Przedsibiorczo iZarzdzanie Wydawnictwo SAN ISSN 1733-2486 tom XIV, zeszyt 8, cz II, ss.

347363

Konrad Raczkowski
Spoeczna Akademia Nauk

Gospodarka nieoficjalna wsystemie zarzdzania pastwem

Informal economy in the state management system
Abstract: An informal economy which includes both semi-legal (grey market) as well as black market (with typically criminal character) is an essential operational element of the national economy in each country. In ademocratic state under the rule of law built on atriple separation of powers (legislative, judiciary and executive), it is justifiable to strive for such management that public authorities are capable of curtailing benefits stemming from participation of citizens in the informal economy while reinforcing legal business operations. However, it requires the framing of common definitions and theories for the concept of ontological informal economy which will allow for exploiting specific management functions in the reasonably highly anticipated manner against the real state of functioning the national economy. Key-words: informal economy, state, management, powers, taxing.

Wstp W wietle obowizujcego dyskursu bdnego i niejednolitego definiowania gospodarki nieoficjalnej42, nie powinno dziwi, e jest ona zazwyczaj utosamiana zpublicystyczn szar stref. Ztego wzgldu zasadnym staje si uchwycenie iwskazanie zasadniczych cech rzeczywistoci gospodarczej, ktre przenikaj do plegalnej icakowicie nielegalnej przestrzeni pastwa. Fraktalno gospodarki nieoficjalnej, zwizana zcyklami koniunkturalnymi wgospodarce legalnej (narodowej) imechanizmami kompetencyjno-sprawnociowymi dziaania pastwa sprawiaj, e wywiera ona znaczcy wpyw na jego zarzdza42

Pojcie gospodarki nieoficjalnej zostanie szczegowo omwione wdalszej czci artykuu.

348

Konrad Raczkowski

nie. Ztego wzgldu posugiwanie si spyconymi komunikatami postrzegania oraz sdami jednostkowymi obserwowanych zdarze, nie tylko nacechowane moe by subiektywizmem, ale take dalekie do heurystycznych metod rozwizywania problemw. To prowadzi do utrwalania nierzetelnych postaw epistemologicznych, ktre przenikaj do poszczeglnych funkcji zarzdzania, tj. planowania, organizowania, kierowania oraz kontroli. Wnastpstwie moliwe jest jedynie posugiwanie si probabilistycznymi wielkociami urednionych wielkoci pomiarowych w systemie zarzdzania pastwem. Prowadzi to do bdnego lub zakconego odczytywania zjawisk i procesw wystpujcych wgospodarce, czego nastpstwem moe by ich niekorzystne oddziaywanie na cae pastwo jako organizacj. W pewnym stopniu prowadzi moe do upoledzenia systemu zarzdzania, wktrym np.: proces wyboru ipodejmowania decyzji zarzdczych prowadzony jest bez uwzgldniania rzeczywistych teorii nomologicznych. Pastwo bowiem nie dziaa wwarunkach laboratoryjnych, prniowych, wyidealizowanych. Dziaa wwarunkach niestabilnych, do koca nieprzewidywalnych, wktrych wystpuje asymetria zagroe pomidzy tym co legalne (zgodne zprawem) inielegalne (poza prawem). Stan taki powoduje, i koniecznym jest rozpatrywanie gospodarki nieoficjalnej, ktrej wielko wPolsce szacowana jest na 25% PKB [Schneider 2011, s. 3], gdy jej wymiar itrendy rozwojowe decyduj wsposb bezporedni ocaym systemie procesw zarzdczych.
System zarzdzania pastwem Systemowe postrzeganie organizacji, zwaszcza tak skomplikowanej jak pastwo, szczeglnie widoczne jest w nauce zarzdzania od poowy XX wieku. Implikacje szkoy systemowej na grunt postrzegania pastwa pozwalaj przyj, i miar doskonaoci rozwiza organizacyjnych jest stworzenie sieci powiza i zalenoci pomidzy poszczeglnymi stanowiskami w podsystemie zarzdzania oraz sieci powiza zotoczeniem iutrzymywaniem systemu wstanie rwnowagi [Szpitter 2010, s. 60]. Naley zaznaczy, i pastwo jest systemem otwartym iwinno jako organizacja systematycznie wzmacnia zdolno do przeciwdziaania zagroeniom, ktre wpywaj negatywnie na jego funkcjonowanie. Ztego wzgldu zarzdzanie, ktre przedmiotem zainteresowania obejmuje podejmowanie decyzji menederskich, koordynacj dziaa ludzi w danej organizacji, sprawowanie wadzy organizacyjnej, odpowiedni alokacj zasobw w ramach organizacji i wreszcie organizacj i sterowanie caym systemem [Sukowski 2012, s. 41], jest nie tylko potrzebne, ale niezbdne wkadym pastwie. Pastwo zachowuje si tak, jak kada inna organizacja (bdca czci systemu, jako caoci), wykazujc przejawiajc si zdolno do adaptacji, co skutkuje tym, e:

