LENIN

PROROK RAJU, APOSTO PIEKA

DMITRIJ WOKOGONOW

Przekad MACIEJ ANTOSIEWICZ

AMBER

Tytu oryginau Lenin Life and the Legacy Redaktorzy serii Magorzata Foniok Zbigniew Foniok Redakcja stylistyczna Eugeniusz Melech Redakcja techniczna Andrzej Witkowski Korekta Katarzyna Kucharczyk Barbara Opiowska Ilustracja na okadce BE&W Opracowanie graficzne okadki Studio Graficzne Wydawnictwa Amber Skad Wydawnictwo Amber Druk Drukarnia Naukowo-Techniczna Oddzia Polskiej Agencji Prasowej SA, Warszawa, ul. Miska 65 Copyright 1994 by Dmitri Volkogonov. A l l rights reserved. For the Polish edition Copyright 2006 by Wydawnictwo Amber Sp. z o.o. ISBN 83-241-2437-3

Warszawa 2006. Wydanie II

WYDAWNICTWO AMBER Sp. z o.o. 00-060 Warszawa, ul. Krlewska 27 tel. 620 40 13, 620 81 62 www.wydawnictwoamber.pl

SPIS TRECI

WYKAZ SKRTW KALENDARIUM

ZAMIAST WSTPU: NA SCENIE HISTORII

11 13 21

CZ I ODLEGE RDA 33 37 44 49 54 59 74

GENEALOGIA ALEKSANDER I W A D I M I R POPRZEDNICY ODKRYCIE MARKSIZMU N A D I E D A I INESSA TAJEMNICE FINANSOWE

CZ II MISTRZ ZAKONU 87 91

TEORETYK REWOLUCJI

FENOMEN BOLSZEWIZMU LENIN I MIENSZEWICY PARADOKS P L E C H A N O W A TRAGEDIA M A R T O W A

101 106 111 116

CZ I I I BLIZNA PADZIERNIKA 123 126 131 146 152 160 175

DEMOKRATYCZNY LUTY PARVUS, H A N E C K I I N I E M I E C K I K L U C Z " L E N I N I KIERESKI LIPCOWA PRBA PADZIERNIK I SPRZYSIEENIE R W N Y C H " KOMISARZE I KONSTYTUANTA

CZ IV KAPANI TERRORU 191 195 205 215 227 239

POKJ BRZESKI BIAE SZATY" G R Z E C H CAROBJSTWA STRZAY F A N I KAPAN? GILOTYNA TERRORU

CZ V OTOCZENIE LENINA 251 256 266 278

NAJZDOLNIEJSZY CZOWIEK W KOMITECIE CENTRALNYM CZOWIEK O NIEOGRANICZONEJ WADZY BOLSZEWICKI T A N D E M

ULUBIENIEC PARTII LENINOWSKIE POLITBIURO

289 304

CZ V I JEDNOWYMIAROWE SPOECZESTWO 323 328 336 350 365 379

OSZUKANA AWANGARDA CHOPSCY KRWIOPIJCY TRAGEDIA INTELIGENCJI LENIN I KOCI PROROK K O M I N T E R N U

CZ V I I M A U Z O L E U M LENINIZMU 399 402 411 424 436 456

WADZA I CHOROBA DUGA AGONIA M U M I A I ZABALSAMOWANE IDEE D Z I E D Z I C T W O I SPADKOBIERCY LENIN A HISTORIA

POSOWIE: KLSKA W ZWYCISTWIE

465

PRZYPISY INDEKS R D A ZDJ

472 487 494

WYKAZ SKRTW

AMB AMBRF APRF CAKGB CAMBRF CAMO CChSD CGALI CGASA CgoA CGWA CIK d. f. GARF GPU GUag IKKI

A r c h i w Ministierstwa Biezopasnosti A r c h i w Ministierstwa Biezopasnosti Rossijskoj Fiedieracyi A r c h i w Priezidienta Rossijskoj Fiedieracyi Centralnyj A r c h i w Komitieta Gosudarstwiennoj Biezopasnosti Centralnyj A r c h i w Ministierstwa Biezopasnosti Rossijskoj Fiedieracyi Centralnyj A r c h i w Ministierstwa O b o r o n y C e n t r Chranienija Sowriemiennych D o k u m i e n t o w Centralnyj Gosudarstwiennyj A r c h i w Litieratury i Isskustwa Centralnyj Gosudarstwiennyj A r c h i w Sowietskoj A r m i i Centralnyj Gosudarstwiennyj A r c h i w Centralnyj Gosudarstwiennyj W o j e n n y j A r c h i w Centralnyj Ispotnitielnyj K o m i t i e t dieto (teczka archiwalna) f o n d (zesp archiwalny) Gosudarstwiennyj A r c h i w Rossijskoj Fiedieracyi Gosudarstwiennoje Politiczeskoje U p r a w l e n i j e Gawnoje U p r a w l e n i j e agieriej Isponitielnyj K o m i t i e t Kommunisticzeskogo Internacyonaa

KGB 1. NKGB NKID NKWD OGPU op. PSS RCChIDNI Rewwojensowiet RKP(b) SDPRR Sownarkom WCIK WCSPS WCzK WKP(b)

K o m i t i e t Gosudarstwiennoj Biczopasnosti K o m i n t e r n Kommunisticzeskij Intemacyona list (karta) N a r o d n y j Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti N a r o d n y j Komissariat Inostrannych D i e N a r o d n y j Komissariat W n u t r i e n n i c h D i e Objedicnionnoje Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije opis (spis, inwentarz archiwalny) W . I . L e n i n Ponoje sobranije soczinieni, w y d . V, t. 55, M o s k w a , 1970-85 Rossijskij C e n t r Chranienija i Izuczenija D o k u m i e n t o w Nowiejszej Isforii Rewolucyonnyj W o j e n n y j Sowiet Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewikw) Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji Sowiet N a r o d n y c h Komissarow Wsierossijskij Centralnyj Isponitielnyj K o m i t i e t Wsiesojuznyj Centralnyj Sojuz Profiessionalnych Sojuzow Wsierossijskaja Czriezwyczajnaja Komissja Wszechrosyjska Komunistyczna Partia (bolszewikw)

KALENDARIUM

D
lu. 1870 1879

o l u t e g o 1918 r o k u w R o s j i o b o w i z y w a k a l e n d a r z j u l i a s k i , c z y l i k a l e n -

darz Starego S t y l u , k t r y w p o c z t k a c h X X w i e k u s p n i a si o 1 3 d n i w z g l -

d e m o b o w i z u j c e g o n a Z a c h o d z i e kalendarza g r e g o r i a s k i e g o , c z y l i N o w e g o S t y l u . T a k w i c r e w o l u c j a l u t o w a 1917 r o k u z g o d n i e z k a l e n d a r z e m z a c h o d n i m m i a a m i e j s c e w m a r c u , n a t o m i a s t p r z e w r t b o l s z e w i c k i o d b y si 2 5 p a d z i e r n i k a 1917 r o k u , podczas g d y n a Z a c h o d z i e w y p a d a w t e d y 7 listopada. W tekcie k o n s e k w e n t n i e u y w a n o dat N o w e g o S t y l u , dodajc c z a s e m dat Starego S t y l u , a b y u n i k n n i e j a s n o c i . W p o n i s z y m z e s t a w i e n i u w s z y s t k i e d a t y o d n o s z si d o N o w e g o S t y -

22 kwietnia 7 listopada 21 grudnia

U r o d z i si W a d i m i r Iljicz U l j a n o w (Lenin) U r o d z i si L e w D a w i d o w i c z Bronstein ( T r o c k i ) U r o d z i si IosifWissarionowicz Dugaszwili (Stalin) Gieorgij Plechanow ucieka z Rosji do E u r o p y Zachodniej Z a m o r d o w a n y zostaje car Aleksander II Plechanow f o r m u u j e w Genewie marksistowski Program Wyzwolenia Pracy

1880 1881 1883

stycze 13 marca wrzesie

1880

24 stycznia

U m i e r a ojciec Lenina, Ilja Nikoajewicz U l j a n o w

1887

20 maja 25 sierpnia 17 grudnia

Powieszony zostaje brat Lenina, Aleksander U l j a n o w L e n i n wstpuje na U n i w e r s y t e t Kazaski L e n i n zostaje aresztowany za udzia w demonstracji studenckiej L e n i n zdaje egzamin z prawa na Uniwersytecie w Sankt Petersburgu L e n i n rozpoczyna praktyk adwokack w Samarze

1891 1892 1894

listopad

wrzesie

Ukazuje si pierwsza praca Lenina, Kto to s przyjaciele ludu" i jak walcz przeciw socjaldemokratom

1895

maj-wrzesie 21 grudnia

L e n i n przebywa za granic, gdzie poznaje Plechanowa L e n i n zostaje aresztowany w Sankt Petersburgu L e n i n zostaje zesany na trzy lata na Syberi W M i s k u utworzona zostaje Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (SDPRR)

1897 1898

10 lutego marzec

22 lipca

L e n i n i Nadieda Konstantinowna Krupska bior lub w Szuszenskiem na Syberii

1900

10 lutego marzec 3 czerwca 20 czerwca 29 lipca

Koniec zsyki Lenina L e n i n przybywa do Sankt Petersburga L e n i n zostaje aresztowany na 10 d n i L e n i n odwiedza Krupsk na zesaniu w Ufie L e n i n wyjeda do E u r o p y Zachodniej U t w o r z o n a zostaje Partia Socjalistw Rewolucjonistw (PSR) Ukazuje si praca Lenina Co robie? L e n i n przebywa w L o n d y n i e II Zjazd S D P R R w Brukseli i w Londynie. D o k o n u j e si podzia na bolszewikw i mienszewikw

1901 1902 1903

zima marzec kwieciemaj 30 lipca-23 sierpnia

grudzie 1904 1905 9 lutego 14 marca 22 stycznia

L e n i n ustpuje z redakcji I s k r y " W y b u c h w o j n y rosyjsko-japoskiej L e n i n wystpuje z KC S D P R R krwawa niedziela w Sankt Petersburgu

23 stycznia 25 k w i e t n i a - 1 0 maja 27 maja czerwiec 15 lipca

Strajki w caej Rosji I I I Zjazd S D P R R w L o n d y n i e Klska floty rosyjskiej p o d Cuszim B u n t na pancerniku P o t i o m k i n " na M o r z u Czarnym M i n i s t e r spraw w e w n t r z n y c h , Wiaczesaw Plehwe, zostaje zamordowany w Sankt Petersburgu

5 wrzenia padziernik 25 padziernika 26 padziernika

Rosyjsko-japoski traktat w P o r t s m o u t h , USA Strajk generalny w Rosji U t w o r z o n a zostaje Partia Konstytucyjnych D e m o k r a t w (Kadetw) W Sankt Petersburgu powstaje Rada Delegatw Robotniczych na czele z Trockim

30 padziernika

Manifest M i k o a j a I I zapowiada swobody -obywatelskie i zwoanie D u m y Pastwowej z kompetencjami ustawodawczymi

21 listopada 16 grudnia 21 grudnia

L e n i n przybywa do Sankt Petersburga Aresztowanie c z o n k w Rady w Sankt Petersburgu Bolszewickie powstanie zbrojne w M o s k w i e zostaje stumione przez wojsko

1906

23 k w i e t n i a - 8 maja 10 maja 21 lipca

IV Zjazd S D P R R w Sztokholmie Otwarcie I D u m y w Sankt Petersburgu Rozwizanie D u m y ; Piotr Stoypin zostaje p r e m i e r e m Lenin-przebywa w K o k k o l a w Finlandii Otwarcie I I D u m y Rozwizanie I I D u m y V Zjazd S D P R R w L o n d y n i e Otwarcie I I I D u m y , wybranej na podstawie nowej ordynacji L e n i n przebywa w Szwajcarii L e n i n przenosi si do Parya L e n i n poznaje w Paryu Iness A r m a n d L e n i n przenosi si do Krakowa w zaborze austriackim Otwarcie I V D u m y

1907

stycze-kwiecie 5 marca 15 czerwca 13 k w i e t n i a - 1 czerwca 20 listopada grudzie

1908 1909 1912

grudzie czerwiec 28 listopada

1913

maj lipiec

L e n i n przebywa w Poroninie L e n i n towarzyszy Krupskiej w podry do Berna, gdzie bya operowana Mobilizacja w Rosji N i e m c y wypowiadaj Rosji w o j n Pocztek I w o j n y wiatowej Sankt Petersburg przemianowany na Piotrogrd Rosja atakuje Galicj i Prusy Wschodnie L e n i n aresztowany w Galicji j a k o szpieg rosyjski L e n i n z w o l n i o n y przez Austriakw - " Klska wojsk rosyjskich w Prusach Wschodnich L e n i n wyjeda do Szwajcarii Wojska rosyjskie wycofuj si z Polski M i k o a j I I obejmuje naczelne d o w d z t w o nad armi rosyjsk L e n i n bierze udzia w antywojennej konferencji socjalistw w Z i m m e r w a l d z i e k o o Berna

1914

30 lipca 1 sierpnia 3 sierpnia sierpie sierpie 8 sierpnia 19 sierpnia wrzesie wrzesie

1915

22 lipca 4 wrzenia wrzesie

1916

kwiecie 30 grudnia

D r u g a antywojenna konferencja socjalistw w Kienthalu (Szwajcaria) Rasputin zostaje zamordowany w Piotrogrodzie Pocztek rewolucji lutowej w Piotrogrodzie U t w o r z o n a zostaje Rada w Piotrogrodzie U t w o r z o n a zostaje Rada w M o s k w i e Powstaje Rzd Tymczasowy. M i k o a j I I abdykuje Stalin i i n n i bolszewicy wracaj do Piotrogrodu z zesania na Syberii L e n i n wraca do Piotrogrodu ze Szwajcarii L e n i n ogasza tezy kwietniowe U t w o r z o n a zostaje bolszewicka Czerwona Gwardia T r o c k i powraca do Rosji z Nowego Jorku O t w a r t y zostaje I Zjazd Rad

1917

8 marca 12 marca 14 marca 15 marca 25 marca 16 kwietnia 17 kwietnia maj maj 16 czerwca

4 lipca 13 lipca 17 lipca 18 lipca 24 lipca sierpie wrzesie 8 padziernika 23 padziernika

Rzd Tymczasowy poleca aresztowa Lenina i i n n y c h czoowych bolszewikw L e n i n ucieka do Finlandii Prba p r z e w r o t u bolszewickiego w Piotrogrodzie, tak zwane d n i lipcowe L e n i n zaczyna si ukrywa Aleksander Kiereski staje na czele rzdu VI Zjazd SDPRR(b) w Piotrogrodzie N i e u d a n y pucz generaa K o r n i o w a T r o c k i staje na czele Rady Piotrogrodzkiej L e n i n wraca potajemnie do Piotrogrodu na posiedzenie K C , by gosowa za z b r o j n y m powstaniem

6 listopada 7 listopada

Z b r o j n e powstanie bolszewickiej Czerwonej G w a r d i i T r o c k i ogasza przejcie wadzy przez I I Zjazd Delegatw Rad, k t r y uchwali dekrety Lenina o p o k o j u i o ziemi

17 listopada listopad 25 listopada 3 grudnia

Z j a z d p o w o u j e Rad Komisarzy Ludowych i W C I K Na U k r a i n i e rozpoczyna si pierwsza faza w o j n y d o m o w e j w y b o r y d o Konstytuanty Pocztek radziecko-niemieckich rokowa pokojowych w Brzeciu L i t e w s k i m

15 grudnia 20 grudnia

Podpisane zostaje zawieszenie b r o n i midzy Rosj a N i e m c a m i U t w o r z o n a zostaje Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do W a l k i z Sabotaem i Kontrrewolucj ( W C z K )

grudzie

B u n t Kozakw doskich, generaowie Kaledin i K o r n i o w tworz A r m i Ochotnicz (bia")

1918

9 stycznia 14 stycznia 18 stycznia 22 stycznia

W z n o w i o n e zostaj rokowania pokojowe w Brzeciu L i t e w s k i m Zamach na Lenina w Piotrogrodzie Konstytuanta zostaje rozpdzona przez bolszewikw U k r a i n a ogasza niepodlego

9 lutego 18 lutego 3 marca

U k r a i n a i Pastwa Centralne podpisuj ukad sojuszniczy N i e m c y wznawiaj dziaania wojenne przeciw Rosji Rosja Radziecka i N i e m c y podpisuj traktat p o k o j o w y w Brzeciu Oddziay bolszewickie zajmuj K i j w

9 marca 10 marca 13 marca

Alianckie wojska ekspedycyjne lduj w Murmasku Stolica Rosji Radzieckiej zostaje przeniesiona z Piotrogrodu do M o s k w y T r o c k i j a k o l u d o w y komisarz w o j n y rozpoczyna formowanie A r m i i Czerwonej

4 kwietnia czerwiec 12 czerwca 16 czerwca 4 lipca 6 lipca 7 lipca 17 lipca 30 sierpnia

Japoski korpus ekspedycyjny lduje we Wadywostoku Angielskie siy ekspedycyjne lduj we Wadywostoku Brat cara, w i e l k i ksi M i c h a , zostaje zamordowany k o o P e r m u na U r a l u L e n i n przywraca w Rosji kar mierci V Zjazd Delegatw Rad przyjmuje konstytucj Zostaje zamordowany ambasador niemiecki w M o s k w i e , ksi M i r b a c h B u n t eserowcw w M o s k w i e zostaje s t u m i o n y Car M i k o a j II zostaje stracony wraz z rodzin w Jekaterynburgu Zamach na Lenina w M o s k w i e . Z a m o r d o w a n y zostaje U r i c k i , szef C z K w Piotrogrodzie

