Warszawskie Studia Teologiczne XXIV/1/2011, 219-228

Ks. Grzegorz BACHANEK

SYMBOL W TEOLOGII SZANSA I GRANICE

Tre: 1. Symbol w Pimie witym; 2. Szczeglna wraliwo Ojcw Kocioa i witych; 3. Bogactwo chrzecijaskiej sztuki i ludzkiej kultury; 4. Prostota symbolu i jego zwizek z yciem chrzecijaskim; 5. Symbol jako szansa dla teologii; 6. Problem wieloznacznoci; 7. Niezdolno do rozumienia symboli; 8. Niebezpieczestwo powierzchownoci, naduy i manipulacji; 9. Pokusa mylenia magicznego i ezoteryzmu; 10. Pokusa ucieczki. Sowa kluczowe: symbol, symbolika, teologia symbolu. Keywords: Symbol, Symbolism, Theology of Symbol.

Pojcie symbolu1 budzi dzisiaj szerokie zainteresowanie. Rzeczywisto ta jest badana pod wieloma aspektami przez liczne nauki. Bardzo zwile mona okreli symbol jako ukazanie czego niewidzialnego za pomoc zmysowych form, znakw i gestw, ktre wskazuj poza siebie.2 W poniszym artykule chciabym dostrzegajc moliwoci stosowania wypowiedzi symbolicznych w teologii ukaza take kilka zwizanych z tym zagadnieniem problemw i ogranicze.

1. Symbol w Pimie witym

Symbole wystpuj bardzo czsto w Pimie witym. Bez znajomoci ich znaczenia sens Pisma pozostaje w duej mierze zakryty. Na temat bogatej symboliki biblijnej mamy niezwykle szerok literatur.3 Zjawisku symbolizmu ponaddosownego Biblii powici swoj prac Krzysztof Bardski.4 Sam Chrystus posuguje si jzykiem symboli. Wybierajc dwunastu apostow siga po symbolik dwunastu plemion i w ten sposb symbolicznym gestem
1 Analizie pojcia symbolu powica swoje rozwaania m.in. M. Doga: Por. M. DOGA, Znak jzyk - symbol. Z podstawowych zagadnie komunikacji, Warszawa 1991, 55-75.

J. RATZINGER, Bg i wiat, Krakw 2001, 368. K. Bardski okrela symbol jako swoiste dzieo sztuki utworzone dziki harmonijnemu poczeniu wysikiem intelektu i wyobrani tego, co widzialne, z tym, co niewidzialne, tego, co wyraalne, z tym, co niewyraalne. Por. K. BARDSKI, W krgu symboli biblijnych, Krakw 2010, 5. J.A. Koczowski okrela symbol jako znak umowny penicy funkcj zastpcz wobec pewnego przedmiotu. Por. J.A. KOCZOWSKI, Symbol, w: Religia. Encyklopedia PWN, tom IX, Warszawa 2003, 168.
PANOWICZ,
4

Przykadowo: Por. M. LURKER, Sownik obrazw i symboli biblijnych, Pozna 1989; B. SZCZEA. MROZEK, Atlas zwierzt biblijnych, Wydawnictwo WAM, 2007; B. SZCZEPANOWICZ, Atlas rolin biblijnych: pochodzenie, miejsce w Biblii i symbolika, Krakw : Wydaw. WAM, 2003. Por. K. BARDSKI, Pokarm i napj mioci. Symbolizm w ponaddosownej interpretacji Biblii w Tradycji Kocioa, Warszawa 2004.

220

KS. GRZEGORZ BACHANEK

przedstawia pocztek odnowionego Izraela.5 Dokonuje typowych dla prorokw Izraela aktw symbolicznych. Przeklinajc drzewo figowe ukazuje, co dzieje si z ludami, wsplnotami i grupami niezdolnymi do suby innym.6 W czynach Chrystusa mona dostrzec gbszy symboliczny wymiar wydarze. Cud rozmnoenia chleba jest nawizaniem do mesjaskich oczekiwa Izraelitw na ponowienie si cudu manny. Chrystus dokonuje tego cudu w sposb pokorny, angaujcy ludzi do wzajemnego dawania, wymagajcy, zapowiadajcy Eucharysti.7 Chrystus uczy nas patrze na ksigi Starego Przymierza w gbszy, peniejszy sposb. Poprzez symbol wyraamy szacunek dla Boego Sowa, ktre zawiera w sobie gbi przekraczajc ludzkie moliwoci pojmowania, gbi, w ktr moemy i powinnimy wchodzi przez cae ycie.

