schemat zawierania si i wykluczania. R.W. Langaker, Foundation of Cognitive Grammar, Stanford 1987, s. 148, wyrnia domeny podstawowe, czyli nie dajce si sprowadzi do innych, pierwotniejszych struktur poznawczych. S nimi czas i trjwymiarowa przestrze, doznania zmysowe temperatury, barwy, smaku, dwiku, pewne stany psychiczne (uczucie przyjemnoci, czy radoci). G. Lakoff, Woman, Fire and Dangerous Things: What Categories Reveal about Mind, Chicago 1987, sdzi, e istnieje niewiele schematw wykorzystywanych do przebudowania domen: konturowanie (wyodrbnianie), relacje czci do caoci, zawieranie si, ukad grad, podr z jego elementami: rdem, drog i celem, poczenie i rozdzielenie, bliskoci i odlegoci. Te i inne schematy warunkuj take rozumienie metafor. Rozumienie sensu wyraenia pika golfowa polega na uwzgldnieniu kilku domen interpretacji w kategoriach jednoczenie typowego ksztatu wykonturowanego w trjwymiarowej przestrzeni, barwy, wielkoci, materiau, faktury, a rwnie dla penego zrozumienia wzicia pod uwag regu i czynnoci tworzcych gr w golfa. Take w interpretacji poniedziaku trzeba wzi pod uwag, e tydzie dzieli si na okresy wypoczynku i pracy, e jest to pierwszy dzie po weekendzie. Wyraenie na ldzie czy si z domen morskiej podry. Wyraz matka wie domeny: genetyczn (kobieta przekazujca dziecku materia genetyczny), narodzin (kobieta, ktra rodzi dziecka), opieki, maestwa (ona ojca). Rama wyrazu matka jest uporzdkowan caoci i nie uwzgldnia nietypowych uszczegowie jak: matki niezamne, zastpcze, owdowiae itd. Prototypow matk charakteryzujemy na tle ramy. Rama jest wyrazem ugruntowanych przekona, zwizanych z rol i pozycj matki w spoeczestwie. 30 A. Marty, ber Wert und Methode einer allgemeinen beschreibendenden Bedeutungslehre, hrsg. von O. Funke, Nachgelassene Schriften t. III, Bern 1950.

uzupenieniem teorii przedmiotu31. Kryterium podziau aktw nie jest przeto sposb ujmowania przedmiotu, ale rodzaj przedmiotu. Na tej podstawie Meinong uwaa swoj teori przedmiotu za najbardziej uniwersaln i podstawow nauk32. Kierujc si tym przekonaniem, zbudowa teori wszelkich moliwych przedmiotw poznania. Postulowa w niej istnienie kadego przedmiotu intencji, w tym take przedmiotw wyobraonych, np. bogw Homera i przedmiotw sprzecznych, np. kwadratowych k. Przedmiot zachowuje odrbno wobec prezentujcego aktu i logiczne wobec niego pierwszestwo. Meinong wyrni przedmioty prostego przedstawienia, czyli obiekty, nastpnie obiektywy, czyli przedmioty aktw sdzenia. Obiektyw (Objektiv), przedmiotowy odpowiednik sdu, zwykle oddawany wyraeniem: to, e przysuguje sdowi niezalenie od jego prawdziwoci wzgl. faszywoci. Relacje logiczne zdaniem Meinonga zachodz wanie midzy obiektywami, dlatego prawa logiczne i pojcie prawdy maj wano obiektywn33. Brentana klasie aktw emocji i wartociowania (mioci i nienawici) Meinong przyporzdkowa dygnitatywy i dezyderatywy. Dezyderatywy to obiekty z dziedziny powinnoci (Sollen), na ktre kieruj si akty denia. Meinong by przekonany, e tylko przyjmujc najszerszy zakres typw przedmiotw mona wyjani sens rnych rodzajw zda. Zaproponowane przez niego kategorie ontologiczne objy ostatecznie odpowiedniki wszystkich rodzajw zda: prawdziwych, faszywych, moliwych, niemoliwych, hipotetycznych, wartociujcych itd.: wszystko, co da si powiedzie34. 3.2. Subsystencja Sposb istnienia przedmiotu Meinong okreli jako subsystencj (Bestand), w przeciwstawieniu do istnienia realnego (Existenz). Przedmiotowi nie przysuguje bycie idealne, znajduje si poza byciem i niebyciem (Aussersein). Sdy prawdziwe od faszywych rni to, e obiektywy tych pierwszych s faktyczne (tatschlich), zachodz (bestehen), a drugich nie35. Przedmioty cechuje swoiste bycie-takim (Sosein), czyli pewna charakterystyka mwica jakie s. W ten sposb Meinong odpowiedzia na pytanie, dlaczego w jzyku moemy tworzy zdania dotyczce przedmiotw, ktre nie istniej w zwykym sensie sowa istnie. 3.3. Znaczenie Znaczenia s rwnie pewnego rodzaju przedmiotami. Meinong zauway, e funkcj zdania nie jest za kadym razem wyraanie sdw tego, kto je wypowiada. Naley te uwzgldni punkt widzenia suchajcego, a mianowicie to, jak zostaje zrozumiany. Sowa s znakami, a te z kolei funkcjonuj jako podstawa poznania. Rozumienie polega na przeywaniu (Erleben) odpowiedniego aktu poznania. Jeli wic sowa s znakami procesw psychicznych [zachodzcych] w mwicym, to suchajcy zrozumie t mow, o ile na podstawie usyszanego przyjmie do wiadomoci te procesy psychiczne, ktre znalazy wyraz jzykowy. W szczeglnym przypadku zdania, o ile wyraa ono jaki sd, znaczy to wwczas, e zrozumienie suchacza polega na tym, e dochodzi on do przewiadczenia na temat tego, co mwicy sdzi oraz na temat tego, o czym on sdzi36. Zdania to jzykowy rodek do wyraania sdw: [] gdzie wchodzi w rachub wyraanie sdu, za kadym razem musi by w uyciu jakie zdanie i e nie ma innego sposobu, by da wyraz przewiadczeniu odnonie do jakiego okrelonego przedmiotu37. Rozwaajc przedmiot sdu, Meinong wyrnia obiekt sdu, to co osdzane i obiektyw, to co stwierdzane. To rozrnienie jasno wida w przypadku sdw negatywnych. Z daniu: W wyborach parlamentarnych, ktre poprzedzia ostra agitacja, nie doszo do adnych niepokojw - jest mowa o niepokojach, e si nie wydarzyy.Jest faktem, e nie doszo do adnych niepokojw, o tym nie si sdzi w odnonym sdzie. Dlatego Meinong rozszerza znaczenie terminu przedmiot sdu i nazywa obiektem, co jest sdzone w podanym przykadzie s to niepokoje, oraz obiektyw co jest stwierdzane, to mianowicie, e do nich nie doszo. Sd ma wic dwa przedmioty. Meinong ucila w ten sposb Brentana okrelenie klasy przedstawie, jako prezentujcych przedmioty, ktre s nastpnie przedmiotami sdw: dokadniej chodzi o obiektywy38. W orzekaniu prawdziwoci chodzi przeto o ujmowane w aktach obiektywy. Inaczej
31 A. Meinong, Selbstdarstellung, w: Die philosophie der Gegenwart in Selbstdarstellungen, Leipzig 1923, s. 120. 32 A. Meinong, ber Gegenstandstheorie, w: Gesamtausgabe, Bd. II, hrsg. von R. Haller, R. Kindinger, Graz 1971. O teorii przedmiotu, przek. T. Lubowiecki, J. Mizera, Principia 8-9, s. 171, 212. 33 O teorii obiektyww zob. A. Chrudzimski, Brentano i Meinong. Midzy obiektywistyczn a epistemiczn teori prawdy, Principia, 24/25, s. 223-248. 34 Wyczerpujc dyskusj podstawowych poj ontologii Meinonga znajdziemy w: J. N. Findlay, Meinong's Theory of Objects, Oxford 1963. 35 A. Meinong, ber Mglichkeit und Wahrscheinlichkeit, Gesamtausgabe, (hrsg. von R. Haller, R. Kindinger, Bd. VI, Graz 1971, s. 38 n. 36 A. Meinong, Supozycje, przek. J. Grudziska, Toru 2004, s. 44. 37 Tame, s. 39. 38 Tame, s. 47-51.

