Zrównoważony Rozwój - Zastosowania #4

zrwnowaony rozwj zastosowania
przyroda w miecie rozwizania

2013 Fundacja Sendzimira
przyroda w miecie
rozwizania
zrwnowaony rozwj
zastosowania
Zrwnowaony Rozwj Zastosowania Redakcja naukowa

Tomasz Bergier, AGH Akademia Grniczo-Hutnicza w Krakowie Jakub Kronenberg, Uniwersytet dzki Pawe Lisicki, Urzd M. St. Warszawy
Recenzja
Dr hab. Arnold Bernaciak, prof. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu Dr hab. in. arch. Agata Zachariasz, prof. Politechniki Krakowskiej
Korekta
Anna Kronenberg
Fotografia na okadce
Pawe Modkowski
Projekt okadki
Anna Wojtunik Copyright by Fundacja Sendzimira Krakw 2013 ISSN 2081-5727 (wersja drukowana), ISSN 2084-0594 (wersja online) ISSN 2081-8610 (wersja angielskojzyczna online)
Wydawca
Fundacja Sendzimira www.sendzimir.org.pl Wydrukowano na papierze z recyklingu Dofinansowano ze rodkw:
Projekt wspfinansowany przez Szwajcari w ramach szwajcarskiego programu wsppracy z nowymi krajami czonkowskimi Unii Europejskiej. Wysoko wspfinansowania: 192299,33 CHF. Szczegowe informacje na temat wspfinansowania znajduj si na stronach: www.programszwajcarski.gov.pl oraz www.swiss-contribution.admin.ch/poland
Szanowni Pastwo, W 2012 r. Sekretariat Konwencji o Rnorodnoci Biologicznej przygotowa raport Cities and Biodiversity Outlook, powicony ocenie powiza midzy urbanizacj, biornorodnoci i usugami ekosystemw. W opracowaniu podkrelano przede wszystkim, e miasta stanowi zarwno wyzwanie, jak i ogromny potencja ze wzgldu na usprawnienie ochrony przyrody w ujciu globalnym. Zauwaono potrzeb poszukiwania i stosowania innowacyjnych rozwiza z zakresu zarzdzania przyrod w miastach, a take wok nich. W Polsce zachodzce zmiany spoeczne i gospodarcze sprawiaj, e miasta wywieraj coraz wiksz presj na rodowisko. Tematyka usug ekosystemw wie si rwnie z palcymi problemami: ochrony zdrowia, zaniedbanych terenw szpeccych wizerunek polskich miast, planowania przestrzennego itp. Aby przyroda moga nam pomc w rozwizywaniu tych problemw, musimy najpierw rozwiza problemy dotyczce zarzdzania przyrod i na tym koncentruje si najnowszy numer naszego poradnika. Od lat Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej obserwuje dziaania Fundacji Sendzimira w zakresie przenoszenia wiedzy z nauki do praktyki, a take promowania w Polsce innowacyjnych koncepcji ochrony rodowiska, coraz powszechniej wykorzystywanych za granic. Dlatego z przyjemnoci polecam Pastwu kolejn publikacj, przygotowan przez zesp Fundacji Sendzimira i wsppracujcych z ni ekspertw i ekspertki. Przedstawione tu treci uwzgldniaj szczegowe wytyczne i sugestie dla praktykw na co dzie zajmujcych si zarzdzaniem przyrod w polskich miastach. Pokazuj, e rozwizania problemw s moliwe, odwoujc si zarwno do rozwiza prawnych, jak i dobrych przykadw budowania partnerstwa z rnymi interesariuszami. Zachcam Pastwa do korzystania z tych rozwiza w praktyce oraz do tworzenia nowych rozwiza, ktre mogyby sta si wzorem dla miast w innych krajach, tak by postpujca na wiecie urbanizacja okazaa si szans, a nie zagroeniem, dla nas i dla rodowiska. Dr Krystian Szczepaski Zastpca Prezesa Zarzdu Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej
Spis treci
Wstp6 Rozwizania techniczne Planowanie i zasady ochrony drzew w procesie inwestycyjnym Monika Ziemiaska, Marzena Suchocka10 Nasadzenia zastpcze drzew w miastach gwne problemy z decyzjami administracyjnymi | Jan ukaszkiewicz26 Podoa strukturalne i inne metody uatwiajce rozwj drzew w trudnych warunkach siedliskowych miast | Marzena Suchocka38 Ochrona drzew w miecie a postrzegane zagroenie bezpieczestwa | Edyta Roson-Szeryska50 Ochrona drzew na placu budowy | Monika Ziemiaska, Marzena Suchocka66 Rozwizania organizacyjne Niekonwencjonalne formy wsppracy midzysektorowej w ksztatowaniu zieleni miejskiej na przykadzie Londynu | Kasper Jakubowski86 Innowacyjne metody wspierania tworzenia zielonej infrastruktury w miastach: wsppraca wadz lokalnych z inwestorami i wacicielami budynkw | Aleksandra Kamierczak98 Systemy informacji geograficznej w partycypacyjnym zarzdzaniu przyrod w miecie | Micha Czepkiewicz110 Rwnowaenie rozwoju urbanistycznego z ochron biornorodnoci na miejskich terenach niezagospodarowanych sie drg kolejowych w Monachium | Rieke Hansen124 Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego jako narzdzie zarzdzania przyrod w miecie | Agata Burliska132 Bkitne aspekty zielonej infrastruktury Iwona Wagner, Kinga Krauze, Maciej Zalewski144 Dobre praktyki pozyskiwania rodkw finansowych na zarzdzanie przyrod w miastach 156
Wstp
Temat usug ekosystemw w miastach, podjty w zeszorocznej publikacji Przyroda w miecie. Usugi ekosystemw niewykorzystany potencja miast, wzbudzi due zainteresowanie i wywoa liczne dyskusje. Uwiadomi wielu osobom, e czowiek jest nierozcznie zwizany z zasobami rodowiska przyrodniczego, nawet w tak zindustrializowanej przestrzeni, jak jest miasto. Jednak taka perspektywa odnoszca si do potencjau przyrody oraz wartoci, ktre daje ona w duszym okresie, w ramach usug ekosystemw wci stanowi wyzwanie. Dlatego te zdecydowalimy si na kontynuacj, uzupenienie i rozwinicie tego wtku w kolejnym numerze z serii Zrwnowaony Rozwj Zastosowania. Jego podstawowym celem jest zwrcenie uwagi na praktyczne zagadnienia zwizane z zarzdzaniem rodowiskiem przyrodniczym. Wskazujemy, jak wykorzysta koncepcj usug ekosystemw w praktyce tak, by przyroda zapewniaa jak najwicej korzyci mieszkacom polskich miast. Odwoujemy si do konkretnych rozwiza prawnych i organizacyjnych, popartych inspirujcymi przykadami. Niestandardowe rozwizania s bowiem nie tylko moliwe, ale i stosowane w praktyce. Poradnik ten, skierowany przede wszystkim do administracji samorzdowej, pokazuje moliwoci kreowania tzw. zielonej polityki w naszych miastach. Zgromadzone w nim artykuy mog stanowi rdo inspiracji do dziaania w ramach posiadanych kompetencji; inne pokazuj moliwoci realizacji pewnych dziaa, czsto niestandardowych, ale mieszczcych si w ramach obowizujcego w Polsce prawa. Mona podj wiele wartociowych inicjatyw, spojrze na dany problem ponad utartymi schematami i podj prb rozwizania go z korzyci dla siebie i rodowiska, w ktrym yjemy. Wymaga to nie tylko wiedzy, ale i osobistego zaangaowania, chci oraz umiejtnoci poszukiwania. Powszechny pogld, e rodki finansowe s podstaw i praktycznie jedynym wyznacznikiem naszego dziaania powoduje, e od nich zaczynamy mylenie o moliwoci realizacji jakiego zadania.
6 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
W konsekwencji ewentualny brak rodkw lub ich niewystarczajcy poziom ju na samym pocztku powoduje, e nie podejmujemy adnych dziaa w tym zakresie. Wieloletnie dowiadczenie pracy w samorzdzie pozwala mi na stwierdzenie, e nie ma nic bardziej bdnego, ni taki pogld. Finansowanie to ostatni element uwarunkowa naszych dziaa, a ich hierarchia powinna przedstawia si nastpujco: przepisy prawa wola polityczna moliwoci/bariery organizacyjne finansowanie Spenienie trzech pierwszych uwarunkowa stwarza moliwo pozyskania rodkw finansowych. Kluczowe s pytania: czy realizacja danego zadania wynika z obowizku ustawowego? Czy wchodzi w zakres kompetencji organu, jaki reprezentujemy? Bardzo czsto nie wynika to wprost z przepisu, musimy oprze si na dostpnej wykadni prawa, poczynajc od opinii prawnych, poprzez orzecznictwo i komentarze, po wyroki sdowe. Majc t spraw rozstrzygnit, to znaczy wiedzc, e bdziemy realizowa obowizek ustawowy, rozpoczynamy prac nad pozyskaniem akceptacji przeoonych (wola polityczna do realizacji zadania). W tym dziaaniu pomocne bdzie okrelenie korzyci i szeroko rozumianego kapitau, jaki pozwoli zgromadzi realizacja danego przedsiwzicia. Oszacowanie ewentualnego nowatorstwa i prestiu, jakie uzyskamy przy realizacji danego zadania, moe nam bardzo pomc w zdobyciu przychylnoci przeoonych (decydentw). Majc ich wsparcie, moemy przystpi do rozpracowania trzeciego uwarunkowania. Musimy oceni nasze moliwoci i potencjalne
bariery organizacyjne. Wana jest te ocena zakresu i moliwoci niezbdnej wsppracy z innymi jednostkami, zarwno wewntrznymi, jak i zewntrznymi. Majc rzetelnie przygotowany harmonogram dziaania i zidentyfikowanych wszystkich realizatorw (podwykonawcw) naszego zadania, pozyskujemy rodki. Dziaania te zwykle umoliwiaj zdobycie rodkw finansowych. Przedstawiona powyej cieka gwarantuje nam, e jestemy traktowani jak powani partnerzy w rozmowach budetowych, osoby realizujce wane i znaczce zadania w skali miasta, gminy, powiatu lub wojewdztwa. Rozpoczynanie batalii od spraw finansowych daje nam duo mniejsze szanse na sukces, a czsto okrelane jest dziaaniem roszczeniowym. Powoduje rwnie, e przy niedoborach budetowych wygrywaj zadania postrzegane jako pilniejsze, np. remonty drg, usprawnienie komunikacji miejskiej, budowa przedszkola. Zarzdzajc rodowiskiem przyrodniczym lub tylko uczestniczc w tym procesie, nie powinnimy zapomina o holistycznym spojrzeniu na przyrod, jako przestrze nas otaczajc i potrzeby czowieka. Nasze dziaania i decyzje powinny uwzgldnia wpyw na relacje pomidzy poszczeglnymi komponentami rodowiska, ktry czsto jest widoczny dopiero po wielu latach. Spojrzenie na przyrod przez pryzmat usug ekosystemw, ktrych dotycz ten i poprzedni poradnik, pozwala na bardziej skuteczn ochron. Wie si bowiem ze zrozumieniem tego, jak jako ycia mieszkacw miast zaley od stanu przyrody. Struktura poradnika odpowiada przedstawionej powyej hierarchii uwarunkowa, ktre musz by spenione, eby skutecznie i z korzyci dla spoeczestwa chroni przyrod w miastach. Wskazujemy na rozwizania techniczne, dotyczce przede
wszystkim drzew, i bardziej oglne rozwizania organizacyjne. Odnosimy si do przepisw prawnych1 oraz inspirujcych przykadw rozwiza. Mog one motywowa wol polityczn i wskazywa na moliwoci organizowania tego typu dziaa, a take na innowacyjne sposoby pozyskiwania finansowania. Dobr tekstw podyktowany by rwnie poszukiwaniem sposobw pokonywania barier dla zachowania przyrody w miecie (w szczeglnoci drzew), zidentyfikowanych w zeszorocznej publikacji Przyroda w miecie. Usugi ekosystemw niewykorzystany potencja miast (Zrwnowaony Rozwj Zastosowania, nr 3). Cho cz tekstw odnosi si do szczegowych zagadnie zwizanych z drzewami, zaproponowane w nich rozwizania mona potraktowa szerzej, jako wskazanie na innowacyjne moliwoci rozwizywania problemw dotyczcych zarzdzania przyrod w miecie. Pozostae teksty pokazuj w szerszym kontekcie przykady miast i przedsiwzi, w ktrych wola polityczna pozwolia na zastosowanie szczeglnie interesujcych rozwiza (Bazylea, Chicago, Londyn, d i Monachium). W kadym z tych przypadkw kluczem do sukcesu okazuje si wsppraca rnych grup zainteresowanych zarzdzaniem przyrod w miastach. Decydujce jest zatem otwarcie administracji samorzdowej na wkad, jaki w te dziaania mog mie przedstawiciele innych sektorw, a take szukanie moliwoci wsppracy w obrbie poszczeglnych organw administracji i pomidzy nimi. Pawe Lisicki Z-ca Dyr. Biura Ochrony rodowiska, Urzd M. St. Warszawy Przewodniczcy Komisji ds. Ochrony Krajobrazu i rodowiska, Unia Metropolii Polskich
Najistotniejsze z punktu widzenia kadego tematu akty prawne oraz ewentualne decyzje i wyroki wydane przez stosowne organy administracji zamiecilimy w przypisach dolnych.
Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 7
Rozwizania techniczne
Planowanie izasady ochrony drzew wprocesie inwestycyjnym

Monika Ziemiaska Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocawiu Marzena Suchocka Instytut Gospodarki Przestrzennej iMieszkalnictwa Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego wWarszawie
Drzewa wprocesie inwestycyjnym naraone s na szereg zagroe. Dzieje si to na skutek nieprawidowoci ibdw popenianych wtrakcie budowy. Wikszoci znich mona unikn poprzez odpowiednie planowanie iprowadzenie inwestycji. Kluczowe jest wypracowanie ipopularyzacja regu dotyczcych skutecznej ochrony drzew, do ktrych nale m.in. odpowiedzialne podejcie wszystkich stron procesu inwestycyjnego, czas, edukacja, prawidowo ikompletnie wykonana dokumentacja, okrelenie moliwych zamiennych technologii prac (przyjaznych drzewom), terminy ich realizacji, nadzory inwestorskie, budet przeznaczony na ochron drzew, niezbdna wiedza przyrodnicza, nieuchronna kara za zniszczenie drzew. Szczeglnie istotny jest kompletny zakres opracowania dokumentacji projektu ochrony drzew na terenie budowy, dostosowany do przyrodniczych iprawnych uwarunkowa ochrony drzew. Sowa kluczowe: drzewa wmiecie, drzewa na placu budowy, usugi ekosystemw wmiecie, zniszczenie drzew, nadzr wzakresie zieleni
Planowanie i zasady ochrony drzew w procesie inwestycyjnym
Wprowadzenie
Nie od dzi wiadomo, e oprestiu miast wiadcz tereny zieleni, ich liczba, jako iwiek. Nowe nasadzenia iochrona istniejcych zadrzewie maj ogromny wpyw na wizerunek miast, ale te na stan zdrowotny mieszkacw. Jednak stosunkowo Nieprawidowoci wprocesie rzadko obserwujemy na terenach zurbanizowanych inwestycyjnym zakadanie nowych terenw zieleni, duo czciej jestemy wiadkami eliminowania tych, ktre ist- Na etapach planowania, realizowania iegzekwowaniay dotychczas. nia ochrony drzew pojawiaj si przeszkody zarwno Polskie miasta wostatnich latach okrelane s administracyjno-instytucjonalne (np. zwizane mianem miast wcigej budowie. Ma to cisy zprawidowym uyciem narzdzi prawnych przez zwizek z napywem funduszy unijnych, dziki urzdnikw), jak ispoeczne, oparte gwnie na niektrym narasta presja nowych inwestycji, remon- chci do zmian ibraku edukacji wzakresie wpywu tw i modernizacji. Intensywno, zakres oraz prac budowlanych na drzewa. Dostrzegamy rwnie zoono tych przedsiwzi nie pozostaje bez przeszkody majce zwizek ze specyfik problemu, wpywu na zasoby przyrodnicze, wszczeglnoci oparte na stereotypach oraz braku dobrych praktyk roliny igleb, ktre naraone s ikonkretnych rozwiza, np. inna stres, uszkodzenia izniszcze- Szalowanie pnia deskami nie jest ynierskich lub przyrodniczych. nia. Tereny inwestycji to miejsca, skutecznym sposobem zabezpiePolskie prawo1 okrela obow ktrych drzewa, szczeglnie czenia drzewa, nie chroni korony wizek waciwego zabezpiecenny element krajobrazu miast, isystemu korzeniowego drzewa. czenia elementw rodowiska przyrodniczego. Dotyczy to s bezporednio naraone na stres. Zjawisko to, czsto okrelane mianem stresu bu- take istniejcych drzew ikrzeww na placu budowlanego (Szczepanowska 2010), jest wynikiem dowy. Obowizek ten spoczywa na wykonawcy zmian wsiedlisku drzew znajdujcych si na terenie robt, ktry przejmuje plac budowy na czas jej dziaek objtych inwestycj oraz wbezporednim trwania, oraz na inwestorze. Jest on zobligowany do ich ssiedztwie. weryfikowania, czy wykonawca robt zabezpieczy Dynamiczny proces zmian gospodarczych, wi- drzewa ikrzewy wsposb gwarantujcy ich skudoczny szczeglnie wprzestrzeni duych miast, teczn ochron przed uszkodzeniami iprzetrwarodzi pytania: czy jestemy w stanie naleycie nie inwestycji wniepogorszonej kondycji. Nie bez chroni rodowisko przyrodnicze przed nadmiern znaczenia jest rwnie rola prawidowych dziaa ingerencj czowieka? Czy dysponujemy odpo- urzdw, ktre powinny uczestniczy wkontroli wiednimi narzdziami, wiedz, kompetencjami, prac iprzebiegu procesu inwestycyjnego, aprzede rodkami, aprzede wszystkim dobr wol wtym wszystkim wykorzystywa do tego celu wszystkie zakresie? Dlatego wartykule staramy si wykaza dostpne narzdzia prawne. Obecny stan spowodowany jest midzy innymi nieprawidowoci wprocesie inwestycyjnym, ktre s przyczyn pogarszajcej si kondycji zasobw akceptowaniem faszywego przewiadczenia otym, przyrodniczych miasta. Jednoczenie podejmujemy e stosowane przed wieloma laty sposoby zabezpieprb nakrelenia wytycznych do prawidowego czenia drzew s efektywne iwystarczajce. Tymczaplanowania, realizowania iegzekwowania ochrony sem szalowanie pnia deskami nie jest skutecznym drzew wprocesie inwestycyjnym. Widzimy siln sposobem zabezpieczenia drzewa. Zabieg ten nie
1
potrzeb dyskusji, wymiany dowiadcze oraz propagowania sprawdzonych rozwiza, ktre wobecnym stanie prawnym pomog skutecznie chroni drzewa wtrakcie realizacji inwestycji.
Wszczeglnoci: Ustawa oochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880), Ustawa prawo budowlane (Dz. U. 1994 nr 89 poz. 414), Ustawa Prawo ochrony rodowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627), Rozporzdzenie Ministra Transportu, Budownictwa iGospodarki Morskiej, wsprawie szczegowego zakresu iformy projektu budowlanego (Dz. U. 2012 nr 0 poz. 462).
Monika Ziemiaska, Marzena Suchocka
chroni korony isystemu korzeniowego drzewa, ale Ochrona drzew na terenie budowy zapewnia zwodnicze poczucie dobrze wykonanego zalecenia. Tymczasem dziaania te s wci czsto W ostatnich latach obserwujemy na budowach zalecane iwskazywane jako jedynie suszne (nawet dwa podejcia do ochrony drzew, stosowane przez wdecyzjach administracyjnych). inwestorw i wykonawcw. Pierwsze podejcie, Osobnym problemem jest brak skutecznego pozytywne, mona nazwa ochron skuteczn. Ma egzekwowania prawa, m.in. konsekwencji finan- ona miejsce wwczas, gdy podejmowany jest wysowych, za zniszczenie drzew ikrzeww. Prawo siek realnego typowania drzew majcych szanse okrela, e naoenie kary moe nastpi nie pniej, przeycia inwestycji, anastpnie minimalizuje si ni wokresie do 3 lat od zdarzenia. Tymczasem ich stres budowlany. W tym przypadku drzewa po zakoczonej inwestycji czsto nastpuj zmiany przeywaj czas prac budowlanych. Nastpnie stanu wasnoci. wiadomi tego inwestorzy, wy- wkolejnych latach rozwijaj si prawidowo, nie konawcy budowlani iurzdnicy ignoruj potrzeb dajc jakichkolwiek oznak osabienia kondycji lub zajcia si problemem. Inn istotn kwesti zwi- przechodz okres osabienia kondycji, anastpnie zan zprawem s zaczerpnite zustawy oochro- wyranej regeneracji. nie przyrody nieprecyzyjne terminy: zachowanie Drugie podejcie, negatywne, mona nazwa ywotnoci, prace () powinny by wykonywane ochron pozorowan, ktra jest prowadzona na niby, wsposb najmniej szkodzcy drzewom lub krze- jako alibi. Czsto inwestorzy celowo nie wnioskuj wom (por. ukaszkiewicz wtym na etapie przygotowania inwestytomie). Tak pynne definicje wrcz Wiele szkd powstaje zpowo- cji owycink drzew zagroonych inicjuj naduycia. Powysze nie- du niewiedzy na temat rozwi- krytycznymi uszkodzeniami, by cisoci sprawiaj, e wykonawcy za alternatywnych przyjaznych nie ponosi kosztw (opat) zwibudowlani czsto nie czuj presji drzewom, opacalnych zekono- zanych zich usuniciem. Wtym wprowadzania zmian, inwestowa- micznego punktu widzenia. przypadku konsekwencj le pronia wochron drzew oraz edukawadzonej ochrony drzew na etapie cj wtym zakresie. tworzenia projektu ibudowy jest ich obumieranie. Czy istniej w ogle skuteczne dziaania, za Znaszych obserwacji wynika, e do cakowitego pomoc ktrych mona chroni drzewa na placu obumarcia drzewa (wg ustawodawcy utracenia budowy? Jak okreli granic, przy ktrej trzeba ywotnoci) dochodzi od 5 do 12 lat po zakoczeniu podj decyzj wytypowania drzewa do wycinki, inwestycji. Wtedy to zamiera blisko poowa uszkogdy dziaania ochronne bd ju nieskuteczne? dzonych wstopniu krytycznym drzew (Suchocka Czy istnieje sens ochrony drzew wbezporednim 2010, Ziemiaska 2013). Wwczas martwe drzewa ssiedztwie skomplikowanej, wieloetapowej in- staj si problemem nowych wacicieli, ainwestor westycji? Znaszych obserwacji idowiadcze za- unika odpowiedzialnoci. Zdecydowanie czciej wodowych wynika jednoznacznie, e wiele szkd stosowana jest ochrona pozorowana, jako forma alibi. powstaje zpowodu niewiedzy na temat rozwiza Z punktu widzenia skutecznoci wykonania alternatywnych przyjaznych drzewom, opacalnych prawidowej ochrony drzew wprocesie inwestyzekonomicznego punktu. Znane s nam przypadki cyjnym, istotne s etapy planowania poszczeglnych radykalnej zmiany wpodejciu wykonawcw (in- dziaa indywidualnie dla inwestycji, wynikajce westorw) do ochrony drzew, po zapoznaniu si zuniwersalnych regu (tabela 1). Narzdziem do zich wartoci, fizjologi iwarunkami prawido- uzyskania optymalnej sytuacji jest przygotowany wego rozwoju. Dlatego podstawowym obowizkiem idostosowany do warunkw projekt ochrony drzew osoby prowadzcej nadzr jest polecanie rozwi- na terenie budowy. Stosowany dotychczas wdokuza skutecznych, sprawdzonych idostosowanych mentacji projekt gospodarki drzewostanem wywodo indywidualnych sytuacji oraz wieku, kondycji dzi si zpraktyki konserwatorskiej ina pocztku igatunku drzewa. Poniej przedstawiamy dobre wykonywany by gwnie whistorycznych zaoeprzykady tego rodzaju rozwiza. niach parkowych. Wpraktyce rozpowszechniono
Tabela 1. Proponowane reguy dotyczce skutecznej ochrony drzew na terenie budowy Lp. 1. Reguy, wskazania iobowizki Odpowiedzialno Krtka charakterystyka iuzasadnienie Bardzo istotne jest odpowiedzialne podejcie do skutecznej ochrony drzew przez wszystkie strony postpowania, tzn. waciciela nieruchomoci (inwestora), firmy budowlanej, projektanta, urzdnika, przedstawicieli nadzoru iinnych. Naley pamita, e skuteczna ochrona drzew nie rozpoczyna si pierwszego dnia budowy, tylko duo wczeniej, na etapie planowania inwestycji od wykonania inwentaryzacji dendrologicznej. Projekt ochrony drzew na terenie budowy to rodzaj specjalistycznej dokumentacji opracowanej dla potrzeb skutecznej ochrony drzew, zawierajcej m.in. typowanie kolizji bezporednich, zabiegw ochronnych, rehabilitacyjnych, nadzorw nad wykonaniem. Jest wane, aby ww. dokumentacja bya czci projektu budowlanego oraz wykonawczego. Na etapie uzgodnie projektowych specjalista winien okreli zasadno wykonania zadania przewidzianego wprojekcie. Wwczas moliwa jest modyfikacja zakresu izasigu prac tak, by byy jak najmniejsze wodniesieniu do drzew. Jeli jest to moliwe, naley uwzgldni zmian technologii robt na alternatywn, przyjazn drzewom iwpisa j do projektu inwestycji. Naley zwrci uwag, aby sposb realizacji prac wodniesieniu do skutecznej ochrony drzew by dostosowany do okresu wegetacji. Czas wykonywania prac wpobliu drzew winien by jak najkrtszy. Na etapie prowadzonych prac niezbdne s nadzory brany przyrodniczej wzakresie weryfikowania zaleconych dziaa oraz rozwizywania problemw wynikajcych znieprzewidzianych wczeniej prac. Bardzo istotne jest okrelenie przed rozpoczciem inwestycji, na etapie projektowania, realnego budetu przeznaczonego na ochron drzew, apodstaw do okrelenia nakadw jest prawidowo wykonana dokumentacja projektowa, wtym kosztorys. Nadrzdn spraw jest, aby nie lekcewaono kwestii zasadnoci wykonania wskazanych czynnoci wzakresie skutecznej ochrony drzew. Wiedza specjalisty (penicego nadzr) oraz jego dowiadczenie zawodowe maj wpyw na skuteczno zalece ijako ich realizacji. Bardzo istotny na etapie realizacji inwestycji jest jego cigy kontakt zinwestorem iwykonawcami poszczeglnych etapw robt. By skuteczno ochrony drzew bya realna, wszyscy uczestnicy procesu budowlanego winni by edukowani owpywie czynnoci zwizanych zinwestycj na ywotno drzew. Naley pamita, e za zniszczenie drzew wywoane nieprawidowym prowadzeniem prac, gro kary finansowe. Na sprawcach zniszcze spoczywa odpowiedzialno cywilna2, odpowiedzialno karno-administracyjna3, odpowiedzialno karna4 oraz kara przewidziana Ustaw oochronie przyrody5.
2.
Czas na prace przygotowawcze Projekt ochrony drzew na terenie budowy
3.
4.
Technologie prac budowlanych
5.
Dostosowanie terminu prac Nadzr
6.
7.
Okrelenie budetu
8. 9.
Powane podejcie stron Wiedza przyrodnika dendrologa, architekta krajobrazu, arborysty Edukacja
10.
11.
Nieuchronno kary
Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 nr 16 poz. 93 zpn. zm.), art. 415. Kodeks wykrocze (Dz. U. 1971 nr 12 poz. 114 zpn. zm.), art. 144. 4 Kodeks karny (Dz. U. 1997 nr 88 poz. 553 zpn. zm.), art. 283. 5 Ustawa oochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880 zpn. zm.), art. 88.
2 3
jego stosowanie na inne tereny zieleni. Gwnym celem tej dokumentacji jest okrelenie zalece pielgnacyjnych dla drzewostanu. Wprzypadku projektu ochrony drzew na terenie budowy, wane jest wprowadzenie uzasadnionych zalece eliminujcych niekorzystny wpyw inwestycji na drzewostan. Projekt ochrony drzew na terenie budowy powinien by czci dokumentacji projektowej, tj. projektu budowlanego iwykonawczego. Projekt ochrony drzew na terenie budowy umoliwia wytypowanie drzew do zachowania, szczeglnego zabezpieczenia oraz koniecznego usunicia na etapie planowania iprojektowania inwestycji. Etap projektowania pozwala rwnie na uwzgldnienie moliwoci zastosowania inynierskich rozwiza zamiennych oraz na wskazanie przyjaznej drzewom technologii prowadzenia prac. Projekt ochrony powinien rwnie zawiera rozoone wczasie (23 lata) przyrodnicze dziaania rehabilitacyjne. Projekt ochrony drzew na terenie budowy moe by wykorzystany do: przygotowania zalece izakresu ochrony na etapie ubiegania si opozwolenie na budow wprojekcie budowlanym (brana ziele)6; przygotowania projektw technicznych rozwiza ochronnych wprojekcie wykonawczym (brana ziele); projektu lub realizacji prac budowlanych na etapie tworzenia zaoe lub przygotowania Specyfikacji Istotnych Warunkw Zamwienia (SIWZ); sporzdzenia, w formie zalece, uchway Rady Gminy, Rady Miasta lub zarzdzenia Prezydenta Miasta (dziaa wwczas jak norma ijest standardem lub dobr praktyk). Cytowanie zrzdzenia lub uchway precyzuje zakres iform waciwych metod oceny.
Obecno drzew na terenie inwestycji moe umoliwia lub uatwia certyfikacj BREEAM7 iLEED8. Systemy te s narzdziem wprowadzenia skutecznej ochrony iedukacji, poniewa mobilizuj do podejmowanie dziaa wcelu uzyskania certyfikatu.
Uwarunkowania przyrodnicze niezbdne do podjcia decyzji wzakresie ochrony drzew

Bardzo istotne jest obalanie mitw dotyczcych drzew: ich fizjologii, lokalizacji igbokoci systemu korzeniowego. wiadomo funkcji, jakie peni drzewa oraz powiza pomidzy poszczeglnymi ich organami, pozwala rozumie konsekwencje zaburzenia tego idealnego tworu, jakim jest drzewo. Rysunek1 przedstawia schematyczn budow drzewa. Uszkodzenia drzewa, wzalenoci od strefy ktrej dotycz, maj inny wpyw na jego ywotno. Gazie znajdujce si wstrefie Anie s oceniane, ze wzgldu na ich szybk regeneracj. Gazie ikonary wstrefie B regeneruj si wrnym tempie, wzalenoci od gatunku drzewa. Natomiast uszkodzenia gazi wstrefie C iunasady pnia powoduj najpowaniejsze skutki imog prowadzi do mierci. Drzewa omaych zdolnociach regeneracyjnych toleruj jedynie uszkodzenia wstrefie A. Wocenie wpywu prac na drzewo szczeglnie istotna jest znajomo budowy systemu korzeniowego. Due, zdrewniae korzenie centralne zwane statycznymi oraz ich czci u nasady pnia (szyja korzeniowa), zwikszaj swoje rozmiary i rosn poziomo. Jest to system 4 do 11 duych korzeni gwnych. Przewanie sigaj one na odlego od 1 do 3m od pnia izazwyczaj nie rosn gbiej ni 30 do 100 cm. Ich funkcj jest przewodzenie wody izwizkw mineralnych, atake zakotwiczenie drzewa.
Zasadnym jest umieszczenie zakresu zabezpiecze itechnologii ochronnych raczej wprojekcie budowlanym ni wgospodarce drzewostanem. Projekt budowlany jest podstaw do realizacji projektu wykonawczego wzakresie zatwierdzonym na etapie wydawania pozwolenia na wycink drzew. 7 Building Research Establishment Environmental Assessment Method budynki poddane ocenie BREEAM otrzymuj certyfikat Building Research Establishment oceniajcy funkcjonowanie budynku wjego otoczeniu wkategoriach: oszczdno energii, oszczdno wody, gospodarka materiaami, zapewnienie komfortu uytkownikom, wpyw na rodowisko przyrodnicze, ograniczenie zanieczyszcze, zarzdzanie budynkiem, ograniczenie odpadw. 8 Leadership in Energy and Enviromental Design powsta wStanach Zjednoczonych ijest jednym znajbardziej popularnych systemw wielokryterialnej oceny, powstay wcelu promowania itworzenia zielonych budynkw wpodobnych jak wyej kryteriach.
6
Okap korony
Wysoko drzewa
Wysoko korony
A B Paszcz korony Baza korony Mocne gwne korzenie (statyczne) C
Gowa pnia C Wysoko pnia B
A Zasig maych gazek Obszar grubszych gazi Obszar najwikszych (najsilniejszych) konarw
Podstawa pnia
Drobne korzonki (ywicielskie) Korzenie zamocowujce (II rzdu)
Rysunek 1. Schemat czci drzewa (Szczepanowska iin. 2009)
Korzenie ywicielskie, zpowodu drobnych rozmiarw nazywane rwnie wonikowymi, stanowi gwn cz powierzchni systemu korzeniowego (rysunek 2). Te mae, niezdrewniae isilnie rozgazione korzonki rozprzestrzeniaj si na zewntrz bryy korzeniowej. S przedueniem grubych korzeni zdrewniaych. Rosn wpobliu powierzchni gleby 715cm poniej poziomu gruntu, gdzie relatywnie obficie wystpuj mineray, woda itlen. Gwn funkcj korzonkw ywicielskich jest absorpcja wody imineraw. Korzenie potrzebuj tlenu zpowietrza glebowego, aby przeksztaci zmagazynowane substancje odywcze wenergi (oddychanie) ipobiera mikroelementy. Wnormalnych warunkach korzonki ywicielskie zamieraj i s zastpowane wregularnych cyklach, wymieniajc si kilkakrotnie wcigu roku. Czasami wdobrych warunkach zachodzi symbioza korzeni zgrzybem, kiedy to powierzchni korzeni wonikowych
zwikszaj strzpki grzyba, tworzc tzw. mufki. Podstawowym czynnikiem dla prawidowego ich wzrostu s warunki glebowe, czyli odpowiednia ilo tlenu iwody wglebie. Oznacza to, e gleba nie moe by ubita, poniewa osabione brakiem tlenu korzenie maj trudnoci zrozwojem lub nie rozwijaj si. Korzenie sigaj nawet dwa do trzech razy dalej ni rzut korony (rysunek 2). Gwne strukturalne korzenie (zasig iilo) rozwijaj si wzalenoci od potrzeby, do momentu zapewnienia jego fizycznej statycznoci. Inne korzenie, poza gwnym systemem korzeni strukturalnych, rosn irozwijaj si wkierunku dostpnej wody iskadnikw pokarmowych. Jeeli warunki glebowe wok drzewa nie s jednolite, co czsto ma miejsce w lokalizacjach miejskich, system korzeniowy rozprzestrzenia si bardzo nieregularnie. Kierunki izasigi rozwoju korzeni s trudne do przewidzenia,
poniewa wtym przypadku system korzeniowy nie odzwierciedla symetrii analogicznej do rozprzestrzeniania si konarw. Wmiastach okoo 60% korzeni mona znale poza zasigiem korony. Korzenie drzew s najbardziej aktywne na kocu obwodu korony, gdzie najczciej spadaj krople deszczu. Na ulicach, gdzie przewanie linia skapywania kropel zkorony drzew jest pokryta pytami lub asfaltem, korzenie wdruj wzdu kadego spkania iszczeliny, wposzukiwaniu yciodajnej wody ipowietrza. Wdruj pod chodnikami, jezdniami, wszczelinach itunelach instalacji, tunelach zwierzcych, czasami czc si zkorzeniami innego drzewa. Badacze zgadzaj si, e najwiksze znaczenie dla zamierania drzew wmiastach maj przyczyny wpywajce na rozwj korzeni drzew (Kosmala2002, Szczepanowska 2001). Do najistotniejszych czynnikw wpywajcych na rozwj korzeni zaliczane s waciwoci wodno-powietrzne oraz zwizo gleby (Coder 1996). Ubicie gleby, niewaciwe nawadnianie oraz obcicie czci systemu korzeniowego najgorzej wpywaj na ywotno rolin imoliwo ich przeycia (Randrup 1998), aodtworzenie oryginalnej struktury gleby jest prawie niemoliwe. W miastach na glebach antropogenicznych (przeksztaconych, zanieczyszczonych, nadmiernie zagszczonych, suchych) system korzeniowy drzew, bez wzgldu na rodzaj igatunek drzewa, dostosowany jest do warunkw glebowych imoe
zosta rozwinity bardzo pytko, np. do gbokoci 0,5 m, awwarunkach zblionych do naturalnych maksymalnie do 1,5 m, wyjtkowo 2 m (rysunek 3). Dlatego wykonanie odkrywki glebowej, na etapie planowania ochrony drzew wprocesie inwestycyjnym, jest uzasadnione ipozwala lepiej przewidywa skuteczno zaleconych dziaa. Celem wykonania odkrywki jest m.in. okrelenie zasigu idokadnej lokalizacji sytemu korzeniowego.
Planowanie ochrony drzew wprocesie inwestycyjnym

Jednym z wiodcych zalece, dla skutecznoci wykonania dziaa ochronnych, jest ich naleyte planowanie na etapie inwentaryzacji lub jeszcze wczeniej. Bardzo wana jest prawidowo wykonana dokumentacja szczegowej inwentaryzacji dendrologicznej na aktualnej mapie zasadniczej dla terenu objtego inwestycj (wtym drzew przy granicach inwestycji, rosncych na dziakach ssiednich). Mapa powinna zosta zaktualizowana przez geodet wzakresie dotyczcym drzew ikrzeww oraz lokalizacji infrastruktury podziemnej, anie tylko przebiegu granic dziaek, jak ma to miejsce zazwyczaj. Kluczowym elementem analizy lokalizacji drzew iplanowanej zabudowy jest uwzgldnienie
Rysunek 2. Pogldowy zasig systemu korzeniowego drzewa

Fot. Monika Ziemiaska
Rysunek 3. Pytki system korzeniowy determinowany jest warstw yznej gleby (wmiecie to czsto warstwa tylko 4050 cm)
rzeczywistych odlegoci (wymaganych wczasie realizacji prac budowlanych). Biorc pod uwag specyfik oznacze geodezyjnych, naley mie na uwadze, i wirtualna kropka na mapie to jedynie o pnia drzewa. Wrzeczywistoci pie drzewa ma rednic, czyli parametr moliwy do zmierzenia. Nieuwzgldnianie tego faktu skutkuje skrceniem odlegoci wykopu od pnia drzewa. Podobnie jest zoznaczeniem nowych elementw infrastruktury, tras ciepocigu, telekomunikacji, kabli energii elektrycznej, kanalizacji, wodocigu, ktrych symbolem na rysunku jest linia ookrelonym kolorze. Wrzeczywistoci szeroko wykopu moe mie
nawet do dwch metrw iuzaleniona jest od rozmiarw projektowanej infrastruktury iprzyjtej technologii ich wykonania (Ziemiaska 2012). Na tym etapie wana staje si komunikacja midzy dendrologiem lub architektem krajobrazu zgwnym projektantem, wzakresie przyjcia przyjaznych drzewom rozwiza projektowych. Dyskusja dotyczy najczciej: odsunicia zabudowy od drzew (wskazanych bezwzgldnie do zachowania), wyprowadzenia mediw zterenw przeznaczonych pod ziele, zachowania bezpiecznych stref ochronnych dla drzew oraz respektowania progw krytycznych uszkodze mechanicznych.
Tabela 2. Zalecana wielko strefy ochronnej zuwzgldnieniem witalnoci drzew (na podst.: Szczepanowska 2001) Promie strefy ochronnej [m] YWOTNE Drzewa mode (rednica pnia: 2040 cm) Drzewa wrednim wieku (rednica pnia: 2550 cm) Drzewa dojrzae istarsze (rednica pnia: 3575 cm) 24 36 48 OSABIONE 36 510 612
Grupa wiekowa
Jednym z istotnych elementw planowania ochrony drzew jest wyznaczanie strefy ochronnej dla kadej jednostki. Graniczne wartoci gstoci pozornej gleby (g/cm3), powodujce ograniczenie wzrostu korzeni i nastpnie ich zamieranie, dla gliny wynosz 1,4, a dla piasku 1,8 (Suchocka 2010; Suchocka 2012). Wcelu ochrony gleby przed zagszczeniem, aprzez to rwnie zamieraniem drzew, konieczne jest okrelenie stref ochronnych, ktre musz by bezwzgldnie chronione. Wtabeli 2 przedstawiamy optymalne wielkoci strefy ochronnej dla drzew wzalenoci od grupy wieko-
wej. Jeeli system korzeniowy jest nieregularny lub jednostronny, naley chroni t powierzchni gleby, ktra jest skolonizowana przez korzenie ywicielskie. Strefa powinna by modyfikowana wzalenoci od gatunku, wieku ikondycji drzewa. Dlatego te omaej tolerancji na prace budowlane, starsze oraz wsabszej kondycji powinny mie t stref wiksz. Na podstawie wszystkich zebranych wtoku postpowania informacji, moliwe jest przeprowadzenie kwalifikacji drzew do zachowania, usunicia lub przesadzenia wprojekcie ochrony drzew na terenie budowy (tabela 3).
Tabela 3. Wytyczne do przeprowadzenia kwalifikacji drzew na etapie planowania inwestycji Grupa 1. Charakterystyka drzewostanu wgrupie Drzewa szczeglnie cenne, oobwodach pomnikowych, wdobrym stanie zdrowotnym, cenne przyrodniczo, okazae Zalecane dziaania Chroni, zmienia projekty budowlane nawet wistotnym zakresie, dostosowywa projekty do drzew, oddala infrastruktur (maksymalnie oddala zagroenia) Chroni, zabezpiecza, zmienia projekty, oddala infrastruktur (maksymalnie oddala zagroenia) Wskazanie dot. zachowania lub usunicia Bezwzgldnie zachowa
2.
Drzewa odobrej zdrowotnoci, stosunkowo mode (pocztek fazy dojrzaej), ze wzgldu na wiek rokuj przeycie budowy, ywotne, cenne przyrodniczo Drzewa rosnce blisko planowanej zabudowy, naraone na bardzo due zniszczenia, szanse przeycia inwestycji obnia dodatkowo saba kondycja drzew grupa najwikszego ryzyka
Zachowa
3.
Koniecznie przewidzie ryzyko zwizane zuszkodzeniami (krytyczne uszkodzenia, ocena wpywu zmian siedliskowych), decydowa odpowiedzialnie ousuwaniu, konieczny kompromis majcy na uwadze dobro rodowiska przyrodniczego
Gdy zachowanie nie jest moliwe, usun zodpowiedni kompensacj przyrodnicz, np. zrealizowa nasadzenia zastpcze (zgodnie zobowizujcym prawem)
4.
Drzewa wchodzce wkolizj wobrysie planowanych budynkw, drg, parkingw podziemnych (bez wycinki nie jest moliwa realizacja inwestycji wpodstawowym zakresie), drzewa martwe, zamierajce, oniskiej wartoci przyrodniczej (gat. inwazyjne), rosnce wduym zagszczeniu, do 10 lat, bdce wynikiem sukcesji
Usun zodpowiedni kompensacj przyrodnicz, np. zrealizowa nasadzenia zastpcze (zgodnie zobowizujcym prawem)
Konsekwencje nieprawidowej ochrony drzew

Najbardziej powszechn ijednoczenie bagatelizowan nieprawidowoci wzakresie ochrony drzew na placu budowy jest zagszczenie gleby wsystemie korzeniowym. Jest ono spowodowane przemieszczaniem si cikiego sprztu budowlanego wobrbie strefy korzeniowej. Wefekcie rozwj korzeni moe by zahamowany, aprzerwanie drobnego systemu wonikowego moe by nieodwracalne. Nawet niewielka warstwa gleby, rozoona wok pnia drzewa wstrefie sytemu korzeniowego, odcina dopyw powietrza, stwarza warunki beztlenowe, rozpoczyna procesy fermentacji izczasem doprowadza do obumarcia systemu korzeniowego, awkonsekwencji caego drzewa (tabela 4). Niekorzystne oddziaywanie warstwy nasypowej gleby na drzewo zaley od: skadu granulometrycznego, gruboci warstwy, gatunku drzewa, jego kondycji, wieku, tj. fazy rozwojowej oraz lokalizacji. Kolejnym niepodanym efektem nieprawidowych dziaa wzakresie ochrony wprocesie inwestycyjnym s uszkodzenia mechaniczne drzew, np.redukcja korzeni. Poza wpywem na ywotno, cicia wstrefie korzeniowej mog zaburzy statyk drzewa. Utrata statyki jest prawdopodobna, jeli korzenie s cite jednostronnie wodlegoci trzech rednic od pnia. Ryzyko jest mniejsze ww-
czas, gdy jest to pi rednic (rysunek 4). Naley pamita, e kade cicie wpywa na pogorszenie ywotnoci iinne s progi krytyczne, dotyczce zamierania iryzyka upadku drzewa. Obecnie czsto obserwujemy prby zachowywania drzew za wszelk cen, ktre kocz si niepowodzeniem. Powodem takich sytuacji jest m.in. brak wiedzy na temat krytycznych progw uszkodze mechanicznych drzew. Przyjmuje si, e utrata 45% systemu korzeniowego jest uszkodzeniem prowadzcym do obumarcia drzewa. Uszkodzeniem granicznym jest ubytek 50% tkanek na obwodzie pnia, natomiast dla korony za uszkodzenie graniczne uwaany jest ubytek 55% korony (Suchocka 2010). Wielko progu krytycznego mechanicznego uszkodzenia drzewa powinna by okrelana kadorazowo przez specjalist indywidualnie dla danej jednostki rolinnej.
Ochrona wprocesie inwestycyjnym

Proces budowlany jest bardzo dynamiczny. Prace wykonywane s kolejno przez rnych podwykonawcw. Na kadym etapie na terenie inwestycji drzewa powinny by chronione. Dlatego niezwykle wany jest stay nadzr projektanta zieleni, wcelu kontroli prawidowoci prac, szczeglnie prac zanikajcych. Uszkodzeniami mog by nadmierne cicia korzeni lub konarw drzewa. Aby
Tabela 4. Progi krytyczne ikonsekwencje nasypania warstwy gleby wsystemie korzeniowym drzew (na podst.:Coder 1996) Skad granulometryczny gleby Piasek Piasek luny pylasty Piasek sabo gliniasty Piasek gliniasty lekki pylasty Piasek gliniasty lekki Py piaszczysty Py gliniasty Glina Grubo warstwy gleby, ktrej nasypanie powoduje pierwsze uszkodzenia korzeni (cm) 20 15 10 8 5 4 4 2 Grubo warstwy gleby, ktrej nasypanie powoduje rozlege zniszczenia korzeni (cm) 61 45 30 25 15 10 10 8
Optimum Minimum 3xd 5xd
d 1
Rysunek 4. Progi krytyczne uszkodze mechanicznych wzakresie osabienia ywotnoci iryzyka upadku (Stolarczyk, Suchocka 2012, za Smiley 2008)
temu zapobiega, naley skorzysta zmoliwoci, jakie daje prawo, rwnie budowlane, wzakresie naoenia na inwestora wpozwoleniu na budow obowizku ustanowienia inspektora nadzoru inwestorskiego (nadzoru przyrodniczego, dendrologicznego lub architekta krajobrazu). Przykady dobrych praktyk ochronnych (technicznych iprzyrodniczych) do wykorzystania na etapie realizacji inwestycji przedstawiamy wdalszej czci poradnika (Ziemiaska iSuchocka wtym tomie). Projekty techniczne detali ochronnych dla konkretnych drzew lub technologie ochronne, takie jak przeciski sterowane (rysunek 5), powinny by przygotowywane na etapie projektowania, jednak wtrakcie prowadzenia prac mog zdarzy si okolicznoci, ktre wymaga bd weryfikacji projektu wcelu ochrony drzew. Wane jest by na tego typu dziaania w kosztorysie zarezerwowane zostay odpowiednie rodki. Przykadowe efekty rozwi-
za ochronnych dla drzew wssiedztwie ogrodze obrazuje rysunek 6.
Polskie narzdzia prawne ochrony drzew na placu budowy

Zezwolenie na usuwanie drzew nie moe by sprzeczne z obowizujcymi zasadami prawa, postanowieniami Konstytucji, normami, ustawami iaktami prawa. Dlatego orzeczenia sdowe wyranie podkrelaj, e najwaniejsze jest wywaenie interesw wnioskodawcy wystpujcego zwnioskiem owydanie zezwolenia na usunicie drzew oraz interesu publicznego, przemawiajcego za zachowaniem jak najwikszej liczby drzew, wanych pod wzgldem przyrodniczym ispoecznym na terenach zurbanizowanych. Wzwizku zpowyszym, organ wydajcy pozwolenie na usunicie

Rysunek 5. Trasa przewiertu horyzontalnego sterowanego pod systemem korzeniowym drzewa
drzewa ma prawo uzna, e nie kwalifikuje si ono do wycicia wprocesie budowlanym9. Wzamian moe wskaza na potrzeb przeprowadzenia waciwej pielgnacji iwten sposb ksztatowa waciwe postawy czowieka, przez edukacj, informowanie oraz promocj wdziedzinie ochrony przyrody10. Drzewa powinny by chronione rwnie wtrakcie prac budowlanych. Zapisy wustawie Prawo ochrony rodowiska11 zobowizuj inwestora do oszczdnego korzystania zterenu wtrakcie przygotowywania irealizacji inwestycji oraz ochrony gleby, zieleni, naturalnego uksztatowania terenu istosunkw wodnych12. Przepis ten podkrela konieczno ochrony gleby, jako zasobu nieodnawialnego. Ponadto pro9 10
wadzenie prac budowlanych oraz wykorzystywanie iprzeksztacanie elementw przyrodniczych moe odbywa si wycznie wtakim zakresie, wjakim jest to konieczne wzwizku zrealizacj konkretnej inwestycji. Zakres obowizkw, dotyczcych ochrony drzew, powinien by okrelony przez waciwy organ administracji wpozwoleniu na budow. Zastosowanie odpowiednich zapisw wykonania robt wssiedztwie drzew pozwala na egzekwowanie odpowiedzialnoci od projektanta za bdne rozwizania, np. za przeprowadzenie instalacji podziemnych zamiast wprowadzenia rozwiza eliminujcych lub minimalizujcych wpyw prac ziemnych na systemy korzeniowe. Narzdziami, pozwalajcymi na sprecyzowanie prawidowego zakresu zabiegw pielgnacyjnych, ich charakteru oraz sposobu wykonania prac budowlanych, s: Specyfikacja Techniczna Wykonania i Odbioru Robt, ktra jest czci opracowania projektowego; Specyfikacja Istotnych Warunkw Zamwienia (SIWZ). Zapisy w SIWZ odnosz si do waciwego wykonania prac budowlanych, pielgnacyjnych lub zzakresu ci na terenach zieleni. Odnoszc si do nich, mona okreli, czy prace zostay wykonane naleycie, co zkolei jest podstaw ewentualnych roszcze wypaty wynagrodzenia. Wprawie brakuje jednoznacznych regulacji, dziki ktrym mona da odszkodowania za rzeczywist strat wartoci drzewa uszkodzonego wtrakcie prac budowlanych. Wzwizku ztym bardzo istotne jest, aby zapisy SIWZ kady nacisk na naleyty stay nadzr prowadzonych prac, anie jedynie odbir po fakcie ewentualnego uszkodzenia drzewa. Szczeglnie wane jest to wkontekcie oddalonej wczasie przyczynowo-skutkowej reakcji drzewa na uszkodzenie. Skutki wielu uszkodze widoczne s po kilku lub kilkunastu latach, kiedy to dochodzi do obumarcia drzewa inie jest moliwe pocignicie sprawcy do odpowiedzialnoci. Ponadto prawo budowlane mwi, e: waciwy organ moe wdecyzji opozwoleniu na budow
Ustawa Prawo ochrony rodowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627), art. 75 ust. 2. Wyrok WSA (IV SA/Wa 2017/06) wWarszawie z16 lutego 2007 r. 11 Ustawa Prawo ochrony rodowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627), art. 74. 12 Ustawa Prawo ochrony rodowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627), art. 75 pkt 1.
Rysunek 6. Specjalne prowadzenie ogrodze na granicy dziaki, nad systemem korzeniowym, pene zramp iwsparte punktowo
Fot. Marzena Suchocka
naoy na inwestora obowizek ustanowienia in- no. Zachowanie drzew na dziace moe podnie spektora nadzoru inwestorskiego, atake obowizek jej atrakcyjno itym samym wpyn na lepszy wizapewnienia nadzoru autorskiego, wprzypadkach zerunek inwestora, co zkolei moe si przeoy na uzasadnionych wysokim stopniem skomplikowania zwikszon sprzeda lokali. Ludzie ceni komfort obiektu lub robt budowlanych bd przewidywa- ycia zwizany zmieszkaniem wzielonej okolicy. nym wpywem na rodowisko13. Wedug przepisw prawa budowlanego, dotyczcych organizacji robt (art. 21): projektant, jako uczestnik procesu budow- Podsumowanie lanego wtrakcie realizacji budowy, ma prawo wstpu na teren budowy ikontroli prawidowej jej realizacji, Ochrona drzew wprocesie inwestycyjnym naanawet dania wpisu do dziennika budowy, przy rzucana jest wieloma przepisami obowizujcego jednoczesnym wstrzymaniu robt budowlanych prawa, jednak jest to proces zoony itrudny. Utrudwrazie wykonywania ich niezgodnie zprojektem14. nieniem jest przede wszystkim rozmycie odpowieUstawa oochronie przyrody15 wprowadza kary dzialnoci za uszkodzenia istraty wdrzewostanie pienine za zniszczenie drzew spowodowane na kolejnych etapach prac. Wtrakcie procesu inweniewaciwym wykonywaniem robt ziemnych, stycyjnego pojawiaj si przeszkody zarwno admiusuwaniem drzew lub krzeww bez wymaganego nistracyjno-instytucjonalne, jak ibariery zwizane zezwolenia oraz zniszczenie drzew, krzeww lub zbrakiem odpowiedniej wiedzy wzakresie wpywu terenw zieleni, spowodowane niewaciwym wyko- inwestycji na ywotno drzew. Skuteczna ochrona naniem zabiegw pielgnacyjnych. Za podejrzenie nie jest moliwa bez znajomoci biologii drzewa. Na zniszczenia drzew naliczana jest kara. Zachowanie podstawie tej wiedzy moliwa jest waciwa identyywotnoci sprawdzane jest po trzech latach. Kara fikacja drzew onajwikszych szansach na przeycie umarzana jest, jeeli drzewa nie prac budowlanych, okrelenie zachoway ywotnoci z przy- Zasadno usuwania drzew naley ksztatu systemu korzeniowego czyn niezalenych od posiadacza rozpatrywa nie tylko wkontekcie oraz stref ochronnych dostosonieruchomoci. Ustawa podaje braku ogranicze dla inwestora, ale wanych indywidualnie do kadwa kryteria zniszczenia: utrata przede wszystkim pod ktem stra- dego drzewa. ywotnoci oraz niemono od- ty, jak poniesie rodowisko przyDlatego konieczne jest egtworzenia korony drzewa. Wedug rodnicze ilokalna spoeczno. zekwowanie ochrony drzew na orzecze sdowych, wodniesieniu wszystkich etapach procesu indo drzew kryteria te maj charakter alternatywny, westycyjnego: inwentaryzacji, projektu irealizacji. co oznacza, e drzewo naley uzna za zniszczone Na kadym ztych etapw konieczna jest inna forma mimo zachowania ywotnoci, jeeli odtworzenie ochrony. Na etapie inwentaryzacji iprojektu obecno korony jest niemoliwe. Niektre wyroki mwi, e architekta krajobrazu pozwala na identyfikowanie skoro drzewo utracio koron, to zgodnie zdefinicj wartoci przyrodniczych na terenie inwestycji. Na nie jest ju drzewem. Jeli brak jednego zelemen- etapie realizacji, nadzr specjalisty nad wykonaniem tw, oktrych mowa wdefinicji drzewo to pie, prac wssiedztwie drzew pozwala na ochron tych korona oraz brya korzeniowa16 nie trzeba czeka wartoci. Natomiast stosowanie projektu ochrony trzech lat, eby orzec ozniszczeniu drzewa. drzew, wzakresie prezentowanym wtym poradniku, Zasadno usuwania drzew naley rozpatrywa zmniejsza ryzyko uszkodze izdarze przypadkonie tylko wkontekcie braku ogranicze dla inwe- wych. Projekt ochrony powinien by czci projektu stora, ale przede wszystkim pod ktem straty, jak budowlanego iwykonawczego, jak kady inny projekt poniesie rodowisko przyrodnicze ilokalna spoecz- branowy.
Ustawa prawo budowlane (Dz. U. 1994 nr 89 poz. 414 zpn. zm.), art. 19, ust. 1. Ustawa prawo budowlane (Dz. U. 1994 nr 89 poz. 414 zpn. zm.), art. 21. 15 Ustawa oochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880 zpn. zm.), art. 88. 16 Wyrok NSA (SA/Rz 1055/95) z6 listopada 1996 r.
13 14
Literatura
Coder, K.D, 1996. Construction damage assessment: trees and Suchocka, M., 2011. Wpyw biotycznych warunkw zakoczeniu inwestycji. Czowiek irodowisko, 35(34). s. 1934. sites, Athens, GA: University of Georgia. Suchocka, M., Stolarczyk, J., 2012. Diagnostyka zagroenia P., Witko, K., red., Aleje podrcznik uytkownika. Jak FER, s. 4784. powodowanego przez drzewa . W: Tyszko-Chmielowiec, dba odrzewa eby nam suyy? Wrocaw: Wydawnictwo Suchocka, M., 2012. Problemy prawne dotyczce gospodarki drzewami przydronymi. Drogi samorzdowe, 1112, s. 6775.
siedliskowych na stan drzew na terenach budowy oraz po
Kosmala, M., 2001. Systemy korzeniowe drzew: fakty imity. W: Ziele Warszawy. Problemy inadzieje. Materiay zOglnopolskiej Konferencji Naukowo-Technicznej, Warszawa: CZRB PAN, s. 5772.
Szczepanowska, H.B., 2010. Kierunki usprawnie
Randrup, T.B., 1998. Soil compaction on construction sites. W: Neely, D., Watson, G., red., The landscape below the ground II, Champaign, IL: International Society of Arboriculture, s. 147153.
organizacyjnych itechnicznych dla ochrony drzew na terenach inwestycyjnych. Czowiek irodowisko, 34(12), s. 5978.
Szczepanowska, H.B., 2001. Drzewa wmiecie, Warszawa: Szczepanowska, H.B. iin. 2009. Metoda wyceny wartoci Warszawa: Wydawnictwo IGPiM. Hortpress.
Smiley, E.T., 2008. Root pruning and stability of young willow oak. Arboriculture & Urban Forestry, 34(2), s. 123128.
drzew na terenach zurbanizowanych dla warunkw polskich,
Suchocka M., 2009. Zdolnoci regeneracyjne drzew iich odporno na uszkodzenia wrodowisku miejskim. Czowiek irodowisko, 32(12), s. 518.
Ziemiaska, M., Dworniczak, ., 2012. Ochrona
istniejcych zadrzewie wprocesie inwestycyjnym. podrcznik uytkownika. Jak dba odrzewa eby nam
Suchocka, M., 2010. Gospodarka drzewostanem na
W: Tyszko-Chmielowiec, P., Witko, K., red., Aleje suyy? Wrocaw: Wydawnictwo FER, s. 135145. we wspczesnych osiedlach mieszkaniowych.
terenie budowy akompetencje uczestnikw procesu
Suchocka, M., 2010. Wpyw warunkw siedliskowych
budowlanego. Czowiek irodowisko, 34(34), s. 105116. na ywotno drzew na terenach budowlanych. Praca
Ziemiaska, M. (Czechowicz, M.), 2007. Problemy zieleni W: Drozdek, M., Wojewoda, I., red., Ziele miast iwsi PWSZ wSulechowie, s. 111118.
doktorska. Warszawa: Katedra Architektury Krajobrazu Wydziau Ogrodniczego iArchitektury Krajobrazu SGGW.
wspczesna izabytkowa,Sulechw: Oficyna Wydawnicza Ziemiaska, M., 2013. Raport dotyczcy zniszcze drzew wprocesie inwestycyjnym (niepublikowane).
Suchocka, M., 2011. Wpyw zmiany warunkw
siedliskowych na stan drzewostanu na terenach
inwestycji. Czowiek irodowisko, 35(12), s. 7391.
Nasadzenia zastpcze drzew wmiastach gwne problemy zdecyzjami administracyjnymi