4 wrzenia

L e n i n wydaje rozkaz o braniu zakadnikw. Rozpoczyna si czerwony terror

wrzesie

W trakcie dziaa w o j e n n y c h przeciwko b i a y m " nad Wog A r m i a Czerwona "zdobywa Kaza i Symbirsk

6 listopada

Personel ambasady radzieckiej zostaje wydalony z Berlina za agitacj rewolucyjn

9 listopada

A b d y k u j e cesarz W i l h e l m I I

11 listopada 13 listopada grudzie 1919 2 - 6 marca 6 marca 18-23 marca 11 kwietnia 13 maja 30 czerwca 11 padziernika 1920 21 lutego 27 marca 26 kwietnia 8 maja czerwiec lipiec 21 lipca-6 sierpnia sierpie 24 wrzenia 28 padziernika listopad 1921 25 lutego 1-18 marca 8-16 marca 18 marca 22 czerwca-121ipca 2328 grudnia 1922 27 marca-2 kwietnia

Koalicja i Pastwa Centralne podpisuj zawieszenie b r o n i W C I K wypowiada traktat brzeski Francuskie siy interwencyjne lduj w Odessie I Kongres K o m i n t e r n u w M o s k w i e Pocztek ofensywy Koczaka na U r a l u V I I I Zjazd partii. U c h w a l o n y zostaje n o w y program partii W Rosji Radzieckiej t w o r z y si obozy koncentracyjne Nastpuje uderzenie generaa Judenicza w k i e r u n k u Piotrogrodu Genera D e n i k i n zajmuje Carycyn Pocztek kontrofensywy przeciwko D e n i k i n o w i A r m i a Czerwona zajmuje Archangielsk A r m i a D e n i k i n a zostaje zlikwidowana A r m i a polska wkracza na t e r y t o r i u m radzieckie Oddziay polskie zajmuj K i j w A r m i a Czerwona powstrzymuje polsk ofensyw A r m i a Czerwona podchodzi p o d Warszaw II Kongres K o m i n t e r n u w M o s k w i e Klska A r m i i Czerwonej w Polsce Na Kaukazie umiera Inessa A r m a n d Pocztek kontrofensywy przeciwko W r a n g l o w i Ewakuacja biaych" z K r y m u do T u r c j i Gruzja traci niepodlego Antybolszewickie powstanie w Kronsztadzie X Z j a z d R K P ( b ) . Pocztek N o w e j Polityki Ekonomicznej ( N E P ) Polsko-radziecki traktat p o k o j o w y w Rydze I I I Kongres K o m i n t e r n u I X Wszechrosyjski Zjazd Rad X I Zjazd RKP(b)

4 kwietnia

Stalin obejmuje n o w o utworzon funkcj sekretarza generalnego KCRKP(b)

16 kwietnia 26 maja lato 25 padziernika 16 grudnia 25 grudnia 30 grudnia 1923 10 marca 17-25 kwietnia 18 padziernika 1924 21 stycznia 27 stycznia 31 stycznia

Podpisanie traktatu z N i e m c a m i w Rapallo Pierwszy w y l e w Lenina Rekonwalescencja Lenina w Grkach Japoczycy opuszczaj W a d y w o s t o k D r u g i w y l e w Lenina L e n i n dyktuje swj List do Zjazdu, tak zwany Testament Zostaje u t w o r z o n y Z S R R T r z e c i w y l e w Lenina X I I Zjazd R K P ( b ) L e n i n po raz ostatni odwiedza M o s k w i Kreml mier Lenina Z m u m i f i k o w a n e z w o k i Lenina zostaj zoone w M a u z o l e u m Zjazd Rad zatwierdza pierwsz konstytucj Z S R R

ZAMIAST WSTPU: NA SCENIE HISTORII

Lenin by rewolucjonist do szpiku kosa przede wszystkim dlatego, e przez cale ycie wyznawa i realizowa niewzruszony, totalitarny wiatopogld.

Nikoaj Bierdiajew

i k i e , m a s y w n e stalowe d r z w i o t w o r z y y si z t r u d e m i w s z e d e m d o o b s z e r -

n e g o w e s t y b u l u , n a k o c u k t r e g o z n a j d o w a y si k o l e j n e w z m o c n i o n e d r z w i ,

p r o w a d z c e d o najwitszego s a n k t u a r i u m k o m u n i s t w - a r c h i w u m L e n i n a , g d z i e s p o c z y w a j r k o p i s y ksiek, a r t y k u w , r e f e r a t w , a take r e z o l u c j e , r o z p o r z dzenia, postanowienia, p r o t o k o y , niezliczone szyfrogramy i sprawozdania operacyjne C z K z o d r c z n y m i k o m e n t a r z a m i i u w a g a m i Lenina. Pomieszczenie w p o d z i e m i a c h g m a c h u b y e g o K o m i t e t u C e n t r a l n e g o b y e j p a r t i i rzdzcej p r z y p o m i n a raczej s c h r o n p r z e c i w a t o m o w y . T u w a n i e , n a s p e c j a l n y c h stelaach, w s p e c j a l n y c h m e t a l o w y c h s k r z y n i a c h , p r z e c h o w y w a n o i p r z e c h o w u j e si n a d a l w s z y s t k i e pisma, zapiski oraz listy czowieka, k t r y w y w a r bodaj najwikszy w p y w n a h i stori X X w i e k u , c z o w i e k a uwaanego przez j e d n y c h z a geniusza, przez i n n y c h z a p r z e k l e s t w o s w o j e j e p o k i . T u t a j te s p o c z y w a y p r z e z w i e l e d z i e s i t k w lat 3724 d o k u m e n t y , k t r e n i g d y nie zostay o p u b l i k o w a n e , chocia dziea w o d z a r e w o l u c j i d o c z e k a y si w R o s j i p i c i u w y d a , w t y m j e d n e g o p e n e g o " ! D o t e g o d o d a n a l e y n a s t p n y c h 3 0 0 0 , o p a t r z o n y c h j e d y n i e j e g o p o d p i s e m , lecz m i m o t o z a m k n i t y c h p r z e z d u g i e lata w i d e o l o g i c z n y m s c h r o n i e w s z e c h m o c n e j n i e g d y partii. N i e o d p a r c i e n a s u w a si p y t a n i e : d l a c z e g o u k r y t o lady d z i a a l n o c i c z o w i e k a , k t r e g o m i l i o n y l u d z i w R o s j i ( w t y m r w n i e a u t o r tej k s i k i ) p r z e z cae d z i e s i c i o l e c i a c z c i o n i e m a l e j a k boga? M o e d l a t e g o , e w r d o w y c h t y s i c y z a t a j o n y c h d o k u m e n t w z n a j d u j si r w n i e i t a k i e , k t r e o d z i e r a j w i z e r u n e k w o d z a z n i m b u boskoci? N a p r z y k a d taka n o t a t k a , napisana w a s n o r c z n i e p r z e z L e n i n a w l i s t o p a d z i e 1920 r o k u i p r z e z n a c z o n a d l a E f r a i m a S k l a n s k i e g o , zastpcy p r z e w o d n i c z c e g o

R e w w o j e n s o w i e t u , zawierajca w s k a z w k i , j a k u k a r a " o t w i E s t o n i z a p o m o c u d z i e l o n b i a o g w a r d y j s k i m o d d z i a o m generaa B u a k a - B a a c h o w i c z a : 1) N i e wystarczy protest dyplomatyczny. 2) Lepiej z t y m zaczeka i sprbowa bardziej osaczy otw i Estoni. 3) Postpowa tak, aby przyapa je na gorcym uczynku (to jest zebra wicej lepiej udokumentowanych poszlak). 4) Zastosowa rodki wojenne, to jest sprbowa ukara otw i Estoni na sposb w o j e n n y (na przykad, w pocigu" za Baachowiczem przekroczy granic choby na jedn wiorst i powiesi 100-1000 tamtejszych urzdnikw i bogaczy) .
1

N i e w y k l u c z o n e te, e u k r y w a n o p o d o b n e zapiski, p o n i e w a p o r u s z a n e w n i c h k w e s t i e n i e t r a c i y n i c z e swej a k t u a l n o c i n a w e t p o w i e l u l a t a c h . K i e d y b o l s z e w i c y w z i l i d u g r u p z a k a d n i k w , k t r z y , w e d l e s w P r a w d y " , m i e l i zosta b e z l i t o n i e z g a d z e n i " , g d y b y d o s z o d o z a m a c h w n a ycie r a d z i e c k i c h p r z y w d c w , P i o t r K r o p o t k i n pisa d o L e n i n a w g r u d n i u 1920 r o k u : (...) Czyby nie byo wrd was nikogo, kto m g b y przypomnie s w o i m towarzyszom i wytumaczy i m , e takie metody stanowi p o w r t do najgorszych czasw redniowiecza i w o j e n religijnych i e s one niegodne ludzi majcych stworzy spoeczestwo przyszoci, oparte na zasadach komunistycznych?
2

L e n i n p r z e c z y t a l i s t starego, r o z g o r y c z o n e g o b u n t o w n i k a i napisa n a m a r g i nesie: D o a r c h i w u m " . W i e d z i a , rzecz j a s n a , e s d z i w y anarchista m a racj, ale b o l s z e w i c y d y s p o n o w a l i teraz si i w a d z , a w t a k i m u k a d z i e s k r u p u y m o r a l n e nic j u dla Lenina nie znaczyy. O c z y w i c i e p a t r z y m y teraz inaczej n a L e n i n a n i e t y l k o d l a t e g o , e d o w i e d z i e l i m y si czego w i c e j n i t o , c o w p a j a n o n a m p r z e z lata. Z w t p i l i m y w b e z grzeszno w o d z a p r z e d e w s z y s t k i m z t e g o p o w o d u , i d z i e o " , k t r e r o z p o c z i z a k t r e nasz n a r d z a p a c i n i e w y p o w i e d z i a n y m c i e r p i e n i e m , m o r z e m k r w i i d z i e s i t k a m i m i l i o n w i s t n i e l u d z k i c h , p o n i o s o w i e l k h i s t o r y c z n klsk. N i e a t w o o t y m m w i i pisa. N a w a s n y m przykadzie czowieka, k t r y przeszed bolesn ewolucj pogld w - od stalinisty i ortodoksyjnego marksisty do zdecydowanego p r z e c i w n i k a b o l s z e w i c k i e g o t o t a l i t a r y z m u - m o g p o w i e d z i e , e l e n i n o w s k i b a s t i o n b r o n i si w m o i m u m y l e n a j d u e j . W m i a r j a k z a p o z n a w a e m si z t a j n y m i a r c h i w a m i K C K P Z R , N K W D - K G B , i n n y m i zespoami a r c h i w a l n y m i oraz z a g r a n i c z n y m i z b i o r a m i d o k u m e n t w , r w n i e s y l w e t k a L e n i n a ulegaa d l a m n i e i s t o t n y m p r z e o b r a e n i o m : wielkiego myliciela i proroka wypiera s t o p n i o w o rosyjski j a k o b i n , kopicy gboki grb dla m i l i o n w ofiar w i m i u u d y wietlanej przyszoci. W r e s z c i e z d a e m sobie s p r a w , e n i k t z nas n a p r a w d n i e z n a L e n i n a ; zawsze stawa o n p r z e d n a m i w p o m i e r t n e j masce z i e m s k i e g o b o g a , k t r y m n i g d y n i e by. Po napisaniu ksiek o Stalinie i T r o c k i m przystpiem do pracy n a d ostatni
3

czci t r y l o g i i Wodzowie, stawiajc sobie za cel p r z e d s t a w i e n i e w n o w y m w i e t l e tragicznej postaci inspiratora p r z e w r o t u p a d z i e r n i k o w e g o , k t r y zapocztkowa

t a k o g r o m n e p r z e m i a n y w R o s j i i n a c a y m w i e c i e . L e n i n zawsze m i a w i e l e t w a r z y , ale p o j e g o m i e r c i w y o b r a e n i e o n i m s p r o w a d z o n e z o s t a o d o j e d n e g o w y m i a r u kanonizowanego witego: wielkiego", genialnego", niedocigego", m d r e g o " , p r z e w i d u j c e g o " , p r o r o c z e g o " . I m czciej p o w t a r z a l i m y w s z y s t k i e te epitety, t y m bardziej tracilimy z oczu historycznego Lenina. D u c h o w y p o k a r m l e n i n i z m u b y d l a kadego o b y w a t e l a r a d z i e c k i e g o t a k s a m o o b o w i z u j c y , j a k K o r a n d l a m u z u m a s k i e g o f u n d a m e n t a l i s t y . D o s t y c z n i a 1990 r o k u d z i e a L e n i n a w y d a n o w Z w i z k u R a d z i e c k i m w n a k a d z i e p o n a d 653 0 0 0 0 0 0 e g z e m p l a r z y w 125 j z y k a c h ! Z a i s t e , r z a d k i t o p r z y k a d o b f i t o c i w w a r u n k a c h b u d o w n i c t w a k o m u n i s t y c z n e g o (...). W t e n s p o s b w y c h o w y w a n o m i l i o n y d o g m a t y k w . Si r z e c z y L e n i n oraz p r a w o w i e r n i l e n i n i c i k s z t a t o w a l i u nas b e z k r y t y c z n e , z a p o y c z o n e m y l e n i e . N i e d o k o c a j e s z c z e z d a j e m y sobie s p r a w , j a k m i e s z n e i j a o w e w y d a si p r z y s z y m p o k o l e n i o m nasze b a w o c h w a l s t w o . M w i i pisa o L e n i n i e t o p r z e d e w s z y s t k i m w y r a z i s w j s t o s u n e k d o l e n i n i z m u . D o n i e d a w n a j e s z c z e , z w y k l e n i e zdajc sobie z t e g o s p r a w y , n i e m o g l i m y w y z w o l i si o d p o g l d w , n a r z u c o n y c h w tej k w e s t i i p r z e z n a j w i k s z e g o w o d z a w s z y s t k i c h c z a s w i n a r o d w " . W 1924 r o k u , p o m i e r c i L e n i n a , S t a l i n w y g o s i c y k l o d c z y t w , k t r e d w a lata p n i e j u k a z a y si w f o r m i e k s i k o w e j p o d t y t u e m O podstawach leninizmu. L e n i n i z m , j a k n a m d u g o w m a w i a n o , w ostatecznej k o n s e k w e n c j i s p r o w a d z a si d o z n i s z c z e n i a starego wiata i b u d o w y n a j e g o r u i n a c h n o w e j , szczliwej c y w i l i z a c j i . Jak? Z a p o m o c j a k i c h r o d k w ? Z a p o m o c n i c z y m n i e o g r a n i c z o n e j d y k t a t u r y . L e c z t u t a j w a n i e p o j a w i a si g r z e c h p i e r w o r o d n y m a r k s i z m u , a zwaszcza j e g o l e n i n o w s k i e j w e r s j i , b o w i e m s a m M a r k s , aby odda m u s p r a w i e d l i w o , n i e b y w p e n i p r z e k o n a n y d o i d e i d y k t a t u r y . J e d n a k e j u L e n i n u w a a d y k t a t u r p r o l e t a r i a t u z a g w n ide m a r k s i z m u i s w o j e j k o n c e p c j i p a s t w a . W i s t o c i e , z d a n i e m L e n i n a , d y k t a t u r a p r o l e t a r i a t u s t a n o w i zasadn i c z tre r e w o l u c j i s o c j a l i s t y c z n e j . Z a r a z e m j e d n a k o w o p r z e k o n a n i e L e n i n a , e t y l k o walka i w o j n a " mog rozwiza najwiksze p r o b l e m y ludzkoci", otwierao drog tendencjom destrukcyjnym .
4

