Ukad nerwowy

Zadaniem ukadu nerwowego jest nadzorowanie czynnoci narzdw wewntrznych ywego organizmu oraz umoliwianie mu kontaktw ze wiatem zewntrznym. Ukad nerwowy dzieli si na cz orodkow mzgowie i rdze! krgowy" oraz cz o#wodow $ ukad nerww i zako!cze! nerwowych. %zgowie jest zrnicowan struktur& w jej skad wchodzi mzg' mdek' midzymzgowie' rdmzgowie' most i rdze! (rzeduony. )ada z wymienionych czci mzgowia ma do wy(enienia okrelone *unkcje' wykazujc samodzielno i niezaleno wynikajc z *ilogenetycznej (rzeszoci. +est jednak zachowana w strukturze mzgowia hierarchia zarwno anatomiczna jak i czynnociowa' (oniewa jego najwaniejsz czci' stanowic najwysz instancj' jest mzg. , korze mzgowej analizowane s i (rzetwarzane #od-ce (ochodzce z narzdw zmysw' narzdw wewntrznych i ukadw (odkorowych. )ora jest siedliskiem inteligencji' (amici i oso#owoci. .erwy tworzce o#wodowy ukad nerwowy (rzewodz (o#udzenia od narzdw do orodkowego ukadu nerwowego i z (owrotem' na drodze (rostych i skom(likowanych odruchw nerwowych' na og z udziaem rozmaitych struktur centralnego ukadu nerwowego. .erwy s wy(ustkami komrek nerwowych. /tykaj si z narzdami docelowymi za (omoc syna(tycznych struktur (rzeka-nikowych z udziaem wydzielanych (rzeka-nikw chemicznych. /terowaniem (rac narzdw wewntrznych zajmuje si autonomiczny ukad nerwowy. /kada si on z czci ws(czulnej i (rzyws(czulnej. / one w cigym 0starciu0' wzajemnym 0kontrowaniu0. 1ziki temu zachowana jest homeostaza narzdowa' ktra za(ewnia o(tymaln czynno okrelonego narzdu wewntrznego w danym momencie (rzy danym za(otrze#owaniu organizmu na jego (rac.

Ukad nerwowy - anatomia i fizjologia

artyku lek. med. Ryszarda Feldmana, ordynatora III Oddziau Chorb Wewntrznych w z!italu "raskim !. w. "rzemienienia "a#skie$o w Warszawie, na!isany w kwietniu %&&& dla serwisu R' (')IC* )ady zoony ywy organizm (osiada w swojej wewntrznej strukturze wys(ecjalizowane ukady' dziki ktrym *izjologiczne *unkcje (oszczeglnych jego narzdw s cile ze so# zintegrowane. 2e ukady nerwowy' dokrewny' od(ornociowy" maj zrnicowan natur struktur' mor*ologi" i *unkcjonuj wedle wasnych regu. /(ord nich na (ierwszy (lan wysuwa si ukad nerwowy' a w szczeglnoci jego orodkowa cz 0centrum0" $ rdze! krgowy i mzg' ktry u ssakw' a zwaszcza u .aczelnych' w tym $ u czowieka' uzyska w trakcie ewolucji najwyszy sto(ie! zdolnoci integracyjnych. Ukad nerwowy ma wrd innych narzdw i ukadw ustroju (ozycj centraln i jest ich administratorem.
3

)ada #owiem czynno czy zadanie wykonywane (rzez okrelony narzd lu# ukad narzdw' (ozostaje (od jego cisym nadzorem. Za (orednictwem zmysw' z ktrymi jest #ez(orednio $ anatomicznie i *izjologicznie $ zwizany' ukad nerwowy za(ewnia ustrojowi moliwo komunikowania si ze wiatem zewntrznym. 4otra*i od#iera z zewntrz najrozmaitsze #od-ce sygnay' in*ormacje"' (rzewodzi je do wasnych orodkw odczytujcych ich tre' selekcjonowa i wreszcie $ (rzetwarza w zrozumiae dla sie#ie (ojcia i wyo#raenia oraz wydawa (olecenia zwrotne. Ukad nerwowy czowieka w cigu jednej sekundy od#iera z otoczenia a 356 #itw in*ormacji. ,arto (rzy tym (amita' e do wiadomoci dociera jednak minimalna ich cz' #o jedynie 357 #ita8s. 2o oznacza' e (rzytaczajca wikszo in*ormacji dociera do mzgu i jest tam (rzetwarzana w s(os# cakowicie niewiadomy9 :n*ormacje' zarwno te' ktre (ochodz z zewntrz organizmu' jak i te' ktre (yn z (oszczeglnych narzdw wewntrznych' (o dotarciu do orodkowego ukadu nerwowego oczywicie nie (ozostaj #ez jego reakcji. 2a reakcja moe #y natychmiastowa lu# o(-niona w czasie' w zalenoci od #iecych (otrze#. .iektre sygnay s (o zakodowaniu de(onowane w mzgu w (ostaci trwaego lu# czasowego ladu (amiciowego. Podzia ukadu nerwowego Ukad nerwowy czowieka dzieli si na dwie zasadnicze czci. / nimi& orodkowy centralny" ukad nerwowy i o#wodowy ukad nerwowy' czyli system nerww i zako!cze! nerwowych wraz z narzdami zmysu. 2en (odzia jest oczywicie do sztuczny' (oniewa' tak na(rawd' o#a ukady s cile anatomicznie i *izjologicznie ze so# (owizane. +ednak (odzia rl i kom(etencji jest jednoznaczny& o#wodowy ukad nerwowy suy do (rzenoszenia (rzewodzenia" #od-cw in*ormacji" od tkanek i narzdw w tym narzdw zmysw" do 0centrum0' lu# z (owrotem $ od 0centrum0 do narzdw i tkanek' za orodkowy ukad nerwowy te in*ormacje 0centralizuje0' tzn. gromadzi i (rzetwarza. , ukadzie nerwowym wyrnia si te cz autonomicz' za (omoc ktrej 0centrum0 #ez(orednio zawiaduje czynnociami narzdw wewntrznych. +est to tzw. autonomiczny ukad nerwowy' ktry z kolei ma #ez(orednie (owizania z innym systemem integrujcym *unkcje narzdw zoonego ywego organizmu' tj. ukadem dokrewnym. Ukad autonomiczny ma swoj cz centraln i o#wodow. Orodkowy ukad nerwowy ;rodkowy ukad nerwowy skada si z mzgowia i rdzenia krgowego. Mzgowie "System wodny" mzgowia %zgowie wy(enia jam czaszki i jest otoczone trzema o(onami mzgowymi tward' (rzylegajc do koci' nast(nie $ aj!"z' w swojej strukturze (odo#n do (ajczyny i wreszcie $ mi!kk' w(rost lec na (owierzchni mzgowia"' oddzielajcymi je od wewntrznych cian koci czaszki. , o(onie twardej znajduj si zamkni!te rzestrzenie zwane zatokami o ony twardej# ktrymi ynie krew o"$odz"a z wszystki"$ mzgowy"$ na"zy% &ylny"$'
7