Jan ukaszkiewicz Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego wWarszawie
WPolsce przepisy dotyczce wprowadzania nasadze zastpczych wzamian za usuwane drzewa lub krzewy s bardzo oglne. Efektem jest dua dowolno wich interpretacji. Organy administracji, waciwe do wydania decyzji wzakresie wprowadzania nasadze zastpczych, zobowizane s jednak kierowa si interesem spoecznym, atake przesankami pyncymi zoglnych zasad prawa ochrony rodowiska (np. zasada zrwnowaonego rozwoju). Ksztatowanie nasadze zastpczych jest rwnie rodzajem polityki przestrzennej prowadzonej np. woparciu omiejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Organ administracji posiada podstawy do ksztatowania jakoci nasadze zastpczych poprzez nastpujce kryteria: optymalne usytuowanie nasadze, okrelona liczebno nasadze, wskazanie podanych gatunkw iodmian rolin oraz ich parametrw jakociowych, np. wiek lub rozmiary. Sowa kluczowe: nasadzenia zastpcze, kompensacja przyrodnicza, drzewa wmiecie, drzewa aprawo ochrony rodowiska, usugi ekosystemw wmiecie
Nasadzenia zastpcze drzew w miastach gwne problemy z decyzjami administracyjnymi
biane s przez niedostateczn liczb iskuteczno wprowadzanych nasadze zastpczych wstosunku Postp spoeczny icywilizacyjny, zwizany zko- do liczby drzew usuwanych. Wrezultacie proces niecznoci budowania stosownej infrastruktury, uboenia krajobrazu naszych miast przyspiesza. niejednokrotnie stoi w sprzecznoci z ochron Obowizujce w Polsce regulacje prawne, przyrody. Taki konflikt moe wpywa negatywnie dotyczce wprowadzania nasadze zastpczych na stan iliczebno drzew rosncych wmiastach. wgospodarce drzewami wmiastach, s bardzo laPonadto trudne warunki siedliskowe sprawiaj, koniczne. Dziaania podejmowane przez organy e przecitna dugo ycia drzew wobszarach administracji wpodobnych przypadkach s wic zurbanizowanych zkadym dziesicioleciem wy- niejednolite, zpowodu wtpliwoci winterpretaranie si obnia. Zjawiskiem powszechnym jest cji przepisw. Ustawodawca wskaza jedynie, e znacznie ograniczona ywotno itempo wzrostu wydanie decyzji zezwalajcej na usuwanie drzew drzew miejskich (zwaszcza przy ulicach) wsto- i krzeww z terenw nieruchomoci moe by sunku do tych, ktre rosn wwarunkach natural- uzalenione od zastpienia ich innymi drzewami nych, na terenach otwartych (np. Szczepanowska lub krzewami, wliczbie nie mniejszej ni liczba 2001; Borowski i Pstrgowska usuwanych drzew lub krzeww1. 2010). Spadek liczebnoci za- Regua minimum jedno nowe Zapis ten jest bardzo oglny drzewie w polskich miastach drzewo za jedno usunite jest i nie podaje adnych precyzyjzwizany jest take zniewielk zpunktu widzenia zrwnowaonych kryteriw pozwalajcych skutecznoci nasadze zastp- nego rozwoju iochrony przyrody okreli np. gatunek, wymiary czych (wprowadzanych w za- niezadowalajca. WPolsce mona iwiek nowych rolin (paramemian za drzewa usuwane). wskaza przykady gmin imiast, try przyrodnicze i jakociowe Na terenach miejskich ob- wktrych stosuje si korzystniej- materiau rolinnego), miejsce serwujemy wysok miertelno sze proporcje wprowadzania nasadzenia lub liczebno wprowawrd drzew modych znaczny sadze zastpczych. dzanych nasadze tak, aby mogy ich odsetek nie przyjmuje si one realnie kompensowa strat po posadzeniu. Wcentrach duych miast mode usunitych drzew. Ponadto obowizujce przepisy drzewa s wstanie przetrwa przecitnie nie wicej nie wskazuj bezporednio, kiedy naleaoby stoni 710lat (Foster iBlaine 1978; Morse 1978; sowa nasadzenia zastpcze wzamian za drzewa Szczepanowska 2001). Tego typu sytuacja utrzymuje usunite np. wzwizku zwykonywanymi pracami si na przykad od duszego czasu wWarszawie, pielgnacyjnymi2. Aby wnaszym kraju mona byo gdzie redni czas ycia drzew wrdmieciu nie rzeczywicie mwi ozrwnowaonym rozwoju przekracza 10lat (np. Dmuchowski iBadurek 2001). wkontekcie gospodarowania miejskim drzewoSzczeglnie warunki uliczne powoduj wysz stanem, musi powsta kompleksowy instrument miertelno wrd modych drzew, ni wrd star- prawny okrelajcy precyzyjnie zasady ksztatowaszych. Dlatego nowe nasadzenia musz by niejed- nia nasadze zastpczych. nokrotnie wymieniane po kilku, najwyej kilkunastu latach. Na ten stan rzeczy ma rwnie wpyw le prowadzona pielgnacja lub brak ochrony prawnej Rozwizania nowych zadrzewie, ktre na przykad nie przekroczyy wieku 10lat (Gruszecki 2012, 2013) imog Nasadzenia zastpcze drzew ikrzeww stanowi by usuwane bez potrzeby uzyskania zezwolenia element szerzej rozumianej kompensacji przyorganu administracji. Powysze problemy pog- rodniczej3. W wietle obowizujcego prawa to
Wprowadzenie: diagnoza problemu
Ustawa oochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880 zpn. zm.), art. 83 ust. 3. Ustawa oochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880 zpn. zm.), art. 86 ust. 8. 3 Ustawa Prawo ochrony rodowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627 zpn. zm.), art. 75 ust. 2.
1 2
Jan ukaszkiewicz
Fot. Jan ukaszkiewicz
sformuowanie dotyczy naprawy wyrzdzonych szkd w rodowisku, wywoanych usuwaniem rosncych drzew, np. na skutek prowadzenia inwestycji budowlanych (rysunek 1). Ponadto organ administracji, uzaleniajc wydawane decyzje od wprowadzenia nasadze zastpczych, powinien kierowa si zasad zrwnowaonego rozwoju4. Mimo lakonicznoci regulacji prawnej womawianym zakresie, zasada ta daje podstaw do okrelenia nie tylko liczby drzew, ktre maj by posadzone wzamian za te usuwane, ale take ich gatunku, rozmiarw (np. obwd pnia lub wysoko i in.) oraz miejsca posadzenia5. Zatem organy administracji, waciwe do wydania decyzji wzakresie wprowadzania nasadze zastpczych w wietle obowizujcych przepisw, maj pen podstaw, by uwzgldnia nastpujce kryteria: usytuowanie nasadze; liczebno nasadze; gatunki i odmiany, jako i wiek materiau rolinnego. Wkolejnych punktach kryteriom tym przyjrzymy si bardziej szczegowo.
Rysunek 1. Dostosowanie parametrw drzew, wprowadzanych wramach nasadze zastpczych, do warunkw przestrzennych isiedliskowych (brak rozlegej przestrzeni, ssiedztwo ulicy) przy nowej inwestycji mieszkaniowej rdmiecie, Warszawa
Usytuowanie nasadze
Podstawowa zasada, ktr organ administracji zobowizany jest kierowa si przy ksztatowaniu nasadze zastpczych, to polityka przestrzenna miasta, uwarunkowana prawem miejscowym, oraz denie do rekompensaty przyrodniczej poprzez sytuowanie nowych nasadze, np. wbezporednim ssiedztwie usuwanych drzew. Wskazanie miejsca tak rozumianej kompensacji wynika ztroski ozrwnowaony rozwj, okrelony wprzytoczonych wczeniej orzeczeniach NSA oraz WSA ipodyktowane jest przede wszystkim wzgldami przyrodniczymi. W kompetencjach samorzdu gminy ley wskazanie obszarw, wktrych nasadzenia zastpcze drzew maj by realizowane w sposb planowy (planowanie nasadze to element gospodarki drzewostanami miejskimi).
4
Moe si to odbywa woparciu oopracowania ekofizjograficzne, pozwalajce okreli miejsca do prowadzenia kompensacji przyrodniczej (wtym nasadze zastpczych) na potrzeby studium uwarunkowa ikierunkw zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Okrelenie wplanie (stanowicym prawo miejscowe) drzew lub krzeww, przeznaczonych do zastpienia nasadzeniami otakim samym charakterze, moe by realizowane wwielu wariantach. Brak zakazw wprzepisach prawa oraz wzgldy praktyczne powoduj, e nie mona wykluczy wykonywania nasadze kompensacyjnych rwnie na terenie innych nieruchomoci ni te, ktre nale do podmiotu usuwajcego drzewa lub krzewy. Jeli miejsce, zktrego usunito drzewa, nie nadaje si do wprowadzenia nowych nasadze, np. zpowodw przyrodniczych, przestrzennych, technicznych, naley wprowadzi je tam, gdzie bd one mogy przyj si i rekompensowa straty poniesione przez rodowisko (rysunek2). Takim miejscem moe by inna nieruchomo, do ktrej tytu prawny posiada adresat zezwolenia na usunicie drzew lub krzeww, tereny publiczne gminy
Konstytucja RP, art. 5. Wyrok WSA wGorzowie Wlk. zdnia 25 marca 2009 r., II SA/Go 825/08, Lex nr 526352; wyrok NSA zdnia 7 lipca 2006 r., II SK 507/06, Lex nr 2755110 (za: Gruszecki 2013).
wydajcej zezwolenie (rysunek 3), anawet tereny innej gminy ni ta, ktrej organ wyda zezwolenie. Wwietle obowizujcych przepisw6, tego rodzaju rozwizania s dopuszczalne, poniewa nasadzenia zastpcze nie wchodz wskad szeroko rozumianego systemu finansw publicznych (Gruszecki2013). Nie s one finansowane zbudetu pastwa lub jednostki samorzdu terytorialnego. Ich celem nie jest rwnie przysporzenie wartoci materialnych gminie, zterenu ktrej maj by usunite drzewa lub krzewy, ale skompensowanie zmian zachodzcych wrodowisku. Zdarza si, e wskazanie przez organ administracji miejsca dla nasadze zastpczych, pooonego cile wobszarze miejskim, spotyka si zniechci ze strony inwestorw. Broni si oni przed takimi lokalizacjami, argumentujc to brakiem prawa do tego terenu, co uniemoliwia wich mniemaniu np. prowadzenie zabiegw pielgnacyjnych lub zapewnienie bezpieczestwa. Zprzepisw nie wynika jednak, e organ prowadzcy postpowanie w przedmiocie wydania zezwolenia musi zaaprobowa wszystkie propozycje formuowane przez podmiot zainteresowany usuniciem drzew lub krzeww. Wtakim przypadku urzd ma prawo dodatkowo uzaleni wydanie zezwolenia od zawarFot. Jan ukaszkiewicz
cia umowy cywilno-prawnej, dotyczcej realizacji nowych nasadze zpodmiotem ubiegajcym si oto zezwolenie. Umowa ta okrela szczegowo zakres obowizkw stron, ktre musz by dopenione. Praktyka tego rodzaju jest ju stosowana wniektrych miastach zrzeszonych wUnii Metropolii Polskich.
Liczebno nasadze
Regua wynikajca zobowizujcych przepisw7, ktra okrela liczb nasadze zastpczych, tj. minimum jedno nowe drzewo za jedno usunite, jest zpunktu widzenia zrwnowaonego rozwoju i ochrony przyrody zupenie niezadowalajca. WPolsce mona wskaza przykady gmin imiast, w ktrych stosuje si korzystniejsze proporcje wprowadzania nasadze zastpczych, np. Biaystok. Referat Ochrony rodowiska wBiaymstoku8 uzalenia decyzje zezwalajce na umorzenie opat za usunicie drzew od wprowadzenia nasadze zastpczych w przykadowej proporcji czterech nowych drzew wwieku powyej 8 lat iwysokoci 1,5m za jedno usuwane. Liczebno wprowadzanych nasadze wynika m.in. zpowierzchni istopnia zadrzewienia danej nieruchomoci (rysunek 3). Rzetelne okrelanie liczby drzew, wprowadzanych wramach kompensacji, wymaga docelowo przyjcia odrbnej, usankcjonowanej prawnie, kompleksowej metody. Powinna ona odwoywa si do kalkulatora umoliwiajcego organom administracji dokonywanie oblicze liczby ijakoci nowych drzew wzamian za egzemplarze usuwane, tak jak to ma miejsce np. wStanach Zjednoczonych lub wNiemczech (Szczepanowska iLatos 2009). Poprzez ustalone empirycznie skale punktacji, metody tego rodzaju pozwalaj na oszacowanie rzeczywistej wartoci przyrodniczej usuwanego drzewa, take w odniesieniu do jego lokalizacji. Zastosowany algorytm umoliwia oszacowanie wartoci monetarnej, nalenej ztytuu rekompensaty, wsposb
Rysunek 2. Nasadzenia zastpcze drzew zrealizowane wramach kompozycji rolinnoci na zielonym dachu garau podziemnego przy nowym biurowcu Suewiec, Warszawa
Ustawa oochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880 zpn. zm.), art. 83 ust. 3. Ustawa oochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880 zpn. zm.), art. 83 ust. 3. 8 Np. decyzje wydane przez Prezydenta Miasta Biaegostoku: DOS-I.6131.192.2013 lub DOS-I.6131.199.2013.
6 7
Jan ukaszkiewicz
znacznie bardziej realny ni ma to miejsce obecnie wnaszym kraju9. Wwietle obowizujcych przepisw organ administracji, waciwy do wydania decyzji wsprawie liczebnoci nasadze zastpczych, kieruje si nastpujcymi kryteriami: zaleno liczby egzemplarzy nowych drzew od liczby pni drzew usuwanych (jeli usunite drzewo jest wielopniowe, to za kady pie osobno wprowadzi mona nowe sadzonki); okrelenie liczebnoci nasadze, wynikajcej zproporcji wybranych parametrw dendrometrycznych, np. suma obwodw pni nowych drzew powinna by rwna obwodowi pnia drzewa usuwanego10 (przy zachowaniu kryterium minimalnych dopuszczalnych rozmiarw drzew do nasadze); uzalenienie liczby nowych drzew od wieku drzewa usuwanego (jeeli mona ustali nawet szacunkowo jego wiek, np. na podstawie liczby sojw drewna). czna suma lat poszczeglnych sadzonych drzew powinna by rwna sumie lat drzew usunitych (na przykad przy zaoeniu, e wprowadza si drzewa owieku min. 8 lat); proporcje wartoci kosztorysowej caoci prac zwizanych zwykonaniem ipielgnacj nowych nasadze, wstosunku do wysokoci opat koniecznych do poniesienia za usunite drzewa (mona dy do zbilansowania kosztw zakadanych zadrzewie zwysokoci opaty za drzewo usunite); uzalenienie liczby nowych nasadze krzeww od powierzchni zajmowanej przez krzewy usunite. Niezalenie od metody postpowania, przyjty sposb okrelania liczebnoci nasadze zastpczych powinien by jednolity na terenie caej gminy, wktrej jest wprowadzony. Ley to wgestii samorzdu, ktry jest gospodarzem swojego terenu
9
Rysunek 3. Nasadzenia zastpcze drzew zrealizowane wszerokim ulicznym pasie trawiastym Ursynw, Warszawa
ipowinien realizowa polityk zrwnowaonego rozwoju wkontekcie gospodarowania drzewostanem miejskim.
Dobr oraz jako iwiek materiau rolinnego

Zadaniem organu administracji, wydajcego decyzj zezwalajc na usunicie drzew lub krzeww, jest dbao oto, aby posadzone wzamian drzewa lub krzewy wsposb waciwy rwnowayy zaistniae zmiany w rodowisku11. Wany jest taki dobr drzew ikrzeww (osigane parametry dendrometryczne, wspczynnik powierzchni lici, tempo wzrostu, trwao, tolerancyjno na warunki miejskie iinne), ktry zrwnoway powstay wrodowisku uszczerbek: odpowiednie drzewo wstosownym dla niego miejscu (rysunek 1). Wskazanie przez organ administracji podanych gatunkw iodmian oraz parametrw dendrometrycznych ijakociowych sadzonych drzew ikrzeww uzasadnia porednio take wyrok WSA wWarszawie zdnia 8 wrzenia 2009 r.12 Precyzyjne wskazanie, jakie
WPolsce opracowaniem nowej metody okrelania wartoci drzew zajmuje si Instytut Gospodarki Przestrzennej iMieszkalnictwa wWarszawie. 10 Mona uwzgldni take bardziej restrykcyjne proporcje, oparte np. na przekroju poprzecznym pnia suma powierzchni przekrojw pni nowych drzew powinna dawa cznie powierzchni przekroju pnia drzewa usuwanego. 11 Konstytucja RP, art. 5. 12 Wyrok WSA wWarszawie zdnia 8 wrzenia 2009 r., IV SA/Wa 923/09, CBOSA (za: Gruszecki 2013).
drzewa lub krzewy maj by posadzone wmiej drzewa, osigajce wskazany przedzia obwodw pni, s nadal atwe wsadzeniu rcznym; sce tych usuwanych, pozwala unikn wtpliwoci drzewa oobwodach pni 1620 cm s relatywwinterpretacji decyzji przez podmiot korzystajcy ze rodowiska. Okrelenie podanej kompozycji nie tanie wprodukcji, wzwizku ztym koszt rolinnoci, wprowadzanej wramach kompensasprzeday jest niszy igwarantuje popyt na cji strat rodowiska, nastpuje na etapie projektu zadowalajcym poziomie (relacje: koszt produkcji/cena s optymalne); nasadze zastpczych. Podmiot, ktry ubiega si owydanie zezwolenia na usunicie drzew, zobliim wiksze rozmiary drzewa, tym jego koszt gowany jest przedoy taki projekt. Urzd, wodwyszy itym mniejsza konkurencyjno cenowa niesieniu do prowadzonej przez samorzd polityki produktu szkkarskiego (zwikszone nakady zrwnowaonego rozwoju, ma za zadanie okreli pracy przekadaj si na wzrost ceny materiau szkkarskiego). wytyczne do optymalnego doboru gatunkowego rolin zastosowanych wnasadzeniach zastpczych. Polska posiada rwnie zalecenia jakociowe, Wytyczne musz by dostosowane do warunkw dotyczce materiau rolinnego do zadrzewie siedliskowych iprzestrzennych oraz widokowych, wmiastach (m.in. Heymanowski iin. 1964; Gajda wystpujcych wobszarze nieruchomoci, na ktrej 2007; Grbczewski 2011; normy szkkarskie). bd one realizowane. Wmyl tych opracowa, korzystne jest stosowanie Obowizujce przepisy pozostawiaj du na terenach zieleni miejskiej drzew oobwodach na swobod w okrelaniu przez organ administra- wysokoci 1,3 m, anie mniejszych ni 1618cm cji podanych parametrw dendrometrycznych oraz 1214 cm w pasach zieleni przydronej. i jakociowych materiau szkWpraktyce natomiast stosuje si karskiego przeznaczonego do Wany jest taki dobr drzew do nasadze zastpczych wmianasadze zastpczych (rozmiary, ikrzeww, ktry zrwnoway stach drzewa o obwodach pni wiek itp.). Posiada to due znacze- powstay wrodowisku uszczer- nie wikszych ni 14cm. Skutnie dla ich przyszego utrzymania. bek: odpowiednie drzewo wsto- kuje to np. tym, e nasady koron Wpraktyce przyjtej np. wNiem- sownym dla niego miejscu. znajduj si przecitnie na nieczech iSzwecji, do nasadze zadostatecznej, wwarunkach miejstpczych stosuje si mode drzewa oobwodach pni skich, wysokoci 1,8 m. Niskie osadzenie koron minimum 1618 lub 1820 cm, awjednej trzeciej drzew tego asortymentu wymaga, aby byy one miast wEuropie Zachodniej nawet 2025cm na prowadzone jeszcze przez par lat po posadzeniu. wysokoci 1 m (Pauleit iin. 2002; Embrn 2009; Przewanie zaniedbywane s konieczne zabiegi Doobe iSteinke 2012). WBrukseli sadzi si nawet pielgnacyjne iwefekcie korony nowych drzew jeszcze wiksze drzewa, oobwodach pni ponad pozostaj na niedostatecznej wysokoci. 30cm. Zalety takiego rozwizania wynikaj zpoWprowadzane drzewa w nasadzeniach zawodw logistycznych iekonomicznych: stpczych powinny posiada odpowiedni wiek materia szkkarski dobrze prezentuje si lub okrelone rozmiary parametrw dendromemarketingowo drzewa osigajce wszkce trycznych, np. obwodu pnia, aby po trzech latach obwody pni wtych przedziaach posiadaj rw- okrelonych przez przepisy przekroczy prg noczenie prawidowo uksztatowane bryy 10lat ycia (lub adekwatny do tego wieku przeikorony znasad na wysokoci 2,02,5 m nad dzia obwodwpni). Zobecnych uwarunkowa poziomem gruntu; prawnych wynika, e wprowadzane nasadzenia materia szkkarski daje si atwo transpor- zastpcze powinny przekroczy wiek 10 lat wczatowa, adrzewa s jednoczenie na tyle mae, sie, gdy objte s ustawowo trzyletnim okresem e mieci si ich jednorazowo wiele na platfor- utrzymania ywotnoci13. W przeciwnym razie mach iprzyczepach samochodw ciarowych; mog by naraone na brak ochrony prawnej iusu13
Ustawa oochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880 zpn. zm.), art. 83 ust. 6; art. 84 ust. 4 i5.
Jan ukaszkiewicz
nicie bez koniecznoci uzyskania zezwolenia. Wydanie przez organ administracji decyzji ousuniciu drzew, bez wskazania parametrw jakociowych nasadze zastpczych skutkuje czsto tym, e podmiot usuwajcy drzewa lub krzewy moe posadzi nowe obardzo maej wartoci przyrodniczej. Mog by one wtedy usunite bez koniecznoci uzyskiwania kolejnego zezwolenia (jeli nie przekrocz wieku 10 lat). Wrezultacie dochodzi do patologicznych sytuacji, wktrych wnioskodawca podlega wdwjnasb umorzeniu opat na rzecz rodowiska: za usunicie drzew starych oraz za Rysunek 4. Nasadzenia zastpcze drzew, zwyusunicie drzew modych, posadzonych wzamian korzystaniem dobrej jakoci materiau rolinnego za drzewa stare. odostatecznych rozmiarach, wssiedztwie buInnym przykadem utraty kontroli nad gospodowy nowego biurowca Suewiec, Warszawa dark drzewostanem miejskim jest taka pielgnacja terenw zieleni komunalnej, wktrej dochodzi do uchylenia opat na rzecz rodowiska za usuwanie Wydaje si, e w gospodarce drzewostanami drzew14. Wtakim przypadku organ administracji miast ustalenie wartoci przyrodniczej drzew na uzalenia wydanie zezwolenia na usunicie drzew podstawie parametrw dendrometrycznych jest od sprawdzenia, czy wkonkretbardziej praktyczne, ni na podstanym przypadku zalecane jest, aby Nasadzenia zastpcze powinny wie trudnego do ustalenia kryterium byy one zastpione nowymi na- przekroczy wiek 10 lat wcza- wieku (np.zgodny zobowizujc sadzeniami. Wprzeciwnym razie sie, gdy objte s ustawowo ustaw oochronie przyrody obotrudno mwi oprowadzeniu pie- trzyletnim okresem utrzyma- wizujcy prg 10 lat). Gospodarka lgnacji majcej na celu utrzymania ywotnoci. Nie mona ich ta powinna by prowadzona raczej nie zieleni (Gruszecki 2012). wtedy usun bez zezwolenia. woparciu orealne rozmiary drzew W celu uniknicia tego ro(wartociowe z punktu widzenia dzaju przypadkw, organ administracji waciwy przyrodniczego). Takie podejcie prezentowa bdzie do wydania decyzji, majc na wzgldzie interes znowelizowana ustawa oochronie przyrody, wktrej spoeczny iochron przyrody, powinien rozway parametr wieku ma zosta zastpiony okrelonymi wprowadzanie do nasadze zastpczych drzew przedziaami obwodw pni. odpowiednio wikszych i starszych, np. o obwodach pni 1618 lub 1820 cm z gatunkw iodmian adekwatnych do siedliska ido potrzeb Monitoring wynikajcych np. ze wzgldw estetycznych iadu przestrzennego (niekoniecznie takich samych, W celu lepszej kontroli nad prowadzon gojak drzewa usunite) (rysunek4). Taka sytuacja spodark drzewostanami miejskimi organ adma miejsce np. w stolicy, gdzie Biuro Ochrony ministracyjny powinien stosowa wewntrzn rodowiska Urzdu m. st. Warszawy dopuszcza praktyk rejestracji historii wydawanych decyzji, sadzenie drzew nie modszych ni omioletnie (po dotyczcych nasadze zastpczych. Pozwala ona trzech latach rkojmi drzewa osigaj przecitnie przeciwdziaa naduyciom ze strony wniosko1112lat, co powoduje, e nie mona ich usun dawcw (inwestorw, aszczeglnie developerw) bez zezwolenia). Podobn praktyk stosuje si wykazujcych si czsto wpodejciu do nasadze take np. wBiaymstoku. zastpczych ignorancj, zaniedbaniami lub z
14
Ustawa oochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880 zpn. zm.), art. 86 ust. 1 pkt 8.
wol (rysunek 5)15. Taki podmiot, ubiegajcy si Przede wszystkim naley zda sobie spraw, e po raz kolejny owydanie zgody na wprowadzenie podejmowanie decyzji ousuwaniu drzew iwpronasadze zastpczych, powinien uzyska odmow. wadzaniu na ich miejsce nowych egzemplarzy Urzd wswoim uzasadnieniu powoa si moe wformie nasadze zastpczych, stanowi rodzaj na nieprawidowoci podczas polityki przestrzennej. Organ wprowadzania nasadze podczas Wewntrzna praktyka rejestracji administracji zobowizany jest poprzednich inwestycji wnio- historii wydawanych decyzji, do- do tego, aby prowadzi racjoskodawcy (np.znaczny procent tyczcych nasadze zastpczych, naln polityk przestrzenn drzew obumarych, za kondy- pozwala organom administracyj- i polityk ochrony rodowicja drzew brak pielgnacji). nym przeciwdziaa naduyciom ska woparciu oobowizujce Wymaga to jednak od organu ze strony wnioskodawcw (inwe- prawo. Takim prawem jest na prowadzenia staego monito- storw, aszczeglnie developerw), przykad: gminny program ringu wprowadzanych nasadze ktrzy wykazuj si czsto igno- ochrony rodowiska; miejzastpczych. Procedura kontroli rancj, zaniedbaniami lub z wol. scowy plan zagospodarowajakoci nasadze drzew powinna nia przestrzennego16; przyjta uwzgldnia cztery podstawowe aspekty: przez samorzd strategia rozwoju gminy lub nawet termin kontroli; szczegowe wytyczne dotyczce nasadze zastp wskazanie uczestnikw kontroli iokrelenie czych, uchwalone przez rad gminy. Gospodarka ich funkcji; drzewostanem miejskim wchodzi wzakres polityki okrelenie metody oceny jakoci nasadze za- przestrzennej, musi by wic prowadzona wsposb stpczych; spjny ikompleksowy. Wskazane jest na przykad, okrelenie postpowania w przypadku nie aby gmina posiadaa okrelone ijednakowe dla wywizania si zobowizku przeprowadzenia wszystkich podmiotw kryteria odnoszce si do nasadze zastpczych. okrelania jakoci iliczebnoci nasadze zastpPowysza wewntrzna praktyka nie zostaa unor- czych (Chojnacka 2007). mowana adnym zapisem prawnym. Mimo to, jest Nadzr urzdowy nad jakoci, wartoci ona powszechna wwielu urzdach (organach wydaj- przyrodnicz iestetyk nowych nasadze drzew cych decyzje) polskich gmin imiast (np. Wydzia ro- ikrzeww mona uzna take za wyznacznik adu dowiska iRolnictwa Urzdu Miejskiego Wrocawia). przestrzennego. Organ administracji, kierujc si polityk przestrzenn ipolityk ochrony rodowiska gminy, ma podstawy, by uzalenia decyzj zezwalajc na usunicie drzew od wprowadzenia Polskie narzdzia prawne nasadze zastpczych, precyzujc wzalenoci od pozwalajce na zastosowanie potrzeb ich podane cechy: nasadze zastpczych gatunki (odmiany) drzew ikrzeww; jako materiau szkkarskiego (m.in. rozZapisy prawne dotyczce wprowadzania nasadze zastpczych s bardzo oglne. Skutkuje to dowolmiary izwizany ztym wiek drzew); liczebno (wysz ni wynikajc ze wspnoci interpretacji. Interes spoeczny mona wic czynnika 1:1); chroni przy wykorzystaniu zasad oglnych prawa ochrony rodowiska oraz celw, ktrych realizacji pomiejsce posadzenia (okrelone przez prawo miejscowe, np. przez miejscowy plan zagowinna suy ochrona przyrody (np. zasada zrwnowaonego rozwoju lub kompensacja przyrodnicza). spodarowania przestrzennego).
Np. umorzenie po 3 latach postpowania, dotyczcego niewykonania lub zaniedbania nasadze zastpczych zpowodu rozwizania spki deweloperskiej realizujcej inwestycj izmiany wacicieli dziaek (powstaa wsplnota mieszkaniowa). 16 Wprzypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego mona opiera si na zapisach studium uwarunkowa ikierunkw zagospodarowania gminy, ktrego sporzdzenie jest obowizkowe.
15
Jan ukaszkiewicz
Rysunek 5. Brak skutecznej kontroli nasadze zastpczych moe doprowadzi do ich degradacji Warszawa
Decyzja organu administracji wsprawie wprowadzenia nasadze zastpczych musi posiada odpowiednie merytoryczne iformalne uzasadnienie. Uwarunkowanie usunicia drzew lub krzeww od naoenia obowizku wprowadzenia nasadze zastpczych, speniajcych okrelone cechy: powinno zosta poprzedzone przeprowadzeniem postpowania dowodowego na okoliczno stanu rodowiska przyrodniczego, przy czym analiza taka powinna dotyczy obszaru wikszego, anieli obszar nieruchomoci, ktrej wniosek owycicie drzew dotyczy17. Organ administracji, wskazujc wdecyzji form nasadze zastpczych,
17 18
okrela j na podstawie np. stosownych przepisw prawa materialnego iformalnego, wskaza miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub ekspertyz sporzdzonych woparciu opostanowienia studium uwarunkowa ikierunkw zagospodarowania gminy18. Tak przygotowana decyzja, wrazie odwoania si od niej podmiotu ubiegajcego si ozezwolenie, stanowi dla Samorzdowych Kolegiw Odwoawczych (SKO) podstaw do przeprowadzenia postpowania wformie dowodowej (wymaganej przez Kodeks postpowania administracyjnego). Mona stwierdzi oglnie, e wwielu miastach Polski istniej liczne przykady pozytywnego rozpatrzenia tego rodzaju spraw przez SKO. Stanowi one casus, na ktry organy administracji mog si powoywa wswojej pracy. Okrelajc warunki kompensacji przyrodniczej wzamian za usuwane drzewa, polskie organy administracji zdecydowanie czciej stosuj instrument finansowy (opaty za usuwane drzew lub krzeww) ni nasadzenia zastpcze ( Jerzmaski 2011). Nie oznacza to jednak automatycznie, e pierwsza wspomniana forma zagwarantowania rekompensaty za usunicie drzew lub krzeww jest korzystniejsza od drugiej. Zwyczaj preferowania opat nie moe by uwarunkowany jedynie uznaniem organu (bowiem to uznanie ma wyrane granice). Organ administracyjny, wydajc decyzje odnonie do wprowadzania nasadze zastpczych, jest zdeterminowany postanowieniami art. 7 Kodeksu postpowania administracyjnego, nakazujcego zaatwienie sprawy zuwzgldnieniem interesu spoecznego isusznego interesu obywateli. Wzwizku ztym decyzja onaoeniu opaty, zamiast wprowadzenia nasadze zastpczych, powinna by bardzo starannie uzasadniona. Przede wszystkim naley kierowa si zasadami zrwnowaonego rozwoju iwyranie wskazanymi wzgldami przyrodniczymi19.
Wyrok WSA wPoznaniu zdnia 10 marca 2009 r., II SA/Po 823/08, CBOSA (za: Gruszecki 2013). Zgodnie zart. 72 ust. 4 Ustawy Prawo ochrony rodowiska wymagania zwizane m.in. zurzdzaniem iksztatowaniem terenw zieleni okrela si na podstawie opracowa ekofizjograficznych. Kada gmina powinna mie opracowania/operaty odnoszce si do terenw zieleni, wtym take do drzew ikrzeww (lub innych elementw przyrodniczych), ktre bezwzgldnie musz by zachowane oraz tych, ktre mog zosta usunite iwskazujce miejsca do prowadzenia dziaa kompensacji przyrodniczej ze szczegowym wskazaniem sposobu kompensacji (np. nasadze zastpczych). 19 WCzechach ina Sowacji opata za usunicie drzew lub krzeww jest naliczana jedynie wtedy, gdy nie s moliwe nasadzenia zastpcze. Zgodnie zorzecznictwem, sytuacja taka zachodzi bez wtpliwoci jedynie wtedy, gdy wdanej jednostce administracyjnej (gminie) nie ma faktycznie miejsca na dokonanie nowych nasadze ( Jerzmaski 2011).
docelowo oparte na systemach informacji przestrzennej (GIS). Przykadem moe by Olsztyn, wktrym nasadzenia kompensacyjne s istotnym elementem zrwnowaonego rozwoju wkontekcie Wyniki wieloletnich bada, prowadzonych wskali gospodarowania drzewostanem miejskim. Obecglobalnej nad ocen iwycen wpywu drzew na wanie miasto posiada okrelone kierunki rozwoju runki ycia ludzi wmiastach, pozwalaj uznawa je wpostaci programw wprowadzania nasadze roza cz odrbnego systemu tzw. zielonej infrastruk- linnoci. Dziki wsppracy zlokalnymi spoecztury, speniajcej okrelone funkcje uytkowe ista- nociami poszczeglnych dzielnic iosiedli udao si nowicej majtek trway miast, podobnie jak system wskaza tereny do przyszych zadrzewie. Jest to infrastruktury technicznej, tzw. szarej infrastruktury etap poprzedzajcy wdroenie Miejskiego Systemu (np. Wolf 2003). Wwielu krajach na wiecie nara- Informacji Przestrzennej, umoliwiajcego docesta wiadomo, e dugoterminowe lowo cige wprowadzanie nowych inwestowanie wdrzewa na terenach Dziki wsppracy zlokal- danych iuzupenianie ju istniejmiast pozwoli ograniczy duo nymi spoecznociami po- cych. Podobna oglnomiejska baza wiksze koszty winnych sektorach szczeglnych dzielnic iosie- danych o terenach zieleni opragospodarki, np. wydatki na budow dli udao si wskaza tereny cowywana jest w Warszawie pod i utrzymanie szarej infrastruktury do przyszych zadrzewie. kierunkiem Biura Ochrony ro(np. Schwab 2008). dowiska. Tego typu inwentaryzacj Wspczenie zarzdy wduych miastach euro- mona prowadzi rwnie woparciu oinformacje pejskich dysponuj bardzo szczegowymi, elektro- pozyskane od spoeczestwa (por. Czepkiewicz nicznymi bazami danych, na temat wystpujcych na wtym tomie). ich terenie drzewostanw (np. Hamburg posiada tak Rozwj kadego miasta jest podany, jednak baz od blisko 20 lat). Wkrajach wiodcych wba- wie si on czsto zusuwaniem drzew zpowodu daniach nad drzewostanami miejskimi (np.Stany wykonywania nowych inwestycji. WPolsce trudn Zjednoczone, Niemcy, Wielka Brytania, Australia), do ominicia przeszkod wrealizacji nasadze zaadministracja duych miast wykorzystuje bazy da- stpczych s gbokie podziay odpowiedzialnoci nych drzew do optymalnego zarzdzania ich zasobem. wstrukturze zarzdzania terenami miast. Wduej Dziki temu istnieje na przykad moliwo rezerwo- mierze utrudniaj one kontrol istymulacj procesu wania zwyprzedzeniem optymalnej przestrzeni na zrwnowaonego rozwoju wkontekcie gospodakorony isystemy korzeniowe. Mona te szacowa rowania drzewostanem miejskim. Grup podmiokoszty zwizane zutrzymaniem drzew wmiecie (np. tw zarzdzajcych terenami zieleni miast, gdzie McPherson 2007). Przykadem jest Hamburg, gdzie mog by lokowane nasadzenia zastpcze, tworz w2011 r. zastosowano cyfrow map zadrzewie, np.: gminy, spdzielnie mieszkaniowe, zarzdy opart na systemach informacji przestrzennej (geo- drg, osoby prywatne itd. Zgodnie zprzepisami, graphic information system, GIS), do realizacji programu do dbaoci ostan zieleni miejskiej zobowizany nowych nasadze kompensujcych ubytki wdrzewo- jest waciciel terenu, na ktrym si ona znajduje20. stanie ulicznym (kampania Mein Baum Meine Przykadem rozdrobnienia kompetencji wzarzStadt zokazji uzyskania tytuu Zielonej Stolicy Eu- dzaniu obszarami zieleni jest Warszawa (parki miejropy). Dane GIS umoliwiay np. wskazanie opty- skie, lasy miejskie iziele przyuliczna, tj. trawniki, malnego doboru gatunkowego do zasobw przestrzeni zadrzewienia izakrzewienia towarzyszce drogom miejskiej oraz oszacowanie kosztw zwizanych zre- icigom komunikacyjnym), ktrymi gospodaruje alizacj nasadze (Doobe iSteinke 2012). 18dzielnic. Pozostae rozlege tereny miasta, np. Wspczenie wiele miast wPolsce opracowuje ziele osiedlowa, znajduj si wgestii innych podlub posiada programy rozwoju zieleni wmiecie, miotw (Lisicki 2009).
Nasadzenia zastpcze wgospodarce drzewostanami miejskimi (przykady)
20
Ustawa Prawo ochrony rodowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627 zpn. zm.).
Jan ukaszkiewicz
Wspczenie podejmowane s prby rozwizania tego problemu poprzez centralizacj zarzdzania. We Wrocawiu Zarzd Zieleni Miejskiej, podlegajcy pod departament Architektury iRozwoju, zarzdza wikszoci terenw zieleni. Niektre miasta (np.Gdynia, Olsztyn, Szczecin, Warszawa) rozwizuj ten problem przez centralizacj ikoordynacj nadzoru nad ochron, ksztatowaniem irozwojem terenw zieleni, m.in. dziki ustanowieniu przez zarzd miasta funkcji miejskiego architekta krajobrazu, ogrodnika miejskiego lub kuratora zieleni. Stan wieLiteratura
Borowski, J., Pstrgowska, M., 2010. Effect of street conditions, including saline aerosol, on growth of the small-leaved limes. Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego, 58, s. 1524. miejska , 9.
dzy na temat drzew miejskich pozwala stwierdzi, e caociowe zarzdzanie od skali makro do skali mikro pozwala na efektywn koordynacj iskuteczno dziaa. Natomiast wprzypadku, gdy drzewa miejskie podlegaj pod wiele rnych jednostek administracji lokalnej iinnych podmiotw, system zarzdzania jest mao efektywny zpowodu rozdrobnienia isprzecznoci kompetencji, mnogoci przepisw ibraku jasno okrelonej odpowiedzialnoci, np. przy podejmowaniu decyzji opielgnacji lub usuwaniu drzew iwprowadzaniu zamiast nich nasadze zastpczych.
Heymanowski, S., Milewski, J., Terpiski, Z., 1964. Poradnik Jerzmaski, J., 2011. Nasadzenia zastpcze granice zadrzewieniowca , Warszawa: PWRiL.
Chojnacka, I., 2007. Tereny zieleni wprawie (NSA). Ziele Dmuchowski, W., Badurek, M., 2001. Stan zieleni
Lisicki, P., 2009. Zielony wizerunek stolicy. Ziele Miejska , McPherson, E.G., 2007. Benefit-based tree valuation. Morse, S.C., 1978. Trees in the town environment. Journal of Pauleit, S., Jones, N., Garcia-Martin, G., GarciaArboriculture, 4, s. 16. Arboriculture and Urban Forestry, 33, s. 111. 1, s. 2022.
swobody organu. Przegld Komunalny, 5, s. 3031.
przyulicznej wWarszawie na podstawie wieloletnich obserwacji idowiadcze Ogrodu Botanicznego. W: Ziele Warszawy. Problemy inadzieje. Materiay zOglnopolskiej Konferencji Naukowo-Technicznej, Warszawa: CZRB PAN, s. 1931.
Doobe, G., Steinke, W., red., 2012. Mein Baum Meine Embrn, B., red., 2009. Planting beds in the city of Stockholm: Foster, R., Blaine, J., 1978. Urban trees survival: trees in the Gajda, M., red., 2007. Zalecenia dotyczce realizacji terenw side-walk. Journal of Arboriculture, 4, s. 1417. ahandbook, City of Stockholm. Stadt. Freie und Hansestadt Hamburg.
Valdecantos, J.L., Rivire, L.M., Vidal-Beaudet, L.,
Bodson, M., Randrup, T.B., 2002. Tree establishment survey. Urban Forestry & Urban Greening, 1, s. 8396. Spring, s. 912.
practice in towns and cities Results from aEuropean Schwab, J., 2008. Planning for health trees. American Forests, Szczepanowska, H.B., 2001. Drzewa wmiecie, Warszawa: Szczepanowska, H.B., Latos, A., 2009. Synteza bada warunkw polskich, Warszawa: IGPiM. Hortpress.
zieleni, Krakw: Polskie Stowarzyszenie Wykonawcw
Grbczewski, J., red., 2011. Zalecenia jakociowe dla ozdobnego materiau szkkarskiego, Warszawa: Zwizek Szkkarzy Polskich.
Terenw Zieleni iArchitektw Krajobrazu Ziele Polska.
izaoenia merytoryczne metody wyceny wartoci drzew dla
Wolf, K.L., 2003. Ergonomics of the city: green
Gruszecki, K., 2012. Pielgnacja drzew ikrzeww wwietle aktualnych rozwiza prawnych. Uprawa iOchrona Drzew, 26, s. 2234.
infrastructure and social benefits. W: C. Kollin, red.
Engineering Green: Proceedings of the 11th National Urban Forest Conference, Washington, D.C.: American Forests.
Gruszecki, K., 2013. Prawne aspekty nasadze kompensacyjnych na podstawie ustawy oochronie rodowiska , Pozna: Dendros Konferencje iSzkolenia, s. 3844.
Podoa strukturalne iinne metody uatwiajce rozwj drzew wtrudnych warunkach siedliskowych miast
Marzena Suchocka Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego wWarszawie Instytut Gospodarki Przestrzennej iMieszkalnictwa
Warunki siedliskowe oraz uszkodzenia zwizane zprocesem inwestycyjnym czsto wpywaj na drastyczne skrcenie okresu ycia drzew miejskich. Wwielu przypadkach konieczne staje si stosowanie alternatywnych rozwiza projektowych wzakresie poprawy warunkw siedliskowych rozwoju drzew wmiecie, takich jak: podoa strukturalne, porowate nawierzchnie, podwieszone (rampowe) chodniki lub krawniki mostowe iinne detale konstrukcyjne chronice system korzeniowy. Rozwizania tego typu s stosowane np. wSkandynawii, pojawiaj si te pionierskie przykady wPolsce. Umoliwiaj one popraw gospodarki wodnej, zapewniaj drzewom niezbdn przestrze korzenienia si oraz pozwalaj na ochron systemw korzeniowych przed zagszczeniem gleby. Tego typu rozwizania pokazuj, e mona pogodzi obecno drzew iinfrastruktury wmiecie. Sowa kluczowe: drzewa wmiecie, drzewa na placu budowy, chodniki rampowe, porowate powierzchnie, rozszczelnianie powierzchni
Podoa strukturalne i inne metody uatwiajce rozwj drzew w trudnych warunkach siedliskowych miast
Wprowadzenie
Warunki siedliskowe oraz uszkodzenia zwizane zprocesem inwestycyjnym czsto drastycznie skracaj okres ycia drzew miejskich. Szacuje si, e wcentrach wielkich miast nowo sadzone drzewa mog przey okoo 10 lat (Dmuchowski iBadurek 2001). Wwielu przypadkach konieczne staje si stosowanie alternatywnych rozwiza projektowych wzakresie poprawy warunkw siedliskowych drzew wmiecie, takich jak: podoa strukturalne; detale konstrukcyjne (np. porowate nawierzchnie, podwieszane chodniki, alternatywne obrzea lub krawniki). Celem tekstu jest pokazanie, e mona pogodzi obecno drzew iinfrastruktury wmiecie. Prezentowane rozwizania techniczne eliminuj konflikt pomidzy drzewami ainfrastruktur lub go zmniejszaj. Umoliwiaj tym samym istnienie drzew isprawnych cigw komunikacyjnych bez koniecznoci rezygnowania zkorzyci pyncych zobecnoci drzew dla mieszkacw miasta.
Rysunek 1. Rozwizanie konfliktu potrzeb pieszych, kierowcw samochodw idrzew czsto koczy si obumieraniem drzewa
Problemy drzew przyulicznych

Jak wspomniano powyej, gwne przyczyny zamierania drzew miejskich zwizane s zniewaciwymi dla ich rozwoju warunkami siedliskowymi. Konflikty zinfrastruktur naziemn ipodziemn powoduj uszkodzenia mechaniczne korzeni, pnia ikorony (Suchocka 2010). Ograniczenia przestrzenne powoduj brak miejsca dla korzeni oraz brak dostpu tlenu iwody do systemu korzeniowego (rysunek 1). Zniszczenie iprzemieszanie warstw glebowych wtrakcie budowy drg, ukadania instalacji oraz innych prac budowlanych, prowadzi do niszczenia struktury iskadu gleb wmiecie. Ukadanie nawierzchni metod standardow, zbyt blisko drzewa (rysunek 2), czsto powoduje rozlege uszkodzenia jego systemu korzeniowego. Obecno instalacji take bezporednio pogarsza warunki rozwoju korzeni, przykadowo instalacje CO przez podgrzewanie i wysuszanie gleby. Jak wspomniano powyej, podoe jest czsto bardzo zej jakoci,
40 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013 Rysunek 2. Konflikt pomidzy nawierzchni asystemem korzeniowym drzewa trudno jest rozwiza pozytywnie dla drzewa, jeeli zastosowany zostanie tradycyjny detal techniczny, ktrym moe by nawet typowe obrzee bez modyfikacji
zanieczyszczone rnymi odpadami budowlanymi. Wymieszane znimi gleby miejskie mog posiada nieprawidowy alkaliczny odczyn, co wpoczeniu zczstym dodatkowym zasoleniem potguje skutki suszy fizjologicznej. Ubicie gleby zmniejsza jej przepuszczalno iutrudnia wymian gazow. Jako skutek pojawia si deficyt powietrza. Niewystarczajca ilo lub dostpno tlenu wzagszczonej glebie ogranicza rozwj ifunkcjonowanie korzeni. Gdy ograniczony jest rozrost masy korzeniowej zpowodu ubitej gleby, dla roliny dostpne jest mniej skadnikw pokarmowych iwody (Suchocka 2011 a, b). Zczasem staje si to przyczyn niewaciwego rozwoju, awkonsekwencji zamierania imierci drzewa.
Marzena Suchocka
Zapotrzebowanie na gleb nowo sadzonych drzew

Proces planowania nowych nasadze lub rewitalizacji nasadze istniejcych wie si zokreleniem wymaganej dla konkretnego drzewa iloci gleby, dostpnej dla prawidowego funkcjonowania bryy korzeniowej (Costello iJones 2003). Drzewa posadzone wniewielkich misach bd zamieray znacznie szybciej ni te, ktrym zapewniono waciw objto gleby do korzenienia si. Odpowiednia ilo gleby, dostosowana do oczekiwanych rozmiarw drzewa, pozwala na jego dugoletni, prawidowy rozwj (rysunek 3). Wcelu oszacowania iloci gleby, niezbdnej dla prawidowego rozwoju, moliwe jest dostosowanie wielkoci optymalnej misy do przewidywanej rednicy pnia lub powierzchni rzutu korony dorosego drzewa (rysunek 4). Metoda ta moe by pomocna wprzypadku projektowania mis do sadzenia modych drzew lub powikszania mis ju istniejcych. Przykadowo dla drzewa ozakadanej rednicy pnia 41 cm zalecane jest 28 m3 objtoci gleby dla jego korzenienia si (rysunek 4). Do oblicze naley uwzgldni warstw gbokoci do 90 cm, bo tam rozwija si wikszo korzeni.
Metody poprawy warunkw siedliskowych rozwoju drzew