Gospodarka nieoficjalna wsystemie

349

pastwo jest postrzegane jako system zoony, w skad ktrego wchodzi wiele innych, wspzalenych podsystemw, a efekt uzyskiwanej synergii dziaania posiada charakter asymetryczny, pastwo konwertuje raz lepiej raz gorzej rne zasoby, ktre maj stanowi instrumentarium ksztatowania wynikw w danych grupach docelowych poszczeglnych sektorw gospodarki, pastwo zgodnie zdrug zasad termodynamiki samo wsobie podlega prawu wzrostu entropii, co jest rwnoznaczne zmodulowanym przechodzeniem ze stanu uporzdkowanego wchaotyczny [Sewell 2011], pastwo determinuje system zarzdzania poprzez sprzenia zwrotne zarwno wewntrzne, jak izewntrzne, stosowane optymalizacje jednej instytucji, mog doprowadzi do pogorszenia funkcjonowania caej organizacji, jak jest pastwo. Z kolei zmiana dokonana wktrymkolwiek podsystemie organizacyjnym pastwa moe by impulsem do zmian winnych podsystemach, bez wzgldu na sprawowany sposb zarzdzania, pastwo zachowuje si jak system, w ktrym w sposb cigy dochodzi do przepywu zdarze pomidzy wejciem, a wyjciem danego podsystemu [Krupski 2005, ss. 242243; Obj 2007, s. 370]. Wspczesny system zarzdzania pastwem wPolsce opiera si otrjpodzia wadzy (rys. 1), ktry stanowi: wadza wykonawcza inaczej zwana egzekutyw, ktrej organami s Prezydent oraz Rada Ministrw, wadza ustawodawcza inaczej zwana legislatyw, ktra ley w gestii dwuizbowego parlamentu, tj. Sejmu (460 posw) oraz Senatu (100 senatorw), wadza sdownicza, tzw. judykatywa, sprawowana na mocy Konstytucji RP z1997 r. przez niezalene, apolityczne iodrbne sdy itrybunay.

350

Konrad Raczkowski

Rys. 1. Struktura systemowa organizacji pastwa wukadzie trjpodziau wadzy

rdo: opracowanie wasne.

Pastwo narodowe jest wane, nie tylko jako zasadniczy filar porzdku globalnego, ale te jako czynnik rozstrzygajcy olosach narodw iposzczeglnych obywateli. Wkadej zdziedzin ycia spoecznego rola jakoci organizacji pastwa jawi si jako kluczowa jest podstaw racjonalnoci politycznej [Kamiski, Stefanowicz 2011, s. 195]. Formalnie zapisany wKonstytucji RP [Dz. Uz1997 r., nr 78, poz. 483] trjpodzia wadzy zakada jej rwnowag. Wpraktyce wyglda to jednak inaczej, aprzynajmniej czsto mona odnie takie wraenie. Wadza sdownicza (rwnie ustawodawcza) wydaje si zbyt czsto izbyt mocno ulega naciskom wadzy wykonawczej, co powoduje jej upolitycznienie ipodejmowanie decyzji racjonalnie nieuzasadnionych. Podobnie dzieje si zwadz ustawodawcz, sprawowan wgwnej mierze przez posw iwmniejszej przez senatorw. Pochodz oni bowiem zwyborw bezporednich, wktrych zabiegali opoparcie wyborcze irodki finansowe na prowadzenia kampanii wyborczej. Si rzeczy wjakim stopniu zwizani s wzgldem wyborcw obietnicami, ktre skadali, ajedno-

Gospodarka nieoficjalna wsystemie

351

czenie musz wgosowaniach przestrzega dyscypliny partyjnej. Dodatkowo na posw (wmniejszym stopniu senatorw) wywierane s dozwolone prawem naciski okrelonych grup interesu, gdy wmyl art. 21 Ustawy zdnia 9 maja 1996 r. owykonywaniu mandatu posa isenatora posowie isenatorowie przyjmuj opinie, postulaty, wnioski wyborcw oraz ich organizacji ibior je pod uwag wswej dziaalnoci parlamentarnej [Dz. Uz2011 r., Nr 7, poz. 29]. Rwnie wadza wykonawcza nie podlega dychotomicznemu podziaowi rwnoci. Pomimo, i prezydent posiada najsilniejszy mandat do sprawowania wadzy (powszechne wybory bezporednie), to praktycznie nie posiada instrumentw jej sprawowania. Wten sposb system zarzdzania pastwem ogniskuje si wok Rady Ministrw ijej szefa Prezesa Rady Ministrw, ktrych zadaniem winno by dobre rzdzenie, rozumiane jako trafne identyfikowanie iskuteczne rozwizywanie problemw spoecznych przez organy wadzy publicznej, przy udziale interesariuszy [Mazur 2011, s. 21]. Prezes Rady Ministrw jest wzasadzie zwierzchnikiem subowym wszystkich pracownikw administracji rzdowej, nadzoruje za porednictwem swoich przedstawicieli zarwno organy centralne, jak iterytorialne administracji rzdowej. Wustawowych granicach sprawuje przy tym nadzr nad samorzdem iposiada kompetencje generalne do kierowania pastwem [Raczkowski 2012, s. 135]. Bez wtpienia rola premiera jest ogromna, co umoliwia mu wwikszoci przypadkw dowolne realizowanie polityki rzdu. Zarzdzanie pastwem wsystemie demokratycznym wymaga uwzgldniania przez organy wadzy wykonawczej swoistego wpywu rnych grup spoecznych. Wpierwszym rzdzie mona tu zaliczy grupy powizanego wpywu, ktre zazwyczaj, poprzez realizacj wsplnych celw realizuj nie zawsze wsplne interesy. S natomiast na siebie skazane, zuwagi na zalenoci, jakie wystpuj pomidzy nimi. Zazwyczaj s to zalenoci ocharakterze finansowym, tworzone poprzez ukady towarzysko-polityczne lub gospodarczo-polityczne. Mona je porwna do problemu dylematu winia, ktry wystpuje wteorii gier, wktrej kady zuczestnikw moe zyska, gdy bdzie oszukiwa wsplnego przeciwnika, tj. pastwo (czy innego gracza spoeczestwa), ajednoczenie wsppracowa wramach grupy powizanego wpywu. Obaj strac, gdy bd wzajemnie siebie oszukiwa. Zkolei rozproszone grupy interesu / wpywu s zdecydowanie mniejsze, a jednoczenie zdecydowanie bardziej liczne. Poprzez politykw lokalnych iukady koleeskie prbuj wywrze skuteczn presj decyzyjn wrealizacji partykularnych interesw, tylko sporadycznie lub niejako przy okazji nastawionych na dobro ogu. Innym rodzajem ukadu owpywie zdecydowanie ideowym inakierowanym na realizacj dobra wsplnego (rozumianego rwnie jako dobro danej mniejszoci, np.: etnicznej, religijnej, seksualnej, zawodowej) s wszelkie prze-

