M.A.

Karpierz, Fizyka

3. Podstawy teorii wzgldnoci Wzgldno praw Prawa przyrody maj jednakow posta we wszystkich ukadach tzn. nie ma wyrnionego punktu odniesienia we Wszechwiecie (Ziemia porusza si w Ukadzie Sonecznym, ktry porusza si wok centrum naszej Galaktyki, ktra oddala si od innych galaktyk itd.). Wyrnienie pewnych ukadw wie si jedynie np. z tym, e pojawiaj si w nich siy lub, e pewne obiekty s w nich nieruchome (np. z punktu widzenia ludzi wyrnionym ukadem jest ukad zwizany ze rodkiem Ziemi, lecz prawa fizyczne obowizujce na Ziemi s takie same na kadej innej planecie o takim samym przyspieszeniu grawitacyjnym na jej powierzchni). wiato rozchodzi si w prni nie wyrnia adnego ukadu odniesienia wszystkie ukady dla wiata s rwnowane prdko wiata w prni wzgldem kadego ukadu odniesienia jest taka sama. Zostao to potwierdzone dowiadczalnie: Michelson (w 1881) wykaza, e nie ma orodka (nazywanego eterem) koniecznego do rozchodzenia si wiata i w przeciwiestwie np. do fal dwikowych wiato propaguje si w prni. W laboratorium CERN (w 1964) dokonano pomiaru prdkoci fotonw emitowanych przez mezony o poruszajce si z prdkoci 0,99975c i pokazano, e bez wzgldu na prdko rda wiata jego prdko jest zawsze taka sama. Dodawanie prdkoci Skoro prdko wiata ma tak sam warto wzgldem kadego obserwatora to nie obowizuje klasyczna regua dodawania v = v' + v0 v' prdkoci, mwica, e prdko v' mierzona przez obserwatora poruszajcego v0 si z prdkoci v0 rni si od prdkoci v mierzonej przez nieruchomego obserwatora o warto v0: v = v' + v0. Aby prdko wiata bya identyczna dla v v' + v0 wszystkich obserwatorw prdko v'~c wzgldna wynosi: v'+ v 0 v'+ v 0 v= v= v ~c + 1 v' v 0 / c 2 0 1 + v' v 0 / c 2 i wwczas, gdy v' = c to rwnie v = c. Natomiast, jeli v'<c to zawsze v<c. Dla prdkoci maych w porwnaniu z prdkoci wiata v'v0<<c2 wzr ten staje si identyczny z klasycznym. W oglnoci nie jest moliwe, aby obiekt o skoczonej masie mg osign prdko wiata w prni c. Dylatacja czasu Rozpatrzmy nastpujcy proces: wiato od punktu A biegnie do punktu B na zwierciadle oddalonym o odlego L, odbija si i wraca do pocztkowego punktu C = A. Czas przelotu w obie strony L wynosi 2t = 2L/c. Ten sam proces obserwowany z innego ukadu odniesienia wyglda inaczej. Jeli rdo wiata i zwierciado odbijajce znajduj si na wzku poruszajcym si z prdkoci v0 to droga, ktr przebywa
B ct ct

A=C

3.1

M.A. Karpierz, Fizyka

wiato od punktu pocztkowego do zwierciada i z powrotem jest dusza, gdy zanim wiato dotaro do punktu pocztkowego wzek przejecha pewn odlego. Jednak prdko wiata jest taka sama, std czas na to potrzebny musi by duszy. Z trjkta prostoktnego uzyskuje si: (ct')2 = (v0t')2 + L2, czyli (c2 v02)t'2 = L2. Czas, jaki trwa ten proces: 2L 2L . 2t ' = > 2t = 2 L c / c2 c 1 v0
B' ct' ct'

Porwnujc czas trwania tego samego procesu mierzony v0 A' C' wzgldem dwch rnych punktw odniesienia uzyskuje si, zatem: t , t' = 2v0t' 2 1 v0 / c2 gdzie czas t mierzony w ukadzie wasnym (w ktrym zachodzi proces), jest krtszy ni czas t' w ukadzie wzgldem ktrego ukad wasny si porusza. Wyduenie czasu spowodowane poruszaniem si ukadu nazywa si dylatacj.
7 6 5 4