Poniej przedstawiono charakterystyk szeregu rozwiza technicznych, pozwalajcych wprocesie projektowym na ochron systemw korzeniowych drzew. Podoa strukturalne Gleby strukturalne, oparte na kruszywach makadamowych, zapewniaj moliwo dowolnego ksztatowania przestrzeni korzenienia si dla drzew, stwarzaj optymalne warunki dla rozwoju korzeni oraz umoliwiaj nasadzenia drzew i krzeww nawet wwarunkach powtarzajcego si zasolenia. Wieloletnie dowiadczenia krajw skandynawskich pokazuj, e moliwa jest wymiana gleby wsystemach korzeniowych drzew wfazie osilnych oznakach stresu abiotycznego. Wprzypadku waciwego wykonania, daje to bardzo dobre rezultaty wzakresie poprawy ywotnoci drzew (Alvem iin. 2009). Ten rodzaj podoy strukturalnych moe by stosowany jako podbudowa pod nawierzchnie piesze, jezdne lub parkingi.
Strefa widocznych korzeni strukturalnych
Potrzebna do prawidowego wzrostu ilo ziemi
Rzut korony drzewa
Misa 1,2 x 1,2 m
Rysunek 3. Pogldowe porwnanie minimalnej dla rozwoju drzewa powierzchni gleby do mis czsto spotykanych wmiastach (Suchocka 2012) Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 41
112/61 84/51 59/41 45/31 30/20 13/10 6 11 17 23 28 34 40 45
Rzut korony (m3)/rednica pnia (cm)
Wymagana ilo gleby (m3)
Rysunek 4. Wymagana optymalna ilo gleby dla drzew sadzonych wmiastach (Suchocka 2012)
Wmetodzie tej, po zaplanowaniu strefy wykopu uzalenionej od przypuszczalnego ksztatu systemu korzeniowego, zdegradowana gleba usuwana jest wprzyjazny sposb (wymywana wod lub zzastosowaniem powietrza pod cinieniem). Wymiana gleby przeprowadzana jest rednio do gbokoci 40 cm. Po usuniciu gleby, podglebie pomidzy korzeniami strukturalnymi jest rozluniane pod cinieniem. Nastpnie ukadana jest mieszanka amanego kamienia warstwami ozmniejszajcym si uziarnieniu (dolna warstwa frakcji kruszywa to 100150 mm, agrna
6292 mm). Wprzestrzenie pomidzy kamieniami wmywana jest gliniasta ziemia urodzajna, zawierajca 34% humusu irozoonej prchnicy. Sztuczne podoe dla drzew powinno by jednorodne wcaym profilu. Musi ono zosta przebadane pod ktem zasobnoci, abraki uzupenione nawozami. Na powierzchni ukadana jest odpowiednia nawierzchnia, np. trawnik, nawierzchnia utwardzona lub wir (rysunek 5). Ukad frakcji powoduje, e mieszanki nie mona zagci, nawet wprzypadku przejazdu samochodw oduym ciarze lub przy duym nateniu ruchu, dlatego te moe suy jako podbudowa pod nawierzchni piesz lub pieszo-jezdn. Pierwsze projekty wymiany gleby zdegradowanej na podoa strukturalne zrealizowane zostay wkrajach skandynawskich w2002 r. Celem byo rozwizanie problemw drzew przyulicznych, rosncych na glebach zasolonych izdegradowanych. Rwnie wPolsce, na przykad wPoznaniu, zastosowano rozwizanie projektowe na bazie gleb strukturalnych Structural Soil (Trowbridge iBassuk 2004). Mieszanka przygotowana wlaboratorium drogowym bazowaa na frakcji grysu bazaltowego (1622 mm) wiloci 83%, iu gliniastego lub piasku sabogliniastego 16% oraz domieszki hydroelu. Projekt wykonany zosta w2007 r. Posadzono 16
Wymiary dorosego drzewa
Makadamowa warstwa napowietrzajca, frakcja 6292 mm
Otwarta przestrze wypeniona gleb organiczn
Strukturalna gleba makadamowa, frakcja 100150 mm
Komora wentylacyjna
Rysunek 5. Podoe strukturalne typu makadamowego (na podst.: Alvem iin. 2009) 42 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
Marzena Suchocka
grusz Pyrus calleryana Chanticleer wpasie oszerokoci 1,5 m oraz gbokoci 0,60,7 m (Milanowska 2012, Milanowska iSuchocka 2013). Drzewa s regularnie podlewane inawoone, zaszczepiono rwnie mikoryz wich system korzeniowy. Badania kondycji przeprowadzono pi lat po posadzeniu, we wrzeniu 2012 r. Wykazay one, e grusze s wdobrej kondycji, nie wymieniono wtym czasie adnego egzemplarza. Sposobem na zwikszenie powierzchni korzenienia si drzew jest rwnie system Silva Cell, skadajcy si zelementw moduowych skrzy owysokoci 40 cm, ukadanych maksymalnie na wysoko trzech warstw (rysunek 6). Podobnym rozwizaniem jest system antykompresyjny RootCell, wykorzystany m.in. wPoznaniu, ktrego elementy maj wysoko jedynie 27 cm. Wobu przypadkach wewntrz konstrukcji ukadana jest gleba, ktra ma suy korzenieniu si drzewa. Szkielet konstrukcji zapobiega zagszczeniu gleby. Inne metody poprawy warunkw siedliskowych zastosowano wCzstochowie, gdzie rowy wegetacyjne oszerokoci 1 m oraz gbokoci 0,8 m wypeniono mieszank glebow zdomieszk keramzytu, ktry mia zapewni dobre warunki powietrzne dla systemu korzeniowego drzew. Niewielki d do sadzenia drzew owymiarach 100x100x80 cm, ktry wykonano wLublinie, jest rozwizaniem standardowym. Wtym przypadku rwnie wypeniony zosta mineralno-organiczn gleb (warstwa gruboci 40 cm oskadzie: 70% ziemi kompostowej, 15% piasku gruboziarnistego, 15% keramzytu), uoon na podglebiu wymieszanym z30% wiru. ywotno drzew sadzonych wdole tego typu zostaa porwnana przez Milanowsk (2012) zywotnoci drzew posadzonych innymi metodami. Wbada-
Brya korzeniowa w balocie Ziemia do sadzenia
Przewd drenaowy
Pod balotem podoa ubite do 90%
Rysunek 6. Schemat konstrukcji typu Silva Cell
niach tych porwnano rwnie ilo dostpnej dla korzeni sadzonych drzew gleby. Zzestawienia powyszych rozwiza (tabela1) wynika, e najlepsze proporcje dostpnej gleby do powierzchni korzenienia (zarwno na m2; jak i w przeliczeniu na jedno drzewo) odnotowano wprzypadku mieszanki kamienno-glebowej oraz dou wegetacyjnego. Badania wykazay, e drzewa posadzone tymi metodami miay najlepsz ywotno. Natomiast dwa na trzy drzewa sadzone wniewielkich doach wLublinie byy wzym lub bardzo zym stanie zdrowotnym. Wyniki bada potwierdzaj, e istotne jest zapewnienie odpowiedniej iloci podoa dla prawidowego rozwoju drzew.
Tabela 1. Zestawienie zastosowanych wPolsce wielkoci przestrzeni korzenienia si, dostpnej dla drzew przy rnych sposobach sadzenia (na podst.: Milanowska 2012) Zastosowana metoda; lokalizacja Mieszanka kamienno-glebowa; Pozna System RootCell; Pozna Rw zmieszank glebow; Czstochowa Niewielki d; Lublin Powierzchnia korzenienia na jedno drzewo (m) 9 9,4 5 1 Objto podoa korzenienia na jedno drzewo (m) 6,3 2,5 4 0,8 Objto podoa korzenienia na 1 m powierzchni (m) 0,7 0,27 0,8 0,8
Detale konstrukcyjne Zastosowanie detali konstrukcyjnych przyjaznych drzewom umoliwia ochron przynajmniej czci systemu korzeniowego, zapewnia dostp wody ipowietrza do systemu korzeniowego lub ochron gleby przed zagszczeniem. Nale do nich nawierzchnie przepuszczalne, krawniki typu mostowego, nieregularne ksztatowanie nawierzchni lub rozkadanie jej ciaru punktowo, podwieszone nawierzchnie, chodniki rampowe, punktowe fundamentowanie ogrodze. Zazwyczaj koszt zastosowania tych rozwiza jest zbliony do kosztu rozwiza konwencjonalnych. Przedstawione poniej rozwizania powinny by dostosowywane do lokalnych warunkw siedliskowych ispecyfiki inwestycji. Nawierzchnie przepuszczalne Pozwalaj na dostp powietrza iwody do systemu korzeniowego drzew. Nawierzchnie wodoprzepuszczalne i porowate, takie jak HanseGrand (rysunek7) lub porowaty beton, zapewniaj infiltracj co najmniej 60 cm/godz. icharakteryzuj si porowatoci 30%. Zastosowanie tego typu nawierzchni zapewnia, e 714% wody opadowej jest dostpne dla rolin. Pielgnacja nawierzchni polega na czyszczeniu ich zzastosowaniem odpowiednich maszyn (porowaty beton) lub niewielkim uzupenianiem kruszywa wczasie corocznego przegldu (HanseGrand). Chodniki ozmodyfikowanym przebiegu Kade rozwizanie, ktre pozwala na zwikszenie powierzchni dostpnej dla korzeni drzewa, jest warte rozwaenia izaprojektowania. Na rysunku 8 przedstawiono przykadow modyfikacj przebiegu chodnika, ktra zapewnia korzeniom maksymalnie du powierzchni gleby, a co za tym idzie, najlepsz wdanej sytuacji dostpno tlenu iwody. Chodnik rampowy Chodnik rampowy, zwany te pomostem chodnikowym, pozwala na ochron czci systemu korzeniowego (rysunek 9). Takie rozwizanie eliminuje konieczno przycinania nabiegw korzeniowych, dziki zastosowaniu nawierzchni wspartej punktowo.
Fot. Mariusz Krynicki
Rysunek 7. Przepuszczalna nawierzchnia HanseGrand uoona wssiedztwie drzew, jako rozwizanie mniej inwazyjne od standardowych nawierzchni
Rysunek 8. Nieregularny ksztat chodnika jest jednym ze sposobw zwikszenia otwartej przestrzeni wssiedztwie drzewa 44 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
Marzena Suchocka
Krawniki alternatywne Wzwizku ztym, e monta krawnika tradycyjnego powoduje konieczno wykopania rowu gbokoci do okoo 50 cm (wykonanie podbudowy iosadzenie krawnika), czsto stosowane s rozwizania alternatywne (rysunek 10). Wssiedztwie drzewa mona, zamiast wkopywania krawnika, uoy go na podbudowie. Poza zmniejszeniem gbokoci niezbdnego wykopu, otrzymujemy rwnie barier utrudniajc podjechanie samochodu wssiedztwo pnia drzewa. Jako wykoczenie krawdzi nawierzchni, mona rwnie zastosowa rynienk odwadniajc lub prefabrykowan pyt betonow (rysunek 10). Innym rozwizaniem, ktre chroni cz systemu korzeniowego drzewa, jest zastosowanie obrzea kotwionego punktowo. Moe to by metalowa, drewniana lub plastikowa listwa zodpowiednimi kotwami (rysunek 11). Odmian takiego obrzea jest krawnik mostowy, stosowany jako detal konA)
strukcyjny w sytuacji, kiedy istnieje kolizja krawnika znabiegami korzeniowymi drzewa. Takie rozwizanie pozwala na zachowanie korzeni idziki wycitej czci krawnika umoliwia ustawienie go bezkolizyjnie wssiedztwie drzewa (rysunek 12). Punktowe fundamenty ogrodze Wprzypadku koniecznoci przeprowadzenia ogrodzenia wsystemie korzeniowym drzewa, moliwe jest wsparcie go punktowo (rysunki 13 i14). Wtym przypadku nie ma koniecznoci cicia czci korzeni rozwinitej pod projektowanym ogrodzeniem. Punktowe wsparcie ogrodzenia, jak rwnie zmiana jego biegu na odcinku ssiadujcym zdrzewami, jest rozwizaniem prostym ibardzo skutecznym (rysunek 15). Jest to dobry przykad alternatywnego detalu projektowego, ktrego zastosowanie nie generuje dodatkowych kosztw, a pozwala na skuteczn ochron korzeni drzew rosncych wssiedztwie.
Drzewo isniejce
Spoina czca chodnik z pomostem
Betonowe stopy fundamentowe
Obrzee
Porcz dla pieszych
B)
Pyta chodnikowa
Korzenie
Stopa fundamentowa
Spoina
Rysunek 9. Chodnik rampowy: (A) rzut z gry, (B) przekrj (na podst.: Costello iJohnes 2003)
Pooony krawnik Krawnik
Podbudowa z kruszywa Geowknina Rodzima gleba Mata przeciw osuwaniu si gleby Prefabrykowane korytko Rynienka odpywowa
Podbudowa z kruszywa Geowknina Rodzima gleba Stela przeciw osuwaniu si gleby Pyta betonowa ze stop fundamentow Pyta betonowa ze stop fundamentow
Podbudowa z kruszywa Geowknina Rodzima gleba Stela przeciw osuwaniu si gleby
Rysunek 10. Alternatywne krawniki: typowy pooony, prefabrykowane korytko ciekowe, prefabrykowana pyta betonowa zakoczona rodzajem krawnika
Krawenik kotwiony punktowo typu eko-bord Krawnik zbrojony typu mostowego O isniejcego drzewa Przestrze otwarta Stalowy ktownik lub obrzee typu eko-bord Min. 25 cm 1 m 1m Prty zbrojeniowe 20 cm 25 cm
Kostka na piasku Kotwa
Krawnik o wysokoci minimalnej 45 cm
Krawnik typu mostowego moe by licowany grub stalow blach dla wzmocnienia
Rysunek 11. Obrzee typu eko-bord kotwione punktowo 46 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
Rysunek 12. Krawnik zbrojony typu mostowego (na podst.: Szczepanowska 2008)
Marzena Suchocka
2,53,0 m Murek/ogrodzenie Paskownik stabilizujcy murek na betonowej stopie
Metalowy dwigar Betonowa stopa 510 cm 45 cm
Istniejce korzenie gwne
Rysunek 13. Ogrodzenie murowe, zawieszone na metalowym dwigarze opartym punktowo na stopach betonowych
2,53,0 m Murek/ogrodzenie Betonowy sup wzmocniony zbrojeniem
Metalowy dwigar
510 cm 45 cm
Istniejce korzenie gwne
Rysunek 14. Ogrodzenie murowe wsparte na metalowym dwigarze zakotwiczonym wbetonowych supach
Wpyw na bilans wodny miast

Opisane powyej rozwizania, poza popraw warunkw siedliskowych drzew, peni rwnie inne role istotne dla funkcjonowania miasta. Zastosowanie podoy strukturalnych daje moliwo poprawy gospodarki wodnej na terenach zurbanizowanych (por. Wagner iin. wtym tomie). Peni one rol okresowych zbiornikw wodnych zlokalizowanych pod powierzchni terenu (rysunek 16). Posadzone na tym terenie drzewa pobieraj wod w okresie wegetacyjnym. Pomiary przeprowadzone wMalm latem 2006 r. pokazay, e kade drzewo orednicy korony okoo 14 m pobiera blisko 670 litrw wody wcigu dnia, co wskazuje na ogromny potencja poprawy gospodarki wodnej wmiecie (Alvem iin. 2009). Wprowadzenie
wody wsystemy korzeniowe drzew powoduje, e rozwizujemy problem nawadniania ijednoczenie poprawiamy mikroklimat ipojemno retencyjn wmiecie. Wprowadzenie wody w system korzeniowy drzew przyulicznych obarczone jest jednak pewnym ryzykiem. Gleba musi mie dobre zdolnoci retencyjne imusi by zachowana moliwo odprowadzenia lub odcicia dostpu wody zmisy. Zbyt dua ilo wody wypenia pory wglebie iprowadzi do braku dostpnoci tlenu dla drzewa. Gleby ze zbyt du iloci czci spawialnych nie pozwalaj na dostateczn infiltracj wody opadowej. Uycie soli do odnieania na glebach oduej zawartoci czci ilastych wymaga uwagi, kiedy wprowadzana jest do nich woda opadowa zchodnikw. Wglebach odobrych zdolnociach drenaowych (piaszczyste
Rysunek 15. Zmiana biegu ogrodzenia oraz punktowe jego wsparcie wcelu ochrony korzeni drzew
Makadamowa gleba strukturalna Chodnik Woda opadowa Podglebie wir
Makadamowa gleba strukturalna Chodnik Woda opadowa Podglebie wir
Rysunek 16. Gleba strukturalna zapewnia miejsce do rozwoju korzeni. Peni rol zbiornika retencjonujcego wod, wykorzystywan m.in. przez korzenie. Funkcjonowanie systemu poprawia lokalny mikroklimat igospodark wodn 48 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
Marzena Suchocka
izdu zawartoci wiru) woda jest szybko przesczana. Przy zastosowaniu odpowiedniej mieszanki glebowej sl jest atwo wypukiwana zgleby iryzyko negatywnego wpywu soli na drzewa jest niewielkie. Przekierowywanie wody deszczowej do mis drzew zmienia ich warunki wzrostu. Wprzypadku nowych nasadze moliwe jest dostosowanie materiau rolinnego do danych warunkw glebowych. Wsytuacjach, kiedy moliwe jest zalewanie du iloci wody deszczowej, musz by sadzone gatunki tolerujce okresowe zalewanie. Wmiejscach, wktrych drzewa mog by naraone na wysokie stenia soli, gleba powinna mie wysz zawarto wiru ipiasku. Gleby tego rodzaju charakteryzuj si niszymi zdolnociami zatrzymywania wody ibuforowania skadnikw odywczych. Ogranicza to tym samym wybr gatunkw sadzonych drzew, ktre musz tolerowa gleby ubogie. Szczeglnie wprzypadku drzew istniejcych, decyzja dotyczca wprowadzenia wody deszczowej do mis drzew musi by starannie przemylana.
Podsumowanie
Drzewa rosnce wmiastach chronione s wieloma aktami prawnymi, nie wyczajc najwaniejszego Literatura
Alvem, B.M., Embrn, B., Orvesten, A., Stl, ., 2009. Stockholm. Planting beds in the City of Stockholm: ahandbook, City of
znich, jakim jest Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Kodeks cywilny traktuje drzewa jako integraln cz dziaki, ktrej utrata lub uszkodzenie stanowi uszczerbek na jej wartoci (art. 48 KC). Prawo obliguje do ochrony drzew, co ley winteresie prywatnym, jak i publicznym, rozumianym rwnie jako korzyci ze rodowiska pynce dla przyszych pokole. Opisane powyej rozwizania s czci standardw idobrych praktyk wkrajach Unii Europejskiej iStanach Zjednoczonych. Czsto wytyczne wzakresie ksztatowania przestrzeni wok drzew funkcjonuj jako lokalne zarzdzenia samorzdw. Byy ju wykorzystywane wnaszym kraju. Podoa strukturalne umoliwiaj popraw gospodarki wodnej, zapewniaj drzewom niezbdn przestrze korzenienia si oraz pozwalaj na ochron systemw korzeniowych przed skutkami zagszczenia gleby. Natomiast rozwizania techniczne, takie jak podwieszone (rampowe) chodniki lub krawniki mostowe stosowane, pozwalaj na ochron systemw korzeniowych drzew przed uszkodzeniami mechanicznymi. Prezentowane rozwizania udowadniaj, e nie ma koniecznoci wyboru pomidzy infrastruktur adrzewami, moliwe jest pogodzenie obu tych priorytetw, wwielu przypadkach bez zwikszenia kosztw ijednoczenie przy intensyfikowaniu usug ekosystemw.
Szczepanowska, H.B., 2001. Drzewa wmiecie, Warszawa: Suchocka, M., 2010. Wpyw zmiany warunkw siedliskowych na ywotno drzew na terenie budowy, praca doktorska, Warszawa: SGGW. Hortpress.
Costello, L.R., Jones, K.S. , 2003. Reducing infrastructure damage by the tree roots: acompendium of strategies, Society of Arboriculture. Cohasset, CA: Western Chapter of the International Dmuchowski, W., Badurek, M., 2001. Stan zieleni przyulicznej wWarszawie na podstawie wieloletnich obserwacji idowiadcze Ogrodu Botanicznego.
Suchocka, M., 2012. Problemy zdrzewami przyulicznymi, Suchocka, M., 2011a. Wpyw zmiany warunkw Drogi Samorzdowe, 12, s. 6468.
W: Materiay zkonferencji Ziele Warszawy, problemy
Milanowska, A., 2012. Przegld technik poprawy warunkw siedliskowych dla drzew miejskich pod ktem moliwoci Warszawa: SGGW.
inadzieje 5 lat pniej, Warszawa: CZRB PAN, s. 3055.
Suchocka, M., 2011b. Wpyw biotycznych warunkw zakoczeniu inwestycji. Czowiek irodowisko, 35(34), s. 1934.
inwestycji. Czowiek irodowisko, 35 (12), s. 7391. siedliskowych na stan drzew na terenach budowy oraz po
zastosowania ich wwarunkach polskich, praca magisterska, Milanowska, A., Suchocka, M., 2013. Przegld technik Czowiek irodowisko (wdruku).
Trowbridge, P.J., Bassuk, N.L., 2004. Trees in the urban landscape. Site assessment, design, and installation, Hoboken, NY: John Wiley & Sons.
poprawy warunkw siedliskowych dla drzew miejskich.
Ochrona drzew wmiecie apostrzegane zagroenie bezpieczestwa

Edyta Roson-Szeryska Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego wWarszawie
Zroku na rok wzrasta liczba decyzji ousuniciu drzew zuwagi na postrzegane ryzyko ich zamania wczasie wichury. Masowo wycina si drzewa przydrone, aobowizujce wnaszym kraju prawo isystem administracyjny niedostatecznie chroni rwnie pozostae zadrzewienia miejskie. Kady wypadek spowodowany przez upadajce drzewo staje si argumentem do usuwania drzew ssiednich, abrak metody precyzujcej kryteria oceny zagroenia przyczynia si do wielu naduy. Aby rozwiza ten problem, konieczne jest usprawnienie systemu administracji izarzdzania drzewami wmiastach, wzorem podobnie dziaajcych struktur winnych krajach europejskich iamerykaskich. Programy zarzdzania ryzykiem zwizanym zdrzewami obejmuj popraw bezpieczestwa publicznego, popraw kondycji drzew idziaania wkierunku ich zachowania. Niezwykle wanym elementem jest te dziaalno uwiadamiajca iedukacyjna skierowana do spoeczestwa. Sowa kluczowe: drzewa wmiecie, monitoring rodowiska, kulturowe usugi ekosystemw, nadzr wzakresie zieleni, projektowanie terenw zieleni
Ochrona drzew w miecie a postrzegane zagroenie bezpieczestwa
wdrzewie ijego otoczeniu. Ztego samego powodu, niewystarczajce do skutecznego zarzdzania drzePodczas wichur najczstszym problemem s amice wami wydaj si rwnie dane odrzewach, wprosi drzewa, dlatego liczba decyzji oich usuniciu wadzane wwielu miastach do systemu informacji zroku na rok wzrasta. Od wielu lat tocz si dys- przestrzennej (GIS). Sytuacji nie poprawia brak regulacji wzakresie kusje wok zielonych alei lub szpalerw wzdu drg iulic, akady wypadek spowodowany przez kwalifikacji zawodowych arborysty, trudnicego si upadajce drzewo staje si argumentem do usuwa- ocen statyki ipielgnacj drzew. Mona spotka nia drzew ssiednich. opracowania zawierajce nieprecyzyjn terminoZagroenie bezpieczestwa to obecnie jedna logi, bdc efektem wiernego tumaczenia eurozgwnych przyczyn usuwania drzew. Zwizane jest pejskich lub amerykaskich poj, bez podparcia to zodpowiedzialnoci finansow si stuletnim polskim dorobkiem waciciela terenu za szkody spowo- Drzewa ocenia si okazyjnie, wzakresie klasyfikacji jakociowej dowane przez drzewo, wprzypadku gwnie wprocesie inwesty- drewna ibez wykorzystania wypraudowodnienia zaniedbania wjego cyjnym lub na wniosek wa- cowanej od ponad pwiecza precypielgnacji iutrzymaniu. Wpol- ciciela terenu. zyjnej nomenklatury wad drewna skim prawie1 wymienia si drzewa, opisanej wpolskich, adzi te weuktre zagraaj bezpieczestwu urzdze, ludzi lub ropejskich, normach iklasyfikacjach2. To wprowadza mienia oraz ruchu drogowego, kolejowego ieglugi. zamt idezorientacj wrd pracownikw adminiIch usunicie wymaga zezwolenia zgminy, ale bez stracji, ktrzy trac moliwo weryfikacji jakoci ponoszenia opat ztego tytuu. Jednak brak metody opracowa eksperckich wzakresie diagnozy drzew. precyzujcej kryteria oceny zagroenia przyczynia Pochopne usuwanie drzew spowodowane jest basi do wielu naduy. Pod pretekstem zagroenia rierami spoecznymi, zwizanymi zpostrzeganiem bezpieczestwa usuwa si drzewa, ktrych wycicie drzew jako problemu. Wynika to wduej mierze jest wygodne, poniewa koliduj zplanowan wda- zniskiej wiadomoci spoecznej na temat znaczenia nym miejscu budow, infrastruktur podziemn, drzew dla naszego ycia, atake zniewiedzy ozasaocieniaj wntrze budynkw, zamiecaj teren opadach ich prawidowej pielgnacji iochrony. Sytuacji dajcymi limi lub owocami itp. nie poprawia narastajce wdobie cyfryzacji zjawisko Brak szczegowej wiedzy na temat ryzyka odwrotu dzieci od przyrody (Louv 2005). Poznanie wypadkowego iprzyczyn osabienia statyki drzew przez bezporednie dowiadczenie jest bowiem jedyprowadzi do uoglnie. Za zagraajce bezpiecze- nym sposobem na nabranie szacunku ipokory wobec stwu uznaje si wszystkie kruche ikrtkowieczne rodowiska przyrodniczego. Opini spoeczn ksztagatunki drzew, bez wzgldu na ich stan iwarunki tuj rwnie naganiane przez media jednostkowe siedliskowe, wjakich yj. Rzadko szacuje si te przypadki wypadkw miertelnych spowodowanych poziom ryzyka wypadku, ograniczajc ocen drzewa przez wiatroomy, demonizujce skal zagroenia. do badania jego statyki, przy zastosowaniu mniej lub bardziej obiektywnych metod. Drzewa ocenia si okazyjnie, gwnie wprocesie inwestycyjnym lub Jak rozwiza problem? na wniosek waciciela terenu. Nawet jeli niektre miasta prowadz coroczny przegld zadrzewie Podstawowe znaczenie wrozwizaniu przedstawio(zwaszcza przydronych), to przeprowadzenie nego problemu ma usprawnienie systemu adminioceny drzew ma charakter subiektywny inie po- stracji izarzdzania drzewami wmiastach, wzorem zwala na biecy monitoring zmian zachodzcych podobnie dziaajcych struktur wkrajach europej-
Wprowadzenie
Ustawa oochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92, poz. 880), art. 86, pkt. 4 i5. Szczegow klasyfikacj drewna uytkowego (wwczas drewno towarne) iodpadowego (zwanego materyaem) po raz pierwszy przedstawi Nowicki w1913 r., pierwsza polska norma autorstwa Emilii Stebnickiej, opisujca wady drewna, powstaa w1954 r. Stanowi ona podwalin dzisiejszych norm polskiego brakarstwa.
Edyta Roson-Szeryska
skich i amerykaskich. W Niemczech w zakres kontroli drzew miejskich wchodzi ocena bezpieczestwa, ktrej forma zostaa okrelona wpolityce kontroli drzew (Baumkontrollrichtlinie). Inspektorzy, zajmujcy si pielgnacj iocen drzew, posiadaj certyfikaty niemieckiego stowarzyszenia ekspertw zajmujcych si krajobrazem (Forschungsgesellschaft Landschaftsentwicklung Landschaftsbau, FLL). Prowadzona jest ewidencja drzew przyulicznych wujednoliconym systemie katastralnym (Baumkataster), adrzewa majce powyej 40 lat s kontrolowane pod ktem zagroenia dla ruchu dwukrotnie wcigu roku. Dotyczy to take cennych ipomnikowych drzew alejowych. Takie rozwizanie pozwala zachowa drzewa duej ni wprzypadku kontroli jednorazowej, przeprowadzonej na wniosek uytkownika lub waciciela terenu. Dziki staej obserwacji moemy oceni, jak drzewo radzi sobie zczynnikami stresowymi, czy wytwarza mechanizmy obronne ijak postpuj zaobserwowane wady ichoroby. Systemy zarzdzania ryzykiem zwizanym zdrzewami rozwijaj si dynamicznie zwaszcza wStanach Zjednoczonych (tabela 1). Cho pewne standardy s okrelone przez instytucje krajowe imidzynarodowe, jak np. Midzynarodowe Stowarzyszenie Arborystw (International Society of Arboriculture, ISA) lub Amerykaski Narodowy Instytut Standardw (American National Standards Institute, ANSI), to kady stan posiada wasne metody oceny zagroenia powodowanego przez drzewa iplany
zarzdzania ryzykiem. Na szerok skal rozwija si dziaalno profilaktyczn. Wprogramach zarzdzania ryzykiem zwizanym zdrzewami pojawiaj si dwa zaoenia: poprawa bezpieczestwa publicznego; poprawa kondycji drzew idziaania wkierunku ich zachowania. zapobieganie czynnikom prowadzcym do uszkodzenia drzew, przez stosowanie waciwych praktyk zzakresu uprawy ipielgnacji, promujcych drzewa zdrowe; korygowanie problemw iprzeciwdziaanie wypadkom powodowanym przez drzewa oosabionej statyce, poprzez wykorzystywanie systematycznych procedur, ktre pozwalaj trafnie wykry zagroenie ioszacowa ryzyko wypadku oraz zastosowa czynnoci naprawcze. Wanym elementem jest te dziaalno uwiadamiajca iedukacyjna, majca na celu podniesienie poziomu wiedzy spoeczestwa oznaczeniu drzew wmiecie. Racjonalne planowanie iprojektowanie zadrzewie Wielu problemw moemy unikn na etapie planowania iprojektowania nasadze. Uwzgldnienie potencjalnych wad struktury, zaburze budowy icech sprzyjajcych osabieniu statyki drzewa, pozwoli wduej mierze ograniczy wprzyszoci ryzyko jego zamania si, skutkujcego wypadkiem.
Tabela 1. Sposoby minimalizacji zagroe wprogramach zarzdzania ryzykiem zwizanym zdrzewami, na podstawie programw amerykaskich (Roson-Szeryska 2006) Zapobieganie zagroeniom Racjonalne projektowanie przestrzeni wok drzew, ksztatowanie bezpiecznych kompozycji wmiejscach uczszczanych Produkcja zdrowego, prawidowo uksztatowanego materiau szkkarskiego Umiejtne sadzenie modej roliny Prawidowa pielgnacja wokrelonych fazach rozwojowych Monitoring iobiektywna ocena drzew pod ktem zagroenia bezpieczestwa, pozwalajca na podjcie decyzji opostpowaniu zdrzewem Edukacja uytkownikw terenw zieleni Ustawy, normatywy, rozporzdzenia, plany zarzdzania ryzykiem Minimalizacja ikorygowanie zagroe Podejmowanie decyzji adekwatnych do poziomu zagroenia, opartych na obiektywnych metodach oceny ryzyka Usunicie zagroonego celu (przesunicie na bezpieczn odlego naraonych na zniszczenie obiektw), zamknicie terenu dla ruchu publicznego Reorganizacja terenu wpolu raenia drzewa przez obsadzenie rolinnoci okrywow, wysokie koszenie traw pod drzewami itp. Znaki ostrzegawcze, tabliczki na drzewie Cicia korygujce koron ipoprawiajce statyk drzewa Stosowanie wzmocnie mechanicznych Usunicie drzewa, gdy zawiod inne sposoby, inasadzenie zastpcze Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 53
Podczas zakadania nowych terenw rekreacyjnych wobszarach zadrzewionych, potencjalne cele (parkingi, place zabaw, place wypoczynkowe, cieki iinne obiekty architektury) moemy sytuowa woddaleniu od cennych drzew lub na obszarach drzewostanw, ktre wykazuj stosunkowo mao wad is odporne na mechaniczne uszkodzenia, powodowane wiatrem, niegiem ipozostaj wdobrej kondycji zdrowotnej. Wtym celu, przed opracowaniem koncepcji zagospodarowania terenu, naleaoby przeprowadzi inwentaryzacj drzew wraz zocen ich statyki. To pozwolioby poprowadzi cieki iplace tak, by ocali moliwie najwicej drzew, nawet tych osabionych istwarzajcych zagroenie (rysunek 1). Wprowadzajc konkretne gatunki drzew, powinnimy zwraca uwag na panujce wdanym miejscu warunki ekofizjograficzne. Stosowane dawniej wogrodach wstylu krajobrazowym klomby, gdzie najwysze drzewa otacza si schodkowo niszymi pitrami rolin (maych drzew, anastpnie krzeww ibylin), to jedne znajbezpieczniejszych struktur kompozycyjnych wmiejscach naraonych na silne wiatry (rysunek 2). Wysok skuteczno mona uzyska take przez obsadzenie miejsc intensywnie uczszczanych iuytkowanych drzewami oregularnej, strzelistej koronie, jak te drzewami niszymi (do 8 metrw wysokoci), stawiajcymi mniejszy opr wiatrom (rysunek 3).
A)
Zapobiegawczo wprocesie sadzenia

Na etapie sadzenia naley zwrci uwag na zdrowotno iprawidowy wygld sadzonki. Wybr odpowiedniej jakoci materiau szkkarskiego pozwoli wyeliminowa wiele problemw, m.in. sabe rozwidlenia, nieprawidowe rozgazienia, deformacje korony, znieksztacony system korzeniowy czy zgnilizn szyjki korzeniowej. Do wanych zada profilaktycznych naley take wybr gatunkw drzew odpornych iwaciwych dla rnych warunkw siedliskowych iklimatycznych. Warto wiedzie, e kady gatunek ma swoje mocne isabe strony inie naley kierowa si stereotypami wich doborze. Na przykad robinia akacjowa jest odporna na zasolenie, uszkodzenia korzeni inadaje si do obsadzania ulic, ale nie toleruje nadmiernie zagszczonych, cikich gleb, na ktrych le si ukorzenia iczsto wywraca. Kruchy klon jesionolistny iwierzba nie tylko znosz uszkodzenia korzeni, ale inadmiernie zagszczone czy zawilgocone podoe. Zkolei dugowieczne dby ilipy (zwaszcza gatunki krajowe), atake brzozy, maj bardzo wraliwy system korzeniowy. Jednak lipy znosz cicia korzeni, dlatego mona je przesadza nawet wstarszym wieku. Ocen wraliwoci drzew na uszkodzenia iczynniki stresowe
B)
Drzewa o prawidowej statyce Drzewa z grupy redniego ryzyka Drzewa zagraajce bezpieczestwu Prawidowo zaplanowane cieki i place zabaw Nieprawidowy przebieg cieek i placu zabaw wytyczony bez analizy istniejcych drzew Wymuszone zym projektem usunicie drzew ze wzgldu na bezpieczestwo i z uwagi na kolizj z budow
Rysunek 1. Przykady planowania ukadu komunikacji ielementw programu wsposb przemylany (B) ibez uwzgldnienia oceny statyki drzew (A). Racjonalne projektowanie pozwoli nie tylko poprawi bezpieczestwo uytkowania przestrzeni, ale te ochroni wszystkie drzewa 54 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
NIE
TAK
NIE
TAK
Rysunek 2. Wparkach, na skwerach izielecach due drzewa, ztendencj do tworzenia sabych rozwidle, moemy obsadzi niszymi drzewami, krzewami ibylinami, tak by uzyska struktur klombu
Rysunek 3. Ulice najlepiej obsadza drzewami zelastycznym drewnem izwyranie wyksztaconym przewodnikiem lub drzewami stawiajcymi niewielki opr wiatrom
zawieraj opracowania Roson-Szeryskiej (2006, 2012), adoboru gatunkw drzew do miast dotyczy m.in. publikacja Borowskiego iLatochy (2006). Istotne jest umiejtne sadzenie rolin przez zapewnienie korzeniom odpowiednio duej przestrzeni do rozwoju ipodoa ogruzekowatej strukturze, zapobiegajcej zagszczaniu si iuboeniu gleby (por. Suchocka wtym tomie). Bdy sadzenia, powodujce zasypanie szyjki korzeniowej lub uszkodzenie korzeni, ich podwinicie lub skrcenie, sprzyjaj powstawaniu chorb, prowadzc zczasem do wykrotw. Pielgnacja prewencyjna Niezwykle istotne s zabiegi pielgnacyjne drzew po posadzeniu. Dokumentacje projektowe zadrzewie powinny zawiera wieloletni (anie tylko jednoroczny) plan pielgnacji nakierowany na utrzymanie izwikszanie zdrowotnoci drzew. Dziki temu drzewo bdzie odporne na czynniki stresowe i na uszkodzenia obniajce jego wytrzymao mechaniczn. Wmodym wieku mona jeszcze, przez odpowiednie cicia, poprawi zdeformowan koron, usun konkurencyjne przewodniki, pdy przybyszowe itp. Formowanie drzewa, wcelu zapewnienia bezpieczestwa, moe poprawi jego smuko istabilno. Istotne znaczenie ma take ochrona drzew przed uszkodzeniami. Wrd najczstszych wad drzew,
przyczyniajcych si do pniejszych zama, s: uszkodzenia spowodowane przez aerozole solne, rany mechaniczne wyrzdzone przez czowieka oraz pknicia mrozowe inekrozy na pniach modych rolin. Aby temu przeciwdziaa, wniektrych landach niemieckich (np. wBrandenburgii) stosuje si powszechnie bielenie pni drzew przyulicznych. Wykorzysta wtym celu moemy odbijajc promienie soneczne farb lateksow (np. Arbo-flex) albo zaczyn wapienny stosowany wsadownictwie (rysunki 4 i5). WPoznaniu mode drzewa wzdu wielu ulic chroni si zim przed dziaaniem soli (rysunek 6). Edukacja iuwiadamianie Wliteraturze amerykaskiej, wopisach dziaa profilaktycznych ograniczajcych zagroenie wywoane przez przewrcone iamice si drzewa, kadzie si duy nacisk na edukacj ( Johnson 1999). Zaleca si edukowa uytkownikw terenw zieleni nt. znaczenia, jakie ma ochrona drzew na terenach rekreacyjnych. Ukazywanie wymiernych korzyci materialnych z posiadania zdrowych, nieuszkodzonych drzew ograniczy przypadki, wktrych usuwa si je zpowodu zamiecania albo ocieniania terenu. Warto take przestrzega przed uszkadzaniem drzew podczas prac pielgnacyjnych ibudowlanych, udeptywaniem strefy korzenienia si oraz przed skadowaniem pod drzewami toksycznych
substancji (sl, cement, wapno itp.). Kada rana jest miejscem potencjalnej infekcji patogenami chorobotwrczymi. Zagszczenie izanieczyszczenie podoa prowadzi do obumierania korzeni igrozi wywrceniem si drzewa. Bardzo wane znaczenie maj dziaania ocharakterze edukacyjnym, doradczym oraz wspierajcym wacicieli drzew. Za pozytywny przykad moe posuy opracowanie wytycznych do postpowania zdrzewami. Grupa brytyjskich organizacji, zajmujcych si bezpieczestwem zwizanym zdrzewami (National Tree Safety Group, NTSG), okrelia jasne zasady sadzenia, pielgnacji ioceny oraz wspierania systemu ubezpiecze od nieszczliwych wypadkw zwizanych zdrzewami. Wrd wanych zada tej organizacji jest uwiadamianie faktycznej skali ryzyka wypadkw powodowanych przez drzewa. Jej czonkowie iczonkinie prowadz statystyki wtym zakresie. Wnaszym kraju wypadki spowodowane przez amice si iwywracajce drzewa zdarzaj si bardzo rzadko, wporwnaniu zwypadkami drogowymi lub powodziami. Dowodz tego statystyki tych
Fot. Edyta Roson-Szeryska
zdarze zebrane podczas 38 wichur ocharakterze regionalnym ioglnopolskim wlatach 20002004 (Roson-Szeryska 2006). Wcigu piciu lat odnotowano 108 ofiar wiatroomw, zczego skutek miertelny kolizji zdrzewem dotyczy 27 osb, a21 osb wyszo zwypadku bez wikszych obrae. Dla porwnania, wtym samym okresie liczba wypadkw drogowych wedug statystyk policyjnych wyniosa 266 836, ktre przyniosy a 335891 ofiar, wtym 29 007 osb zabitych (Symon 2005). To oznacza, e wzwizku zwiatroomami iwykrotami zgino wcigu piciu lat tyle ludzi, ile ginie wwypadkach drogowych wcigu siedmiu dni! Plany zarzdzania ryzykiem dla ochrony drzew iludzi Aby skutecznie zapobiega zagroeniom, niezbdne jest opracowanie planw zarzdzania ryzykiem oraz prowadzenie monitoringu drzew przy uyciu obiektywnej metody oceny zagroenia. Wane jest tu zachowanie rwnowagi midzy ryzykiem ikorzyciami pyncymi zdrzew. Wplanach zarzdzania ryzykiem Amerykaskiego Narodowego
Rysunek 4. Oparzeliny soneczne ipknicia mrozowe to najczstsze uszkodzenia modych drzew, prowadzce po kilku latach do osabienia ich statyki 56 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
Rysunek 5. Bielenie pni modych drzew odelikatnej korowinie to sposb zapobiegania uszkodzeniom mrozowym isonecznym zim
Fot. Maja Jaroszewska, Zarzd Drg Miejskich wPoznaniu
Instytutu Standardw znajduj si nastpujce cele (MacKenzie iin. 2003): zatrudnienie miejskiego konserwatora terenw lenych lub innych pracownikw suby opieki nad drzewami; wspieranie rozwoju zawodowego pracownikw sub opieki nad drzewami; opracowanie dugofalowych programw edukacyjnych iprojektw symulacyjnych, ktre maj podwysza wiadomo spoeczn wzakresie zarzdzania ryzykiem zwizanym z drzewami i na temat korzyci pyncych zposiadania drzew; podnoszenie wiadomoci nt. zarzdzania ryzykiem zwizanym zdrzewami wrd urzdnikw ipersonelu komunalnego; koordynowanie wsppracy iwymiany informacji ze subami uytecznoci publicznej, aby promowa waciwe pielgnowanie drzew iwybieranie gatunkw niskopiennych bd krzeww do sadzenia pod nadziemnymi liniami przesyowymi; opracowanie planu utylizacji iewentualnego wykorzystania odpadw drzewnych. Oprcz ustaw, zarzdze, normatyww opracowywanych wcelu ograniczania ryzyka zwizanego zniestabilnymi drzewami, wStanach Zjednoczonych wprowadza si powszechne systemy zgaszania zomw iwykrotw na terenach zurbanizowanych. Jako najlepszy zosta uznany Program Raportowania Uszkodzonych Drzew Stanu Kalifornia (California Tree Failure Report Program). Zjego pomoc zarejestrowano iszczegowo opisano do 27 lutego 2013 r. 5519 przypadkw wykrotw izomw. Taki program dostarcza uytecznych informacji oposzczeglnych gatunkach drzew, typach uszkodze itowarzyszcych im objawach. Monitoring drzew Istotne znaczenie ma obserwacja ibieca kontrola drzew, ktra umoliwi szybk reakcj na zaistnienie potencjalnego zagroenia (rysunek 7). Czstotliwo monitoringu jest zwykle rna izaley od stopnia ryzyka. Wprzypadku ryzyka bardzo duego, inspekcj przeprowadza si wmiar potrzeby, przynajmniej raz wroku, zwaszcza po silnych wichurach. Wstrefie ryzyka wysokiego wystarczy ocena drzew
Rysunek 6. Zabezpieczenia chronice mode drzewa przed toksycznym dziaaniem aerozolu solnego zim ioparzeniami sonecznymi Pozna, ul. Lechicka
dokonywana raz lub dwa razy do roku. Dla ryzyka redniego iniskiego przyjmuje si potrzeb monitoringu drzew wodstpie 35 lat, anawet rzadziej. Drzewa zakwalifikowane jako zagraajce bezpieczestwu przeznacza si do sezonowej obserwacji, przeprowadzenia zabiegw pielgnacyjnych korygujcych statyk lub do ochrony ze wzgldu na historyczn (przyrodnicz) warto. Arboryci amerykascy ibrytyjscy (Lonsdale 2000) zalecaj znakowanie drzew lub terenu specjalnymi tabliczkami, aby ostrzega przechodniw przed niebezpieczestwem (rysunek 8). Mona te usprawni ocen drzewa wterenie poprzez zamieszczanie na pniu tabliczek informacyjnych zkodem kreskowym zawierajcym dane odrzewie (rysunek 9). Jak poprawi bezpieczestwo wotoczeniu drzewa? Do interwencji w otoczenie drzewa zalicza si przemieszczenie zagroonego celu na bezpieczn odlego od drzewa lub jego usunicie, poprzez np. zamknicie terenu dla dostpu publicznego.

Fot. Anna Latoch Fot. Edyta Roson-Szeryska
Rysunek 7. Biecy monitoring najwaniejszym elementem zarzdzania drzewostanem miejskim
Rysunek 8. Tabliczki ostrzegajce ozagroeniu mog wystarczajco podnie bezpieczestwo wparkach izielecach
Wpierwszym przypadku mona przesun drog, plac, parking, hutawk, awk lub inne obiekty znajdujce si wstrefie zagroenia. Przesunicie celu jest czsto skutecznym dziaaniem izwykle ma miejsce wprzypadku, gdy drzewo jest bardzo wartociowe, azmiana nie zakci ukadu kompozycyjnego ifunkcjonalnego danej przestrzeni. Innym rozwizaniem jest czasowe lub stae zamknicie terenu rekreacyjnego, zwaszcza gdy znajduje si na nim wiele niebezpiecznych drzew imona znale inn, bardziej odpowiedni lokalizacj przestrzeni, mogcej peni dan funkcj (Alaska Forest Health 2000). Wparkach mona ograniczy przebywanie pod niebezpiecznym drzewem poprzez obsadzenie terenu wok drzewa krzewami lub pozostawienie nieskoszonej trawy. Zarwno zpowodw ochrony rnorodnoci biologicznej ekstensywnych zadrzewie imaej odpornoci runa na wydeptywanie, jak i bezpieczestwa zdrowia oraz ycia ludzi, przebywanie ich pod okapem drzew powinno by ograniczane. Obsadzanie krzewami irolinnoci okrywow stref potencjalnego raenia wok drzew jest jedn zmetod ograniczania ryzyka wy58 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
padku powodowanego przez wiatroomy iwykroty (Roson-Szeryska 2006). Jak poprawi statyk drzewa? Wanym zabiegiem poprawy statyki drzew stwarzajcych zagroenie s cicia redukujce koron lub stymulujce jej odbudowywanie si. Metoda oceny statyki drzew Wessollego (1998) zawiera tabel przedstawiajc optymaln wielko iform korony dla danego gatunku drzewa ookrelonych parametrach. Pozwala to na szybkie skorygowanie ksztatu iwymiaru kontrolowanych drzew. Wedug Wessollego nawet niewielka korekta sylwetki drzewa moe wduym stopniu poprawi jego stabilno. Na przykad, redukcja 26-metrowego drzewa zaledwie o2 metry wniektrych przypadkach podwyszy jego stabilno nawet o40%. Cicie korygujce moe by skuteczn metod dziaania wwczas, gdy gwnym elementem zagraajcym upadkiem s konary lub wierzchoki drzewa. Pomoe ono zachowa drzewo, zmniejszajc niebezpieczestwo upadku. Poprawnie wykonane cicie moe nie tylko zachowa pokrj istruktur drzewa, ale rwnie poprawi jego zdrowotno. Niewaciwe cicie stwarza due zagroenie upadkiem. Metody
Fot. ukasz Mrowiski, <www.oazazieleni.pl> Fot. Edyta Roson-Szeryska
Rysunek 9. Tabliczki informacyjne odrzewie usprawniaj ocen ipomagaj ustali diagnoz
Rysunek 10. Cicia postarzajce technik retrenchment wywouj efekt naturalnego wydzielania posuszu ustarszych drzew izmniejszaj powierzchni oporu korony
poprawnego cicia s dokadnie opisane midzy innymi przez Gilmana (2002), na ktrego powouj si nasi arboryci (Siewniak 2009). Redukcja masy korony to niewtpliwie lepsze rozwizanie od wykarczowania drzewa, jednak tak uszkodzone drzewo zaleca si poddawa starannej kontroli ze wzgldu na zwikszone ryzyko zamania wprzyszoci. Wskutek ci konarw igazi powstaje bowiem dua otwarta rana, naraajca rolin na infekcj. Alternatyw dla tradycyjnych ci redukcyjnych iogawiajcych, zpozostawieniem paskiej powierzchni rany, s cicia postarzajce technik coronet iretrenchment. Technika retrenchment (rysunek 10) stosowana jest do poprawy stabilnoci drzewa ima na celu zredukowanie masy korony, wywoujc efekt naturalnego wydzielania posuszu. Starsze drzewa, rekompensujc straty energetyczne, odrzucaj peryferyjne czci konarw, gazi iwierzchokw. Technika coronet (rysunek 11) ma zastosowanie wprzypadku starych, obumierajcych drzew, ktre zamiast wycina, pozostawiamy jako nisz ekologiczn dla mikroorganizmw oraz cennych gatunkw owadw, ptakw issakw. Umoliwiamy tym samym zachodzenie dalszych cigw
sukcesyjnych wrodowisku miejskim. Cicia coronet s prowadzone na wzr naturalnych zama konarw igazi podczas wichury. Powstaj wwczas rany szarpane wzdu wkien zpozostawieniem licznych, drobnych pkni iklinw, stwarzajcych naturalne warunki siedliskowe dla mikro- imakroorganizmw. Cicia postarzajce wywodz si zAnglii is stosowane od kilkunastu lat. Do tej pory nie byy one popularne wnaszym kraju, cho zastosowano je wParku Muakowskim. Obowizujce unas prawo ogranicza moliwo prowadzenia ci drzew starszych ni 10-letnie idopuszcza usuwanie drzew obumierajcych bez wnoszenia opat. Na szczcie proponowane zmiany wustawie oochronie przyrody dopuszczaj cicia wcelu poprawy bezpieczestwa. Zdrugiej strony, planowana jest jeszcze bardziej uproszczona procedura usuwania drzew martwych, ktra moe przyczyni si do zuboenia rodowiska przyrodniczego miast. Do zabezpieczania drzew przed zamaniem lub upadkiem stosuje si te specjalne konstrukcje sztywne (prty, podpory erdziowe itp.) iwizania elastyczne (linowe, opaskowe, jedno lub wieloelementowe, np. Cobra czy Boa). Takie mechaniczne
wzmocnienie nie usuwa przyczyny zagroenia, ale na jaki czas zabezpiecza drzewo przed upadkiem. Drzewa maj anizotropow budow wkadej czci, azasady zakadania wiza oparte s ouproszczony model mechaniczny. Dlatego istnieje ryzyko, e drzewo pomimo wiza si zamie. Badania wykazay szkodliwo mechanicznych wzmocnie ingerujcych wgb drewna, gwnie wprzypadku drzew sabo wyksztacajcych barier ochronn przed patogenami chorobotwrczymi (compartmentalization of decay in trees, CODIT). Usunicie wostatecznoci Jedynie w sytuacjach ekstremalnego zagroenia zaleca si usunicie drzewa. Jest ono konieczne, gdy nie mona przemieci naraonego celu, a inne zabiegi nie zmniejsz w wystarczajcym stopniu zagroenia upadkiem. Zalecenie usunicia drzewa wymaga przeprowadzenia starannej analizy. Wprzypadku usunicia drzewa, warto rozway moliwo pozostawienia martwego pniaka, jako siedliska dla innych organizmw, wcelu zapewnienia biornorodnoci. Rysunek 12 przedstawia, co naley rozway przed podjciem ostatecznego kroku, jakim jest usunicie drzewa.
Zasady oceny drzewa iszacowania ryzyka wypadku

Ryzyko wypadkowe zwizane zdrzewami powinnimy ocenia wdwch etapach: 1. Ocena zagroenia upadkiem lub zamaniem si drzewa; 2. Ocena ryzyka wypadku ikonsekwencji, jakie moe spowodowa zamane lub wywrcone drzewo (uszkodzenie mienia, skaleczenie, kalectwo lub mier czowieka). Pierwszy etap obejmuje ocen statyki drzewa, woparciu odiagnoz wizualn lub badanie szczegowe przy uyciu specjalistycznych urzdze mierzcych wytrzymao mechaniczn konstrukcji drzewa (inklinometr, elastometr) albo wewntrzn struktur drewna (rezystograf, impulshammer, radar do drzew czy arbotom). Do bada kontrolnych czsto wystarczy zastosowanie metody wizualnej, ktra powinna skada si zoceny wad budowy, wad ksztatu drzewa, objaww chorobowych wodniesieniu do specyfiki gatunku drzewa iwarunkw siedliskowych ujtych wtzw. licie cech. Istnieje wiele prostych metod mierzcych rozmiar wad icech sprzyjajcych zamaniu si drzewa (Roson-Szeryska 2006). Czynniki wpywajce na statyk drzew ibrane pod uwag wocenie: wady budowy wewntrznej (uszkodzenia strukturalne pochodzenia antropogenicznego, biotycznego iabiotycznego); wady ksztatu (pochylenie, nadmierna smuko sylwetki, wadliwe rozwidlenia, krzywizny iinne deformacje czci nadziemnej ipodziemnej drzewa); objawy chorb powodujcych osabienie struktury drewna ioznaki etiologiczne patogenw (sznury grzybniowe, owocniki grzybw pasoytniczych, wycieki bakteryjne itp.); cechy gatunkowe (wraliwo na czynniki stresowe, predyspozycje do tworzenia okrelonych wad); cechy siedliska (ekspozycja wiatrowa, warunki duej konkurencji omiejsce idostp do wiata, niestabilne podoe itp.); wiek ikondycja drzewa. Drugi etap oceny ryzyka wypadkowego wie si zustaleniem intensywnoci, czstotliwoci iczasu
Rysunek 11. Cicia technik coronet na wzr naturalnych zama 60 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
1. Czy moliwe jest przesunicie celu?
TAK
PRZESUNICIE CELU
NIE
2. Czy moliwa jest interwencja o minimalnym wpywie na habitat zwierzt, np. cicie?
TAK
POJDJCIE AKCJI
NIE
3. Czy moliwe jest czasowe lub stae zamknicie zagroonego miejsca?*
TAK
* Jeeli przesunicie celu lub redukcja korony drzewa nie s moliwe, mona pogodzi ze sob wzgldy bezpieczestwa i dobro przyrody poprzez czasowe zamknicie terenu. Tego typu dziaania warto podj przynajmniej na najbardziej krytyczny okres dla zwierzt (gniazdowania, wychowu maych).
ZAMKNICIE TERENU
NIE
4. Usu drzewo**
** Gniazda umieszczone na drzewie mona przenie w bezpieczne miejsce.
5. Czy mona pozostawi cite drzewo w pobliu?
TAK
Drzewa lece peni funkcj przyrodnicz. S wane dla owadw, ptakw i drobnych ssakw. Stanowi wany element krajobrazu.
Rysunek 12. Schemat postpowania zdrzewami zagraajcymi bezpieczestwu, godzcy wartoci przyrodnicze drzew idobro czowieka (Pokorny 2003, s. 157)
naraenia ludzi imienia wpolu raenia drzewa. Wmetodach amerykaskich ten czynnik opiera si zwykle orang miejsca okrelon na podstawie klasyfikacji Midzynarodowego Stowarzyszenia Arborystw (ISA 1995). Groce zamaniem drzewo rosnc wparku, woddaleniu od cieek imiejsc wypoczynkowych, nie jest tak samo niebezpieczne jak drzewo przyuliczne. Poza tym ryzyko wypadku nie jest jednakowe na kadej ulicy. Najwiksze zagroenie stanowi drzewa rosnce wpobliu skrzyowa, przystankw, wzdu drg intensywnie uczszczanych. Bardziej zoone metody oceny obejmuj czynnik dotyczcy konsekwencji (cikoci skutkw) potencjalnego wypadku. Autorzy zastpuj tu klasyczne kategorie cikoci skutkw (okrelane jako: katastrofalne, cikie, rednie, lekkie) kategoriami rozmiaru drzewa lub jego zagroonej czci. Jest to logiczne, poniewa im wiksze (atym samym cisze) jest drzewo lub jego cz, tym groniejsze w skutkach bdzie uszkodzenie czowieka lub
obiektu. Za zagraajc bezpieczestwu uznaje si ga orednicy wikszej ni 10 cm. Krytyczny rozmiar czci drzewa to 30 cm, dlatego ocenie poddaje si szczeglnie grube konary, posiadajce powane wady (Roson-Szeryska 2012). Metody szacowania ryzyka stosowane s powszechnie przez administratorw zieleni do skutecznego zarzdzania drzewami. Dobrym przykadem s tu wypracowane systemy oceny drzew wwielu amerykaskich stanach, np. wstanie Minnesota. Opieraj si one ojasno iobiektywnie okrelone kryteria. Statyk drzewa (czynnik pierwszy) ocenia si woparciu osiedem cech, ktre klasyfikuje si do grupy ryzyka niskiego, redniego iwysokiego, wzalenoci od rangi tej cechy. Przykadowo, jeli objawy rozkadu drewna (lub powierzchniowe uszkodzenia) obejmuj wicej ni 50% obwodu pnia, cech uznaje si za bardzo gron, zkolei za grony uznaje si ubytek, ktry obejmuje wicej ni 30% przekroju pnia (Minnesota DNR 2003). Czynnik drugi (ekspozycja na zagroenie) szacuje si woparciu omapy terenu zawierajce
Strefy ryzyka Wypadkowego Bardzo wysokie ryzyko Wysokie ryzyko rednie ryzyko Niskie ryzyko
Czstotliwo Kontroli drzew Co roku Co 23 lata Co 35 lat Co 57 lat
strefy zagroenia ornym poziomie ryzyka (rysunek 13). Drzewa rosnce wstrefie ryzyka wysokiego, np. przy gwnych drogach, na skrzyowaniach lub wobrbie intensywnie uczszczanych terenw rdmiejskich, poddaje si stosunkowo czsto kontroli. Czciej te, ni wprzypadku drzew ze stref ryzyka niskiego (rosncych wogrodach przydomowych lub na terenach sabo uczszczanych), podejmuje si decyzje oich usuniciu. WEuropie metody oceny ryzyka zwizanego zniestabilnymi drzewami s rzadkie. Na gruncie polskim (woparciu okrytyczn analiz bada europejskich iamerykaskich ina podstawie opracowanych modeli zdarze zzebranych wypadkw wiatroomw iwykrotw) powstaa metoda WID wizualnej identyfikacji drzew zagraajcych bezpieczestwu Roson-Szeryskiej (2006). Jako jedyna, zawiera ona czynnik minimalizacji ryzyka, ktry skania oceniajcego do analizy wszystkich moliwoci redukcji ryzyka ioszacowania zasadnoci ich zastosowania. Integraln jej czci s wskazania do postpowania zdrzewami, zokreleniem czstotliwoci prowadzenia monitoringu, zalenie od poziomu ryzyka wypadku istanu drzewa. Jest ona stosowana wpraktyce przez administratorw terenw zieleni iarborystw. Zostaa wskazana do wykorzystania podczas wizualnej diagnozy drzew wWytycznych zakadania iutrzymania zieleni przydronej wydanych zarzdzeniem nr 10 zdnia 15 lutego 2013 r. przez Generaln Dyrekcj Drg Krajowych iAutostrad. Rysunek 14 przedstawia uproszczony sposb kontroli drzew.
Podsumowanie: jakie dziaania podj, by chroni ludzi idrzewa wPolsce?