mwic, sd jest prawdziwy wzgl. faszywy ze wzgldu na jego obiektyw. Obiektywy s nonikami prawdy niezalenie od aktw poszczeglnych osb, nie maj charakteru subiektywnego. Ujmowane w aktach sdzenia i supozycji obiektywy s prawdziwe o ile przysuguje im faktyczno, to znaczy o ile s zgodne z faktami. Sd jest prawdziwy, gdy ujmuje obiektyw, ktry subzystuje, zachodzia, a faszywy jeli ujmuje obiektyw, ktry nie subzystuje. Sybzystencja, obok istnienia i pozbycia to trzeci sposb istnienia bezczasowy i niezaleny o wiadomoci. Kady sd konstytuuje relacja dwuargumentowa, ktra zachodzi midzy aktem (umysem) a obiektywem. Obiektyw to przedmiot wyszego rzdu, moe bytowa, ale nie istnieje. Tylko w przypadku sdu prawdziwego jego obiektyw bytuje. 4. Kazimierz Twardowski znaczenie jako wytwr czynnoci psychicznych Kazimierz Twardowski (1866-1938) by zwolennikiem jasnego sposobu filozofowania. Twierdzi, e rdem niejasnego stylu i zawiego sposobu mwienia o pewnych kwestiach filozoficznych jest zwykle mtno i niejasno sposobu mylenia, a nie zoonoci samych problemw. W uzasadnieniu wskazywa na cisy zwizek midzy myl i mow, tym cilejszy im bardziej abstrakcyjn myl mowa wyraa: Od pocztku dziejw filozofii spotykamy stale filozoficzne umysy zespolone z wyobrani poetyck. I gdy pyta filozof, odpowiada poeta. Dlatego studiujc systemy filozoficzne naley raczej skupia uwag na stawianych pytaniach ni na odpowiedziach39. 4.1. Tre i przedmiot aktu Twardowski uj relacj intencjonaln aktu do przedmiotu jako analogiczn do relacji semantycznej, czyli nazwy do jej referenta. Nazwa powiadamia o akcie przedstawienia wywouje pewn tre w wiadomoci podmiotu z ni zwizan, czyli znaczenie tej nazwy. Nazwa rwnie nazywa przedmiot przedstawienia40. Obie te relacje umoliwia tre aktu. Treci przedstawienia, znaczeniem nazwy jest, zgodnie z ontologi Brentana, pojcie, czyli wszystko, co mona orzec o przedmiocie W cytowanej pracy habilitacyjnej (1894) Twardowski stoi na gruncie psychologicznej teorii znaczenia jako indywidualnej treci przedstawienia41. Natomiast przedmiotem aktu moe by wszystko, co moliwe i niemoliwe, wszelkie kategorie tego, co moe by przedstawione42. Rzeczy stanowi tylko jedn z kategorii przedmiotw, bo powiada Twardowski, przecie miertelny upadek, eksperyment, morderstwo, atak epileptyczny, pogoda ducha, sinus (w trygonometrii) itd. nie s adn rzecz43. Rwnie ukony kwadrat np. jest nieistniejcy wprawdzie, ale przedstawionym nosicielem wasnoci ukono i kwadratowo44. Nie istniej przedstawienia bezprzedmiotowe. W uzasadnieniu Twardowski odwouje si do podziau wyrae na kategorematyczne i synkategorematyczne. Przeciwstawia si tradycji, wedug ktrej sowa nic oraz niebyt utworzone s przez poprzedzenie ich nazwy przez nie, np. nie-muzyk, nie-uczony, nie-widomy. Ta procedura, zwana infinitacj, ma bowiem sens tylko wtedy, gdy wyraenia w ten sposb utworzone zachowuj charakter nazwy, co ma miejsce tylko wtedy, gdy para zoona z nazwy i rezultatu infinitacji ma rodzaj nadrzdny. Co byoby rodzajem nadrzdnym nazw byt i co? Nazwa nadrzdna wobec niej take byaby czym co i nad-co byyby z jednej strony rwnorzdne, a z drugiej nadco z zaoenia musi by nadrzdna. Dochodzimy wic do sprzecznoci dwie nazwy bowiem nie mog pozostawa rwnoczenie w stosunku nadrzdnoci i rwnorzdnoci45. Niebyt i nic nie s przeto wyraeniami samodzielnie znaczcymi, nie s nazwami. Nie ma wic sensu pyta, do czego si odnosz. Wspomniana funkcja <<nic>> daje si atwo rozpozna w konkretnych przykadach. Wemy zdanie <<Nic nie jest wieczne>>. Znaczy ono to samo co zdanie <<Nie ma czego, co byoby wieczne>>. Uywajc