2. Szczeglna wraliwo Ojcw Kocioa i witych

Szczegln wraliwo wobec symboli dostrzegamy u Ojcw Kocioa. Mylenie symboliczne jest dla nich czym podstawowym. Przykadowo u w. Augustyna spotykamy wspaniae ukazanie Kocioa jako woni Chrystusa. Obraz kobiety wnoszcej naczynie pachncego olejku przypomina o ukrytej witoci Kocioa i zaprasza do udziau w niej. Wzywa do hojnoci, bycia rozrzutnym, bymy nie bali si chwali Pana Boga. Wskazuje na tajemniczo Kocioa, ktrego w tym, co naprawd istotne, nie da si zmierzy. Podkrela jego powszechno w polemice z donatystami. Zachca, bymy poprzez wszystkie nasze zmysy starali si by bliej Chrystusa. 8 W sakramentach rzeczy naturalne czy te dziea ludzkie staj si symbolami w penym tego sowa znaczeniu. Ojcowie Kocioa przekazuj gbokie znaczenie symboli obecnych w liturgii. Przykadowo Cyryl Jerozolimski w przejmujcy sposb ukazuje sens namaszczenia przy bierzmowaniu czoa, uszu, nozdrzy i piersi. W tym ostatnim namaszczeniu widzi uzdolnienie do duchowej walki moc Chrystusa z potg szatana, przez przywdzianie zbroi Ducha witego.9 Wraliwo wobec symboli cechuje chrzecijaski Wschd. Znany prawosawny teolog Paul Evdokimov wypowiada si w sposb troch schematyczny i dyskusyjny: O ile na Zachodzie to dogmatyk informuje i prowadzi artyst, o tyle na Wschodzie dogmatyk czerpie informacje i uczy si z wizji prawdziwego ikonografa.10 Nie podzielajc w peni tej polemicznej opinii, mona jednak uzna, e wiksza wraliwo wobec chrzecijaskiej symboliki byaby cenna take dla wspczesnej zachodniej teologii.
5 6 7 8 9

J. RATZINGER, Bg i wiat, Krakw 2001, 213. Por. tame, 217n. Por. tame, 227. Por. W. AUGUSTYN, Objanienia Psalmw 21(2), 2, PSP 38, s.166n. Por. CYRYL JEROZOLIMSKI, Katechezy przedchrzcielne i mistagogiczne, Krakw 2000, 332. P. EVDOKIMOV, Sztuka ikony. Teologia pikna, Warszawa 2009, 180.

10

SYMBOL W TEOLOGII

221

Ju w epoce patrystycznej symbolem zaczto nazywa wyznanie wiary. Symbole wiary to krtkie formuy stanowice wyznanie wiary. Obowizuj kadego wiernego. Najbardziej znane to Nicejsko Konstantynopolitaski oraz Apostolski.11 Poniewa w znaczeniu szerszym symbolami nazywamy niektre pisma wyznaniowe protestantyzmu i prawosawia, std niekiedy jako symbolik okrela si wiedz o wyznaniach. Do takiego znaczenia nawizuje Mhler w tytule swego synnego dziea.12 Wraliwo wobec symboli dostrzegamy u witych wszystkich czasw. w. Teresa z Lisieux pragnie by nazywana Teres od Dziecitka Jezus i od witego oblicza.13 Utkane z symboli s homilie w. Jana Vianneya. Na obecno umacniajcych prost wiar symboli w nowoytnych objawieniach maryjnych wskazuje J. Ratzinger. Symboliczne obrazy wystpuj np. w trzeciej tajemnicy fatimskiej. Biskup odziany w biel wchodzcy na strom gr zabity wraz z biskupami, kapanami i wieckimi oznacza dwudziestowieczny Koci Mczennikw.14 Take w objawieniach w Lourdes spotykamy prost symbolik ywej, uzdrawiajcej wody.15 Fakt, e akurat czy wanie ten racjonalistyczny kontekst, w ktrym prosta dusza staje si widzc dusz, znw ukazuje chrzecijastwo jako religi serca i jako uzdrawiajc realno, pozostaje wielkim symbolem.16