4omidzy o(on (ajcz (ajczynwk" i o(on mikk znajduje si jama (od(ajczynwkowa tworzca z#iorniki wy(enione (ynem rdzeniowo$mzgowym. 2e z#iorniki stanowi cz skom(likowanego systemu 0wodnego0 mzgowia' w skad ktrego' o(rcz jamy (od(ajczynwkowej' wchodz take wewntrzne' rdmzgowe komory& dwie o#szerne komory #oczne' komora trzecia i komora czwarta' oraz (rzewody je czce. ,ewntrzmzgowe (rzestrzenie (ynowe maj (oczenie z (rzestrzeniami (ynowymi rdzenia krgowego. Pyn rdzeniowo-mzgowy# o unikatowym skadzie (io"$emi"znym i morfologi"znym# jest stale rodukowany rzez s e"jalne s loty na"zyniwkowe w komora"$ mzgowia# w ilo"i )*+ ml na do(!' 4yn jest swego rodzaju 0(aszczem ochronnym mzgowia0& dziaa na! chodzco (racujcy mzg #ardzo szy#ko si (rzegrzewa"' chroni (rzed urazami mechanicznymi oraz reguluje cinienie wewntrzczaszkowe. 4yn rdzeniowo$mzgowy oddzielony jest od krwi s(ecjaln #arier' chronic (rzed mieszaniem si o#u (ynw ustrojowych i za(ewniajc (rzez to unikatowo jego skadu. ,iejednorodna struktura mzgowia <ozwj *ilogenetyczny mzgowia $ zmiany zachodzce w trakcie jego ewolucji $ jest wyra-nie zaznaczony zarwno w jego #udowie' jak i w *unkcjach. .ie stanowi on wic jednorodnej struktury. 1latego mwimy o mzgowiu a nie o mzgu"' ktre o#ejmuje zarwno struktury *ilogenetycznie stare' jak i mode. 4rzygldajc si mzgowiu atwo dostrzec' e na jego 0stare0 struktury nakadaj si modsze' stanowic niejako ich 0nad#udow0. .ajle(iej to wida na (rzykadzie mzgu' czyli kresomzgowia' najmodszej czci mzgowia' ktry jak (aszcz okrywa inne' *ilogenetyczne starsze struktury& midzymzgowie' rdmzgowie' most i $ czciowo $ rdze! (rzeduony rdmzgowie# most i rdze% rzedu&ony tworz tzw' ie% mzgu". +edynie mdek nie jest 0okryty0 (rzez kresomzgowie' cho naley on do starszych *ilogenetycznie struktur mzgowia. Mzg# "zyli kresomzgowie )resomzgowie' czyli mzg' mierzy w wymiarze (odunym' $ tj. od czoa do (otylicy $ ok. 3= cm' w wymiarze (o(rzecznym $ (omidzy skroniami $ 3> cm' w wymiarze (ionowym' liczonym od (odstawy ku szczytowi $ ok. 37 cm. 1o skle(ienia czaszki mzg (rzylega swoj (owierzchni wy(uk' zwan inaczej (owierzchni grz#ietowo$#oczn. ;d dou $ (odstaw' czyli (owierzchni (odstawn o(iera si na kociach oddzielajcych mzgoczaszk od twarzoczaszki i oczodow. ;d gry wida' e jest narzdem (arzystym? ma dwie (kule' lew i (raw. 4omidzy nimi znajduje si g#oka (oduna szczelina' na dnie ktrej znajduje si (rze#iegajce ku (odstawie tzw. s(oido wielkie' utworzone (rzede wszystkim (rzez liczne drogi nerwowe czce o#ie (kule. 4owierzchnia mzgu jest wyra-nie (o*adowana. ,idoczne s na niej do g#okie #ruzdy' (omidzy ktrymi znajduj si *ady' zwane zakrtami mzgu. Zakrty tworz wiksze anatomiczne struktury $ (aty mzgu. ;d (rzodu widoczne s dwa (aty czoowe' z lewego i (rawego #oku $ (aty skroniowe? od gry' za (atami czoowymi' znajduj si dwa (aty ciemieniowe' a za nimi dwa (aty (otyliczne. 4od widocznymi od gry (atami& czoowym' skroniowym i ciemieniowym' chowa si jeszcze jeden' (ity' (arzysty (at. +est to tzw. wys(a.
@