39 K. Twardowski, O jasnym i niejasnym stylu filozoficznym, w: Wybrane pisma filozoficzne, Warszawa 1965, s. 346. 40 K. Twardowski, Zur Lehre vom Inhalt und Gegenstand der Vorstellungen, Wien 1894. Tene, O treci i przedmiocie przedstawie, w: Wybrane pisma, s. 9 -10. 41 Woleski, przedstawiajc pogldy Twardowskiego, wprowadza rozrnienie na psychologizm metodologiczny i ontologiczny. Pierwszy polega na przejciu przez Twardowskiego metod Brentana psychologii deskryptywnej w filozofii, a drugi: na tym, e pewnego typu przedmioty (np. wartoci, znaczenia, sdy) s przedmiotami psychicznymi, a nauki o nich (odpowiednio: aksjologia i logika) s czciami psychologii. Dodaje te, e nie bez znaczenia by wpyw Husserla. Zob. J. Woleski, Filozoficzna szkoa lwowsko-warszawska, Warszawa 1985, s. 40. 42 Tame, s. 34. 43 Tame, s. 31. Czy przedmiot poza byciem korelatem ma jeszcze inne istnienie, niezalene od relacji poznawczej? Twardowski sdzi, e midzy przedstawieniem a jego przedmiotem zachodzi zwizek konieczny, zblia si bardziej do transcendentalnego ni realistycznego rozwizania czynnikiem okrelajcym przedmiot jest umys, a nie samodzielna wobec niego rzecz. 44 Tame, s. 20. 45 Tame, s. 47

dzisiejszej terminologii <<nic>> wyraa negacj kwantyfikatora egzystencjalnego, a uznanie, e <<nic>> jest nazw, stanowi przeto pomieszanie kategorii syntaktycznych46. 4.2. Czynnoci i wytwory W rozprawie O czynnociach i wytworach. Kilka uwag z pogranicza psychologii, gramatyki i logiki (1912), Twardowski przedstawi zmienion koncepcj znaczenia, jako istniejcego poza psychik i relatywnie wobec niej niezalenego47. Zwrci uwag na istnienie w jzyku charakterystycznych par czasownikowo-rzeczownikowych, w ktrych pierwszy czon jest czasownikiem a drugi rzeczownikiem lub rzeczownikiem odsownym, np.: piewa piewanie, biega bieganie, rozkazywa rozkaz, skaka skok, bdzi bd, sdzi sd itd. Pierwszy dotyczy czynnoci, drugi jej wytworu. Wytwory mog by nietrwae, gdy wytwr czynnoci przestaje istnie wraz z jej zakoczeniem, jak bieg, piew, taniec, lub trwae, gdy dalej istnieje, jak rzeba, obraz, budynek. Wytwory nietrwae mog by fizyczne, jak bieg i psychiczne, jak myl, i psychofizyczne, w ktrych czynnoci fizyczne warunkuj procesy psychiczne, jak piew. Natomiast wytwory trwae mog by tylko fizyczne lub psychofizyczne. Nie ma przeto trwaych wytworw psychicznych. Mylc dokonywamy czynnoci psychicznych, ktrych wytworami s nasze myli. S to nietrwae wytwory psychiczne. Rwnoczenie dokonywamy czynnoci mwienia, dziki ktrej powstaj nietrwae wytwory psychofizyczne, wygaszane przez nas wyrazy nowy, zdania itd. I dopiero te wytwory nietrwae psychofizyczne, utrwalamy za pomoc czynnoci, przez ktr powstaj trwae wytwory psychofizyczne, znaki pisarskie w najoglniejszym tego sowa znaczeniu48. Wytworem psychofizycznej czynnoci malowania jest np. obraz, czynnoci pisania rkopis itd. Wytwory psychofizyczne, np. zapisane zdanie, mog si przyczyni do powstania takiego samego lub podobnego wytworu psychicznego, gdy podczas jego odczytywania wzbudzaj myli, jakie powstay podczas jego zapisywania. Kierujc si powyszymi rozrnieniami Twardowski zbudowa teori znaczenia. 4.3. Znacznie in concreto Twardowski porwnuje relacje midzy wytworem psychicznym a psychofizycznym do relacji czcej znak i znaczenie49. Znak, trway wytwr psychofizyczny wywouje w nas czynno wytwarzania znaczenia. Znak wyraa zbir charakterystycznych i powtarzalnych cech, ktre s treci znaku i zgodnie z tkwic w nas dyspozycj wywouje przeywanie tej treci. Znaczeniem jest tedy kady wytwr psychiczny, ktry pozostaje do wytworu psychofizycznego w tym stosunku, e go wytwr psychofizyczny wyraa50. Zwizek midzy przeyciem a znaczeniem ma charakter empirycznej zalenoci przyczynowej: przeycie, czyli empiryczna czynno, wytwarza znaczenie. Potencjalnie istniejce w znaku znaczenie moe by realizowane w rny sposb w kadym indywidualnym przeyciu, tote nie ma jednego, takiego samego znaczenia danego znaku in concreto. 4.4. Znaczenie in abstracto Aby znaczenie zachowao jednoznaczno, jego ostateczny sens musi powsta przez wyabstrahowanie z wielu znacze in concreto dziki indukcyjnemu uoglnieniu. I te wanie cechy wsplne to, w czym owe wytwory si zgadzaj, uwaamy zwykle za znaczenie, za zawart w nich tre, pod warunkiem oczywicie, e odpowiadaj one zamiarowi, w ktrym w wytwr psychofizyczny zosta jako znak uyty. Dlatego mwimy, e jakie zdanie budzi w rnych osobach myl <<t sam>>, gdy tymczasem cile rzecz biorc, budzi ono tyle myli, ile jest osobnikw, przy czym myli te nie s sobie nawet rwne. Ale abstrahujemy od tego, czym si te myli rni, i za myl, ktra jest znaczeniem zdania, uwaamy tylko te jej skadniki, ktre si zgadzaj ze sob i z odpowiednikami myli osobnika posugujcego si owym zdaniem.(...) W ten sposb znaczenie nie jest ju konkretnym wytworem psychicznym, lecz czym, do czego dochodzimy drog abstrahowania dokonanego na konkretnych wytworach51. Znak oraz skonno umysu do staych przey zwizanych z tym znakiem zapewnia trwao znaczeniu. Znaczenie in abstracto nadbudowuje si nad jednostkowymi i chwilowymi wytworami psychicznymi i moe by dostpne porednio, drog rozumowa. Nie istnieje odrbne przeycie wiadomoci, ktre kierowaoby si na znaczenia bezporednio. Mylc pewn tre, wytwarzamy znaczenie, ktre znika, gdy przestajemy myle. Znaczenie jako wytwr zaley wic w swoim istnieniu od aktu. Jednak o ile znajdzie zewntrzny wyraz w znaku, o tyle cechuje si pewn trwaoci istnieje potencjalnie w znaku. w wytwr psychiczny, owo znaczenie, owa tre itd. pozostajca w okrelonym tutaj stosunku do wytworu psychofizycznego, przybiera pozory, jakoby w tym wytworze psychicznym