3. Bogactwo chrzecijaskiej sztuki i ludzkiej kultury

Niezwyke bogactwo symboli spotykamy w chrzecijaskiej sztuce17, w malarstwie, rzebie, architekturze czy rzemiole, w sztuce wczesnochrzecijaskiej, bizantyjskiej, w sztuce Ormian czy innych ludw Wschodu, w rozwijajcej si od wczesnego redniowiecza sztuce zachodnioeuropejskiej. Poprzez symbole atwiej dostrzegamy bogactwo sztuki chrzecijaskiej szczeglnie staroytnej i redniowiecznej bogactwo teologiczne, artystyczne, zawarte w tych dzieach wiadectwa wiary i ycia modlitwy.18 Bardzo cenne jest spojrzenie na rnorodno sposobw wyraania wiary wystpujcych w kulturach odlegych od naszej, bdcych zaginionymi krlestwami,
11

Por. "Symbol wiary", w: Religia. Encyklopedia PWN, t. 9, Warszawa 2003, 170.

Por. J. A. MHLER, Symbolik: oder Darstellung der dogmatischen Gegenstze der Katholiken und Protestanten nach ihren ffentlichen Bekentnisschriften, Mainz 1833.
13 14 15 16 17

12

Por. J. RATZINGER, W drodze do Jezusa Chrystusa, Krakw 2005, 27. Por. J. RATZINGER, Bg i wiat, Krakw 2001, 286. Por. tame, 288. Tame, 288.

O pocztkach sztuki chrzecijaskiej m.in.: Por. B. FILARSKA, Pocztki sztuki chrzecijaskiej, Lublin 1986; F. W. DEICHMANN, Archeologia chrzecijaska, Warszawa 1994; E. JASTRZBOWSKA, Sztuka wczesnochrzecijaska, Krakw 2008. Szerokie przedstawienie chrzecijaskiej ikonografii spotykamy w: Lexicon der christlichen Ikonographie, red. Engelbert Kirchbaum, t. 1-8, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1994.
18

222

KS. GRZEGORZ BACHANEK

jak np. kultura wizygocka.19 Ale take ubogacajce moe by spojrzenie na sztuk polsk.20 W symbolice chrzecijaskiej wyraa si cae bogactwo ludzkiej kultury. Autorzy chrzecijascy czsto czerpi z symboliki wystpujcej w kulturach istniejcych wczeniej. Autor Fizjologa21 siga do myli greckiej, egipskiej, perskiej czy nawet indyjskiej. Wiele symboli samego Pisma witego wystpuje take w innych kulturach(egipskiej, sumeryjskiej, babiloskiej, hetyckiej, perskiej czy greckiej). W protestantyzmie pojawi si zarzut ulegania przez chrzecijan w czasach poapostolskich pogaskiemu sposobowi mylenia. W XIX wiecznej historii religii czsto ukazywano nie tylko samo chrzecijastwo, ale cay wiat myli biblijnej jako owoc wpyww ssiednich kultur i religii. Poszczeglne kultury oddziauj na siebie, ubogacaj si. Pan Bg objawia siebie poprzez ludzki jzyk, kultur, sposb rozumienia symboli. Wiara biblijna jest jednak w swojej istocie czym oryginalnym. Przejmujc elementy innych kultur rwnoczenie je oczyszcza i pogbia. Nie ma jednak nic niewaciwego w tym, e wiara nasza jeli tylko istotnie staramy si zachowa pen wierno nieomylnej i niezmiennej nauce Chrystusa Pana korzysta z wartoci takiej czy innej kultury, a nawet religii.22 W symbolice chrzecijaskiej moemy dostrzec oczyszczone bogactwo ludzkiej kultury, dowiadcze, refleksji i przey tysicleci. Ostatecznie podstaw wszelkiej symboliki jest Boe dzieo stworzenia. W kosmosie, ktry Pan Bg powoa do istnienia, wszystko jest symbolem.