H i s t o r i a pokazaa, i b a r d z o czsto n a j w i k s z y c h p r o b l e m w l u d z k o c i " n i e d a si r o z w i z a d r o g w a l k i i w o j n y " . M i m o t o L e n i n , a w lad z a n i m j e g o k o n t y n u a t o r z y d o n i e d a w n a u w a a l i , e w i m i a b s t r a k c y j n e g o szczcia p r z y s z y c h pokole wszystko jest dozwolone i moralne: eksport rewolucji, w o j n y d o m o w e , b e z p r z y k a d n y t e r r o r i e k s p e r y m e n t y socjalne, d o k o n y w a n e n a m i l i o n a c h l u d z i . I t u w a n i e n a l e y szuka p r a p r z y c z y n y w s z y s t k i c h p n i e j s z y c h g r z e c h w p a r t i i n o w e g o t y p u " , zawsze zwyciskiej i d e o l o g i i " , przodujcego u s t r o j u spoeczneg o " . W i t a l n o i , c o t r z e b a p r z y z n a 6 , a t r a k c y j n o w i e l u hase l e n i n i z m u w y n i k a y z odwiecznej l u d z k i e j tsknoty za i d e a l n y m , s p r a w i e d l i w y m w i a t e m . Rosyjscy r e w o l u c j o n i c i , a zwaszcza L e n i n , nazywali po i m i e n i u najwiksze w a d y ycia spoecznego: w y z y s k , n i e r w n o , n i e w o l . Jednake majc sposobno w y k o r z e n i e n i a t y c h w a d , idc z a w s k a z a n i a m i l e n i n i z m u , u s t a n o w i l i n o w , sabo z a k a m u f l o w a n f o r m w y z y s k u p a s t w o w e g o ; w miejsce spoecznej i e t n i c z n e j n i e r w n o c i

p o j a w i a si n i e r w n o b i u r o k r a t y c z n a ; n i e w o l k l a s o w zastpia n i e w o l a i d e o l o g i c z n a , t o t a l n a . U r o b i o n y n a rosyjsk m o d k l a s y c z n y m a r k s i z m , z w a n y l e n i n i z m e m , p r z y o b l e k a si w c i a o w t y m o g r o m n y m k r a j u , stajc si c z y m n a p o d o b i e s t w o w i e c k i e j r e l i g i i . L e n i n i z m p o j a w i si n a scenie h i s t o r i i j a k o p s t r y zlepek trafnych obserwacji i prostackich definicji, j e d n o s t r o n n y c h ocen i twardego r e a l i z m u , wyrastajcy na poywce d y k t a t u r y proletariatu i w a l k i klasowej. W ostatecznym rozrachunku leninowska obietnica wielkiego historycznego p o s t p u z a o w o c o w a a w i e l k i m h i s t o r y c z n y m n i e d o r o z w o j e m . Przestroga, s f o r m u o w a n a 2 8 p a d z i e r n i k a 1917 r o k u p r z e z G i e o r g i j a P l e c h a n o w a , W i e r Z a s u l i c z i L w a D e u t s c h a w i c h Licie otwartym do piotrogrodzkich robotnikw, okazaa si p r o rocza. L i s t s t w i e r d z a , e p r z e w r t j e s t n a j w i k s z d z i e j o w katastrof, s p o w o d u j e o n w o j n d o m o w , k t r a z m u s i w k o c u r e w o l u c j d o w y c o f a n i a si z e w s z y s t k i c h z w y c i s t w l u t e g o 1917 r o k u " . S k o r o j u o t y m m o w a , j e s z c z e w p r z e d d z i e
5

p r z e w r o t u padziernikowego i n n i bolszewicy wcale nie b y l i p e w n i sukcesu i obaw i a l i si r a d y k a l i z m u L e n i n a , k t r y z m a n i a k a l n y m u p o r e m p o p y c h a m a s y w k i e r u n k u zbrojnego powstania przeciwko R z d o w i T y m c z a s o w e m u . N a posiedzen i u K o m i t e t u C e n t r a l n e g o w d n i u 1 6 p a d z i e r n i k a 1917 r o k u , k i e d y t o r o z t r z s a n o p r o b l e m powstania, L e n i n zanotowa: N i e m a m y o d w a g i zwyciy, d o tego s p r o w a d z a j si w s z y s t k i e w y s t p i e n i a " . L e n i n , c z o w i e k o elaznej w o l i , z d o a
6

w k o c u skierowa swoj parti na drog siowego rozwizania kwestii p o k o j u , ziemi i wolnoci. L e n i n i z m u j a k o s p o s o b u z m i a n y starego p o r z d k u s p o e c z n e g o p r z y u y c i u p r z e m o c y ( d r o g s t o p n i o w y c h r e f o r m p r a w o w i e r n i l e n i n i c i zawsze o d r z u c a l i ) n i e daje si w t o c z y w y c z n i e w r a m y n a r o d o w e . Z p o m o c K o m i n t e r n u , z a o o n e go w M o s k w i e w m a r c u 1919 r o k u i bdcego w i s t o c i e m i d z y n a r o d o w sekcj R K P ( b ) , L e n i n p r b o w a inicjowa procesy rewolucyjne wszdzie t a m , gdzie, j e g o z d a n i e m , i s t n i a y k u t e m u w a r u n k i . W l i p c u 1920 r o k u d e p e s z o w a d o p r z e b y w a jcego w C h a r k o w i e Stalina: Sytuacja w K o m i n t e r n i e znakomita. Z i n o w i e w , Bu c h a r i n i j a u w a a m y , e p o w i n n i m y przyspieszy w y b u c h r e w o l u c j i w e W o s z e c h . M o i m zdaniem naley w t y m celu ustanowi wadz rad na Wgrzech, a m o e take w C z e c h o s o w a c j i i R u m u n i i " . E m i s a r i u s z e j e d z i l i n a w s c h d i n a z a c h d ,
7

a L u d o w y K o m i s a r i a t F i n a n s w przeznacza, oczywicie z u p o w a n i e n i a L e n i n a , m i l i o n y r u b l i w z o c i e n a p o t r z e b y r e w o l u c j i w i a t o w e j " . W t y m s a m y m czasie

8

w Rosji setki tysicy l u d z i u m i e r a o z g o d u i na skutek c h o r b . L e n i n b y j e d n a k p r z e k o n a n y , e r e w o l u c j a w i a t o w a n i e m o e si obej b e z o g r o m n y c h , n i e z l i c z o n y c h ofiar. T r u d n o m w i o Leninie w o d e r w a n i u od gwnego t w o r u w o d z a - j e g o part i i . K o n c e p c j a k a d r o w e j o r g a n i z a c j i r e w o l u c y j n e j j e s t p o d s t a w o w ide l e n i n i z m u , ale z a s u g a " L e n i n a p o l e g a n i e t y l k o n a t y m , i z d o a s t w o r z y s i l n i z d y s c y p l i n o w a n p a r t i , lecz take n a t y m , e p o t r a f i j s z y b k o w m o n t o w a w s y s t e m p a s t w o w y . J u pierwsze posiedzenia K C partii i Rady K o m i s a r z y L u d o w y c h p o p r z e wrocie padziernikowym pokazuj jasno faktyczny podzia kompetencji. Partyjny

a r e o p a g p o d p r z e w o d n i c t w e m L e n i n a z a j m u j e si p o d s t a w o w y m i k w e s t i a m i s t r a t e g i c z n y m i , n a t o m i a s t r e w o l u c y j n y r z d , n a k t r e g o czele r w n i e stoi L e n i n , o g r a n i c z a si d o r o z w i z y w a n i a s z c z e g o w y c h p r o b l e m w t a k t y c z n y c h . Jasne j e s t , e takiej p a r t i i , k i e d y j u d o s z a d o w a d z y , s z y b k o zaczli przeszkadza n i e t y l k o m i e n s z e w i c y , ale r w n i e n i e d a w n i s p r z y m i e r z e c y - l e w e s k r z y d o e s e r o w c w , a take K o n s t y t u a n t a , prasa, i n t e l i g e n c j a , c e r k i e w , w s z e l k i e p r z e j a w y d z i a a l n o c i j a k i e j k o l w i e k o r g a n i z a c j i s p o e c z n e j c z y p o l i t y c z n e j . P a r t i a r y c h o z a p e w n i a sobie m o n o p o l na wadz, na mylenie, w gruncie rzeczy - m o n o p o l we wszystkich d z i e d z i n a c h ycia. Staa si j a k b y l e n i n o w s k i m z a k o n e m , w i m i e n i u k t r e g o p r z e z w i e l e d z i e s i t k w lat r z d y w k r a j u s p r a w o w a l i w o d z o w i e " i i c h t o w a r z y s z e b r o n i " . B y a i d e a l n y m r u s z t o w a n i e m , n a k t r y m w s p i e r a si t o t a l i t a r n y r e i m , lecz k i e d y d r u g a p o o w a lat 8 0 . p r z y n i o s a z e sob d a l e k o idce z m i a n y w r a d z i e c k i e j r z e c z y w i s t o c i , p a r t i a zacza si d u s i j a k r y b a w y r z u c o n a n a b r z e g . Jej g w a t o w n y i z d u m i e w a j c o bezbolesny rozpad po n i e u d a n y m p u c z u w s i e r p n i u 1991 r o k u u j a w n i absolutn niezdolno struktur partyjnych do przetrwania w spoeczestwie obywatelskim. Partia, s t w o r z o n a p r z e z L e n i n a , n i e b y a organizacj s p o e c z n w z w y k y m s e n sie t e g o s o w a . G d y t y l k o b o l s z e w i c y z d o b y l i w a d z w w y n i k u p r z e w r o t u p a d z i e r n i k o w e g o , p a r t i a staa si z a s a d n i c z y m e l e m e n t e m r o d z c e g o si p a s t w a . T e g o wanie chcia L e n i n . Nieograniczony m o n o p o l i totalna wadza zakonu, z a o o n e g o p r z e z w o d z a r e w o l u c j i r o s y j s k i e j , p o z w a l a y sdzi ( i n i e b e z r a c j i ) , e p r z y s k r a j n i e n i s k i m p o z i o m i e k u l t u r y p o l i t y c z n e j s p o e c z e s t w a , saboci t r a d y c j i demokratycznych i przywizaniu w i e l u ludzi do monarchicznej f o r m y rzdw p a r t i a m a w s z e l k i e szanse sta si o r o d k i e m n o w e j e l i t y w a d z y . N i e m w i o si o t y m w p r o s t , n i k t j e d n a k nie m i a co do tego w t p l i w o c i : ycie spoeczestwa r a d z i e c k i e g o o k r e l a a n i e t y l k o zasada k l a s o w a , ale r w n i e k a s t o w o - p a r t y j n a . P r z e z p r a w i e 7 0 lat cisa s y m b i o z a p a r t i i i p a s t w a , s c e m e n t o w a n y c h m i e s z a n i n biurokracji i d o g m a t y z m u , pozwalaa m o c n o trzyma w ryzach o g r o m n y nard. R e i m o p i e r a si n a k a r i e r o w i c z a c h , n i e z l i c z o n e j a r m i i u r z d n i k w i r o z b u d o w a n y c h tajnych subach. Kady w i e k ma swoje redniowiecze". W naszym kraju o w o redniowiecze" trwao wyjtkowo dugo. H i s t o r i a p a m i t a w i e l u d y k t a t o r w , a n i e z a l e n i e o d e p o k i i c h w s p l n cech j e s t zawsze n i e o g r a n i c z o n a w a d z a osobista. L e n i n r w n i e s p r a w o w a tak w a dz, nie b y j e d n a k , w p r z e c i w i e s t w i e do Stalina, d y k t a t o r e m a b s o l u t n y m . Co prawda W i k t o r C z e r n o w m i a na t e n temat inne zdanie. U w a a o n , e bolszewicy stworzyli hierarchiczny system dyktatur, dla k t r y c h podstaw stanowia i c h part i a . T r u d n o si z t y m n i e z g o d z i . J e d n a k p r z y w d c a e s e r o w c w szed j e s z c z e d a l e j , t w i e r d z c , i n a szczycie o w e j h i e r a r c h i i z n a j d o w a si d y k t a t o r j e d n o s t k o w y . B y n i m L e n i n " . W sensie o g l n o h i s t o r y c z n y m t o o c z y w i c i e p r a w d a , lecz w s e n 9

sie j e d n o s t k o w y m - n i e z u p e n i e . Jego partia uwaaa dyktatur, p o j m o w a n j a k o zjawisko polityczne, za fakt o z n a c z e n i u zasadniczym d l a u m o c n i e n i a dziea r e w o l u c j i , a poszczeglni p r z y w d c y

b o l s z e w i c c y s t a w a l i si d y k t a t o r a m i " w zakresie p r z y z n a w a n y c h i m k o m p e t e n c j i . D z i e s i t e g o l i p c a 1919 r o k u n a p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a , w k t r y m u c z e s t n i c z y r w n i e L e n i n , p o s t a n o w i o n o , e A l e k s i e j R y k o w zostanie d y k t a t o r e m n a o d c i n k u dostaw w o j s k o w y c h " . Wadza w r o z u m i e n i u Lenina to przede w s z y s t k i m dykta1 0

t u r a , c h o c i a s a m w d z , j a k o si r z e k o , n i e b y d y k t a t o r e m w s z e r o k o p o j t y m z n a c z e n i u t e g o s o w a . L e n i n , stojcy p o d w z g l d e m i n t e l e k t u a l n y m n i e p o r w n a nie w y e j od Stalina, korzysta ze swojej o g r o m n e j w a d z y z u m i a r e m , poprzez gitki m e c h a n i z m ideologicznych i organizacyjnych struktur, jakie w y t w o r z y a j e g o partia. W o l a pozostawa w c i e n i u dyktatury. Sprawowa j e d n a k dyktatorsk w a d z n a d parti. Niewiele w i a d o m o o p r y w a t n y m yciu Lenina. W y n i k a to nie tylko z marksis t o w s k i e j zasady p r y m a t u k r y t e r i w s p o e c z n y c h n a d o s o b i s t y m i , lecz take z c h ci b o l s z e w i c k i c h p r z y w d c w u t r z y m a n i a szczegw swego p r y w a t n e g o ycia w t a j e m n i c y przed m a s a m i . Jeli o z w y k y m f u n k c j o n a r i u s z u partii naleao w i e dzie wszystko, to wszelkie informacje o czonkach leninowskiego p o l i t b i u r a i i c h r o d z i n a c h u w a a n o z a t a j e m n i c p a s t w o w . W y s o k o i c h z a r o b k w , liczba s u by i przydzielonych do ich dyspozycji samochodw, j a k rwnie wielko mieszk a i p o d m i e j s k i c h dacz - w s z y s t k i e te d a n e s p o c z y w a y b e z p i e c z n i e w u t a j n i o n y c h teczkach personalnych. W y s o c y funkcjonariusze partyjni b y l i nietykalni. T o s a m o d o t y c z y o , rzecz o c z y w i s t a , r n y c h n i e j a s n y c h s t r o n d z i a a l n o c i b o l s z e w i c k i c h p r z y w d c w . N i k t w R o s j i n i e d o w i e d z i a si n a p r z y k a d , z czego y L e n i n w r a z z r o d z i n p r z e z d u g i e lata s w e g o d o b r o w o l n e g o w y g n a n i a n a z a c h o d z i e E u r o p y ; k t o f i n a n s o w a p a r t i p r z e d r e w o l u c j ; dlaczego L e n i n n i g d y n i e p r a c o w a ( w z w y k y m sensie t e g o s o w a ) ; j a k z d o a p r z e j e c h a p r z e z N i e m c y w trakcie dziaa w o j e n n y c h albo czy bolszewicy przed rewolucj o t r z y m y w a l i p o m o c finansow od N i e m i e c , wroga Rosji. W i a d o m o , e j u p o p o d p i s a n i u p o k o j u brzeskiego istniaa o k r y t a gbok taj e m n i c sfera w z a j e m n y c h k o n t a k t w p o m i d z y n o w y m r z d e m r o s y j s k i m a N i e m c a m i , z czego o b i e s t r o n y s p o d z i e w a y si w y c i g n d l a siebie k o r z y c i . W l u t y m 1921 r o k u L e n i n o t r z y m a z radzieckiego poselstwa w B e r l i n i e szyfrog r a m , streszczajcy p r z e b i e g r o z m w z N i e m c a m i , w t r a k c i e k t r y c h z a w a r t o p o r o z u m i e n i e o o d t w o r z e n i u niemieckiego p r z e m y s u zbrojeniowego", chocia t r a k t a t w e r s a l s k i w y r a n i e tego N i e m c o m zabrania. M i m o t o f i r m a B l o h m & V o s s g o t o w a b y a b u d o w a o d z i e p o d w o d n e , zakady A l b a t r o s s w e r k e - s a m o l o t y , a k o n c e r n K r u p p a - a r m a t y , p r z y c z y m p r o d u k c j a o d b y w a si m i a a n a t e r y t o r i u m r a d z i e c k i m . P r z y w d c a b o l s z e w i k w o d p o w i e d z i a : (...) m y l , e tak. P r z e k a c i e i m to. L e n i n " . P o namyle dopisa p o d spodem: T a j n e " . Treci p o d o b n y c h p o 1 1

r o z u m i e n i g d y , rzecz j a s n a , n i e p o d a w a n o d o w i a d o m o c i p u b l i c z n e j . O w t r a dycj tajnych u m w z N i e m c a m i k o n t y n u o w a z p o w o d z e n i e m Stalin. Biografii Lenina w y d a n o w Z w i z k u Radzieckim wiele, nawet bardzo wiele, a wszystkie one n i e o d m i e n n i e u t r z y m a n e s w tonie h y m n w p o c h w a l n y c h , wysawiajcych j e g o geniusz, doskonao i wielko. N i e m i n jeszcze r o k od

p r z e w r o t u b o l s z e w i c k i e g o , k i e d y G r i g o r i j Z i n o w i e w r o z p o c z prac n a d p i e r w s z oficjaln biografi, j u w t e d y nazywajc w o d z a a p o s t o e m k o m u n i z m u " i p r z y w d c z b o e j a s k i " . T r a d y c j i stao si zado. O f i c j a l n e b i o g r a f i e ( a w Z S R R