3 2 1

Zjawisko dylatacji staje si znaczce dopiero przy prdkociach porwnywalnych z prdkoci wiata. Nawet, gdy v0 = c/2 to wyduenie wynosi jedynie kilkanacie procentw: t'/t 1,15. Aby wyduenie czasu byo dwukrotne naley porusza si z prdkoci rwn 87% prdkoci wiata.
0.2 0.4

Dylatacja czasu jest dobrze potwierdzona w licznych eksperymentach i tumaczy wiele zjawisk. Min. potwierdza wyduenie redniego czasu ycia szybko poruszajcych si czstek, (bo w ukadzie wasnym czstki, czyli takim, w ktrym ona jest nieruchoma, czas upywa wolniej ni w ukadzie laboratoryjnym, wzgldem ktrego porusza si ona z du prdkoci). Przykadowo miony maj redni czas ycia 2,2106 s a docieraj do powierzchni Ziemi, mimo, e s wytwarzane w grnych warstwach atmosfery (przebywaj odlego rzdu 100km, czyli gdyby czas ich ycia si nie wyduy musiayby porusza si z prdkoci przeszo 100-krotnie przewyszajc prdko wiata). Wspomniane na pocztku mezony o wykorzystane do pomiaru prdkoci wiata, poruszajce si z prdkoci 0,99975c, ulegay rozpadowi po czasie prawie 45 razy duszym ni mezony nieruchome.
0 0.0

t'/t

v0/c

0.6

0.8

1.0

Dylatacj czasu mona zmierzy rwnie dla maych prdkoci. W 1972 roku w USA umieszczono w samolotach pasaerskich okrajcych Ziemi po 4 zegary cezowe i porwnano ich wskazania z zegarami pozostawionymi w laboratorium. W rzeczywistoci z powodu ruchu obrotowego Ziemi, wzgldem nieruchomego inercjalnego ukadu odniesienia najwolniej poruszay si zegary w samolotach leccych na zachd. Po powrocie zegary lecce na wschd byy opnione o 60ns a lecce na zachd spieszyy si o 270ns w stosunku do zegarw laboratoryjnych. Oprcz wpywu efekt kinematyczny rzdu 100ns na pomiar mia wpyw efekt grawitacyjny rzdu +150ns.