Anatomiczne granice midzy (atami nie s #ardzo wyra-ne' czsto jeden (at (rzechodzi w(rost w drugi. -ora mzgowa 4owierzchni zakrtw i wntrza #ruzd (rawej i lewej (kuli (okrywa kora mzgu. +ej (owierzchnia wynosi ok. 7755 cm7' a gru#o $ do >'B cm. U czowieka (onad >5C kory (rzy(ada na (aty czoowe. .a (rzekroju (odunym wida' e kora skada si z dwch warstw& istoty szarej' utworzonej (rzez sie 6 miliardw komrek nerwowych $ neuronw 78@$@8> wszystkich komrek mzgu"' tworzcych w korze *ilogenetycznie modszej' czyli 0nowej0' a sze warstw w korze 0starej0' stanowicej niewielk cz mzgu' tych warstw jest o (oow mniej"' oraz istoty #iaej $ w skad ktrej wchodz (rzede wszystkim wkna nerwowe i tkanka glejowa oraz naczynia krwionone. , g#i (kul znajduj si otoczone istot #ia oso#ne sku(iska istoty szarej' nie majce #ez(oredniej cznoci z kor $ zwane jdrami (odkorowymi al#o jdrami (odstawnymi. , korze mona zlokalizowa (ola' ktre zasadniczo rni si midzy so# s(enian *unkcj. : tak' w tylnej czci (atw czoowych zlokalizowana jest tzw. kora ruchowa' ktra zawiaduje ruchami zamierzonymi. Z elektro*izjologicznych #ada! wynika' e kada cz narzdu ruchu' a dokadniej gru( miniowych' ma tam swoj re(rezentacj. .ajwiksz maj rce' szczeglnie (alce oraz minie twarzy i jzyka' wyra-nie mniejsz $ tuw i ko!czyny dolne. +est to zrozumiae zwaywszy' jak skom(likowane czynnoci moe wykona ludzka rka' czy $ jak zoone ruchy wykonuj minie mimiczne' n(. (odczas artykulacji ludzkiej mowy. <uch motoryka" ma sw re(rezentacj take w jdrach (odkorowych jdro ogoniaste' jdro soczewkowate' ciao migdaowate"' ktrych zadaniem jest' midzy innymi' wytworzenie na(du ruchowego oraz regulowanie na(icia mini i korygowanie czynienie jej zgodnej z (owzitym zamiarem" czynnoci motorycznej inicjowanej w korze. ;(rcz kory ruchowej jest te kora czuciowa $ zlokalizowana w (atach ciemieniowych' w ktrej analizowane jest czucie (owierzchowne i g#okie' nast(nie $ kora suchowa $ w (atach skroniowych' wzrokowa $ w (atach (otylicznych. ,ch te ma swoj re(rezentacj w mzgu. )ora wchowa znajduje si w jego czci (odstawnej (od (atami czoowymi" i jest utworzona (rzez (ooone zewntrzmzgowo o(uszki i (asma wchowe' oraz struktury znajdujce si wewntrz mzgu. .ota #ene' kora wchowa jest najstarsz *ilogenetycznie czci kresomzgowia kora 0stara0". Dardzo wan rol w mzgowiu odgrywaj (aty czoowe. 2o w nich w duej mierze jest ksztatowana nasza oso#owo' to' kim jestemy' zdolno do mylenia i wyraania woli. 4rawdo(odo#nie nasze uczucia te tam maj swj (ra(ocztek. .iektre o#szary (atw czoowych i ciemieniowych oraz inne struktury korowe' takie jak hi(okam(' cz kory wchowej' a take niektre struktury (ooone (oza kor' n(. ciao migdaowate' tworz tzw. ukad lim#iczny' ktry kieruje naszymi zachowaniami' emocjami i jest miejscem (owstawania (o(dw. .a dodatek $ ukad lim#iczny (o(rzez inne struktury (ozakorowe n(. (odwzgrze' o ktrym #dzie mowa dalej" ma w(yw na czynnoci narzdw wewntrznych. +est on dlatego nazywany czasem mzgowiem trzewnym.
>

;(rcz (l kory mzgowej' ktrych rola jest wyra-nie okrelona' zwizana z (oszczeglnymi czynnociami organizmu' (rzede wszystkim z (rzetwarzaniem #od-cw (ochodzcych z narzdw zmysw oraz z motoryk' jest te w mzgu tzw. kora nies(ecy*iczna' w ktrej dokonuje si analiza zjawisk (owstajcych wewntrz orodkowego ukadu nerwowego. +est to tzw. kora asocjacyjna' zlokalizowana w (atach czoowych' a take $ w mniejszym zakresie $ w (atach skroniowych' ciemieniowych i (otylicznych. 2o w niej zachodzi zjawisko integracji rnych *unkcji kory' czynic je s(jnymi' adekwatnymi do (owzitych zamiarw. 2am te jest (rze(rowadzana analiza okolicznoci zewntrznych' (o(rzedzajca wydanie dyrektywy (olecenia" wykonania okrelonej czynnoci. , korze asocjacyjnej dokonywana jest analiza zaso#w (amici i tam te (ami jest na #ieco wykorzystywana. Ezci kory majc istotny udzia w (rocesie za(amitywania jest tzw. kora stara BC kory"' zwaszcza za hi(okam(' (ooony wewntrz mzgu. ,s(czenie uwaa si' e to wanie hi(okam( tworzy lady (amici w okrelonych (olach kory asocjacyjnej' tworzcych oso#ne 0wys(y (amici0' a nast(nie $ w miar (otrze#y $ sam je odczytuje. Uszkodzenia hi(okam(a (owoduj' e czowiek nie (otra*i (ynnie korzysta ze swoich zaso#w (amici. )ora jest miejscem (owstawania wiadomoci' na ktr skadaj si takie umiejtnoci' jak zdolno do a#strakcji czy umiejtno wyraenia w sowach (owstaych myli' zdolno do wskiego ukierunkowania uwagi. Fwiadomo to take samowiadomo' a wic (oczucie tosamoci i odr#noci oso#niczej. Ezci wiadomoci jest mowa. , mzgu czowieka jest unikatowa struktura zwana ruchowym orodkiem mowy orodek Droca". Znajduje si zwykle u (raworcznych" w korze lewej (kuli. :stota #iaa kory mzgowej jest utworzona (rzez liczne szlaki drogi" nerwowe' czce (oszczeglne czci kory ze so# oraz ze strukturami (ozakorowymi mzgu. / wic drogi korowo$rdzeniowe' korowo$jdrowe' korowo$(odkorowe' itd. ,szystkie drogi wychodzce z (kul i #iegnce do innych czci mzgowia maj wachlarzowaty wygld? z#iegajc si' tworz konary mzgu. /zczegln rol odgrywaj szlaki kojarzeniowe' ktrych s(rawno 0drono0" okrela nasz inteligencj. Ezowiek w dorosym yciu codziennie traci okrelon licz# neuronw' co nie oznacza' e z kadym dniem jest intelektualnie sa#szy. %niej wana jest #owiem licz#a utraconych komrek ni utrzymanie (rawidowych (ocze! (omidzy (ozostaymi. 4kule mzgu z (ozoru s jednakowe. .a(rawd $ zarwno mor*ologicznie' a (rzede wszystkim $ *unkcjonalnie $ do zasadniczo si midzy so# rni. Zawsze jedna z (kul dominuje nad drug' z reguy jest to (kula lewa u os# (raworcznych". , niej na (rzykad zlokalizowane s orodki mowy zwizane z za(amitywaniem i jej rozumieniem oraz jej odtwarzaniem' take w *ormie (isanej. , drugiej (kuli zazwyczaj (rawej" znajduj si orodki zawiadujce orientacj w (rzestrzeni' za(amitywaniem' odtwarzaniem i (orwnywaniem wrae! wzrokowych i suchowych. 4rawej (kuli (rzy(isywane s zdolnoci artystyczne. M&d&ek Z tyu' za (kulami mzgu' znajduje si kolejna' wyra-nie wyodr#niona cz mzgowia $ mdek. ,y(enia on tyln cz dou czaszki. %a ksztat s(aszczonej eli(soidy o dugoci 6$ 33 cm' szerokoci B$= cm i wysokoci $ B cm.
B