1 2

i n n y c h b y n i e m o g o ) - t o n u c e p a n e g i r y k i n a cze n a d c z o w i e k a " . W n i e c o i n n y m tonie utrzymane s pamitniki ony Lenina, Nadiedy Krupskiej, ktra p o w i n n a zna w a s n e g o m a t r o c h l e p i e j , c h o c i a i n a n i c h o d c i s n o si n i e u c h r o n n e p i t n o bolszewickiego p r z e o m u epok". W y j t e k stanowi j e j zapiski o d n o s z c e si d o o s t a t n i e g o o k r e s u ycia w o d z a , p o d o b n i e j a k w s p o m n i e n i a s i o stry L e n i n a , M a r i i U l j a n o w e j , k t r e j e d n a k n i g d y nie zostay o p u b l i k o w a n e . P o s z c z e g l n e w y d a n i a d z i e z e b r a n y c h L e n i n a z n a c z n i e si o d siebie r n i . C i e k a w e , i d z i e a t e m o g y w y c h o d z i , w zalenoci o d y c z e n i a w a d z , w d o w o l n e j l i c z b i e t o m w . O i l e w y d a n i e p i e r w s z e , z lat 1 9 2 0 - 2 6 , l i c z y o sobie 2 0 w o l u m i n w , t o c z w a r t e - j u 3 5 , pite za, p e n e " - 5 5 t o m w f o r m a t u i n folio. I n a t y m j e d n a k n i e k o n i e c , b o w i e m p r z y g o t o w y w a n e d o d r u k u w y d a n i e szste ( p r z e s z k o dzi sierpie 1991 r o k u ) m i a o liczy nie m n i e j ni 7 0 w o l u m i n w . Zaiste, L e n i n j e s t n i e w y c z e r p a n y ! N a j p o w a n i e j s z prac r a d z i e c k n a j e g o t e m a t j e s t bez w t p i e n i a 1 2 - t o m o w a k r o n i k a b i o g r a f i c z n a Wadimir Iljicz Lenin, zawierajca n i e t y l k o o g l n y zarys z i e m s k i e g o y w o t a c z o w i e k a - b o g a , lecz take tysice f a k t w , dat i n a z w i s k . I t a m j e d n a k r o i si o d l u k , p r z e m i l c z e i j e d n o s t r o n n y c h i n t e r p r e t a c j i . Z t e g o p u n k t u w i d z e n i a c e n n i e j s z e w y d a j si prace napisane n a Z a c h o d z i e , c h o c i a i c h saboci j e s t o g r a n i c z o n y d o s t p d o p o d s t a w o w e j b a z y r d o w e j , c o d o t y c z y zwaszcza r a d z i e c k i e g o o k r e s u ycia w o d z a r e w o l u c j i . O L e n i n i e , j a k o si r z e k o , n a p i s a n o w i e l e . J e d e n z n a j b a r d z i e j i n t e r e s u j c y c h s z k i c w j e g o p o r t r e t u n a k r e l i b o d a j T r o c k i . Jeszcze w 1924 r o k u , w k r t c e p o m i e r c i b o l s z e w i c k i e g o p r z y w d c y , ukazaa si w M o s k w i e ksika w s p t w r c y P a d z i e r n i k a : O Leninie, Materiay dla biografa. T r o c k i pisa, e L e n i n n a e m i g r a c j i ostatecznie d o j r z a d o s w o j e j p r z y s z e j h i s t o r y c z n e j r o l i (...). G o s i hasa r e w o l u c j i s o c j a l i s t y c z n e j , z a n i m j e s z c z e p o s t a w i stop n a r o s y j s k i e j z i e m i . P o t e m n a s t p i o t y l k o , p r z y w s p u d z i a l e r o z b u d z o n y c h mas pracujcych R o s j i , p o t w i e r d z e n i e w c z e n i e j s z y c h p r z e m y l e . T e o r i e s p r a w d z i y si w p r a k t y c e ( . . . ) " . T r o c k i n a 13

w e t nie w s p o m n i a , e tego s p r a w d z i a n u " s w o i c h p r z e m y l e " L e n i n d o k o n y w a n a c a y m o g r o m n y m n a r o d z i e . Z d u m i e w a w i a r a w suszno t e g o h i s t o r y c z n e g o e k s p e r y m e n t u . C o p r a w d a b o l s z e w i c y n i g d y n i e zastanawiali si n a d m o r a l n s t r o n r e w o l u c j i , t y m b a r d z i e j e p r z e c i e t e o r i e s p r a w d z i y si w p r a k t y c e (...)". P r z e z cae y c i e T r o c k i n o s i si z z a m i a r e m napisania o b s z e r n e j k s i k i o L e n i n i e . W k w i e t n i u 1929 r o k u , p r z e b y w a j c j u n a w y g n a n i u w K o n s t a n t y n o p o l u , zawiadamia listownie swoj tumaczk w Berlinie, Aleksandr R a m m : M o j a ksika Lenin i Jego epigoni m o e p o j a w i si n a j w c z e n i e j w d w a l u b t r z y miesice p o u k a z a n i u si a u t o b i o g r a f i i " . P o t r z e c h m i e s i c a c h za d o n o s i , e p r z y g o t o w u j e jeszcze j e d n k s i k , a m i a n o w i c i e Lenin (biografia, charakterystyka osobowoci, wspomnienia i korespondencja). A w pi lat p n i e j pisa do M. P a r y a n i n a : M o j a praca nad L e n i n e m nie wysza i nieprdko wyjdzie ze stadium przygotowa. Pierwsze

r o z d z i a y d o t u m a c z e n i a m o g przesa n a j w c z e n i e j w l i p c u " . M a r t w y L e n i n
1 5

b y , z p o w o d w o s o b i s t y c h , n i e m n i e j u y t e c z n y d l a T r o c k i e g o , c o d l a Stalina. O b a j w i e d z i e l i o s w o i m p r z y w d c y w i c e j , n i k t o k o l w i e k i n n y , lecz z a p o w i a d a n a o b s z e r n a ksika o L e n i n i e " n i g d y si, n i e s t e t y , n i e p o j a w i a . T r o c k i p o raz p i e r w s z y s p o t k a si z L e n i n e m w 1902 r o k u , a i c h o s o b i s t e s t o s u n k i zakreliy pen a m p l i t u d o d wzajemnego p o d z i w u , d o gbokiej o b u s t r o n n e j n i e c h c i i z p o w r o t e m do b l i s k i e j w s p p r a c y w n a j w a n i e j s z y c h k w e s t i a c h . L e w D a w i d o w i c z m g b y opowiedzie, j a k w napadach g n i e w u L e n i n nazywa g o Baaajkinem", pozerem", p o d y m oportunist", odszczepiecem", kanali", g a r z e m " , a j d a k i e m " , w i n i " (...). W y s t a r c z y . T a k i p o t r a f i b y L e n i n , c o n i e p r z e s z k o d z i o m u w 1917 r o k u o c e n i r e w o l u c y j n e j d z i a a l n o c i tego samego c z o w i e k a s o w a m i : B r a w o , towarzyszu T r o c k i ! " , l u b nazywa g o najlepszym b o l s z e w i k i e m " . W t y c h r a m a c h - o d n i e n a w i c i d o m i o c i " - z a m k n a si caa r e w o l u c y j n a epoka. M y l , e T r o c k i p o t r a f i b y ( m a j c n a w z g l d z i e r w n i e j e g o t a l e n t pisarski) napisa b y s k o t l i w i i n t e r e s u j c ksik o L e n i n i e . C o p r a w d a praca t a b y a b y zapewne bardzo jednostronna, j a k o e przywiecaby j e j oczywisty zamys p o l i tyczny. N i e y j c y lider rosyjskiej r e w o l u c j i p o t r z e b n y b y T r o c k i e m u p o t o , b y m g o n p o d k r e l i w a s n w i e l k o ( d w c h w o d z w r e w o l u c j i " ) , a take d o w a l k i z e m i e r t e l n y m p r z e c i w n i k i e m , k t r y n a t r z y dziesiciolecia o p a n o w a k r e m l o w s k cytadel. S t a l i n r w n i e w i e d z i a d u o o L e n i n i e , szczeglnie w o d n i e s i e n i u d o r a d z i e c k i e g o , n i e e m i g r a c y j n e g o o k r e s u j e g o ycia. W e d u g d a n y c h a r c h i w a l n y c h S t a l i n o t r z y m a o d L e n i n a n i e m n i e j n i 150 p r z e z n a c z o n y c h d l a n i e g o osobicie n o t a t e k , telegramw, l i s t w i p i s e m n y c h polece. P r o b l e m w t y m , e wiele z tych d o k u m e n t w z a c h o w a o si w p o s t a c i s t r z p k w t a m y t e l e g r a f i c z n e j , d r u g i c h k o p i i s t r o n i c m a s z y n o p i s u i i n n y c h p o r e d n i c h r d e . W ksice o S t a l i n i e m i a e m j u okazj p o d a w w t p l i w o a u t e n t y c z n o w i e l u s p o r d t y c h d o k u m e n t w , k t r y c h l i c z b a g w a t o w n i e r o n i e o d c h w i l i o b j c i a p r z e z S t a l i n a f u n k c j i sekretarza g e n e r a l n e g o p a r t i i k o m u n i s t y c z n e j w 1922 r o k u . P o u k a z a n i u si j e g o w a s n e j , a u t o r y z o w a n e j b i o g r a f i i S t a l i n , j a k m o n a sdzi, m i a w p l a n a c h p r z y g o t o w a n i e ksiki o L e n i n i e , j e d n a k z a m i a r u tego n i g d y nie zrealizowa .
16

Bardzo d u o m o g l i powiedzie o Leninie rwnie K a m i e n i e w i Z i n o w i e w . C h y b a n i k t n i e dosta o d w o d z a t y l u p i s m , l i s t w i t e l e g r a m w , c o L e w K a m i e n i e w - j e s t i c h , w e d u g m o i c h s z a c u n k w , o k o o 3 5 0 , z czego w i k s z o n i e zostaa d o tej p o r y o p u b l i k o w a n a . L e n i n b a r d z o m u u f a , take w s p r a w a c h czysto o s o b i s t y c h , c o d o t y c z y o n a p r z y k a d j e g o z w i z k u z k o c h a n k Iness A r m a n d . Przez j a k i czas, w P o l sce, K a m i e n i e w i L e n i n m i e s z k a l i r a z e m . A p o n a d t o , co szczeglnie istotne - K a m i e n i e w b y p i e r w s z y m r e d a k t o r e m d z i e L e n i n a , k t r e u k a z y w a y si w l a t a c h 1 9 2 0 - 1 9 2 6 . M y l , e K a m i e n i e w w i e d z i a o L e n i n i e znacznie w i c e j n i k t o k o l w i e k i n n y , ale (...) t e n bez w t p i e n i a b l i s k i w o d z o w i c z o w i e k pisa n i e w i e l e i n i e z o s t a w i p o sobie t a k o b f i t e j spucizny, j a k j e g o n i e o d c z n y przyjaciel Z i n o w i e w .

G r i g o r i j Jewsiejewicz Z i n o w i e w i j e g o ona, Z . I . Lilina, b y l i r w n i e blisko zaprzyjanieni z rodzin U l j a n o w a - L e n i n a , k t r y prowadzi z Z i n o w i e w e m b o gat osobist k o r e s p o n d e n c j . N o w a , k o m u n i s t y c z n a e l i t a w a d z y n i e grzeszya s k r o m n o c i : l u d z i e c i , p o d o j c i u d o w a d z y , u r z d z i l i sobie s i e d z i b y n a K r e m l u i w l i c z n y c h w y w a s z c z o n y c h p a a c a c h , n a z y w a l i m i a s t a na s w o j cze, w z n o s i l i sobie p o m n i k i i przecigali si n a w z a j e m w p u b l i k o w a n i u s w o i c h d z i e z e b r a n y c h . N a j c e n n i e j s z c h y b a prac Z i n o w i e w a o L e n i n i e j e s t Wstp do nauki leninizmu, gdzie autor zaklina s w o i c h c z y t e l n i k w , aby przede w s z y s t k i m czytali L e n i n a ! Z n a L e n i n a - t o z n a c z y zna d r o g d o z w y c i s t w a w i a t o w e j r e w o l u c j i " . N a p o c z t k u
1 7

lat 3 0 . , k i e d y y c i e Z i n o w i e w a z b l i a o si d o t r a g i c z n e g o k o c a , napisa o n k i l k a r o z d z i a w k s i k i o L e n i n i e , majc n a d z i e j , e z d o a si w t e n s p o s b u s p r a w i e d l i w i i uratowa. Lecz Stalin nawet nie wzi do rki zapiskw winia, b o w i e m d a w n o j u przesdzi o losie K a m i e n i e w a i Z i n o w i e w a * . W i k s z o b i o g r a f w L e n i n a k o n c e n t r o w a a si n a s p o e c z n y c h i p o l i t y c z n y c h aspektach j e g o y c i o r y s u . N i e m a sensu k r y t y k o w a t a k i e g o podejcia, naley t y l k o u z u p e n i t e n o b r a z o c e c h y czysto l u d z k i e , m o r a l n e i i n t e l e k t u a l n e , n i e tracc p r z y t y m z o c z u kontekstu historycznego. H i s t o r y c z n y L e n i n to dziecko swojej epoki: udrczonej, o k r u t n e j , penej nadziei i wystraszonej zarazem. H i s t o r i a nie m o e by o s k a r e n i e m a n i u s p r a w i e d l i w i e n i e m , r z d z i n i zasada p o z n a n i a , z r o z u m i e n i a d a w n o m i n i o n y c h czasw. K i e d y s y s z y m y s o w o L e n i n " , n a s z y m o c z o m j a w i si c z o w i e k z w y s o k i m c z o e m i y s i n , z n a m i o n u j c y m i i n t e l e k t i... p o s p o l i t o . G l e b M a k s y m i l i a n o w i c z K r z y a n o w s k i , stary t o w a r z y s z L e n i n a , s p r a w u j c y w y s o k i e s t a n o w i s k o w r z d z i e r a d z i e c k i m , w ksice Wielki Lenin stara si za w s z e l k cen z d e f i n i o w a i s t o t L e n i n o w s k i e g o g e n i u s z u ( k t r e m u ksika j e s t p o w i c o n a ) , ale z n a c z n i e l e p i e j p o r a d z i sobie z o p i s e m w y g l d u z e w n t r z n e g o swego bohatera. B y o n , zapewnia K r z y a n o w s k i , prosty i s k r o m n y . Niewysokiej postury, w zwykej sukiennej czapce, nie zwraca na siebie uwagi i at w o m g znikn z oczu w pierwszej lepszej dzielnicy robotniczej. M i a , smaga twarz, o lekko azjatyckich rysach - to waciwie wszystko, co mona powiedzie o jego powierzchownoci. U b r a n y w prost sukman, bez t r u d u w t o p i b y si w t u m nadwoaskich wieniakw. T e n opis m i a oczywicie podkrela l u d o w o " , g b i " i w i " z n i s z y m i k l a s a m i " , ale K r z y a n o w s k i z a u w a y te i s t o t n y szczeg: o c z y , z w i e r c i a d o l u d z k i e j d u s z y . T e o c z y , pisa, b y y n i e z w y k e , p r z e s z y w a j c e , p e n e w e w n t r z n e j s i y i energii, c i e m n o b r z o w e (...)" .
18

Z w r c i na to r w n i e uwag Aleksander K u p r i n w swojej znakomitej m i n i a t u rze Fotografia chwili. P r z y t o c z m y o b s z e r n y f r a g m e n t tego p o r t r e t u p i r e m : L e n i n j e s t : niski, barczysty i szczupy. W jego wygldzie nie ma nic odpychajcego, w o j o w n i czego, zdradzajcego gbi m y l i . Ma wydatne koci policzkowe i lekko skone

* Obaj zostali rozstrzelani w sierpniu 1936 roku, po pierwszym z serii pokazowych procesw moskiewskich (przyp. dum.).

oczy (...). Szerokie, wysoko sklepione czoo, ale nie tak przesadnie wielkie, j a k na robionych z daleka fotografiach (...). Resztki w o s w na skroniach, a take broda i wsy, dotd wiadcz, e w modoci musia by ognistorudy. D o n i e ma wielkie i bardzo brzydkie (...). N i e m o g e m oderwa w z r o k u od jego oczu (...), s wskie, poza t y m L e n i n zwykle je m r u y , zapewne z p o w o d u krtkowzrocznoci. W r z u c a nych z naga szybkich spojrzeniach mona czasem dostrzec wyraz chytroci. N a j bardziej j e d n a k zdumia m n i e ich k o l o r (...). Zeszego lata, w paryskim zoo, widzc oczy lemura, powiedziaem sobie z u k o n t e n t o w a n i e m : oto wreszcie znalazem k o lor oczu Lenina! Rnica polega tylko na t y m , e renice lemura s wiksze i bardziej niespokojne, a u Lenina to zaledwie p u n k c i k i , j a k od ukucia szpilk, z ktrych czasem tryskaj bkitne iskry .
19