3.2

M.A. Karpierz, Fizyka

Czasoprzestrze Czas w teorii wzgldnoci nie jest wielkoci niezalen od ukadu odniesienia i traktuje si go podobnie jak wsprzdne pooenia. Przestrze (trjwymiarowa) z czasem tworzy zatem czterowymiarow czasoprzestrze. Aby wymiar wsprzdnej czasowej by taki sam jak wymiary wsprzdnych przestrzennych, czas na swojej osi pomnoony jest przez prdko wiata. Wykres przedstawiajcy dwa wymiary (czasowy i v<c ct jeden przestrzenny) przedstawiony jest obok. Punkty w v=c v=-c czasoprzestrzeni okrelaj zdarzenia, ktrym C przyporzdkowane jest miejsce i czas. Wzgldem punktu O (obserwator umieszczony w pocztku ukadu D wsprzdnych: x = 0, t = 0) zdarzenia A i B miay miejsce w przeszoci (t<0) za zdarzenia C i D dopiero O x si odbd (t>0). Prdko wiata jest prdkoci graniczn rwnie dla przesyania informacji. Dlatego o B zaistnienia zdarzenia mona si dowiedzie dopiero po czasie nie krtszym ni potrzebny na przebycie przez A wiato odlegoci dzielcej od zdarzenia. Informacja o zdarzeniu A moga dotrze do obserwatora O nawet z prdkoci mniejsz ni c (kropkowana zielona linia v = x/t<c). Jednak informacja o zdarzeniu B dotrze do miejsca x = 0 dopiero w przyszoci. Dlatego do przeszoci obserwatora O nale tylko zdarzenia wewntrz obszaru ograniczonego liniami wiata v = c i v = c (obszar zaznaczony). Podobnie jest ze zdarzeniami w przyszoci: na zdarzenie C mona mie jeszcze wpyw bdc w miejscu O, podczas gdy zdarzenie D odbdzie si niezalenie od zdarzenia O. Std do przyszoci zdarzenia O naley tylko obszar zaznaczony (zawierajcy te zdarzenie C), podczas gdy pozostae zdarzenia s niezalene od zdarzenia O.
ct Ukad poruszajcego si obserwatora ct' ct=x Pocztek ukadu wsprzdnych przestrzennych wraz z ct'=x' upywem czasu przesuwa si wzdu osi wsprzdnej czasowej (zdarzenie O okrela pooenie pocztku ukadu przestrzennego x = 0 w chwili t = 0). Dlatego o czasu x' mona traktowa jako pooenie w czasoprzestrzeni obserwatora znajdujcego si w pocztku ukadu przestrzennego. Jeli drugi obserwator oddala si z O x prdkoci v0<c, to jego pooenie wyznacza prosta nachylona do osi ct. Prosta ta wyznacza jednoczenie o czasu ct' dla tego drugiego obserwatora, (ktry znajduje ct ct' si w pocztku swojego ukadu wsprzdnych ctP P przestrzennych). W klasycznym podejciu o wsprzdnej przestrzennej x' drugiego obserwatora ctP' powinna pokrywa si z osi x. Jednak z warunku, e prdko wiata jest jednakowa dla wszystkich x' obserwatorw wynika, e linia wyznaczajca promie xP' wietlny (okrelona przez ct = x a dla drugiego ukadu O xP x ct' = x') jest dwusieczn kta pomidzy osi czasow ct (ct') i przestrzenn x (x') w kadym ukadzie. W rezultacie o x' jest nachylona symetrycznie do osi x tak jak o ct' do osi ct. Wsprzdne zdarzenia P wyznacza si w ukadzie poruszajcym si (x',ct') tak jak w ukadach z nieortogonalnymi osiami.

3.3

M.A. Karpierz, Fizyka

Jednoczesno zdarze Na wykresie czasoprzestrzennym obok zaznaczone s ct ct' dwa zdarzenia P i Q oraz odpowiadajce im ct Q wsprzdne czasowe w dwch ukadach odniesienia Q ctP (nieruchomym i poruszajcym si). W ukadzie P ct ' nieruchomym zdarzenie P zaszo przed zdarzeniem Q P (tP<tQ) natomiast w ukadzie poruszajcym kolejno ctQ' x' zdarze bya odwrotna (tP'>tQ'). Skoro kolejno tych zdarze jest rna dla rnych obserwatorw nie mona x O powiedzie w sposb bezwzgldny, ktre z nich zaszo wczeniej. Taka niejednoznaczno dotyczy tylko zjawisk niezalenych od siebie, tzn. takich, dla ktrych informacja pomidzy nimi musiaaby si porusza szybciej ni prdko wiata (odcinek je czcy ley na prostej odpowiadajcej prdkoci nadwietlnej). Oznacza to, e ani zdarzenie P nie moe wpyn na przebieg zdarzenia Q ani na odwrt. Zdarzenia te s od siebie odseparowane przestrzennie. Kolejno zdarze nie budzi wtpliwoci w momencie, gdy jedno ze zdarze znajduje si w obszarze przeszoci (lub przyszoci) drugiego zdarzenia (tak jak np. zdarzenia A i O lub O i C na pierwszym z wykresw czasoprzestrzeni).
ct2 Kontrakcja dugoci Rozpatrzmy teraz proces, gdy wiato biegnie wzdu wzka o A=C B ct1 dugoci L. Czas t1 przelotu do przodu (od A do B) jest rwny czasu powrotu t2 (od B do C) a czas przelotu w obie strony wynosi t = t1 + t2 = 2L/c. Dla tego samego procesu L obserwowanego w ukadzie, wzgldem ktrego wzek si porusza z prdkoci v0, wiato biegnc do przodu (od A' do B') przebywa dusz drog ni biegnc z powrotem (od B' do C'). Odlegoci te wynosz odpowiednio: ct1 ' = L'+ v 0 t1 ' , oraz ct 2 ' = L' v 0 t 2 ' , a zwizane z tym czasy: L' L' t1 ' = . , oraz t 2 ' = ct1' c v0 c + v0 A' B' Cakowity czas przelotu w obie strony wynosi w rezultacie: v0 2 L' c 2 L' t ' = t1 '+t 2 ' = = . 2 L' (c v 0 )(c + v 0 ) c 1 v 0 c2 v0t1' Jednoczenie zgodnie ze zjawiskiem dylatacji pomidzy czasami t i t' zachodzi zwizek ct2'