4. Prostota symbolu i jego zwizek z yciem chrzecijaskim

Niezwykle cenna jest prostota symbolu. Chrzecijanie pierwszych wiekw znali symbole bardziej ni alfabet. Symbole stanowiy mow obrazw powszechnie czyteln dla odbiorcw. Ojcowie Kocioa goszc kazania do ludu czerpali przykady ze wiata symboli. Symbole byy obecne w malarstwie i epigrafice katakumbowej, znajdujemy je w ruinach chrzecijaskich domw i na nagrobkach, w niejednokrotnie spotykanej w wityniach sztuce mozaikowej. Na denie pierwszych artystw chrzecijaskich do klarownoci i prostoty w subie prawdy, rezygnacj z ideau wiernego podobiestwa, pomijanie szczegw wskazuje Gombrich.23 Pozorny prymitywizm sztuki wczesnochrzecijaskiej nie musi by wynikiem braku umiejtnoci, ale wyraa denie do przejrzystego ukazywania Boej prawdy.
Por. N. DAVIES, Zaginione krlestwa, Krakw 2010, 21-40. Przesania symboliczne i ideowe sztuki chrzecijaskiej na wybranych polskich przykadach omawia M. Roek: Por. M. ROEK, Idee i symbole sztuki chrzecijaskiej, Krakw 2010. 21 Zwize wprowadzenie do tego dziea znajdujemy w: S. KOBIELUS, Bestiarium chrzecijaskie. Zwierzta w symbolice i interpretacji. Staroytno i redniowiecze, Warszawa 2002, 26-29. 22 J. SALIJ, "Skd si wzio Boe Narodzenie?", Idziemy 2009, nr 52, 39. 23 Por. E. H. GOMBRICH, O sztuce, Warszawa 1997, 128.
20 19

SYMBOL W TEOLOGII

223

We wczesnym redniowieczu symbol jest najczciej stosowanym rodkiem wyrazu. Malarstwo, rzeba, architektura, muzyka tego czasu s niezrozumiae bez znajomoci jzyka symboli. Nawet gdy w XIII wieku w sztuce znacznie czciej pojawiaj si postacie ludzkie to przewanie maj charakter personifikacji cnt, wad, sztuk, nauk, rnych okresw ycia. Dzisiaj niestety musimy si tego jzyka symboli bogatego i wieloznacznego uczy na nowo. Niejednokrotnie nie potrafimy uj caego bogactwa chrzecijaskiej symboliki. Ale i w naszych czasach szczeglnie dla ludzi yjcych w kulturze obrazu, ulegajcych oddziaywaniu telewizji symbol ma czsto wielkie znaczenie. Dociera do kadego czowieka, take tego najmniej wyksztaconego. Niezwyka jest sia oddziaywania symbolu i jego zdolno dotykania ludzkiego serca. O aktualnoci problematyki dydaktyki symbolu pisze C. Rogowski.24 W epoce rozwijajcej si turystyki take religijnej i pielgrzymowania sens symboliki chrzecijaskiej budzi naturalne zainteresowanie.25 Wyrany jest zwizek symbolu z yciem chrzecijaskim. Symbol suy budowaniu, umacnianiu i rozpoznawaniu tosamoci chrzecijaskiej. Std ma ogromne znaczenie i dla samego chrzecijanina i dla caej wsplnoty. Przypomina, e chrzecijastwo nie jest tylko teori ale odnosi si do ycia, codziennoci. Symbol odsania czowieka. Umoliwia mu otwarcie si na gbszy wymiar rzeczywistoci i zarazem gbszy wymiar wasnego ycia. Postawa symboliczna jest bezinteresowna i kontemplacyjna, czy wdziczno, pokorny zachwyt z prac rozumu.26

5. Symbol jako szansa dla teologii

Teologiczn podstaw wypowiedzi symbolicznych stanowi zwizek symbolu z tajemnic stworzenia. Podstaw jzyka symboli stanowi naturalna symbolika kosmosu wynikajca z tajemnicy stworzenia. Kady stworzony byt dostrzegalny zmysami wskazuje na to, co wieczne, wskazuje na Stwrc, ktry powoa wiat do istnienia. Czowiek jako istota cielesno-duchowa potrzebuje symboli, aby przybliy sobie to, co duchowe. Niekiedy odczuwanie bogatej treci symboli moe powiedzie mu wicej ni sowa ujmujce rzeczywisto w sposb czstkowy i stopniowy. Sigajc do symboli afirmujemy prawd o tajemnicy stworzenia. Symbol stanowi uznanie tajemnicy Boga, ktra w swoim zasadniczym wymiarze wymyka si moliwociom ludzkiej analizy, przypomina o Boej transcendencji. Gdy wskazujemy na podobiestwo midzy Stwrc i stworzeniem, to zawsze niepodobiestwo midzy nimi jest jeszcze wiksze27
24 25 26