Rosyjska pisarka z o k r e s u r e w o l u c j i A r i a d n a T y r k o w a , spotkawszy k i l k a razy Lenina, w y s n u a bardziej j e d n o z n a c z n y wniosek: L e n i n by z y m c z o w i e k i e m . I oczy mia wilcze, z e " .
2 0

w f i z y c z n y szczeg, bez w i k s z e g o znaczenia d l a p o l i t y c z n e g o p o r t r e t u r o s y j skiego r e w o l u c j o n i s t y , p o d k r e l a j e d n a k zasadnicz cech tego c z o w i e k a - w i e l k i i n t e l e k t , k t r y n i e m a w s z e l a k o n i c w s p l n e g o z m o r a l n o c i . N a d e r czsto w i n t e l e k t b y n i e t y l k o p r a g m a t y c z n y , g i t k i , w y r a f i n o w a n y , lecz take z y i p e r f i d n y . T e n r a d y k a l n y p r a g m a t y z m t u m a c z y dziaania, k t r e p o d e j m o w a L e n i n , aby d o p r o w a d z i do k l s k i w a s n e g o k r a j u w I w o j n i e w i a t o w e j , g d y w t e n sposb t o r o w a s w o j e j p a r t i i d r o g d o w a d z y . T e n s a m r a d y k a l i z m z m u s i g o d o p o g o d z e n i a si z utrat c a y c h r e g i o n w b y e g o i m p e r i u m carskiego, lecz k i e d y zaczo t o grozi z u p e n y m r o z p a d e m R o s j i , L e n i n o d r z u c i n a b o k s w j i n t e r n a c j o n a l i z m i w z i si d o u m a c n i a n i a p a s t w a , t y l e e j u w radzieckiej, b o l s z e w i c k i e j f o r m i e . W s z y s t k i m j e g o w y s i k o m przywieca j e d e n t y l k o cel: wadza, wadza, wadza. I to wanie wadza, a nie mio ojczyzny, zmusia go do o b r o n y Rosji w granicach wielkiego i m p e r i u m . N i e r z a d k o przecie o R o s j i i R o s j a n a c h w y r a a si, m w i c o g l d n i e , ze w z g a r d . Jesieni 1920 r o k u L e n i n pisa d o Jana B e r z i n a , c z o n k a K C , o t y s z a z p o c h o d z e n i a , n a t e m a t k o l p o r t a u k o m u n i s t y c z n e j p r o p a g a n d y , skarc si, e s p r a w y stoj le. D o r a d z i B e r z i n o w i , b y z a p r o s i d w c h s z w a j c a r s k i c h t o w a r z y s z y z Z u r y c h u i zapaci im a r c y h o j n i e " . I doda: R o s y j s k i m d u r n i o m p o w i e d z c i e : n i e c h p r z y s y a j w y c i n k i , a n i e p r z y p a d k o w e n u m e r y (ci i d i o c i r o b i l i t a k d o tej p o r y ) . Wskacie i m i e n n i e o d p o w i e d z i a l n y c h z a t o , a j u m y i m p o k a e m y (...)" .
21

W p o u f n y c h notatkach, nieprzeznaczonych do publikacji w Prawdzie", L e n i n bez s k r p o w a n i a n a z y w a s w o i c h r o d a k w d u r n i a m i " i i d i o t a m i " , k t r y m m o n a p o w i e r z a t y l k o najprostsze zadania, n a t o m i a s t s o c j a l i s t o m - ale z Z u r y c h u ! - p r z y k a z y w a p a c i a r c y h o j n i e " . T o j e d y n i e k r t k a n o t a t k a , lecz z a t o j a k e w y m o w n a . P r z e z k i l k a d z i e s i t k w lat s p o c z y w a a , rzecz j a s n a , w a r c h i w u m i p r n o b y j e j szuka w j a k i m k o l w i e k p e n y m ( ! ) w y d a n i u d z i e L e n i n a . W p o o w i e r o k u 1922 s k o c z y a si w o j n a d o m o w a , s k r w a w i o n a Rosja leaa w r u i n i e i w y d a w a o si, e m i n j u czas o k r u c i e s t w . P r z e m o c n i e j e s t n a s z y m ideaem" - owiadczy wwczas L e n i n (prawnik z wyksztacenia!). D o d a jednak,

i b o l s z e w i c y n i e m o g si b e z n i e j obej n a w e t t a m , g d z i e w g r w c h o d z i d e e , p o g l d y i sfera l u d z k i e g o d u c h a . Z a l e c a s t o s o w a n i e k a r y m i e r c i , z a m i e n i a n e j w w y j t k o w y c h w y p a d k a c h na wizienie l u b deportacj, za antyradzieck p r o p a g a n d , agitacj l u b p r z y n a l e n o d o o r g a n i z a c j i , w s p i e r a j c e j m i d z y n a r o d o w b u r u a z j , k t r a n i e u z n a j e (...) s y s t e m u k o m u n i s t y c z n e g o " . P r o p o z y c j e t e w e 2 2

szy n a s t p n i e d o s y n n e g o a r t y k u u 5 8 k o d e k s u k a r n e g o R S F R R i j e g o p n i e j s z y c h m o d y f i k a c j i . C z y m o g o t o n i e o d b i si n a n a s z y m s p o s o b i e m y l e n i a ? Z o stalimy ( m w i o r e d n i m i starszym p o k o l e n i u ) w y c h o w a n i na leninowskiej m e t o d o l o g i i . L e n i n i z m , w y z n a w a n y p r z e z r a d y k a l n cz r o s y j s k i c h m a r k s i s t w , sta si r d e m t o t a l i t a r n e j i d e o l o g i c z n e j n i e t o l e r a n c j i . U c z y n i w s z y W s z e c h r o s y j s k N a d z w y c z a j n K o m i s j , karzcy o r g a n d y k t a t u r y , s w o i m u k o c h a n y m d z i e c i c i e m , L e n i n b y o d t d w stanie k s z t a t o w a w i a t o pogld k o m u n i s t w . M g u d o w o d n i " i przekona swych towarzyszy, e rodki a m o r a l n e staj si m o r a l n e , j e l i l e y t o w i n t e r e s i e p a r t i i . S z y b k o t o sobie p r z y s w o i l i . C z o n e k C e n t r a l n e j K o m i s j i K o n t r o l i S . G u s i e w (J. D r a b k i n ) , p r z e m a w i a j c w g r u d n i u 1925 r o k u n a X I V Z j e d z i e R K P ( b ) , o w i a d c z y : L e n i n uczy nas kiedy, e kady czonek partii p o w i n i e n by agentem C z K to znaczy p o w i n i e n patrze i donosi (...). M a m y C K K , m a m y K C , tak, myl, e kady p o w i n i e n donosi. Jeli co nam doskwiera, to nie donosicielstwo, lecz brak d o n o sicielstwa (...). M o e m y by najlepszymi przyjacimi, kiedy j e d n a k zaczynamy nie zgadza si w polityce, p o w i n n i m y nie tylko zerwa nasz przyja, ale pj jeszcze dalej - zacz donosi .
23

L e n i n o w s k a d o k t r y n a p r z y o b l e k a si w paszcz agenta t a j n e j p o l i c j i . N a cae dziesiciolecia. P o w i a d a j , i p o d o b n o s na to p o r e d n i e w i a d e c t w a , e u p r o g u m i e r c i L e n i n p r z e r a z i si s k u t k w s w o j e g o d z i e a i b y g o t w z r e w i d o w a w i e l e s w o i c h p o g l d w . N i e w i e m . N i e b a r d z o w t o w i e r z , a o b e c n i e n i k t j u n i e j e s t w stanie t e g o udowodni. N a w e t jeli L e n i n , co bardzo wtpliwe, chciaby niejedno zmieni, to zabra t e n z a m i a r z e sob d o g r o b u . B y m o e n a t y m r w n i e p o l e g a j e d n a z l i c z n y c h osobistych tragedii tego czowieka. M w i si take czsto, e L e n i n o w i n i e u d a o si z b u d o w a p r a w d z i w e g o s o c j a l i z m u " d r o g N o w e j P o l i t y k i E k o n o m i c z n e j . J e l i j e d n a k p r z y j r z y m y si uwanie, j a k rozumia on t n o w polityk", od razu rozpoznamy znajome b o l szewickie n a w y k i m y l o w e . D l a Lenina N E P t o p o prostu o k i e z n a n y kapital i z m " , k t r y m o n a u k r c i " w d o w o l n y m m o m e n c i e . K i e d y zaczy n a p y w a r a p o r t y o b o g a c e n i u si s p e k u l a n t w , t a k z w a n y c h n e p m a n w " , L e n i n zareagow a n a t y c h m i a s t : (...) p o t r z e b n a n a m seria p o k a z o w y c h p r o c e s w z p r z y k a d o w o s u r o w y m i w y r o k a m i . L u d o w y Komisariat Sprawiedliwoci najwidoczniej nie r o z u m i e , e n o w a polityka e k o n o m i c z n a w y m a g a n o w y c h sposobw karania z n o w surowoci" .
24

L e n i n d o k o c a y w i p r z e k o n a n i e , e n o w y wiat m o n a z b u d o w a t y l k o d r o g f i z y c z n e g o p r z y m u s u . W i e l k i m b d e m j e s t sdzi - pisa d o K a m i e n i e w a w m a r c u

1922 r o k u - e N E P o z n a c z a k o n i e c t e r r o r u . W r c i m y j e s z c z e d o t e r r o r u i d o t e r r o r u e k o n o m i c z n e g o " . T e r r o r u b y o rzeczywicie p o d dostatkiem - fizyczne2 5

go, psychicznego, ekonomicznego. Potpilimy go po u p y w i e k i l k u dziesitkw lat, w s t y d l i w i e u c h y l a j c si o d o d p o w i e d z i n a p y t a n i e : k t o g o r o z p o c z , k t o w p r o w a d z i t e r r o r d o arsenau u w i c o n y c h r e w o l u c y j n y c h metod? T r u d n o w t p i , i L e n i n r z e c z y w i c i e p r a g n z i e m s k i e g o szczcia d l a l u d z i , a p r z y n a j m n i e j d l a t y c h , k t r y c h n a z y w a p r o l e t a r i a t e m " . U w a a j e d n a k z a rzecz n o r m a l n b u d o w a n i e o w e g o szczcia" n a k r w i , p r z e m o c y i z n i e w o l e n i u . W k a d y m razie p a d z i e r n i k o w e z w y c i s t w o , n i e o c z e k i w a n e , c a k o w i t e , s z y b k i e - n i o so z e sob, j a k m i a o si n i e b a w e m okaza, n i e u c h r o n n e s y m p t o m y k l s k i n i e t y l k o L e n i n a , ale i l e n i n i z m u . C z o w i e k t e n p o z o s t a w i p o sobie k r w a w e r e w o l u c y j n e p r z e s a n i e , k t r e i dzisiaj o d c z y t y w a m o n a r n i e (...).

CZ I

ODLEGE RDA

Lenin (...) czy w sobie cechy Czemyszewskiego, Nieczajewa, Tkaczowa, elabowa z cechami wielkich ksit moskiewskich, Piotra Wielkiego i rosyjskich mw stanu typu despotycznego. Nikoaj Bierdiajew

e n i n n i e o d r a z u zosta p r z y w d c r a d y k a l n e g o s k r z y d a r o s y j s k i e j s o c j a l d e m o k r a c j i . N a w e t p o d koniec X I X w i e k u , kiedy dobiega j u trzydziestki, W a -

d i m i r Iljicz U l j a n o w by po prostu j e d n y m z w i e l u . Julij M a r t o w , wsppracujcy z n i m cile w S a n k t P e t e r s b u r g u i w E u r o p i e Z a c h o d n i e j j e s z c z e p r z e d r e w o l u c j 1905 r o k u , w s p o m i n a , e L e n i n n i e w y k a z y w a j e s z c z e w w c z a s w i e l u c e c h , k t r e n a b y w l a t a c h p n i e j s z y c h . N i e m i a t y l e p e w n o c i siebie, n i e o k a z y w a te l e k cewaenia i w z g a r d y , w a c i w y c h , z d a n i e m M a r t o w a , tego r o d z a j u p r z y w d c y p o l i t y c z n e m u . M a r t o w d o d a w a te: N i g d y n i e d o s t r z e g e m u n i e g o a n i c i e n i a p r nosci . Sam L e n i n nie ponosi odpowiedzialnoci za absurdalny k u l t j e g o osoby, przekraczajcy w s z e l k i e g r a n i c e z d r o w e g o r o z s d k u , c h o c i a i o n n i e b y t u t a j c a k i e m bez g r z e c h u . W 1922 r o k u w y s t a w i o n o m u p o m n i k i w g u b e r n i s y m b i r s k i e j , w y t o m i e r z u i J a r o s a w i u . K i e d y zapada decyzja w z n i e s i e n i a p o m n i k a w m i e j s c u , gdzie w s i e r p n i u 1918 r o k u d o k o n a n o n a L e n i n a z a m a c h u - p r z y w d c a n i e p r o t e s t o w a . J u w l i s t o p a d z i e 1918 r o k u , a w i c z a l e d w i e r o k p o p r z e w r o c i e , p o z o w a r z e b i a r z o m . U w a a z a c a k o w i c i e n o r m a l n e , e zamiast p o m n i k w c a r w w z n o s i si posgi b o h a t e r w r e w o l u c j i . N i e b y t o d l a n i e g o a k t w y w y s z e n i a j e d n o s t k i , lecz raczej s p o s b n a u m o c n i e n i e i d e i b o l s z e w i c k i e j . W s z y s c y m u s i e l i p r z e b i e r a si w i d e o l o g i c z n e szaty - w d u c h o w y u n i f o r m o d c z o w i e c z o n e j o s o b o w o c i , a L e n i n i l e n i n i z m stanowili g w n e atrybuty tego k o s t i u m u . O d d a w a n i e czci u b stwionej postaci naleao d o s t w o r z o n e g o przez w o d z a systemu, k t r y bardziej potrzebowa Lenina martwego ni ywego. W a d i m i r I l j i c z U l j a n o w b a r d z o w c z e n i e zacz p o s u g i w a si p s e u d o n i m e m L e n i n " , z a p o y c z o n y m p r a w d o p o d o b n i e o d n a z w y syberyjskiej rzeki L e n y . Jego

p i e r w s z e , o d b i j a n e n a p o w i e l a c z u t e k s t y u k a z a y si w r o k u 1893 i b y y n i e p o d p i sane. P o d k o n i e c tego r o k u u y w a i n i c j a w W . U . " , a k i l k a m i e s i c y p n i e j p o d p i s a si n a z w i s k i e m K . T u l i n " , u r o b i o n y m o d m i a s t a T u y . W r o k u 1898, piszc recenzj k s i k i Parvusa ( A l e k s a n d r a H e l p h a n d a ) o w i a t o w y m r y n k u , p r z e tumaczonej wanie z niemieckiego, uy pseudonimu W . I l j i n " . W sierpniu 1900 r o k u p o d p i s a p r y w a t n y l i s t j a k o P i e t r o w " i n a z w i s k i e m t y m p o s u g i w a si stale w s w o j e j k o r e s p o n d e n c j i z i n n y m i s o c j a l d e m o k r a t a m i , a do s t y c z n i a 1901 r o k u , k i e d y t o p o d l i s t e m d o P l e c h a n o w a p o j a w i si p s e u d o n i m L e n i n " . P r z e z j a k i czas p o d p i s y w a si j e s z c z e P i e t r o w " i W . U . " l u b te, n a z m i a n , J a c o b R i c h t e r " i L e n i n " . L e c z o d c z e r w c a 1902 r o k u p r z y j n a stae n a z w i s k o , p o d k t r y m p e w n e g o d n i a m i a p o z n a g o cay wiat. W s z y s c y p a m i t a m y f o t o g r a f i e p u l c h n e g o , m a e g o c h o p c z y k a , a take g i m n a zjalisty z m d r y m i o c z a m i , t r u d n o n a m j e d n a k w y o b r a z i sobie m o d e g o L e n i n a . Z u p e n i e j a k b y z w y r o s t k a p r z e k s z t a c i si nagle w d o j r z a e g o , z m c z o n e g o , p o s u n i t e g o w latach m c z y z n . W e r t u j c ksik p o ksice, n i e o c z e k i w a n i e n a t k n e m si n a p o t w i e r d z e n i e s w o j e j r e f l e k s j i u P o t r i e s o w a , n i e g d y b a r d z o b l i s k o zwizanego z L e n i n e m . K i e d y Aleksander N i k o a j e w i c z Potriesow, chory rosyjskiego legalnego m a r k s i z m u , p o raz p i e r w s z y s p o t k a L e n i n a , l i c z y o n sobie 2 5 lat. J e d n a k e , j a k wspomina Potriesow, U l j a n o w by m o d y tylko w e d u g d o k u m e n t w . Na pierwszy r z u t oka wyglda na nie m n i e j ni 3 5 - 4 0 lat. Blada cera, ysina, nie liczc resztek w o s w na skroniach i rzadkiej, rudej brody, chytre, przymruone oczy, k t r y m i spode ba patrzy na rozmwc, mocny, ochrypy gos (...). U modego Lenina nie czuo si wcale modoci, i nie tylko ja odniosem takie wraenie. N i e przypadkiem w Petersburskim Z w i z k u W a l k i , owej pierwszej komrce przyszej partii, nazywano go staruszkiem", nieraz te artowalimy, e j u j a k o dziecko L e n i n musia by ysy i stary (...) .
2

W a r t o z a u w a y , e z a r w n o L e n i n , j a k i j e g o ojciec o d z n a c z a l i si n i e p o s p o l i t y m i zaletami u m y s u , co zwykle przychodzi z w i e k i e m . Jednak intelektualny r o z w j t y c h l u d z i nastpi b a r d z o w c z e n i e . N i e u p i e r a m si, e i s t n i e j e t u j a k i z w i z e k , ale z a r w n o o j c i e c , j a k i s y n u m a r l i n a c h o r o b m z g u - p i e r w s z y n a s k u t e k w y l e w u k r w i w 5 4 . r o k u ycia, d r u g i n a s t w a r d n i e n i e m z g u w w i e k u 5 3 lat. L e n i n zawsze w y g l d a starzej, n i w s k a z y w a n a t o j e g o w i e k , a j e g o u m y s n i e u s t a n n i e p r a c o w a n a n a j w y s z y c h o b r o t a c h , j a k b y bez p r z e r w y t o c z y s p r " ( u l u b i o n e s o w o L e n i n a ) z e w s z y s t k i m i , k t r z y m y l e l i inaczej n i o n . N i e m u s i a a t o b y oznaka geniuszu, f a k t e m jest jednak, e L e n i n , nawet j a k o wzgldnie m o d y czow i e k zawsze s p r a w i a w r a e n i e z m c z o n e g o starca. O d c h o d z c o d t y c h r o z w a a , p r z y j r z y j m y si teraz j e g o k o r z e n i o m , p r z o d k o m i r o d o w i s k u , k t r e g o u k s z t a t o wao.