352

Konrad Raczkowski

jawy lobbingu iwpywu tzw. trzeciego sektora (nongovernmental organisation NGO, lub inaczej non-profit nie czerpi zysku, a zaspokajaj potrzeby). Czasem ich dziaania maj czysto altruistyczny charakter, natomiast widoczne s te dziaania ukierunkowane celowo iwykonywane wimi realizacji interesw niewidzialnej grupy wpywu. System zarzdzania pastwem musi uwzgldnia wielu interesariuszy, rne grupy spoeczne iinstytucjonalne. Zarwno te ocharakterze krajowym, jak imidzynarodowym. Wsystemie tym osoby sprawujce wadz musz dokonywa czsto nieracjonalnych kalkulacji zpunktu widzenia zarzdzania, natomiast cakowicie racjonalnych zpolitycznego punktu widzenia, gdzie chodzi o zachowanie wadzy. Wydaje si te, i zarzdzanie pastwem jest tak silnie nacechowane przenikalnoci rnych grup interesu / wpywu na sprawujcych wadz (rwnie tych, ktrzy s tylko biernym, ale zintegrowanym jej elementem), i system ten przypomina raczej sta gr negocjacyjn osumie niezerowej, wktrej dochodzi do koniecznoci dokonywania wyborw prawno-moralnych iwartociujcych. Odnosi si to zwaszcza do ludzi sprawujcych wadz, od ktrych wymaga si wypeniania powierzonej roli zgodnie zdobrem ogu, nie rzadko wartociowanej przez samych zarzdzajcych do subiektywnego postrzegania penionej funkcji, jako moliwoci uzyskania nienalenych korzyci finansowych czy profitw rwnie po zakoczeniu stanowiskowej dziaalnoci pastwowej. Celowi temu su m.in. opisane przez M. Foucaultaprocedury stworzenia odpowiednich ram kontroli wzgldem spoeczestwa, wktrych wolno jednostki nie jest ograniczana, ale wykonywana na zasadzie wprowadzania dodatkowej wolnoci przy dodatkowej kontroli [Foucault 2008, s. 67; Munro 2012, s. 347]. Do tego nie naley zapomina, e wpastwie wadza zarzdzania jest ograniczana przez si wszechobecnej biurokracji, ktra powanie nadwyra potencja organizacyjny sektora publicznego, przekadajc si na funkcjonowanie caego pastwa [Berg, Barry, Chandler 2012, s. 406].
Gospodarka nieoficjalna nieodczny element funkcjonowania gospodarki narodowej Gospodarka nieoficjalna jest nieodczn czci gospodarki oficjalnej, jednake nie jest ujmowana w formalne umowy czy oficjalne statystyki [Stankiewicz 2006, s. 12; Gutmann 1985, s. 15; Raczkowski 2010a, ss. 244245]. Wliteraturze przedmiotu spotka mona rne okrelenia gospodarki nieoficjalnej: szara, przeciwna, alternatywna, ukryta, autonomiczna, nieformalna, nieregulowana, czarna, tajna, nieoficjalna, dualna, marginalna, rwnolega, peryferyjna, podziemna, cienia, nierejestrowana, nieopodatkowana, druga gospodarka, podrzdna, zmierzchu, gospodarka gotwkowa, kontrgospodarka,

Gospodarka nieoficjalna wsystemie

353

gospodarka podziemna [Kozowski 2004, s. 14], system D tzw. gospodarka pomysowoci [Neuwirth 2011] czy czsto spotykane zwaszcza wpublicystyce okrelenie szara strefa. Taka mnogo synonimw, awkonsekwencji znacze na okrelenie gospodarki innej od tej prowadzonej wwarunkach legalnych, prowadzi do zbytnich iniewaciwych uoglnie wzakresie klasyfikacji tego, co stanowi gospodarka nieoficjalna. Podejcie takie zamazuje kryterialne cechy semantyczne, oferuje kontradykcje znaczeniowe inie uatwia zrozumienia problematyki, ktra wydaje si by fundamentalna w procesach spoeczno-gospodarczych. Dlatego warto zaproponowa (zwaszcza wrozwaaniach naukowych) wsplny aparat pojciowy, wktrym gospodarka nieoficjalna (lub nieformalna) dzieli si na gospodark nieoficjaln plegaln (tzw. szara strefa gospodarki) oraz gospodark nieoficjaln cakowicie nielegaln (tzw. czarny rynek). Nie zmienia to faktu, i jest to jedna gospodarka nieoficjalna, ktra czsto si przenika iwzajemnie uzupenia, oferujc inne ciary gatunkowe popenianych czynw zabronionych (rys. 2). Taki podzia pozwoliby na prowadzenie bardziej czytelnych ipenych bada wzakresie szacowania caej gospodarki nieoficjalnej, anie, jak to czsto jest robione jedynie szarej strefy (czsto owybirczym zestawieniu komponentw). Zdefinicyjnego punktu widzenia za gospodark nieoficjaln mona uzna dziaalno nierejestrowan, zmierzajc do uzyskania korzyci materialnych, zarwno wformie naturalnej lub pieninej, ktra wywouje okrelone skutki ocharakterze wartociotwrczym i/lub dystrybucyjnym [Mrz 2002, s. 20].