%dek' (odo#nie do mzgu' dzieli si na dwie (kule oddzielone tzw. ro#akiem' krtk walcowato wyduon struktur. 4kule mdku maj liczne rwnolegle #iegnce' wskie zakrty' oddzielone szczelinami. / (odzielone na (aty i (aciki. %dek' (odo#nie jak mzg' (osiada istot szar' czyli kor szar oraz znajdujc si (od ni $ istot #ia' tworzc tzw. ciao rdzenne. , istocie #iaej znajduj si oso#ne sku(iska istoty szarej. / to tzw. jdra mdku. Eiekawe' e kora mdku jest znacznie #ardziej (o*adowana ni kora mzgu. %dek jest znacznie mniejszy od mzgu stanowi 38G jego o#jtoci"? jego (owierzchnia jednak' dziki (o*adowaniu' osiga a @8> (owierzchni (kul mzgu. )ora mdku utworzona jest (rzez komrki nerwowe' neurony' za ciao rdzenne' z wyjtkiem jder' jest utworzone (rzez wkna nerwowe. 2e wkna *ormuj drogi nerwowe' wasne $ wewntrzmdkowe oraz drogi do(rowadzajce (o#udzenia do mdku i drogi odmdkowe. 1rogi gru(uj si' tworzc konary mdku& grny' rodkowy i dolny' i cz mdek z innymi czciami mzgowia. %dek jest orodkiem kierujcym ruchami. )oordynuje je' a take w(ywa na (ostaw. )ieruje te ruchami gaek ocznych' o(tymalizujc i korygujc ruchy caego ciaa. ;d s(rawnoci mdku zaley zdolno utrzymywania rwnowagi. %dek ma cise *izjologiczne (owizania ze zmysem rwnowagi zlokalizowanym w uchu wewntrznym. .a dodatek mdek (rogramuje motoryk& inicjuje' koordynuje i zaka!cza ruchy celowe. +est te 0dystry#utorem mocy0& siy skurczu mini szkieletowych. Mi!dzymzgowie i odwzgrze .a (odstawie mzgu widoczny jest *ragment kolejnej oso#nej struktury mzgowia zwanej midzymzgowiem. ,idziany w caoci ma klinowaty ksztat ostrzem skierowanym do (rzodu. Z (rzodu i z #oku zrasta si z (kulami mzgu. +ego dolna' (odstawna cz to (odwzgrze $ #ardzo wana struktura mzgowia' kontrolujca czynnoci wegetatywne organizmu' takie jak (o#ieranie (okarmu' wody' termoregulacja. 4odwzgrze w(ywa na #iec czynno ukadu krenia. )ontroluje i reguluje *unkcje (ciowe' ma w(yw na sen. :ntegruje czynnoci w(ywajce na stan rodowiska wewntrznego ustroju. +est te miejscem (owstawania na(dw' ktre (o#udzaj do zachowa! zgodnych z #iecymi (otrze#ami ustroju. , tym zakresie jest *izjologicznie s(rzone z ukadem lim#icznym' #owiem wanie w (odwzgrzu rodz si (odstawy zachowa! tworzcych reakcj alarmow. , (odwzgrzu wytwarzane s neurohormony' regulujce hormonaln czynno (rzysadki. :ch (rodukcja jest cile (owizana ze stanem hormonalnym ustroju i aktywno (odwzgrza w(ywa na homeostaz hormonaln. Z (odwzgrzem zwizany jest strukturalnie i *unkcjonalnie niewielki narzd wydzielania wewntrznego $ (rzysadka' (ooony na dnie mzgoczaszki w tzw. siodle tureckim. Z (odwzgrzem czy si za (omoc (owrzkowatej struktury' zwanej lejkiem. 2ylny (at (rzysadki jest miejscem wydzielania do krwi hormonw wy(rodukowanych w (odwzgrzu $ wazo(resyny hormonu antydiuretycznego" i oksytocyny. , (rzednim (acie (rzysadka sama (rodukuje i wydziela do krwi hormony' takie jak& AE2H' I/H' JH' KH' I/H' (ozostajc (od take hormonaln kuratel (odwzgrza.
=