GENEALOGIA
P r z y s z y ojciec r e w o l u c j i rosyjskiej i t w r c a p i e r w s z e g o na wiecie p a s t w a s o cjalistycznego u r o d z i si 2 2 k w i e t n i a 1870 r o k u w c i c h y m , z i e l o n y m , n a w s k r o p r o w i n c j o n a l n y m miasteczku Symbirsku, p o o o n y m w rednim biegu W o g i . U s c h y k u u b i e g e g o stulecia S y m b i r s k l i c z y sobie 43 0 0 0 m i e s z k a c w , z czego 8 , 8 % s t a n o w i a szlachta, 0 , 8 % - d u c h o w i e s t w o , 3 , 2 % - k u p c y i z a m o n i o b y w a t e le, 5 7 , 5 % - z w y k l i mieszczanie, 1 1 % - c h o p i , 1 7 % - w o j s k o w i i i c h r o d z i n y . C o d o p o z o s t a y c h 2 % b r a k d a n y c h . Z n a j d o w a y si t a m d w a g i m n a z j a ( m s k i e i eskie), szkoa k a d e t w , szkoa c e r k i e w n a i s e m i n a r i u m d u c h o w n e , szkoa h a n d l o w a , szkoa poonicza, szkoy dla mniejszoci C z u w a s z w i T a t a r w , kilka szk parafialnych, b i b l i o t e k a K a r a m z i n a i bezpatna b i b l i o t e k a p u b l i c z n a i m . G o n c z a r o w a . W miasteczk u b y y take g o r z e l n i a , t o c z n i a w i n , b r o w a r , f a b r y k a wiec i m y n , d z i a a y te l i c z n e i n s t y t u c j e d o b r o c z y n n e . S y m b i r s k , z a o o n y w 1648 r o k u n a w y s o k i m b r z e g u W o g i przez bojara B o g d a n a C h i t r o w j a k o stranica p r z e c i w k o n a j a z d o m t a t a r s k i m , s z y b k o przeksztaci si w t y p o w e , senne, p r o w i n c j o n a l n e rosyjskie m i a s t e c z k o . Z c z a s e m S y m b i r s k , p r z e m i a n o w a n y n a U l j a n o w s k , sta si i d e o l o g i c z n M e k k b o l s z e w i z m u . J a k pisa m i e j s c o w y h i s t o r y k Z . M i n d u b a j e w , p r z e m i a n i e miasta w i m p o n u j c y l e n i n o w s k i o t a r z " towarzyszy o k r u t n y p o g r o m " , w trakcie k t r e g o zniszczono wszystko - w z w y k y m , czysto fizycznym sensie tego sowa. Zaczo si od zmiany nazwy p o d buczucznym hasem O s i n o w y k w mogi starego Sym birska!", po czym, ze zdumiewajc bezmylnoci, miejscowi reformatorzy z b u rzyli zabytkowe cerkwie, sobory i monastery. Z b u r z y l i wszystko! Przestaa istnie cerkiew, gdzie ochrzczono W o o d i U l j a n o w a , znikn d o m gubernialny, w k t r y m zatrzymywa si niegdy Puszkin. Sobr katedralny, wzniesiony ku pamici polegych w w o j n i e 1812 r o k u , wysadzono w powietrze, aby oczyci miejsce pod p o m n i k Lenina (...). Zamiast ulic Lisiej, onierskiej, D w o r s k i e j pojawiy si ulice Marksa, Engelsa, Liebknechta, Ry Luksemburg, Plechanowa i Bebla (...). W straszn y m r o k u 1921, kiedy na P o w o u szala gd, wadze Symbirska nie szczdziy si i r o d k w na wystawienie p o m n i k a Karola Marksa (...). C m e n t a r z monasteru Pokrowskiego zamieniono w skwer, oszczdzajc j e d e n tylko grb - I l j i N i k o a j e wicza U l j a n o w a . Co prawda i ten zosta zbezczeszczony: z nagrobnego p o m n i k a usunito krzy. No bo jake: ojciec wodza rewolucji - i spoczywa pod krzyem?! nader lakonicznie: 10 (22) kwietnia 1870 U r o d z i si W a d i m i r Iljicz U l j a n o w (Lenin). Ojciec W a d i m i r a Iljicza, Ilja Nikoajewicz U l j a n o w , by w t y m czasie inspektor e m , a nastpnie kuratorem szk pastwowych w guberni symbirskiej. Pochodzi z Astrachania, z rodziny ubogich mieszczan. Jego ojciec b y wczeniej poddanym chopem.
3

D w u n a s t o t o m o w a k r o n i k a b i o g r a f i c z n a w y p o w i a d a si o n a r o d z i n a c h w o d z a

Matka Lenina, M a r i a Aleksandrowna, bya crk lekarza, A . D . Blanka. Rodzina U l j a n o w w mieszkaa w Symbirsku (dzi U l j a n o w s k ) , w oficynie d o m u Pribyowskiej przy ulicy Strzeleckiej (obecnie ulica U l j a n o w a 17a) .
4

To wszystko. Dalsze informacje o rodzinie naley wyawia po k a w a k u z 12 t o m w , ktre opisuj przede w s z y s t k i m , j a k L e n i n sporzdza p l a n y " i g r o m i i d e o l o g i c z n i e " s w o i c h o p o n e n t w , c z y t a " , p i s z e " , p r z e m a w i a " (...). K r o n i k a l i c z y sobie w p r a w d z i e k i l k a tysicy s t r o n , w y a n i a si z n i e j j e d n a k raczej p o r t r e t p o l i tycznego robota, a nie istoty ludzkiej. P o d o b n e i n f o r m a c j e znale m o n a r w n i e w o f i c j a l n e j b i o g r a f i i , s k o m p i l o w a n e j p r z e z k i l k u n a s t u u c z o n y c h p o d redakcj P . N . P o s p i e o w a . W s z y s t k i e o s i e m w y d a posiadaa kada r a d z i e c k a b i b l i o t e k a , w t p i j e d n a k n a l e y , c z y k t o k o l w i e k b r a t o d z i e o d o r k i z w a s n e j w o l i . W i k s z o l u d z i p o d c h o d z i a raczej o b o j t n i e d o o f i c j a l n e g o w i z e r u n k u L e n i n a . Jeli za c h o d z i o k o m u n i s t y c z n y c h p r z y w d c w , to c i , k t r y c h z n a e m , nie czytali na og L e n i n a poza nakazanym przez parti m i n i m u m " . O t y m , co w danej c h w i l i naley uwaa za l e n i n o w s k i e " , d o w i a d y w a l i si z p a r t y j n y c h d y r e k t y w i p o u f n y c h l i s t w K C " . W s z y s c y s z l i z a p r z e w o d e m Lenina, ktrego faktycznie nie znali. A b y o d t w o r z y z w i z k i r o d z i n n e L e n i n a , m u s i m y o p r z e si n a k s i k a c h w y d a n y c h w l a t a c h 2 0 . , a take na p u b l i k a c j a c h z a g r a n i c z n y c h i r o s y j s k i c h m a t e r i a ach archiwalnych. Rodzina U l j a n o w w bya liczna i bardzo rozgaziona. Ojciec W a d i m i r a I l j i cza p o l u b i M a r i A l e k s a n d r o w n B l a n k w r o k u 1863, w P e n z i e , g d z i e p r a c o w a j a k o nauczyciel fizyki i matematyki. Po k r t k i m pobycie w N i n y m N o w o g r o d z i e r o d z i n a osiada w S y m b i r s k u . W o f i c j a l n y c h b i o g r a f i a c h n i c si p r a w i e n i e m w i o d z i a d k a c h L e n i n a , a zwaszcza o i c h p r z y n a l e n o c i e t n i c z n e j , b y n a j m n i e j n i e z tego p o w o d u , e d l a r o z w o j u i n t e l e k t u a l n e g o , zalet m o r a l n y c h i p o z y c j i s p o e c z n e j c z o w i e k a n i e m a t o w i k s z e g o znaczenia. I s t n i a a s i l n a n i e c h d o s z c z e g o w e g o analizowania d r z e w a genealogicznego r o d z i n y , k t r a w y d a a o w o c w postaci W a d i m i r a I l j i c z a . W y d a w a o si przecie o c z y w i s t e , z r o z u m i a e s a m o p r z e z si, e w d z rosyjskiej r e w o l u c j i m u s i by R o s j a n i n e m . W e t n i c z n y m t y g l u C e s a r s t w a R o s y j s k i e g o m i e s z a y si j e d n a k z e sob n a j r niejsze n a r o d o w o c i i rasy, c o n i e p o w i n n o d z i w i , b i o r c p o d u w a g o g r o m j e g o t e r y t o r i u m . Z w r a c a m u w a g n a t e n aspekt b i o g r a f i i L e n i n a n i e d l a t e g o , e k i e r u j e m n j a k i t a j e m n y z a m y s " , ale d l a t e g o , e e t n i c z n e k o r z e n i e L e n i n a zawsze star a n n i e u k r y w a n o , zawsze te starano si p r z y d a m u j e l i j u n i e p r o l e t a r i a c k i e , t o przynajmniej biedniackie" pochodzenie. N i e przypadkiem kronika biograficzna specjalnie p o d k r e l a , e j e g o d z i a d z e s t r o n y ojca b y w c z e n i e j p o d d a n y m c h o p e m " . D l a c z e g o j e d n a k n i e w s p o m i n a si o babce z e s t r o n y ojca a n i o r o d z i c a c h matki? M a t k a Lenina, M a r i a Aleksandrowna, bya czwart crk Aleksandra D m i t r i j e w i c z a Blanka, o c h r z c z o n e g o y d a z y t o m i e r z a . S r u l (Izrael) M o j s z e j e w i c z B l a n k , z w y k s z t a c e n i a l e k a r z , p r z y j p a t r o n i m i k u m o d ojca c h r z e s t n e g o , D m i t r i j a

B a r a n o w a , i m i za z m i e n i na r o s y j s k i e , stajc si w t e n sposb A l e k s a n d r e m D m i t r i j e w i c z e m . Z g o d n i e z ustaleniami Davida Shuba i S . M . G i n s b u r g , dziadek L e n i n a b y s y n e m M o j s z e Ickowicza Blanka, ydowskiego kupca z miasta Starokonstantynowa w guberni w o y s k i e j , oenionego ze Szwedk, A n n K a r l o w n O s t e d t . W j a k i j e d n a k s p o s b y d m g zosta l e k a r z e m s d o w y m , a n a s t p n i e
5

wacicielem majtku ziemskiego w Kokuszkinie? Przeprowadziwszy skrupulatne poszukiwania w a r c h i w u m witego S y n o d u w Piotrogrodzie, S h u b doszed d o w n i o s k u , e w carskiej R o s j i k o n w e r s j a n a p r a w o s a w i e u s u w a a w i e l e p r z e szkd na drodze do kariery w subie pastwowej. Za panowania M i k o a j a I (w jego czasach y A D . Blank) zdarzali si ochrzczeni y d z i , ktrzy doszli do znacznie wyszych stanowisk ni posada lekarza sdowego w Petersburgu (...). W i e l u ochrzczonym y d o m nadawano szlachectwo i odtd cieszyli si o n i wszystkimi prawami i przywilejami, wynikajcymi z przynalenoci do tego stanu .
6

W P e t e r s b u r g u d z i a d W a d i m i r a U l j a n o w a , A l e k s a n d e r B l a n k , o e n i si z A n n Grigoriewn G r o s s k o p f - dziewczyn z zamonej rodziny niemieckiej. B l a n k o m , j a k m o n a sdzi, w i o d o si n i e z g o r z e j , s k o r o w i e l o k r o t n i e p o d r o w a l i z a g r a n i c, m i d z y i n n y m i d o K a r l s b a d u w C z e c h a c h , w c h o d z c y c h w w c z a s w s k a d m o n a r c h i i h a b s b u r s k i e j . A l e k s a n d e r B l a n k p r a c o w a j a k o lekarz p o w i a t o w y w g u b e r n i smoleskiej, nastpnie j a k o lekarz sdowy, p o c z t k o w o w F e r m i e , p o t e m w Z a t o u c i e w g u b e r n i c z e l a b i s k i e j na z a c h o d n i e j S y b e r i i . T u t a j o b j liczce si s t a n o w i s k o i n s p e k t o r a m e d y c z n e g o p a s t w o w e j f a b r y k i b r o n i . W 1847 r o k u , j a k pisa N . W . W a l e n t i n o w , B l a n k p r z e s z e d n a e m e r y t u r i o s i a d w g u b e r n i k a z a s k i e j , g d z i e n a b y m a j t e k z i e m s k i K o k u s z k i n o . D o t e g o czasu d o s u y si j u rangi radcy stanu i uzyska szlachectwo . K u p n o posiadoci u m o l i w i n i e m a y
7

posag, w n i e s i o n y p r z e z A n n G r i g o r i e w n . o n a B l a n k a n i g d y n i e n a u c z y a si m w i p y n n i e p o r o s y j s k u , n i g d y te n i e p o r z u c i a w y z n a n i a l u t e r a s k i e g o . W K o k u s z k i n i e z a j m o w a a si w y c h o w a n i e m p i c i u c r e k : A n n y , L u b y , S o f i i , M a r i i (matki W a d i m i r a Uljanowa) i Katieriny. K o k u s z k i n o n i e b y o c h u t o r k i e m " , j a k c h c e o f i c j a l n a b i o g r a f i s t y k a , lecz m a posiadoci z i e m s k , a B l a n k d o 1861 r o k u * m i n a w e t p o d d a n y c h c h o p w . A k a d e m i k P o s p i e o w s k r z t n i e p r z e m i l c z a , rzecz j a s n a , t e n n i e p o d a n y k l a s o w o " f a k t , k t r y o d z w i e r c i e d l a j e d y n i e realia s p o e c z n e t a m t e j e p o k i . Aleksander B l a n k by czowiekiem despotycznym i i m p u l s y w n y m , owadnit y m w d o d a t k u m a n i n a p u n k c i e w o d o l e c z n i c t w a . N a p i s a n a w e t ksik o h y droterapii, w ktrej zapewnia czytelnikw, e w o d a do w e w n t r z i na zewntrz" j e s t n a j s k u t e c z n i e j s z y m l e k a r s t w e m n a w s z e l k i e c h o r o b y . Z m u s z a s w o j e nieszczsn e c r k i , a b y o w i j a y si n a n o c w m o k r e p r z e c i e r a d a , c o m i a o t y l k o t a k i s k u t e k , e n i e m o g y si w p r o s t doczeka z a m p j c i a , w i d z c w n i m n a j s k u t e c z n i e j s z ucieczk p r z e d s z a l o n y m i e k s p e r y m e n t a m i ojca.

* W 1861 roku Aleksander II znis w Rosji poddastwo (przyp. tum.).

A n n a G r o s s k o p f u m a r a m o d o , a w w c z a s zjechaa d o K o k u s z k i n a j e j siostra J e k a t i e r i n a , p r z e j m u j c n a siebie o b o w i z e k w y c h o w a n i a d z i e c i . B y a t o k o b i e t a b a r d z o w y k s z t a c o n a i o d n i e j w a n i e m a t k a L e n i n a n a u c z y a si gra n a f o r t e p i a n i e i piewa, a take m w i p o n i e m i e c k u , a n g i e l s k u i f r a n c u s k u . D o m a j t k u czsto p r z y j e d a take b r a t J e k a t i e r i n y K a r l G r o s s k o p f , w y s z y u r z d n i k w d e p a r t a m e n c i e h a n d l u z a g r a n i c z n e g o . J e g o w i z y t y d a w a y okazj d o u r z d z a n i a w i e c z o r k w m u z y c z n y c h , a c r k i Blanka bardzo p o l u b i y swego wyksztaconego i zawsze tryskajcego radoci w u j a . B y o t o t y p o w e , u s t a t k o w a n e ycie r e d n i o zamonej ziemiaskiej r o d z i n y , z s i l n y m w p y w e m k u l t u r y niemieckiej, co zawdziczali p o k r e w i e s t w u z Grosskopfami. L e n i n , w przeciwiestwie do j e g o radzieckich biografw, nigdy nie ukrywa swoich ziemiaskich" korzeni; w kwietn i u 1 8 9 1 r o k u z o y n a w e t w a s n o r c z n y p o d p i s p o d decyzj o p r z y j c i u m a t k i w rejestr szlachty g u b e r n i s y m b i r s k i e j . W 1900 r o k u , p o w r c i w s z y z zesania, w y 8

stpi d o d e p a r t a m e n t u p o l i c j i z p r o b o z g o d n a o d b y c i e p r z e z o n , N a d i e d K r u p s k , r e s z t y j e j k a r y w P s k o w i e , p o d p i s u j c si p o d petycj: u r o d z o n y s z l a c h cic W a d i m i r U l j a n o w " .