354

Konrad Raczkowski

Rys. 2. Gospodarka nieoficjalna w caoksztacie dziaalnoci gospodarczej pastwa

* Insider trading - uycie informacji niejawnych wtransakcjach na papierach wartociowych wasnych spek przez osoby zatrudnione wdanej spce (insiderzy), lub osb posiadajcych uprzywilejowany do nich dostp (brokerzy, audytorzy). rdo: opracowanie wasne

Gospodarka nieoficjalna wsystemie

355

W plegalnej gospodarce nieoficjalnej zazwyczaj dochodzi do zbiegu dwch rwnolegle wystpujcych czynnikw, ktre wprocesie podejmowania decyzji (filtr emigracji zasobw) zostaj rozdzielone na: unikanie opodatkowania (optymalizacja podatkowa) oraz celowe iwiadome amanie norm prawnych. Cao nosi dookrelenie plegalnoci, poniewa poowa lub jaka cz tych procesw jest prawnie usankcjonowana, natomiast pozostaa przekracza normy semiimperatywne oraz wzgldnie obowizujce iamie te normy, ktre s bezwzgldnie obowizujce (oczywicie z takim postpowaniem, ktrego celem jest brak moliwoci wykrycia, i zrealizowano ustawowe znamiona czynu zabronionego). Pierwszy czynnik (unikanie opodatkowania) ma na celu zmniejszenie obcie podatkowych, wktrym podatnik sam dokonuje dychotomicznego podziau decyzji na uchylanie si od opodatkowania za pomoc amania prawa podatkowego (zachowanie niezgodne zprawem) ioptymalizacj podatkow, ktrej celem jest unikanie opodatkowania (zachowanie prawnie dozwolone). wiadomie preferuje zatem takie decyzje, ktre przyczyniaj si do wyboru tego koszyka zasobw, ktry maksymalizuje jego uyteczno, wykorzystujc do tego dostpne informacje oraz jednoznaczno preferencji [Salvatore 2008]. Jeeli zaoymy bowiem, i podatnik preferuje np.: rozwizanie A(plegalne, niezgodne z prawem) nad rozwizaniem B (legalnym), to w przechodnioci preferencji zawsze wybierze rozwizanie A(plegalne, niezgodne zprawem). Jeeli bowiem podatnik preferuje rozwizania generujce rzeczywist warto dodan (zysk) zasoby A, od tych, ktre prowadz do jego pomniejszenia na drodze optymalizacji podatkowej (strata ujemny wynik finansowy) zasoby B, jednoczenie preferujc zasoby B nad innymi zasobami C (legalno postpowania), to wkocowym wyborze podatnik preferuje zasb Anad zasobem C. Innymi sowy, bardziej opaca si wybra rozwizania plegalne, ktre s wjakiej czci niezgodne zprawem. Generalna teza prawna, odnoszca si do obejcia prawa podatkowego i optymalizacji podatkowej, mwi, i jeeli obowizujcy porzdek prawny stwarza podatnikowi moliwo wyboru kilku legalnych konstrukcji do osignicia zamierzonego celu gospodarczego, zktrych kada bdzie miaa inny wymiar podatkowy, to wybr najkorzystniejszego podatkowo rozwizania nie moe by traktowany jako obejcie prawa [Raczkowski, Krukowski 2010b, s. 276; Wyrok NSA z30 czerwca 2003; Wyrok NSA zdnia 24 listopada 2003]. Kombinowana metoda wykadni prawa odwouje si wtej materii do art. 190 Ordynacji podatkowej [Dz. U z 2012 r., Nr 0, poz. 749] okrelajc wol stron izaufania (zgodny zamiar stron icel umowy) [Ladziski 2008, s. 20], reguluje zasady traktowania czynnoci pozornych, zawiera instytucj sdowego ustalenia czy istnieje bd nie stosunek prawny lub prawo powdztwa organu podatkowego.