, skad midzymzgowia wchodz take & wzgrze z (onad 355 jdrami' (asma wzrokowe' ciao kolankowate oraz szyszynka. +dra wzgrza s stacjami (rzeka-nikowymi #od-cw (yncych z rnych struktur mzgowia. .ajwaniejsze z nich to jdra asocjacyjne' ktre czynnociowo s s(rzone z kor mzgow w zakresie integracji (o#udze! czuciowych' (yncych z rdzenia krgowego. Aktywno jder wzgrza ma take w(yw na nastroje i samo(oczucie. /zyszynka jest narzdem midzymzgowia' ktrej *unkcja nie zostaa do ko!ca wyjaniona. /zyszynka (rawdo(odo#nie hamuje czynno gruczow (ciowych a do okresu dojrzewania' ma take w(yw na do#ow chrono#iologi $ na rytm do#owy dzie!$noc" czowieka' #owiem *ilogenetycznie jest narzdem zmysu wiata. .rdmzgowie i most Frdmzgowie jest krtkim odcinkiem (nia mzgu utworzonym (rzez (arzyste gru#e (asma istoty #iaej' zwane konarami mzgu' ktre #iegn do (kul mzgu. .a schowanej okrytej (rzez (aszcz kory mzgu" (owierzchni grz#ietowej rdmzgowia znajduj si wane sku(iska komrek nerwowych. / to m.in. jdra niektrych nerww czaszkowych. Frdmzgowie (rzechodzi w most' w skad ktrego wchodz zarwno 0#iae0 wkna nerwowe' jak i istota szara' ktr tworz sku(iska neuronw. %ost jest uwy(ukleniem ku (odstawie (nia mzgu z charakterystycznym zag#ieniem w rodku. %a (o*adowan (owierzchni' (rzechodzc z #oku w gru#e konary mdku. Znajduj si w nim' tak jak w rdmzgowiu' jdra nerww czaszkowych' m.in. nerwu trjdzielnego i twarzowego. /wr siatkowaty Znaczn cz wntrza mostu zajmuje struktura #ardzo wana dla caego orodkowego ukadu nerwowego. +est to tzw. twr siatkowaty. , jego skad wchodz liczne neurony' tworzce sku(iska zwane jdrami tworu siatkowatego oraz wkna nerwowe (rze#iegajce w rnych kierunkach ku (oszczeglnym czciom mzgowia. ;#szarowo twr siatkowaty (rzekracza granice mostu' sigajc z jednej strony cz zst(ujca" $ niej (ooonego rdzenia (rzeduonego' a nawet szyjnej czci rdzenia krgowego' z drugiej cz wst(ujca" $ rdmzgowia' a nawet struktur (odkorowych' usytuowanych w (o#liu kory. , tworze siatkowatym z#iegaj si drogi do(rowadzajce (o#udzenia (owstae we wszystkich narzdach zmysu' w tym (ynce z rdzenia krgowego oraz (ochodzce z jder (odkorowych. Ez wst(ujca tworu siatkowatego roz(rowadza im(ulsy do wszystkich (l kory' do orodkw (odkorowych' kierujcych zachowaniem oraz do orodkw kontrolujcych ukad autonomiczny i nadzorujcych ukad dokrewny. Ez zst(ujca tworu siatkowatego s(rawuje nadzr nad czynnoci rdzenia krgowego' w(ywajc na stan na(icia mini szkieletowych. 2wr siatkowaty ma zasadniczy udzia w regulacji zjawisk zwizanych z czuwaniem i snem' aktywujc *az czuwania.
G

0dze% rzedu&ony ;statni najstarsz" struktur mzgowia' stanowic rodzaj cznika mzgu z (ooonym (ozaczaszkowo rdzeniem krgowym' jest rdze! (rzeduony' zwany inaczej o(uszk. %a on ksztat s(aszczonego stoka czcego si (odstaw z mostem' a citym ko!cem $ z rdzeniem krgowym. %a dwie (owierzchnie& (odstawn i grz#ietow. .a (owierzchni (odstawnej widoczne s gru#e (owrzki cignce si wzdu rdzenia' oddzielone g#ok #ruzd. / to tzw. (iramidy. , dolnej czci rdzenia (rzeduonego (iramidy krzyuj si. , tym miejscu umownie zaczyna si rdze! krgowy. Z #oku (iramid le $ oddzielone od nich #ruzd $ sznury #oczne z o#ecn u ich szczytu charakterystyczn wyniosoci' zwan oliwk. .a (owierzchni grz#ietowej rdzenia (rzeduonego #iegn (czki wkien nerwowych. U gry rdze! (rzechodzi w konary dolne mdku. <dze! (rzeduony zawiera zarwno istot szar' jak i istot #ia' jednak ich rozmieszczenie jest odmienne ni w mzgu& na zewntrz jest istota #iaa' wewntrz $ szara. :stot #ia tworz liczne drogi nerwowe' s(ord ktrych wyrniaj si wymienione ju wczeniej (iramidy' ktre s utworzone (rzez drogi rdzeniowo$korowe. , rdzeniu (rzeduonym' a dokadniej w tworze siatkowatym rdzenia' znajduj si centra kontrolujce (odstawowe *unkcje narzdw wewntrznych. / tam zlokalizowane orodki oddychania' naczynioruchowe i sercowe' wreszcie $ orodki zwizane z czynnoci (rzewodu (okarmowego. , tym o#szarze 0centrum0 stanowi jednoczenie orodkow cz autonomicznego ukadu nerwowego. 0dze% kr!gowy ;(rcz mzgowia do orodkowego ukadu nerwowego naley take rdze! krgowy. Znajduje si on (oza czaszk w kanale krgowym krgosu(a. %a wyduony walcowaty ksztat z wrzecionowatymi (oszerzeniami zgru#ieniami" w okolicy szyjnej i ld-wiowej. Zaczyna si (oniej skrzyowania (iramid' na wysokoci otworu owalnego czaszki' na jej (odstawie' ko!czy si stokowato $ tzw. stokiem rdzeniowym na wysokoci drugiego krgu ld-wiowego. 1ugo rdzenia krgowego wynosi ok. >B cm. +est' tak jak mzg' otoczony trzema o(onami. 2ake i tutaj (omidzy o(on tward i (od(ajcz znajduje si (rzestrze! wy(eniona (ynem rdzeniowo$mzgowym. , okolicy ld-wiowej ta (rzestrze! jest do atwo dost(na? mona si do niej dosta cienk ig i (o#ra nieco (ynu do #adania. .a (owierzchni rdzenia widoczne s (odune #ruzdy' dzielce rdze! na sze sznurw. Z (rzodu rdzenia znajduje si szczelina dzielca go na dwie symetryczne czci. Z tyu $ te jest do g#oka #ruzda #dca 0lustrzanym od#iciem0 (rzedniej #ruzdy. <dze!' tak jak mzg' jest take zlateralizowany' ma swoj cz (raw i lew' z tym' e s to w (eni symetryczne' jednakowe (oowy. <dze! krgowy ma #udow segmentow. ,yrnia si w nim @3 (ar odcinkw' tzw. neuromerw& L szyjnych E3$EL"' 37 (iersiowych 2h3$2h37"' B ld-wiowych K3$KB"' B krzyowych /3$/B" i3 guziczny E5"' z ktrymi czy si @3 (ar nerww rdzeniowych $ szyjnych' (iersiowych' ld-wiowych' krzyowych i guzicznego.
L