46 Tame, s. 47. 47 K. Twardowski, O czynnociach i wytworach. Kilka uwag z pogranicza psychologii, gramatyki i logiki, (1912), w: Wybrane pisma filozoficzne, Warszawa, PWN 1965. 48 Tame, par. 37. 49 Tame, par. 32. 50 Tame, par. 32. 51 Tame, par. 39.

tkwia, w nim bya zawarta, jakoby bya we zaklta lub wcielona, a wszystkie te wyraenia nie znacz oczywicie nic innego, jak to, e w wytwr psychofizyczny jest jedn z czciowych przyczyn powstania wytworu psychicznego, a wic wytwr psychiczny istnieje potencjalnie (a bynajmniej nie na prawd i aktualnie) w wytworze psychofizycznym52. Przeycia i myli, ucielenione i zobiektywizowane, staj si wytworami psychofizycznymi i one wanie konstytuuj wiat kultury53. Znaczenie danego sowa i zdania jako to psychofizyczny wyraz wytworu psychicznego, aktu, natomiast znaczenie typu wyraenia to cechy wsplne znacze jego poszczeglnych okazw (uy). Znaczeniem poszczeglnych okazw sw i zda s wytwory psychiczne - sdy lub pojcia przez nie wyraone, natomiast znaczenie typu formy jzykowej jest przedmiot abstrakcyjne, zbir wsplnych wasnoci okazw tego typu. Twardowski wprowadza rozrnienie artefaktu i faktu oryginalnego. Sd jako wytwr czynnoci sdzenia, czyli wydawania sdw, wyraa si w powiedzeniach tj. wytworach psychofizycznych, ktre powstaj dziki czynnoci psychofizycznej wypowiadania, czyli wygaszania powiedze. Takie powiedzenia wyraaj tedy sdy, czyli znaczeniem takich powiedze s sdy. Mona jednak tworzy powiedzenia sztuczne, zastpcze, ktre nie bd wyrazem sdw wydanych, lecz wyrazem sdw sztucznych, zastpujcych sdy wydane, mianowicie sdw tylko przedstawionych [...] Operujc takimi wytworami zastpczymi i w nauce i w yciu potocznym, nie odczuwamy te adnej trudnoci w operowaniu nie zastpczymi wytworami niezalenie od wytwarzajcych je czynnoci, tym bardziej, e niezmiernie czsto wytwory rzeczywiste i zastpcze pojawiaj si na przemian54. Operujemy wytworami czynnoci psychicznych niezalenie od samych czynnoci psychicznych, jakich te wytwory s rezultatem, to znaczy, e nie powtarzamy caego procesu, ktry doprowadzi do powstania wytworu55. Wytwory psychofizyczne znaki, symbole zapisy sdw, su do komunikacji pewnej treci i wywierania wpywu. Operowanie symbolem wytworem zastpczym, zamiast rozwinitym treciowo sdem, upraszcza mylenie i czyni je bardziej niezawodnym. 4.5.Jzyk i mylenie Mylenie zwizane jest z pojciami, tych za s dwa rodzaje: analityczne, czyli pojcia cech oderwanych (mio, niebiesko, itd.) oraz utworzone na podstawie tych pierwszych syntetyczne. Kojarzc je z wyrazami mona atwo je rozpoznawanie w przyszoci i uchroni przed pogreniem w konkretnoci i pogldowoci wyobrae, ktre byy podstaw ich utworzenia56. Kade w trzech moliwych typw wyobrae: spostrzegawczych, odtwrczych i wytwrczych jest syntez wrae zmysowych. Rni je od poj konkretno (niezrnicowana spoisto czynnikw skadajcych si na cao wyobraenia) i pogldowo (ze wzgldu na rdo wyobraenie moe by spostrzegawcze albo przypomina je wyobraenie odtwrcze albo by jak gdyby przypomnieniem spostrzegawczego wyobraenie wytwrcze). Kiedy nie moemy przedstawi sobie przedmiotu konkretnie i pogldowo sigamy po pojcie. Pojcie to niedosze wyobraenie wytwrcze tzn. niekonkretne i niepogldowe57. Dla jego utworzenia i utrzymania potrzebna jest ciga uwaga; wystarczy jej odwrcenie i np. pojcie biaoci, cigoci itd. zniknie, pogry si na powrt w caoci przedmiotu, z ktrego zostao wyabstrahowane. Na tym tle wida rol jzyka. Ot, warunkiem mylenia pojciowego jest najpierw zastpienie konkretnych i pogldowych (naocznych) wyobrae przez pojcia, a nastpnie zastpienie poj symbolami, czyli wyobraeniami wyrazw. Przedstawienia wyrazw symbolizuj przedstawienia nienaoczne, czyli pojcia, np. opatrujemy dan cech nazw biao i w ten sposb wyrniamy j od innych cech przedmiotu i nastpnie ju z atwoci moemy j rozpoznawa wedle tej nazwy i posugiwa si ni bez potrzeby cigej uwagi skupionej na pojciu. To symboliczne przedstawienie cechy nie jest rzeczywistym pojciem cechy, nie przedstawiamy sobie cech oderwanych, lecz tylko nazwy cech58. Wyobraenie nazwy wywouje w nas pojcie, ktre nazwa oznacza w szeregu skojarzonych ze sob wyobrae: najpierw wyobraenie nazwy wymieniajcej pewn cech, potem wyobraenie oglnikowe przedmiotu majcego t cech, w ktrym to wyobraeniu cecha ta wyraniej od reszty wystpuje, wreszcie wyobraenie sdu stwierdzajcego odrbno tej cechy. W ten dokadnie sposb mylenie symboliczne zastpuje mylenie pojciowe, wyobraenie wyrazu zastpuje pojcie. Z jednej strony wypowiadajc nazw chcemy wzbudzi w suchajcym t sam tre przedstawienia (znaczenie), ktra nas wypenia: W kadym wypadku okrelamy jako znaczenie wyrazu
52 Tame, par. 34. 53 E. Paczkowska-agowska, Psychika i poznanie, Warszawa 1982. 54 Twardowski, O czynnociach i wytworach, w paragrafach 42-45. 55 Na zoone poznawcze czynnoci ludzkie skadaj si sdy i pojcia rozwinite w wiadomoci mylcego podmiotu, oraz skrtowe przedstawienia (reprezentacje) innych sdw lub poj, ktrych tre nie zostaa w peni rozwinita w umyle podmiotu K. Twardowski, Wyobraenia i pojcia (1898), w: Wybrane pisma, Warszawa 1965, s.165. 56 Zob. A. Olech, W sprawie jasnego i niejasnego stylu filozofowania K. Twardowskiego, Principia V (1992) ss. 85-95. 57 Twardowski, Wyobraenia i pojcia, w: Wybrane pisma, s. 149. 58 Por. Tame, s. 164.