356

Konrad Raczkowski

Caa podmiotowo-przedmiotowa zawarto gospodarki nieoficjalnej wypywa z caoksztatu dziaalnoci gospodarczej, opartej w niniejszych rozwaaniach na zmodyfikowanym wyodrbnieniu trzech sektorw gospodarki wedug modelu Fishera-Clarka [Fisher 1940] (rolnictwo, przemys, usugi), uzupenionego przez autora o sektor czwarty informacje i wiedza (rys. 2). Naley zaznaczy, i odwoanie do tego modelu poczyniono na kanwie jedynie strukturalnej, bez odnoszenia si do trzech, nastpujcych po sobie etapw produkcji ktre obowizuj wmodelu pierwotnym. Propozycja dodania iwyrnienia czwartego sektora wgospodarce, jako tzw. sektora informacyjnego, pojawia si ju w1974 r. [Porat 1974]. Na pocztku XXI wieku termin gospodarka oparta na wiedzy zyska uznanie, std te prby wyrnienia czwartego sektora wanie pod tak nazw [Ruthven 2012, s. 20, 60; Brandt 1999; European Commission 2000; Baker, Miles, Rubalcaba iin. 2008, s. 75]. Bez wzgldu jednak na szczegowe doprecyzowanie jego nazwy itreci, bezdyskusyjnym pozostaje, i fundamentem tego sektora maj by informacje ztrzech pozostaych sektorw, poddane odpowiedniej konwersji danych, informacji oraz wiedzy, w ramach procesu rozumowania. Wanie czwarty sektor z punktu widzenia gospodarki nieoficjalnej z pewnoci posiada fundamentalne znaczenie idecyduje omoliwoci tworzenia wartoci, wramach minimalizowania luki informacyjnej wpodejmowanych decyzjach zarwno tych legalnych (gospodarka oficjalna), plegalnych (gospodarka nieoficjalna plegalna), jak icakowicie nielegalnych (gospodarka nieoficjalna cakowicie nielegalna). Zpunktu widzenia pastwa naley dy do takiego zarzdzania gospodark, ktra zmniejszy korzyci uczestnictwa obywateli wgospodarce nieoficjalnej iuatwi prowadzenie legalnej dziaalnoci gospodarczej. Pastwo winno skutecznie reagowa ex ante wprzeciwdziaaniu iograniczeniu dziaa nielegalnych iex post wskutecznej penalizacji ju popenionych czynw zabronionych, wmyl zasady pastwa prawa. Chodzi bowiem oto, eby ograniczy maksymalnie, jak to tylko moliwe, wystpowanie wcaej gospodarce gospodarki nieoficjalnej cakowicie nielegalnej (tzw. czarny rynek). Obszar ten ma typowo kryminalny charakter, sankcjonowany gwnie poprzez pryzmat ustaw karnych, jak Kodeks Karny oraz Kodeks Karny Skarbowy. Zadaniem prawa jest bowiem ochrona tych wartoci, ktre wdanym spoeczestwie uznawane s za najwaniejsze. S to tzw. dobra prawne [Cielak, s. 25], jak wolno, zdrowie, ycie czowieka, czy szeroko rozumiane bezpieczestwo pastwa. To wanie ten obszar gospodarki nieoficjalnej charakteryzuje si powszechnym amaniem dbr prawnych, a pastwo winno sta na stray antyspoecznych zachowa, ktre niszcz legaln gospodark, bezporednio zagraajc bytowi irozwojowi danego kraju. To zkolei wsposb bezporedni prowadzi do utraty

Gospodarka nieoficjalna wsystemie

357

sterownoci pastwa, gdzie demokratyczne mechanizmy planowania, organizowania, kierowania oraz kontroli okaza si mog niewystarczajce do przywrcenia spoecznie akceptowalnej rwnowagi. Wten sposb mona stwierdzi, i gospodarka nieoficjalna zawiera przenikaln lini demarkacyjn, wktrej dana osoba wsposb przypadkowy inieumylny bd celowy decyduje si na hipotetyczne zwikszenia korzyci naturalnych, aczciej materialnych przy korzyciach wycznych sprawcy czynu zabronionego (rys. 3). Rys. 3. Przenikalno demarkacyjna gospodarki nieoficjalnej

rdo: opracowanie wasne.

Nieoficjalno czy te nieformalno gospodarki naley wiza zdziaalnoci plegaln (regulowan przez prawo) oraz dziaalnoci cakowicie nielegaln, wktrej wystpuje brak gospodarczych regulacji pastwa. Jednoczenie wszelkimi dziaaniami wsferze cakowicie nielegalnej gospodarki nieoficjalnej bd tylko te, ktre posiadaj charakter ekonomiczny iwktrym wystpuje