.erwy cz si z rdzeniem za (omoc tzw. korzeni nerwowych $ #rzusznych i grz#ietowych. )ady z nich skada si z B$35 nici korzeniowych' #dcych (czkami nerwowymi. , korzeniach tylnych' niedaleko od (owierzchni rdzenia' ju (oza #laszk o(ony twardej' w otworach midzykrgowych znajduj si zwoje rdzeniowe. )orzenie nerww ld-wiowych' krzyowych i nerwu guzicznego tworz gru#y (czek' otoczony o(on tward' #iegncy ku doowi' zwany ko!skim ogonem. .a (rzekroju (o(rzecznym rdzenia wida' i skada si on' tak jak mzg' z istoty szarej i #iaej' z tym e $ w (rzeciwie!stwie do mzgu' a tak samo jak w rdzeniu (rzeduonym $ istota #iaa jest na o#wodzie rdzenia' za szara $ wewntrz. Eharakterystyczny jest w (rzekroju (o(rzecznym wygld istoty szarej& (rzy(omina ona du liter H. <amiona tej litery to tzw. rogi rdzenia' ktre w trjwymiarowej rzeczywistoci tworz su(y& z (rzodu $ dwa symetryczne" rogi su(y" (rzednie' z tyu $ dwa rogi su(y" tylne. 4omidzy nimi ley istota szara (orednia' ktrej zewntrzna' o#wodowa cz tworzy niewielkie uwy(uklenie' zwane rogiem su(em" #ocznym. <ogi su(y" (rzednie zawieraj neurony ruchowe' ktrych dugie wy(ustki' aksony' tworz korzenie (rzednie' te za $ nerwy. <ogi su(y" tylne zawieraj neurony czuciowe. .ie s to jednak (ierwsze neurony drogi czuciowej' (oniewa jeszcze (rzed nimi s neurony tworzce zwoje rdzeniowe. )ora rdzenia ma swoj re(rezentacj ruchow w rogach (rzednich. +ej wasna aktywno (owoduje niekontrolowany' mimowolny ruch gru( miniowych n(. ko!czyn" o(arty na (rostych odruchach. 2a aktywno jest jednak stale mody*ikowana (rzez kor mzgu oraz ukady (odkorowe i mdek. 4o#udzenia (owstae w tych strukturach #iegn zst(ujcymi drogami nerwowymi' z ktrych najwiksze znaczenie maj drogi korowo$rdzeniowe (iramidowe" w sznurach (rzednich (iramidach" istoty #iaej rdzenia' dziki ktrym czowiek moe wykonywa skom(likowane ruchy dowolne. .ie mniej wane s drogi (oza(iramidowe' ktrymi #iegn do rdzenia krgowego (o#udzenia (owstae w jdrach (odkorowych. :ch w(yw na motoryk nie jest uwiadomiony' nie (odlega woli czowieka' (olega z gru#sza na korygowaniu ruchw dowolnych' czynic je (ynnymi' dostosowujc zakres ruchu do (rzyjtych wczeniej zamiarw. .a granicy rdzenia (rzeduonego (iramidy drogi korowo$rdzeniowe" krzyuj si' co oznacza' e (rawa (kula s(rawuje nadzr nad aktywnoci neuronw rogu su(a" (rzedniego lewego' lewa (kula kontroluje za aktywno neuronw (rawego rogu su(a" (rzedniego. <e(rezentacja czuciowa rdzenia mieci si w rogach tylnych' do ktrych do(ywaj #od-ce z o#wodu. ,st(nie jednak docieraj do neuronw zwojw rdzeniowych umieszczonych (oza rdzeniem. /tamtd' (o wnikniciu do rdzenia' sznurem tylnym (o#udzenia zdaj do wszystkich struktur mzgowia' ktre rejestruj i (rzetwarzaj (o#udzenia czuciowe dotyku' ucisku' #lu' tem(eratury' wi#racji' czucia g#okiego"' zwaszcza za do (l czuciowych kory drogi rdzeniowo$korowe". 4omidzy kor czuciow i ruchow rdzenia s liczne wewntrzne (oczenia' tzw. (czki wasne' czce komrki nerwowe #ez(orednio ssiadujcych lu# #lisko sie#ie (ooonych segmentw' za(ewniajce rdzeniowi (ewien zakres autonomii w od#ieraniu wrae! czuciowych i kreowaniu ruchu w drodze (rostych mono$ i kilkusyna(tycznych odruchw.
6