Wwielu miastach wPolsce prowadzi si coroczny przegld drzew, zwaszcza rosncych przy drogach iulicach (ZDM Pozna, ZOM Warszawa itp.). Jednak dziaania te s obecnie koszto- iczasochonne, atake mao skuteczne, bowiem nie opieraj si na systemie zarzdzania ryzykiem zwizanym zdrzewami. Nie okrela si priorytetw, czstotliwoci izakresu prowadzonej kontroli drzew, wzalenoci
Rysunek 13. Mapa stref ryzyka wypadkowego opracowana dla miasta Grand Rapids w stanie Minnesota w Stanach Zjednoczonych. Drzewa rosnce wstrefie ryzyka wysokiego (ogrody szkolne, intensywnie uytkowane obiekty itp.) poddaje si systematycznej kontroli, nawet co roku. Wobiektach rzadko uczszczanych inspekcj drzew przeprowadza si co 57 lat (Pokorny 2003, s. 25) 62 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
od ich kondycji, miejsca wktrym rosn ipoziomu zagroenia, jakie stwarzaj. Wytyczne iwskazania do prowadzenia monitoringu drzew powinny by zawarte wprogramach ochrony rodowiska dla gmin lub winnych dokumentach dla administratorw terenw zieleni, zawierajcych plany zakadania iutrzymania zadrzewie wprowadzanych wycie na mocy uchwa izarzdze. System zarzdzania ryzykiem zwizanym zdrzewami moe by take skadnikiem strategii bezpieczestwa. Wane jest systemowe ujcie problemu oraz jasne okrelenie zakresu dziaa ocharakterze prewencyjnym izapobiegawczym, ktre maj na celu ochron drzew idobro czowieka. Monitoring powinien opiera si o metody oceny ryzyka, anie tylko ocen statyki drzew. Aby Literatura
Alaska Forest Health, 2000. Hazard tree management in Albers, J., Pokorny, J.D., Johnson, G.R., 2003. How to detect and assess hazardous defects in trees. W: Pokorny, J.D., red. Urban tree risk management, St. Paul, MN: USDA Forest Service, s. 41107. Alaska , Juneau, AK: USDA Forest Service.
moliwe byo prowadzenie staej kontroli drzew i porwnywanie uzyskanych wynikw bada, wykorzystana metoda powinna zawiera kryteria oceniane za pomoc obiektywnych miar, np. skala ilociowa rozmiaru wad lub warto procentowa rozlegoci uszkodze. Due znaczenie ma prowadzenie szkole dla administratorw iwacicieli drzew, atake prowadzenie statystyk wypadkw powodowanych przez wiatroomy iwykroty. To pozwoli na okrelenie faktycznego rozmiaru zagroenia izwikszy wiedz oproblemie. Moe przyczyni si take do obnienia kosztw oraz do popularyzacji ubezpiecze od nieszczliwych wypadkw, aprzez to do zwikszenia poczucia bezpieczestwa spoecznego.
MacKenzie, M., Dunlap, T., Spears, B., OBrien, J., 2003. red. Urban tree risk management, St. Paul, MN: USDA Minnesota DNR, 2003. Defective trees: risk assessment Forest Service, s. 143153.
Correction of hazardous defects in trees. W: Pokorny, J.D.,
Borowski, J., Latocha, P., 2006. Dobr drzew ikrzeww do warunkw przyulicznych Warszawy imiast centralnej Polski . Rocznik Dendrologiczny, 54, s. 8394.
Pokorny, J.D., red., 2003. Urban tree risk management: St. Paul, MN: USDA Forest Service.
guidelines, Minnesota Department of Natural Resources. acommunity guide to program design and implementation ,
Ellison, M.J., 2005. Quantified tree risk assessment in 31(2), s. 5765.
management of amenity trees. Journal of Arboriculture,
Roson-Szeryska, E. 2006. Opracowanie metody oceny praca doktorska, Warszawa: SGGW.
zagroenia powodowanego przez drzewa oosabionej statyce,
Gilman, E., 2002. An illustrated guide to pruning, Albany, ISA, 1995. Recognizing tree hazards, Champaign, IL: Johnson, G.R., 1999. Protecting trees from construction Minnesota. International Society of Arboriculture. NY: Delmar Publishers.
Roson-Szeryska, E., 2012. Ocena zagroenia
bezpieczestwa ludzi imienia powodowanego przez
Siewniak, M., 2009. Cicie drzew, krzeww ipnczy. Towarzystwo Ochrony iUprawy Drzew.
drzewa oosabionej statyce. Uprawa iOchrona Drzew, 27. Przewodnik dla arborysty. d: Midzynarodowe
damage: ahomeowners guide, Regents of the University of
Lonsdale, D., 2000. Hazards from trees ageneral guide, Louv, R., 2005. Last child in the Woods: saving our children from NatureDeficit Disorder, Chapel Hill: Algonquin Books. Edinburgh: Forestry Commission.
Symon, E., 2005. Wypadki drogowe wPolsce w2004 roku, Wessolly, L., 1998. Zur SIA-Methode. Baum-Zeitung, 3, s. 131. Warszawa: Komenda Gwna Policji.
Rysunek 14. Sposb oceny statyki drzewa zuwzgldnieniem bezpieczestwa Rozpatrywanie wariantw moliwych zdarze. Czy drzewo si:
Etapy
Parametry oceny ryzyka
Jakie jest prawdopodobiestwo upadku drzewa?
Krok 1
Krok 2
64 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013 Zamie wodziomku? Rozkad drewna lub uszkodzenie wodziomku; sabo zbieysty pie, wielopniowo, rany ipknicia Asymetria korony Wspczynnik smukoci, wysoko drzewa Zamie wobrbie pnia? Rozkad drewna, ubytki lub uszkodzenie pnia, deformacje, pknicia irany Zamie wrozwidleniu? Wadliwe rozwidlenia, konkurencyjne przewodniki, pknicia, objawy rozkadu iubytki Zamie wkoronie? Wadliwe rozwidlenia, konkurencyjne przewodniki, pknicia, objawy rozkadu iubytki Wysoko drzewa, opr stawiany przez koron, czynniki stresowe siedliska acechy gatunku Czynniki stresowe siedliska (ekspozycja wiatrowa), cechy drzew (np. krucho drewna, amliwo konarw) Mona zastosowa podpory Mona zastosowa Mona zastosowa Mona przeprowadzi wzmocnienia mechaniczne wzmocnienia mechaniczne korekt sylwetki
Co ocenia? Cechy warunkujce zagroenie:
Wywrci? Rozkad, obumieranie lub uszkodzenie korzeni; pochylenie drzewa
Cechy potgujce zagroenie:
Wspczynnik smukoci; wysoko drzewa; opr korony Czynniki stresowe siedliska (zagszczenie podoa), cechy gatunku
Co mona zrobi, by ograniczy ryzyko upadku drzewa?
Czy mona poprawi statyk drzewa?
Mona zwikszy przestrze korzenienia si
Krok 3
Jaka jest ciko skutkw zdarzenia? Piernica pnia (cm) rednica nasady konaru wrozwidleniu (cm) rednica gazi/wierzchoka wosabionym miejscu
rednica pnia unasady (cm)
Krok 4
Jaka jest ekspozycja na zagroenie? Ocena ekspozycji na zagroenie wykorzystuje wskaniki opracowane przez ISA Pole raenia drzewa: 1 wysokoci drzewa lub 1 dugoci konaru grocego zamaniem
Co mona zrobi, by poprawi bezpieczestwo wotoczeniu drzewa?
Krok 5
Wygrodzi teren, przesun ciek
Obserwowa drzewo
Obsadzi przestrze wok drzewa krzewami
Przesun awk, obiekt maej architektury
Wprowadzi znaki ostrzegawcze
KROK 6
Jakie s wyniki oceny ryzyka po uwzgldnieniu moliwoci jego minimalizacji?
Ocena prawdopodobiestwa okrelonego zdarzenia (czy drzewo si zamie, czy wywrci?) Oszacowanie ryzyka wypadku icikoci skutkw Analiza moliwoci zapobieenia wypadkowi lub ograniczenia ryzyka wypadku
KROK 7
Jak postpi zdrzewem?
Okreli poziom ryzyka Podj decyzj odalszym postpowaniu zdrzewem (zabiegi pielgnacyjne, poprawa statyki, kontrola drzew wzakresie iczstotliwoci adekwatnej do rozmiaru ryzyka, reorganizacja przestrzeni wok drzewa lub wostatecznoci usunicie izastpienie nowym drzewem) Wykona zadanie zgodnie zokrelonym planem
Ochrona drzew na placu budowy

Marzena Suchocka Instytut Gospodarki Przestrzennej iMieszkalnictwa Szkoa Gwna Gospodarstwa Wiejskiego wWarszawie Monika Ziemiaska Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocawiu
Wielu problemom drzew ich zniszczeniu, zamieraniu iusuwaniu mona przeciwdziaa stosujc odpowiednie rozwizania techniczne (inynierskie) iprzyrodnicze (kompensacyjne). Dziaania te s niezwykle istotne wczasie realizacji inwestycji budowlanych, ktre poddaj drzewa szczeglnemu stresowi. Omwimy przykady rozwiza technicznych, m.in.: przeciski (tunelowanie, kretowanie), wygradzanie strefy systemu korzeniowego, edukacja wykonawcw prac, tworzenie drg tymczasowych oraz tworzenie zason korzeniowych. Przyjrzymy si te dziaaniom przyrodniczym, np. mulczowaniu, podlewaniu, ciciom, mikoryzowaniu, wymianie gleby, rozlunianiu gleby, uyciu specjalistycznego sprztu typu air spade, cieniowaniu koron. Trzy przykady realizacji inwestycji budowlanych wPolsce pozwol na przeledzenie moliwoci zastosowania tych rozwiza wpraktyce. Sowa kluczowe: drzewa na placu budowy, drzewa w miecie, prace budowlane, zabezpieczanie drzew, dziaania prewencyjne
Wprowadzenie
Wykonanie prac budowlanych wotoczeniu drzew wymaga ich skutecznej ochrony. Wartykule Planowanie izasady ochrony drzew wprocesie inwestycyjnym (Ziemiaska iSuchocka wtym tomie) omwiymy uwarunkowania wzakresie planowania, realizowania iegzekwowania ochrony drzew. Narzdziem, ktre uatwia realizowanie tych zaoe, jest opisany tam projekt ochrony drzew na terenie budowy. Wniniejszym artykule przedstawiamy przykady rozwiza technicznych iprzyrodniczych, ktre mog by uwzgldnione wtym projekcie, anastpnie zastosowane na placu budowy. Ochrona moe odbywa si zzastosowaniem rozwiza inynierskich oraz przyrodniczych dziaa kompensacyjnych. Poniej omwione zostay przykady takich rozwiza.
Rozwizania inynierskie
Ochronne rozwizania inynierskie obejmowa mog zastosowanie technologii pozwalajcej na minimalizowanie mechanicznego uszkodzenia systemu korzeniowego (np. przeciski) oraz wykonanie zabezpiecze (ogrodzenie, zasona korzeniowa lub specjalna nawierzchnia drogi tymczasowej na placu budowy). Wszystkie wymienione zabiegi pozwalaj na zmniejszenie negatywnego wpywu prac budowlanych na ywotno drzew. Przeciski Zastosowanie przeciskw sterowanych (tunelowania) jest metod pozwalajc na ochron systemw korzeniowych drzew wtrakcie montau instalacji podziemnych (rysunek 1). Wtej metodzie ukadanie instalacji odbywa si przeciskiem na caej dugoci w ssiedztwie drzewa, albo prowadzony jest otwarty wykop do momentu, kiedy widoczne s korzenie grubsze ni 2,5 cm. Nastpnie rura przeciskana jest pod korzeniami do miejsca po przeciwnej stronie drzewa, gdzie korzenie maj grubo nieprzekraczajc 2,5 cm. Inspektor nadzoru ds. zieleni (arborysta, architekt krajobrazu lub osoba, ktra jest specjalist wzakresie ochrony drzew na placu budowy) moe zwikszy obszar rcznego kopania roww pomidzy drzewami lub rozszerzy zasig zastosowania techniki tunelowej. Jeeli poza terenem prac prowadzonych metod tunelow znajd si korzenie o rednicy powyej 2,5 cm naley je zachowa, jeeli jest to moliwe, awykop powinien by przeprowadzony poniej tych korzeni. Odlegoci od pnia, od ktrych powinno by stosowane drenie zamiast roww otwartych, s okrelane poszczeglnie dla kadego drzewa przez specjalist w dokumentacji gospodarki drzewostanem. Decyzj ozastosowaniu tej metody naley podj na etapie przygotowywania dokumentacji projektowej, uwzgldniajc m.in. lokalizacj inwestycji, kondycj iwiek drzew. Przebieg trasy przecisku winien by dostosowany indywidualnie do konkretnej sytuacji.
Minimum 60 cm
Rysunek 1. Schemat tunelowania od miejsca, wktrym zaczynaj si korzenie o2,5 cm rednicy, roboty ziemne powinny by wykonywane pod nimi technik tunelow 68 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
Marzena Suchocka, Monika Ziemiaska
Pionowy wspornik Rusztowanie
Druciana siatka przyspawana do wspornikw i poziomych listew
Pionowe prty zagbione w gleb
Siatka rozwinita po wewntrznej stronie ogrodzenia
Poziom gruntu
2,3 m
Panel ogrodzeniowy
0,6 m
Standardowy zacisk 3,0 m
Koek mocujcy wspornik
Rysunek 2. Budowa ogrodzenia ochronnego wedug BS 5837:2012
Tunelowanie powinno by prowadzone wodlegoci uzalenionej od wielkoci korony drzewa (optymalnie za okapem prawidowo rozbudowanej korony). Naley take chroni warstw gleby ogruboci okoo 60 cm. Wygrodzenia strefy systemu korzeniowego drzewa Ogrodzenie ochronne systemu korzeniowego powinno by widoczne, wysokie itrwae (rysunek 2). Nie bdzie ono barier mechaniczn dla wielu sprztw, ale znakiem dla wszystkich uczestnikw procesu budowlanego, e chroniona jest cenna warto, ktr wtym przypadku s drzewa. Prawidowe zastosowanie ogrodze ochronnych przedstawiono na przykadach wybranych inwestycji wdalszej czci artykuu.
Oznaczenie ogrodze Dla skutecznej ochrony drzew na terenie budowy wana jest klarowna informacja dotyczca jej zakresu. Form edukacji jest oznaczanie stref ochronnych tablicami informacyjnymi na temat tego, co jest chronione ijednoczenie zabronione wtej strefie (rysunek 3). Mona take informowa onajwikszych zagroeniach dla drzew na planszach, m.in. ozakazie uywania maszyn wstrefach systemw korzeniowych, skadowania materiaw budowlanych wtej strefie itp. Rozwizania komunikacyjne drogi tymczasowe Jeli jest to moliwe, na terenie inwestycji naley wyeliminowa wszelk komunikacj (nawet piesz) ze strefy systemu korzeniowego drzewa. Konieczne dla realizacji inwestycji tymczasowe szlaki
STREFA OCHRoNNA DRZEWA Nie wchodzi Nie przesuwa ogrodzenia Nie skadowa materiaw
komunikacyjne mog zosta zaprojektowane iwykonane zwarstwy 1530 cm kory lub 1015 cm gruboziarnistego naturalnego wiru (rysunek 4). Warstwa kory moe przykadowo zosta przykryta sklejk ogruboci 2 cm, drewnian konstrukcj lub pytami drogowymi. Innym rozwizaniem jest rozoenie ciaru punktowo, przez zastosowanie belek pomidzy nabiegami korzeniowymi igwnymi korzeniami, na ktrych wspierane s pyty. Zasony korzeniowe Jednym znajwikszych zagroe dla ycia irozwoju drzewa jest przesuszenie lub ewentualne przemarznicie obnaonych korzeni. Wwypadku uszkodzenia bryy korzeniowej, nie mona pozostawi korzeni bez odpowiedniego zabezpieczenia nawet
Rysunek 3. Przykad oznaczenia tablic informacyjn strefy ochronnej drzewa (Suchocka iKolendowicz 2008)
Betonowe, drewniane lub metalowe pyty Warstwa wiru
Stary poziom terenu W wypadku przejazdu maszyn (dotyczy wszystkich rodzajw) w zasigu rzutu korony naley obowizkowo zastosowa ochronne drogi tymczasowe
Rysunek 4. Metoda redukcji stopnia zagszczenia gleby, przy koniecznoci przeprowadzenia drg tymczasowych wsystemie korzeniowym drzew przykad moliwego rozwizania 70 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
Warstwa wierzchnia: mieszanka ziemi liciastej, humusu lub torfu z piaskiem; mieszank utrzymywa w wilgotnoci Ok. 20 cm
Okoo 70 cm mieszanka
Poniej ziemia rodzima Siatka lub szalunek z desek Mata, np. geowknina, juta lub folia
Rysunek 5. Budowa zasony korzeniowej (na podst.: Szczepanowska 2008)
na kilka godzin wupalny dzie. Wzwizku ztym, cian wykopu z uszkodzon bry korzeniow naley zabezpieczy siatk drucian lub ekranem zdesek, zamocowanym na drewnianych supach od strony wykopu (rysunek 5). Pozostawion przestrze okoo 20 cm szerokoci, pomidzy cian wykopu aekranem, wypeni trzeba gruboziarnistym podoem do wysokoci okoo 40 cm od poziomu terenu. Grn warstw powinna stanowi mieszanka humusu zpiaskiem wstosunku 1:3. Naley zapewni drzewu nawodnienie wtrakcie trwania robt wczci nie objtej wykopem. Ewentualne cicia korzeni musz zosta wykonane ostrym narzdziem. Nie naley zabezpiecza (np. maci ogrodnicz) ran po ciciach. Przy duych ubytkach korzeni, osoba penica nadzr moe zdecydowa orekompensacyjnym
ciciu koron. Zgodnie zobowizujcym prawem, cicia takie s wykonywane wycznie w przypadku konfliktu z projektowan infrastruktur. Wpraktyce s one naduywane, dlatego te nie mog by wykonywane standardowo. Poza tym, wymagaj one specjalistycznej wiedzy idowiadczenia.
Rozwizania przyrodnicze (prewencyjne)

Wzakresie przyrodniczych dziaa rehabilitacyjnych, ktrych celem jest utrzymywanie dobrej oraz poprawa sabncej kondycji drzew naraonych na stres budowlany zalecane s, wzalenoci od sytuacji, zabiegi opisane wtabeli 1.
Tabela 1. Przyrodnicze dziaania rehabilitacyjne drzew wprzypadku stresu budowlanego Opis Wprowadzenie na okrelonej powierzchni strefy systemu korzeniowego drzewa ciki ikory (mulczu) Kora zgatunkw drzew iglastych iliciastych (iglasta pomaga utrzyma kwany odczyn gleby, a liciasta zasadowy), warstwa 5 cm, rozkadana na gleb wilgotn, odchwaszczon, wczeniej przygotowan, zalecana kora sosnowa, przekompostowana min. 9 miesicy (wyeliminowanie fenoli, garbnikw iywic), mielona, przesiana (frakcje 26 cm), czysta, pozbawiona drewna (max. do 2%), chwastw, mieci, wolna od patogenw Informacje uzupeniajce, terminy, zalecenia Widok, istotne uwagi
Zabieg, rozwizanie
Cel iskutki
Rozkadanie wstrefie systemu korzeniowego ciki ikory (mulczowanie)
Przeciwdziaanie nadmiernemu wyparowaniu wody, utrzymanie staej temperatury gleby (ochrona korzeni), pobudzanie rozwoju mikroorganizmw glebowych, zwalczanie chwastw, poprawa struktury gleby, stwarzanie sprzyjajcych warunkw dla poytecznych organizmw glebowych

Podlewanie
Przeciwdziaanie niedoborom wody, wywoanym ingerencj wrodowisko drzewa, minimalizowanie skutkw stresu wywoanego utrat czci systemu korzeniowego lub obnieniem poziomu wody podziemnej, korzenie wonikowe odkryte na skutek prac budowlanych musz by nawadniane, nie mona dopuci do ich przesuszenia, zabieg wpywa bezporednio na popraw kondycji drzewa
Podanie odpowiedniej dawki wody okrelonej indywidualnie dla drzewa, sposoby podania wody: rczne lub automatyczne (zraszacze, linie kroplujce)
Zapotrzebowanie na wod determinuj: rodzaj gruntu, stan powierzchni gleby, wpyw inwestycji na warunki wodne, warunki atmosferyczne (wilgotno, natenie wiatru, temperatura powietrza), gatunek, faza rozwojowa (wiek) drzewa ijego kondycja, ocienienie (zwarcie drzewostanu, ssiedztwo wysokiej zabudowy); dawka wody okrelana jest indywidualnie; podawanie wody cykliczne (nie cige); termin: majwrzesie (okresy kadorazowo indywidualnie okrelone przez nadzr); co 23 dni wokresie upalanego lata, co 47 dni pozostay okres letni, pora dnia: wczenie rano iwieczr (poza okresem penego nasonecznienia inocy)
Wprzypadku utraty czci systemu korzeniowego, powinno by stosowane nawadnianie wzamian redukcji korony, ktra jest zabiegiem niezgodnym zobowizujcymi przepisami prawa, pomimo to naduywanym iosabiajcym drzewo. Podawanie wody moe przyczyni si do wymycia skadnikw pokarmowych (konieczne jest nawoenie)
Zabieg, rozwizanie Opis Widok, istotne uwagi
Cel iskutki
Informacje uzupeniajce, terminy, zalecenia
Cicia wkoronie drzewa
Celem tego ingerujcego bezporednio wtkanki drzewa zabiegu jest najczciej usuwanie gazi kolidujcych zprojektowan infrastruktur lub wykonaniem prac; zbyt rozlegy zakres wykonywanych ci moe prowadzi do zniszczenia drzewa
Redukcja (cicie) korony jest zabiegiem naduywanym iosabiajcym drzewo. Bardzo rzadko korekta korony jest potrzebna. Powoduje ona utrat tkanek, zapasw, powstawanie ran udrzewa ju osabionego; najczciej drzewo samoistnie odrzuca niepotrzebne gazie Prawidowy, naturalny pokrj drzewa Istotny jest dobr szczepionki mikoryzowej; zabieg winien by wykonany przez profesjonalne laboratorium mikoryzowe; pierwsze efekty moliwe do zaobserwowania po 23 latach po zastosowaniu, efekt widoczny jest nawet udrzew rosncych wwarunkach duego zasolenia izagszczenia gleby
Prace musz zosta wykonane zgodnie zobowizujcym prawem1: zabiegi wobrbie korony drzewa na terenach zieleni lub zadrzewieniach mog obejmowa wycznie: 1) usuwanie gazi obumarych, nadamanych lub wchodzcych wkolizje zobiektami budowlanymi lub urzdzeniami technicznymi; 2) ksztatowanie korony drzewa, ktrego wiek nie przekracza 10 lat; 3) utrzymywanie formowanego ksztatu korony drzewa. Inne zabiegi powinny by prowadzone na podstawie ekspertyzy, opinii dendrologa, arborysty
Zniszczone drzewo po nadmiernych, nieprawidowych ciciach

Fot. Jerzy Nieswadba
Mikoryzowanie
Bezporedni wpyw na Iniekcja doglebowa, zwikszenie powierzchni podanie szczepionki chonnej systemu korzemikoryzowej niowego (strzpki pozakorzeniowe), lepszy pobr wody, peniejsze wykorzystanie N, P, Fe, widoczna poprawa wzrostu rolin, ich kondycji, wiksza ilo przyrostw rocznych, wpyw na efektywno procesu asymilacji
Ustawa oochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880), art. 82, ust. 1a, pkt. 1, 2, 3
Tabela 1 (cd.). Przyrodnicze dziaania rehabilitacyjne drzew wprzypadku stresu budowlanego Opis Wprowadzenie przez arborystw wkoronie drzewa (najczciej midzy przewodnikami lub konarami) wiza elastycznych lub statycznych Wizania winny by atestowane, miejsca wiza wybrane przez dowiadczonego arboryst, stosowane wuzasadnionych przypadkach Informacje uzupeniajce, terminy, zalecenia Widok, istotne uwagi
Fot. Maciej Motas
Zabieg, rozwizanie
Cel iskutki
Monta wiza wkoronie drzewa
Minimalizowanie ryzyka, rwnie dziaanie zapobiegawcze; skutkuje popraw bezpieczestwa uytkownikw terenu wbezporednim ssiedztwie drzewa

Cicie korzeni
Wykonywane wzakresie niezbdnym, gdy nie ma moliwoci przyjcia innych rozwiza
Czyste cicie ostrym, zdezynfekowanym narzdziem, korzenie zmiadone iuszkodzone powinny by obcite do zdrowego miejsca, wcelu ograniczenia rozmiaru rany
Nie naley zabezpiecza ran po ciciach adnymi preparatami, malowanie nie przyspiesza zalewania ran tkank przyrann, czasami utrudnia ten proces; cicie korzeni jest uzasadnione tylko wwyjtkowych przypadkach (prace musz by wykonane pod nadzorem)
Zabieg, rozwizanie Opis Prace wzasigu okapu korony lub wstrefach poza ni, gdzie rozwijaj si korzenie, wykonywane s za pomoc szpadla lub innych rcznych narzdzi, alternatyw dla prac wykonywanych rcznie jest uycie air spade (poniej) Przy tej metodzie moliwe jest rwnie uniknicie zmiadenia, poszarpania lub poamania korzeni, wwykopie korzenie grubsze ni 2,5 cm mog by pozostawione, ainstalacja uoona poniej Widok, istotne uwagi
Cel iskutki
Rczne wykonanie prac (wykopw pod instalacje iinn infrastruktur, wymiany nawierzchni itp.)
Rczne wykonanie prac pozwala na ochron duej czci systemw korzeniowych drzew, pod warunkiem zachowywania korzeni, anie wycinania ich np. szpadlem
Fot. Maciej Motas
Rozlunienie zagszczonej gleby, natlenianie gleby isytemu korzeniowego drzewa lub rozlunienie gleby wtrakcie przygotowania do jej wymiany (poniej)
Przeciwdziaanie skutkom zagszczenia gleby wywoanym przez np. nadmiern komunikacj na placu budowy. Zabieg jest szczeglnie wskazany wstrefie cennego systemu korzeniowego, gdzie rczna wymiana gruntu jest ryzykowna
Uycie specjalistycznego sprztu: air spade (kompresor podajcy przez lanc sprone powietrze); prace wykonywa naley wjak najkrtszym czasie wdni pochmurne, zdu wilgotnoci powietrza
Sprone powietrze zkompresora podawane jest precyzyjnie za pomoc lancy do zagszczonej gleby, optymalny (kontrolowany manometrem na lancy) przepyw powietrza to 4,5 m3/min, odpowiedni ksztat zakoczenia lancy, ksztaty nakadek ikontrola cinienia nie niszcz korzeni (jedynie je obnaaj); moliwe precyzyjne lokalizowanie systemu korzeniowego dla potrzeb inwestycji liniowych (sieci infrastruktury podziemnej)
Tabela 1 (cd.). Przyrodnicze dziaania rehabilitacyjne drzew wprzypadku stresu budowlanego Opis Praca rczna, delikatna, wokrelonym zakresie (powierzchni igbokoci) lub zzastosowaniem air spade (powyej) Wtrakcie zabiegu nie mona uszkodzi korzeni ywicielskich, prace naley wykona rcznie lub zuyciem air spade, odkryte korzenie ywicielskie musz by nawadniane Informacje uzupeniajce, terminy, zalecenia Widok, istotne uwagi
Fot. Maciej Motas
Zabieg, rozwizanie
Cel iskutki
Wymiana gleby wstrefie sytemu korzeniowego
Wymiana gleby zdegradowanej, zanieczyszczonej sol lub resztkami budowlanymi izagszczonej
76 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013 Wymiana gleby zalecana tylko wuzasadnionych przypadkach Zebranie rczne, delikatne, tylko wokrelonym zakresie (powierzchni igbokoci) Do wymiany (zebrania gleby) nie zaleca si uycia air spade ze wzgldu na moliwo zbdnego rozproszenia frakcji gleby, wmiejsce gleby usunitej naley rozoy przygotowan mieszank ziemi kompostowej (humusowej) zpiaskiem
Zebranie gleby zanieczyszczonej zwizkami chemicznymi wstrefie sytemu korzeniowego Rozwizanie polega na rozpiciu wkoronie drzewa cieniwki ogrodniczej Do zastosowania szczeglnie dla drzew zimozielonych (zwaszcza zima, wiosna, lato) oraz liciastych (wiosna, lato); zabieg minimalizuje stres wywoany pracami budowlanymi, konieczna jest kontrola patogenw, szczeglnie grzybw pasoytniczych, wtrakcie cieniowania
Celem jest zebranie (zutylizowanie zgodnie zprawem) zanieczyszczonej gleby, np. rop
Cieniowanie korony
Zalecane wprzypadku uszkodzenia (usunicia) czci korzeni, ma na celu ograniczenie transpiracji koron drzew ouszkodzonych korzeniach
Zabieg, rozwizanie Opis Strefa korzeniowa powinna by chroniona ogrodzeniem, drogi tymczasowe powinny by budowane wspecjalny sposb (rysunek 4) Jedynym skutecznym sposobem rozgszczenia gleby jest jej wymiana, do czego stosowane s specjalne narzdzia: air spade isprzt do odsysania gleby Widok, istotne uwagi
Cel iskutki
Ochrona systemw korzeniowych przed zagszczeniem
Fot. Agnieszka Suchocka
Naley bezwzgldnie unika zagszczenia gleby wsystemie korzeniowym drzew, zagszczona gleba jest praktycznie niemoliwa do skutecznego, bezinwazyjnego rozgszczenia
Skutki zagszczania gleby, drzewa wtakim stanie czsto obumieraj Kontrola strefy ochronnej drzewa (optymalnie ogrodzonej) iwrazie zanieczyszczenia rczne oczyszczenie Podniesione pH bardzo trudno jest obniy, dlatego naley chroni gleb przez zanieczyszczeniem resztkami pobudowanymi; wczeniejsze cikowanie strefy ochronnej uatwia jej oczyszczenie
Ochrona systemw korzeniowych przed zanieczyszczeniem
Gruz, beton, resztki pobudowlane podnosz pH gleby, co utrudnia korzeniom pobieranie skadnikw pokarmowych

Mona rozway zadarnienie lub obsadzenie rolinnoci okrywow powierzchni pod koronami lub nawoenie drzew. Jednak niewaciwe zadarnienie lub nawoenie drzew, poddanych czynnikom stresowym wtrakcie prac budowlanych, moe doprowadzi do obumarcia osabionych drzew. Wtakim przypadku naley wzi pod uwag uwarunkowania wymienione wtabeli 2.
Ochrona drzew na przykadzie wybranych inwestycji

W dalszej czci artykuu przedstawione zostay trzy przykady najczciej wystpujcych problemw. Zaprezentowano take przypadki ochrony drzew w odpowiednim czasie iwrnej formie, wtrakcie wykonywania prac budowlanych. Problemy wczasie trwania inwestycji budynku wielorodzinnego W przypadku opisywanej inwestycji ochrona drzew bya bardzo istotna. Dziaania obejmujce przygotowanie prawidowej gospodarki drzewostanem izakresu zabiegw ochronnych prowadzone byy na wszystkich etapach inwestycji. Pomimo prawidowego zakresu iformy dziaa ochronnych, pojawiy si problemy. Spowodowa je brak koordynacji bran projektowych iuwarunkowania prawne. W ramach prac projektowych przygotowane zostay podstawowe dokumenty: inwentaryzacja drzew i krzeww z wyznaczeniem stref ochronnych, projektant zieleni okreli rwnie uszkodzenia krytyczne prowadzce do zamierania najcenniejszych drzew (Tilia cordata); projekt ochrony drzew na terenie budowy (gospodarki drzewostanem), zuwzgldnieniem modyfikacji pierwotnego ksztatu infrastruktury, wcelu zapewnienia wikszej powierzchni strefy systemu korzeniowego drzew, zgodnie zich wymaganiami rozwojowymi. Na etapie realizacji robt, ochrona drzew obejmowaa zarwno starania wcelu waciwego wykonania prac, jak iprojektow modyfikacj formy
Rysunek 6. Zasona korzeniowa iogrodzenie ochronne drzew

Rysunek 7. Technologia wykonania ciany garau wymagaa odsunicia tymczasowej szczelnej cianki wykopu o90 cm wstron drzewa, co nie zostao uwzgldnione wprojekcie. To typowy problem, ktrego naley unika
izakresu projektu. Wykonane tu zostay nastpujce zabiegi ochronne: pod okapem drzew zamontowano ogrodzenie ochronne; zabezpieczono ciany wykopu zason korzeniow (rysunek 6); konieczna bya naprawa zason po zimie, ktre zostay zniszczone przez zalegajcy nieg; prowadzono nadzr wcelu ochrony systemw korzeniowych przed skadowaniem materiaw oraz zanieczyszczeniem resztkami pozostaymi po budowie; materiay budowlane skadowane byy tylko wstrefie wyznaczonej przed inwestycj (tam, gdzie przed inwestycv istniaa nawierzchnia), winnych strefach materiay ukadane byy na belkach (punktowy nacisk na gleb).
Tabela 2. Dodatkowe dziaania rehabilitacyjne drzew Opis Przy zadarnianiu naley bezwzgldnie zastosowa misy orednicach dostosowanych do fazy rozwojowej drzewa, nowo sadzone: 1,5 m, dojrzae: zasig korony powikszony o1 m Wstrefie przeznaczonej pod wykonanie misy, niedopuszczalne jest naruszanie gleby (przekopywanie, uycie glebogryzarki). Stres drzewa, przy zakadaniu trawnikw, zwiksza spulchnianie gleby (np. glebogryzark lub zuyciem szpadla), gdy niszczy korzenie ywicielskie oraz trawa iroliny okrywowe, poniewa stanowi konkurencj dla sytemu korzeniowego drzewa Informacje uzupeniajce, terminy, zalecenia Widok, istotne uwagi
Zabieg, rozwizanie
Cel iskutki
Zadarnianie lub stosowanie rolinnoci okrywowej
Czsto powierzchnia systemu korzeniowego po inwestycji jest mniejsza ni pierwotnie. Zadarnienie, zpozostawieniem odpowiedniej wielkoci wymulczowanych mis wzasigu bryy korzeniowej nowo sadzonych iistniejcych drzew, ma poprawia warunki rozwoju ich systemu korzeniowego
Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 79 Nawoenie moe by zastosowane jako zabieg wspomagajcy, niepen dawk nawozow; raczej nawz ospowolnionym dziaaniu
Nawoenie
Nawoenie musi by stosowane ostronie. Wnormalnych warunkach (nie na budowie) nawoenie przeciwdziaa negatywnym zmianom siedliska, osabieniu kondycji irozwoju, wpywa na popraw odpornoci, anawet zapobiega zamieraniu rolin
Plan zalece nawozowych winien by zawsze poprzedzony badaniami glebowymi wlaboratorium, prbki dla drzew powinny by pobrane zgbokoci: 025cm oraz 2550 cm, poza standardowymi wynikami naley okrela sd, chlor oraz zawarto substancji organicznej, nieumiejtne wprowadzenie nawoenia moe spowodowa kolejn sytuacj stresow dla drzewa
Dopiero wkolejnych latach po zakoczeniu prac, wskazane jest nawoenie drzew. Jeli drzewa s uszkodzone, ich nawoenie moe powodowa podniesienie pH oraz blokad kompleksu sorpcyjnego. Nawoone drzewa, oosabionej utrat czci systemu korzeniowego statyce, produkuj du mas lici, co moe zwikszy ryzyko upadku (zwikszona masa powoduje efekt agla), brakuje aktualnych ikompleksowych bada uwzgldniajcych wpyw nawoenia na indywidualne sytuacje stresu budowlanego drzew

flikty pomidzy drzewami, aprojektowan inwestycj oraz waciwie oceni rokowania ycia drzew po zakoczeniu inwestycji. Mona wtedy pozostawi te drzewa, ktre miayby wiksz szans przeycia prac budowlanych. Nadzory wprocesie budowlanym osiedla mieszkaniowego Ochrona drzew wtym przypadku bya szczeglnie istotna ze wzgldu na cenny, stary drzewostan parkowy wbezporednim ssiedztwie inwestycji. Dziaania podjte na etapie projektowania (zgodnie zzaleceniami zpierwszej czci artykuu) obejmoway przygotowanie iuzgodnienie kompleksowej dokumentacji, wtym: szczegow inwentaryzacj dendrologiczn; projekt zabezpieczenia drzew, typowania wycinek; projekt przesadzenia wskazanych drzew; projekt nasadze zastpczych; projekt szaty rolinnej na terenie po zakoczeniu inwestycji.
Rysunek 8. Zasig bryy korzeniowej pobrany przesadzark, klon jawor (Acer pseudoplatanus), rednica przesadzarki to 1,8 m, a obwd pnia drzewa to 44 cm
Wprowadzono rwnie szereg modyfikacji technologii prowadzenia prac, ktre spowodowane byy nieprzewidzianymi przez projektantw konfliktami zplanowan infrastruktur. Konieczne byo na przykad odsunicie o90 cm faktycznej ciany wykopu (od linii projektowanego garau podziemnego), co nie zostao uwzgldnione wprojekcie (rysunek 7). Jedno zdrzew znajdowao si wodlegoci mniejszej ni 3 rednice pnia od wykopu, co powodowao jego niestabilno. Dlatego konieczne byo wystpienie ojego usunicie. Sytuacja taka zawsze jest problematyczna ipowoduje moliwo naliczenia kary za zniszczenie drzewa. Wystpi rwnie problem zamierajcego klonu jawora, ktry wmiejscowym planie by przeznaczony do pozostawienia. Drzewo od pocztku rozpoczcia inwestycji byo pod specjaln ochron, wzwizku zmaymi szansami przeycia budowy (przekroczenie progw krytycznych uszkodze). Wewntrz ogrodzenia ochronnego zastosowano mikoryz, cikowanie (mulczowanie) ipodlewanie drzewa. Konieczno pozostawienia drzewa osabych rokowaniach na przeycie zwikszyo koszty inwestycji oraz ryzyko zwizane zjego obumarciem. Wszystkie dziaania ochronne byy dokumentowane, co jest niezwykle istotne wprzypadku sytuacji spornych. Pomimo podjcia prawidowych dziaa ochronnych, na terenie iwtrakcie opisywanej inwestycji wystpiy problemy, ktre powinny by rozwizane na etapie projektowania. Naleao uwzgldni kon80 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
Rysunek 9. Ogrodzenie ochronne drzew na terenie inwestycji

Rysunek 10. Wygrodzone sosny czarne (Pinus nigra) na terenie budowy
Zaplanowano rwnie systemow usug nadzoru wzakresie zieleni, ktr realizowano na kadym etapie inwestycji. Nadzr ten stosowano wczasie wykonania nasadze zastpczych drzew (42 szt.) ikrzeww (pow. 140 m2) oraz wtrybie spotka planowanych iniezapowiedzianych. Na etapie projektowania okrelono rwnie koszty zwizane zochron istniejcej zieleni imoliwoci wykonania zaplanowanego projektu nowej. Na etapie realizacji prace polegay na: usuniciu ok. 40 drzew (bezporednie kolizje), wtym 10 szt. sanitarnie, a5 szt. przesadzono (rysunek 8); wyznaczeniu wterenie stref ochronnych systemu korzeniowego (wobrysie korony) dla 11 drzew, wygradzajc je trwaym ogrodzeniem (rysunki 9 i10); cikowaniu (mulczowaniu), podlewaniu drzew zabezpieczanych iprzesadzonych; wprowadzeniu szczepionki mikoryzowej; okreleniu prac specjalistycznych wkoronach drzew, np.: zakadanie wiza elastycznych,
zdejmowanie posuszu nad cigami komunikacyjnymi; prowadzeniu nadzoru nieprzewidzianych lub zmienionych prac; sporzdzeniu dokumentacji istotnych prac, wtym zanikajcych oraz na odbiorach ilociowych ijakociowych. Odbyo si okoo 40 nadzorw wczasie 18 miesicy trwania inwestycji. Rola architekta krajobrazu na terenie inwestycji osiedle domw jednorodzinnych Prace rozpoczto od uporzdkowania terenu pokrytego rolinnoci samosiewn na powierzchni 1,5 ha, przed przygotowaniem dokumentacji projektowej. Pod nadzorem architekta krajobrazu usunito drzewa ikrzewy majce do 10 lat oraz wybrane samosiewy drzew ikrzeww owocowych. Wiek drzew okrelono na podstawie informacji dotyczcej sposobu uytkowania gruntu. Prace poprzedzone zostay pisemnym zgoszeniem wodpowiednim urzdzie gminy iprowadzone byy pod

Rysunek 11. Wytypowane najcenniejsze egzemplarze drzew, wskazane do pozostawienia
nadzorem inspektora. Jego gwnym zadaniem byo typowanie drzew zgatunku db szypukowy (Quercus robur) do zachowania ich wogrodach przydomowych wacicieli nieruchomoci, jako podstaw przyszej kompozycji (rysunek 11). Wchwili obecnej trwa etap tworzenia projektu zdostosowaniem lokalizacji zabudowy do wytypowanych drzew. Obecno specjalisty, wtym przypadku architekta krajobrazu, na wstpnym etapie planowania inwestycji iprezentowane podejcie do projektowania minimalizuje zniszczenia zwizane zinwestycj oraz chroni najcenniejsze wartoci przyrodnicze na jej terenie. Zachowane drzewa, ju po zakoczeniu prac budowlanych, spowoduj zwikszenie atrakcyjnoci, aprzez to rwnie wartoci nowo wybudowanych domw. Uzyskanie analogicznych korzyci, zwizanych zobecnoci stosunkowo duych drzew, wymagaoby nakadw finansowych iczasu. Mogoby by rwnie niemoliwe ze wzgldu na ksztat zrealizowanej infrastruktury.
Podsumowanie
Ochrona drzew na placu budowy polega na minimalizowaniu stresw zwizanych z pracami budowlanymi ijest moliwa dziki zastosowaniu rozwiza inynierskich oraz przyrodniczych. Rozwizania inynierskie to przeciski, ogrodzenia ochronne ioznaczenia systemu korzeniowego, specjalne drogi dla ruchu tymczasowego, zasony korzeniowe. Do rozwiza przyrodniczych na82 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
le: mulczowanie, podlewanie, waciwe wykonanie prac i cicia, mikoryza, cieniowanie koron oraz ochrona przed zanieczyszczeniem. Niezwykle istotna jest rwnie ocena wartoci przyrodniczych ikrajobrazowych na terenie inwestycji na etapie projektu. Wprowadzenie wymienionych zasad pozwala na zachowanie najcenniejszych drzew i ochron usug ekosystemw. Zabiegi te s kluczowe dla minimalizowania strat cennych drzew oraz stresu powodowanego przez prace budowlane na drzewa zakwalifikowane do pozostawienia na terenie inwestycji. Rozwizania przedstawione wniniejszym artykule nie wyczerpuj penego katalogu dziaa. Podobnie przedstawione wtekcie przykady inwestycji przedstawiaj jedynie wybrane tematy iproblemy. Wszystkie one mog jednak suy jako inspiracja iwskazwka, jak chroni drzewa. Sytuacja kadego drzewa na terenie budowy jest indywidualna ipowinna by rozwizana zzastosowaniem zestawu optymalnych rozwiza. Czsto oznacza to wybranie mniejszego za. Jednak powinno by zastosowane kade rozwizanie, ktre przyczynia si do minimalizowania stresu ioszczdzania rezerw energetycznych drzewa.
Podzikowania
Specjalne podzikowania dla Pani prof. dr hab. Haliny Barbary Szczepanowskiej za cenne merytoryczne wsparcie wtworzeniu niniejszego artykuu.
Literatura
BS 5837:2012. Trees in relation to design, demolition and Szczepanowska, H.B., 2001. Drzewa wmiecie, Warszawa: Suchocka, M., 2011. Wpyw zmiany warunkw Hortpress. construction, BSI British Standards. Suchocka, M., 2009. System korzeniowy drzew wwarunkach Suchocka, M., 2008. Zdolnoci regeneracyjne drzew iich odporno na uszkodzenia wrodowisku miejskim. Czowiek irodowisko, 32(12), s. 518. miejskich. Aura Ochrona rodowiska, 11, s. 1517.
Suchocka, M., 2011. Wpyw biotycznych warunkw
inwestycji. Czowiek irodowisko, 35(12), s. 7391. siedliskowych na stan drzew na terenach budowy oraz po zakoczeniu inwestycji. Czowiek irodowisko, 36(34), s. 1934.
Suchocka, M., Kolendowicz, M., 2008. Strefy ochronne drzew na terenach prac budowlanych. Czowiek irodowisko, 34, s. 109122.
Ziemiaska, M. (Czechowicz, M.), 2007. Problemy zieleni we wspczesnych osiedlach mieszkaniowych. W: Drozdek, M., Wojewoda I., red., Ziele miast iwsi PWSZ wSulechowie, s. 111118.
Suchocka, M., 2010. Przyczynowo-skutkowe aspekty gospodarki drzewostanem na placu budowy. W:Plskowska, E., red., Problemy ochrony drzew weWrocawiu.
wspczesna izabytkowa, Sulechw: Oficyna Wydawnicza Ziemiaska, M., Dworniczak, ., 2012. Ochrona istniejcych zadrzewie wprocesie inwestycyjnym. W: TyszkoChmielowiec, P., Witko, K., red., Aleje podrcznik
wmiastach, Wrocaw: Uniwersytet Przyrodniczy Suchocka, M., 2010. Gospodarka drzewostanem na budowlanego. Czowiek irodowisko, 34(34), s. 105116.
terenie budowy akompetencje uczestnikw procesu
Ziemiaska, M., 2011. Nasadzenia kompensacyjne wwietle przepisw Ustawy oochronie przyrody dyskusja problemu. Kwartalnik Architektury Krajobrazu , 4, s. 6568.
uytkownika, Wrocaw: Wydawnictwo FER, s. 135145.
Suchocka, M., 2010. Metoda oceny wpywu uszkodze
mechanicznych powodowanych przez prace budowlane
na kondycj drzew. W: Szulczewska, B., Szumaski, M., Jutra.
red., Metoda Architektury Krajobrazu, Wydawnictwo Wie
Rozwizania organizacyjne
Niekonwencjonalne formy wsppracy midzysektorowej wksztatowaniu zieleni miejskiej na przykadzie Londynu

Kasper Jakubowski Politechnika Krakowska
Interes prywatnych inwestorw postrzegany jest zwykle jako sprzeczny zide ochrony terenw zieleni. Tymczasem przykady zWielkiej Brytanii pokazuj, e te dwa cele mona realizowa jednoczenie. Kluczowe jest jednak precyzyjne sformuowanie warunkw wsppracy. Wprzypadku London Wetland Centre, deweloper uzyska zgod na zabudow 20% obszaru (orelatywnie najniszych walorach przyrodniczych), wzamian za udzia wkosztach renaturyzacji pozostaej czci. Ten ipodobne, pochodzce zokolic Londynu, przykady ksztatowania iochrony przyrody wmiecie wskazuj na znaczenie wsppracy rnych grup interesariuszy (administracji publicznej, organizacji pozarzdowych, mieszkacw ibiznesu) wodtwarzaniu ekosystemw miejskich iodzyskiwaniu terenw poprzemysowych. Nowe parki maj charakter wielofunkcyjny cz ochron biornorodnoci zedukacj, aktywizacj turystyczn irekreacj. Sowa kluczowe: partnerstwo publiczno-prywatne, partycypacja spoeczna, renaturyzacja, parki tematyczne, biornorodno
Niekonwencjonalne formy wsppracy midzysektorowej w ksztatowaniu zieleni miejskiej na przykadzie Londynu
Wprowadzenie
Wartykule skoncentrujemy si na problematyce zintegrowanego ksztatowania, ochrony iudostpnienia walorw przyrodniczych miasta na przykadzie dobrych praktyk zLondynu. Omwimy takie sposoby zagospodarowania, ktre mona dostosowa do polskiego kontekstu. Mog one okaza si inspiracj dla poszukiwania rozwiza inarzdzi wykorzystujcych wpraktyce koncepcje zrwnowaonego rozwoju iusug ekosystemw oraz pozyskania funduszy na zarzdzanie wfazie porealizacyjnej, np. woparciu orozwj turystyki irekreacji. Przyjrzymy si take alternatywnym, ekstensywnym istosunkowo niskonakadowym sposobom gospodarowania terenami zieleni miejskiej, majcym swoje uzasadnienie ekologiczne, ekonomiczne iestetyczne. Nowe tereny zieleni w miastach, w krajach najwyej rozwinitych, ukierunkowane s na biornorodno, wielofunkcyjno iedukacj. Ich projektanci iplanici szukaj inspiracji wlokalnych uwarunkowaniach rodowiska przyrodniczego (rysunek 1). Jak pokazuj przykady znajwikszych europejskich metropolii, towarzyszy temu zwykle projekt udostpnienia, rekreacji iaktywizacji turyFot. Kasper Jakubowski
stycznej, zwany przemysem czasu wolnego. Jest on dostosowany do zrnicowanej grupy przyszych uytkownikw. Istnieje wiele moliwoci zachowania i przywracania miejskich ekosystemw: praktyka rewitalizacji zdegradowanych przyrodniczo obszarw, podnoszenie standardu istniejcych enklaw zieleni oraz wczanie wstruktur przyrodnicz miasta terenw poprzemysowych izdegradowanych (brownfields), czsto spontanicznie zazielenionych (Wielgus iMyczkowski 2007). Ten swoisty recykling przestrzeni oraz odzyskiwanie terenw dla zieleni to pole dla interesujcych rozwiza projektowych. Spotkamy tu innowacyjne przykady adaptacji izainwestowania, poczone zkompleksow renaturyzacj przestrzeni miejskiej. Najczciej tego typu dziaania cz si zodtwarzaniem siedlisk, przywracaniem podstawowych funkcji ekosystemu ipowiza ekologicznych (np.sieci korytarzy) wramach nowej kompozycji przestrzennej ( Jakubowski 2013). Dziki wykorzystaniu istniejcego potencjau przyrodniczego ispoecznego, miasta odzyskuj swoje walory rodowiskowe iatrakcyjne tereny rekreacyjne, przenikajce tkank miejsk. Wpywa to na jako ycia iwarunkuje codzienny kontakt mieszkacw zprzyrod. Adostpno tere-
Rysunek 1. Nowe tereny zieleni miejskiej wcoraz wikszym stopniu ukierunkowane s na ochron biornorodnoci, odtwarzanie funkcji ekosystemw ipraktyczne wykorzystanie usug ekosystemw wotoczeniu nowej zabudowy. Na zdjciu zaprojektowany teren podmoky na terenie London Wetland Centre 88 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
Kasper Jakubowski
Fot. Kasper Jakubowski
Rysunek 2. Nowe miejsca przyrodniczo cenne wmiastach s atrakcyjne dla inwestorw ipotencjalnych mieszkacw tych terenw. WGreenwich Peninsula Ecology Park, przy okazji powstania nowego osiedla, przywrcono warunki dla odnowienia si rodowiska przyrodniczego na zdegradowanym isilnie zanieczyszczonym terenie poprzemysowym
nw zieleni miejskiej, zrnicowanych pod wzgldem stopnia naturalnoci, zakomponowania ipowierzchni, jest jednym zmiarodajnych wskanikw zrwnowaonego rozwoju miasta (Zachariasz2008). Podobnie dbao owysoki standard przestrzeni miejskiej moe si wyraa wochronie naturalnych elementw rodowiska wpobliu miejsc zamieszkania ipodejmowaniu dziaa renaturyzacyjnych tam, gdzie to jest moliwe (rysunek 2).
Rola iefekty partycypacji wksztatowaniu przyrody wmiecie