358

Konrad Raczkowski

warto dodana popeniania czynw zabronionych, mierzona poniesionymi nakadami do uzyskanych efektw [Mrz 2002, s. 15]. Natomiast elementami teje gospodarki nieoficjalnej nie mog by wszelkie przestpstwa, awic czyny zabronione pod grob kary ocharakterze jedynie hedonistycznym (np.: zabjstwa, gwaty), psychicznym (choroby psychiczne) czy innym stanie znacznego poruszenia umysu (np.: impulsywne dziaanie, rozkojarzenie). Pomimo, i moe wyda si to kontrowersyjne, ale ograniczenia szarej strefy (gospodarki nieoficjalnej plegalnej), winny odbywa si tylko do pewnego poziomu, gdzie pastwo zprzymrueniem oko traktuje dziaalnoci indywidualne ocharakterze gospodarczym, ktrych podstawowym celem jest zabezpieczenie minimum egzystencji danej osoby. Wpewnej mierze znajduje to rwnie odzwierciedlenie w przypadku mikroprzedsibiorstw, zatrudniajcych do 9 pracownikw, ktrzy zapewniajc miejsca pracy innym, czsto balansuj na krawdzi opacalnoci przy ponadnormatywnym wykorzystaniu wasnych zasobw pracy. Mona stanowisko takie zastosowa rwnie windywidualnym podejciu do firm wikszych. Wsplnym punktem wyjcia jest stosowanie prawa podatkowego przez organy podatkowe (rwnie ich interpretacj przez organy cigania) wtaki sposb, eby nie dopuci do likwidacji firmy. Co do zasady regulowanie nalenoci publicznoprawnych nalenych pastwu jest obowizkiem podatnika, jednake odzyskiwanie podatkw za wszelk cen nie moe by celem samym wsobie. Organy podatkowe winny korzysta wszdzie, gdzie to moliwe zindywidualnych decyzji uznaniowych wzakresie rozoenia rat zalegoci, odstpienia od zajcia konta czy wreszcie umorzenia zalegoci [Dz. U. z2012 r., Nr 0, poz. 1015] jeeli byoby to podyktowane wanym interesem publicznym idobrem ogu.
Kontrola gospodarki nieoficjalnej zpunktu wiedzenia pastwa Niekontrolowane lub podlegajce iluzorycznej kontroli dziaanie okrelonych struktur pastwa, coraz czciej dziaajcego wcisych zalenociach sieciowych powiza globalnych, doprowadzi moe do licznych kryzysw i destabilizacji. Przykadem tego by globalny kryzys finansowy, ujawniony pod koniec pierwszej dekady XXI wieku, ktry w wielu krajach wci dokonuje spustosze gospodarki, awielu obywateli pozbawia wiary wkontrolne mechanizmy pastwa, ktre miayby temu przeciwdziaa. Ztego wzgldu rozsdek nakazuje, by sprawdzi, czy to, co si zrobio, zrobio si dobrze. Na tym polega kontrola wnajszerszym tego sowa znaczeniu. Dotyczy ona wartoci wytworw, na przykad towarw wyprodukowanych dla potrzeb handlu, adalej racjonalnoci zastosowanej procedury, wykonania przyjtego planu. Nie naley mniema (...), e miejsce na kontrol jest tylko po zakoczeniu caego cigu dziaa, skadajcych si na realizacj wsplnego ich celu. Przeciwnie, kada faza skadowa procedury sprawczej stanowi przecie jak do pewnego stopnia odrbn cao i dobrze bywa po zakoczeniu kadej z tych faz podda

Gospodarka nieoficjalna wsystemie

359

kontroli jej dokonany przebieg ijej uytkowe rezultaty [Kotarbiski 1972, s. 58]. Jednoczenie kontrola, zwaszcza stosowana ze strony przymusu pastwa wstosunku do obywateli, nie moe oznacza traktowania kadego jak przestpcy. Organizacje, chcc uatwi proces tworzenia wiedzy, powinny budowa relacje midzyludzkie na wzajemnym zaufaniu, a nie na restrykcyjnych systemach kontroli [Grudzewski, Hejduk 2002, s. 17]. Kontrola gospodarki nieoficjalnej polega bowiem na tym, e pastwo, wykorzystujc swoje wyspecjalizowane instytucje, jak np.: Urzd Kontroli Skarbowej, Urzd Skarbowy, Urzd Celny, Policj czy Agencj Bezpieczestwa Wewntrznego ma moliwo sprawdzenia, jak dziaa: 1) czy nie jest zagroona kontrybucja nalenych danin publicznych, co bezporednio wpywa na prognozowan wielko deficytu budetowego, 2) czy nie jest zagroone funkcjonowanie caego pastwa, wzwizku zdziaaniem zbyt wielu podmiotw wgospodarce nieoficjalnej co wsposb bezporedni obnia konkurencyjno przedsibiorstw uczciwych imoe prowadzi do ich eliminacji zrynku. Dziki kontroli moliwe jest pozyskiwanie i wykorzystywanie wiedzy od kontrolowanych podmiotw, jakie s aktualne trendy kierunkowe odchylenia gospodarki oficjalnej wkierunku nieoficjalnej, co pozwala na budowanie prewencyjnych scenariuszy przeciwdziaania zagroeniom. Zpunktu widzenia funkcjonowania pastwa (ijego gospodarki) zdecydowanie najwikszym niebezpieczestwem jest nadmierne obcienie dugiem zagranicznym, ktre powstaje midzy innymi z tego powodu, e wielkoci zaoonych wpyww budetowych, przy relatywnie korzystnych czynnikach wzrostu gospodarczego, nie zostaj osignite. Wmidzynarodowych stosunkach finansowych do powszechnie stosuje si cztery mierniki, ktrych zadaniem jest wskazanie, czy danej gospodarce grozi niewypacalno. Bank wiatowy uznaje, i przekroczenie trzech znich, wktrych dochodzi do obcienia gospodarki dugiem zagranicznym, powoduje sytuacj krytyczn izaamanie poziomu bezpieczestwa: elacja dugu zagranicznego do eksportu przekroczy 275% (czasem stosuje si prg przekraczalnoci na poziomie 100%), koszty obsugi zaduenia w relacji do wartoci eksportu s wiksze ni 30%, warto odsetek wrelacji do wartoci eksportu przekracza 20%, zaduenie zagraniczne wstosunku do PKB jest wiksze, ni 50% [Pakulska 2009, s. 138; Nakonieczna-Kisiel 2006, s. 195]. Wie si to zutrat pynnoci (niemono pokrywania zobowiza patniczych o charakterze biecym) lub wypacalnoci (brak moliwoci spaty zobowiza zagranicznych). Jeeli zaduenie przekracza ptorakrotnie wpywy z eksportu i jednoczenie dwuipkrotnie przychody rzdu, to ()