Por. C. ROGOWSKI, "Symbol w kontekcie socjo-kulturowym", STV 36(1998) nr 1, 177-186. Por. U. JANICKA-KRZYWDA, Patron-atrybut-symbol, Pozna 1993. Por. J. A. KOCZOWSKI, "Symbol", w: Religia. Encyklopedia PWN, t. 9, Warszawa 2003, 169. SOBR LATERASKI IV, DS. 806.

27

224

KS. GRZEGORZ BACHANEK

Symbol pomaga nam dostrzec ukryte zwizki poszczeglnych prawd Objawienia, ktre w zwykej analizie teologicznej s sabiej dostrzegalne. Dla przykadu w motywie Jeruzalem dostrzegamy radosn prawd o obecnoci Boga w Kociele, zwizek Kocioa pielgrzymujcego i przeladowanego z chwalebnym, wspzaleno wsplnoty i ludzkiej duszy jako miejsca zamieszkiwania Boga w czowieku, czy wyjtkowy zwizek Maryi z Kocioem.28

6. Problem wieloznacznoci
Oczywicie obok tych niezwykle pozytywnych aspektw rzeczywistoci symbolu, napotykamy cay szereg problemw, trudnoci i niebezpieczestw. Symbol charakteryzuje si niejasnoci, brakiem precyzji i wieloznacznoci. Std nierzadko bywa rozumiany opacznie, bdnie. W przypadku zej woli atwiej mona nim manipulowa znieksztacajc chrzecijaskie ordzie. Niekiedy jeden autor w jednym konkretnym tekcie ukazuje rne znaczenia omawianego symbolu. Przykadowo w. Efrem ukazujc dary ofiarowane przez Mdrw Chrystusowi przedstawia obok siebie trzy interpretacje. Wedug pierwszej zoto odpowiada ludzkiej naturze Chrystusa, kadzido Boskiej naturze, mirra jest znakiem mierci. Wedug drugiej zoto oznacza Krla. Wedug trzeciej zoto wskazuje na Tego, ktrego czcimy, mirra i kadzido na naszego Lekarza.29 Dwudziestowieczne prby powrotu do poznania symbolicznego w teologii (np. P. Ricoeur, Ch. A. Bernard, H.U. von Balthasar, K. Rahner) raczej nie tworz jednolitej, spjnej koncepcji myli. K. Klauza podkrela rol elementu podmiotowego w poznaniu symbolicznym, w odrnieniu od poznania pojciowego zwizanego z wymiarem obiektywnym.30

7. Niezdolno do rozumienia symboli

Niektre symbole s dzisiaj ju nieczytelne, Wydaje si, e przemawiaj jzykiem zapomnianym. Czasami ta nieczytelno zwizana jest z brakiem wiedzy i tutaj wystarczy pewne wprowadzenie w sens symbolu czy sposb mylenia i odczuwania epoki, z ktrej pochodzi dzieo sztuki chrzecijaskiej. Ale czsto problem jest powaniejszy, zwizany z gbokimi zmianami kulturowymi. W staroytnoci wierzono w istnienie gryfa, czyli zwierzcej hybrydy o uskrzydlonym lwim cielsku, silnych szponach i orlej gowie. W redniowieczu uznawano niekiedy gryfa ze wzgldu na jego podwjn natur za jeden z symboli Chrystusa. Dzisiaj ten symbol wydaje si i obcy i teologicznie wtpliwy.31
Na cztery znaczenia symboliczne miasta Jeruzalem wskazuje K. Bardski: Por. K. BARDSKI, W krgu symboli biblijnych, Krakw 2010, 6. 29 Por. SW. EFREM, Diatessaron 2, 5, 18-25, Karmi Was tym, czym sam yj. wita, red. M. Starowieyski, Warszawa 1984, 71. 30 Por. K. KLAUZA, "Hermeneutyczna warto symbolu ikonograficznego", Roczniki Teologiczne 49(2002) z. 2, 105. 31 Por. D. FORSTNER, wiat symboliki chrzecijaskiej, Warszawa 2001, 342-344.
28