W poprzednim poradniku Przyroda w miecie szczegowo opisana zostaa rola partycypacji spoecznej wprzeciwdziaaniu konfliktom przestrzennym iwpraktycznym wykorzystaniu koncepcji usug ekosystemw (Pawowska 2012). Wniniejszym artykule przyjrzymy si efektom zastosowania partycypacji wposzukiwaniu bardziej innowacyjnych rozwiza projektowych, dostosowanych do lokalnego kontekstu przyrodniczego. Przynajmniej cz znich moe okaza si inspiracj wposzukiwaniu skutecznych, efektywnych ekonomicznie iuzasadnionych ekologicznie praktyk zakadania iutrzymania terenw zieleni (por. Czepkiewicz wtym tomie). Wymaga to zaangaowania iinterdyscyplinarnej wsppracy wielu podmiotw, wykraczajcej poza tradycyjnie
rozumian branowo, zudziaem mieszkacw, stowarzysze, decydentw, atake innych partnerw: instytucji badawczych, organizacji, deweloperw oraz firm, ktre nie s zwizane zochron rodowiska. Taka szeroka formua partycypacji moe przynie lepsze rozwizania ni odosobnione dziaania prowadzone przez jednostki administracji. Inspirujcym przykadem jest wsppraca rnych podmiotw i partnerw przy okazji utworzenia w 2000 r. nowego parku tematycznego terenw podmokych London Wetland Centre (LWC) wmiejscu dziewitnastowiecznych zbiornikw wody pitnej. Zawarty kompromis osignity zosta zkorzyci dla przyrody, organizacji pozarzdowej izaangaowanych wprojekt firm. Mamy do czynienia z sytuacj winwinwin, w ktrej kada strona jest beneficjentem wsplnego dziaania. Mieszkacy zyskali atrakcyjnie urzdzony, cenny przyrodniczo ichroniony teren wotoczeniu zatoczonego miasta. Organizacja pozarzdowa Wildfowl and Wildlife Trust (WWT), ktra zajmuje si ochron mokrade isiedlisk podmokych wWielkiej Brytanii, zyskaa now siedzib centrum ekologiczno-edukacyjnego wraz zrozlegym otoczeniem oraz moliwo zarzdzania caoci obszaru idowiadczenie wprzeprowadzeniu tak zoonego, pionierskiego przedsiwzicia. Wygranym jest take waciciel obszaru, prywatna firma obsugujca londyskie wodocigi (Thames Water), ktry pozby si kopotliwego wutrzymaniu terenu objtego statusem
ochronnym, wykluczajcym inne moliwoci zain- roda wmiecie oraz moliwoci zagospodarowania westowania. Obecnie przedsibiorstwo wcza si ipoprawy stanu rodowiska przyrodniczego ijego aktywnie wdziaania edukacyjne na rzecz zrwno- dostpnoci. Poparcie lokalnej spoecznoci jest imwaonego rozwoju, suce promocji jego wizerunku. pulsem dla nowatorskich projektw ochrony miejDeweloper (Berkeley Homes and skich ekosystemw, co znakomicie Property) uzyska natomiast zgod Poparcie lokalnej spoeczno- pokazuj londyskie przykady. Niena zabudow 20% przedmiotowego ci jest impulsem dla nowa- zbdne jest take wczenie wzaplaobszaru (o relatywnie najniszych torskich projektw ochrony nowane przedsiwzicie architektw walorach przyrodniczych) wjednej miejskich ekosystemw. krajobrazu, ktrzy wporozumieniu znajdroszych dzielnic wEuropie, z innymi specjalistami wypracuj wzamian za udzia wkosztach zaplanowanych prze- najbardziej optymalny projekt przyszego zagospoksztace terenu iprojektu renaturyzacji. Pokazuje darowania iudostpnienia walorw przyrodniczych to, e ochrona przyrody wmiecie moe i wparze obszaru (Bell 2001). znowym, komercyjnym zainwestowaniem. Rwnie wPolsce tego typu dziaania, na styku biznesu, trzeciego sektora, partycypacji mieszka- London Wetland Centre pomys cw iochrony przyrody mog stanowi dodatkowy na nowe tereny naturalizowane argument dla poszukiwania bardziej zrwnowa- wmiecie onych i zintegrowanych rozwiza planistycznych i inwestycyjnych. Jakiekolwiek inicjatywy Za najwiksze zagroenie dla terenw przyrodniiwsppraca wtym zakresie ze strony decyden- czych wmiecie uznaje si efekty procesu urbanitw wymagaj decyzji planistycznych wzakresie zacji: fragmentaryzacj ukadw przyrodniczych, zachowania iksztatowania terenw zieleni oraz rozbudow infrastruktury ipresj na niezabudowane wyznaczenia wmiejscowych planach zagospoda- tereny otwarte. Nowy obszar naturalnej, awacirowania przestrzennego stref ikorytarzy (np. te- wie naturalizowanej przyrody, stworzony ramach renw podmokych, parkw linearnych), ktre nie LWC wpoudniowo-zachodniej czci Londynu, powinny by zabudowane iwymagaj rewitalizacji jest pionierskim przykadem mylenia ozagospoprzyrodniczej. Poszukiwanie rozwiza wramach darowaniu istniejcych enklaw zieleni, uzdrawianiu wsppracy midzysektorowej moe pobudzi do rodowiska miejskiego iwczaniu do systemu przyszukania innowacyjnych sposobw zarzdzania rodniczego miasta nieuytkw urbanistycznych iteprzestrzeni przyrodnicz ijej finansowania oraz renw poprzemysowych (rysunek 3). Przywrcona wykorzystania dostpnych instrumentw (wza- przyroda iobiekty centrum edukacji ekologicznej kresie prawa, strategii, edukacji, wsppracy inp. maj wpyw na jako ycia mieszkacw nie tylko partnerstwa publiczno-prywatnego). Wsppraca wobrbie nowego parku, ale rwnie wcaym miemoe dotyczy promocji iaktywizacji turystycznej cie. Teren otwarto do zwiedzania w2000 r. rewitalizowanych obszarw oraz pozyskania rodOrganizacja pozarzdowa (WWT) opracokw zewntrznych na edukacj, rekreacj, turystyk waa ambitny projekt parku tematycznego tereiochron przyrody (np. centra edukacji ekologicznej, nw podmokych, odtwarzajc wmaksymalnym parki tematyczne, rezerwaty miejskie). Dodatkowo zakresie mozaik siedlisk zwizanych z wod, kompleksowe dziaania renaturyzacyjne zudziaem ktre wkrajobrazie kulturowym Wielkiej Brymieszkacw iorganizacji pozarzdowych mog by tanii zachoway si szcztkowo. Wymagao to narzdziem wagodzeniu konfliktw przestrzen- zaprojektowania nowej struktury przyrodniczonych (np. protestw przeciwko planom nowego za- -przestrzennej, m.in. rozmieszczenia siedlisk inwestowania lub uchwalenia miejscowego planu przyrodniczych, stworzenia nowej konfiguracji zagospodarowania przestrzennego itp.). Z tym terenu isztucznej regulacji poziomu wody imituproblemem wie si take potrzeba informowania jcej naturalne procesy przyrodnicze (np. wiosenne mieszkacw na temat korzyci, jakie oferuje przy- wezbrania wd), odpowiadajc na wymagania po90 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
Kasper Jakubowski
Rysunek 3. Wzrasta znaczenie innowacyjnych metod inarzdzi ochrony przyrody wmiecie. Na zdjciu obserwatorium ptakw, zaaranowane na ptasie lotnisko, przy wejciu do nowego parku oraz jedna zprzykadowych kadek do zwiedzania zrenaturyzowanych terenw podmokych wLWC
szczeglnych gatunkw ptakw (tabela 1). Zmienno poziomu wody oraz rolinnoci, zwizanych zposzczeglnymi siedliskami, sprzyja poznaniu przez mieszkacw miasta niedostpnych, zagroonych icennych przyrodniczo siedlisk terenw podmokych. Realizacja opracowanego przez WWT wieloetapowego projektu nowego zagospodarowania (kompleksowa renaturyzacja, udostpnienie iefektywne zarzdzanie 42-ha obszarem) finansowana bya woparciu odochody generowane przez turystyk, edukacj itowarzyszce usugi (m.in. catering, wynajem pomieszcze, uroczystoci okolicznociowe isklep stowarzyszenia). Warto podkreli, e organizacja przez dwa lata pozyskaa brakujce 5 milionw funtw wkadu wasnego do cakowitego kosztu realizacji. Aktywnie pozyskiwano rodki ze zbirek idarowizn (fundraising), utworzono program
wolontariatu oraz rzetelnie informowano oplanach ikorzyciach centrum edukacji ekologicznej (m.in. poprzez broszury, ulotki, Internet ipartnerw lobbujcych na rzecz utworzenia projektowanego parku). WWT zadbaa take opozyskiwanie rodkw wasnych na utrzymanie obiektu, infrastruktury turystycznej oraz dofinansowanie niezbdnych dziaa wzakresie ochrony czynnej imonitoringu zainicjowanych procesw przyrodniczych. Skutecznym rozwizaniem okazao si wczenie wzamierzenie inwestycyjne dewelopera, co pozwolio sfinansowa budow obiektw, infrastruktury turystycznej oraz pokry koszt skomplikowanych prac hydrotechnicznych, ziemnych i budowlanych w granicach opracowanego obszaru. Umoliwio to take sfinansowanie caoci przewidzianych prac, pomimo niekorzystnej wwczas koniunktury wgospodarce brytyjskiej (tabela 2).
Tabela 1. London Wetland Centre (LWC) efekt ekologiczny po kompleksowej renaturyzacji obszaru (na podst.: France 2012) 42 ha 28 ha 8 ha 7080% 200 000 350 170 24 cakowita powierzchnia LWC powierzchnia utworzonych tzw. siedlisk rezerwatowych (reserve habitats) powierzchnia wd otwartych, wymagana zgodnie zzapisami ochronnymi (SSSI Site of Special Scientific Interest) udzia odzyskanych materiaw, wykorzystanych zrozbirki historycznych umocnie liczba sztuk nowych nasadze zieleni liczba gatunkw motyli nocnych obserwowanych wcigu roku liczba gatunkw ptakw obserwowanych wcigu roku liczba gatunkw motyli dziennych obserwowanych wcigu roku Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 91

Rysunek 4. Zaprojektowana infrastruktura turystyczna, odpowiednio wkomponowana wprzyrodniczy kontekst, suy do udostpniania przyrodniczych walorw obszaru ibardzo popularnej wWielkiej Brytanii obserwacji ptakw
Wanym czynnikiem rozwoju turystyki jest odpowiednie przystosowanie obszaru, wtym bogaty program ekspozycji dydaktycznych, multimedialnych ikrajobrazowych. Pokazuj one szereg korzyci oferowanych ludziom przez ekosystemy terenw podmokych (np. regulowanie mikroklimatu, przepywu ijakoci wody oraz jako rdo tradycyjnych materiaw dla budownictwa, wikliniarstwa ienergetyki). Zaprojektowano infrastruktur zapewniajc bezpieczny dostp izwiedzanie: pomosty, cieki, czatownie, wiee obserwacyjne, budynki obsugi turystycznej iobiekty staej ekspozycji dydaktycznej (rysunek 4). Wszystkie elementy wpisane s wprzyrodnicze otoczenie (np. poprzez zastosowanie zielonych dachw idrewnianej konstrukcji obiektw), oddzielajc ruch turystyczny od strefy przyrodniczej, oferujc jednoczenie interaktywn ofert edukacyjn iinformacyjn zwykorzystaniem nowych technologii. Przykad LWC wskazuje nowy kierunek wzakadaniu, modelowaniu izarzdzaniu przestrzeni przyrodnicz miasta, wktrym nowo-powstajce parki itereny publiczne, oprcz swojej podstawowej funkcji estetycznej ikompozycyjnej, peni wcoraz wikszym stopniu funkcj rekreacyjn, edukacyjn irodowiskotwrcz, inicjujc procesy przyrodnicze, anektujc kolejne tereny dla przyrody wmiecie, czc to znowym zainwestowaniem na czci obszaru. Pokazuje take, e rozwj infrastruktury turystycznej wprzyrodniczym otoczeniu jest istotnym impulsem do rozszerzania oferty rekreacyjnej na tym terenie isprzyja jego aktywnej ochronie (rysunek 5).
Parki renaturyzowane sposb na popraw walorw rodowiskowych miasta

Wkrajach wysokorozwinitych du popularnoci ciesz si parki tematyczne, renaturyzowane iekologiczne, akcentujce rol przywracania procesw naturalnych wstrukturze przestrzennej miasta iodzyskiwania terenw zdegradowanych, np.: poprzemysowe (IBA Emscher Park, Zagbie Ruhry); pokolejowe (Park am Gleisdreieck iNatur-Park Sdgelnde, Berlin; High Line, Nowy Jork); terenw podmokych icennych zpunktu widzenia ochrony ptakw (LWC; Royal Park Wetland, Melbourne; Tommy Thompson Park, Toronto; Kasai Seaside Park, Tokio); rzeczne (Lee Valley Regional Park, Londyn; renaturyzacja dzkich rzek wramach realizacji koncepcji Bkitno-Zielonej Sieci); inne, np. rekultywacja skadowiska odpadw (Fresh Kills Park, Nowy Jork). Inicjatywy irozwizania ztego zakresu stanowi ekonomicznie uzasadnione ispoecznie oczekiwane uzupenienie historycznych terenw zieleni wmiecie. Ukierunkowane s przede wszystkim na ochron rodowiska iprzeznaczenie przynajmniej czci zabudowanego obszaru na funkcje przyrodnicze. Tam, gdzie to moliwie, przystosowuje si teren na potrzeby rekreacji, edukacji iturystyki przyrodniczej, zzaprojektowaniem odpowiedniej infrastruktury do zwiedzania, edukacji iobserwacji
Kasper Jakubowski
Tabela 2. London Wetland Centre (LWC) wliczbach (na podst.: France 2012) 16 000 000 GBP 11 000 000 GBP 5 000 000 GBP 30% 20% 100% koszt wszystkich prac udzia dewelopera wprojekcie kwota pozyskana przez WWT wcigu 2 lat dziki akcji fundraisingowej ikampanii informacyjnej oprojekcie udzia rocznego dochodu LWC zcateringu iwynajmu pomieszcze budynkw (spotkania korporacyjne, konferencje, uroczystoci okolicznociowe iinne) udzia cakowitej powierzchni terenu przeznaczony pod nowe osiedle mieszkaniowe wzrost ceny mieszka na nowym osiedlu wstosunku do 2000 r.
przyrody (rysunek 6). Czst praktyk jest wydzielanie stref ochrony cisej irekreacyjnej, buforowej. Wprzywoanych parkach podkrela si take istotn rol zielonego otoczenia wintegracji lokalnej spoecznoci, zwikszania wiadomoci ekologicznej mieszkacw ipoczucia spoecznej wizi (zakorzenienia) zmiejscem zamieszkania. Cz zwdraanych praktyk pokazuje ponadto, e unikatowa historia osiedli idzielnic oraz mocne akcentowanie przyrodniczej przeszoci miasta stanowi wane elementy jego odkrywanej na nowo tosamoci. Staj si one nierzadko pretekstem dla interesujcych rozwiza projektowych iochrony dziedzictwa kulturowego zzachowaniem iodtwarzaniem atrakcyjnych elementw rodowiska przyrodniczego (Kosiski 2011). Charakterystyczne dla nowych rozwiza jest take innowacyjne powizanie nowopowstaych
terenw zieleni zrozwizaniem innych problemw miasta, jak ochrona klimatyczna, przeciwpowodziowa, przeciwdziaanie problemom spoecznym iprocesowi chaotycznej urbanizacji (urban sprawl), co odbywa si kosztem przyrodniczej struktury miasta. Interesujce przykady tego typu rozwiza wLondynie stay si powszechn praktyk inwestowania wobszarach opuszczonych przez przemys (brownfields) oraz wywioowo rozwijajcej si strefie podmiejskiej (Greenwich Peninsula Ecological Park, system parkw rzecznych Lee Valley Regional Park, Sutcliffe Park, Stave Hill Ecological Park iin.). Szczeglnie inspirujcy dla polskich miast moe by przykad transformacji przyrody wkrajobrazie miejskim wSutcliffe Park. Zastosowano tam rozwizania poprawiajce ochron przeciwpowodziow, zwikszajce biornorodno iprzywracajce uregulowanej rzece Quaggy jej naturalny, meandrujcy
Rysunek 5. Skoro barier spoeczn stanowi niska wiadomo ekologiczna, konieczna jest edukacja mieszkacw na rzecz zrwnowaonego rozwoju wnowych parkach. Po prawej stronie przykadowa ekspozycja multimedialno-dydaktyczna firmy obsugujcej londyskie wodocigi. Pokazuje ona, wjaki sposb mieszkacy mog przyczynia si do zmniejszenia poziomu zanieczyszcze wody. Po lewej pokazowy ogrd deszczowy autorstwa Nigela Dunnetta na terenie LWC Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 93
bieg. Odtworzony teren zieleni stanowi atrakcyjne otoczenie dla nowych zespow zabudowy wich najbliszym otoczeniu, dziki poprawie dostpnoci do wody iwykorzystaniu atrakcyjnych terenw zalewowych (rysunek 7). Zrewitalizowany obszar pokazuje, e ochrona przed powodzi (maksymalna pojemno retencyjna siga 83 000 m3) moe i wparze zkompleksow renaturyzacj obszaru, odtwarzaniem mokrade, systemu retencji izdolnoci do samooczyszczania si cieku. Tego typu parki naturyzowane cz funkcje przyrodnicze, retencyjne irekreacyjne ( Januchta-Szostak 2012). Ajeszcze w1990 r. brytyjska agencja odpowiedzialna za rzeki postulowaa dalsz regulacj, wtym wybetonowanie iumocnienie brzegw tej rzeki. Wprotecie wobec tych planw, zawizano lokalne stowarzyszenie Quaggy Waterways Action Group, ktre przeprowadzio skuteczn, 5-letni kampani na rzecz proekologicznego zagospodarowania tego obszaru iodtworzenia nieistniejcych terenw zalewowych.
Ostatecznie nowy projekt powsta przy wsppracy hydrotechnikw zprzyrodnikami iarchitektami krajobrazu, ajego realizacj wlatach 20032005 uznano za modelowy przykad zagospodarowania terenw nadrzecznych wobszarach zurbanizowanych. Ze wzgldu na przywrcone walory przyrodnicze terenu i gatunki, utworzono na tym terenie take rezerwat przyrody (local nature reserve).
Inspiracje ikonkluzje dla polskich miast

Europejskie miasta bior wspodpowiedzialno za ksztatowanie przestrzeni przyrodniczej, poszukujc nowych narzdzi ochrony, instrumentw finansowania, wsppracy izarzdzania (por. Hansen wtym tomie). Wiele miast iregionw za granic podjo inicjatywy iprojekty zakadania nowych terenw zieleni, ukierunkowanych na ochron
Rysunek 6. Zakadanie parkw naturyzowanych jest powszechn praktyk spoecznego iekologicznego odzyskiwania terenw poprzemysowych. Londyskie przykady pokazuj, e moe by take narzdziem poszerzania oferty rekreacyjnej nowych terenw inwestycyjnych. Na zdjciu (po prawej) Bow Creek Ecology Park, zrealizowany wramach sieci Lee Valley Regional Park. Na zdjciu (po lewej na dole) zaprojektowana konstrukcja do obserwowania ptakw wraz zoznacznikami wystpujcych gatunkw wEast India Dock Basin. Powyej zabezpieczone martwe drzewo wjednym ze zrenaturyzowanych ciekw wodnych wStave Hill Ecological Park
Kasper Jakubowski
Rysunek 7. Wpolskich miastach wniedostatecznym stopniu wykorzystuje si potencja rodowiskowy ispoeczny terenw zieleni nieurzdzonej oraz niezagospodarowanych przestrzeni. Na zdjciu proste praktyki, wniewielkim stopniu inwazyjne dla przyrody ibezpieczne dla czowieka, udostpnienia istniejcych iprzywracanych walorw przyrodniczych wSutcliffe Park (po lewej) iwBow Creek Ecology Park (po prawej)
przyrody iwykorzystanie usug ekosystemw (CBD 2012). Efekty tych dziaa pokazuj, e przestrze publiczna nie musi wiza si wycznie zkosztem, ktry zpunktu widzenia budetu iinteresu prywatnego przynosi relatywnie niskie korzyci. Przedstawiona problematyka iprzykady pozwalaj sformuowa pewne wnioski irekomendacje, pomimo oczywistych rnic prawnych, spoecznych iekonomicznych wprzypadku miast wPolsce iWielkiej Brytanii. Jednak, oile stosunkowo atwo jest wskaza podane kierunki dziaa (rysunek 8), owiele trudniej jest odpowiedzie, jak skutecznie idugofalowo je realizowa, przyczyniajc si do poprawy stanu rodowiska, zarzdzania miejskimi ekosystemami ipodnoszenia jakoci ycia wmiecie. Po pierwsze, niezbdne jest wskazanie obszarw ocharakterze przyrodniczym, wymagajcych szczeglnego sposobu zainwestowania wobrbie miasta istref podmiejskich. Wpierwszej kolejnoci ochron powinny by objte tereny zieleni oudokumentowanych, wysokich walorach przyrodniczych oraz korytarze icigi zieleni, ekosystemy wodne iziele na terenach poprzemysowych. Zapewniaj one rwnowag pomidzy terenami zabudowanymi iterenami zieleni publicznej irekreacyjnej. Przykad LWC pokazuje, e zachowanie elementw przyrodniczych miasta uzalenione jest od rzeczywistych, ostro sformuowanych (anie mikkich) zapisw planistycznych, wzakresie ochrony terenw otwartych oraz miejsc wystpowania rzadkich gatunkw isiedlisk. Wpolskiej rzeczywistoci s to
zapisy wmiejscowych planach zagospodarowania przestrzennego (por. Burliska wtym tomie). Jak podkrelaj przedstawiciele WWT, wprzypadku braku takich zapisw ochronnych realizacja LWC okazaaby si niemoliwa, acay teren podzieliby przypuszczalnie los podobnych obszarw, odominujcej funkcji komercyjnej i mieszkaniowej. W przypadku odzyskiwania terenw zdegradowanych, istotne jest take wskazanie, wprognozie oddziaywania na rodowisko, przewidywanego stanu odtwarzanych ekosystemw, ze wskazaniem siedlisk igatunkw oznaczeniu pierwszorzdnym wprocesie renaturyzacji. WWielkiej Brytanii suy temu plan ochrony biornorodnoci (Biodiveristy Action Plan) strategiczny dokument ekofizjograficzny, okrelajcy podany stan przywracanych siedlisk izabiegw ochrony czynnej waciwych dla danego obszaru. Cele te mog zosta osignite jedynie wprzypadku przyjcia dugofalowej strategii odzyskiwania terenw poprzemysowych, zgodnie zwymogami zrwnowaonego rozwoju. Powinny by elementem szczegowych ustale wramach opracowa ekofizjograficznych, studiw uwarunkowa, planw miejscowych iprogramw rewitalizacji obszarw miejskich (Markowski iDrzazga 2009). Po drugie, rozwj terenw zieleni wmiecie oraz odtwarzanie elementw rodowiska przyrodniczego musz by postrzegane jako inwestycja istosownie do tego zaplanowane i zaprojektowane. Jednym znarzdzi wrkach samorzdowcw jest moliwo wykupu iscalania dziaek, anastpnie dzierawy

Rysunek 8. Pozostawianie niewykoszonych fragmentw terenu wrzucie koron jest powszechnie stosowan praktyk wwielu europejskich parkach izaoeniach zieleni. Tego typu rozwizania poprawiaj kondycj drzew wparkach izwikszaj lokalnie biornorodno. Dla poprawy estetyki, tego typu grupy zieleni uzupenia si onasiona rodzimych rolin kowych. Na zdjciach Regents Park wLondynie
cennych przyrodniczo terenw organizacjom pozarzdowym. Naley zaoy wsplne pozyskanie rodkw na dugofalow realizacj zaplanowanych przedsiwzi ispjne ksztatowanie terenw zieleni. Takie podejcie zakada postrzeganie terenw otwartych izdegradowanych jako inwestycji, wktrej konsekwentnie realizowane dziaania renaturyzacyjne mog przynie wymierne korzyci ekonomiczne ispoeczne. Konieczne jest wypracowanie okrelonych instrumentw finansowania iutrzymania przyrody zkorzyci dla wszystkich partycypujcych partnerw, pozwalajcych wyj poza powszechny schemat inwestowania kosztem przyrody. Praktyki angielskie pokazuj take pozytywne efekty partnerstwa publiczno-prywatnego oraz aktywnego wczania si administracji publicznej wksztatowanie struktury przyrodniczej miasta, szczeglnie wobszarach istotnych zpunktu widzenia spjnoci systemu przyrodniczego iwalorw rodowiskowych miasta. Majc to na uwadze, wadze miast musz szuka sposobw na stymulowanie nowych inwestycji, np. wzakresie zrwnowaonych osiedli mieszkaniowych oraz odzyskiwania terenw poprzemysowych, podnoszenia standardu przestrzeni miejskiej ipoprawy stanu przyrody. Przykadem niekonwencjonalnego podejcia iwspdziaania administracji publicznej zinwestorem jest przeznaczenie czci obszaru LWC pod zabudow mieszkaniow, wzamian za pokrycie czci kosztw budowy nowego parku i centrum edukacji ekologicznej. Po uzyskaniu wymaganych pozwole na rozpoczcie prac reali96 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
zacyjnych, WWT przez okres trzech lat szukao dewelopera, ktry zgodziby si na udzia wprojekcie. Nastpnie urzdnicy, pomimo e teren nie stanowi wasnoci miasta, aktywnie wczyli si wkonsultacje spoeczne zmieszkacami, ktrzy pocztkowo sprzeciwiali si planom dewelopera. Organizacja pozarzdowa od pocztku przyznawaa, e powstanie LWC ma charakter biznesowy, azasadniczym celem, oprcz zwikszenia walorw przyrodniczych, jest przycignicie turystw, pozyskanie rodkw na utrzymanie caoci obszaru oraz monitorowanie procesw przyrodniczych na wyczonej ze zwiedzania czci terenu (udostpnionej dla obserwacji przyrodniczych, wszczeglnoci ptakw). Wrezultacie powstao wielofunkcyjne, nowoczesne ipopularne centrum edukacji ekologicznej wraz ztowarzyszc infrastruktur ekspozycyjno-turystyczn, usugami, unikatow przyrod iwalorami krajobrazowymi.
Podsumowanie
Lokalne wadze samorzdowe maj due moliwoci zaangaowania istymulowania tego typu przedsiwzi w polskich miastach. Jeeli tego typu sposoby zagospodarowania zieleni ciesz si wmiastach europejskich du popularnoci iskutecznoci, warto wprowadzi je do polskich miast. Proekologiczne kierunki wksztatowaniu zieleni miejskiej zachowuj lub zakadaj pnaturalne siedliska i zapewniaj dobr gatunkw
Kasper Jakubowski
Rysunek 9. Ziele wpasie drogowym moe by zagospodarowana inaczej ioszczdniej. Po lewej zaoona ka kwietna jest mniej kosztowna wutrzymaniu ima swoje uzasadnienie estetyczne. Tego typu rozwizania pomagaj take zagroonym owadom wmiastach, np. pszczoom. Po prawej nowa cieka wzrenaturyzowanym parku Sutcliffe Park, gdzie regularnie koszone s tylko wydzielone czci terenu. Ekstensywna gospodarka zieleni jest jednym zpriorytetw nowych parkw wLondynie, co ma swoje uzasadnienia ekologiczne iekonomiczne. Dziki wydzielonym powierzchniom uytkowanym ekstensywnie, parki uzyskuj take nowy walor kompozycyjny
oduym znaczeniu biocenotycznym. Wykorzystuj naturalne procesy przyrodnicze, tworzc namiastk dzikiej przyrody wmiecie (rysunek 9). Jest wiele argumentw za naturyzowaniem zieleni miejskiej: estetyka, relatywnie niskie koszty zakadania i utrzymania oraz korzyci spoeczne: aktywny odpoczynek, poprawa zdrowia oraz inLiteratura
Bell, S., 2001. Design for outdoor recreation, LondonNew CBD, 2012. Cities and biodiversity outlook. Action and policy, Montreal: Secretariat of the Convention on Biological Diversity. York: Taylor & Francis.
tegracja mieszkacw zprzyrod. Warto stosowa innowacyjne mechanizmy zarzdzania, poniewa przynosz one pozytywne efekty dla mieszkacw, inwestorw iprzyrody. Dziki temu miasta maj szans zachowa swoje przyrodnicze walory, nawet przy intensywnej zabudowie.
Kosiski, W., 2011. Ziele wpolskich osiedlach
mieszkaniowych zlat 19202010. W: Szulczewska, B., Giedych, R., red., Przestrze przyrodnicza ispoeczna Wydawnictwo SGGW, s. 6191. osiedli mieszkaniowych wXX iXXI wieku, Warszawa:
Dunnett, N., Hitchmough, J., 2008. The dynamic landscape. France, R.L., 2012. Environmental restoration and design for France, R.L., 2003. Wetland design: principles and practices W. W. Norton & Co. recreation and ecotourism, Boca Raton, FL: CRC Press. London New York: Taylor & Francis.
Markowski, T., Drzazga, D., red. 2009. System przyrodniczy wzarzdzaniu rozwojem obszarw metropolitalnych, Warszawa: PAN, KPZK.
Pawowska, K., 2012. Partycypacja spoeczna
for landscape architects and land-use planners, New York:
wpodejmowaniu decyzji dotyczcych przyrody wmiecie. Zrwnowaony Rozwj Zastosowania , 3, s. 4970. Czasopismo Techniczne. Architektura , 5A, s. 179181.
Jakubowski, K., 2013. Wobliczu wyzwa zrwnowaonego Januchta-Szostak, A., 2012. Usugi ekosystemw wodnych s. 91110. rozwoju. Ziele Miejska , 2, s. 4446.
Wielgus, K., Myczkowski, Z., 2007. Krajobrazy zaniechane. Zachariasz, A., 2006. Ziele jako wspczesny czynnik
wmiastach. Zrwnowaony Rozwj Zastosowania , 3,
miastotwrczy ze szczeglnym uwzgldnieniem roli parkw publicznych, Krakw: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.
Innowacyjne metody wspierania tworzenia zielonej infrastruktury wmiastach: wsppraca wadz lokalnych zinwestorami iwacicielami budynkw
Aleksandra Kamierczak University of Manchester
Brak rodkw finansowych postrzegany jest jako gwna bariera dla ochrony itworzenia terenw zieleni wmiastach. Istnieje jednak wiele innowacyjnych sposobw motywowania inwestorw iosb prywatnych do podejmowania dziaa wtym zakresie, co pokazuj omwione tu przykady zacht do stosowania zielonych dachw. S one wanym elementem zielonej infrastruktury, umoliwiaj zwikszenie udziau zieleni wgsto zabudowanych centrach miast, przynoszc liczne rodowiskowe korzyci. Omwione przykady pochodz zmiast przodujcych pod wzgldem powikszania powierzchni zielonych dachw: Bazylei wSzwajcarii iChicago wStanach Zjednoczonych. Omwimy rwnie rozwizania obecnie stosowane wPolsce, takie jak uwzgldnianie terenu biologicznie czynnego wmiejscowych planach zagospodarowania przestrzennego ipotencjalne zachty dla inwestorw, np. obnienie podatku gruntowego. Sowa kluczowe: finansowanie ochrony przyrody, zielone dachy, partycypacja spoeczna, budynki ekologiczne, plan dziaa wsprawie zmian klimatycznych
Innowacyjne metody wspierania tworzenia zielonej infrastruktury w miastach
wacicielami budynkw. Dodatkowo, poniewa inn istotn barier dla propagowania zieleni przez Ziele w polskich miastach rzadko traktowana samorzdy s niedostateczne rodki finansowe na jest jako kwestia priorytetowa dla ich rozwoju. ochron przyrody (Kronenberg 2012), konieczne Wedug bada przeprowadzonych przez Fun- jest poszukiwanie innowacyjnych rozwiza finandacj Sendzimira, inne elementy miejskiej prze- sowania przyrody wmiecie, na przykad takich, strzeni (np. parkingi lub budynki) s postrzegane ktre rozkadaj koszty pomidzy wadze miasta przez spoeczestwo jako waniejsze (Kronenberg ainwestorw. Wtym artykule przyjrzymy si moliwociom 2012). Take zpunktu widzenia inwestorw, ze wzgldu na wysokie ceny gruntw partycypacji inwestorw w propawcentrach miast, preferowane jest Aby zwikszy udzia zie- gowaniu przyrody wmiecie. Jako maksymalne wykorzystanie do- leni wmiastach, niezbdna przykad innowacyjnego sposobu stpnych powierzchni dziaek pod jest skuteczna wsppraca wprowadzania przyrody wmiecie, zabudow, czsto kosztem zieleni. wadz lokalnych zinwe- wykorzystamy zielone dachy: pokryte Zabudowa a do granicy dziaki storami oraz prywatnymi substratem glebowym irolinnoci. wystpuje zwaszcza na terenach wacicielami budynkw. Ich zastosowanie jest szczeglnie nieobjtych miejscowymi planami wane wmiejscach gsto zabudowazagospodarowania przestrzennego oraz wodnie- nych, gdzie moliwoci tworzenia terenw zieleni sieniu do inwestycji niepodlegajcych wymogowi na poziomie gruntu mog by ograniczone. WPolsce zielone dachy nie s jeszcze rozwiprzeznaczenia okrelonej proporcji dziaki pod powierzchni biologicznie czynn. W ekstre- zaniem czstym. Wynika to ze sporych nakadw malnych przypadkach moe to doprowadzi do finansowych, zwizanych z ich instalacj (szasytuacji, wktrej ziele wcentrach miast bdzie cowany koszt to 100200 z/m2 plus koszt proobecna jedynie na gruntach nalecych do miasta jektu; Kowalczyk 2011) iutrzymaniem (zwaszcza (np.przyuliczne drzewa), natomiast reszta stanie w przypadku intensywnych zielonych dachw, si betonow pustyni. Wcentrach miast, zarwno pokrytych rnorodn rolinnoci); zniedostawPolsce, jak izagranic, nieruchomoci bdce tecznej wiedzy na temat dostpnych technologii wasnoci miasta stanowi zwykle mniejszo za- oraz zniewiadomoci korzyci, jakie zielone dachy budowy miejskiej. Aby zwikszy udzia zieleni przynosz budynkom, na ktrych s zainstalowane wmiastach, niezbdna jest skuteczna wsppraca (mniejsze zuycie energii na ogrzewanie ichodzewadz lokalnych zinwestorami oraz prywatnymi nie, przeduona ywotno dachu) imiejskiemu rodowisku (poprawa mikroklimatu, mniejszy spyw wd deszczowych). Mimo tych barier, popularno zielonych dachw ronie. Przykadem zastosowania tej technologii jest dach gmachu Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego (rysunek 1), obejmujcy powierzchni przeszo 1 ha (5111m2 to rolinno) i okrelany jako wzr aranacji przestrzeni dachowej budynku (Burszta-Adamiak 2012, Kowalczyk 2011). Omwimy dwa przykady finansowych iniefinansowych zacht dla inwestorw, oferowanych przez miasta przodujce pod wzgldem tworzenia zielonej infrastruktury (azwaszcza zielonych dachw): Bazyle wSzwajcarii iChicago wStanach Rysunek 1. Zielony dach na budynku Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego Zjednoczonych. Przyjrzymy si te moliwociom zastosowania podobnych rozwiza wwarunkach
Wprowadzenie
Fot. Andrzej Mikoajczuk
Aleksandra Kamierczak
polskich, przy uyciu dostpnych narzdzi planistycznych ifiskalnych.
Czynniki umoliwiajce wprowadzenie subsydiw iprzepisw Bazylea jest kantonem (terytorialn jednostk administracyjn wpastwie federalnym), co daje Subsydia na zielone dachy jej szerok autonomi wzakresie wprowadzania lokalnych przepisw (kantony wSzwajcarii maj wBazylei np. wasn konstytucj). Dodatkowo, zielone dachy Opis inicjatywy wBazylei maj dug histori, gdy byy spopuBazylea we wczesnych latach 1990. wprowadzia laryzowane ju wlatach 1970., co zwikszyo ich unikatowe rozporzdzenie, na podstawie ktrego akceptacj wrd lokalnej spoecznoci. Wcigu 5% opat za zuycie energii elektrycznej jest od- ostatnich 20 lat, gwnymi bodcami dla zwikszekadanych wspecjalnym Funduszu Oszczdzania nia powierzchni zielonych dachw wBazylei byy: Energii. rodki te s wydatkowane na projekty ochrona przyrody oraz oszczdno energii. Eurosuce ograniczeniu zuycia energii, midzy in- pejski Rok Ochrony Przyrody (1995) by impulnymi na zielone dachy, ze wzgldu na ich wa- sem dla pierwszego programu subsydiw wlatach ciwoci izolacyjne. Z funduszu sfinansowano 19961997. Nastpnie, po sukcesie tego programu, dwa programy subsydiw na zielone dachy dla miasto przekazao fundusze dla programu badawistniejcych oraz nowych budynkw (w latach czego na temat biornorodnoci zielonych da19961997, anastpnie 20052006). Wmidzy- chw realizowanego przez Zrcher Hochschule czasie miasto wprowadzio zmiany wprzepisach fr Angewandte Wissenschaften (ZHAW). Bliska budowlanych. Wszystkie paskie dachy na no- wsppraca zZHAW umoliwia wsplne oprawych budynkach oraz budynkach cowanie przepisw dotyczcych podlegajcych renowacji musz by 5% opat za zuycie energii zielonych dachw, przynoszcych zielone i spenia ponisze kryte- elektrycznej jest odkada- najwicej korzyci dla biornorodria, suce oszczdnoci energii nych wspecjalnym Fundu- noci miasta, zwaszcza pod ktem i zwikszonej biornorodnoci szu Oszczdzania Energii. siedlisk dla bezkrgowcw iptakw. (Brenneissen 2008): rodki te s wydatkowane substrat powinien skada si na projekty suce ogra- Wdroenie inicjatywy zregionalnych gleb; niczeniu zuycia energii, Wkadej edycji na subsydia prze warstwa substratu powinna mie midzy innymi na zielone znaczono okoo miliona frankw grubo co najmniej 10 cm; dachy, ze wzgldu na ich szwajcarskich (CHF). Stworzenie Funduszu Oszczdzania Energii projekty powinny uwzgldnia waciwoci izolacyjne. i sposb jego wykorzystania byy tworzenie kopcw owysokoci 30 cm irednicy 3 m, aby zapewni siedliska szeroko konsultowane. Na przykad publiczne gosowanie, zorganizowane przez Ministerstwo dla bezkrgowcw; rolinno dachowa powinna skada si zre- rodowiska iEnergii przed pierwszym programem gionalnych gatunkw; subsydiw, wykazao szerokie poparcie dla wykorzy projekt irealizacja zielonych dachw, opo- stania czci opat za energi na rzecz jej oszczdnowierzchni przekraczajcej 1000 m2, musi by ci. Same programy subsydiw na zielone dachy byy skonsultowana zmiejskim ekspertem ds. zie- konsultowane zinteresariuszami, takimi jak: stowalonych dachw. rzyszenie lokalnych firm, towarzystwo ogrodnicze, Wdrugim programie subsydiw (20052006) stowarzyszenie zielonych dachw, inne organizacje przyznawano rodki ju tylko wnioskodawcom pozarzdowe, Wydzia Parkw iCmentarzy wBaspeniajcym te kryteria (Lawlor iin. 2006). Prze- zylei oraz Ministerstwo rodowiska, Lasw iKrapisy dotyczce zielonych dachw pozostaj aktu- jobrazu (Lawlor iin. 2006). Dziki temu subsydia alne is wanym elementem systemu planowania oraz regulacje, dotyczce obowizkowej konstrukcji przestrzennego. zielonych dachw, nie spotkay si zprawie adnym

Fot. Susannah Gill
Opis inicjatywy Program tzw. zielonych pozwole (Green Permit Program), opracowany przez Wydzia Budynkw w Chicago, uruchomiono w 2005 r. Jego celem byo zminimalizowanie oddziaywania na rodowisko nowych budynkw powstajcych wcentrum miasta. Program polega na przyspieszeniu procesu wydawania pozwole na budow dla inwestycji Rezultaty speniajcych okrelone warunki. Pozwolenia dla Podczas pierwszego programu subsydiw, wlatach budynkw speniajcych kryteria programu s wy19961997, 135 osb prywatnych ifirm otrzy- dawane wczasie krtszym ni 30 dni roboczych mao dofinansowanie wwysoko(nawet do 15 dni roboczych), podci 20CHF/m2 zielonego dachu Szacuje si, e kady milion czas gdy standardowo okres ocze(cakowity koszt by oszacowany na frankw szwajcarskich prze- kiwania na pozwolenie trwa midzy okoo 100 CHF/m2), co doprowa- znaczonych na subsydia wy- 60 a90 dni. Dodatkowo, budynki dzio do pokrycia rolinnoci cz- generowa 13 mln frankw in- o wyjtkowo niskim wpywie na nie 85 000 m2 dachw. Po drugim westycji wzielone dachy, na rodowisko s zwolnione zopaty programie subsydiw w 2007 r., ktrych skorzystay gwnie za ocen jakoci projektu przed cakowita powierzchnia zielonych lokalne przedsibiorstwa. wydaniem pozwolenia na budow. dachw bya szacowana na okoo Deweloperzy, zainteresowani 700000 m. Bazylea dysponuje obecnie najwik- udziaem wprogramie, wybieraj okrelon liczb sz na wiecie powierzchni zielonych dachw na rozwiza sucych ochronie rodowiska izrwnomieszkaca okoo 23% paskich dachw wmie- waonemu rozwojowi zzielonego menu, zawieracie jest pokryta rolinnoci (Brenneissen 2008). jcego nastpujce pozycje (DoB 2010): Spektakularnym przykadem jest zielony dach na zielone dachy; Centrum Wystawienniczym wBazylei (rysunki 2 wyjtkowo niskie zuycie energii; produkcja energii odnawialnej na terenie ini3). Deweloperzy zaakceptowali nowe przepisy itraktuj instalacj zielonych dachw jako rutywestycji; przystpna cena mieszka; now cz budowy; ocenia si, e wnajbliszych sprzeciwem ze strony deweloperw, firm imieszkacw (Brenneissen 2008). Programy subsydiw byy szeroko ogaszane wmediach, adodatkowym elementem aktywizujcym mieszkacw Bazylei byy konkursy na najpikniejszy zielony dach, zorganizowane podczas obydwu edycji.
Rysunek 2. Zielony dach na Centrum Wystawienniczym wBazylei (Messe Basel), okoo 16000 m2 jest poronitych mchem, rozchodnikami irolinami zielnymi. Rolinno obnia temperatur powietrza nad dachem, zwikszajc wydajno paneli sonecznych (wtle). Drewniane elementy zostay dodane wcelu zwikszenia biornorodnoci oraz jako dekoracja
latach powierzchnia zielonych dachw przekroczy 30% (Lawlor iin. 2006). Oszczdnoci energii podczas pierwszego programu subsydiw wyniosy 4 GW rocznie wskali miasta. Drugi program subsydiw przynis oszczdnoci 3,1 GW rocznie (Brenneissen 2008). Dodatkowo, dziki tym programom, zwikszya si sprzeda materiaw potrzebnych do konstrukcji zielonych dachw. Szacuje si, e kady milion frankw szwajcarskich przeznaczonych na subsydia wygenerowa 13 mln frankw inwestycji wzielone dachy, na ktrych skorzystay gwnie lokalne przedsibiorstwa (Lawlor iin. 2006).
Przyspieszenie pozwole na budow wChicago
Fot. Susannah Gill
Rysunek 3. Detale zielonego dachu na Centrum Wystawienniczym wBazylei
lokalizacja przy wzach komunikacyjnych lub wmiejscach trudnych do zabudowania; innowacyjno; wyjtkowo niskie zuycie wody; przekroczenie wymaga systemw certyfikacji LEED lub Chicago Green Homes; naturalna wentylacja; parkingi dla rowerw dla przynajmniej 10% uytkownikw budynku. By kwalifikowa si do programu, planowane budynki musz spenia kryteria LEED midzynarodowego systemu certyfikacji opracowanego przez amerykask organizacj Green Building Council. Certyfikat LEED przyznawany jest we-
dug klasyfikacji punktowej, wzakresie spenienia wymogw budownictwa ekologicznego, wnastpujcych kategoriach: zrwnowaona lokalizacja, efektywne wykorzystanie zasobw wodnych, oszczdne zuycie energii iniska emisja zanieczyszcze do atmosfery, racjonalne wykorzystanie zasobw imateriaw, jako rodowiska wewntrznego oraz innowacyjno projektu. Wzalenoci od uzyskanej cznej sumy punktw, budynki zaliczane s do odpowiedniego poziomu: certyfikowany, srebrny, zoty lub platynowy. Przykady wymaga dla budynkw, umoliwiajcych przyspieszenie wydania pozwolenia na budow izwolnienie zopat, znajduj si wtabeli 1.
Tabela 1. Kryteria dla przyspieszonego wydawania pozwole izwolnienia zopat za ocen projektu dla budynku biurowego wyszego ni 24 m (DoB 2010) Poziom wiadcze Przyspieszone wydanie pozwolenia (cel: poniej 30 dni) Wymagania LEED (podstawowy poziom certyfikacji) Rolinno pokrywajca 50% powierzchni dachu 2 pozycje zzielonego menu LEED (poziom srebrny) Rolinno pokrywajca 75% powierzchni dachu 2 pozycje zzielonego menu LEED (poziom zoty lub platynowy) Rolinno pokrywajca 75% powierzchni dachu 2 pozycje zzielonego menu Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 103
Przyspieszone wydanie pozwolenia (cel: poniej 30 dni) oraz opata za konsultacje pokryta do wysokoci 25 000 USD Przyspieszone wydanie pozwolenia (cel: poniej 30 dni) oraz cakowite zwolnienie zopaty za konsultacje

Fot. Google Earth
Image U.S. Geological Survey
Rysunek 4. Dach na budynku dzielonym przez Urzd Miasta Chicago (po lewej) iUrzd Hrabstwa Cook (po prawej). Wykonanie zielonego dachu opowierzchni ponad 1800m2 zostao zlecone przez burmistrza Chicago iukoczone w2001r. Na dachu posadzono 20 000 rolin zielnych, 100 krzeww, 40 pnczy oraz dwa drzewa (City of Chicago 2008)
Czynniki umoliwiajce wdroenie programu zielonych pozwole Jednym zgwnych czynnikw, umoliwiajcych wdroenie programu zielonych pozwole, byy przekonania wczesnego burmistrza Chicago Richarda M. Daleyaozaletach zieleni wmiecie Wdroenie programu zielonych pozwole (Simons i in. 2009). Daley, od jego wyboru na Wdroenie programu wymagao wprowadzenia burmistrza w1989 r. do koca szstej kadencji zmian wprocesie wydawania pozwole na budow w2011 r., konsekwentnie dy do przez deweloperw iprzeszkoprzeistoczenia Chicago wnajbar- Wanym bodcem dla stwo- lenia pracownikw Wydziau dziej zielone iekologiczne miasto rzenia programu zielonych po- Budynkw (Simons iin. 2009). Ameryki. Chicago stanowi rwnie zwole wChicago by problem Aby wzi udzia wprogramie, dobry przykad dla deweloperw spy wu wd deszczow ych, deweloper ubiegajcy si opopod wzgldem jakoci budynkw zwizany zwysokim udziaem zwolenie musi zoy wymagan nalecych do miasta. Zinicjatywy powierzchni nieprzepuszczal- dokumentacj do Wydziau Buburmistrza, w2001 r. zosta otwarty nych wcentrum miasta, powo- dynkw okrelajc, ktre zpozyzielony dach na budynku ratusza dujcy zagroenie powodziowe. cji zielonego menu s zawarte (rysunki 4 i5). Do 2006 r. miasto wprojekcie. Projekt budynku jest zainstalowao 36 zielonych dachw na budyn- szczegowo omawiany na wstpnym spotkaniu kach uytecznoci publicznej. Ponadto, wszystkie midzy deweloperem aprzedstawicielami Wydziau
nowopowstajce iremontowane nieruchomoci, bdce wasnoci miasta Chicago ihrabstwa Cook (na terenie ktrego znajduje si Chicago) musz posiada certyfikat LEED, (przynajmniej srebrny poziom) (Simons iin. 2009). Wanym bodcem dla stworzenia programu zielonych pozwole wChicago by problem spywu wd deszczowych, zwizany z wysokim udziaem powierzchni nieprzepuszczalnych wcentrum miasta, powodujcy zagroenie powodziowe. Rekordowo intensywna, 24-godzinna ulewa wlipcu 1996 r. spowodowaa podtopienia, mier szeciu osb, uszkodzenia 35 tysicy domw iewakuacj 4300 mieszkacw poudniowej czci Chicago. Straty materialne ikoszty odbudowy signy 645 milionw dolarw (Changnon 1999). Wzwizku zglobalnym ociepleniem, takie ulewy mog by czstszym zjawiskiem wprzyszoci. Plan uwzgldniajcy zagroenia powodowane zmianami klimatycznymi wChicago (City of Chicago 2008) ma na celu midzy innymi bardziej zrwnowaon gospodark wodami deszczowymi, poprzez spowolnienie ich spywu do kanalizacji miejskiej oraz wspomaganie naturalnej infiltracji. Pomc ma wtym midzy innymi zwikszenie liczby zielonych dachw wmiecie do 6000 w2020 r. W2007 r. miasto wydao rozporzdzenie dotyczce spywu wd deszczowych, nakadajce na wacicieli duych dziaek obowizek zatrzymania pierwszych 25 mm deszczu na ich obszarze tym samym zachcajc deweloperw do instalowania zielonych dachw.
Fot. Aleksandra Kamierczak
Rysunek 5. Detale zielonego dachu na budynku ratusza wChicago
Budynkw iewentualnie dostosowywany do kryteriw programu. Wnioskodawca jest nastpnie pilotowany przez zesp ekspertw ds. ekologicznych budynkw przez proces przyspieszonego wydania pozwolenia na budow. Wymaga on od wnioskodawcw aktywnego uczestnictwa wocenie projektu oraz szybkiego reagowania na podnoszone kwestie (procedura zostaa szczegowo opisana na stronie internetowej urzdu miasta Chicago).
Rezultaty programu zielonych pozwole Chicago jest szstym miastem wStanach Zjednoczonych pod wzgldem liczby ekologicznych budynkw (Simons iin. 2009). Powierzchnia zielonych dachw wChicago w2008 r. zostaa oszacowana na 49655 m, aich liczba na 400 wicej, ni wjakimkolwiek innym miecie wStanach Zjednoczonych. Przyjty przez wadze miasta plan dziaa wkontekcie zmian klimatycznych (Chicago Climate
Action Plan) zakada cel zwikszenia ich liczby jesz- wody opadowej z25 mm opadu deszczu. Wpocze ponad dziesiciokrotnie (City of Chicago 2008). rwnaniu do standardowego dachu, cakowity spyw Zpunktu widzenia inwestorw, mimo e eko- wody deszczowej jest zredukowany ookoo poow logiczne rozwizania wbudynkach mog podnie (WERF 2008). Zmniejszane jest tym samym obkoszt ich konstrukcji o15% wporwnaniu ztra- cienie systemu kanalizacji miejskiej, co przekada dycyjnymi projektami, przyspieszone pozwolenia si na nisze zagroenie powodziowe. na budow pozwalaj zredukowa koszty, poprzez krtszy cakowity czas budowy oraz zwizane ztym nisze odsetki od kredytw. Krtszy czas oczeki- Moliwoci przeniesienia wania na budow przekada si rwnie na nisze dowiadcze zBazylei iChicago na koszty najmu biur (PWC 2005), co zkolei przyciga grunt polski do miasta firmy isprzyja jego rozwojowi. Zielone dachy, dziki mniejszej absorpcji cie- Wobowizujcym ustawodawstwie polskim brakuje pa iwasnociom izolujcym, przyczyniaj si do uregulowa prawnych wprowadzajcych ulgi idofiobnienia wewntrznej temperatury wbudynkach nansowania, ktre mogyby motywowa inwestorw wsezonie letnim, atym samym do ograniczenia do tworzenia zielonych dachw. Brak jest rwnie zapotrzebowania na klimatyzacj. Badania zuy- norm zwizanych zich projektowaniem, atake cia energii wratuszu Chicago wykazay, e spadek rozwiza legislacyjnych promujcych proekolotemperatury odczuwalnej wbudynku o0,6C powo- giczne kierunki wzagospodarowaniu przestrzendowa zmniejszenie zuycia energii na klimatyzacj nym (Burszta-Adamiak 2012). o1,2%. Przeprowadzone symulacje wskazuj, e Samorzdy lokalne dysponuj jednak narzjeli wszystkie budynki wChicago zostayby za- dziami, za pomoc ktrych mog motywowa opatrzone wzielone dachy, roczne oszczdnoci podmioty prywatne do realizacji zielonych dachw. zwizane zmniejszym zapotrzeMiejscowe plany zagospodarowania bowaniem na klimatyzacj wy- Ekologiczne rozwizania przestrzennego mog ju zawiera niosyby 100 milionw dolarw wbudynkach mog podnie zapisy na temat powierzchni terenu (Peck iKuhn 2003). Zielone da- koszt ich konstrukcji o15% biologicznie czynnego, wymaganego chy kosztuj rednio dwukrotnie wporwnaniu ztradycyjny- na terenie dziaki budowlanej. Przez wicej ni zwyke; natomiast ich mi projektami, ale przyspie- teren biologicznie czynny1 naley rotrwao jest rwnie dwukrotnie szone pozwolenia na budow zumie teren znawierzchni ziemn dusza, ze wzgldu na mniejsze pozwalaj zredukowa koszty. urzdzon w sposb zapewniajcy zuycie, wynikajce zbraku eksnaturaln wegetacj, a take 50% powierzchni tarasw i stropodachw z tak napozycji na ekstremalne temperatury ipromieniowanie UV (Kania iin. 2013). wierzchni, nie mniejsz jednak ni 10 m2. Zielone Zielone dachy w Chicago poprawiaj jako dachy mog by wic sposobem na zapewnienie miejskiego rodowiska. Badania dachu zrysunku4 zieleni wcentrach duych miast, gdzie ceny gruntu wskazuj, e wletni dzie ztemperatur powietrza s szczeglnie wysokie igdzie moliwo wyko3235C, dach pokryty rolinnoci jest chodniej- rzystania jak najwikszej powierzchni dziaki pod szy od powietrza. Natomiast zwyky dach nagrzewa zabudow, dziki instalacji zielonych dachw, jest si wtym samym dniu nawet do 66C (WERF szczeglnie atrakcyjna (Kowalczyk 2011). Na przy2008). Przykad ten potwierdza, e zielone dachy kad centrum handlowe Zote Tarasy wWarszawie redukuj zjawisko miejskiej wyspy ciepa, popra- posiada zielony dach, ktrego realizacja wynikaa wiajc komfort ycia wmiecie. Ponadto, zielony zkoniecznoci spenienia warunkw miejscowego dach na budynku ratusza zatrzymuje ponad 75% planu zagospodarowania przestrzennego, przewi1
ozporzdzenie Ministra Infrastruktury zmieniajce rozporzdzenie wsprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada R budynki iich usytuowanie (Dz. U. 2009 nr 56 poz. 461), art. 1, ust. 1c.
dujcego wmiejscu inwestycji 50% powierzchni cieniu sieci kanalizacyjnej, aporednio take zinzielonej (Szczepaska 2010). Moliwo instalacji nych funkcji zielonych dachw (np. zmniejszone zielonych dachw nie powinna by przez inwesto- zuycie energii elektrycznej ipoprawa wizerunku rw wykorzystywana jako uzasadnienie braku innej miasta, jak wBazylei iChicago). zieleni. Jeeli na terenie dziaki przed zabudow Nawet bez uycia zacht finansowych, samoznajduje si ziele, powinna ona podlega ochronie, rzdy mog proponowa inwestorom wybrane rozwmiar moliwoci warto rwnie wprowadza wizania inegocjowa znimi warunki zabudowy. nowe nasadzenia itworzy inne, innowacyjne formy Dobrym przykadem efektywnych negocjacji jest zieleni. budowa centrum handlowego Wola Park wWarWprzypadku braku miejscowych planw zago- szawie w2000 r. Inwestor otrzyma zgod na buspodarowania przestrzennego, skutecznym instru- dow pod warunkiem modernizacji XIX-wiecznych mentem moe by odpowiednia polityka wzakresie szklarni na terenie dziaki izaadaptowania ich na lokalnych podatkw iopat. Przykadowo, miasta powierzchnie handlowe iusugowe oraz rekonstrukobecnie stosuj czasowe zwolnienia zpodatku od cji iutrzymania otaczajcego je parku. Tym sposonieruchomoci dla wacicieli budynkw podej- bem mieszkacom okolic udostpniony zosta teren mujcych si ich remontu imodernizacji, biorc zieleni, awaciciel centrum handlowego, mimo pod uwag popraw wizerunku miasta, wynikajc poniesionych pocztkowo kosztw czerpie koztakich dziaa. WKaliszu waciciele budynkw rzyci zuytkowanych powierzchni oraz wizerunku wielorodzinnych podlegaj zwolnieniu zpodatku ekologicznego inwestora (sowo park wnazwie), od nieruchomoci przez okres piciu lat, jeeli wy- dbajcego ootoczenie, dziedzictwo historyczne iloremontujdach pokryty dachwk lub co najmniej kaln spoeczno. Przede wszystkim inwestorzy ispoeczestwo jedn cian zewntrzn budynku2. Tego rodzaju zachty dla inwestorw mona atwo zastosowa powinni by wiadomi potrzeb ekologicznych ikowkontekcie zielonych dachw. rzyci ekonomicznych, zwizanych zwprowadzaInnym przykadem moe by niem zieleni w miecie (Simons wprowadzenie opat za wody Nawet bez uycia zacht fi- iin. 2009). Wtym celu wadze loopadowe dla budynkw niepo- nansowych, samorzdy mog kalne mog organizowa kampanie siadajcych zielonych dachw. proponowa inwestorom wy- iakcje informacyjno-edukacyjne Jak pokazuje przykad zChicago, brane rozwizania inegocjo- oraz punkty doradcze, majce na zielone dachy znaczco zmniej- wa znimi warunki zabudowy. celu ksztatowanie wiadomoci szaj spyw i zanieczyszczenie rodowiskowej (Kania iin. 2013). wd opadowych. Przedsibiorstwa wodocigowo- Ju istniejce dobre przykady (wtym zielone da-kanalizacyjne wwielu miastach Polski (np. Pia, chy) wpolskich miastach powinny zosta wykoPozna, Bytom, Wrocaw) ju wprowadzaj opaty rzystane wcelach edukacyjnych ipromocyjnych za odprowadzanie wd opadowych zposesji. Nali- (np. na temat ich roli wpodnoszeniu jakoci roczane s one od powierzchni nieprzepuszczalnych dowiska miejskiego). wgranicach dziaki, takich jak parkingi idachy. Obecnie planowana jest nowelizacja przepisw3, ktra umoliwi samorzdom wcaym kraju wpro- Podsumowanie wadzanie opat za odprowadzanie wody deszczowej zpowierzchni dziaki. Zwolnienie ztego podatku Oba przykady innowacyjnych systemw zacht moe by skuteczn zacht dla inwestorw do re- dla inwestorw pozwoliy osign znaczcy wzrost alizacji zielonych dachw. Miasto czerpie korzyci powierzchni zielonych dachw. Przykad zBazylei ztego typu rozwiza, dziki zmniejszonemu ob- ilustruje zachty finansowe dla wacicieli budyn Uchwaa nr LV1/758/2010 Rady Miejskiej Kalisza wsprawie zwolnie od podatku od nieruchomoci (Dz. Urz. Wojewdztwa Wielkopolskiego 2011 nr 7 poz. 184). 3 Ustawa ozbiorowym zaopatrzeniu wwod izbiorowym odprowadzaniu ciekw (Dz. U. 2001 nr 72 poz. 747 zpn. zm.).
2
kw i inwestorw zainteresowanych instalacj zielonych dachw. Wprzykadzie zChicago omwiono model wsppracy, wktrym wzamian za zastosowanie zielonego dachu (lub inne ekologiczne rozwizania), miasto przyspiesza proces wydawania pozwole na budow. Dziki wprowadzonym rozwizaniom, wobu opisanych przypadkach zielone dachy przynosz wymierne korzyci finansowe dla wacicieli budynkw, co moe by przekonujcym argumentem do ich realizacji. Omwione przykady ilustruj rwnie popraw jakoci rodowiska miejskiego iwizerunku miast, atym samym ich konkurencyjnoci. Wkontekcie gwatownych ulew ipodtopie, ostatnio dowiadczajcych polskie miasta, godna uwagi jest zwaszcza funkcja zielonych dachw polegajca na regulacji spywu wd opadowych zpowierzchni nieprzepuszczalnych. Zielone dachy mog zatrzyma od 15% do 90% wody opadowej zjednego opadu wdanym miejscu (Kania iin. 2013), co przemawia za ich instalacj wcelu zmniejszenia ryzyka powodziowego. Podobne argumenty uzasadniaj stosowanie innych rozwiza, ktrych celem jest zwikszenie terenw zieleni wmiastach: rozszczel-
niania nieprzepuszczalnych powierzchni iwprowadzania innych elementw zielonej infrastruktury. Polskie miasta dysponuj moliwoci negocjacji warunkw zabudowy zinwestorami, atereny zieleni, choby takie jak zielone dachy, mog ipowinny sta si przedmiotem tych dyskusji. Sposb zabudowy zarwno poszczeglnych dziaek, jak ikierunek rozwoju miast, moe by ksztatowany przez lokalne samorzdy, mimo braku systemu bezporednich zacht dla inwestorw. Obecnie istniejce mechanizmy wzagospodarowaniu przestrzennym iprawie podatkowym umoliwiaj skuteczn motywacj inwestorw iwacicieli budynkw do tworzenia zielonej infrastruktury.
Podzikowania
Przykady opisane wtekcie oparte s na badaniach wykonanych przez autork wtrakcie europejskiego projektu finansowanego wramach programu Interreg IVc Green and Blue Space Adaptation for Urban Areas and Eco Towns (Kamierczak iCarter 2010). Autorka dzikuje Bognie Kamierczak za pomoc wprzygotowaniu tekstu.
Literatura
Burszta-Adamiak, E., 2012. Gospodarowanie wodami opadowymi na dachach zielonych. Wodocigi iKanalizacja , 7, s. 101102. dachw iyjcych cian. Poradnik dla gmin, Krakw: Stowarzyszenie Gmin Polska Sie Energie Cites.
Changnon, S., 1999. Record flood-producing rainstorms of
Kamierczak, A., Carter, J., 2010. Adaptation to climate change Manchester: The University of Manchester. using green and blue infrastructure. Adatabase of case studies,
1718 July 1996 in the Chicago Metropolitan Area. Part Applied Meteorology, 38(3), s. 273280. City of Chicago.
III: Impacts and responses to the flash flooding. Journal of City of Chicago, 2008. Chicago Climate Action Plan , Chicago: DoB, 2010. Green Permit Program , Chicago: Department of Brenneissen, S., 2008. From pilot to mainstream: green roofs in Basel, Switzerland. W: Proceedings of the Communities Conference. Sixth International Greening Rooftops for Sustainable Kania, A. Mioduszewska, M., Ponka, P., Rabiski, J., Buildings, City of Chicago.
Kowalczyk, A., 2011. Zielone dachy szans na zrwnowaony rozwj terenw zurbanizowanych. Zrwnowaony Rozwj Zastosowania , 2, s. 6681.
Kronenberg, J., 2012. Bariery dla utrzymania drzew wmiastach isposoby pokonywania tych barier. Zrwnowaony Rozwj Zastosowania , 3, s. 3150.
Lawlor, G., Currie, B., Doshi, H.,Wiedetz, I., 2006. Green Canada Mortgage and Housing Corporation.
roofs. Aresource manual for municipal policy makers, Ottawa:
Peck, S., Kuhn, M., 2003. Design guidelines for green roofs, the Ontario Association of Architects.
Skaryski, D., Walter, E., Weber-Siwirska, M., red., 2013. Zasady projektowania iwykonywania zielonych
Ottawa: Canada Mortgage and Housing Corporation and
PwC (Pricewaterhouse Coopers), 2005. The economic impact
of accelerating permit processes on local development and government revenues, Washington: American Institute of Architects. Simons, R., Choi, E., Simons, D., 2009. The effect of state and city green policies on the market penetration of green commercial buildings. The Journal of Sustainable Real Estate, 1, s. 139166.
Szczepaska, M., 2010. Zielony dach niecodzienne miejsce wypoczynku irekreacji. Studia Periegetica, 4, s. 149160. WERF, 2008. Chicago, Illinois: becoming the Greenest City in America, Alexandria, VA: Water Environment Research Foundation.
Systemy informacji geograficznej wpartycypacyjnym zarzdzaniu przyrod wmiecie