t tre duchow, ktrej wywoanie u odbiorcy jest waciwym zadaniem wyrazu, jego ostatecznym celem59. Z drugiej wyobraenie nazwy na mocy praw kojarzenia, czyli bez osobnego wysiku z naszej strony prowadzi do wiadomoci odrbnoci cechy wymienionej tj. do sdu stwierdzajcego odrbno tej cechy60. Uywamy znakw (napisy, dwiki) jako wyrae jzykowych, aby przekazywa innym nasze myli wyraenie jest oznak przey psychicznych, powiadamia o nich; znaki uyte s jako wyraenia jzykowe, gdy ich percepcja wywouje na mocy asocjacji myl rn od tego znaku. Mylenie i mwienie s jak wida ze sob luno zwizane. Symbole jzykowe s wprawdzie warunkiem mylenia abstrakcyjnego, ale one nie s znakami sui generis. W myleniu po prostu zastpujemy pojcia cech abstrakcyjnych np. mio, dobro, prawda, itd. obrazami dwikowymi odpowiednich wyrazw. One zastpuj tre realn tych poj. Mylenie uwolnione od koniecznoci uwzgldniania przedmiotu tych poj, odrywa si od przedmiotu i operuje swobodnie na obrazach wyrazw je oznaczajcych. Jzyk jak wida jest potrzebny jest do mylenia abstrakcyjnego. Stanowisko Twardowskiego w kwestii stosunku mylenia do jzyka nie jest zadowalajce. Stwierdzenie, e przedstawienia wyrae bdcych nazwami przedmiotw zastpuj same przedmioty i tym samym moliwe staje si mylenie symbolami, sugeruje bowiem, e przedmiotem mylenia s same symbole, a nie ich znaczenia. Jeli jednak zmysowa strona znaku jzykowego, sowa jako tworu fizycznego, nie bdzie spleciona z intencj znaczeniow, sowo przestanie by symbolem. Symbol wymaga interpretacji, rozumienia. Rozumienie wie si bowiem z rnymi sposobami ujmowania danego wyraenia i co za tym idzie take przedmiotu. Dopiero splecenie intencji spostrzeeniowej skierowanej na sowo jako twr fizyczny z intencj znaczeniow sprawia, e sowo co wyraa, myl o znaku staje si myl o przedmiocie oznaczonym. Jzyk wic nie jest tylko wsparciem dla mylenia, jak twierdzi Twardowski, ich zwizek jest cilejszy, bo dziki niemu istniej przedmioty, ktre inaczej jak przez wyrazy nie mog by uobecnione. Twardowski wnis trway wkad w wyjanienie struktury aktu intencjonalnego, wyodrbniajc tre od aktu i przedmiotu aktu wskaza na potrzeb intencjonalnego zachowania podmiotu, jako warunku tworzenia znacze. Czciowo podj te zagadnienie sposobu istnienia znacze, zinterpretowa pojcia, sdy i teorie jako wytwory psychiczne. Badajc relacje midzy wytworami psychicznymi a psychofizycznymi zwrci uwag na moliwo czciowego lub cakowitego oddzielenia wytworw czynnoci umysowych od samych czynnoci61. Sporne jest, czy w peni przezwyciy psychologizm, skoro znaczenie znaku, ujte jako powtarzalny i charakterystyczny zbir cech, jest przecie wytworem czynnoci abstrahowania, a wic jego powstawanie jest zalene od przey. Rwnie sposb istnienia znaczenia nie mieci si w wyjciowym podziale wytworw, co sugeruje, e jest przedmiotem innego rzdu62. Bdc wytworem czynnoci abstrahowania dokonanego na konkretnych wytworach, znaczenie in abstracto jest czym rnym od wytworu psychicznego i fizycznego jest przedmiotem innego rzdu63. Rozprawy Twardowskiego zawieray wzorcowe przykady analitycznego postpowania, zawieray oryginalne pogldy i jasne sformuowanie zastanej problematyki. Wyznaczyy kierunek rozwoju szkoy lwowsko-warszawskiej, co wida zwaszcza w koncepcjach jego uczniw m.in. Tarskiego i Ajdukiewicza. 5. Edmund Husserl idealno a historyczno znaczenia Edmund Husserl (1859-1938) rozpocz II tom swoich Bada logicznych (1900-1901) zatytuowany Badania dotyczce fenomenologii i teorii poznania od przypomnienia przekonania Milla, e jzyk jest jednym z gwnych narzdzi czy rodkw pomocniczych myli i niedoskonao tego narzdzia moe sta si przeszkod w procesie mylenia i podway zaufanie do jego rezultatw64. Namys nad jzykiem jest potrzebny, poniewa myl (to, co logiczne) dane jest pocztkowo w szacie gramatycznej, w niedoskonaej postaci: pojcie jako mniej lub bardziej chwiejne znaczenie sowa, prawo, powstajce z poj, jako nie mniej chwiejne twierdzenie. Gramatyka suy praktycznym celom wypowiedzi, estetycznym, komunikacyjnym. Logika i gramatyka nie pokrywaj si, uznanie gramatycznych rnic znaczeniowych za rnice logiczne jest bdem. Zadaniem krytyki jzyka jest oddzielenie tego, co logiczne od tego, co jzykowe. Cztery pierwsze rozprawy tomu II Bada logicznych Husserl powici wanie teorii znaczenia65. Jej celem jest zbada, jak akt wiadomoci, wzgl. wyraenie jzykowe, odnosi si do
59 Twardowski, O treci i istocie przedstawie, w: Wybrane pisma filozoficzne, s. 10. 60 Twardowski, Wyobraenie i pojcia, tame, s. 161. 61 J. Bobryk, Symbolizacja, ekspresja, intencjonalno, w: Akty semiotyczne ich wytwory i mechanizmy. Warszawa 1992. 62 J. Woleski, Filozoficzna szkoa lwowsko-warszawska, Warszawa 1985, s. 41-42. 63 I. Dbska, Semiotyczne koncepcje Kazimierza Twardowskiego, w: I. Dbska, Znaki i myli. WarszawaPoznaToru 1975, s. 256 i n. 64 Zob. Husserl, LUII, 1, s. 4 i J. S. Mill, System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, przek. Cz. Znamierowski, t.1, Warszawa 1968, s. 31. 65 Tom I Bada logicznych, Prolegomena do czystej logiki, Husserl powici krytyce psychologizmu, dominujcego wwczas w teorii poznania. Sformuowa argumenty przeciwko uznaniu problemw epistemologicznych za psychologiczne,