SYMBOL W TEOLOGII

225

Osabieniu ulega zdolno do mylenia symbolicznego. Symbole kojarz si czsto z czym dziecinnym, nienaukowym, naiwnym, dowolnym. Czowiek bombardowany nieustannie obrazami w telewizji traci czsto zdolno koncentracji, wyobrani czy wraliwoci na pikno. Przy osabieniu ycia religijnego, szczeglnie modlitwy, symbol religijny moe wydawa si czym pustym. Zbyt dugie wprowadzenia w sens symbolu skupiaj nasz uwag na nim samym, a utrudniaj dostrzeenie rzeczywistoci, do ktrej on odsya. Podobnie, jeli skupiamy ca nasz uwag na szybie, przestajemy widzie wiat, ktry rozpociera si za oknem. Czsto pojawia si konieczno rozrnienia paszczyzny refleksji. W dzieach autorw staroytnych i redniowiecznych czsto w jednym utworze dostrzegamy rne paszczyzny refleksji, np. przyrodnicz, mdrociow, czy teologiczn. W ocenie tej refleksji warto zachowa du ostrono. Naiwne od strony przyrodniczej rozwaania mog pochodzi od najwybitniejszych wczesnych autorytetw naukowych np. Pliniusza czy Arystotelesa. Naiwnoci na paszczynie refleksji przyrodniczej moe towarzyszy gboka refleksja dotyczca czowieka, pikna przyrody czy rzeczywistoci duchowej. Wielu uczonych uwaa, e staroytne ludy przewyszay nas pod niektrymi wzgldami. Autor piszc o istotach legendarnych moe doskonale zdawa sobie spraw, e nie istniay one w rzeczywistoci. Przykadowo artyci wczesnochrzecijascy przedstawiajc Chrystusa jako Orfeusza chc ukaza Chrystusa jako tego, ktry wypenia ludzkie oczekiwania wyraone w micie o Orfeuszu, Chrystusa, ktry posiada nad ludzkimi sercami wyjtkow duchow wadz. To, co staroytni pragnli zobaczy w obrazie Orfeusza znaleli rzeczywicie spenione w Chrystusie.32 Znaczc encyklopedi przyrodnicz napisa Albert Wielki (De animalibus). Stworzy on w XIII wieku swoiste kompendium przyrodoznawstwa obejmujcego anatomi, botanik, embriologi, zoologi i systematyk, a take kwestie hodowli, leczenia czy tresury zwierzt. Korzysta z wasnych, wnikliwych obserwacji przyrody. Krytycznie sprawdza wiele informacji podawanych przez Pliniusza. Nie znajdujemy tutaj komentarza moralnego czy teologicznego. Mona dostrzec w tym dziele wany etap ksztatowania si metody bada opartych na obserwacji i eksperymencie wspczesnych nauk przyrodniczych. Znacznie czciej jednak autorzy chrzecijascy skupiaj si na refleksji teologicznej, a o wiecie przyrody mwi raczej szukajc analogii ukazujcej rzeczywisto Boga, czy te przykadu oywiajcego zainteresowanie czytelnika.

8. Niebezpieczestwo powierzchownoci, naduy i manipulacji

Niekiedy chrzecijaskie symbole maj ogromn si oddziaywania przekraczajc daleko widzialne granice Kocioa. Ale rwnoczenie bywaj rozumiane w sposb niesychanie powierzchowny, wybirczy odchodzcy od widzenia w chrze32

Por. D. FORSTNER, wiat symboliki chrzecijaskiej. Leksykon, Warszawa 2001, 340n.