Micha Czepkiewicz Uniwersytet im. Adama Mickiewicza wPoznaniu
Decyzje dotyczce przyrody wmiecie powinny uwzgldnia potrzeby mieszkacw. Skd jednak wiemy, dlaczego mieszkacy ceni tereny zieleni ijakie ich potrzeby te tereny zaspokajaj? Najnowsze technologie, wykorzystujce Internet imobilne urzdzenia elektroniczne, umoliwiaj oddolne pozyskiwanie danych na temat elementw przyrody wmiecie, zgaszanie problemw wystpujcych wprzestrzeni miejskiej, przeprowadzenie spoecznej diagnozy jakoci przestrzeni oraz wspieranie udziau spoecznego wpodejmowaniu decyzji. Mog one znale zastosowanie wbiecym zarzdzaniu zieleni miejsk, dziaaniach ochronnych, planowaniu przestrzennym, rewitalizacji iplanowaniu inwestycji. Jednoczenie takie metody inarzdzia s atrakcyjne dla uytkownikw. Przyjrzymy si przykadom tego typu rozwiza ze wiata izPolski, wczajc wto aktualnie prowadzony przez Fundacj Sendzimira projekt Licz na ziele. Sowa kluczowe: partycypacja spoeczna, wolontariacka informacja geograficzna, softGIS, nauka obywatelska, geoankiety
Systemy informacji geograficznej w partycypacyjnym zarzdzaniu przyrod w miecie
cypacji prezentuje schemat zaproponowany przez International Association for Public Participation (tabela 1). Nie kady zpoziomw jest zawsze poUdzia mieszkacw iinnych interesariuszy wza- dany imoliwy do osignicia. Jednak, co najbarrzdzaniu przyrod wmiecie moe przynie wiele dziej istotne, udzia spoeczny nie musi ogranicza korzyci. Jedn zwaniejszych jest lepsze dopaso- si do opiniowania gotowych rozwiza. Wanym wanie powstajcych rozwiza do potrzeb lokal- elementem partycypacji powinno by te dostarnych spoecznoci, poprzez waciwe rozpoznanie czanie przez interesariuszy danych iopinii na temat tych potrzeb. Partycypacja pomaga take budowa stanu obecnego. Polskie prawo przewiduje pewne formy udziau kapita spoeczny izaufanie do administracji puspoecznego wplanowaniu przestrzennym izarzblicznej oraz wzmacnia przywizanie uczestnikw do miejsca zamieszkania. Odpowiednio przepro- dzaniu przyrod. Formy te zwykle ograniczone s do wadzony udzia spoeczny moe zapobiega po- wnioskw iuwag wnoszonych pisemnie oraz dyskuwstawaniu konfliktw oprzestrze, ktre bardzo sji publicznych, majcych miejsce ju po opracowaniu czsto dotycz przyrody w miecie (Pawowska dokumentw1. S one wwielu przypadkach wystar2012). Uniknicie konfliktw lub czajce, jednak umieszczenie konsulich zaegnanie na wczesnym etapie Niektre miasta wPolsce, tacji na kocu procesu moe czasem przyspiesza procesy planistyczne korzystajc z moliwoci prowadzi do eskalacji konfliktw iinwestycyjne. Dobrze poinformo- ksztatowania prawa lo- iwyduenia czasu opracowania rozwani iprzekonani ouwzgldnieniu kalnego, wprowadzaj powiza. Moe to skutkowa wdraaich gosu interesariusze bd mieli zaustawowe metody par- niem rozwiza nieakceptowanych mniejsz skonno do kontesto- tycypacji, np.: konsultacje spoecznie, awprzypadku planowania wania wypracowanych rozwiza. planistyczne, debaty delibe- przestrzennego jeszcze pomniejsza Nade wszystko jednak partycypacja ratywne, sdy obywatelskie, may udzia pokrycia powierzchni wpodejmowaniu decyzji jest wyra- analizy wielokryterialne, miast miejscowymi planami zagozem demokratycznego przekona- budety obywatelskie. spodarowania przestrzennego. Udzia nia e ci, ktrych dotycz decyzje, spoeczny powinien wic odbywa si powinni mie moliwo wpywu na ich ksztat. na jak najwczeniejszym etapie tworzenia rozwiza. Szczeglne znaczenie ma to wkontekcie przyrody Niektre miasta wPolsce, korzystajc zmoliwmiecie, poniewa to mieszkacy s jej najbardziej woci ksztatowania prawa lokalnego, wprowadzaj bezporednimi uytkownikami inajmocniej od- pozaustawowe metody partycypacji. Wplanowaniu czuwaj wszystkie negatywne ipozytywne zmiany. przestrzennym dobrym przykadem s pozaustaPartycypacja moe przybiera rne formy, wowe konsultacje planistyczne, prowadzone wPoktrych podstaw jest zawsze wymiana informacji. znaniu od 2007 r. Maj one form dodatkowych Udzia spoeczny najczciej przybiera form kon- dyskusji publicznych, organizowanych jeszcze na sultowania rozwiza przygotowanych wczeniej etapie budowania koncepcji dokumentw planiprzez ekspertw. Interesariusze mog by te w- stycznych. Poniewa dyskusje publiczne nie zawsze czani do tworzenia rozwiza na wczeniejszych s skuteczne wrozwizywaniu zoonych konfliketapach projektw, decydujc opriorytetach ikie- tw, Biuro Prezydenta wPoznaniu wprowadza take runkach zmian, atake generujc pomysy ial- inne metody, takie jak debaty deliberatywne, sdy ternatywne rozwizania. Wpewnych warunkach obywatelskie lub analizy wielokryterialne. Rwnie prawnych ipolitycznych mog te bezporednio wWarszawie wostatnich latach mieszkacy maj wspdecydowa, przejmujc od wadz odpowie- wicej moliwoci wpywania na zagospodarowanie dzialno za decyzje. Spektrum poziomw party- przestrzenne miasta. Konsultacje prowadzone przez
Wprowadzenie: partycypacyjne zarzdzanie przyrod wmiecie
Wplanowaniu przestrzennym formy partycypacji reguluje Ustawa zdnia 27 marca 2003 r. oplanowaniu izagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 2003 nr 80 poz. 717 zpn. zm.).
Micha Czepkiewicz
Tabela 1. Spektrum partycypacji zpodanymi przykadami wykorzystania Internetu isystemw informacji geograficznej (GIS) (na podst.: IAP2 2007) Poziom partycypacji Informowanie Cel Dostarczanie spoeczestwu wywaonej iobiektywnej informacji, pomagajcej wzrozumieniu problemu, alternatyw, szans irozwiza Pozyskiwanie informacji zwrotnej na temat analiz, alternatyw idecyzji Przykady metod GIS iinternetowych Newsletter na temat prowadzonych aktualnie prac planistycznych Umieszczenie wsieci map na temat oddziaywania proponowanych zmian na rodowisko przyrodnicze Badanie aktualnych ipreferowanych przez mieszkacw aktywnoci za pomoc geoankiety Zbieranie wnioskw iuwag do umieszczonego wsieci miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, poprzez nanoszenie komentarzy Dyskusja internetowa nad proponowanymi rozwizaniami zudziaem projektantw iaktywnym pozyskiwaniem uczestnikw na portalach spoecznociowych
Konsultowanie
Angaowanie
Bezporednia praca zprzedstawicielami spoeczestwa wcelu zapewnienia, e spoeczne obawy ipotrzeby s zrozumiane iwzite pod uwag Nawizanie partnerstwa ze spoeczestwem wkadym aspekcie podejmowania decyzji, wczajc wto tworzenie alternatywnych rozwiza iidentyfikacj preferowanego rozwizania Umoliwienie spoeczestwu podjcia ostatecznej decyzji
Wsppraca
Ustalanie przez przedstawicieli spoeczestwa kryteriw iwag uywanych do oceny proponowanych rozwiza Szkicowanie zapisw miejscowego planu zudziaem projektantw planistycznych imieszkacw Elektroniczne gosowanie nad proponowanymi rozwizaniami, koczce si przekazaniem rekomendacji dla decydentw Wice prawnie elektroniczne gosowanie nad wprowadzeniem rozwizania
Upodmiotowienie
Centrum Komunikacji Spoecznej Urzdu m. st. Warszawy dotycz m.in. zagospodarowania przestrzeni publicznej, rewitalizacji, ochrony rodowiska iwykorzystuj rne metody. Wwielu polskich miastach wadze decyduj si te na uruchomienie puli budetw obywatelskich, ktre pozwalaj na zgaszanie iwybr projektw przez mieszkacw. Wiele spord nich dotyczy rozwoju zieleni miejskiej iterenw rekreacyjnych. Stosowanie nowych metod partycypacji wPolsce jest niewtpliwie krokiem wdobrym kierunku. Jednoczenie wci niewykorzystany pozostaje potencja Internetu wtym zakresie, chocia udzia wyciu publicznym za porednictwem sieci zyskuje na znaczeniu. Specjalistyczne fora (np. skyscrapercity. com) imedia spoecznociowe (np. Facebook) ju teraz stanowi miejsce dyskusji na temat wygldu przestrzeni publicznej, ochrony terenw zieleni lub
polityki przestrzennej miasta. Ichocia dyskusje tam prowadzone nie mog oficjalnie wpywa na decyzje urzdnikw, to ich poredni wpyw jest duy. Czas wic przyjrze si internetowym narzdziom partycypacji, tak by wczy je do oficjalnego obiegu informacji iuzupeni tradycyjne metody spoecznego udziau. Poniewa wikszo decyzji zwizanych zprzyrod w miecie ma bardzo istotny aspekt przestrzenny, szczeglny potencja ley wwykorzystaniu systemw informacji geograficznej (geographic information system, GIS). Ju teraz wykorzystywane s w planowaniu przestrzennym i zarzdzaniu miejskim, gwnie do zbierania, przechowywania iudostpniania informacji na temat stanu infrastruktury isytuacji prawnej gruntw ibudynkw (dane twarde). Zwykorzystaniem nowych technologii moliwe jest te uzupenienie zasobw
odane uwzgldniajce wiedz ipunkt widzenia obywateli (dane mikkie). Moliwoci te szczeglnie mocno rozwiny si wostatnich latach wraz zrozwojem map internetowych, takich jak np. Google Maps, oraz upowszechnienia modelu sieci 2.0 (Web 2.0), ktrej uytkownicy nie tylko korzystaj zumieszczonych informacji, ale sami je aktywnie tworz (OReilly 2007). Wdalszej czci artykuu przyjrzymy si rnym sposobom wykorzystania internetowych systemw informacji geograficznej wpartycypacyjnym zarzdzaniu przyrod wmiecie.
Wolontariacka informacja geograficzna

Dane gromadzone iwykorzystywane wsystemach informacji geograficznej s uzupeniane zwykle przez ekspertw przeszkolonych w dziedzinie geodezji i kartografii oraz speniaj okrelone prawem standardy jakoci. Szczeglnie wane jest to wadministracji publicznej, poniewa podejmowane tam decyzje maj czsto konsekwencje finansowe iprawne, adziaania urzdnikw ograniczone s ramami prawnymi. Istniej jednak ta<www.phillytreemap.org>
Rysunek 1. Waplikacji PhillyTreeMap (lokalnej wersji OpenTreeMap uruchomionej wFiladelfii), naniesiono lokalizacje icechy ponad 50 tysicy drzew. Na zrzucie zekranu wida szczegowe dane jednego zdrzew oraz wycen wartoci wybranych usug dostarczanych przez wszystkie drzewa wmiecie 114 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
kie sytuacje, wktrych liczy si niski koszt ikrtki czas pozyskania danych, aryzyko zwizane znisz jakoci jest ograniczone. Wtakich sytuacjach moliwe jest korzystanie ze wsparcia obywateli w tworzeniu danych. Wolontariacka informacja geograficzna (volunteered geographic information, VGI) opiera si na przekonaniu, e laicy mog dostarcza wartociowych danych na temat przestrzeni (Goodchild 2007). Jest to zjawisko podobne do innych sposobw generowania treci przez uytkownikw Internetu, znanych midzy innymi z Wikipedii. Do najwaniejszych przykadw wolontariackiej informacji geograficznej nale OpenStreetMap iWikimapia. Podstawow cech takich inicjatyw jest otwarto kady moe by twrc danych, aefekty pracy wolontariuszy s oglnodostpne. Nad jakoci danych czuwa zwykle spoeczno uytkownikw, ktrzy poprawiaj bdy, dyskutuj nad treci i dbaj opoprawno struktury danych. Wolontariacka informacja geograficzna ma swoje korzenie w nauce obywatelskiej (citizen science). Wkontekcie przyrody miejskiej, nauka obywatelska moe polega na identyfikowaniu przez zwykych obywateli na przykad miejsc wystpowania ptakw ioznaczania gatunkw drzew. Dobrym przykadem poczenia obu kierunkw jest OpenTreeMap otwarte oprogramowanie, pozwalajce na prowadzenie oddolnych spisw drzew. Aplikacja pozwala na dodawanie lokalizacji drzew, okrelanie ich gatunku, kondycji, rozmiarw iinnych cech za pomoc przegldarki internetowej iaplikacji mobilnej. OpenTreeMap zawiera te modu wyceny wartoci usug ekosystemw skojarzonych zdrzewami (rysunek 1), a dla mniej dowiadczonych uytkownikw proponuje klucze do oznaczania gatunkw. Zalet podejcia oddolnego iotwartoci jest nie tylko niski koszt pozyskania danych, ale te edukacja izaangaowanie mieszkacw. Osoby biorce udzia wspisach drzew mog sta si bardziej wiadome korzyci, jakie odnosz dziki drzewom iwkonsekwencji przyczynia si do ich ochrony ipielgnacji. We wszystkich inicjatywach zbierania danych geograficznych istotne s kwestie jakoci danych, takie jak kompletno (czy naniesiono wszystkie drzewa?), dokadno przestrzenna (czy drzewa
Micha Czepkiewicz
oznaczone s w odpowiednich miejscach?) nie jak wprzypadku Wikipedii, jest bardzo czsto iatrybutowa (czy gatunki drzew s prawidowo wysoka. Przykadowo dane topograficzne Openoznaczone?). Zapewnienie wysokiej jakoci da- StreetMap s jakoci porwnywalnej zoficjalnymi nych pozostaje wyzwaniem dla danymi brytyjskiej Ordnance Suprojektw oddolnych i wolon- Gwn zasad jest wzrost jako- rvey (Haklay 2011). tariackich. Gwn zasad jest ci wraz zrozwojem spoecznoCzsto, mimo wysokiej jakoci wzrost jakoci wraz zrozwojem ci im wicej zaangaowanych danych, moliwo ich wykorzyspoecznoci im wicej zaan- osb, tym szybciej wyapywane stania wdziaaniach administracji gaowanych osb, tym szybciej s bdy. Warto te pamita, e moe by ograniczona ze wzglwyapywane s bdy. Warto te twrcy danych nie musz by la- dw formalnych. Dlatego te pamita, e twrcy danych nie ikami. Bardzo czsto s to eks- istotny jest cel wykorzystania musz by laikami. Bardzo cz- perci, np. dendrolodzy lub geo- danych i dopasowanie go do sto s to eksperci, np. dendrolo- deci, pracujcy po godzinach niego sposobu dziaania. O ile, dzy lub geodeci, pracujcy po na rzecz oddolnego projektu. wprzypadku inwestycji winfragodzinach na rzecz oddolnego struktur, lokalizacja drzew musi projektu. Inicjatywy tego rodzaju mog mie rne by dokadna ioficjalnie potwierdzona, to ju na mechanizmy zapewniajce jako danych, takie jak potrzeby planowania przestrzennego, identyfikacji panele ekspertw iszkolenia dla uczestnikw, jed- miejsc szczeglnie wymagajcych zadrzewienia lub nak zwykle rol t peni mechanizmy wzajemnej oglnego oszacowania roli drzew wfunkcjonowaniu kontroli wrd uytkownikw. Dziki temu jako miejskiego ekosystemu, dane wolontariackie mog wolontariackich danych geograficznych, podob- by wpeni uyteczne.
<www.lublin.naprawmyto.pl>
Rysunek 2. Zgoszenie wlubelskiej wersji NaprawmyTo dotyczce proponowanego nasadzenia drzew Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 115
Narzdzia do zgaszania problemw wprzestrzeni miejskiej

Jedna zregu dotyczcych jakoci wolontariackiej informacji geograficznej mwi, e wpewnych sytuacjach lepiej jest mie informacj oproblemie, ktry wrzeczywistoci nie wystpuje, ni nie mie informacji o faktycznym zagroeniu (Goodchild iGlennon 2010). Zasad t mona zastosowa do problemw wystpujcych na co dzie wprzestrzeni miejskiej, dziki czemu na popularnoci zyskuj systemy suce do biecego zgaszania przez mieszkacw usterek infrastruktury iinnych problemw wystpujcych wprzestrzeni. Jedn zpierwszych aplikacji tego rodzaju jest FixMyStreet, skutecznie dziaajca wwielu gminach Wielkiej Brytanii i majca swoje wersje w kilku innych pastwach. WPolsce zcoraz wikszymi sukcesami rozwija si NaprawmyTo, opracowane przez Pracowni Bada iInnowacji Spoecznych Stocznia (rysunek 2). Do padziernika 2013 umow licencyjn na korzystanie ztego systemu podpisao 14 gmin, cznie zgoszono ju ponad 14 000 problemw, zczego ponad 5000 zostao naprawionych. Niektre miasta postanowiy te utworzy wasne systemy. Nale do nich Mapa
Porzdku wGdasku, Elektroniczny System Informacji Miejskiej wRaciborzu oraz Interwencje wPoznaniu. Zakres tematyczny zgaszanych problemw jest dowolny imoe mie zwizek zzarzdzaniem przyrod wmiecie. Poznaskie Interwencje pozwalaj na zgaszanie nielegalnych wysypisk mieci, niszczenia zieleni inielegalnej wycinki drzew. Wkategorii przyroda wNaprawmyTo mona znale takie tematy, jak: ubytki wdrzewostanie iusterki infrastruktury wlasach iparkach. Informacje te mona wykorzysta do usprawnienia biecych zada zwizanych zutrzymaniem terenw zieleni imonitorowania jakoci rodowiska. Jednoczenie mieszkacy, pomagajc wrealizacji zada gminy, staj si bardziej aktywnymi obywatelami ichtniej dbaj ootoczenie. Brytyjskie dowiadczenia FixMyStreet wskazuj te na wzrost wzajemnego zaufania midzy urzdem amieszkacami. Wprzypadku narzdzi do zgaszania problemw bardzo wane jest, by zgoszenia trafiy do odpowiednich osb, ktre mog si nimi zaj. Mieszkacy powinni otrzymywa potwierdzenia oprzyjciu lub odrzuceniu zgosze oraz otym, jak te problemy zostay naprawione. Bez informacji
Wskanik postrzeganej jakoci miejsca zamieszkania Wskanik PREQI wypracowany zosta wmiastach woskich na podstawie bada jakociowych iilociowych na temat czynnikw wpywajcych na generaln satysfakcj zmiejsca zamieszkania. Wskanik skada si z11 komponentw odzwierciedlajcych cztery aspekty miejsca: przestrzenny, spoeczny, funkcjonalny ikontekstowy. Kady komponent odwouje si do okoo 10 pyta wykorzystujcych skal Likerta (respondenci wybieraj odpowiedzi wspektrum od zdecydowanie nie zgadzam si do zdecydowanie zgadzam si). Pytania mog si odnosi do rnych wymiarw przestrzennych, rozpoczynajc si od zda Wotoczeniu mojego miejsca zamieszkania... lub Wdzielnicy, wktrej mieszkam... Jeden zkomponentw dotyczy terenw zieleni. Przykadowe zagadnienia wchodzce wskad tego komponentu (na podst.: Bonaiuto iin. 2003): Jest co najmniej jeden park lub ogrd, wktrym ludzie mog si spotka; Jest wystarczajco duo terenw zieleni; Tereny zieleni s wdobrym stanie; S tereny zieleni, wktrych mona si zrelaksowa; Tereny zieleni s dobrze wyposaone; Nie ma parku, wktrym dzieci mog si swobodnie bawi; Tereny zieleni s zbyt mae; Wizyta wparku wymaga podrowania do innej czci miasta; Wikszo terenw zieleni jest niedostpna dla mieszkacw; Ubywa terenw zieleni. Wyniki bada zespou woskiego sugeruj, e jako iilo terenw zieleni ma duy wpyw na ocen miejsca zamieszkania iwkonsekwencji dla oglnej jakoci ycia. Wypracowana zostaa take uproszczona wersja wskanika, zkomponentami skadajcymi si z34 pyta (Fornara iin. 2009).
Micha Czepkiewicz
zwrotnych narzdzie bdzie tylko zbiorem obietnic bez pokrycia, auytkownicy widzc, e ich praca idzie na marne, szybko si zniechc.
Spoeczna diagnoza jakoci przestrzeni

Zgoszenia na temat elementw przyrody iinfrastruktury s przydatne wbiecym zarzdzaniu przyrod wmiecie. Jednak dla dziaa planistycznych, rewitalizacyjnych izwizanych zurzdzaniem nowych terenw zieleni wymagane jest prowadzenie bardziej systematycznych bada jakoci przestrzeni. Mog one take opiera si odane pochodzce od mieszkacw, odzwierciedlajc wten sposb ich potrzeby i zwyczaje. W ujciu tym mieszkacy uznawani s za ekspertw wzakresie wasnego rodowiska ycia, audostpniane przez nich dane za wyraz penowartociowej wiedzy, nabywanej wtoku ycia codziennego i interakcji ze rodowiskiem (Rantanen iKahila 2009). Subiektywne oceny jakoci przestrzeni isatysfakcja zmiejsca zamieszkania mog by take traktowane jako element skadowy oglnej jakoci ycia (van Kamp iin. 2003). Satysfakcja zmiejsca zamieszkania ipostrzegana jako rodowiska ycia moe by badana wodnieA)
sieniu do indywidualnego miejsca zamieszkania lub na poziomie dzielnic iinnych czci miast. Moe by take ujmowana jako pojedynczy wskanik lub odnoszona do rnych aspektw rodowiska (Bonnes 2013). Jednym znarzdzi opracowanych na gruncie psychologii rodowiskowej jest wskanik postrzeganej jakoci miejsca zamieszkania (perceived residential environment quality index, PREQI), wypracowany we Woszech (Bonaiuto iin. 2003; Fornara iin. 2009). Wodniesieniu do zarzdzania przyrod wmiecie, znaczenie maj te komponenty wskanika, ktre dotycz dostpnoci, jakoci iiloci terenw zieleni, moliwoci odpoczynku irekreacji oraz wrae estetycznych (ramka na s. 116). Uzyskane wartoci wskanikw mog suy midzy innymi do identyfikacji dzielnic miast wymagajcych zazielenienia ze wzgldw estetycznych, tworzenia miejsc spotka lub poprawy warunkw rekreacji iaktywnoci fizycznej. Ocena jakoci przestrzeni moe take dotyczy punktw rozmieszczonych wcaym miecie, bez odniesienia do miejsca zamieszkania. Polega ona zwykle na wskazaniu przez mieszkacw miejsc ocenianych przez nich pozytywnie lub negatywnie wrnych aspektach, np. estetycznym, spoecznym (rysunek 3). Dane tego rodzaju pozwalaj na identyfikacj terenw wymagajcych zmiany bd ochrony stanu obecnego.
B)
Rysunek 3. Miejsca na terenie miasta Tampere wFinlandii, najczciej oznaczane przez respondentw jako pozytywne (A) inegatywne (B) pod wzgldem wygldu. Badanie zwykorzystaniem metody softGIS prowadzone przez Uniwersytet Aalto wHelsinkach w2011 r. wramach projektu Everyday Urbanity
Innym sposobem oceny jakoci przestrzeni na temat lokalizacji infrastruktury istanu prawjest badanie sposobw jej wykorzystywania. nego (dane twarde) odane opercepcjach, ocenach Dane omiejscach odwiedzanych, wraz zdanymi iaktywnociach mieszkacw (dane mikkie). ocelu, czstotliwoci odwiedzin iinnych aspek- Tego rodzaju dziaania nosz nazw oddolnych tach, pozwalaj zidentyfikowa (bottom-up GIS; Talen 2000) lub miejsca, w ktrych zaspokajane SoftGIS daje moliwo uzy- partycypacyjnych systemw infors potrzeby mieszkacw (rysu- skania duych zbiorw danych, macji geograficznej (participatory nek 4). Wkontekcie zarzdza- pozyskanych od mieszkacw GIS lub public participation GIS; nia przyrod wmiecie, jednym wywodzcych si zrnych ro- Jankowski 2009; Kingston 2010; z waniejszych zastosowa jest dowisk ireprezentujcych rne Sieber 2006). Wlatach 1990., gdy badanie sposobw iczstotliwo- interesy, co wprzeciwiestwie nurty te rozwijay si wStanach ci korzystania zterenw zieleni. do innych metod partycypacji Zjednoczonych iKanadzie, wproAktywnoci mieszkacw mog daje wywaony gos spoeczny wadzanie danych odbywao si za by te wyrazem kulturowych iuatwia pozyskanie take po- porednictwem przeszkolonych osb w salach komputerowych, usug ekosystemw (Kronenberg zytywnych ocen. jednak wostatnich latach przy2012), aich mapowanie moe by podstaw do wyceny wartoci usug wiadczonych bywa metod inarzdzi wykorzystujcych wtym celu przez przyrod wmiecie. Internet. Jedn znich jest softGIS, metoda opracoSpoeczna diagnoza jakoci przestrzeni ikar- wana na Uniwersytecie Aalto wHelsinkach (Kahila towanie aktywnoci mog by wspierane przez iKytt 2010). Polega ona na pozyskiwaniu danych systemy informacji geograficznej. Dane zbierane geograficznych od mieszkacw iuytkownikw s wtedy wformie cyfrowej, mog by wic atwo przestrzeni za pomoc geoankiet, czyli kwestionaintegrowane zinnymi bazami iwczane do miej- riuszy internetowych umieszczonych na mapach. skich systemw informacji geograficznej. Mog Respondenci geoankiet maj moliwo oznaczania tam stanowi kolejn warstw, uzupeniajc dane na mapie punktw, linii iobszarw, odpowiadania na pytania dotyczce wskazanych miejsc, atake na pytania niepowizane bezporednio zadn lokalizacj (rysunek 5). Wedug pomysodawczy, softGIS ma stanowi pomost pomidzy mieszkacami iplanistami, przekazujc codzienn wiedz mieszkacw wformie przydatnej ekspertom (Kahila iKytt 2010). Metoda do tej pory wykorzystywana bya do bada prowadzonych we wsppracy zmiejskimi biurami planistycznymi wkilkunastu miastach Finlandii. Jej istotn zalet jest moliwo uzyskania duych zbiorw danych, pozyskanych od mieszkacw wywodzcych si zrnych rodowisk ireprezentujcych rne interesy, co wprzeciwiestwie do innych metod partycypacji daje wywaony gos spoeczny i uatwia pozyskanie take pozytywnych ocen. Rysunek 4. Miejsca na terenie miasta Ograniczeniem metody jest oparcie wcaoci oInTampere wFinlandii, najczciej oznaczane ternet, co moe prowadzi do wykluczenia pewnych jako odwiedzane wcelu aktywnoci fizycznej grup respondentw, jednak wspoeczestwach cona wieym powietrzu. Badanie zwykorzyraz silniej zinformatyzowanych, do ktrych naley staniem metody softGIS, prowadzone przez take Polska, stanowi to zkadym rokiem coraz Uniwersytet Aalto wHelsinkach w2011 r. wramach projektu Everyday Urbanity mniejsze zagroenie.
Micha Czepkiewicz
Rysunek 5. Przykadowy ekran geoankiety softGIS utworzonej na potrzeby bada dotyczcych jakoci ycia, prowadzonych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza wPoznaniu. Ekran ankiety dotyczy miejsc aktywnoci fizycznej itras rekreacyjnych wybieranych przez mieszkacw Poznania
Wykorzystanie danych softGIS zaley od dobrej woli iumiejtnoci planistw iprojektantw. Uczestnicy badania nie zawsze maj bezporedni wpyw na wybr rozwizania. Udzia spoeczny ograniczony jest wic do dzielenia si wiedz. Dlatego te softGIS ipodobne metody badawcze s stosowane gwnie jako element diagnozy przestrzeni ibadania potrzeb spoecznych na wczesnych etapach planowania. Do wspierania partycypacji spoecznej winnych etapach podejmowania decyzji dotyczcych przestrzeni, niezbdne s inne metody inarzdzia.
Partycypacyjne systemy informacji geograficznej

Partycypacyjne systemy informacji geograficznej pozwalaj nie tylko na systematyczne zbieranie danych od mieszkacw, ale te na rnego rodzaju udzia od konsultacji, przez ustalanie priorytetw igenerowanie pomysw, po wspdecydowanie. Wykorzystanie map internetowych pozwala na a-
twiejsze odnoszenie si wdyskusji do konkretnych miejsc. Przykadowo, roboczy projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego moe by wywietlony jako jedna zwarstw na mapie internetowej, auczestnicy dyskusji mog umieszcza na mapie komentarze, odnoszc si do zapisw planu dotyczcych danego miejsca. Tego rodzaju dyskusje na mapach lub mapy argumentacyjne (argumentation maps; Rinner 2001) s jednymi zprostszych zastosowa partycypacyjnego GISu. Kolejn, bardziej zoon metod, jest szkicowanie planw iprojektw zudziaem przedstawicieli spoeczestwa. Uczestnicy maj moliwo samodzielnego wprowadzania elementw projektu, np. drg iobszarw zabudowy oraz okrelania ich cech, np. powierzchni biologicznie czynnej. Szkicowanie takie moe by zabaw majc na celu generowanie nowych pomysw irozpoznanie preferencji spoecznych, jednak przy duym zaangaowaniu projektantw, odpowiadajcych na pytania uczestnikw iustalajcych formalne itechniczne granice moliwych rozwiza, moe sta si skuteczn metod projektowania.

<www.hel.fi>
Rysunek 6. Kerrokartalla, czyli powiedz to na mapie Jednym zprzykadw narzdzia zsukcesem czcego kilka modeli wykorzystania systemw informacji geograficznej wpartycypacji spoecznej jest Kerrokartalla zHelsinek. Nazw mona tumaczy jako powiedz to na mapie. Aplikacja powstaa zinicjatywy Urzdu Miasta ijest utrzymywana ze rodkw publicznych. Dziki niej mieszkacy mog zgasza usterki winfrastrukturze, dyskutowa na temat dokumentw planistycznych iplanowanych inwestycji, anawet oznacza miejsca lgowe ptakw. Ciekawszym przypadkiem bya dyskusja na temat planowanego umieszczenia wjednym zparkw infrastruktury do gry we frisbee golf, przeprowadzona we wrzeniu 2011 r. Wzili wniej udzia mieszkacy dzielnicy Kivikko, wobrbie ktrej znajduje si park oraz aktualni jego uytkownicy, np. wyprowadzajcy psy ibawicy si zdziemi oraz potencjalni uytkownicy, czyli amatorzy gry, niekoniecznie mieszkajcy wpobliu. Po naniesieniu na map cieek wykorzystywanych przez mieszkacw iuwzgldnieniu minimalnych wymaga do gry, wypracowano rozwizanie satysfakcjonujce obie strony. Uzyskano okoo 170 odpowiedzi, astrona bya wczytywana ponad 1200 razy wcigu miesica. Przykad ten dotyczy sprawy zpozoru drobnej, jednak by to wany krok wkierunku budowania przyjaznej przestrzeni oraz wzajemnego zaufania pomidzy mieszkacami miasta, wrny sposb korzystajcymi zprzestrzeni publicznej, oraz midzy mieszkacami iadministracj publiczn.
Inn metod, o cile okrelonej strukturze, jest analityczno-deliberatywne podejmowanie decyzji (analytic-deliberative decision making; Nyerges iAguirre 2011). Wprocesie tym laicy razem z ekspertami diagnozuj stan obecny, okrelaj priorytety ipreferencje, dyskutuj, generuj pomysy, tworz propozycje rozwiza iwybieraj te uznawane za najlepsze. Poszczeglne dziaania s wspierane przez wizualizacje danych geograficznych dotyczcych diagnozy stanu obecnego, wpywu proponowanych alternatyw na rodowisko iycie codzienne, atake danych na temat kosztw ikonsekwencji prawnych. Procesy analityczno-de120 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
liberatywne wymagaj duego zaangaowania ze strony spoeczestwa iprojektantw, jednak daj najwikszy potencja dla wypracowania silnych rozwiza, popartych danymi iargumentacj rnych grup. Partycypacyjne systemy informacji geograficznej przynosz najlepsze efekty, gdy cz ze sob kilka metod partycypacji isposobw komunikowania si midzy uczestnikami. Do portali czcych rne metody naley Kerrokartalla system stworzony izarzdzany przez Urzd Miasta Helsinki. Kerrokartalla jest przede wszystkim zastosowaniem metody softGIS. Pozwala na zbieranie od obywateli
Micha Czepkiewicz
Tabela 2. Podsumowanie sposobw wykorzystania internetowych systemw informacji geograficznej wpartycypacyjnym zarzdzaniu przyrod wmiecie Zadanie Inwentaryzacja drzew Metoda Wolontariacka informacja geograficzna Przykad narzdzia OpenTreeMap Silne strony Niszy koszt ikrtszy czas pozyskania danych ni wprzypadku inwentaryzacji drzew wykonywanej bez udziau wolontariuszy Niszy koszt ikrtszy czas pozyskiwania danych ni wprzypadku braku wykorzystania narzdzi do zgaszania problemw Dane wformie cyfrowej pozyskiwane niszym kosztem ni za pomoc metod tradycyjnych atwiejsza komunikacja iwykorzystanie danych Sabe strony Niepotwierdzona formalnie jako danych
Biece zarzdzanie infrastruktur parkow
Narzdzia do zgaszania problemw
NaprawmyTo
Konieczno cigego zaangaowania sub publicznych
Ocena satysfakcji mieszkacw ziloci ijakoci zieleni
Geoankiety
SoftGIS
Ograniczenie grupy respondentw do uytkownikw Internetu
Partycypacja spoeczna wplanowaniu przestrzennym
Partycypacyjne systemy informacji geograficznej
Kerrokartalla
Konieczno duego zaangaowania uczestnikw
danych na temat ich aktywnoci ipercepcji przestrzeni. Jest ocen stanu obecnego iprzesank do zmian. Narzdzie to wykorzystuje si te do konsultowania zmieszkacami wstpnych projektw dokumentw planistycznych. Konsultacje dotycz take zmian wzagospodarowaniu terenw zieleni iprzestrzeni publicznej wskali jednego parku lub ulicy (rysunek 6). Kerrokartalla jest narzdziem do zgaszania problemw wprzestrzeni ioddolnego zbierania danych na temat przyrody w miecie. Wjednym zdziaa mieszkacy mogli zgasza nieg zalegajcy na ulicach, winnym aplikacja zostaa wykorzystana do nanoszenia przez mieszkacw stanowisk lgowych ptakw morskich. Celem tego ostatniego dziaania byo nie tylko pozyskiwanie danych, ale take edukacja mieszkacw, co jest czste wtego rodzaju projektach.
Wpodobny sposb rne metody partycypacji czy portal Licz na ziele powstajcy wramach projektu otej samej nazwie, prowadzonego przez Fundacj Sendzimira. Portal zakada zbieranie od mieszkacw Poznania, odzi iKrakowa danych na temat kulturowych usug ekosystemw, aktywnoci zwizanych zzieleni, identyfikacji miejsc odbieranych pozytywnie inegatywnie. Zbierane bd take oceny jakoci najbliszego otoczenia miejsca zamieszkania. Dane bd pozyskiwane midzy innymi za pomoc geoankiet, ktrych tre zostaa ustalona zgwnymi interesariuszami majcymi wpyw na zarzdzanie przyrod wmiastach. Nacisk wprojekcie jest pooony nie tylko na zbieranie danych, ale te na ich prezentacj iudostpnianie. Uytkownicy bd mogli zapozna si na portalu zdanymi wprowadzonymi przez innych (por. rysunki 3 i4), co
pozwoli im uzyska praktyczne informacje omoli- aktywnoci podejmowanych wprzestrzeni miasta. wociach spdzania wolnego czasu wrd zieleni oraz Bardziej rozwinite partycypacyjne systemy inforuwiadomi sobie korzyci zwizane zobecnoci macji geograficznej mog uatwia komunikacj przyrody wmiecie. Dane bd take przekazywane midzy interesariuszami oraz oparcie decyzji odane do miejskich systemw informacji geograficznej, iargumentacj. Wszystkie ztych metod mog znaumoliwiajc ich wykorzystanie wpodejmowaniu le zastosowanie wpartycypacyjnym zarzdzaniu decyzji zwizanych zplanowaniem przestrzennym przyrod wmiecie (tabela 2). izarzdzaniem miejskim. Istotn funkcj portalu Przyszo wykorzystania internetowych sysbdzie take moliwo zgaszania przez uytkow- temw informacji geograficznej w zarzdzaniu nikw miejsc zpotencjaem do zmian wzakresie miastem iplanowaniu przestrzennym jest wPolzieleni: dziki funkcjom dyskusji sce obiecujca. Oprcz omidzielenia si wiedz na portalach Geoankiety mog wspiera sys- wionych w artykule projektw spoecznociowych, ma to wywoa tematyczn diagnoz jakoci NaprawmyTo iLicz na ziele, debat na temat zmian wprzestrzeni, przestrzeni, opart ocodzien- na Wydziale Nauk Geograficzwpywa na decydentw i pomc n wiedz mieszkacw, atak- nych iGeologicznych Uniwerw organizacji grup mieszkacw e dostarcza danych na temat sytetu im. Adama Mickiewicza zaangaowanych woddolny rozwj aktywnoci podejmowanych wPoznaniu prowadzone s dwa zieleni. W ten sposb planowane wprzestrzeni miasta. projekty badawcze finansowane jest osignicie przeoenia interprzez Narodowe Centrum Nanetowej wymiany informacji na realne dziaania uki. Pierwszy znich dotyczy wspierania udziau wprzestrzeni, co powinno by ostatecznym celem mieszkacw wplanowaniu przestrzennym za pokadego dziaania partycypacyjnego. moc map idyskusji internetowych, drugi ma na celu badanie subiektywnej oceny jakoci ycia ijakoci przestrzeni wodniesieniu do rozmieszczenia zieleni wmiecie. Podsumowanie Dla osignicia wikszej skutecznoci dziaa Rozwj internetowych systemw informacji geo- potrzebna jest integracja rnych metod partycygraficznej w ostatnich latach przyczyni si do pacji ikanaw komunikacji. Wane jest czenie powstania kilku metod pozyskiwania danych iko- komunikacji internetowej zbardziej tradycyjnymi munikacji, mogcych wspiera udzia spoeczny metodami opartymi na bezporednich spotkaniach, wzarzdzaniu przyrod wmiecie. Wolontariacka akade dziaanie wsieci powinno mie przeoenie informacja geograficzna, poczona znauk obywa- na aktywno wprzestrzeni lub wypracowanie obotelsk, moe dostarczy danych na temat pooenia wizujcych dokumentw. Narzdzia internetowe icech elementw przyrody takich jak drzewa, zbio- prawdopodobnie nie zastpi nigdy spotka iinrowiska rolinne iwystpowanie gatunkw zwierzt. nych tradycyjnych metod partycypacji. Jednak, poNarzdzia do zgaszania problemw wspieraj bie- przez zastosowanie skutecznych metod wizualizacji ce zarzdzanie infrastruktur ielementami przy- ikomunikacji, mog je uzupenia, wspierajc nie rody, angaujc mieszkacw wdbao ootoczenie. tylko gos spoeczny, ale take obopln wymian Geoankiety mog wspiera systematyczn diagnoz wiedzy ioparcie podejmowanych decyzji na silnych jakoci przestrzeni, opart o codzienn wiedz przesankach. mieszkacw, atake dostarcza danych na temat
Micha Czepkiewicz
Literatura
Bonaiuto, M., Fornara, F., Bonnes, M., 2003. Indexes of perceived residential environment quality and neighbourhood attachment in urban environments: Urban Planning, 65(12), s. 4152. Kahila, M., Kytt, M., 2010. SoftGIS as abridge builder in collaborative urban planning. W: S. Wallin iin., red., Urban and Regional Studies Publications, s. 1336. Digital tools in participatory planning, Espoo: Centre for Kronenberg, J., 2012. Usugi ekosystemw wmiastach.
aconfirmation study on the city of Rome. Landscape and Bonnes, M., Scopellini, M., Fornara, F., Carrus, G., 2013. Urban environmental quality. W: L. Steg iin., red. Environmental Psychology: An Introduction, Chichester:
Nyerges, T., Aguirre, R. W., 2011. Public participation in
Zrwnowaony Rozwj Zastosowania , 3, s. 1428.
Fornara, F., Bonaiuto, M., Bonnes, M., 2009. Crossvalidation of abbreviated Perceived Residential Environment Quality (PREQ ) and Neighborhood 42(2), s. 171196.
John Wiley & Sons, s. 97106.
analytic-deliberative decision making: Evaluating alargegroup online field experiment. Annals of the Association of American Geographers, 101(3), s. 3741.
OReilly, T., 2007. What is Web 2.0? Design patterns and business models for the next generation of software. Communications & Strategies, 65(1), s. 1737.
Attachment (NA) indicators. Environment and Behavior, Goodchild, M.F., 2007. Citizens as sensors: the world of Goodchild, M.F., Glennon, J.A., 2010. Crowdsourcing volunteered geography. GeoJournal 69(4), s. 211221.
Pawowska, K., 2012. Partycypacja spoeczna
wpodejmowaniu decyzji dotyczcych przyrody wmiecie. Zrwnowaony Rozwj Zastosowania , 3, s. 5170.
geographic information for disaster response: aresearch frontier. International Journal of Digital Earth, 3(3), s. 231241.
Rantanen, H., Kahila, M., 2009. The SoftGIS approach to 90(6), s. 19811990.
local knowledge. Journal of Environmental Management,
Haklay, M., 2010. How good is volunteered geographical
Rinner, C., 2001. Argumentation maps: GIS-based
information? Acomparative study of OpenStreetMap and Ordnance Survey datasets. Environment and Planning B: Planning and Design, 37(4), s. 682703.
discussion support for on-line planning. Environment and Planning B: Planning and Design, 28(6), s. 847863.
Sieber, R., 2006. Public Participation Geographic
IAP2, 2007. IAP2 Spectrum of Public Participation,
Information Systems: aliterature review and framework. Annals of the Association of American Geographers, 96(3), s.
Thornton, CO: International Association for Public associations/4748/files/spectrum.pdf>.
Participation. Dostpne online: <http://www.iap2.org/ Jankowski, P., 2009. Towards Participatory Geographic
van Kamp, I., Leidelmeijer, K., Marsman, G., 2003. Urban environmental quality and human well-being: towards aconceptual framework and demarcation of concepts: aliterature study. Landscape and Urban Planning, 65(12), s. 518.
491507.
Information Systems for community-based environmental decision making. Journal of Environmental Management, 90(6), s. 19661971.
Rwnowaenie rozwoju urbanistycznego zochron biornorodnoci na miejskich terenach niezagospodarowanych Sie Drg Kolejowych wMonachium
Rieke Hansen Technische Universitt Mnchen
Rewitalizacja zaniedbanych obszarw miejskich iprzeksztacanie ich wpublicznie dostpne tereny zieleni moe by skutecznym sposobem na wykorzystanie usug ekosystemw ipopraw jakoci ycia wmiastach. Jednak musi to by realizowane zzachowaniem rwnowagi pomidzy potrzebami mieszkaniowymi, aktywnociami rekreacyjnymi iochron rodowiska. Rewitalizacja dawnych terenw kolejowych wMonachium jest dobrym przykadem na to, jak zobszaru zaniedbanego stworzy zielon dzielnic mieszkaln ijak skutecznie czy zwikszanie biornorodnoci zrozwojem urbanistycznym. wiadomo wartoci siedlisk przyrodniczych oraz potrzeb rekreacyjnych mieszkacw bya obecna na wszystkich etapach planowania irealizacji tego projektu. Sowa kluczowe: planowanie przestrzenne, biornorodno, korytarze ekologiczne, usugi siedliskowe, system przyrodniczy miasta
Rwnowaenie rozwoju urbanistycznego z ochron biornorodnoci na miejskich terenach niezagospodarowanych
programu restrukturyzacji miejskiej wbyym NRD zburzone obszary mieszkalne byy wduej mierze Tereny niezagospodarowane mog nalee do naj- przeksztacone wtereny zieleni. Wprowadzanie ziebogatszych gatunkowo miejskich obszarw zieleni leni nie zawsze byo jednoznaczne zpromowaniem izapewnia siedlisko rzadkim izagroonym gatun- biornorodnoci ipopraw jakoci ycia mieszkom rodzimym (np. Wittig 2010). Dlatego siedliska kacw. Wdwch trzecich projektw programu terenw niezagospodarowanych, reprezentujce pe- restrukturyzacji stworzono jedynie trawniki, przez wien rodzaj miejskiej dzikiej przyrody, coraz czciej co stracono okazj, by zapewni atrakcyjn zielon zyskuj uznanie, jako istotne zpunktu widzenia przestrze publiczn (BMVBS iBBR 2007). ochrony miejskiej biornorodnoci iobcowania Moliwoci przeksztacenia terenw niezagozprzyrod wniedalekiej okolicy (np. Rler 2010). spodarowanych wtzw. zielon przestrze publiczn, Zdrugiej strony promuje si zagszczanie zabu- przy jednoczesnej ochronie lub zwikszeniu miejskiej dowy, jako metod pozwalajc zmniejsza niekon- biornorodnoci, przeanalizowano wraporcie dla trolowane rozprzestrzenianie si Niemieckiej Federalnej Agencji miast (urban sprawl) iogranicza Sukces by moliwy tylko dla- Ochrony Przyrody (Hansen 2012; wykorzystanie terenw rolnych tego, e na wszystkich etapach por. rysunek 1). Poniej przyjiprzyrodniczo cennych pod zabu- planowania podkrelano warto rzymy si przykadowi zagszdow. Zagszczanie zabudowy ma siedlisk oraz potrzeb istnienia czania zabudowy wMonachium, istotne znaczenie dla zrwnowa- zielonej przestrzeni publicznej. ktrego szersze omwienie mona onego rozwoju rwnie dlatego, zale we wspomnianym raporcie. e miasta bardziej kompaktowe promuj chodze- Sie Drg Kolejowych to ogromny projekt rozwoju nie pieszo, jazd na rowerze iefektywne systemy miasta, wktrym ochrona cennych siedlisk rwnotransportu publicznego. WNiemczech, wniedawno waona jest zzagszczaniem zabudowy. Sukces by znowelizowanej federalnej ustawie budowlanej1, za- moliwy tylko dlatego, e na wszystkich etapach plagszczanie zabudowy okrelone jest jako dziaanie nowania podkrelano warto siedlisk oraz potrzeb priorytetowe dla rozwoju miast. Zpunktu widzenia istnienia zielonej przestrzeni publicznej. biornorodnoci iusug ekosystemw, moe ono budzi ambiwalentne uczucia, poniewa tracone s siedliska ijednostki zapewniajce te usugi. Studium przypadku: projekt Przy podejmowaniu decyzji otym, ktre tereny urbanistyczny Sie Drg niezagospodarowane powinny by zajte przez bu- Kolejowych wMonachium dynki mieszkalne, aktre przeznaczone pod ziele, czsto na jaw wychodz rozbiene potrzeby rozma- Monachium, stolica Bawarii, jest ostatnio miaitych grup interesariuszy: wacicieli nieruchomoci, stem o najwyszym wzrocie demograficznym planistw miejscowych, organizacji pozarzdowych wNiemczech. Liczba ludnoci miasta iokoliczimieszkacw. Tworzenie miast kompaktowych, nych gmin wzrosa o8,5% wcigu ostatniej dekady. oferujcych wysok jako ycia, wktrych jedno- Rozcigajcy si na 5500 km region Monachium czenie wspierana jest biornorodno, to trudne zamieszkuje obecnie okoo 2,6 milionw osb zadanie dla urbanistw. (LHMnchen 2011). Trend demograficzny prowaInne zadania stoj przed miastami omalejcej dzi do wysokiego zapotrzebowania na nowe obszary liczbie ludnoci, wktrych presja urbanizacyjna na mieszkalne iutraty otwartych przestrzeni (BBSR ziemi jest maa. Wtym wypadku nie zagszcza si 2012b). Wedle prognoz, obecny wzrost przewidyzabudowy, ale tworzy tereny zieleni. Jest to niedrogie wany jest na kolejne 20 lat (LH Mnchen 2010). rozwizanie, pozwalajce zapobiega upadkowi dawChcc wyznaczy kierunek przyszego roznych obszarw miejskich. Przykadowo, wtrakcie woju Monachium, urzd miasta okreli zestaw
Wprowadzenie
1 Ustawa budowlana (Baugesetzbuch) z23 wrzenia 2004 r. (BGBl. IS. 2414) zmieniona 11 czerwca 2013 (BGBl. IS. 1548).
Rieke Hansen
Fot. Rieke Hansen
Rysunek 1. Park am Nordbahnhof dawne tereny kolei izarazem obszary graniczne Berlina przeksztacono wpubliczny park, ktry integruje miejsk dzik przyrod
wytycznych, nazwanych Perspektive Mnchen (Perspektywy Monachium). Zagszczanie zabudowy to temat przewodni jednej z wytycznych: Miasto kompaktowe, miejskie, zielone. Wtym kontekcie kompaktowe oznacza policentryczne miasto ogstej strukturze iatrakcyjnych rozwizaniach, zachcajcych do zamieszkiwania terenw rdmiejskich, wktrych pojedyncze budynki gwarantuj oszczdnoci energii i przestrzeni. Miejskie oznacza przemieszanie rnych form zagospodarowania przestrzeni, co sprzyja skracaniu dystansw oraz rwnowadze spoecznej wewntrz miasta. Zielone oznacza wczanie zieleni miejskiej iotwartych przestrzeni do zagospodarowania miasta, wcelu poprawy jakoci ycia irodowiska, np. poprzez agodzenie klimatu ispyw wd opadowych. Na poziomie pojedynczych projektw planowania, wadze Monachium wprowadziy spoecznie sprawiedliwy podatek od wykorzystania ziemi (Sozialgerechte Bodennutzung, SoBoN). Od waciciela dziaki, ktrej warto wzrosa na skutek zmiany jej przeznaczenia (np. dziaka rolna zamieniana na budowlan) mona pobra do dwch trzecich zysku ztytuu zmiany wartoci dziaki. rodki te musz zosta przekazane na rozwj infrastruktury publicznej na tym terenie wprzypadku przeznaczenia go pod zabudow mieszkaln. Wten sposb mog by finansowane m.in. wysokiej jakoci tereny zieleni oraz placwki publiczne, takie jak szkoy podstawowe i przedszkola (Illing i Thiel 2005). Dziki temu narzdziu, nadzwyczajny zysk osigany
przez inwestora wykorzystywany jest czciowo na realizacj wanych celw spoecznych. Sie Drg Kolejowych to pierwszy projekt przebudowy wramach wdraania strategii zagszczania zabudowy. Zajmuje on powierzchni okoo 170 ha ijest obecnie najwikszym projektem urbanistycznym Monachium. Dawne tereny kolei iprzemysowe rozcigaj si na dugoci 8 km od centrum miasta do jego pnocno-zachodniej czci. Powstanie 7500 mieszka, miejsca pracy dla 15 000 osb oraz infrastruktura sportowa itereny zieleni (LH Mnchen 2005). Projekt skada si zszeciu odrbnie zaplanowanych etapw, zktrych niektre zostay ju czciowo zrealizowane. Obszar Birketweg (rysunek 2), stanowicy cz Sieci Drg Kolejowych, ilustruje sposb potraktowania w projekcie kwestii biornorodnoci iusug ekosystemw. Obszar ten, pooony wpobliu parku Hirschgarten, zajmuje 60 ha izostanie przeksztacony wtereny mieszkalne dla 6000 osb, znajdzie si tam te przestrze biurowa dla 6000 pracownikw. Okoo 30 ha trenerw kolejowych leao odogiem przez dwadziecia lat. Takie kamieniste, suche, eksponowane na soce siedliska, wraz zich specyficzn rnorodnoci gatunkow iwygldem, nazywane s biotopami kolejowymi. Zamieszkiwane s przez szereg gatunkw zagroonych wyginiciem, wtym gatunki chronione na mocy unijnej Dyrektywy Siedliskowej. 10 ha terenw kolejowych uznano za cenne siedliska.
Fot. Rieke Hansen
Rysunek 2. Zajmujcy 60 ha obszar Birketweg to jeden zszeciu projektw urbanistycznych skadajcych si na Sie Drg Kolejowych. Prace wwikszoci zostay zakoczone Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 127