przedmiotu. Husserl w zwizku z tym opracowa opisow i ontologiczn charakterystyk aktu (wiadomoci) i jzykowego znaczenia, w jego terminologii: fenomenologi mylenia i przey poznawczych. 5.1.Species Husserl wprowadza pojcia wyraenia majcego znaczenie i samego znaczenia. Wyraenie jest czym jednostkowym konkretnym napisem czy dwikiem, ktry zostaje obarczony pewnym sensem przez intencj znaczeniow. Intencja czy oglny sens z jego empirycznym nosicielem. Husserl porwna ten stosunek do relacji midzy czerwonoci a czerwonym przedmiotem. Znaczenie tak si ma do rozmaitych aktw znaczenia (przedstawienie logiczne do aktw przedstawiajcych, sd logiczny do aktw sdzenia, wniosek logiczny do aktw wnioskowania), jak czerwie in specie do lecych tu kawakw papieru, ktre wszystkie <<maj>> t sam czerwie. Kady z nich ma, obok innych konstytuujcych momentw (rozcigo, ksztat i temu podobne), swoj indywidualn czerwie, to znaczy jest ona jednostkowym przypadkiem tej species barwy, natomiast czerwie sama nie istnieje realnie ani w tych tu oto kawakach papieru, ani gdziekolwiek w wiecie; nie istnieje take <<w naszym myleniu>>, o ile ono naley do dziedziny bytu realnego, sfery czasowoci66. Jest absurdem traktowanie znaczenia jako realnej treci przedstawienia i, analogicznie, sdu jako realnej treci sdzenia. Znaczenie przeciwstawione wieloci przey, twierdzi Husserl, istnieje niezalenie od aktw67. Znaczenie wyraenia jest identyczne, niezmienne. Jest ono czym pozawiatowym. Ujte jako species jest gatunkiem tych treci. Jedno znaczenia nie wyrasta przeto z wieloci aktw, ale jednolite znaczenie je poprzedza. Tylko dlatego, e znaczenie jest identyczne, moe ono jako identyczne by traktowane znaczenie tkwi w wieloci wyrae jako ich istota gatunkowa. Husserl dyskutuje chwiejno znaczenia wyrae, ich wieloznaczno, mtno, nieciso. Czy same znaczenia rozpadaj si na obiektywne i subiektywne, stae i sytuacyjnie zmienne? Chwiejne, twierdzi Husserl, s subiektywne akty nadajce wyraeniom znaczenie, natomiast same znaczenia si nie zmieniaj mwienie o czym takim byoby wrcz niedorzeczne, zakadajc, e zarwno w przypadku wyrae jednoznacznych i obiektywnie staych, jak i wieloznacznych i zmconych subiektywnie, wci obstajemy przy tym, by przez znaczenia rozumie idealne jednoci68. Kade subiektywne wyraenie mona zastpi obiektywnym, tre bowiem, jak ma wyraenie subiektywne, dostosowujce swoje znaczenie do okolicznoci, jest jednolitym znaczeniem, jak tre wyraenia staego, pod warunkiem, e zostaje zachowana ta sama intencja znaczeniowa. 5.2. Rnica ontologiczna i kategorialna Znaczenie dane jest jako identycznie to samo w mnogoci indywidualnie i realnie rnych aktw: Byoby niedorzecznoci traktowa znaczenie jako realn cz przedstawienia69. Uznajc species za twory idealne, wida rnic ontologiczn midzy znaczeniami i sdami (tworami idealnymi) in specie i aktami mylenia, wnioskowania, sdzenia itd., (tworami realnymi). Kiedy np. porwna si sd in specie z przedmiotem sdu, wwczas widoczna te staje si zachodzca midzy nimi rnica kategorialna70. 5.3.Relacja egzemplifikacji Akty mylenia, sdzenia itd. oraz myli, sdy itd. czy relacja egzemplifikacji. Myli, prawa logiczne, s egzemplifikowane w konkretnych aktach sdzenia, dlatego rne akty mog dzieli to samo znaczenie.

przeciwko redukcji przedmiotw matematyki (liczb) i logiki (sdw i poj) do fenomenw psychicznych (bytw mentalnych). Odrzuci te przeciwny wobec psychologizmu pogld idealizmu, podkrelajcy normatywny charakter twierdze formuowanych w naukach formalnych. W ostatnim rozdziale pierwszego tomu przedstawi ide czystej (teoretycznej i apriorycznej) logiki. Czysta logika miaa uzasadni i wyjani pojcia i prawa, ktre nadaj obiektywne znaczenie i teoretyczn jedno wszelkiemu poznaniu. Innymi sowy, ustali warunki moliwoci teorii naukowej jako takiej. 66 LUII/1, s. 101. 67 E. Husserl, Aufstze und Rezensionen 1890-1910, hrsg. von B. Rang, 1979, s. 350. (Hua XXII). Willard wskazuje na wpyw Lotzego w Husserlowskiej teorii znaczenia. H, Lotze z jednej strony odrzuca platoskie universalia, a z drugiej zachowuje je jako byty majce nierzeczywisty charakter. Ich sposb bycia Lotze nazywa wanoci czy te obowizywaniem (Geltung). Husserl wspomina, i wiele zawdzicza jego intepretacji platoskiej nauki o ideach, zauwaa przy tym, e Lotze jednak hipostazuje na sposb psychologiczny to, co oglne (LUII/1, 132). D. Willard, Logic and the Objectivity of Knowledge, Ohio UP 1984, s.183. To rni go od Twardowskiego. Wytwory i nadbudowane nad nimi znaczenia oglne zale w swej treci i istnieniu od czynnoci psychiki. Dla Husserla s niezalene. T niezaleno oddaje Husserl wyraeniem ideale Bedeutung. 68 LUII/I, 92. 69 Hua XXII, s. 350. 70 Husserl podkrela, e wydajc sd, sdzimy zwykle o rzeczy, a nie o sdzie w sensie logicznym: w aktach kierujemy si pierwotnie na przedmiot, znaczenie nie jest przedmiotowo uwiadamiane. To moe mie miejsce dopiero w akcie refleksji logicznej (ideacji) (LUII/1, 103).