:stota #iaa rdzenia to drogi nerwowe' wst(ujce i zst(ujce' czce rdze! wst(ujco i zst(ujco z wszystkimi strukturami mzgowia. O(wodowy ukad nerwowy ;#wodowy ukad nerwowy jest systemem nerww' za (omoc ktrych orodkowy ukad nerwowy kieruje ustrojem' jego (odstawowymi *unkcjami. .erwy s wknami zoonymi z dugich wy(ustek komrek nerwowych neuronw"' zwanych aksonami. .eurony' (odo#nie jak wikszo komrek' (osiadaj cyto(lazm' jdro komrkowe i inne su#komrkowe struktury n(. mitochondria". <ni si od innych komrek o#ecnoci cyto(lazmatycznych wy(ustek& krtkich $ dendrytw' czcych (oszczeglne komrki nerwowe ze so# i dugich $ neurytw aksonw"' (rzewodzcych sygnay nerwowe do odlegych narzdw tkanek" docelowych al#o z#ierajcych (o#udzenia w tych narzdach tkankach" i (rzewodzcych je do orodkowego ukadu nerwowego. Aksony maj rn dugo' czsto na swoim (rze#iegu oddaj liczne odgazienia tzw. kolaterale". .a og' o(rcz #ony komrkowej' s otoczone dodatkowymi osonkami n(. osonk mielinow" oraz (ojedyncz warstw komrek. .iektre aksony nie maj jednak adnych osonek. .erwy (rzewodz (o#udzenia elektryczne. +est to ty(owe (rzewodzenie 0ka#lowe0 o(arte na o#ecnoci rnicy (otencjaw na ko!cach. <nica (otencjaw jest wynikiem zmian (rzez#onowych ste! niektrych jonw sodu i wa(nia" w komrce i aksonie. /zy#ko (rzewodzenia (rdu jest zrnicowana. .a (rzykad nerwy rdzeniowe' zmierzajce do mini szkieletowych' (rzewodz (rd z szy#koci 375 m8s. /zy#ko (rzewodzenia zaley od gru#oci nerwu' a take od o#ecnoci osonki' zwaszcza mielinowej aksonw' ktre stanowi rodzaj izolatora. .erwy nieosonite (rzewodz im(ulsy znacznie wolniej' #o z szy#koci 3 m8s. :m jest duszy nerw' tym (rzewodzenie im(ulsu w coraz dalszym jego odcinku jest wolniejsze' a wreszcie szy#ko" wygasa. 4rzewodzenie #od-cw w aksonach jest na og jednokierunkowe. Zako!czenia aksonw nerww" s zrnicowane. .erwy 0o#sugujce0 minie szkieletowe tworz na zako!czeniach' na styku z wknami miniowymi' tzw. motoryczne (ytki ko!cowe' ktre s swego rodzaju zczem' zwanym syna(s. Za (omoc syna(s stanowicych zako!czenia dendrytw neurony komunikuj si midzy so#. .a syna(s skada si cz (resyna(tyczna' ko!cowy czasem o ksztacie #uawy" odcinek aksonu dokadniej $ #ony komrkowej" i cz (ostsyna(tyczna' utworzona w (rzy(adku motorycznej (ytki ko!cowej (rzez *ragment #ony komrkowej wkna miniowego komrki miniowej". 4omidzy #onami tworzcymi syna(s znajduje si niewielka (rzestrze! zwana (rzestrzeni syna(tyczn. 4o#udzenie docierajce do ko!cowej czci aksonu uwalnia ze! okrelon (orcj czsteczek (rzeka-nika chemicznego' w (rzy(adku (ytki miniowej $ acetylocholiny' ktry (o (okonaniu (rzestrzeni syna(tycznej wie si z #on (ostsyna(tyczn wkna miniowego' (owodujc w niej zmiany elektryczne' ktre z kolei inicjuj zoone (rzemiany chemiczne wewntrz wkna miniowego.
3

:ch ko!cowym e*ektem jest skurcz tego wkna. /ia skurczu i czas jego trwania zale od licz#y im(ulsw nerwowych' ktre dotary do syna(tycznej (ytki miniowej i tym samym od iloci uwolnionego (rzeka-nika chemicznego acetylocholiny". .erwami dorodkowymi (rzewodzone s sygnay (owstajce w narzdach o#wodowych i tkankach. .(. w skrze s liczne struktury zwane rece(torami czuciowymi. / to m. in. mechanorece(tory' w ktrych wykorzystane jest zjawisko (iezoelektryczne. 4owstay w wyniku ucisku (otencja elektryczny' jeli osignie okrelon warto' zostanie (rzewiedziony do od(owiednich struktur czuciowych rdzenia krgowego' a stamtd do ukadw (odokorowych i kory' w ktrej nast(uje jego ostateczna analiza i (rzetworzenie. %echanorece(tory reaguj na ucisk' dotyk i wi#racje. , skrze s te inne rece(tory' n(. czue na zmiany tem(eratur $ termorece(tory' oraz rece(tory #lowe' #dce wolnymi zako!czeniami nerwowymi. 4owstae tam (o#udzenia (rzewodzone s do od(owiednich orodkw rejestrujcych i generujcych od(owied-. , (rzy(adku #od-ca #lowego od(owied- ma charakter zoony. <ece(tory #lowe nie ada(tuj si' tzn. stale (o#udzane nadal sygnalizuj #l. +est to wany mechanizm o#ronny organizmu. , miniach i cignach znajduj si wys(ecjalizowane rece(tory' tzw. (ro(riorece(tory' z ktrych (yn nerwami in*ormacje $ (o(rzez rdze! krgowy $ do modku i kory mzgowej dotyczce (ooenia staww' dugoci' na(renia mini' czyli tzw. czucia g#okiego. Uderzenie w cigno minia' w ktrym znajduje si od(owiedni rece(tor czuy na rozciganie tzw. wrzecionko miniowe" s(owoduje (owstanie (rdu' ktry jest natychmiast (rzewiedziony (rzez rg tylny rdzenia do rogu (rzedniego. , wyniku syna(tycznego (o#udzenia z udziaem (rzeka-nika chemicznego" neuronu ruchowego (owstanie w nim (rd' ktry natychmiast zostanie (rzewiedziony do minia' ktry z kolei wykona skurcz. +est to klasyczny monosyna(tyczny odruch n(. odruch kolanowy". ;druch stanowi (odstawowy mechanizm dziaania ukadu nerwowego. ;(rcz (rostych monosyna(tycznych odruchw' s te odruchy znacznie #ardziej zoone' w ktrych uczestnicz liczne neurony. / to odruchy (olisyna(tyczne z udziaem neuronw somatycznych ruchowych i czuciowych" oraz wegetatywnych. Ezas trwania tych odruchw jest dugi. .ale do nich n(. odruchy o#ronne' takie jak odruch rogwkowy' kaszel' kichanie' al#o odruchy lokomocyjne' suce do (oruszania si. , skad o#wodowego ukadu nerwowego wchodzi 37 M::" (ar nerww czaszkowych' ktrych jdra znajduj si w (niu mzgowia' oraz @3 (ar nerww rdzeniowych. 1o nerww czaszkowych nale& nerw : $ wchowy o(uszka wchowa"' nerw :: $ wzrokowy' nerw ::: $ okoruchowy' nerw :N $ #loczkowy' nerw N $ trjdzielny' nerw N: $ odwodzcy' nerw N:: $ twarzowy' nerw N::: $ (rzedsionkowo$limakowy' nerw :M $ jzykowo$gardowy' nerw M $ #dny' M: $ dodatkowy' M:: $ (odjzykowy. )ady z nich wy(enia inn rol. .erw wchowy (rzewodzi wraenia wchowe' wzrokowy z#iera in*ormacje (owstae w siatkwce i (rzewodzi je do kory wzrokowej $ (otylicznej.
3