Fot. Rieke Hansen
Rysunek 3. Birketweg cz siedlisk zostaa zachowana wtrakcie budowy
Kwestie zwizane z biornorodnoci i potrzeb istnienia terenw do rekreacji brano pod uwag dla caej Sieci Drg Kolejowych od samego pocztku procesu planowania. Wpnych latach 1990. przygotowano plan siedlisk iotwartej przestrzeni wzgodzie zkoncepcj projektu urbanistycznego Sie Drg Kolejowych. Wymogi dotyczce ochrony rodowiska, zamieszczone wprzygotowanym przez firm doradcz planie siedlisk iotwartej przestrzeni, okrelono jako: ochron cennych biotopw; pozostawienie korytarza ekologicznego wzdu istniejcych torw kolejowych; utworzenie nowych biotopw, ktre posu jako siedliska pomostowe. Zajcie si kwestiami zwizanymi zbiornorodnoci na tak wczesnym etapie ipniejsza bliska wsppraca we wszystkich aspektach zwizanych zochron przyrody midzy wacicielami nieruchomoci, firmami doradczymi arnymi wydziaami urzdu miasta, zurzdem planowania zielonych inwestycji na czele, postrzegane s jako wane czynniki pomagajce zapobiega konfliktom zwizanym znowymi planami. Po stronie miasta, na wszystkich etapach procesu, cile wsppracoway ze sob wydzia ds. urbanistyki iprawa budowlanego oraz wydzia ds. zdrowia irodowiska, odpowiedzialny za biornorodno wmiecie. Wymogi dotyczce biornorodnoci, przedstawione wplanie siedlisk iotwartej przestrzeni, zostay zawarte wkonkursie urbanistycznym na projekt Sieci Drg Kolejowych. Uczestnicy musieli odnie si do tych wymogw wswoich propo128 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
zycjach. Zwyciska praca oraz denie miasta do utworzenia otwartej przestrzeni zieleni wokolicy Birketweg zostay omwione publicznie w2004 r. wramach wczesnego, nieoficjalnego procesu partycypacji spoecznej (LH Mnchen 2004). Poza terenami zieleni, obszary zainteresowa uczestnikw obejmoway m.in. transport publiczny idopuszczaln wysoko wieowcw. Wodniesieniu do zielonej przestrzeni, wadze miasta iwaciciele nieruchomoci przedstawili m.in. pomys zielonego korytarza wpobliu wci uywanych torw kolejowych. Wyjaniono, na czym polega idea Parku Pionierw, wktrym zjednej strony chronione s siedliska przy torach, azdrugiej stwarzane s moliwoci obcowania zprzyrod przy specyficznym wygldzie tych biotopw. Oba te elementy (korytarz iPark Pionierw) powinny zarwno ukazywa przeszo drg kolejowych, jak izapewnia siedliska przy torach. Wramach procesu partycypacji spoecznej odbya si rwnie wycieczka, wktrej kady zainteresowany mg wzi udzia. Aby da uczestnikom lepsze wyobraenie owymiarach przestrzennych, na czas wycieczki w okolicy Birketweg poustawiano supki wedug propozycji planu. Co wicej, zapoznano uczestnikw zrnorodn rolinnoci lecej odogiem okolicy drg kolejowych. Wopinii wszystkich zaangaowanych stron wycieczka znaczco przyczynia si do wysokiej akceptacji propozycji planu. Mieszkacy mogli dalej rozwija pomysy wramach dwch warsztatw. Wyjaniali swoje zaniepokojenie niedostateczn iloci trenw zieleni wpobliu nowych mieszka izadali dostatecznej przestrzeni do zabawy, uprawiania sportw irekreacji. Idea Parku Pionierw, majcego chroni siedliska kolejowe, suc jednoczenie do rekreacji, przyjmowana bya sceptycznie. Zkolei pomys zielonego korytarza midzy okolic Birketweg adworcem gwnym, gdzie mona by spacerowa ijedzi na rowerze, zyska szerokie poparcie. Mieszkacy domagali si poczonego systemu zieleni, ktry czyby nowe obszary zieleni ztymi ju istniejcymi. Dyskusje midzy przedstawicielami wydziaw urzdu miasta, lokalnymi komitetami politycznymi, mieszkacami iwacicielami nieruchomoci/inwestorami zakoczyy si spotkaniem finalnym,
Rieke Hansen
Fot. Rieke Hansen
podczas ktrego ogoszono podjte decyzje izmiany wprowadzone do planu. Nastpnie firmy planistyczne zrewidoway propozycj planu, powsta wrezultacie procesu partycypacji. Ostateczny plan zosta przedstawiony publicznie na wystawie czynnej do koca 2004 r. Wdalszej czci procesu wczono inne organy do spraw publicznych, projekt zosta zatwierdzony przez rad miejsk. Przeprowadzono formalny proces partycypacji spoecznej, w celu przygotowania uchway prawnie wicego planu zagospodarowania terenu (LH Mnchen 2004). W2007 r., na krtko przed wejciem wycie planu zagospodarowania terenu, zmiana wfederalnej ustawie oochronie przyrody wzmocnia ochron gatunkw, zgodnie zunijn Dyrektyw Siedliskow. Zmiany te wymagay dokadniejszego zbadania populacji jaszczurek wokolicy Birketweg, jak rwnie specjalnej procedury uzyskania pozwolenia. Wyniki ankiety dotyczcej gatunkw wykazay, e utraty niektrych siedlisk, wskutek zaplanowanych budw, nie bdzie mona zrekompensowa za pomoc siedlisk zaplanowanych na obszarze przebudowy. Opracowano wic strategi majc chroni ipromowa populacj jaszczurek. Wmyl strategii jaszczurki uznano za gatunek tzw. parasolowy, ktrego ochrona przyczyni si do ochrony innych gatunkw, zamieszkujcych siedliska drg kolejowych. Strategia ta opieraa si na trzech fundamentach: zagospodarowanie przestrzeni; utrzymanie irozwj siedlisk; wzmocnienie populacji regionu. Dziki zagospodarowaniu przestrzennemu, zapewniono minimalny 3-hektarowy obszar siedlisk wtrakcie budowy iutrzymano to wane siedlisko tak dugo, jak to tylko byo moliwe (rysunek 3). Ostatecznie zachowano lub odtworzono 5 ha (czyli 50%) cennych siedlisk na obszarze Birketweg. Dla wszystkich biotopw okrelono standardy utrzymania irozwoju, ktre s egzekwowane przez sekcj ogrodnicz miejskiego wydziau budowlanego. Wszystkie siedliska maj zapewnion dugotrwa ochron, jako wyszczeglnione wprawnie wicym planie zagospodarowania terenu. Wramach mechanizmu kompensacyjnego, majcego na celu promowanie populacji jaszczurek, 20 ha ziem uprawnych wpobliu torw kolejowych przeksztacono wkompleks niezbyt yznych
Rysunek 4. Kiedy projekt Sieci Drg Kolejowych zostanie wpeni ukoczony, ca okolic przecina bdzie korytarz siedlisk zwizanych zdrogami kolejowymi oraz cieki dla rowerzystw ibiegaczy. Mieszkacy wykorzystuj ju wybudowane czci obszaru Birketweg, aby dosta si do rodkw transportu miejskiego oraz do rekreacji
Fot. Rieke Hansen
Rysunek 5. Obszar Birketweg charakteryzuje si bogat rolinnoci spontaniczn. Haas pochodzcy zwci uywanych torw jest tumiony murem zkamieni, umocnionym siatk
siedlisk kowych na pnocnym kracu miasta, zwanym Langwieder Haide. Co wicej, kompleks ten zosta poczony zinnymi suchymi iniezbyt yznymi siedliskami. Wszystkie siedliska byy monitorowane przez pi lat po budowie. Wyniki z2011 r. wskazuj, e populacje jaszczurek s stabilne izajy nowe siedliska wLangwieder Haide. Ponadto ju wwczas dao si znale rzadkie gatunki rolin izwierzt. Zielony korytarz wokolicy Birketweg zapewnia poczenie nowopowstaych, niewielkich terenw zieleni istarszych parkw zsystemem przyrodniczym miasta. Korytarz ten czy rwnie dzielnic
zkolejn stacj, atym samym promuje poruszanie si bez samochodu. Oddzielne cieek dla rowerzystw ipieszych pozwala porusza si bezpiecznie zrn prdkoci (rysunki 4 i5).
Podsumowanie
Wadze Monachium wspieraj miejsk biornorodno na rnych poziomach planowania. Zgodnie z wytycznymi Perspektive Mnchen, obejmujcymi cae miasto, zagszczanie zabudowy musi by uzupeniane tworzeniem lub wzmacnianiem istniejcych terenw zieleni. Zagszczanie zabudowy na obszarach obogatej biornorodnoci najczciej prowadzi do (przynajmniej czciowej) utraty siedlisk. WMonachium zachowano lub odFot. Stephan Pauleit
Rysunek 6. Na Industriewald (las przemysowy) wRuhrgebiet skadaj si samoistnie odtwarzajce si ekosystemy lene na poprzemysowych nieuytkach. Wykorzystuje si sztuk, np. rzeby Hermanna Priganna, by stworzy wyjtkow przestrze, wktrej mona obcowa zprzyrod wmiecie 130 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
tworzono poow cennych siedlisk. Utrat kompensuje teren wpobliu Sieci Drg Kolejowych, pooony poza obszarem Birketweg. Jak pokazuje ten przykad, wprocesie przeksztacania terenw niezagospodarowanych, naley dokona usystematyzowanej oceny uwzgldniajcej biornorodno, aktywno rekreacyjn i inne usugi ekosystemw tak wczenie, jak to tylko moliwe. Ocena biornorodnoci pozwoli wskaza cenne elementy analizowanych terenw izlokalizowa siedliska gatunkw zagroonych. Proces planowania powinien bazowa na wynikach tej oceny np. ochrona iintegracja tych elementw powinna sta si warunkiem koniecznym wkonkursach wyaniajcych plan. Wprzypadku Sieci Drg Kolejowych, plan siedlisk iotwartej przestrzeni pomg zidentyfikowa cenne siedliska ikluczowe elementy przyszego systemu otwartej przestrzeni ju na wczesnym etapie tak, by elementy te mona byo uwzgldni wkonkursach urbanistycznych. Ponadto, wsppraca midzy poszczeglnymi wydziaami urzdu miasta iinnymi stronami pozwolia zrozumie idoceni warto siedlisk przy drogach kolejowych. Wodniesieniu do biornorodnoci, wysze wymagania w stosunku do ochrony gatunkw, wynikajce z unijnej Dyrektywy Siedliskowej, mogy zosta spenione wwyniku dostosowania oryginalnej koncepcji planu, poniewa siedliska kolejowe uznane byy za cenne ju na wczesnym etapie. Tam, gdzie to moliwe, poczono elementy rekreacji ibiornorodnoci, np. wzdu zielonego korytarza. Konkretne dziaania na rzecz gatunkw chronionych wmyl unijnej Dyrektywy Siedliskowej zapewniaj nie tylko ochron tych gatunkw, ale korzyci dla caej biocenozy. Utrat siedlisk zrekompensowano na obszarze majcym poczenie zdrogami kolejowymi. Jako siedlisk zapewniona jest dziki ich utrzymywaniu irozwojowi, atake monitoringowi. Pierwsze wyniki monitoringu wskazuj, e dziaania podjte na obszarze Birketweg iwsiedliskach kompensacyjnych okazay si skuteczne. Projekt Sieci Drg Kolejowych pokazuje, e tereny niezagospodarowane mog zosta przeksztacone wzielon przestrze publiczn nietypowego rodzaju. Jednake wprocesie partycypacji na jaw
Rieke Hansen
Fot. Rieke Hansen
Rysunek 7. Schneberger Sdgelnde to obszar dawnych drg kolejowych wBerlinie zcenn biornorodnoci. cieki na wzniesieniu umoliwiaj dostp do suchych obszarw kowych, nie stwarzajc jednoczenie ryzyka intensywnego uytku rekreacyjnego zagraajcego ich jakoci
wyszed sceptycyzm wobec Parku Pionierw. Dziko rosnca rolinno nie idzie wparze ztypowym dla wikszoci ludzi oczekiwaniem dobrze utrzymanej, czystej ibezpiecznej przestrzeni zieleni. Dlatego dzik przyrod wmiecie naley przedstawia uytkownikom jako co wartociowego. Zaprojektowane elementy iwaciwe utrzymanie przyczyniaj si do postrzegania miejskiego obszaru zdzik przyrod jako bezpiecznej izachcajcej zielonej przestrzeni Literatura
BBSR, 2012. Trends der Siedlungsflchenentwicklung. Status Stadt- und Raumforschung. quo und Projektion 2030, Bonn: Bundesinstitut fr Bau-,
publicznej. Przykady udanych przedsiwzi, takich jak Industriewald Ruhrgebiet (rysunek 6) iSchneberger Sdgelnde (rysunek 7) pokazuj, e ostronie istarannie zagospodarowany obszar bogatej gatunkowo, dzikiej przyrody wmiecie to okazja do stworzenia cennych terenw do rekreacji iobcowania zprzyrod wnajbliszym ssiedztwie. Szczeglnie struktury liniowe, takie jak drogi kolejowe, mog by cenne zpunktu widzenia czenia siedlisk, jako szlaki komunikacyjne lub jako korytarze napowietrzajce dla lokalnego klimatu. Monachium skorzystano ztej wyjtkowej okazji, by stworzy sie nowych idawnych terenw zieleni, ktr mieszkacy bardzo doceniaj. Dodatkowo, dostp do rodkw komunikacji miejskiej przez zielony korytarz promuje jazd na rowerze ichodzenie pieszo. Kolejne niemieckie miasta, takie jak Lipsk iDrezno, take tworz poczony system zieleni, poprzez przemian obszarw niezagospodarowanych wdostpne tereny zieleni. Dziaania, majce na celu niwelowanie skutkw globalnego ocieplenia, bd przyczynia si do zwikszenia wiadomoci usug regulacyjnych, takich jak chodzenie ispyw wd deszczowych. Mog te wzmocni argumenty za przeksztacaniem obszarw niezagospodarowanych wmiejskie tereny zieleni.
Bebauungsplan mit Grnordnung Nr. 1926 Birketweg mit ausgewhlten Planungsbros fr den zentralen
Mai/Juni 2004; Dokumentation des Planungsworkshops Bereich Birketweg August/September 2004, Mnchen: Landeshauptstadt Mnchen, Referat fr Stadtplanung LH Mnchen, 2005. Grnplanung in Mnchen, Mnchen: und Bauordnung. und Bauordnung.
BMVBS and BBR, 2007. 5 Jahre Stadtumbau Ost eine Zwischenbilanz , Berlin: Zweiter Statusbericht der Bundestransferstelle.
Hansen, R., Heidebach, M., Kuchler, F., Pauleit, S., 2012. Brachflchen im Spannungsfeld zwischen Naturschutz Naturschutz. und (baulicher) Wiedernutzung, Bonn: Bundesamt fr Illing, U., Thiel, E., 2005. Kompakt urban grn. Ein neues Leitbild fr Mnchen. Stadt und Grn / Das Gartenamt, 54(5), s. 1519.
Landeshauptstadt Mnchen, Referat fr Stadtplanung
LH Mnchen, 2010. Bevlkerungsprognose 20092030 der
Landeshauptstadt Mnchen , Mnchen: Landeshauptstadt Mnchen, Referat fr Stadtplanung und Bauordnung.
LH Mnchen, 2004. Zentrale Bahnflchen Mnchen. mitplanen, Dokumentation der frhzeitigen
Rler, S., 2010. Freirume in schrumpfenden Stdten. Chancen und Grenzen der Freiraumplanung im
Birketweg. Das neue Konzept. Mitdenken mitreden Unterrichtung der Brgerinnen und Brger ber den
Raumentwicklung.
Stadtumbau , Dresden: Leibniz-Institut fr kologische
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego jako narzdzie zarzdzania przyrod wmiecie

Agata Burliska GaRD Pracownia Urbanistyczno-Architektoniczna
Najbardziej skuteczn ochron terenw zieleni miejskiej mona zapewni przez odpowiednie zapisy wmiejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Jednak ten potencja nie jest wpolskich warunkach wykorzystywany. Konieczne jest promowanie istniejcych irozwijanie nowych narzdzi izapisw, ktrych stosowanie wdokumentach planowania przestrzennego zapewni skuteczne wykorzystanie usug ekosystemw, aco za tym idzie popraw jakoci ycia wmiastach, ich estetyki iwizerunku. Ziele miejska stanowi nieodzowny skadnik kompozycji urbanistycznej imoe by skutecznym narzdziem dla rozwizywania problemw zwizanych zksztatowaniem iporzdkowaniem przestrzeni miejskich. Dla prawidowego funkcjonowania terenw zieleni niezbdne jest jednak poczenie ich wfunkcjonalny system, co musi znale odzwierciedlenie wdokumentach planowania przestrzennego. Sowa kluczowe: planowanie przestrzenne, korytarze ekologiczne, system przyrodniczy miasta, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, wskaniki ksztatowania zabudowy
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego jako narzdzie zarzdzania przyrod w miecie
Wprowadzenie
Planowanie przestrzenne jest zagadnieniem wieloaspektowym. Dlatego wymaga od praktykw podejcia interdyscyplinarnego, czcego wiedz i kompetencje architektoniczne, urbanistyczne, ekonomiczne, spoeczne oraz przyrodnicze. Podstawowym aktem prawnym, regulujcym proces planistyczny wPolsce, jest Ustawa zdnia 27 marca 2003 r. oplanowaniu izagospodarowaniu przestrzennym1, okrelajca zasady sporzdzania miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego (mpzp), stanowicych akt prawa miejscowego. Planowanie rozwoju miasta coraz czciej odpowiada musi na bardzo dynamiczne zmiany zachodzce wspoeczestwie (np. zmienne aspiracje, wartoci, wzrost wiadomoci iodpowiedzialnoci oraz ch wspuczestniczenia wpodejmowaniu decyzji przez mieszkacw miast), gospodarce (np. postpujca globalizacja, cyfryzacja, zmiany worganizacji pracy) oraz rodowisku przyrodniczym (np. spadek biornorodnoci, zagroenie ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi). Dlatego te naley je traktowa jako dziaalno innowacyjn, azarazem proces spoecznego uczenia si, wymagajcy monitoringu ikrytycznej refleksji (Mierzejewska 2010). Wedug danych GUS (2011) oraz Ministerstwa Transportu, Budownictwa iGospodarki Morskiej, w2011 r. okoo 25% powierzchni gmin miejskich wPolsce objtych byo miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Wrd miast na prawach powiatu odsetek ten sign zaledwie 13%. Wystpuj due rozbienoci wstopniu pokrycia planami pomidzy poszczeglnymi miastami. Wobowizujcych planach ponad 25% powierzchni terenu wgminach miejskich oraz 28% wmiastach na prawach powiatu przeznaczono pod ziele iwod. Oznacza to jednak, e rednio zaledwie od 4% do 6% terenw zieleni wmiastach objtych jest mpzp. Wspomniana ustawa jest podstaw dla wszelkich dziaa zwizanych zplanowaniem przestrzennym na szczeblu gminnym. Przyjmujc wart. 1 ust. 1 ad
1 2
przestrzenny izrwnowaony rozwj za podstaw dziaa, okrela ona zasady ksztatowania polityki przestrzennej przez jednostki samorzdu terytorialnego oraz zakres isposoby postpowania wsprawach przeznaczania terenw na okrelone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania izabudowy. Wart. 2 zdefiniowano ad przestrzenny jako: takie uksztatowanie przestrzeni, ktre tworzy harmonijn cao oraz uwzgldnia wuporzdkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, spoeczno-gospodarcze, rodowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne (rysunek 1). Poprzez uwzgldnienie wdefinicji adu przestrzennego rnorodnych aspektw iwymaga, atake odwoanie wart. 1 ustawy do definicji zrwnowaonego rozwoju, zawartej wUstawie zPrawa ochrony rodowiska,2 podkrelono znaczenie przyrody wprocesie planowania izagospodarowania przestrzennego ( Jeak iin. 2005). Aby uwiadomi sobie, jak skutecznym narzdziem moe by mpzp i przekona si, e jego uchwalenie moe przynie miastu rnorakie korzyci, wszczeglnoci jeli uwzgldnimy wnim innowacyjne rozwizania dla zieleni, przyjrzyjmy si poniej kilku najwaniejszym ztego punktu widzenia zapisom Ustawy oplanowaniu izagospodarowaniu przestrzennym.
Wybrane narzdzia planowania izagospodarowania przestrzennego

Zgodnie ztreci Ustawy, wmiejscowym planie zagospodarowania przestrzennego okrela si obowizkowo lub mona okreli, wzalenoci od potrzeb, wiele zasad, zakazw, nakazw oraz parametrw. Poniej przedstawiamy obowizkowe inieobowizkowe elementy, ktre musi zawiera plan (rdtytuy zgodne zUstaw) oraz wybrane propozycje, dotyczce zapisw wprawie miejscowym, azwizanych zzieleni3. Wodniesieniu do kadego znich, proponujemy inspirujce pomysy
Ustawa zdnia 27 marca 2003 r. oplanowaniu izagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 2003 nr 80 poz. 717 zpn. zm.). Ustawa Prawo ochrony rodowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627 zpn. zm.). 3 Powysze proponowane oznaczenia iszczegowe ustalenia nie wyczerpuj moliwych do zastosowania zapisw wmpzp. Naley mie na uwadze, i wposzczeglnych wojewdztwach przyjta jest rna praktyka wtym zakresie.
Agata Burliska
SFERA PRZYRODNICZA Wysoka jako elementw rodowiska przyrodniczego Ochrona przyrody Waciwe proporcje terenw zainwestowanych i wolnych Ograniczenie zuycia zasobw Cyrkulacyjny metabolizm miasta
SFERA SPOECZNA Zaspokojenie potrzeb Wysoka jako ycia Eliminowanie ubstwa i wykluczenia Odpowiednie warunki mieszkaniowe Wysoki poziom bezpieczestwa Spoeczestwo obywatelskie Odpowiedzialno za dobro wsplne
UKAD PRZESTRZENNY ad przestrzenny Racjonalne gospodarowanie terenem Wysoka efektywno funkcjonowania struktur miejskich Eliminowanie konfliktw Wysoka jako warstwy materialnej
SFERA GOSPODARCZA Zrwnowaona gospodarka Wysoka efektywno Zaawansowane technologie (proekologiczne) Gospodarka oparta na wiedzy, innowacyjnoci, kreatywnoci itp.
Rysunek 1. Model zrwnowaonego miasta (na podst.: Mierzejewska 2010)
oraz dobre przykady na wykorzystanie zieleni, ktre dotychczas stosowane s w miejscowym prawie zbyt rzadko lub wcale, a s szczeglnie aktualne iwartociowe dla polskich miast.
Okrelenie przeznaczenia terenw oraz linii rozgraniczajcych tereny ornym przeznaczeniu lub rnych zasadach zagospodarowania
Narzdzia Przeznaczenie terenw pod rne funkcje oraz okrelenie zasad ich zagospodarowania jest podstawowym zadaniem miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Wodniesieniu do zieleni wmiecie, ustali mona funkcje terenw,
na ktrych ziele bdzie przeznaczeniem podstawowym (np. tereny ZP lub ZU przeznaczone s na cele zieleni parkowej lub publicznej, ZN zieleni nieurzdzonej, ZI zieleni izolacyjnej) lub uzupeniajcym (np. U/ZP na cele usug oraz zieleni urzdzonej, MW/ZP na cele zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej oraz zieleni publicznej). Wramach ustale, dla terenw przeznaczonych pod ziele naoy mona obowizek zagospodarowania ich odpowiednimi ze wzgldu na wymagania ochrony rodowiska rodzajami zieleni (np. ze wskazaniem na gatunki rodzime albo ograniczeniem preferowanych gatunkw do gatunkw liciastych). Wzorem krajw wyej rozwinitych, coraz czciej ziele wmiecie nazywa si zielon infrastruktur, podkrelajc kluczow rol dla rozwoju miasta, jak peni spjny, dobrze zaplanowany system terenw zieleni.

Fot. Oh-Barcelona.com (Flickr)
Rysunek 2.Ziele przyuliczna, La Rambla, Barcelona Blisko terenw zieleni (parkw, skwerw), ich dostpno oraz wystpowanie zieleni przyulicznej ijej jako wpywa na warto terenw przeznaczonych pod funkcje mieszkaniowe iusugowe. Badania dowodz te, e klienci s skonni zapaci wicej za towary iusugi nabywane wmiejscach, gdzie wystpuje ziele (Wolf 2003). Szpalery drzew podkrelaj reprezentacyjny charakter ulicy handlowej, np. popularna ulica La Rambla wBarcelonie obsadzona zostaa po obu stronach platanami. idegradujce krajobraz). Ziele izolacyjna, jako pas terenu oddalajcy rda uciliwoci, podana jest take przy przeznaczaniu terenw pod usugi zdrowia lub owiaty, wymagajce przestrzegania wyszych norm haasowych. Warto pamita isprbowa Przy planowaniu przeznaczania terenw, warto kierowa si zasad sprawiedliwoci ekologicznej. Czsto si zdarza, e obiekty emitujce zanieczyszczenia lokalizowane s wokolicach zamieszkanych przez ludno oniszym statusie spoecznym. Wten sposb do wykluczenia spoecznego docza take wykluczenie ekologiczne, zmniejszajce szans mieszkacw na popraw warunkw ipowodujce dalsz degradacj okolicy. Dlatego naley przestrzega zasad sprawiedliwoci ekologicznej, ktra gwarantuje wszystkim prawo do ycia wzdrowym rodowisku.
Zastosowanie zieleni wmiecie daje moliwo zapobiegania powstawaniu nowych konfliktw przestrzennych iagodzenia tych, ktre ju istniej. Konflikty przestrzenne s jednym zpodstawowych problemw zwizanych nierozcznie z yciem wmiecie, zktrym mierz si praktycy zajmujcy si planowaniem przestrzennym. Ziele wpostaci szpalerw drzew lub pasw zieleni wysokiej iniskiej moe by zastosowana do agodzenia uciliwoci powodowanych przez drogi lub zakady produkcyjne (powodujce haas, zanieczyszczenia powietrza
Okrelenie zasad ochrony iksztatowania adu przestrzennego

Narzdzia Zasady ksztatowania adu przestrzennego realizuje si m.in. przez odpowiednie ksztatowanie linii zabudowy oraz ustalenie zasad realizacji tych linii. Odpowiednie ich zaprojektowanie umoliwia
Rysunek 3. Ksztatowanie linii zabudowy wcelu zachowania istniejcej zieleni 136 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
Agata Burliska
Fot. Anglica Martnez
Rysunek 4. Zielona brama jako element kompozycji urbanistycznej, kampus ITESM, Mexico City
np.zachowanie istniejcych zadrzewie lub terenw zieleni, nie dopuszczajc do ich zabudowy (poprzez wskazanie usytuowania elewacji nowo powstajcych budynkw) (rysunek 3).
Warto pamita isprbowa Ziele miejska stanowi nieodzowny skadnik kompozycji urbanistycznej imoe skada si znastpujcych elementw: zielone podogi (trawniki, kompozycje parterw kwiatowych), zielone ciany urbanistyczne (roliny pnce, grupy, szpalery drzew; rysunek 2), zielone bramy tworzone przez szpalery drzew, akcenty urbanistyczne (pojedyncze drzewa stanowice o identyfikowalnoci miejsca) (Wejchert 1984). Ziele moe suy do rozwizywania problemw zwizanych zksztatowaniem przestrzeni miejskich tworzy wraenie pierzei lub dzieli rozlege przestrzenie na mniejsze wntrza. Ziele podkrela take reprezentacyjny charakter miejsc, urozmaica posadzki urbanistyczne, tworzy akcenty kompozycyjne oraz oprawy dla widokw i otwar krajobrazowych. Wbardziej odwanych iniestandardowych koncepcjach, ktrych wci niewiele wystpuje wpraktyce, sprbowa mona zapisw przesdzajcych obudowie zielonych elementw architektonicznych porzdkujcych przestrze (np. rysunek 4).
Rysunek 5. Fragment miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru Mynwka Krlewska Grottgera wKrakowie, chronicego przed zabudow wany dla systemu przyrodniczego ciek wodny (UM Krakw 2012) Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 137
System przyrodniczy jako sposb na zapewnienie cigoci sieci przyrodniczej miasta System przyrodniczy obszaru S to obszary otwarte oraz inne tereny przyrodnicze prawnie chronione, ominimum 90% udziale terenw biologicznie czynnych na gruncie rodzimym, stanowice cigy system przestrzenny wpostaci pasm, obszarw wzowych, korytarzy isigaczy, powizany zterenami otwartymi ssiednich miast igmin. Tereny te powinny by trwale prawnie chronione przed zabudow istanowi minimum 35% systemu przyrodniczego wobszarze zurbanizowanym. Zalecane parametry, to m.in. minimalny udzia procentowy terenw biologicznie czynnych wpowierzchni strefy4 od 10% do 20% oraz minimalna szeroko tych terenw wmetrach od 100 do 200 m (Ziobrowski 2012). System przyrodniczy miasta System ten zosta zdefiniowany jako celowo wyodrbniona cz miasta, penica nadrzdne funkcje przyrodnicze (klimatyczna, hydrologiczna ibiologiczna) oraz podporzdkowane im funkcje pozaprzyrodnicze (na przykad mieszkaniowa, wypoczynkowa iestetyczna). Skada si zobszarw wzowych iwzw (czyli rde zasilania) oraz korytarzy isigaczy (czyli drg zasilania), powizanych ze sob oraz zregionalnym systemem przyrodniczym, procesami wymiany materialno-energetycznej. Gwnymi elementami systemu s: obszary wzowe podstawowe elementy rdowe systemu, majce znaczenie klimatyczne, hydrologiczne i/lub biologiczne dla caego miasta, anawet regionu miejskiego; wzy wspomagajce elementy rdowe, majce znaczenie klimatyczne, hydrologiczne lub biologiczne tylko dla czci miasta; korytarze podstawowe elementy tranzytowe (cznikowe), czce obszary wzowe i wzy oraz regionalny system przyrodniczy wfunkcjonaln cao; sigacze wspomagajce elementy tranzytowe ktre, wychodzc z obszarw wzowych, wzw ikorytarzy, zwikszaj ich oddziaywanie na tereny otaczajce (Szulczewska iKaliszuk, 2005). Przykad OSTAB wGdasku Gdask wprowadzi wsuikzp w2001 r. (iutrzyma wzmianie studium z2007 r.) pojcie Oglnomiejskiego Systemu Terenw Aktywnych Biologicznie (OSTAB). Zdefiniowany jest on jako system korytarzy iukadw powiza ekologicznych ocharakterze cigym, przenikajcy obszar zurbanizowany (UM Gdask 2007). Poczenie tego systemu zbiologicznie aktywnymi terenami pozamiejskimi umoliwia przepyw wody imigracj organizmw ywych oraz uatwia cyrkulacj atmosferyczn isukcesj gatunkw. Przez lata mieszkacy Gdaska na tyle oswoili si zpojciem OSTAB, e odniesienia do niego mona znale wofertach sprzeday nieruchomoci zachwalajcych zielon okolic.
Okrelenie zasad ochrony przyrody

Narzdzia Oprcz zapisw wmpzp, dotyczcych: respektowania istniejcych form ochrony przyrody; ustanowienia zakazu usuwania, niszczenia iuszkadzania drzew, krzeww icigw zadrzewie przydronych; obowizku odtwarzania zdegradowanej zieleni planista ma przede wszystkim za zadanie wdroy zaprojektowany wstudium uwarunkowa ikierunkw zagospodarowania przestrzennego sys4
tem zieleni wmiecie, umoliwiajcy zachowanie biornorodnoci ifunkcjonujcych ekosystemw (rysunek 5). Warto pamita isprbowa Dla ochrony przyrody warto posuy si wdokumentach planistycznych pojciem systemu przyrodniczego obszaru (Ziobrowski 2012) lub systemu przyrodniczego miasta (Szulczewska i Kaliszuk 2005) (por. ramka). Zapewnienie istnienia takiego systemu odbywa si musi ju na etapie sporz-
Ziobrowski (2012) posuguje si rozrnieniem na strefy wobszarach zurbanizowanych miast: wielkomiejsk (rdmiejsk lub centrum, nazywan rnie wzalenoci od liczby mieszkacw miasta), miejsk, podmiejsk oraz przemysow, rnice si charakterem iintensywnoci zabudowy oraz penionymi funkcjami.
Agata Burliska
Tabela 1. Hierarchia publicznych terenw otwartych (na podst.: Ziobrowski 2012) Typ Postulowana powierzchnia iodlego od miejsca zamieszkania 400 ha 3,28 km 60 ha <3,2 km 20 ha <1,2 km 2 ha <0,4 km <2 ha <0,4 km Funkcja iurzdzenie Mog to by tereny otwarte wielkomiejskie lub tereny wramach zielonych piercieni (green belts). Ekstensywnie zagospodarowane, na przewaajcym obszarze stanowi wany element systemu przyrodniczego. Peni funkcje dla nieintensywnej rekreacji czynnej. Tereny naturalne bd urzdzone (np. zboiskami sportowymi), umoliwiajce rekreacj czynn ibiern. Oferujce szeroki wachlarz moliwoci spdzania czasu dla wszystkich grup wiekowych, ciekawe krajobrazowo. Przeznaczone dla uytkownikw pieszych tereny czce elementy naturalne iurzdzone. Ochrona istniejcych naturalnych elementw. Szczeglnie cenne na obszarach intensywnie zabudowanych. S to urzdzone ogrody, skwery zmiejscami do siedzenia iplacami zabaw, atake np. skupiska chronionych pomnikw przyrody.
Regionalne parki itereny otwarte
Parki metropolitalne Parki dzielnicowe Parki lokalne
Mae lokalne parki iinne tereny otwarte
dzania studium uwarunkowa ikierunkw zagospodarowania przestrzennego (suikzp), anastpnie by bezwzgldnie wprowadzane wmpzp wzakresie postulowanym wsuikzp. Mona si przy tym opiera na wytycznych, dotyczcych podanych parametrw terenw zieleni, skadajcych si na system przyrodniczy obszaru lub miasta.
Okrelenie wymaga wynikajcych zpotrzeb ksztatowania przestrzeni publicznych

Narzdzia Przestrzenie publiczne, wktrych toczy si ycie miasta, maj szczeglne znaczenie dla zaspokojenia potrzeb mieszkacw, poprawy jakoci ich ycia isprzyjaj nawizywaniu kontaktw spoecznych ze wzgldu na swoje pooenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne. Na obszarze miejskim objtym planem s to zazwyczaj tereny drg, place publiczne, parki, cmentarze, skwery, tereny sportowo-rekreacyjne, cigi pieszo-jezdne ipieszo-rowerowe. Parki podzieli mona ze wzgldu na ich wielko, odlego od miejsca zamieszkania ioferowany przez nie sposb spdzania wolnego czasu (tabela 1).
Tereny zieleni s wanym elementem ochrony zdrowia mieszkacw miast, poniewa stanowi miejsce rekreacji iaktywnoci fizycznej, ktrych dobroczynny wpyw jest nie do przecenienia. Kontakt zzieleni wpywa take pozytywnie na zdrowie psychiczne (Grahn iStigdotter 2003). Tereny zieleni, oodpowiednio duej powierzchni, pomagaj take walczy zuciliwym zjawiskiem miejskiej wyspy ciepa.
Rysunek 6. Miejski podwrzec. Projekt przebudowy ul. 6 sierpnia wodzi Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 139
Fot. Fundacja Normalne Miasto Fenomen
Maksymalny % zabudowywanej i utwardzonej powierzchni terenu Strefa wielkomiejska/ rdmiejska/ centrum Grupa A Grupa B Grupa C Grupa D Grupa A Grupa B Grupa C Grupa D Grupa A Grupa B Grupa C Grupa D Grupa A Grupa B Grupa C Grupa D 80% 80% 80% 80% 80% 70% 77% 70% 60% 40% 40% 40% 30% 25% 25% 25%
Minimalny % powierzchni biologicznie czynnej 20% 20% 25% 30% 40% 60% 60% 60% 70% 70% 70% 70% 20% 20% 20% 20%
Rysunek 7. Wskaniki ksztatowania zabudowy. Maksymalny udzia powierzchni zabudowanej iutwardzonej aminimalny udzia powierzchni biologicznie czynnej terenu dziaki (na podst.: Ziobrowski 2012). Grupa A: miasta > 500 tys. mieszkacw; B: 100500 tys.; C: 50100 tys.; D: <50 tys.
Warto pamita isprbowa Poczeniem drogi iplacu, ajednoczenie wietnym sposobem na wprowadzenie zieleni do przestrzeni publicznych miasta, jest woonerf, czyli miejski podwrzec. Jest to przestrze, wktrej znajd si zarwno miejsca parkingowe, jezdnia dla ruchu samochodowego, cieki rowerowe ichodniki oraz ziele iobiekty maej architektury. Zastosowanie tego zachodnioeuropejskiego sposobu na uspokajanie ruchu ioddawanie ulicy mieszkacom moe zosta przesdzone wmpzp, dziki wprowadzeniu na rysunku oznacze orientacyjnych aranacji jezdni izapisach wtekcie, nadajcych ulicy funkcj cigu pieszo-jezdnego (rysunek 6).
Strefa przemysowa
Strefa podmiejska (przedmiecia)
Strefa miejska
Okrelenie zasad ksztatowania zabudowy oraz wskanikw zagospodarowania terenu

Narzdzia Dla zarzdzania zieleni wmiecie na obszarach przeznaczonych pod zabudow, szczeglne znaczenie ma wymg minimalnego udziau procentowego powierzchni biologicznie czynnej wodniesieniu do powierzchni dziaki budowlanej. Operujc tymi dwoma parametrami, ustali mona sposoby zagospodarowania terenw od duego zagszczenia zabudowy, przy maym udziale powierzchni biologicznie czynnej, a do zabudowy ekstensywnej, rezydencjonalnej, o duych powierzchniach naturalnych. Wartoci proponowane dla wskanikw intensywnoci zabudowy netto,
Agata Burliska
Fot. Rebbeca, www.garden.harvard.edu
minimalnego udziau procentowego powierzchni biologicznie czynnej lub maksymalnego udziau procentowego powierzchni zabudowanej iutwardzonej wrnych strefach wmiecie, przedstawiono na rysunku 7. Warto pamita isprbowa Wmpzp okrela si take parametry nowych budynkw, wtym sposb ich wykoczenia iform architektoniczn. Moliwa jest realizacja zielonych dachw. Warto poda szczegowe parametry, jakie powinny one spenia, tak aby stanowiy wartociowy ifunkcjonalny element systemu przyrodniczego miasta (por. Kamierczak wtym tomie). Mona wykorzysta takie dachy pod miejskie uprawy ogrodnicze, co jest rozwizaniem zyskujcym na popularnoci wduych miastach na caym wiecie (rysunek 8). Warto realizowa nietypowe wykoczenia cian budynkw, jako wertykalnych ogrodw poronitych specjalnymi gatunkami rolinnoci (rysunek 9).
Rysunek 8. Miejska farma na dachu budynku wNowym Yorku Eagle Street Rooftop Farm
Okrelenie zasad modernizacji, rozbudowy ibudowy systemw komunikacji iinfrastruktury technicznej

Narzdzia Zapisy w miejscowym planie dotycz kwestii zwizanych zinfrastruktur techniczn, ktrych
Fot. Thelmadatter
Rysunek 9. Zielona ciana, kampus uniwersytetu wmiecie Meksyk Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 141
ZI
Tereny zieleni izolacyjnej
1.ZI 2.ZI
Orientacyjna lokalizacja planowanych szpalerw i rzdw drzew na terenach mieszkaniowych Orientacyjna lokalizacja planowanych szpalerw i rzdw drzew w pasie drogowym
Rysunek 10. Przykadowe sposoby wprowadzenia zieleni wpasie drogowym ijego ssiedztwie
nie reguluj inne ustawy. Zastosowanie zieleni wodniesieniu do infrastruktury drogowej polega m.in. na okreleniu zasad zagospodarowania pasa drogowego. Wprowadza j mona wpasie drogowym jako szpaler drzew lub wydzielony teren zieleni izolacyjnej wzdu drogi. Mona te wprowadzi obowizek urzdzenia szpalerw drzew przez wacicieli na terenach zabudowy mieszkaniowej (rysunek 10). Znaczenie zieleni miejskiej dla rozwoju infrastruktury technicznej jest zdecydowanie niedoceniane. Tymczasem ziele przyczynia si np. do zmniejszenia zapotrzebowania na kanalizacj deszczow (jako powierzchnia przepuszczalna, zatrzymujca wod) (por. Wagner
Fot. MONOLAB Architects
iin. wtym tomie) oraz do ochrony nawierzchni jezdni (ocieniajc drogi). Moe te by stosowana w celu agodzenia uciliwoci drg zwizanej z nateniem ruchu samochodowego. Ziele przyuliczna sprawia, e ulice zamiast charakteru tras przelotowych zaczynaj by odbierane przez kierowcw jako miejsca, wktrych toczy si ycie spoeczne inaley zwolni, aby zachowa bezpieczestwo. Z kolei wolniej przejedajce samochody skaniaj mieszkacw do przebywania na ulicy ispacerowania. Warto pamita isprbowa Przy ustalaniu parametrw drg, ustali mona stosowane na nich nawierzchnie wtaki sposb, aby umoliwiay one wnajlepszy sposb funkcjonowanie systemu przyrodniczego miasta. Dostpne s zarwno przepuszczajce wod asfalty, betony, jak imateriay do budowy chodnikw, dziki ktrym rozwizywa mona problemy zutrzymaniem wodpowiednim stanie zieleni wpasach drogowych, atake ograniczy koszty rozbudowy sieci kanalizacji deszczowej (por. Suchocka wtym tomie). Innowacyjnym sposobem na osignicie bardzo efektywnych iefektownych rezultatw wzarzdzaniu zieleni wpasach infrastruktury komunikacyjnej jest stosowanie wodniesieniu do tych terenw wspczynnika powierzchni biologicznie czynnej (rysunek 11).
Rysunek 11. Zielone cigi komunikacyjne wRotterdamie wizualizacja zprojektu Green River Rotterdam 142 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
Agata Burliska
Podsumowanie
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego to akt prawa miejscowego, obowizujcy na danym terenie. Polskie prawo wzakresie planowania przestrzennego wyznacza do sztywne ramy, wktrych poruszaj si urbanici oraz urzdnicy. Jednoczenie stwarza ono rnorodne moliwoci, ktre da si, przy woeniu dodatkowego wysiku, wykorzysta dla innowacyjnych rozwiza. Dlatego pod wymwk braku moliwoci prawnych czsto ukrywa si brak wiedzy oznaczeniu zieleni wmiecie lub dobrej woli na wszystkich szczeblach zaangaowanych wsporzdzanie mpzp. Wprzypadku pracy nad miejscowymi planami zagospodarowania polskich miast, kluczow rol odgrywa musi ciga wymiana dowiadcze idzielenie si zdobyt wiedz. Pierwsze innowacyjne projekty miejscowych planw otworz drog, ktr bd mogy pj prace nad kolejnymi planami. Musz tylko zosta udostpnione dla urbanistw Literatura
Grahn, P., Stigdotter, U.A., 2003. Landscape planning and GUS, 2011. Planowanie przestrzenne wgminach, Urzd Regionalnych wJeleniej Grze. stress. Urban Forestry and Urban Greening, 2, s. 118.
iurzdnikw wraz zinformacj, wjaki sposb przebiega proces ich sporzdzania. Trzeba dzieli si t wiedz, poniewa miasta iziele wnich s dobrem wsplnym nas wszystkich mieszkacw. Dobra wola, otwarto na zmiany i odwaga wprocesie planowania przestrzennego s szans dla miast na korzystne przeksztacenia, ktrych niezbdnym elementem musi sta si ziele. Warto woy dodatkow prac i zaangaowa si, aby opracowywa takie projekty planw, ktre wkompleksowy sposb odpowiadaj na problemy polskich miast iwymagaj stosowania rozwiza korzystnych dla systemu przyrodniczego miasta, od ktrego zaley przecie nasza jako ycia wmiejskiej dungli.
Podzikowania
Podzikowania za konsultacj merytoryczn dla mgr in. arch. Anny Wonickiej.
UM Gdask, 2007. Studium uwarunkowa ikierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta Gdaska , 20 grudnia 2007. Uchwaa nr XVIII/431/07 Rady Miasta Gdaska zdnia UM Krakw, 2012. Miejscowy plan zagospodarowania
Statystyczny we Wrocawiu, Orodek Banku Danych
Jeak, J., Kozowski, S., Ziobrowski, Z., red., 2005. Rozwoju Miast.
Vademecum gospodarki przestrzennej, Krakw: Instytut
Uchwaa nr LIX/814/12 Rady Miasta Krakowa zdnia 24 Wejchert, K., 1984. Elementy kompozycji urbanistycznej, Wolf, K.L., 2003. Public response to the urban forest in inner-city business district. Journal of Arboriculture, 29(3), s. 117126. Warszawa: Arkady. padziernika 2012.
przestrzennego obszaru Mynwka KrlewskaGrottgera,
Mierzejewska, L., 2010. Rozwj zrwnowaony miasta. Zagadnienie poznawcze ipraktyczne, Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Szulczewska, B., Kaliszuk, E., 2005. Koncepcja Systemu praktyczne. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki Nauk.
Przyrodniczego Miasta: geneza, ewolucja iznaczenie iStudiw Krajobrazowych, Lublin: Polska Akademia
Ziobrowski, Z., 2012. Urbanistyczne wymiary miast, Krakw: Instytut Rozwoju Miast.
Bkitne aspekty zielonej infrastruktury

Iwona Wagner, Kinga Krauze, Maciej Zalewski Katedra Ekologii Stosowanej, Uniwersytet dzki Europejskie Regionalne Centrum Ekohydrologii pod auspicjami UNESCO, PAN
Jedynym rdem wody odnawialnej jest opad. Wobszarach naturalnych, nawet do 90% wody deszczowej pozostaje wkrajobrazie, na ktry spada. Wterenach miejskich, rednio a 70% jest bezpowrotnie tracone poprzez wysokowydajne systemy kanalizacji. Rolinno miejska poddana jest wic warunkom wysokiego stresu, a jej utrzymaniewymaga znacznych nakadw finansowych zwizanych znawadnianiem. Zdrugiej strony, odpowiednio uksztatowana i prowadzona, moe stanowi skuteczne narzdzie lokalnej retencji ipoprawy bilansu wodnego wkrajobrazie miejskim. Niezbdne jest poszukiwanie ipopularyzacja dobrych praktyk zrwnowaonego zagospodarowania wody deszczowej na terenie miasta, wcelu zapewnienia korzystnych warunkw dla rozwoju rolinnoci, awefekcie wspierania przez ni usug ekosystemw dostarczanych mieszkacom miast. Sowa kluczowe: woda deszczowa, korytarze ekologiczne, system przyrodniczy miasta, Bkitno-Zielona Sie, rozszczelnianie powierzchni, ekohydrologia
Wprowadzenie: gdzie si podziaa woda wmiecie?
Jedynym rdem odnawialnej wody jest opad. To dziki niemu wypeniaj si strumienie, rzeki ijeziora, uzupeniane s zasoby wody podziemnej, atake rosn drzewa, krzewy iinne formy zieleni. Poza miastem, gdzie infrastruktura twarda zajmuje zaledwie kilka procent powierzchni terenu, rednio do 90% wody deszczowej (wzalenoci od budowy geologicznej, uksztatowania terenu, Co si dzieje zrolinnoci sposobu jego uytkowania i pokrycia rolinno- miejsk, gdy nie zapewnimy jej ci) uzupenia bilans wodny obszaru, na ktry dostpu do wody? spada. Dzieje si tak dziki jej wsikaniu wgrunt (infiltracji), zatrzymywaniu na powierzchni ro- Ziele miejska spenia rol pompy wodnej. Roliny lin (intercepcji), parowaniu (ewapotranspira- pozyskuj wod zgleby itransportuj j do gazi cji) oraz retencji glebowej. W miastach wprost i lici, a nastpnie uwalniaj w procesie ewapoprzeciwnie (rysunek 1), szczelna zabudowa po- transpiracji (Suchocka 2011). Dziaanie rolinnej wierzchni (szara infrastruktura: pompy wodnej przynosi wymiern ulice, chodniki, parkingi, budynki, Dostarczanie usug przez korzy dla ludzi. Rolinno niplace miejskie oraz utwardzona drzewa itereny zieleni wmie- czym klimatyzator obnia temizdegradowana gleba wniektrych cie jest moliwe tylko ww- peratur powietrza i zwiksza miejscach tylko formalnie nazy- czas, gdy maj one dostp do jego wilgotno, co docenia kady wanych terenami zieleni) stanowi odpowiedniej iloci wody. mieszkaniec miasta poruszajcy si barier dla wody. Nie majc mopo jego terenie. Symulacje zmian liwoci wsiknicia, woda deszczowa pynie po temperatury i opadw, oparte na danych histopowierzchni. Przy obfitych opadach, wkrtkim rycznych iwspczesnych wskazuj, e wokresach czasie dopywa do ju przepenionych studzienek upaw (30oC iwicej) temperatura wlasach podkanalizacji deszczowej, powodujc podtopienia miejskich moe by nawet oponad 12oC nisza ni ipowodzie, skutkujce znacznymi stratami mienia wcentrach miast (Gill iin. 2007). iparaliem miast. Odpyw ten powoduje deficyty Roliny zmniejszaj stenie pyw wpowiewody czsto ju kilkadziesit godzin pniej. A trzu, awokresach suchych s rwnie jednym zele70%, a przy intensywnych opadach nawet 90% mentw stymulujcych opady, oczym bya mowa wody deszczowej, jest bezpowrotnie tracona wpoprzednim poradniku (Kronenberg 2012). Jeli zprzestrzeni miasta. drzewa s poddane stresowi wodnemu, wwczas Przyczyn s panujce wostatnich latach prio- opisany powyej mechanizm przestaje dziaa. Jedrytety wzagospodarowaniu przestrzennym miast. noczenie rozrastajce si wposzukiwaniu wody Ch maksymalnego wykorzystania drogich dziaek i powietrza korzenie mog stwarza ryzyko dla miejskich pod ciasn zabudow, komercyjn lub infrastruktury. mieszkaniow, przysonia konieczno zachowania Dostarczanie usug przez drzewa itereny zieleni terenw zabezpieczajcych funkcjonaln przestrze wmiecie jest moliwe tylko wwczas, gdy maj one dla wody. Niewielka jej ilo, ktra pozostaje wmie- dostp do odpowiedniej iloci wody. Zapotrzebowanie na wod jest rne dla rcie, jest niewystarczajca dla utrzymania terenw nych gatunkw rolin. Przecitne drzewo owysozieleni. Przyczynia si to rwnie do powstawania miejskiej wyspy ciepa i zwizanych z tym koci 10 m potrzebuje przynajmniej 133 l wody zjawiskiem problemw zdrowotnych ibytowych dziennie (Kramer 1987). Jeli wic redniej wielkomieszkacw miast: znaczny wzrost zanieczyszcze ci drzewo ma do dyspozycji przestrze pomidzy
powietrza (wtym ponad trzykrotny wzrost stenia rakotwrczego benzo(a)pirenu), awkonsekwencji nawet trzykrotnie wysza zachorowalno na astm ialergie (Kupry-Lipiska iin. 2009). Utrata przestrzeni retencjonujcych wod znacznie pogorszya warunki funkcjonowania zieleni miejskiej, ale rwnie zagrozia bezpieczestwu ekologicznemu obecnych iprzyszych pokole.
Iwona Wagner, Kinga Krauze, Maciej Zalewski

Cykl wodny w rodowisku naturalnym
Ewapotranspiracja
Kondensacja Opad
Spyw
Regeneracja cyklu wodnego w miecie przez metody ekohydrologii
Infiltracja
Lokalna ewapotranspiracja
Opad
Spyw
Cykl wodny w rodowisku miejskim przy tradycyjnej kanalizacji deszczowej
Opad
Lokalna infiltracja
Spyw
Rysunek 1. Wpyw usunicia rolinnoci iuszczelnienia powierzchni na obieg wody wmiecie (napodst.: Hoyer iin. 2011)
pytami chodnikowymi owymiarach 1,2 m x 1,2 m igbokoci 0,9 m, wypenion typow dla siedlisk miejskich zwart gleb, to jest wstanie wykorzysta ca zmagazynowan wniej wod wcigu zaledwie 23 godzin (Vrecenak iHerrington 1984). Panuje rwnie mylne przekonanie, e systemy korzeniowe sigaj do gbokich pokadw wd gruntowych. Skutkuje to powszechnie stosowan praktyk obudowywania drzew betonem iasfaltem woczekiwaniu, e skd pozyskaj one potrzebn wod. Tymczasem systemy korzeniowe drzew najczciej zalegaj stosunkowo pytko (por. Suchocka wtym tomie), czyli do gbokoci ok. 90 cm (rysunek 2), awsystemach miejskich nawet do 30 cm od powierzchni gleby. Ich rednica jest natomiast czsto 2 do 4 razy wiksza ni rednica korony (Kosmala 2005). Jeli nie zapewnimy rolinnoci miejskiej wody, to wpierwszej kolejnoci, ze wzgldu na bardzo pytki system korzeniowy, wysychaj otwarte
tereny trawiaste, wnastpnej kolejnoci krzewy. Trawniki zacienione przez drzewa maj wiksze szanse przetrwania suszy. Analiza prognostyczna danych termicznych przeprowadzona dla Manchesteru wWielkiej Brytanii (awic kraju znacznie chodniejszego i wilgotniejszego ni Polska) wskazuje, e wysychanie duych, otwartych obszarw trawiastych (np. boiska szkolne) powoduje wzrost temperatury powietrza w ich okolicy o13,8oC (analiza danych historycznych) lub nawet o 15,6oC (zmiany przewidywane do 2080 r.), wstosunku do temperatur wyjciowych (Gill iin. 2007). Zacienienie takich terenw przez drzewa nie tylko spowolnioby lub ograniczyo wysychanie traw, ale spowodowaoby obnienie temperatury caego obszaru. Autorzy ostrzegaj rwnie, e wycinanie drzew iredukcja terenw zielonych na terenach rezydencjalnych o 10% moe spowodowa wzrost temperatury a o78oC do 2080 r. (Gill iin. 2007).
Opad Parowanie Intercepcja (zatrzymanie wody przez drzewo) Licie
Przepyw w pniu Pobieranie i gromadzenie wilgoci glebowej Infiltracja do wd gruntowych Zmniejszenie odpywu i zapobieganie erozji gleby
Rysunek 2. Rola drzewa wregulowaniu iloci wody wmiecie, wtym rwnie wzapobieganiu powodziom isuszom
Jak zapewni wod dla drzew wmiecie ipoprawi ich kondycj?
Odpowiedzialne i ekonomiczne zarzdzanie zasobami zieleni iwody wmiecie uwzgldnia ich integralno izdolno wzajemnej regulacji (rysunek 3). Rozwizania oparte na wczeniu procesw ekologicznych i obiegu wody w infrastruktur i funkcje miast s proponowane Dziaania wskali lokalnej: retencja przez ekohydrologi (Zalewski iWagner, 2008). wmiejscu opadu idoczyszczanie Wtym ujciu deszcz to nie zagroenie, ktrego wd deszczowych naley si jak najszybciej pozby z przestrzeni miejskiej. To jedyny, nieodpatny, atwo dostpny Dziaania lokalne obejmuj rozwizania techicenny zasb, ktry moe wznacznym stopniu niczne, ktre maj na celu zatrzymanie wody odwrci negatywne skutki urbanizacji, zapew- deszczowej w miejscu wystpienia opadu lub ni wod niezbdn do funkcjonowania rolin- jego bliskiej okolicy (tabela 1). Rozwizania te noci miejskiej iobniy koszty jej utrzymania mog by stosowane samodzielnie, jak rwnie (por. ramka s.149). Zdrugiej strony, ju samo wpoczeniu ztradycyjnym systemem odprowazachowanie prawidowo zarzdzania wd deszczowych. Takie dzanych terenw zieleni, owy- Opad to nie zagroenie. To cen- poczenie znaczco odcia sokiej jakoci przyrodniczej, ny, nieodpatny iatwo dostpny konwencjonalne systemy kanaliwspomaga proces zatrzymania zasb. Waciwe zarzdzany, mo- zacyjne zjednej strony. Zdrugiej, wody w miecie. Na przykad e redukowa negatywne skutki jest zaworem bezpieczestwa rosnce wNowym Jorku drzewa urbanizacji izapewni wod niena wypadek wystpienia opapokrywaj 24% powierzchni zbdn dla rolinnoci miejskiej. dw przekraczajcych pojemno zastosowanych rozwiza miasta (5,2 miliona drzew reprezentujcych 168 rnych gatunkw). Szacuje ekohydrologicznych iodprowadza nadmiar wody si, e woda deszczowa zatrzymana przez nie przy nawalnych opadach do kanalizacji. Efekty
wcigu roku, wypeniaby 1340 basenw olimpijskich (ok. 3,4 mln m3). Wykorzystanie wspzalenoci zielewoda dla efektywnego zarzdzania obydwoma zasobami oraz dla zwikszenia bezpieczestwa rodowiskowego wymaga zintegrowanych dziaa wrnych skalach.
Tereny zieleni w przestrzeni miejskiej wspomagaj zatrzymanie wd opadowych, zapobiegaj powodziom i przesuszaniu miasta
Ekohydrologia terenw zurbanizowanych wykorzystuje zalenoci pomidzy rolinnoci i wod dla poprawy jakoci ycia, zrwnowaonego rozwoju i wzmacniania usug ekosystemw
Zatrzymanie wody w przestrzeni miejskiej poprawia funkcjonowanie terenw zieleni i obnia koszty ich utrzymania
Rysunek 3. Ekohydrologia miejska wykorzystuje zalenoci pomidzy rolinnoci icyklem wody dla poprawy warunkw ycia wmiecie, zrwnowaonego rozwoju, atake wzmacniania usug ekosystemw wodnych iobszarw zieleni miejskiej
zastosowanych dziaa ekohydrologicznych sumuj si im wicej wprowadzimy ich nadanym obszarze, tym wicej zatrzymamy wody ibardziej efektywnie j wykorzystamy.
Ile zaoszczdzimy na podlewaniu terenw zieleni? Norma wody do podlewania ogrdkw przydomowych idziaek rekreacyjnych wynosi 2,5 dm3/m2 na dob przez 15 dni wmiesicu, wczasie koniecznych nawodnie obejmujcych okres od poowy kwietnia do poowy wrzenia1. Jeli przyjmiemy podobne wartoci dla terenw zieleni wmiecie (co jest oczywicie wartoci przyblion), potrzebowalibymy na ten cel ok. 1875m3 wody/ha wczasie koniecznych nawodnie. Jeeli bdziemy nawadnia ziele oczyszczon do wysokich standardw wod wodocigow, ktrej rednia cena brutto wodzi wynosia w2013r. 3,91 z/m3, koszt nawodnie wcigu sezonu przekroczyby 7tys. z na 1hektar terenu zieleni. Wedug danych Wydziau Ochrony rodowiska Urzdu Miasta odzi, wmiecie tym znajduje si prawie 5 270ha terenw zieleni. Przyjmujc, e ich zapotrzebowanie na wod jest zgodne zpowysz norm, warto wody potrzebnej dla podtrzymania rolinnoci wynosi prawie 37mlnz rocznie. Retencjonowanie wody deszczowej pozwala powanie ograniczy, anawet cakowicie wyeliminowa te koszty, zwaszcza wterenach oznacznym uszczelnieniu powierzchni.
Dziaania planistyczne wskali miasta: od skrawkw zieleni do zielonego systemu