Realny akt sdzenia egzemplifikuje sd wzity in specie, co pozwala twierdzi, e prawa logiczne mog znale egzemplifikacj w konkretnych, empirycznych aktach sdzenia, wnioskowania itd. O tych ostatnich moemy wwczas zasadnie powiedzie, e s poprawne logicznie czy prawdziwe, o ile rzeczywicie s egzemplifikacj tych pierwszych71. 5.4.Naoczno a jzyk Husserl z jednej strony uzasadnia pojcia i terminy naukowe przez odwoanie do naocznoci, to w niej znajduj one swoje wypenienie; naoczno zyskuje w ten sposb rang absolutnego rda i miary prawdziwoci poznania72. Z drugiej strony Husserl analizuje poznanie wychodzc od gotowych ju znacze utosamia bowiem spostrzeenia i przeycia funkcjonujce nazwowo, twierdzc, e przedmiot dowiadczenia zmysowego tworzy si zasadniczo przez orzekanie w sdach. O ksztacie dowiadczenia decyduje idealnie znaczenie. Naoczno (spostrzeenie) odgrywa jedynie rol okazjonaln egzemplifikuje gotowe, czyste znaczenia. Z tego wanie wzgldu, znacznie i dowiadczenie rzeczywistoci pozostaj w stosunku cisej odpowiednioci. 5.5.Znaczenie in abstracto Akt kierujcy si na znaczenie moe mie dwojaki charakter abstrakcyjnej intencji znaczeniowej lub dodatkowo wypenionej naocznoci, co odpowiada rozrnieniu Husserla na intencje pust i wypenion. Intencja pusta to abstrakcyjny ogld znaczenia uchwycenie znaczenia in abstracto, czyli rozumienie sensu wyraenia73. Rni si ono od przeywanych w zwizku z nim przedstawie naocznych, one je uzupeniaj i konkretyzuj. Intencja nie wytwarza znacze, ich istnienie nie zaley od niej, mimo to jest niezbdnym warunkiem powstawania wyrae znaczcych. Intencja jest aktem transcendentalnej jani, a znaczenie bytem idealnym, do ktrego odnosi si przeycie. 5.6. Sposb istnienia znaczenia Istota znaczenia tkwi w treci intencjonalnej przeycia, logicznej, teoretycznej, ktrej korelatem jest przedmiot intencjonalny, czyste znaczenie. Jest ono bytem idealnym, autonomicznym wobec kierujcych si na niego aktw. 5.7. Intencja znaczeniowa i znaczenie jzykowe Jaki jest stosunek czystego znaczenia do jzyka? Wyglda na to, e efektywnie, wobec chwiejnoci znaczenia, a wic wieloznacznoci, okazjonalnoci, mtnoci i niecisoci, nie da si utrzyma jego okrelenia jako idealnej, a wic staej jednoci. Nie da si wyczyta z psychologicznych i gramatycznych zwizkw idealnej istoty znaczenia74. W Badaniach logicznych Husserl formuuje teori znaczenia w ramach rozwaa teoriopoznawczych, dokadniej w ramach teorii wiadomoci, jako intencj znaczeniow. O chwiejnoci znacze przesdza zatem chwiejno intencji znaczeniowej, o ich mtnoci mtno wyraonych spostrzee. Stwierdzenie Husserla, e wszelkie wyraenie subiektywne moe by zastpione obiektywnym, wyraa raczej jego wiar w nieograniczono rozumu obiektywnego, nie za faktyczny stan rzeczy. Przekonanie, e wszystko co jest, jest <<w sobie>> poznawalne i jego byt jest bytem okrelonym treciowo, co wyraa si w okrelonych <<prawdach w sobie>>, wie jako idealn moliwo: wiat, prawd i wypowied (jej wyraenie w jzyku)75. Faktycznie jednak wiat realny, idealny wiat znacze (poj czy sensw) i odpowiadajcy im wiat moliwych wyrae jzykowych, nie s wzajemnie zastpowalne. Wyglda na to, e okrelenie znaczenia jzykowego jako przypadkowych i ograniczonych (empirycznych) egzemplifikacji idealnego znaczenia, nie jest trafne, czyli znaczenie jest nieredukowalnie jzykowe. Jzyk, przeciwnie do aktw intuitywnych, dajcych przedmiot w ywej obecnoci, jako przedstawienie symboliczne (niewaciwe, jak je nazywa Husserl) oddala przedmiot od subiektywnego rda i moe w ten sposb doprowadzi do zerwania wizi midzy intencj i naocznoci. W tym kontekcie, w pnych pismach, Husserl mwi o kryzysie.

71 W przypadku rnych treci odnoszcych si do tego samego przedmiotu moemy twierdzi, e mamy dwie myli, z ktrych kada w pewnym aspekcie jest egzemplifikacj rnej myli. Dwie numerycznie rne myli mog te by egzemplifikacjami tej samej myli. Husserl w ten prosty sposb rozwizuje trudnoci z okreleniem relacji midzy konkretnym aktem a idealnym znaczeniem: wczesna ontologia (przedstawiona w Badaniach logicznych) w kwestii znaczenia jest oszczdna, przyjmuje jedynie akty i ich wasnoci. R. Aquila, Husserl and Frege on Meaning, Journal of the History of Philosophy 1974, s. 378-380. 72 zob. A. Ptawski, Aletejologia Edmunda Husserla, Studia Filozoficzne 1983, nr. 1-2, (s. 85-133), s. 130. 73 Dla Twardowskiego jest to czynno uoglniajca cechy wsplne pewnej klasy wytworw indywidualnych czynnoci psychicznych. Dla Twardowskiego przeywanie znaczenia nie dotyczy bezporednio idealnej oglnoci znaczenia. Znaczenie in abstracto moe by dostpne porednio, drog rozumowa nie ma odrbnego przeycia wiadomoci, ktre by je fundowao. 74 LUII/1, 92. 75 LUII/1, 90.