.erw trjdzielny jest gwnie nerwem czuciowym' take unerwiajcym gruczoy zowe i niektre linianki' wic majcym charakter wegetatywny. %a take wkna ruchowe trzewne. .erw okoruchowy' #loczkowy i odwodzcy s ty(owymi nerwami ruchowymi sterujcymi miniami gaki ocznej. 4osiadaj jednak take wkna somatyczne. .erw twarzowy jest (rzede wszystkim nerwem ruchowym. .erw jzykowo$gardowy jest nerwem mieszanym' (osiada wkna wydzielnicze do linianek"' czuciowe' smakowe oraz ruchowe trzewne". .erw #dny jest gwnym nerwem ukadu wegetatywnego (rzyws(czulnego. .erw dodatkowy jest nerwem ruchowym. .erw (odjzykowy ma charakter mieszany $ ruchowy i wydzielniczy' zwizany ze liniank (oduchwow. .erwy o#wodowe rdzeniowe tworz cztery s(loty& 3./(lot szyjny wanym nerwem tego s(lotu jest nerw (rze(onowy $ o#sugujcy (rze(on"' 7./(lot ramienny zao(atrujcy minie o#rczy #arkowej i ko!czyn grnych' @./(lot ld-wiowy' w skad ktrego wchodz nerwy o#rczy #iodrowej i ko!czyn dolnych' >./(lot krzyowy $ utworzony (rzez nerwy miednicy i ko!czyny dolnej. , skad tego s(lotu wchodzi najwikszy najgru#szy i najduszy" nerw ludzkiego ciaa $ nerw kulszowy. 4omidzy s(lotem ramiennym i ld-wiowym s nie tworzce s(lotw nerwy midzye#rowe. Ukad nerwowy autonomi"zny Ukad nerwowy autonomiczny #ez udziau wiadomoci" kontroluje "zynno"i narzdw wewn!trzny"$. /kada si z dwch (rzeciwstawnych czci& ws(czulnej i (rzyws(czulnej. %a swoje centra i cz o#wodow. Ez centralna ukadu autonomicznego jest cile zwizana z orodkowym ukadem nerwowym' #owiem mieci si (rzede wszystkim w (odwzgrzu. Ez o#wodowa jest wyra-nie wyodr#niona. Znaczca cz wkien (rzyws(czulnych #iegnie w nerwie #dnym' w znacznie mniejszym zakresie wkna (rzyws(czulne wchodz w skad innych nerww czaszkowych :::' N::' :M i M:". ;rodki (rzyws(czulne s te w odcinku krzyowym krgosu(a. .erwy (rzyws(czulne tworz tu (rzed docelowymi narzdami zwoje' z ktrych wychodz nerwy #ez(orednio ju zao(atrujce narzdy. 4rzeka-nikiem chemicznym syna(s w ukadzie (rzyws(czulnym jest acetylocholina. Ukad o#wodowy ws(czulny jest zwizany z (iersiow i ld-wiow czci rdzenia krgowego? stamtd (ochodz wkna nerwowe' zdajce do zwojw ws(czulnych' tworzcych a!cuch (o o#u stronach krgosu(a oraz do zwojw #rzusznych. :nteresujce jest' e we ws(czulnym ukadzie nerwowym (rzeka-nikami chemicznymi s zarwno acetylocholina' jak i noradrenalina. Acetylocholina mediuje (rzewodzenie w zwojach' noradrenalina #ez(orednio w(ywa na narzdy. ,ikszo narzdw wewntrznych jest unerwiona zarwno (rzez nerwy ws(czulne' jak i (rzyws(czulne. 1ziaanie ukadu autonomi"znego (azuje na odru"$a"$. ,kna dorodkowe (rzewodz #od-ce #lowe oraz (o#udzenie z mechanorece(torw i chemorece(otorw' wkna odrodkowe steruj czynnoci mini gadkich' czynnoci serca i gruczow. /zczegln (ozycj w ukadzie wegetatywnym ma rdze! nadnerczy. +est zao(atrywany w nerwy
3

(rzedzwojowe. /am jest narzdem ws(czulnym' ktrego komrki od(owiadaj komrkom zwojowym. ,ytwarza on mediatory $ adrenalin i noradrenalin' nie wydzielanych do (rzestrzeni syna(tycznej' lecz do krwi. Ukad wegetatywny wykazuje #ardzo charakterystyczn zmienno aktywnoci do#owej. , okresie czuwania' w cigu dnia' dominuje jego cz ws(czulna $ z a(ogeum w godzinach (o(oudniowych' , nocy kontrol nad (rac narzdw (rzejmuje ukad (rzyws(czulny $ z a(ogeum w godzinach rdnocnych i nadrannych. 1wie (rzeciwstawne czci ukadu wegetatywnego s w cigym 0starciu0' wzajemnym kontrowaniu si. 4olem dziaania jest okrelony narzd. 1ziki temu zachowana jest homeostaza czynnociowa tego narzdu' ktra za(ewnia jego o(tymaln *unkcj w danym momencie (rzy danym na ni za(otrze#owaniu. Ukad autonomiczny jest niezaleny od kory' co jednak nie oznacza' e kora nie ma zu(enie w(ywu na jego czynno. %a' ale nie jest to w(yw uwiadomiony $ cho zdarzaj si ludzie' ktrzy w wyniku wicze!' a take medytacji' (otra*i wiadomie w(ywa na niektre czynnoci narzdw wewntrznych' n(. na czynno serca.