226

KS. GRZEGORZ BACHANEK

cijastwie zobowizujcej prawdy: to zdumiewajce, e owa noc w stajence rwnie poza granicami chrzecijaskiego wiata staa si symbolem, wobec ktrego mao kto potrafi obojtnie przej. Musimy jednak doda, e temu upowszechnieniu si symbolu towarzyszy jego ogromna banalizacja Oczywicie, wci jeszcze utrzymuje si poblask radoci, jakiej ludzie doznali na wie, e Bg sta si czowiekiem. Ale usiuje si tu zachowa jedynie co, co w narodzinach Chrystusa byo pikne i poruszajce, natomiast uwolni si od wymaga, ktre implikuje to wydarzenie.33Ale mona by tutaj odwrci problem. Czy my chrzecijanie potrafimy wymagajc prawd Chrystusa w sposb pikny i porywajcy, w sposb bliski take ludziom, ktrzy w Chrystusa jeszcze nie wierz? Moemy niestety w sposb zasadniczy znieksztaci Boe ordzie, na ktre wskazuje symbol: Jako czysta wymiana towarw wito Boego Narodzenia zostaje zdominowane przez nasz autokratyzm, staje si narzdziem nienasyconego egoizmu, posiadania i wadzy34 Niekiedy problemem staje si take oskarenie o manipulacj. W zwizku ze sporem o krzy przed paacem prezydenckim widzimy jak ostrej polaryzacji pogldw towarzyszy wielka atwo oskare. Tego rodzaju oskarenia nie zawsze a przynajmniej nie wobec kadego s zasadne. Wobec niektrych osb bywaj gboko krzywdzce. Wspczenie symbol bywa wykorzystywany w prbach relatywizacji prawdy chrzecijaskiej. Nie mona przeciwstawia sobie symbolu i faktu. Nie powinnimy pochopnie ogranicza Boych moliwoci i traktowa ewangelicznych opowiada o cudach Chrystusa jako jedynie symboli, odmawiajc im wartoci relacji o rzeczywistych wydarzeniach.35 Gnostycyzm zwizany by z poezj i muzyk i std staroytny Koci jest ostrony wobec poetyckich i muzycznych innowacji.36 Znane jest wspczesne zjawisko inwersji symboli.37 Nierzadko mamy do czynienia z otwart wrogoci wobec symboli chrzecijaskich w przestrzeni publicznej. W 2009 roku Trybuna Praw Czowieka w Strasburgu uzna, e wieszanie krzyy we woskich szkoach oznacza naruszenie wolnoci religijnej. Od kilkudziesiciu lat trwa szczeglnie w Stanach Zjednoczonych i Europie proces usuwania znakw religijnych z przestrzeni publicznej. O moliwych przyczynach tego zjawiska pisze J. Salij.38 Wobec tej wrogoci niekiedy brakuje nam odwagi. W obronie symboli chrzecijaskich nie zawsze potrafimy poczy odwag i roztropno.

J. RATZINGER, Bg i wiat, Krakw 2001, 199n. Tame, 200n. 35 Por. tame, 228. 36 Por. J. RATZINGER, Nowa pie dla Pana, Krakw 1999, 167. 37 Por. tame, 115. 38 Por. J. SALIJ, "Europa bez krzya?", Idziemy 2009, nr 46, 14-17. Autor wymienia tutaj m.in. faszywe poczucie niewinnoci, przekonanie o moliwoci istnienia przestrzeni neutralnej wiatopogldowo i negatywn ocen religii a w szczeglnoci chrzecijastwa.
34

33

SYMBOL W TEOLOGII

227

9. Pokusa mylenia magicznego i ezoteryzmu

Oczywicie wskutek grzechu poznanie ludzkie take symboliczne ulego zamieniu. Pismo wite przypomina o licznych przypadkach, gdy ludzie zamiast doj do Stwrcy poprzestawali na symbolu i oddawali mu cze bosk. w. Pawe pisze o pogaskim myleniu tych, ktrzy znikczemnieli w swoich mylach i zamione zostao bezrozumne ich serce. I zamienili chwa niezniszczalnego Boga na podobizny i obrazy miertelnego czowieka, czworononych zwierzt i pazw (Rz 1, 21.23). W rnych religiach istniejcych w historii moemy dostrzec zarwno lady prawdy o Bogu i czowieku, wielk tsknot i poszukiwania, jak i liczne bdy i nieprawoci. Bogactwo symboliki, pikno artystycznego wyrazu, czy przejmujce misteria nie zawsze cz si z prawd o Bogu, wiecie i czowieku. Tym niemniej wydaje si, e staroytne ludy pod pewnymi wzgldami mogy nas przewysza, gdy chodzi o religijno i wraliwo na symbole. Zdeformowane przez grzech mylenie symboliczne nierzadko niestety wyraao si i wyraa w magii i czarach. Usiuje si tutaj wykorzysta niezwyke lub demoniczne moce by pomc bd zaszkodzi czowiekowi. Czsto prbuje si przez symbol oddziaywa na samego czowieka. 39 Coraz liczniej pojawiaj si ksiki ukazujce symbole w kontekcie ezoterycznym.