C'

B' v0 L'

2 t = t' 1 v0 / c 2 , ktry moe by speniony

jedynie wtedy, gdy dugo wzka w ukadzie poruszajcym si L' jest mniejsza ni w ukadzie nieruchomym (wasnym) L:
2 L' = L 1 v 0 / c2 L .

v0t2'

Skrcenie wymiarw podunych nazywane jest kontrakcj dugoci. Relatywistyczna kontrakcja dugoci midzy innymi tumaczy powstawanie pola magnetycznego. W ukadzie nieruchomych adunkw istnieje tylko pole elektryczne a pole magnetyczne wytwarzane jest przez poruszajce si adunki. Ruch adunkw tworzy prd
3.4

M.A. Karpierz, Fizyka

elektryczny, ktry obrazowo przedstawiony jest na rysunku obok jako strumie adunkw dodatnich i ujemnych. Jeli v(+) adunki dodatnie i ujemne si rwnowa (jest ich tyle samo + + + + + i poruszaj si z jednakowymi prdkociami w przeciwnych v() kierunkach), to nie ma pola elektrycznego. Dlatego, gdy x() adunek q jest nieruchomy (v = 0), to nie dziaa na niego adna sia. Jednak, gdy adunek q zaczyna si porusza rwnolegle do kierunku prdu z prdkoci v, to w jego v ukadzie wasnym prdko adunkw dodatnich jest inna q ni prdko adunkw ujemnych. W rezultacie relatywistycznego skrcenia odlegoci midzy adunkami x(+) i x() staj si rne (bo rne s prdkoci), co powoduje e liczba adunkw dodatnich na jednostk dugoci jest inna ni adunkw ujemnych. Oznacza to, e wypadkowa rnica gstoci adunkw jest rna od zera (adunki przestaj si rwnoway) i istnieje pole elektryczne oddziaujce na adunek q. Pojawienie si siy dziaajcej na poruszajcy si adunek wie si z istnieniem pola magnetycznego, ktre jak wida mona sprowadzi do relatywistycznej transformacji pola elektrycznego. Mimo, e relatywistyczny efekt od pojedynczego adunku jest bardzo may, to dua liczba poruszajcych si adunkw daje znaczc warto pola magnetycznego. Osobne traktowanie pl elektrycznego i magnetycznego wynika jedynie z prostoty matematycznej.
x(+)

Pd i sia Zasada zachowania pdu powinna by speniona w kadym inercjalnym ukadzie odniesienia. Poniewa nie obowizuje klasyczne dodawanie prdkoci, pd zdefiniowany jako p = mv nie spenia tego warunku. Dlatego relatywistycznie pd ma inn posta: mv p= 1 v2 / c2 i w rezultacie jego warto ronie do nieskoczonoci wraz ze wzrostem prdkoci do prdkoci wiata. Czasami wielko m / 1 v 2 / c 2 nazywa si mas relatywistyczn. Definicja siy (F = dp/dt) nie zmienia si, lecz teraz sia nie jest ju iloczynem masy i przyspieszenia: dp d mv ma d 1 = . = + F= m v 2 2 2 2 2 2 dt dt dt 1 v / c 1 v / c 1 v / c

3.5