Ziele miejska to nie tyle poszczeglne drzewa, cigi drzew lub nawet obszary zieleni, lecz spjny icigy system przyrodniczy. Wiedzc, jak wane funkcje spenia ziele wmiecie, naley zapewni cigo tego systemu, rozumianego jako zielona ibkitna infrastruktura. Ziele miejska to nie tyle poszczeglne drzewa, cigi drzew lub nawet obszary rolinnoci, lecz spjny icigy system przyrodniczy. Rne typy terenw zieleni m.in. parki, ogrody dziakowe, stare sady, ogrody przydomowe, tereny rolnicze wobszarze miasta, ziele przyuliczna, cmentarze, zielone podwrka, zielone dachy, zazielenione pasae, jak iprzedstawione wczeniej dziaania lokalne dla retencjonowania wody stanowi elementy podstawowe takiego
1
Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury wsprawie okrelenia przecitnych norm zuycia wody (Dz. U. 2002 nr 8 poz. 70).
Tabela 1. Rozwizania poprawiajce lokaln retencj Opis rozwizania Obnienie trawnikw wstosunku do ulic ichodnikw. Woda spywajca zdrg bezporednio na przylege trawniki, gromadzi si wich zagbieniach imoe wsika do gruntu nawet przez kilka dni po opadzie, stajc si niezastpionym rdem wilgoci dla zieleni miejskiej. Dodatkowo zapobiega si wten sposb erozji iwymywaniu potrzebnej rolinom gleby, zapiaszczaniu kanalizacji deszczowej ipodtapianiu ulic ichodnikw. Chodnik usytuowany powyej trawnika, dzka Specjalna Strefa Ekonomiczna Pasy rolinnoci buforowej (np. pasy, rowy, zielone dachy) zwikszaj parowanie iwsikanie wody, zamiast jej tradycyjnego odprowadzania otwartymi kanaami deszczowymi wzdu drg, chodnikw iplacw. Mog dodatkowo oczyszcza wod, wspiera biornorodno istanowi malowniczy element krajobrazu. Jeeli s wzmocnione systemami infiltracyjnymi, mog by skutecznym narzdziem kontrolujcym wody opadowe. Trawiasty rw zzieleni przyuliczn odbierajcy wod zjezdni, Marki k/ Warszawy
Fot: Environmental Services, City of Portland, Oregon, US Fot. Kinga Krauze Fot. Stefan Bogusawski
Przykad
Fot. Kinga Krauze
Systemy infiltracyjne (np. niecki, niecki chonne, zbiorniki, zlewnie irowy infiltracyjne, studnie chonne) retencjonuj wod deszczow na powierzchni terenu (stanowic wzbogacajcy element krajobrazu) lub pod jego powierzchni (wyduajc czas, wktrym moe zachodzi wsikanie). To drugie rozwizanie sprawdza si, gdy brak miejsca lub warunkw gruntowych na wsikanie powierzchniowe (np. wsilnie zabudowanych obszarach). Niecka przechwytujca iinfiltrujca wod opadow zdachw wPortland Powierzchnie przepuszczalne (np. tereny zieleni, beton przepuszczalny, asfalt drenujcy, betonowe kraty trawnikowe itp.) zwikszaj wsikanie wd opadowych do gruntu na duych powierzchniach. Mog by stosowane np. na parkingach, drogach, placach, podwrzach. Wymagaj umoliwiajcych gbsze wsikanie nie ubitych, dobrze irednio przepuszczalnych gruntw lub warstwy drenau pod ich powierzchni. Kratownica z traw i drenaem na osiedlowym parkingu, Widzew, d 150 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
Opis rozwizania Zbiorniki, zlewnie, stawy (np. oczyszczalnie hydrobotaniczne, suche zbiorniki, laguny, zbiorniki retencyjne, osadniki) s urzdzeniami do zamierzonej retencji nadmiaru wody deszczowej znajbliszej okolicy. Odpowiednio zagospodarowane poprawiaj mikroklimat, wspomagaj zasilanie wd gruntowych, wzbogacaj estetyk obszarw rekreacyjnych istanowi siedliska fauny iflory chtnie odwiedzane przez mieszkacw. Zbiorniki czasowej retencji (tzw. suche zbiorniki) mog wokresie bezdeszczowym by wykorzystywane do innych celw (np. jako obszary rekreacji lub sportu). Zbiornik przepywowy ozwikszonej pojemnoci retencyjnej Staw Wasiaka wodzi Sekwencyjny System Sedymentacyjno-Biofiltracyjny opracowany wERCE UNESCO izastosowany wodzi dla doczyszczania wd opadowych odprowadzanych zterenw zurbanizowanych do rzeki. Zastosowanie trzech komr (intensywnej sedymentacji zawiesin, biochemicznego wychwytywania rozpuszczonych zanieczyszcze istrefy rolinnoci wodnej) pozwala na zintensyfikowanie procesw oczyszczania na maej powierzchni ipodnosi bezpieczestwo przy retencjonowaniu wd wzbiornikach otwartej wody, penicych rwnie charakter rekreacyjny. Sekwencyjny System Sedymentacyjno-Biofiltracyjny na rzece Sokoowce wodzi
Przykad
Fot. Iwona Wagner
systemu lub czniki pomidzy nimi. Zapewnienie ich cznoci wspiera takie procesy ekologiczne, jak: ustabilizowany przepyw wody wkrajobrazie; zapylanie irozsiewanie si rolin; przemieszczanie organizmw. Wspiera take rolinno rodzim, najlepiej przystosowan do lokalnych warunkw, ktra powinna stanowi trzon systemu przyrodniczego miasta. To zkolei podtrzymuje odporno systemw zieleni miejskiej na stres oraz ich potencja zachowania samoregulacji itrwaoci, co jest istotne zpunktu widzenia nakadu si irodkw na jej utrzymanie. Przykadowo, zuycie wody przez roliny wzrasta wraz ztemperatur, nasileniem wiatru inateniem wiata, amaleje wraz ze wzrostem wilgotnoci powietrza. Oczywistym staje si wic, e pojedyncze drzewo, znajdujce si wwikszym skupisku drzew, aprzynajmniej wotoczeniu krzeww iwikszych terenw trawia-
stych, bdzie potrzebowao mniej wody ni drzewo otoczone betonem. Szacuje si, e rnica ta moe wynosi a 20% (Lindley iBassuk 1991). Tereny zieleni s wstanie utrzyma unikalny mikroklimat nawet przy wysokich temperaturach iniskich opadach, kiedy ich powierzchnia jest wiksza ni 1 ha (von Stlpnagel iin. 1990). Dlatego wiksze ipoczone ze sob tereny zieleni obniaj koszty jej utrzymania oraz lepiej dostarczaj usug ekosystemw, poprawiajcych jako ycia izdrowie mieszkacw. Podnosz rwnie zdolno adaptacji miasta do zmieniajcych si warunkw klimatycznych zarwno przeduajcych si okresw suszy jak i intensywnych opadw. Ta wiedza bya podstaw dla alternatywnego planu zagospodarowania odzi woparciu ozielon ibkitn infrastruktur jako podstaw dla zrwnowaonego rozwoju miasta.
Fot. Sebastian Szklarek, Ilona Ggaa
Bkitno-Zielona Sie jako podstawa zrwnowaonego zagospodarowania przestrzeni miejskiej wodzi

Bkitno-Zielona Sie (Zalewski i in. 2012) to projekt czcy i rozszerzajcy dotychczasowe opracowania planistyczne dotyczce elementw przyrodniczych izielonych elementw architektonicznych odzi, wkontekcie systemu przyrodniczego regionu. Wykorzystuje on fakt lokalizacji miasta na pograniczu wododziau Wisy iOdry, skutkujcego obecnoci licznych, drobnych ciekw na terenie miasta. System rzek itowarzyszcych im obszarw zieleni stanowi podstaw dla funkcjonalnej, ekonomicznej oraz logicznej iprzyjaznej organizacji przestrzeni miejskiej, przynoszcej szereg korzyci jej mieszkacom (rysunek 4). Nale do nich: zwikszona retencja ioczyszczanie wd deszczowych w krajobrazie oraz zapobieganie powodziom i suszom; poprawa mikroklimatu, jakoci powietrza izmniejszenie zagroenia chorobami alergicznymi iastm; poprawa odpornoci izmniejszenie kosztw utrzymania miejskich terenw zieleni; udostpnienie przestrzeni na rzecz rekreacji iekologicznego transportu publicznego; wiksza elastyczno miasta wkontekcie przystosowania do globalnych zmian klimatu; poprawa atrakcyjnoci przestrzeni miejskich dla mieszkacw iinwestorw. Podstaw dla funkcjonowania Bkitno-Zielonej Sieci jest dostpno czystej wody deszczowej. Wdzkiej przestrzeni realizowane jest to przy wykorzystaniu metod ekohydrologii miejskiej (Zalewski iWagner 2008; Wagner iBreil 2013), zaproponowanych itestowanych wramach projektw demonstracyjnych na jednej zdzkich rzek (Sokowka). Obejmuj one, midzy innymi, projektowanie ikonstrukcj: zbiornikw suchych, majcych na celu zwikszenie retencji iwsikania wd deszczowych oraz sedymentacji zanieczyszcze, zbiornikw retencyjnych ozwikszonej odpornoci na wystpowanie eutrofizacji (rwnie toksycznych zakwitw sinicowych) oraz polderu sedymentacyjnego, oczyszczajcego wody deszczowe, umoliwiajc ich pniejsz bezpieczn retencj wotwartych zbiornikach. Przygotowano rwnie plan rehabi152 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
litacji doliny rzecznej iprojekt parku miejskiego wdolinie Sokowki (Wagner iZalewski 2009). Na podstawie tych dziaa opracowano take strefow koncepcj zagospodarowania wszystkich dolin rzecznych odzi (Zalewski iin. 2007).
Jak wdraano Bkitno-Zielon Sie wodzi?

d ma wieloletni tradycj bliskiej wsppracy pomidzy instytucjami naukowymi iadministracj publiczn. Proces integracji dziaa rodowiska naukowego idecydentw, wok zagadnie dotyczcych zielonej ibkitnej infrastruktury wmiecie, przybra na sile w2006 r. Powoano wtedy platform interesariuszy Learning Alliance (LA), majc na celu wsplne uczenie si. Suy ona wymianie dowiadcze iwiedzy. Jest take forum umoliwiajcym omwienie, czsto rozbienych, celw, de ioczekiwa poszczeglnych instytucji, atake barier wich osiganiu. Pocztkowo czonkami LA byli przedstawiciele jednostek bezporednio zwizanych zsektorem wodnym (Wydziay Urzdu Miasta odzi ispki miejskie zajmujce si dostarczaniem podstawowych usug zwizanych zwod). Jednak ju wczasie pierwszego spotkania warsztatowego zidentyfikowano szereg innych instytucji, ktrych udzia okaza si niezbdny dla uzyskania penego obrazu wyzwa imoliwoci oraz kreowania lepszej wsppracy wsektorze gospodarki wodnej. Wkrtce grupa rozrosa si do przeszo 60 partnerw reprezentujcych ponad 25 jednostek zobszarw: nauki, administracji publicznej, organizacji pozarzdowych, praktykw wsektorze wodnym ipokrewnych, przedstawicieli mediw iinnych. Regularne spotkania i kontakty pomidzy uczestnikami grupy LA doprowadziy wstyczniu 2008 r. do warsztatu, w czasie ktrego, woparciu owyniki wsplnej, dwuletniej ju pracy, sformuowano wizj dla odzi 2038: d Mdrze Korzysta z Wody. Warsztat budowania wizji by punktem zwrotnym wrd decydentw, ktrzy zdeklarowali swoje zaangaowanie wspjn polityk gospodarki wodnej oraz ch uczestniczenia w opracowaniu scenariuszy i opcji strategicznych dla realizacji wizji. Wynikiem tych dziaa
Rysunek 4. Bkitno-Zielona Sie (Zalewski iin. 2012) koncepcja zagospodarowania przestrzeni miejskiej przedstawiona wStudium Uwarunkowa iKierunkw Zagospodarowania Przestrzennego Miasta odzi (UM d 2010)
byo rwnie sformuowanie krtkoterminowego planu dziaa, ktry obejmowa midzy innymi wspieranie wsppracy pomidzy nauk i administracj, rozwijanie projektw demonstracyjnych promujcych rozwizania ekohydrologiczne oraz podejmowanie dziaa wkierunku ich skutecznego wdraania. W obecnym prawodawstwie brak jest jednoznacznych zapisw wspierajcych praktyki lokalnego zagospodarowania wd deszczowych. Ekologiczne podstawy funkcjonowania zielonej ibkitnej infrastruktury oraz zapewnienie ich cznoci wmiecie nie jest wogle przedmiotem prawodawstwa. Cele te mona jednak wspiera przez dwa mechanizmy:
zalecenia wmiejscowych planach zagospodarowania przestrzennego idecyzjach owarunkach zabudowy izagospodarowania terenu, atake poprzez edukacj spoeczn ibudowanie wiadomoci, prowadzce do przewartociowania priorytetw wplanowaniu przestrzennym miast. Wrezultacie tych dziaa, grupa LA sformuowaa dwa wnioski do opracowanego w2010 r. Studium Uwarunkowa i Kierunkw Zagospodarowania Przestrzennego Miasta odzi, wzakresie: wczenia do niego zapisw dotyczcych zrwnowaonego zagospodarowania wd deszczowych oraz wdroenia koncepcji Bkitno-Zielonej Sieci, jako istotnego elementu przestrzennego zagospodarowania miasta. Wnioski
Najwaniejsze dowiadczenia zwdraania koncepcji Bkitno-Zielonej Sieci wodzi Grupa Learning Alliance Projekty demonstracyjne odgrywaj wan rol winicjowaniu zmiany wzarzdzaniu wod izieleni wmiecie. Okazay si one skutecznym narzdziem wtestowaniu ipromocji nowych rozwiza iwdraaniu ich na szersz skal. Grupa LA, obejmujca szerokie grono interesariuszy, wsposb istotny oddziauje na proces zmiany. Udzia orodkw naukowych wspiera rozwj innowacji itransfer najnowszej wiedzy. Spotkania zpolitykami czsto prowadziy do wypracowania konsensusu na rzecz lepszej koordynacji biecych iszerszego wsparcia nowych dziaa. Lokalne media zostay aktywnie wprowadzone do procesu istay si sojusznikami wypracowywanych przez LA rozwiza, przyczyniajc si do budowania opinii publicznej iwiedzy na temat roli wody izieleni wmiecie. Podtrzymanie dynamiki grupy LA oraz wypracowywanie skutecznych rozwiza wymaga staej facylitacji procesu, wykorzystujcej rne rodki komunikacji iwsppracy. Podtrzymanie konstruktywnej wsppracy jest wane na wszystkich poziomach administracji publicznej (Rada Miasta, Prezydent Miasta, dyrektorzy wydziaw, pracownicy administracyjni, pracownicy techniczni), na rnych etapach realizacji iwdraania nowych rozwiza. Zaangaowanie osb zdowiadczeniem oraz silnym poczuciem celu dziaa icharyzm (wtym tzw. liderw lub twarzy procesu, facylitatorw) oraz rodkw, miay due znaczenie wbudowaniu cigoci procesu, zaufania, zaangaowania ipoczucia odpowiedzialnoci wgrupie.
te zostay uwzgldnione w Studium. Koncepcja Bkitno-Zielonej Sieci zostaa w2012 r. oficjalnie przyjta przez Miasto d, jako jedna ztrzech czci Strategii Zintegrowanego Rozwoju odzi 2020+ (UM d 2012). Za dwa najwaniejsze sukcesy dziaa wodzi naley uzna: integracj rodowiska profesjonalistw rnych dziedzin, dziaajcych wsektorze wody izieleni, zwizanych zinnymi aspektami planowania zdrowego miasta, oraz formalne przyjcie koncepcji Bkitno-Zielonej Sieci jako czci strategii miasta, przyjtej uchwa Rady Miejskiej wodzi nr XLIII/824/12, zdnia 25 czerwca 2012 r. Poczenie tych dwch aspektw zwiksza szans na praktyczne wdroenie koncepcji, cho codzienne decyzje wsprawach zagospodarowania przestrzennego czsto s podyktowane innymi wzgldami is szczeglnie trudne na obszarach, dla ktrych nie ustalono miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego. Zwaszcza tam kluczowe znaczenie ma wiedza, wiadomo, etyka ipoczucie odpowiedzialnoci osb podejmujcych decyzje. Zmiana podejcia wymaga wiele czasu iszeregu dziaa, jednak trwajca ju od lat wsppraca zwiksza moliwo stopniowej przemiany miasta woparciu
ogbok wiadomo celu, ktrym jest poprawa warunkw ycia wszystkich mieszkacw.
Podsumowanie
Dostarczanie usug przez miejskie tereny zieleni jest moliwe przy zapewnieniu dostpu rolinnoci do wody. Wwarunkach miejskiej suszy izbytniej fragmentacji systemu przyrodniczego, proces ten jest upoledzony. Uwzgldnienie przestrzeni dla wody irolinnoci jest konieczne na poziomie lokalnym, na etapie planowania kadej inwestycji, atake w planach strategicznych caociowego rozwoju miasta jako aglomeracji. Zapewnienie warunkw funkcjonowania zielonej ibkitnej infrastruktury jest tak samo istotne, jak zapewnienie tych warunkw dla kadego innego rodzaju tkanki miejskiej. Warto zwrci uwag, e obecna polityka Unii Europejskiej otwiera dostp do niezbdnych rodkw finansowych inajlepszych praktyk wtym zakresie. Wartykule tym zasygnalizowano tylko najwaniejsze aspekty zintegrowanego zarzdzania wod wmiecie, kolejny poradnik zzakresu usug ekosystemw wmiastach zajmie si szczegowo t tematyk.
Literatura
Gill, S.E, Handley, J.F, Ennos, A.R, Pauleit, S., 2007. Adapting cities for climate change: the role of the green infrastructure. Built Environment, 3(1), s. 115133. von Stlpnagel, A., Horbert, M. and Sukopp, H., 1990. The importance of vegetation for the urban climate. Academic Publishing. W: Sukopp, H., red. Urban ecology, The Hague: SPB Vrecenak, A.J., Herrington, L.P., 1984. Estimation of water use of landscape trees. Journal of Arboriculture, 10(12), s. 313319.
Hoyer, J., Dickhaut, W., Kronawitter, L., Weber, B., 2011. Water sensitive urban design principles and inspirations future, Hamburg: Hafen City Universitt. for the sustainable stormwater management in the city of the Kosmala, M., 2005. Co kady arborysta okorzeniach drzew wiedzie powinien. Uprawa iOchrona Drzew, 14, s. 3141.
Wagner, I., Breil, P., 2013. The role of ecohydrology in creating more resilient cities. Ecohydrology & Hydrobiology, 13(2), s. 113134.
Kramer, P.J., 1987. The role of water stress in tree growth. Kronenberg, J., 2012. Usugi ekosystemw wmiastach. Journal of Arboriculture, 13(2), s. 3338.
Wagner, I., Zalewski, M., 2009. Ecohydrology as abasis Lodz, Poland. Review in Environmental Science and Zalewski, M., Wagner, I., Fratczak, W., MankiewiczBiotechnology, 8, s. 209217.
for the sustainable city strategic planning focus on
Kupry-Lipiska, I., Elgalal, A., Kuna, P., 2009. Urban-
Zrwnowaony Rozwj Zastosowania , 3, s. 1428.
rural differences in the prevalence of atopic diseases in Dermatologii iAlergologii , XXVI(5), s. 249256.
the general population in Lodz Province (Poland). Postpy Lindley, P., Bassuk, N. 1991. Specifying soil volumes to meet the water needs of mature urban street trees and trees in containers. Journal of Arboriculture, 17(6), s. 141149. 2020+, d: Urzd Miasta odzi.
Boczek, J., Parniewki, P., 2012. Bluegreen city for Magazine, 350, s. 23.
compensating global climate change. The Parliament Zalewski, M., Wagner, I., 2008. Ekohydrologia terenw Zalewski, M., Zawilski, M., Wagner, I., Frtczak, W., Grzelak, M., Urbaniak, M., 2007. Analiza zasigu terenw dolin na obszarze miasta odzi izasad ich zurbanizowanych. Wodocigi Polskie, 45, s. 2832.
UM odzi, 2012. Strategia zintegrowanego rozwoju odzi UM odzi, 2010. Studium uwarunkowa ikierunkw Urzd Miasta odzi.
zagospodarowania przestrzennego miasta odzi , d:
zagospodarowania dla potrzeb studium uwarunkowa
Suchocka, M., 2011. Wpyw zmiany warunkw
d: Midzynarodowe Centrum Ekologii PAN na
ikierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta odzi ,
zlecenie Miejskiej Pracowni Urbanistycznej wodzi.
inwestycji. Czowiek irodowisko, 35(12), s. 7391.
Dobre praktyki pozyskiwania rodkw finansowych na zarzdzanie przyrod w miastach
Wprowadzenie
Podobnie jak w przypadku poprzedniego poradnika, na zakoczenie przedstawiamy zbir dobrych praktyk. Tym razem wybralimy przykady pokazujce innowacyjne sposoby pozyskiwania rodkw finansowych na zarzdzanie przyrod w miastach. Niedostateczne rodki finansowe zostay zidentyfikowane jako najistotniejsza z barier dla skutecznego zarzdzania drzewami w polskich miastach (por. artyku nt. barier w poprzednim poradniku). Jednak eksperci, z ktrymi na ten temat rozmawialimy, zapytani o to, skd takie rodki mona byoby pozyska, wskazywali gwnie na tradycyjne rda, takie jak budety miast i innych samorzdw, rodki z opat rodowiskowych lub funduszy unijnych. Tylko nieliczne osoby zgaszay bardziej oryginalne propozycje, takie jak sponsoring lub adopcja drzew przez firmy, instytucje i osoby prywatne, wsppraca z biznesem, opaty za odprowadzanie wd deszczowych. Ponisze przykady pokazuj, e istnieje wiele innych sposobw poszukiwania rodkw finansowych na ten cel. Znacznie wicej dobrych praktyk z tego zakresu przedstawilimy na stronie internetowej <www.uslugiekosystemow.pl>. Zamieszczone tam opisy rozbudowane s o bardziej szczegowe informacje, m.in. odniesienia do literatury, aktywne linki do zasobw internetowych, bardziej rozbudowane charakterystyki, dodatkowe zdjcia. Dobre praktyki zostay opracowane przez uczestnikw szkolenia e-learningowego Zastosowania zrwnowaonego rozwoju, przeprowadzonego przez Fundacj Sendzimira wiosn 2013 r. jako faza przygotowawcza Akademii Letniej Wyzwania zrwnowaonego rozwoju w Polsce. Wyboru i redakcji dobrych praktyk dokonaa Joanna Klak liderka zespou nauczycielek i nauczycieli szkole e-learningowych Fundacji Sendzimira.
Spis dobrych praktyk
Finansowanie Uniwersyteckiego Ogrodu Botanicznego (Baczik) 160 Fot. Ilizia http://shutterstock.com Fot. Dragnea Laurentiu Ficuta http://shutterstock.com Opata parkowa (Melbourne) 161 Fot. Jordi Prat Puig http://shutterstock.com Fot. View Factor Images http://shutterstock.com Czynsz i dzierawa jako rdo przychodu Mile End Park (Londyn) 162 Fot. Mile End Park, K. B. Thompson, CC-BY-3.0 http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/ Fot. Iris field, alegriphotos.com, CC-BY-3.0 http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/ Lokalny podatek od nieruchomoci na rzecz przestrzeni publicznych (Hrabstwo Morris) 163 Fot. Anna Jakubowska Fot. Transparent cherry leafs, alegriphotos.com, CC-BY-3.0 http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/ Heritage Lottery Fund (Miasta w Wielkiej Brytanii) 164 Fot. morguefile.com, MorgueFile license Fot. morguefile.com, MorgueFile license Metody pozyskiwania funduszy przez Canopy (Palo Alto) 165 Fot. morguefile.com, MorgueFile license Fot. White birch tree bark, alegriphotos.com, CC-BY-3.0 http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/ Ogrd Dowiadcze (Krakw)166 Fot. Ewelina Jdrychowska
Inwestycje w publiczne parki (Toronto) 159 Fot. The Toronto skyline as seen from the Toronto Islands, Benson Kua, CC-BY-SA-2.0 http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/deed.pl Fot. Orchard with blooming cherry trees, alegriphotos.com, CC BY 3.0 http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/
Inwestycje w publiczne parki

Toronto (Kanada), w realizacji od 2002 r. Gwnym celem Toronto Parks and Trees Foundation jest pozyskiwanie rodkw finansowych na utrzymanie parkw miejskich i dziaanie jako powiernik funduszy, zbieranych przez grupy zrzeszajce przyjaci rnych parkw. Realizacja wielu przedsiwzi na terenie parkw wymaga wieloletnich nakadw (np. remont infrastruktury), a fundacja umoliwia wieloletni perspektyw finansowania. Problem: w Toronto ponad 2,5 miliona mieszkacw moe korzysta z ponad 1500 publicznych parkw zajmujcych blisko 8000 ha. W granicach miasta znajduje si take las miejski z ponad 3 mln drzew. Zainteresowanie spdzaniem czasu w otoczeniu zieleni ronie, jednak dostpne w budecie miasta rodki na utrzymanie miejskiej zieleni malej. Wadze Toronto zaczy poszukiwa alternatywnych sposobw pozyskiwania rodkw finansowych na utrzymanie parkw. Rozwizanie: w 2002 r. utworzono Toronto Parks and Trees Foundation, ktrej celem jest promowanie filantropii, korporacyjnego wsparcia i zaangaowania spoecznego. Fundacja jest odpowiedzi na niedostateczny poziom rodkw finansowych w budecie miasta na inwestycje w system parkw miejskich. Fundacja nie zatrudnia pracownikw, a czonkowie zarzdu sprawuj swoje funkcje charytatywnie. Wspierani s przez Wydzia Parkw, Lenictwa i Rekreacji Urzdu Miasta. Pomidzy wadzami Toronto i Fundacj nie zawarto adnej formalnej, pisemnej umowy o wspprac. Fundacja jest atrakcyjna dla darczycw, ktrzy nie chc lub z jakich wzgldw nie mog bra udziau w inicjatywach partnerskich organizowanych przez miasto Toronto. Ponadto status prawny Fundacji umoliwia jej ubieganie si o dotacje federalne i prowincjonalne, niedostpne dla miasta. Fundacja powiksza swoj pul rodkw finansowych poprzez zachcanie do tzw. grantw podwajajcych, dziki ktrym fundusze zebrane przez grup obywateli s podwajane przez rodki pochodzce z Fundacji. Mieszkacy s zachcani do organizowania wasnych akcji charytatywnych w celu wsparcia konkretnego projektu z listy aktualnie realizowanych inicjatyw. Lista ta zamieszczana jest na stronie internetowej Fundacji. Mieszkacy mog na niej znale take informacje na temat inicjatyw, w ktre mog zaangaowa si jako wolontariusze. Fundacja co roku organizuje gal charytatywn, znan pod nazw Green Tie, podczas ktrej udaje si pozyska dodatkowe rodki finansowe przeznaczane na utrzymanie zieleni miejskiej w Toronto. Fundacja aktywnie wsppracuje z przedsibiorstwami, innymi fundacjami, prywatnymi darczycami i lokaln spoecznoci. Pozyskane rodki: w latach 20022011 dziki dotacjom, akcjom charytatywnym i grantom Fundacja zebraa ponad 2 mln dol. kanadyjskich. Instytucja odpowiedzialna: Toronto Parks and Trees Foundation <www.torontoparksandtrees.org> Opracowanie: Magdalena Zadrg
Finansowanie Uniwersyteckiego Ogrodu Botanicznego

Baczik (Bugaria), w realizacji od 2013 r.
Uniwersytecki Ogrd Botaniczny w Bacziku stanowi wasno Uniwersytetu Sofijskiego. Otrzymywane z budetu pastwa rodki na utrzymanie ogrodu botanicznego oraz prowadzenie prac badawczych s niewystarczajce, dlatego wadze uniwersytetu zdecydoway udostpni dla odwiedzajcych ogrd odpatnie. Istnieje take moliwo wynajcia malowniczych terenw ogrodu w celu zorganizowania np. wesela, koncertu lub wystawy.
Problem: Uniwersytet w Sofii jest wacicielem ogrodu botanicznego w Bacziku, na ktrego utrzymanie otrzymuje rodki z budetu pastwa. Jednak, biorc pod uwag wielko ogrodu (16 ha z ponad 2500 gatunkami rolin), otrzymywane rodki nie s wystarczajce na jego utrzymanie i prowadzenie prac badawczych. Poniewa uniwersytet nie by w stanie przeznaczy wicej funduszy ze swojego budetu, zaczto poszukiwanie alternatywnych sposobw pozyskania rodkw. Rozwizanie: w celu pozyskania dodatkowych pienidzy, postanowiono udostpni ogrd botaniczny odwiedzajcym odpatnie. Obecnie pobierana jest opata w wysokoci 2,5 EUR za bilet normalny oraz 0,5 EUR za bilet ulgowy. Nadal tocz si rozmowy, czy opaty za wstp naley pobiera od wszystkich odwiedzajcych ogrd, czy tylko od osb przyjezdnych. Ponadto, za odpowiedni opat, istnieje moliwo wynajcia ogrodu botanicznego. Cennik przewiduje organizacj koncertu lub pokazu mody
(360720 EUR), wesela (75 EUR), wystawy sztuki (30 EUR lub wicej), krcenie filmw edukacyjnych (17 EUR za godzin), nagrywanie reklam i zdj lubnych (36 EUR za godzin) i nagrywanie innych filmw (450 EUR za dzie). W ogrodzie organizowane s rwnie tygodniowe zielone szkoy dla dzieci (koszt: cztery godziny na dzie za 30 EUR od osoby). Uczestnicy zdobywaj wtedy wiedz na temat rnych gatunkw rolin. Ucz si take, w jaki sposb dba o roliny i jak chroni przyrod. Pozyskane fundusze wykorzystywane s na pokrycie kosztw zwizanych z utrzymaniem ogrodu i kontynuowaniem prac badawczych (gwnie na zakup nowych gatunkw rolin i opiek nad rzadkimi rolinami, ktre trafiy do ogrodu w wyniku konfiskaty towaru na przejciu granicznym). Instytucja odpowiedzialna: Sofia University, <www.ubg-bg.com> Opracowanie: Roslava Stoyanova
Opata parkowa
Melbourne (Australia), w realizacji od 1958 r.
Podstawowym rdem finansowania miejskich parkw w Melbourne jest tzw. opata parkowa, pobierana od wacicieli nieruchomoci mieszkalnych, handlowych i przemysowych. Opata jest wliczona w rachunek za wod, kanalizacj i odprowadzenie wody deszczowej. Zebrane fundusze przeznaczane s na rozwj, zarzdzanie i utrzymanie parkw miejskich, ogrodw, cieek, drg wodnych i ogrodw zoologicznych.
Problem: Melbourne, podobnie jak wiele innych miast na wiecie, stoi w obliczu powanego wyzwania, jakim jest gwatowny wzrost liczby ludnoci. Aby zaspokoi ich potrzeby, australijskie wadze przygotoway seri programw strategicznych, a take stworzyy mechanizmy finansowe, umoliwiajce pokrycie kosztw zwizanych z realizacj planowanych dziaa. Rozwizanie: planowanie otwartych przestrzeni w Melbourne, stolicy stanu Wiktoria, byo cech wszystkich planw strategicznych powstajcych od 1954 r. Aby zapewni zarzdzanie i utrzymanie terenw zieleni w Melbourne, wprowadzono tzw. opat parkow (parks charge). Opata parkowa pobierana jest raz w roku przez Wydzia rodowiska i Gospodarki Zasobami (Department of Environment and Primary Industries) od nieruchomoci. Do jej zapaty zobowizany
jest kady waciciel. O wysokoci opaty decyduje roczna warto netto nieruchomoci. Wikszo wacicieli nieruchomoci paci najnisz stawk. Wysoko opaty jest aktualizowana, uwzgldniajc wskanik inflacji. Dziki temu pobierane opaty s adekwatne do zmieniajcych si rynkowych cen usug, niezbdnych do utrzymania terenw zieleni w miecie. Pozyskane dziki opacie parkowej fundusze przekazywane s na rzecz parkw publicznych, ogrodw zoologicznych i botanicznych. Pozyskane rodki: w 2012 r. pozyskano 80 mln dol. australijskich. Instytucja odpowiedzialna: Melbourne and Metropolitan Board of Works Opracowanie: Bahrie Lecaj
Czynsz i dzierawa jako rdo przychodu Mile End Park

Londyn (Wielka Brytania) Gdy rodki publiczne na utrzymanie zieleni w miecie s ograniczone, Mile End Park poszukuje dodatkowych rde ich pozyskania. Dba jednoczenie o to, by rodki te byy wydane z zachowaniem szerokiego zaangaowania spoecznoci lokalnej. Przykad Mile End Park pokazuje, w jaki sposb mona zabezpieczy stae rdo pozyskiwania rodkw finansowych na utrzymanie terenw zieleni. Problem: wiele parkw w Wielkiej Brytanii otrzymuje znaczne fundusze z loterii lub w ramach rnych grantw, ktre s przeznaczane na biece utrzymanie parkw. Jednak gwnym problemem jest zapewnienie dugoterminowego finansowania w celu zabezpieczenia rodkw na biece funkcjonowanie miejskich terenw zieleni oraz ich dalszy rozwj. Wedug raportu Ocena Parkw Publicznych, w latach 19792000 rodki przeznaczone na utrzymanie parkw i miejskiej zieleni znacznie zmalay (o ok. 1,3 mld funtw). Rozwizanie zastosowane przez Mile End Park stanowi dobry przykad, w jaki sposb tereny zieleni mog same wygenerowa rodki na wasne utrzymanie. Rozwizanie: Mile End Park jest jednym z londyskich parkw, utworzonych zgodnie z planem opracowanym w 1940 r., w ktrym liczne tereny zieleni miay poczy rne obszary Londynu z Tamiz. Oprcz innowacji architektonicznej, jak by zielony most czcy pnocne i poudniowe tereny wzdu Mile End Road, w parku zostao zastosowane nowatorskie podejcie do udostpniania powierzchni pod sklepy, kawiarnie i restauracje. Najemcy sklepw i kawiarni zdaj sobie spraw, e klienci s gotowi wyda wicej pienidzy i spdzi wicej czasu w lokalach usytuowanych w otoczeniu zieleni. Dlatego skonni s paci wyszy czynsz za atrakcyjn lokalizacj. Mile End Park wykorzystuje
takie uwarunkowania rynkowe i odpatnie udostpnia tereny pod sklepy, kawiarnie i restauracje, zapewniajc w ten sposb stay przychd na pokrycie kosztw utrzymania parku i jego dalszy rozwj. Pozyskane rodki pozwoliy na rozpoczcie rewitalizacji parku. W oparciu o plan rozwoju parku utworzono kilka stref, m.in.: stref zabaw dla dzieci, stref Ekologia z jeziorem, turbin wiatrow i ciank wspinaczkow, Park Sztuki, Zielony Most, Pitrowy Ogrd, Park poudniowy, Park przygd i tereny ze stadionem do uprawiania sportu. W pobliu parku znajduje si centrum sportw ekstremalnych oraz tor kartingowy. W celu zwikszenia zaangaowania interesariuszy w sprawy parku, utworzono trzy fora: ekologia, sztuka i zabawa. W ich ramach wiedza interesariuszy jest wykorzystywana do doskonalenia jakoci, zasigu i rnorodnoci oferty parku, rwnie z punktu widzenia zaspakajania potrzeb lokalnej spoecznoci. Na potrzeby dialogu midzy mieszkacami, wadzami i innymi interesariuszami wykorzystywane s media spoecznociowe. Park ma swj profil na Facebooku, gdzie ludzie zamieszczaj swoje uwagi i pomysy, a take otrzymuj informacje o biecych wydarzeniach, majcych miejsce w parku. Instytucja odpowiedzialna: Mile End Park Opracowanie: Ana-Maria Oprea
Lokalny podatek od nieruchomoci na rzecz przestrzeni publicznych

Hrabstwo Morris (New Jersey, USA), rozwizanie stosowane jest od 1992 r. Wadze lokalne na terenie stanu New Jersey ustanowiy specjalny podatek, z ktrego wpywy przekazywane s na utrzymanie terenw publicznych. Wysoko podatku wnoszonego przez wacicieli nieruchomoci zaley od szacowanej wartoci nieruchomoci.
Problem: priorytetem wadz lokalnych byo utworzenie kolejnych placw zabaw, maych parkw miejskich i rozwijanie bardzo potrzebnych terenw rekreacyjnych. Federalne i stanowe rodki przeznaczane na rozwj przestrzeni publicznych zmniejszay si, jednak jednoczenie wzrastao oczekiwanie, e lokalne wadze bd zwiksza poziom inwestycji w tereny zieleni miejskiej. Wadze lokalne stany wic w obliczu koniecznoci zagwarantowania staego rda dochodu na ten cel. Rozwizanie: wiele samorzdw w stanie New Jersey wprowadzio specjalny podatek, z ktrego wpywy przeznaczane s na utrzymanie przestrzeni publicznych. Aby uzyska zgod wyborcw na wprowadzenie i pobieranie nowego rocznego podatku, lokalne wadze musiay zorganizowa referendum. Nastpnie organ zarzdzajcy uchwali lokalne prawo, ktre umocowao nowy podatek, utworzyo oddzielny fundusz powierniczy zasilany wpywami z podatku i jasno zdefiniowao cele, na realizacj ktrych rodki te mog by przeznaczone. Ustalono, e wpywy z podatku mog by wykorzystane na nabycie nowych terenw lub te mog by przekazywane w formie dotacji wadzom lokalnym
i organizacjom pozarzdowym na utrzymanie terenw publicznych. Wysoko tego specjalnego podatku zaley od wartoci nieruchomoci. Wadze lokalne w regularnych odstpach czasu przeprowadzaj wycen nieruchomoci, a nastpnie oszacowan warto mno przez sta stawk. Stawka moe wynosi od 0,2 do 1,25 USD za kade 100 USD wartoci nieruchomoci. W przypadku hrabstwa Morris stawka wynosi 0,2 USD, a wic waciciel nieruchomoci o wartoci 200 000 USD jest zobowizany do zapaty 40 USD podatku rocznie. Pozyskane rodki: wysoko pozyskanych w ten sposb rodkw zaley od wielkoci i charakterystyki spoecznoci. W przypadku hrabstwa Morris, rocznie generowany jest przychd w wysokoci 84 400 USD. Instytucja odpowiedzialna: Morris County, Department of Planning and Development Opracowanie: Luba Ivasivka Uniwersytet Wiedeski
Heritage Lottery Fund

Miasta w Wielkiej Brytanii, w realizacji od 1994 r. Heritage Lottery Fund (HLF) jest organizacj zajmujc si finansowaniem projektw zwizanych z dziedzictwem kulturowym. Fundusz ustanowiony zosta przez brytyjski parlament w 1994 r. cile wsppracuje z wadzami miast i innymi podmiotami w celu zachowania i promowania ogrodw i innych terenw zieleni. Wspiera te liczne organizacje, ktre bez zewntrznego finansowania nie byyby w stanie realizowa zaoonych celw. Jednym z duych projektw, ktry otrzyma wsparcie w wysokoci 8,5 mln funtw, jest Heaton Park w Manchesterze. HLF utworzy partnerstwo finansowe z Rad Miasta Manchester, by wesprze zakrojony na du skal remont parku. Problem: ograniczone rodki z budetu pastwa oraz niewystarczajce dochody wasne samorzdw miejskich powoduj, e nie mog one realizowa wszystkich swoich zaoe dotyczcych zachowania i rozwoju terenw zieleni. Rozwizanie: Losy oraz karty zdrapki brytyjskiej loterii mog naby osoby, ktre ukoczyy 16 rok ycia. Na szczytne cele przeznaczane jest 28%, jak rwnie wszystkie nieodebrane nagrody. Dystrybucja pienidzy odbywa si w nastpujcy sposb: organizacje charytatywne, zdrowie, edukacja, rodowisko otrzymuj 40%; sport 20%; sztuka 20%; dziedzictwo 20%. Obecnie funkcjonuje 13 instytucji zajmujcych si dystrybucj rodkw. Kada z nich samodzielnie decyduje, ktre projekty kwalifikuj si do otrzymania dotacji, biorc pod uwag oglne wytyczne. Do dofinansowania kwalifikuj si organizacje pozarzdowe oraz tworzone przez nie partnerstwa. HLF ustanowi dwa gwne programy na rzecz wsparcia zielonego dziedzictwa w Wielkiej Brytanii. Program Partnerstwo dla kra164 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013
jobrazu jest skierowany do partnerstw lokalnych, regionalnych i krajowych podmiotw, ktre realizuj projekty majce na celu zachowanie obszarw wartociowych krajobrazowo (mona uzyska dotacj w wysokoci od 100 000 do 3 000 000 funtw). Program Parki dla ludzi wspiera projekty zwizane z utrzymaniem zabytkowych parkw i cmentarzy (dotacje wahaj si od 100 000 do 5000 000 funtw). Angaowanie spoecznoci lokalnych w proces decyzyjny oraz w realizacj projektu jest bardzo wane, dlatego podmioty ubiegajce si o dotacje s zobowizane do przestrzegania szczegowych wytycznych w tym zakresie. Pozyskane rodki: od momentu powstania w 1994r., HLF wspar prawie 35 000 projektw, udzielajc dofinansowania w wysokoci ponad 5,3mld funtw. Instytucja odpowiedzialna: Heritage Lottery Fund <www.hlf.org.uk> Opracowanie: Khadija Znadi Politechnika Lubelska
Metody pozyskiwania funduszy przez Canopy

Palo Alto i East Palo Alto (Kalifornia, Stany Zjednoczone), w realizacji od 1996 r. Canopy jest fundacj prowadzc dziaania w Palo Alto oraz East Palo Alto. Ma na celu tworzenie i utrzymanie zieleni miejskiej. Stosuje zrnicowane metody pozyskiwania funduszy, m.in. dotacje, akcje charytatywne, indywidualne darowizny, granty podwajajce.
Problem: w latach 1990. stan zadrzewie w Palo Alto zacz si pogarsza z powodu suszy, wieku i braku odpowiedniej opieki. Rola miejskich drzew bya niedoceniana, wic w 1993 r. miasto Palo Alto powoao grup zadaniow Tree Task Force, ktra przeprowadzia dwuletni inwentaryzacj miejskiego drzewostanu. Wyniki prac grupy potwierdziy, e miejski drzewostan wiadczy wiele usug na rzecz miasta i jego mieszkacw. Wydano zalecenia, by opracowa i wdroy spjny program nasadze drzew i utrzymania ich w dobrym stanie oraz program edukacji na temat korzyci, jakie tereny zieleni przynosz mieszkacom. Rozwizanie: wspomagajc lokalne wadze, od 1996 r. Canopy zasadzia i dbaa o tysice drzew. Canopy jest pionierem w tzw. ruchu zwrotu ku naturze, oferuje bezpatne edukacyjne spacery po najbliszej okolicy, miejskie warsztaty przyrodnicze, zadrzewianie, warsztaty pielgnacji drzew, edukacj ekologiczn dla dzieci, a ponadto wspiera inne dziaania na rzecz ochrony miejskiego drzewostanu. W 2011 r. Canopy uruchomia drugi program sadzenia tysica drzew pod nazw Zdrowe drzewa, zdrowe dzieci!, w ramach ktrego drzewa sadzone s w szkoach i parkach. Budet Canopy ksztatuj dotacje przekazywane przez Departament Lenictwa w Kalifornii, rodki
otrzymane z miasta Palo Alto, akcje charytatywne i indywidualne darowizny. Czonkowie spoecznoci mog wesprze organizacj poprzez zakup drzewka, przekazanie samochodu, planowane darowizny lub wykorzystanie grantw podwajajcych, we wsppracy ze swoim pracodawc. Wielu pracodawcw w okolicy, takich jak IBM, Google, AMD, Adobe i HP oferuje granty podwajajce dla swoich obecnych, jak i emerytowanych pracownikw. Bywa, e pracodawcy nie tylko podwajaj, ale potrajaj wkad pracowniczy, a nawet wyceniaj czas pracy, ktry pracownicy spdzaj na wolontariacie na rzecz Canopy, i przekazuj organizacji kwot odpowiadajc wartoci czasu pracy wolontariusza. Pozyskane rodki: wedug rocznych sprawozda w latach 20062012 pozyskano 2 343 024 USD. Fundacja ponosi jednak znaczce koszty pozyskiwania finansowania (fundraisingu). Instytucja odpowiedzialna: Canopy <www.canopy.org> Opracowanie: Barbara Ziemer Uniwersytet lski w Katowicach
Ogrd Dowiadcze
Krakw, w realizacji od 2007 r.
Ogrd Dowiadcze jest parkiem edukacyjnym zajmujcym powierzchni 6,4 ha. Do dyspozycji odwiedzajcych oddano ok. 60 urzdze edukacyjnych, co czyni park bardzo atrakcyjnym zarwna dla dzieci, jak i dla dorosych. Koszty utrzymania parku oraz koszty poszerzania oferty edukacyjnej s pokrywane z budetu Muzeum Inynierii Miejskiej, ktrego Ogrd jest czci od 2008 roku. Dodatkowo, cz kosztw utrzymania pokrywana jest ze sprzeday biletw wstpu do Ogrodu. Problem: Krakw, podobnie jak wiele miast na caym wiecie, cierpi z powodu niewystarczajcych rodkw finansowych przeznaczanych na ziele miejsk. Tereny zieleni maj bardzo due znaczenie dla jakoci ycia mieszkacw. Jednak budet miasta jest ograniczony, dlatego potrzeba zidentyfikowa nowe rda finansowania, w celu utrzymania istniejcych i stworzenia nowych terenw zieleni. Rozwizanie: w 2007 r. utworzono Ogrd Dowiadcze sensoryczny park edukacyjny z interaktywn ekspozycj. Jest to park, ktry zapewnia mieszkacom Krakowa oraz turystom nowoczesn ofert edukacyjn oraz przestrze rekreacyjn. Przestrze ta jest na tyle atrakcyjna dla odwiedzajcych, e s oni skonni zapaci niewielk opat za wstp. Pienidze uzyskane ze sprzeday biletw s przeznaczane na utrzymanie parku i poszerzanie ekspozycji edukacyjnej. Obecnie trwaj prace nad budow ogrdka geologicznego, ogrdka zapachw oraz zielonego labiryntu, ktre zostan udostpnione w sezonie 2014. Ogrd Dowiadcze powsta w ramach Programu Inicjatywy Wsplnotowej EQUAL. Obecnym administratorem parku jest Muzeum Inynierii Miejskiej. Krakowski Zarzd Komunalny (obecny ZIKiT) udostpni i zagospodarowa teren, by take odpowiedzialny za produkcj urzdze edukacyjnych, przygotowanie zespou pracownikw oraz udostpnienie ekspozycji. Stowarzyszenie U Siemachy prowadzio rekrutacj pracownikw i dziaania promocyjne. Gmina Krakw rwnie zadeklarowaa udzielenie wsparcia. Inicjatorzy, organizatorzy i przyjaciele parku utworzyli Towarzystwo Przyjaci Ogrodu Dowiadcze, zapewniajc moliwo aktywnego uczestnictwa w tej inicjatywie wszystkim zainteresowanym. Pozyskane rodki: w 2012 r. Ogrd Dowiadcze odwiedzio 87 000 osb, z czego 67000 wykupio bilety (5,5 z ulgowy, 8 z normalny) ze sprzeday biletw wstpu pozyskano wic ok. 400 000 z. Instytucja odpowiedzialna: Muzeum Inynierii Miejskiej w Krakowie <www.ogroddoswiadczen.pl> Opracowanie: Wiktoria Kowaliska Uniwersytet Jagielloski
Przyroda w miecie. Usugi ekosystemw niewykorzystany potencja miast

Poradnik wyjania koncepcj usug ekosystemw i wskazuje, jak uwzgldni je w zarzdzaniu miastem. Kadzie nacisk na przeciwdziaanie barierom dla ochrony przyrody w miecie, partycypacj spoeczn i wycen ekonomiczn.
Przyroda w miecie. Rozwizania Cykl poradnikw dotyczcych usug ekosystemw, skierowanych do pracownikw administracji samorzdowej, organizacji pozarzdowych oraz wszystkich zainteresowanych zieleni miejsk, tworzeniem bkitno-zielonych sieci, podnoszeniem jakoci ycia i przestrzeni publicznej w polskich miastach.
W odpowiedzi na potrzeby zgoszone przez czytelnikw i uytkownikw poprzedniego poradnika, bieca publikacja przedstawia praktyczne i szczegowe zagadnienia zwizane z zarzdzaniem przyrod w miecie, prezentuje rozwizania techniczne i organizacyjne.
Woda w miecie
W kolejnym poradniku przedstawimy rozwizania techniczne, planistyczne i systemowe, pozwalajce na wprowadzenie do przestrzeni zurbanizowanej ekosystemw wodnych rnej skali. Ukae si w 2014 roku.
Poradniki s dostpne bezpatnie na stronie: www.sendzimir.org.pl/magazyn

Zrównoważony Rozwój - Zastosowania #4

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zrównoważony Rozwój - Zastosowania #4

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

zrwnowaony rozwj zastosowania

przyroda w miecie rozwizania

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania Redakcja naukowa

Fundacja Sendzimira www.sendzimir.org.pl Wydrukowano na papierze z recyklingu Dofinansowano ze rodkw:

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 7

Planowanie izasady ochrony drzew wprocesie inwestycyjnym

Planowanie i zasady ochrony drzew w procesie inwestycyjnym

12 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013

Monika Ziemiaska, Marzena Suchocka

Planowanie i zasady ochrony drzew w procesie inwestycyjnym

Czas na prace przygotowawcze Projekt ochrony drzew na terenie budowy

Technologie prac budowlanych

Dostosowanie terminu prac Nadzr

14 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013

Monika Ziemiaska, Marzena Suchocka

Uwarunkowania przyrodnicze niezbdne do podjcia decyzji wzakresie ochrony drzew

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 15

Planowanie i zasady ochrony drzew w procesie inwestycyjnym

A B Paszcz korony Baza korony Mocne gwne korzenie (statyczne) C

Gowa pnia C Wysoko pnia B

Drobne korzonki (ywicielskie) Korzenie zamocowujce (II rzdu)

Rysunek 1. Schemat czci drzewa (Szczepanowska iin. 2009)

Monika Ziemiaska, Marzena Suchocka

Planowanie ochrony drzew wprocesie inwestycyjnym

Rysunek 2. Pogldowy zasig systemu korzeniowego drzewa

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 17

Planowanie i zasady ochrony drzew w procesie inwestycyjnym

18 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013

Monika Ziemiaska, Marzena Suchocka

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 19

Planowanie i zasady ochrony drzew w procesie inwestycyjnym

Konsekwencje nieprawidowej ochrony drzew

Ochrona wprocesie inwestycyjnym

20 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013

Monika Ziemiaska, Marzena Suchocka

Optimum Minimum 3xd 5xd

za ochronnych dla drzew wssiedztwie ogrodze obrazuje rysunek 6.

Polskie narzdzia prawne ochrony drzew na placu budowy

Planowanie i zasady ochrony drzew w procesie inwestycyjnym

Rysunek 5. Trasa przewiertu horyzontalnego sterowanego pod systemem korzeniowym drzewa

22 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013

Monika Ziemiaska, Marzena Suchocka

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 23

Fot. Monika Ziemiaska

Fot. Marzena Suchocka

Planowanie i zasady ochrony drzew w procesie inwestycyjnym

24 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013

Monika Ziemiaska, Marzena Suchocka

siedliskowych na stan drzew na terenach budowy oraz po

Szczepanowska, H.B., 2010. Kierunki usprawnie

drzew na terenach zurbanizowanych dla warunkw polskich,

Ziemiaska, M., Dworniczak, ., 2012. Ochrona

Suchocka, M., 2010. Gospodarka drzewostanem na

terenie budowy akompetencje uczestnikw procesu

Suchocka, M., 2010. Wpyw warunkw siedliskowych

Suchocka, M., 2011. Wpyw zmiany warunkw

siedliskowych na stan drzewostanu na terenach

inwestycji. Czowiek irodowisko, 35(12), s. 7391.

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 25

Nasadzenia zastpcze drzew wmiastach gwne problemy zdecyzjami administracyjnymi

Nasadzenia zastpcze drzew w miastach gwne problemy z decyzjami administracyjnymi

Wprowadzenie: diagnoza problemu

28 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 4, 2013| 29