9

Jak w i d a , pochodzenie L e n i n a po kdzieli dalekie b y o od proletariackiego", c o t y l k o p o t w i e r d z a a b s u r d a l n o m a r k s i s t o w s k i e j i b o l s z e w i c k i e j zasady, e m i a r wartoci czowieka jest j e g o przynaleno klasowa. W i a t a c h 20. i 30. k r y t e r i u m to n a b r a o w r c z w y m i a r u z o w r o g i e j g r o t e s k i , g d y l u d z i e n i e r z a d k o r o z s t a w a l i si z y c i e m j e d y n i e d l a t e g o , i k t o s p o r d i c h p r z o d k w m i a b u r u a z y j n y " bd z i e m i a s k i " r o d o w d . D l a p r z y w d c w p a r t i i c z y n i o n o , rzecz j a s n a , r e w o l u c y j ny wyjtek". O j c o w s k a ga r o d z i n y L e n i n a b y a z d e c y d o w a n i e plebejska, a k r o n i k a b i o g r a f i c z n a u p e w n i a n a w e t c z y t e l n i k a , e d z i a d W a d i m i r a I l j i c z a w y w o d z i si z poddanych c h o p w " . N i e do koca odpowiada to prawdzie. N i k o a j Wasiljew i c z U l j a n o w b y r o s y j s k i m m i e s z c z a n i n e m z A s t r a c h a n i a , z a r a b i a j c y m n a ycie k r a w i e c t w e m . U r o d z i si i s t o t n i e j a k o s y n p o d d a n e g o c h o p a , ale w m o d y m w i e k u zosta z w o l n i o n y d o p r a c y w m i e c i e i w i c e j j u n a w i e n i e w r c i , sta si mieszczaninem. P o d d a n y m c h o p e m by w rzeczywistoci pradziad Lenina - W a silij N i k i t y c z U l j a n o w .
1 0

N i k o a j W a s i l j e w i c z p r a w i e cae ycie s p d z i s a m o t n i e , d o p i e r o p o p i d z i e sitce, z a o s z c z d z i w s z y t r o c h p i e n i d z y , z d e c y d o w a si na o e n e k z m o d s z o 2 0 lat c r k o c h r z c z o n e g o K a m u k a , A n n A l e k s i e j e w n S m i r n o w . T o p o n i e j w a n i e L e n i n odziedziczy swj azjatycki typ u r o d y . Z tego m a e s t w a u r o d z i o si p i c i o r o d z i e c i , t r z e c h s y n w i d w i e c r k i : A l e k s a n d e r , W a s i l i j , I l j a ( o j c i e c W o odii U l j a n o w a ) , M a r i a i Teodozja. Ilja by ostatnim, bardzo p n y m dzieckiem, p r z y s z e d n a wiat, k i e d y j e g o ojciec m i a 6 0 , m a t k a za 4 3 lata. W 1836 r o k u N i k o aj W a s i l j e w i c z d o k o n a y w o t a , pozostawiajc o n , m a e g o I l j ( A l e k s a n d e r u m a r jeszcze w dziecistwie) i d w i e c r k i na u t r z y m a n i u 17-letniego Wasilija. W a s i l i j , k t r y zamiast s p a d k u o d z i e d z i c z y o b o w i z e k z a p e w n i e n i a b y t u l i c z n e j r o d z i n i e , w y k a z a si w i e l k o d p o w i e d z i a l n o c i i p r z e d s i b i o r c z o c i ,

u z y s k u j c posad s p r z e d a w c y w z n a n e j

firmie

Bracia Saponikowie w Astracha-

n i u . D z i k i p r a c o w i t o c i i l o j a l n o c i zaskarbi sobie z a u f a n i e p r a c o d a w c w , m g w i c u t r z y m y w a m a t k i m o d s z e g o brata, k t r e g o p o s a n a s t u d i a n a U n i w e r s y t e t K a z a s k i . P r z e z cay o k r e s n a u k i p r z y s y a m u p i e n i d z e n a u r z d z e n i e s i " , n a l u b " , n a p r z e j a z d y " , p k i I l j a N i k o a j e w i c z n i e u s a m o d z i e l n i si, p o d e j m u j c prac n a u c z y c i e l a m a t e m a t y k i . N i e w y k l u c z o n e , c h o s n a t o j e d y n i e p o r e d n i e p r z e k a z y , e W a s i l i j N i k o a j e w i c z - , k t r y d o k o c a ycia p o z o s t a k a w a l e r e m , t u p r z e d m i e r c i posa d u cz z a o s z c z d z o n y c h p r z e z siebie p i e n i d z y m o d szemu bratu .
1 1

N i e w a r t o b y m o e r o z w o d z i si t a k s z e r o k o n a d genealogi r o d u U l j a n o w w , g d y b y o f i c j a l n y p o r t r e t w o d z a n i e zosta d o t e g o s t o p n i a z a c i e m n i o n y mas drugorzdnych szczegw i wcinity w wskie r a m k i podejcia klasowego", w w y n i k u czego p e n o w n i m l u k , p r z e i n a c z e i z w y c z a j n y c h f a s z e r s t w . W s p o m i najc o z w i z k a c h r o d z i n n y c h L e n i n a , c h c i a e m te p o d k r e l i co z u p e n i e i n n e g o , t o m i a n o w i c i e , e w g e n e a l o g i c z n y galimatias o d z w i e r c i e d l a o g r o m n e t n i c z n zoono wielkiego i m p e r i u m . P r z o d k a m i Lenina b y l i Rosjanie, K a m u c y , y d z i , N i e m c y i Szwedzi, a moe rwnie ludzie innych narodowoci. Przemwia tu j a k b y caa h i s t o r i a rosyjska: s o w i a s k i e p o c z t k i i azjatyckie p r z e s t r z e n i e , y d o w ski i n t e l e k t i n i e m i e c k a , z a c h o d n i o e u r o p e j s k a k u l t u r a . W t y m m i e j s c u n i e o d z o w n a w y d a j e m i si j e d n a dygresja. N i e d u g o p o m i e r c i L e n i n a , j e s z c z e w 1924 r o k u , S e k r e t a r i a t K C R K P ( b ) z l e c i starszej siostrze z m a r e g o w o d z a z e b r a n i e w s z y s t k i c h d o s t p n y c h m a t e r i a w , k t r e m o g y b y p o s u y d o napisania h i s t o r i i r o d z i n y U l j a n o w w . A n n a I l j i n i c z n a J e l i z a r o w a , w s p t w r c z y n i I n s t y t u t u L e n i n a , o c h o c z o zabraa si d o p r a c y i n i e b a w e m p o c z y n i a i s t o t n e u s t a l e n i a , zasadniczo z b i e n e z t y m , c o p r z e d s t a w i e m p o w y e j . Szczeglnie d u o day j e j d o k u m e n t y z a r c h i w u m petersburskiego d e p a r t a m e n t u p o l i c j i , a take i n n e m a t e r i a y , k t r e p o m g j e j z d o b y M i c h a i O l m i n s k i , przewodniczcy K o m i s j i do spraw Badania H i s t o r i i Partii. A n n a Jelizarow a p r z e z o s i e m lat n i e p o d z i e l i a si z n i k i m r e z u l t a t a m i s w o i c h b a d a . Sama n i e bya w w c z a s w o l n a od n a r o d o w o c i o w y c h u p r z e d z e i nie chciaa porusza dral i w e g o t e m a t u . D o p i e r o w 1 9 3 2 r o k u , n a d w a lata p r z e d m i e r c i , z w r c i a si n i e o c z e k i w a n i e d o sekretarza g e n e r a l n e g o Jzefa Stalina, przedstawiajc m u s w o j e odkrycia wraz z propozycj ich opublikowania. Wiedziaa j u wtedy, e jej prad z i a d , M o j s z e I c k o w i c z B l a n k , u r o d z i si i m i e s z k a w S t a r o k o n s t a n t y n o w i e , p o c z y m p r z e n i s si d o y t o m i e r z a . J e g o d w a j s y n o w i e , A b e l i S r u l ( I z r a e l ) , p r z y j l i chrzest, z m i e n i a j c j e d n o c z e n i e i m i o n a n a D m i t r i j i A l e k s a n d e r . W 1820 r o k u obaj z o s t a l i p r z y j c i d o A k a d e m i i M e d y c z n o - C h i r u r g i c z n e j w P e t e r s b u r g u , k t r u k o c z y l i w c z t e r y lata p n i e j .
1 2

W s w y m licie d o S t a l i n a A n n a U l j a n o w a - J e l i z a r o w a pisaa: Z a p e w n e n i e j e s t dla w a s t a j e m n i c , e s z c z e g o w e p o s z u k i w a n i a w y k a z a y , i d z i a d e k nasz p o c h o d z i z b i e d n e j r o d z i n y y d o w s k i e j , b y , j a k s t w i e r d z a j e g o akt c h r z t u , s y n e m M o j s z e B l a n k a , m i e s z c z a n i n a z y t o m i e r z a " . F a k t t e n , s t w i e r d z a a dalej A n n a I l j i n i c z n a ,

 m o e okaza si p o m o c n y w w a l c e z a n t y s e m i t y z m e m " . Z a p e w n i a a r w n i e osobliwy wniosek, j a k na marksistk, ktra uznaje p r y m a t c z y n n i k w rodowiskow y c h n a d d z i e d z i c z n y m i - e y d o w s k i e k o r z e n i e L e n i n a w y d a j si k o l e j n y m p o t w i e r d z e n i e m w y j t k o w y c h z d o l n o c i n a c j i s e m i c k i e j , o c z y m I l j i c z zawsze b y p r z e k o n a n y (...). I l j i c z zawsze b a r d z o c e n i y d w " . T o w a k i e o w i a d c z e n i e s i o 1 5

s t r y L e n i n a w i e l e w y j a n i a . B y m o e d l a t e g o w a n i e L e n i n n i e r a z zaleca p o w i e rza o d p o w i e d z i a l n e zadania c u d z o z i e m c o m , zwaszcza y d o m , a d o p r o s t y c h prac wyznacza rosyjskich d u r n i w " .

1 4

W e d u g generaa A l e k s i e j a J e p i s z e w a , b y e g o d y r e k t o r a z a r z d u p o l i t y c z n e g o A r m i i C z e r w o n e j , k t r y usysza t o z u s t A l e k s a n d r a P o s k r i e b y s z o w a , o s o b i s t e g o sekretarza S t a l i n a , l i s t d o r c z y a M a r i a , siostra A n n y . S t a l i n u w a n i e p r z e c z y t a i udzieli kategorycznej o d p o w i e d z i : P o d a d n y m p o z o r e m n i k o m u o t y m nie wspomina!" A n n a J e l i z a r o w a n i e daa z a w y g r a n i p o r o k u z n w z w r c i a si d o Stalina z t sam p r o p o z y c j , t w i e r d z c , e: w Instytucie Lenina, j a k rwnie w Instytucie Bada nad M z g i e m (...) j u dawno zwrcono uwag na wielkie zdolnoci tej nacji i na niezwykle korzystny w p y w j e j k r w i na p o t o m s t w o mieszanych maestw. Sam Iljicz wysoko ceni i c h r e w o l u c y j ny zapa, ich zacito" w walce, j a k mawia, przeciwstawiajc j ospaemu i c h w i e j n e m u charakterowi Rosjan. Czsto podkrela, e wielka dynamika i sia organizacji rewolucyjnych na p o u d n i u i zachodzie [Rosji] w y n i k a z faktu, i 5 0 % ich c z o n k w stanowi przedstawiciele tej narodowoci" .
15

Jednake Stalin, z r u s y f i k o w a n y G r u z i n , nie m g p o z w o l i , b y ludzie d o w i e d z i e l i si o y d o w s k i c h k o r z e n i a c h L e n i n a . J e g o b e z w z g l d n y zakaz d z i a a d u g o i skutecznie. W 1938 r o k u M a r i e t t a S z a g i n i a n o p u b l i k o w a a ksik Bilet do historii, w k t r e j u s i o w a a d o k o p a si d o g e n e a l o g i c z n y c h k o r z e n i r o d z i n y U l j a n o w w . T o n i e b e z p i e c z n e p r z e d s i w z i c i e s p o t k a o si z b a r d z o s u r o w reakcj. P o c z t k o w o ksika b y a d y s k u t o w a n a w w s k i m k r g u p r e z y d i u m Z w i z k u P i s a r z y R a d z i e c kich, ktre ocenio j jako drobnomieszczask" i wrog ideologicznie". Po m i e sicu, 9 s i e r p n i a 1938 r o k u , o d b y o si p o s i e d z e n i e p r e z y d i u m z u d z i a e m n i e t y l k o p a r t y j n y c h " l i t e r a t w , ale r w n i e t a k i c h z n a n y c h p i s a r z y , j a k A n n a K a r a w a j e w a , W a l e n t i n Katajew, M i c h a i K o l c w , Aleksiej T o s t o j . Rezolucja k o c o w a stwierdzaa, e stosujc p s e u d o n a u k o w e m e t o d y b a d a w c z e , M . S . S z a g i n i a n daje w y p a czony obraz tak zwanego rodowodu L e n i n a , najwikszego proletariackiego r e w o l u c j o n i s t y , geniusza l u d z k o c i , k t r y w y r s z n a r o d u rosyjskiego i jest j e g o chlub n a r o d o w " . O d p o w i e d z i a l n i za w y d a n i e i rozpowszechnianie ksiki z o 1 6

stali, rzecz j a s n a , u k a r a n i z ca s u r o w o c i . W 1 9 7 2 r o k u w s z y s t k i e d o k u m e n t y zawierajce j a k i e k o l w i e k i n f o r m a c j e o p o c h o d z e n i u L e n i n a , w s u m i e 2 8 4 s t r o n y , zostay zabrane z r n y c h a r c h i w w i p r z e k a z a n e d o s p e c j a l n y c h z b i o r w K C , g d z i e s p o c z y w a y w z a m k n i c i u p r z e z d u g i e lata. K i e r o w n i c t w o p a r t y j n e u c z y n i o z Lenina f e n o m e n p o n a d n a r o d o w y - po prostu internacjonalist".

N i e m i e c k a ga d r z e w a U l j a n o w w j e s t r w n i e i n t e r e s u j c a , j a k y d o w s k a . R o d z i n a G r o s s k o p f w , j a k s t w i e r d z i szwajcarski h i s t o r y k , L e o n h a r d Hass, p o c h o d z i a z p n o c n y c h N i e m i e c i m o g a si p o s z c z y c i w i e l o m a w y b i t n y m i p o s t a ciami: pradziad Lenina, J.G. Grosskopf, by przedstawicielem niemieckiej spki h a n d l o w e j Schade. W r d p r z o d k w i p o t o m k w L e n i n a z n a l e l i si take: L . H o effer, z n a n y t e o l o g ; E r n s t C u r t i u s , n a u c z y c i e l d o m o w y cesarza F r y d e r y k a I I I ; a t a k e feldmarszaek Walter M o d e l , synny dowdca hitlerowskiego W e h r m a c h t u , k t r y w 1 9 4 1 r o k u p r o w a d z i natarcie n a M o s k w . G a s z w e d z k a w y d a a g w n i e
1 7

artystw, takich j a k choby bogaty j u b i l e r K.F. Estedt, zamieszkay w U p p s a l i i w y rabiajcy b i u t e r i d l a d w o r u k r l a G u s t a w a W A d o l f a . L e n i n , bdc z k u l t u r y i j z y k a R o s j a n i n e m , n i e c e n i z b y t n i o s w o j e j o j c z y z n y . N a ile m o n a s t w i e r d z i , n i e c z u si r w n i e N i e m c e m , S z w e d e m , y d e m a n i K a m u k i e m . I chocia w f o r m u l a r z a c h okrela siebie j a k o R o s j a n i n a , w y z n a w a r a czej i n t e r n a c j o n a l i s t y c z n y i k o s m o p o l i t y c z n y w i a t o p o g l d . R e w o l u c j a , w a d z a , p a r tia b y y d l a n i e g o o w i e l e cenniejsze o d R o s j i . Przecie g o t w b y odda N i e m c o m n i e m a l p o o w e u r o p e j s k i e j R o s j i , aby t y l k o u t r z y m a si p r z y w a d z y . P o w t a r z a m , n i e w a r t o b y si n a d t y m d u e j r o z w o d z i , g d y b y b o l s z e w i c y n i e u z n a l i z a s t o s o w n e zatrze w s z e l k i c h l a d w o w e g o c a k o w i c i e n a t u r a l n e g o w w i e l k i m i m p e r i u m z m i e szania r n y c h n a r o d o w o c i i p r z e d s t a w i s w e g o w o d z a j a k o e t n i c z n i e c z y s t e g o " . R o d z i n a U l j a n o w w , osiadszy w 1869 r o k u w S y m b i r s k u , w i o d a ycie t y p o w e d l a m i e s z c z a s k i e j , u r z d n i c z e j czci w c z e s n e g o s p o e c z e s t w a . S y m b i r s k , j a k w i k s z o p r o w i n c j o n a l n y c h m i a s t e c z e k w t a m t y c h czasach, n i e b y k w i t n c y m o r o d k i e m k u l t u r a l n y m . J e d n a k e w y s o k i e aspiracje i n t e l e k t u a l n e M a r i i A l e k s a n d r o w n y i I l j i N i k o a j e w i c z a w y w a r y znaczcy w p y w n a d u c h o w y r o z w j d z i e c i . W r a z z W a d i m i r e m dorastao d w c h b r a c i i t r z y siostry: A n n a ( u r o d z o n a w 1804 r o k u ) , Aleksander (1866), O l g a (1871), D m i t r i j (1874) i M a r i a (1878). B y l i r w nie brat N i k o a j (1873), k t r y u m a r w dziecistwie, oraz jeszcze j e d n a O l g a (1868). Rodzice chyba bardzo chcieli mie crk O l g , bo kiedy pierwsza zmara t u p o n a r o d z e n i u , u r o d z o n e j w t r z y lata p n i e j d z i e w c z y n c e n a d a l i t o s a m o i m i . D r u g a O l g a p r z e y a z a l e d w i e 2 0 lat. M a r i a A l e k s a n d r o w n a n i e s t u d i o w a a n a u n i w e r s y t e c i e , ale d z i k i w y s i k o m c i o t k i , Jekatieriny Grosskopf, b y a dosy wyksztacon kobiet. O t y m , j a k w y c h o w y w a l i si L e n i n i j e g o r o d z e s t w o , n a p i s a n o w i e l e ksiek. S p o r o w n i c h p r a w d y , s p o r o t e ociekajcej s o d y c z przesady. W e d u g n i e k t r y c h a u t o r w g e n i u s z " L e n i n a o b j a w i si j e s z c z e w p i e l u c h a c h . N i e m a m z a m i a r u o d t w a r z a d o k a d n i e r o d z i n n e g o ycia U l j a n o w w , c h c i a b y m j e d y n i e z w r c i u w a g n a k i l k a p o m i j a n y c h zazwyczaj s z c z e g w . Rzeczywicie W o o d i a U l j a n o w b y b a r d z o z d o l n y m i u t a l e n t o w a n y m d z i e c k i e m , do czego p r z y c z y n i y si w n i e m a y m s t o p n i u w y k s z t a c e n i e r o d z i c w oraz panujca w r o d z i n n y m d o m u atmosfera z g o d y i d o s t a t k u , k t r y zapewniaa w y s o k a pozycja ojca. W S y m b i r s k u U l j a n o w o w i e n a b y l i d u y d o m , gdzie kade z t r j k i najstarszych dzieci m i a o w a s n y p o k j ; b y y t a m r w n i e k u c h a r k a , n i a n i a W a r w a r a G r i g o r i e w n a ,