360

Konrad Raczkowski

ich zaduenie podlega redukcji. Redukcja jest obwarowana wymogami ekonomicznymi ipolitycznymi wskazanymi przez MFW (Midzynarodowy Fundusz Walutowy) [Nakonieczna-Kisiel 2006, ss. 138139]. Ujcie instytucjonalne wymienia trzy gwne przeszkody, ktre utrudniaj, anawet czciowo paraliuj dziaanie kadej gospodarki wdugim okresie : zdecydowana przewaga kontaktw personalnych nad impersonalnymi (gwnie wwymiarze braku rozwinitych rynkw kapitaowych), rozproszona wiedza (na skutek coraz wyraniejszej fragmentaryzacji i specjalizacji poszczeglnych dziaalnoci gospodarczych; brak instytucji integrujcej dany konkretny obszar gospodarczy zwiksza koszty transakcyjne), brak lub niewaciwa struktura danego rynku w gospodarce (wsparcie instytucjonalne, dostosowane do formy danego rynku w konkretnym pastwie) [North 2003, ss. 143149]. Jak wida zatem wyranie, kontrola gospodarki, wktrej zostanie wmniejszym lub wikszym stopniu ujawniona jej cz nieoficjalna, musi posiada zobiektywizowane wzorce i w adnym wypadku nie powinna stanowi politycznej realizacji partykularnych interesw jednostki czy grupy spoecznej [Kuc 2010, s. 483].
Wnioski Wydaje si, e wiele lat upynie, zanim gospodarka nieoficjalna doczeka si bardziej rzetelnego zrozumienia, awkonsekwencji badania. Chodzi tu zwaszcza oczarny rynek, awic dziaalno typowo przestpcz, ktra nie wynika z klasyfikacji dziaalnoci gospodarczej czy klasyfikacji wyrobw i usug zalegalizowanych wobiegu gospodarczym. Zdrugiej strony szara strefa gospodarki jest rwnie zbawienna dla pastwa, co rwnie niebezpieczna. Wszystko zaley od tego, czy jednostka, ktra zazwyczaj wtypowo wiadomy sposb dokuje optymalizacji podatkowej, ajednoczenie uchyla si od opodatkowania, kieruje si jedynie rachunkiem nieograniczonych zyskw i wkalkulowanych strat, czy walczy outrzymanie firmy na rynku. Zgodnie zekonomiczn teori przestpczoci, naley przyj, i ludzie s jednostkami racjonalnymi, ktre w momencie sposobnoci popeniania czynw prawnie zabronionych, popeniaj je, dopki warunki owych sposobnoci nie ulegn zmianie. To, czy dany obywatel, jako podatnik ijednostka spoeczna, bdzie zainteresowany popenianiem przestpstw, rwnie wielokrotnych, zaley wzdecydowanej wikszoci od tego, czy pastwo wyda na to przyzwolenie, czy zostawi w sposb celowy lub nieumylny luki prawne, kontrolne, organizacyjne, ktre bd niejako zachcay do pomnaania zyskw wsposb nieuczciwy. Kada bowiem uyteczno czynu legalnego przegra konkurencj

Gospodarka nieoficjalna wsystemie

361

zjej wymiarem nielegalnym, jeeli uyteczno, ktr mona osign zprzestpstwa, bdzie wiksza od dziaalnoci legalnej. Wzwizku ztym zarzdzanie pastwem przede wszystkim winno opiera si na kompetencji isprawnoci osb zarzdzajcych, ktre zracji powierzonych stanowisk iprzynalenoci wykonuj lepiej lub gorzej funkcje zarzdzania od planowania, po kontrol. Proces ten wymaga danych, informacji iwiedzy, awkonsekwencji mdroci osoby zarzdzajcej zwaszcza podejmowania decyzji. To pozwoli reagowa na powstajce zagroenia just in time, pod warunkiem, e owo dziaanie nie spotka si zinercyjnoci ibiurokracj. Rynki bowiem dziaaj on-line, pastwo tak nie dziaa. Niemniej od kogo, jak nie od zarzdzajcych, naley oczekiwa, e w ramach swoich wasnych kompetencji wykonawczych, ustawodawczych, sdowniczych bd podejmowali wiadome iracjonale decyzje. To nie jest moliwo, aobowizek, ktry wostatecznym rozrachunku decyduje otendencjach gospodarki narodowej iskonnociach jednostek do poszerzania gospodarki nieoficjalnej. Co waniejsze, wpywa na kreowanie iprzyjmowanie wzorcw patologicznych lub efektywnych, moralno-etycznych iprawnych. Decyduje zatem wsposb bezporedni owzrocie, przedsibiorczoci czy konkurencyjnoci danego sektora wgospodarce, sumujc wskanik szeroko definiowanego bezpieczestwa ekonomicznego pastwa.
Bibliografia Baker P., Miles I., Rubalcaba L., Plaisier L., Tamminen S. Voldere I. (2008), Study on Industrial Policy and Services, Ecorys, Rotterdam. Berg E., Barry J., Chandler J. (2012), Changing Leadership and Gender in Public Sector Organizations, British Journal of Management, British Academy of Management, London,Volume 23 (3). Brandt J.De. (1999), The concept of labour and competence requirements in the service economy, The Service Industries Journal, 19 (1). Cielak M. (1995), Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujcia, Warszawa. Clark C.A. (1940), The conditions of economic progress, Macmillan, London. European Commission (2000), External services and industrial performance [w:] European Competitiveness Report, Bruksela. Fisher A.G. (1935), The clash of progress and security, Macmillan, London. Foucault M. (2008), The Birth of Biopolitics, Lectures at the College De France 19781979, Palgrave Macmillan, Basingstoke. Grudzewski W.M., Hejduk I.K. (2002), Przedsibiorstwo wirtualne, Difin, Warszawa. Gutmann P.M. (1985), The Subterranean Economy. Redux [w:] W. Gaertner, A. Wenig (red.) The Economist of the Shadow Economy, Berlin.