5.8. Historyczno sensu jzykowego Husserl w pniejszym okresie dostrzeg zaleno czystego sensu od jzyka, historycznie ujtej praktyki jzykowej. Obiektywno, stao sensu jzykowego nie jest zagwarantowana idealn moliwoci zastpienia aktualnego, chwiejnego (empirycznego) znaczenia przez stae, obiektywne i idealne. Sens jzykowy realizuje si w wiecie komunikujcej si ze sob wsplnoty. Rezultatem owej komunikacji jest intersubiektywny wiat i odpowiednio historia wsplnoty podmiotw. Wsplnota konstytuuje wiat realny jako wiat przyrody, sfer fizycznych rzeczy i sfer kultury ludzkiej. Jest on ksztatowany przez tradycj i konwencje, a zwaszcza przez jzyk: to jzyk sprawia, e jestem dzieckiem swojego czasu, tradycj przodkw i wsptwrc tradycji, ktr dziel ze wspczesnymi sobie76. Wsplnota potrzebna jest do konstytucji przedmiotw kultury i wyszych form rozumu (nauki i sztuki itd.). Wszystkie postaci kultury pochodz z tradycji, jej osignicia duchowe pomnaaj si dziki dalszej pracy kolejnych pokole 77. U rde sensu ley twrczy akt, jego ustanowienie. Wida to w przypadku nauki. Sens ma swj historyczny pocztek najpierw w postaci zamiaru, pniej w postaci udanej realizacji. Przykadem Husserla jest geometria. Niegdy ukonstytuowana wewntrz psychiki jednostki, w wiadomoci twrcy, jako pewna oczywisto, tosamo dajca si przywrci, staa si obiektywnym tworem, wanie dziki jzykowi. W wizi wzajemnego jzykowego rozumienia zostaje zapewniona owa powtarzalno, to znaczy kady czonek wsplnoty jzykowej moe niejako odtwrczo j zrozumie. Wytwr aktu twrczego zyskuje pen obiektywno, trwae istnienie, dopiero w formie zapisanej. Pismo ostatecznie uwalnia sens od aktu jego wytwarzania i powtarzania, odrywa sens od aktualnej realizacji i swojej genezy. Sens, wyraony w jzyku i zachowany w pimie, staje si elementem tradycji. Husserl nazywa w proces sedymentacj, osadzaniem sensu, dodajmy, nieredukowalnie historycznego. Podsumowanie Brentano sprzeciwia si przyznaniu filozofii metody innej ni stosowana w nauce i na tej podstawie odrzuci filozofi spekulatywn. On sam i nastpnie jego uczniowie zajli krytyczn postaw wobec jzyka. Brentana teoria intencjonalnoci, czynic przedmiot wewntrznym (immanentnym) w stosunku do aktu, sugerowaa odpowied na pytanie o przedstawienia bezprzedmiotowe (Gegenstandslose Vorstellungen) kiedy treci aktu nie odpowiada aden (zewntrzny) przedmiot. Przedmiotem aktu moga by te tre zdania. Pniejsza Russella teoria deskrypcji bya w pewnym stopniu odpowiedzi na kopoty Brentana. W teorii znaczenia Brentano stopniowo odrzuci psychologizm, ujcie znaczenia jako treci psychicznej przedstawienia czy wyobraenia i utosami je, w reistycznym okresie swoich pogldw, z przedmiotem, do ktrego wyraenie si odnosi. Sformuowa te zasad sprawdzania, czy wypowiedzi jzykowe maj odniesienie: te z nich, ktre nie mwi wprost o rzeczach, powinny by przekadalne na wypowiedzi o rzeczach. Jeli nie jest to moliwe, mamy do czynienia z fikcj jzykow. Na jej podstawie przyjte wczeniej przedmioty intencjonalne (zawarte w wiadomoci) uzna za przedmioty fikcyjne, skonstruowane za pomoc jzyka. Brentanowskie pojcie sdu objo sdy: kategoryczne, hipotetyczne i egzystencjalne, co doprowadzio do potraktowania odrnienia podmiot orzeczenie jako czysto gramatycznego, a nie logicznego78. Taka postawa sprzyjaa odrzuceniu przedmiotw subsystujcych (Meinong), dziedziny myli (Frege), species (Husserl). Marty zastosowa idee Brentana na gruncie lingwistyki i filozofii jzyka, pody w kierunku teorii aktw mowy, czym wpyn na Bhlera, Jakobsona i innych jzykoznawcw. Meinong zaj si przede wszystkim ontologi, przenis uwag z dziedziny psychologii aktw na dziedzin przedmiotw, aby zbudowa now dyscyplin teori wszelkich moliwych przedmiotw poznania. Twardowskiego rozrnienie treci i przedmiotu aktu z jednej strony wskazao na potrzeb intencjonalnego zachowania podmiotu, jako warunku tworzenia znacze, a z drugiej na moliwo czciowego lub cakowitego oddzielenia wytworw czynnoci umysowych od samych czynnoci. Husserl mia ju wskazan drog poczenia aktu (wiadomoci) i jzykowego znaczenia. Krytycznie o teorii znaczenia Husserla wypowiada si Marty. Husserl jego zdaniem pojmuje intencjonalno jako relacj midzy znakiem i oznaczonym przedmiotem i z tego powodu ujmuje intencjonalno jako jzykow (Semantizismus)79. Husserla stanowisko z Bada logicznych jest syntez logicznego obiektywizmu i psychologii aktw,

76 E. Husserl, Die Krisis , Hua VI, s. 222-230, 77 Tame, s. 366 , 367. 78 Rwnie do wprowadzenia tych samych skadnikw sdu, ktre Frege, w swojej Ideografii, wyrazi w postaci kreski wskazujcej, e poprzedzone ni wyraenie jako cao jest treci nadajc si do osdu, oraz kreski sdu wskazujcej, e ow tre uznaje si za prawd. Ten sposb zapisu pozwala wyranie odrni czynno wydawania sdu od tworzenia treci nadajcej si do osdu. 79 Marty, Untersuchungen, s. 762.

konieczna aby wyjani fakt, e prawa logiki odnosz si do rzeczywistych aktw mylenia, mwienia i wnioskowania80.

80 Zob. B. Smith, Kasmir Twardowski, An Essay on the Borderlines of Ontology, Epistemology an Logic, w: K. Szaniawski (red.), The Vienna Circle and the Lvov-Warsaw School, Dordrecht 1989, ss. 373 n.