10. Pokusa ucieczki

Pojawia si pytanie, czy zainteresowanie teologa problematyk symbolu nie bywa niekiedy jak subteln form ucieczki od najbardziej istotnych zada stojcych przed nim, zada zwizanych z bliszym poznaniem Pana Boga i osigniciem zbawienia, czy nie wie si z pozostawieniem trudnych problemw wymagajcych pilnego rozstrzygnicia dotyczcych zarwno poznania jak i chrzecijaskiego ycia. Zainteresowanie problematyk symbolu moe czy si z zaniedbaniem problematyki filozoficznej jako i trudniejszej i mniej popularnej. W szczeglnoci dowartociowanie symbolu w refleksji teologicznej moe si wiza z odejciem od arystotelesowskiej teorii poznania.40

Podsumowanie
Symbole spotykamy powszechnie w Pimie witym. Sam Chrystus Pan posuguje si ich jzykiem. Szczegln wraliwo wobec symboli zauwaamy u Ojcw Kocioa i wielkich witych pniejszych wiekw. Symbole wystpuj w yciu Kocioa a szczeglnie w liturgii. Dostrzegamy je w objawieniach maryjnych. Nie39
40

Por. D. FORSTNER, wiat symboliki chrzecijaskiej, Warszawa 2001, 8-10.

K. Klauza przedstawia nastpujce etapy marginalizacji symbolu w refleksji teologicznej arystotelizm, kartezjanizm, owiecenie i pozytywizm: Por. K. KLAUZA, Hermeneutyczna warto symbolu ikonograficznego, Roczniki Teologiczne, 2002, T. 49, z. 2, 106.

228

KS. GRZEGORZ BACHANEK

zwyke bogactwo symboli spotykamy w chrzecijaskiej sztuce poczynajc od jej najwczeniejszych przejaww. W symbolice chrzecijaskiej moemy dostrzec oczyszczone bogactwo ludzkiej kultury, a ostateczn jej podstaw stanowi Boe dzieo stworzenia. Symbole pomagaj nam uzna tajemnic Boga i dostrzec ukryte zwizki poszczeglnych prawd Objawienia. Su budowaniu chrzecijaskiej tosamoci. Przemawiaj nie tylko do wyksztaconych. Uznajc warto symboli widzimy rwnoczenie szereg problemw zwizanych z korzystaniem z ich bogactwa np. problem wieloznacznoci. Niejednokrotnie okazujemy si niezdolni do ich rozumienia. Pojawia si niebezpieczestwo powierzchownoci, naduy, manipulacji. Bywaj wykorzystywane w prbach relatywizacji prawdy chrzecijaskiej. Inne niebezpieczestwa to pokusa mylenia magicznego czy pokusa ucieczki. Chrzecijaskie symbole niejednokrotnie spotykaj si ze sprzeciwem a wok nich ogniskuj si ostre konflikty.

SYMBOLISM IN THEOLOGY OPPORTUNITY AND BOUNDARIES Summary

The Bible is filled with symbolism. Jesus Christ uses symbolism in His teachings. This sensitivity to symbolism is also visible in the works of the Church Fathers and later Saints. There is also symbolism in Church liturgy. We see symbolism in Marian apparitions. Religious art is filled with rich symbolism from its earliest beginnings. In Christian symbolism we find a richness of refined human culture which is based on the essence of creation which belongs to God. Symbolism helps us to discover the mysteries of God and it broadens our understanding of the truths of revelation. Symbolism also helps to build our Christian identity by being accessible to all not only to the erudite. After realizing the value of symbolism we also realize the problems with its interpretation, for example a multiplicity of meanings attributed to one symbol. Often we are also unable to understand symbol. When studying symbolism, there is also a danger of shallowness of understanding, abuse or manipulation of meaning. Symbolism is sometimes used to promote relativism within Christian truths. Another danger is in promoting the belief in magic or temptation of escape from the reality. Often Christian symbols are met with resistance and they can attract serious conflicts.