362

Konrad Raczkowski

Kamiski A. Z., Stefanowicz J.A. (2011), Wydolno strategiczna pastwa: Polska w XXI wieku [w:] J. Kleer, A. P. Wierzbicki, Z. Strzelecki, L. Kunicki (red.), Wizja przyszoci Polski. Studia ianalizy, tom I Spoeczestwo ipastwo, PAN, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus, Warszawa. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. Uz1997 r., nr 78, poz. 483). Kotarbiski T. (1972), Abecado praktycznoci, WP, Warszawa. Kozowski P. (2004), Gospodarka nieformalna w Polsce. Dynamika i funkcje instytucji, Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa. Krupski R. (2005), Powrt do koncepcji systemowych [w:] R. Krupski (red.), Zarzdzanie przedsibiorstwem wturbulentnym otoczeniu, PWE, Warszawa. Kuc B.R. (2010), Kreatywna rola kontroli w zarzdzaniu [w:] S. Duchniewicz (red.), Koncepcje imetody zarzdzania. Teoria ipraktyka, PTM, Warszawa. Ladziski A. (2008), Prawne granice optymalizacji podatkowej, Przegld Podatkowy, nr 6. Mazur S. (2011), Meandry modernizacji administracji publicznej [w:] J. Bober (red.), Planowanie rozwoju instytucjonalnego wsamorzdach lokalnych, Uniwersytet Ekonomiczny wKrakowie, Maopolska Szkoa Administracji Publicznej, Krakw. Mrz B. (2002), Gospodarka nieoficjalna wsystemie ekonomicznym, Warszawa. Munro I. (2012), The Management of Circulations: Biopolitcal Variatons after Foucault, International Journal of Management Review, British Academy of Management, Volume 14 (3). Nakonieczna-Kisiel H. (2006), Zaduenie zagraniczne [w:] J. Dudziski, H. Nakonieczna-Kisiel (red.), Midzynarodowe stosunki finansowe. Wybrane problemy, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoy Biznesu wSzczecinie, Szczecin. Neuwirth R. (2011), System D: The Shadow Economy is the Second Largest in the World, Freakonomics, Chicago [11/01]. North D. (2003), Pojmowanie zmian ekonomicznych i wzrostu gospodarczego [w:] G. Koodko (red.), Globalizacja, marginalizacja, rozwj, Wysza Szkoa Przedsibiorczoci iZarzdzania im. L. Komiskiego, Warszawa. Obj K. (2007), Strategia organizacji. W poszukiwaniu trwaej przewagi konkurencyjnej, PWE, Warszawa. Ordynacja podatkowa (Dz. Uz2012 r., Nr 0, poz. 749). Pakulska T. (2009), Kapita [w:] K. Kuciski (red.), Geografia ekonomiczna, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Krakw. Porat M.U. (1974), Defining an Information Sector in the U.S. Economy, Information Reports and Bibliographies, 5(5)].

Gospodarka nieoficjalna wsystemie

363

Raczkowski K. (2012), Percepcja bezpieczestwa ekonomicznego iwyzwania dla jego zarzdzania wXXI wieku [w:] K. Raczkowski (red.), Bezpieczestwo ekonomiczne. Wyzwania dla zarzdzania pastwem, Wolters Kluwer, Warszawa. Raczkowski K. (2010a), Zarzdzanie wiedz w administracji celnej w systemie bezpieczestwa ekonomiczno-spoecznego, Difin, Warszawa. Raczkowski K., Krukowski A. (2010b), Optymalizacja podatkowa w teorii i praktyce zarzdzania wiedz bezpieczestwa ekonomicznego, Monitor Prawa Celnego iPodatkowego, nr 8, Wydawnictwo BW, Szczecin. Ruthven P. (2012), ASnapshot of Australias Digital Future to 2050, IBISWorld, Santa Monica. Salvatore D. (2008), Microeconomic. Theory and Applications, Oxford University Press, New York-Oxford. Schneider F. (2011), Size and Development of the Shadow Economy of 31 European and 5 others OECD Countries from 2003 to 2012: Some New Fact s, Johannes Kepler University, Linz 31 December. Sewell G. (2011), A second look at the second law [w:] Applied Mathematics Letters, Elsevier, Volume 24. Stankiewicz W. (2006), Zrby ekonomiczne teorii szarej strefy [w:] T. Wojciechowski (red.), Szara strefa gospodarcza w dobie globalizacji: materiay zkonferencji, PWSBiA, Warszawa. Sukowski . (2012), Epistemologia i metodologia zarzdzania, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Szpitter A.A. (2010), Szkoa systemowa [w:] M. Czerska, A.A. Szpitter (red.), Koncepcje zarzdzania. Podrcznik akademicki, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Ustawa opostpowaniu egzekucyjnym wadministracji (Dz. U. z2012 r., Nr 0, poz. 1015). Ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posa i senatora (Dz. Uz2011 r., Nr 7, poz. 29). Wyrok NSA z30 czerwca 2003 r., sygn. akt ISA/Wr 1183/00, LEX 80891, POP 2003/5/136. Wyrok NSA zdnia 24 listopada 2003 r., sygn. akt FSA 3/03, OSP nr 6/2004, poz. 71.