a d o prac gospodarskich (odgarnianie n i e g u , p i o w a n i e d r e w n a ) w y n a j m o w a n o r o b o t n i k w . L e n i n w s p o m i n a p n i e j , e r o d z i n i e n i e b r a k o w a o niczego. I l j a N i k o a j e w i c z , p o c z t k o w o z w y k y n a u c z y c i e l , a w a n s o w a k o l e j n o n a stan o w i s k o inspektora, a nastpnie kuratora szk p a s t w o w y c h w g u b e r n i s y m b i r skiej. W a d z e c e n i y g o w y s o k o , przyznajc m u liczne odznaczenia ( w t y m order w . S t a n i s a w a p i e r w s z e j k l a s y ) , a w k o c u nadajc t y t u r z e c z y w i s t e g o r a d c y stan u , bdcy w e d u g tabeli rang o d p o w i e d n i k i e m stopnia generalskiego. D o tego czasu I . N . U l j a n o w z d y j u o t r z y m a s z l a c h e c t w o , d z i k i c z e m u i m a y W o o d i a nalea d o t e g o s t a n u . P o z y c j a r o d z i n y w y d a w a a si z a p e w n i o n a , p k i s p o k o j n e g o ycia n i e z a k c i y d w a k o l e j n o p o sobie nastpujce w y d a r z e n i a - w 1886 r o k u mier ojca, a w k r t c e , nieoczekiwanie dla w s z y s t k i c h , aresztowanie i egzek u c j a najstarszego syna. W o o d i a b y zawsze n a j l e p s z y m u c z n i e m w klasie, ale n i e p r z e j a w i a j e s z c z e adnych oznak rewolucyjnego w o l n o m y l i c i e l s t w a " , o k t r y m tyle pniej pisan o . D y r e k t o r g i m n a z j u m F i o d o r M i c h a j o w i c z K i e r e s k i , ojciec przyszego b o hatera c h w i l i " z o k r e s u r e w o l u c j i l u t o w e j , n i e r a z w y r a a g o n o s w o j e u z n a n i e d l a zdolnoci i p i l n o c i W o o d i i U l j a n o w a . W r o d z o n e zalety u m y s u , r o d z i n n e w y c h o w a n i e i zachty z e s t r o n y n a u c z y c i e l i s p r a w i y , e m o d y U l j a n o w i s t o t n i e z d o b y w t y m czasie s o l i d n e p o d s t a w y w y k s z t a c e n i a . N a s k u t e k c z s t y c h p o c h w a n a b r a r w n i e g b o k i e j w i a r y w siebie o r a z p o c z u c i a i n t e l e k t u a l n e j w y s z o c i w stosunku do rwienikw. W rodzinie by u l u b i e c e m wszystkich, p r z y w y k z n a j d o w a si w c e n t r u m z a i n t e r e s o w a n i a , c o n i e m o g o pozosta bez w p y w u n a k s z t a t u j c y si c h a r a k t e r m o d e g o U l j a n o w a . M a r t o w , P o t r i e s o w , W a l e n t i n o w i i n n i marksici niejednokrotnie zwracali pniej uwag na to, e L e n i n nie by p r n y , ale n i e u k r y w a te s w e g o m o r a l n e g o p r a w a d o p r z y w d z t w a , w k t r e u w i e r z y j e s z c z e w s z k o l n e j a w i e . J u w w c z a s z d a r z a o m u si o k a z y w a n i e t o l e rancj w o b e c o d m i e n n y c h p o g l d w i n n y c h l u d z i . S z k o l n y kolega Aleksandra U l j a n o w a W . W . W o d o w o z o w w s p o m i n a , j a k p o w i z y c i e w d o m u U l j a n o w w stao si d l a n i e g o j a s n e , e z a p r z y j a n i si b l i e j z W a d i m i r e m w a d e n sposb n i e m o n a . O b u r z a o g o g r u b i a s t w o m o d s z e g o U l j a n o w a , j e g o b e z g r a n i c z n e z a d u f a n i e w sobie i e g o c e n t r y z m , p o t g o w a n e j e s z cze p r z e z r o d z i n , uwaajc g o j u w t e d y z a g e n i u s z a " , i p r z e z o t o c z e n i e , k t r e uznawao w n i m niekwestionowany autorytet .
18

Jednake intelektualne i polityczne samookrelenie W a d i m i r a U l j a n o w a m i a o d o p i e r o nastpi. J e d n y m z e s u p w m i l o w y c h n a d r o d z e d o o w e g o s a m o o k r e lenia b y los starszego b r a t a , A l e k s a n d r a .

ALEKSANDER I WADIMIR
C z t e r y lata r n i c y w i e k u p o m i d z y A l e k s a n d r e m a W o o d i , c o z p e r s p e k t y w y d z i e c k a w y d a j e si b a r d z o d u o , s p r a w i a y , e m o d s z y b r a t spoglda n a

starszego j a k n a istot w y s z , n i e o m a l b o h a t e r a . R o l a taka b a r d z o A l e k s a n d r o w i o d p o w i a d a a . J a k o najstarszy i c h y b a n a j z d o l n i e j s z y z r o d z e s t w a sta si d l a i n n y c h w z o r e m d o naladowania. J u w latach s z k o l n y c h w y d a w a t y g o d n i k r o d z i n n y , d o k t r e g o w s z y s c y m u s i e l i dostarcza m a t e r i a y . N a g e i d r a m a t y c z n e o d e j 19

cie tej p o d z i w i a n e j i u w i e l b i a n e j o s o b y w y w a r o o g r o m n y w p y w n a ycie j e g o najbliszych. E g z e k u c j a A l e k s a n d r a b y a d l a caej r o d z i n y o g r o m n tragedi. U m o d e g o L e n i n a w y w o a a o d r u c h b u n t u , c h o n i e w t a k d o s o w n y m , j a k kazaa n a m w i e r z y p o r e w o l u c y j n a l e g e n d a , sensie. R a d z i e c c y h i s t o r y c y z u p o d o b a n i e m c y t o w a l i s o w a , k t r e w y p o w i e d z i a j a k o b y J o modszej siostry, M a r i i , n a wie o k a n i brata: N i e , n i e p j d z i e m y t d r o g . P o w i n n i m y znale i n n d r o g " . B y m o e W a 2 0

d i m i r U l j a n o w n a p r a w d w y g o s i t k w e s t i , ale j e d n o j e s t p e w n e : g i m n a z j a l i s t a nie m i a jeszcze w w c z a s u g r u n t o w a n y c h p o g l d w p o l i t y c z n y c h i nie m g r o z strzyga o w y b o r z e t a k i e j l u b i n n e j r e w o l u c y j n e j d r o g i " . J e d n a k o f i c j a l n a h i s t o riografia, ktra j u w m o d y m c h o p c u pragna w i d z i e wiadomego marksist, p o d k r e l a a , e m i e r starszego b r a t a staa si p u n k t e m z w r o t n y m w y c i u L e n i n a i umocnia jego rewolucyjne przekonania" .
2 1

W literaturze radzieckiej .dugo p o k u t o w a pogld o w p y w i e i d e o l o g i c z n y m , j a k i w y w a r n a s y n w ojciec L e n i n a . J a k o pedagog, Ilja N i k o a j e w i c z z e szczegln y m z a i n t e r e s o w a n i e m czyta D o b r o l u b o w a " u t r z y m y w a t e o r e t y c z n y o r g a n K C W K P ( b ) B o l s z e w i k " . D o b r o l u b o w p o d b i szczere serce I l j i N i k o a j e w i c z a , c o u k i e r u n k o w a o j e g o prac j a k o k u r a t o r a s z k p a s t w o w y c h i w y c h o w a w c y m o d e g o L e n i n a o r a z i n n y c h d z i e c i , k t r e w s z y s t k i e stay si r e w o l u c j o n i s t a m i " . T o
2 2

niezrcznie s f o r m u o w a n e twierdzenie, autorstwa N a d i e d y Krupskiej, daleko o d biega o d p r a w d y . I l j a U l j a n o w , w y k s z t a c o n y i p o s t p o w y p e d a g o g s w o i c h czasw, b y take g b o k o r e l i g i j n y m i raczej k o n s e r w a t y w n y m c z o w i e k i e m . Jego najstarsza c r k a A n n a w s p o m i n a a , e o j c i e c n i g d y n i e b y r e w o l u c j o n i s t i c h c i a u s t r z e c o d tej i d e i m o d z i e " ; bardzo ceni Aleksandra I I , k t r e g o p a n o w a n i e , a zwaszcza p i e r w s z y j e g o okres, uwaa za wietlan e p o k " . P o d d a n i c h o p i uzyskali w t e d y w o l n o
2 3

osobist, w g u b e r n i a c h w p r o w a d z o n o c z c i o w y s a m o r z d , p r a w n i k o m p o z w o l o n o n a zrzeszanie si w k o r p o r a c j e ' z a w o d o w e , u n i w e r s y t e t y o t r z y m a y w i k s z a u t o n o m i , s o w e m - Rosja w k r o c z y a na drog s t o p n i o w y c h r e f o r m w k i e r u n k u j e l i n i e l i b e r a l n e j d e m o k r a c j i , t o w k a d y m razie s p o e c z n y c h p r z e o b r a e . K l i m a t t y c h r e f o r m , w p o c z e n i u z o b a w a m i w a d z , aby n i e pj c z a s e m z b y t d a l e k o i z a s z y b k o , w p y n take n a r o z w j r u c h u r e w o l u c y j n e g o , k t r e g o p r z e d s t a w i c i e le - g w n i e s t u d e n c i - u w a a l i , e n i c n i e z m i e n i si zasadniczo na lepsze, d o p k i n i e z b u r z y si caej s t r u k t u r y p o l i t y c z n e j , a p r z y n a j m n i e j n i e u s u n i e cara. W s p i e r a n i e t r e n d w r e f o r m i s t y c z n y c h u c h o d z i o z a p o s t p o w e , p r z e c i w s t a w i a n i e si i m z a r e a k c y j n e , z w a l c z a n i e za o b u t y c h n u r t w o z n a c z a o , e j e s t si r e w o l u c j o n i s t . I l j a U l j a n o w z d e c y d o w a n i e nalea d o p i e r w s z e j k a t e g o r i i . J e g o m o d s z a c r k a M a r i a r w n i e p o d k r e l a a o b y w a t e l s k l o j a l n o ojca: I l j a N i k o a j e w i c z n i e b y

r e w o l u c j o n i s t , n i e b a r d z o te m o e m y o c e n i , j a k o d n o s i si d o r e w o l u c y j n e j dziaalnoci m o d e g o p o k o l e n i a " .
2 4

M y l , e o w e p r z e k a z y w i e r n i e o d d a j r z e c z y w i s t y stan rzeczy. W a r t o z w r c i uwag n a jeszcze j e d n okoliczno. I . N . U l j a n o w , o d d a n y s w e m u p o w o a n i u p e dagog, z r o b i d u o , aby w d o m u panowaa demokratyczna, humanistyczna a t m o s fera. H a r m o n i j n e p o y c i e m a o n k w , t r o s k a o d z i e c i , p a r t n e r s k i e s t o s u n k i p o m i d z y starszymi a m o d s z y m i c z o n k a m i r o d z i n y , zaszczepianie n a w y k u pracowitoci i pilnoci - t w o r z y y k l i m a t , w k t r y m ziarna wolnomylicielstwa, raz zasiane, m o g y w y d a o b f i t e p l o n y . I n n y m i s o w y , I l j a U l j a n o w z a p e w n i s w o im d z i e c i o m , a przede w s z y s t k i m A l e k s a n d r o w i i W a d i m i r o w i , w a r u n k i sprzyjaj c e f o r m o w a n i u si r a d y k a l n e g o s p o s o b u m y l e n i a . I l j a N i k o a j e w i c z n i e u c z y n i " z L e n i n a r e w o l u c j o n i s t y , lecz z a r w n o o n s a m , j a k i jego ona wyksztacili u swoich dzieci potrzeb dokonywania z m i a n . Ojciec L e n i n a z m a r w s t y c z n i u 1886 r o k u , k i e d y g i m n a z j a l i s t a W a d i m i r U l j a n o w n i e m i a j e s z c z e 1 6 lat. Od razu po mierci ma M a r i a U l j a n o w a zoya prob o przyznanie renty j e j i d z i e c i o m , a nieco pniej wystpia do w a d z kazaskiego o k r g u szkolnego o jednorazow zapomog. Potem yaju tylko z renty i dochodw, jakie p r z y n o si m a j t e k z i e m s k i , k t r e g o b y a w s p w a c i c i e l k . W e w r z e n i u 1886 r o k u sd o k r g o w y w S y m b i r s k u p o t w i e r d z i prawa m a t k i i dzieci do dziedziczenia po z m a r ym. W k w i e t n i u 1887 r o k u L e n i n s k o c z y 1 7 lat i s t a w i si p r z e d k o m i s j p o b o r o w , g d z i e zosta z a r e j e s t r o w a n y j a k o p o d l e g a j c y o b o w i z k o w i s u b y w o j s k o w e j . W k r t c e jednak, zgodnie z rosyjskimi przepisami (by najstarszym s y n e m
2 5

w d o w y i p o t e n c j a l n y m y w i c i e l e m r o d z i n y ) , skrelono go z e w i d e n c j i . W r z e 2 6

czywistoci W a d i m i r Iljicz nie musia utrzymywa rodziny. W r c z przeciwnie, dziki przyznanej matce wysokiej rencie m g k o n t y n u o w a nauk. Jeli atmosfera d o m u r o d z i n n e g o stworzya korzystne w a r u n k i dla r o z w o j u w w i a d o m o c i L e n i n a r a d y k a l n y c h w o l n o m y l i c i e l s k i c h i d e i , t o k a starszego brata staa si k a t a l i z a t o r e m t e g o p r o c e s u . W t p l i w e , b y t r a g i c z n y los A l e k s a n d r a m g z m i e n i r e w o l u c y j n e u k i e r u n k o w a n i e " g i m n a z j a l i s t y , z tej p r o s t e j p r z y c z y n y , e n i e b y o j e s z c z e czego z m i e n i a . P o d o b n e w t p l i w o c i b u d z i p r z y p i s y w a n e W a d i m i r o w i zdanie: N i e , nie p j d z i e m y t drog". Dlaczego m y " ? M o d y W a d i m i r U l j a n o w m i a w s z k o l e n i e w i e l u p r z y j a c i , n i e nalea te d o a d n e j t a j n e j o r g a n i z a c j i " c z y k k a " . A l b o w i c M a r i a U l j a n o w a le z a p a m i t a a s o w a b r a t a ( m i a a p r z e c i e z a l e d w i e d z i e w i l a t ! ) , a l b o te z r o d z i y si o n e w j e j u m y l e p o d w p y w e m c i k i c h d o w i a d c z e radzieckiej h i s t o r i i . T r u d n o w k a d y m razie u w i e rzy, przykadajc z w y k l u d z k miar, e na wie o mierci brata W a d i m i r j u n a zawsze sta si w i a d o m y m " r e w o l u c j o n i s t . A l e k s a n d e r b y nader u z d o l n i o n y m m o d z i e c e m , a z o t y m e d a l , k t r y o t r z y m a z o k a z j i u k o c z e n i a g i m n a z j u m , w i a d c z y o t y m n a j l e p i e j . Jeszcze w szkole w y k a z y w a z a i n t e r e s o w a n i e n a u k a m i p r z y r o d n i c z y m i , zwaszcza z o o l o g i , o p a n o w a te

t r z y j z y k i e u r o p e j s k i e , a g d y w 1883 r o k u w s t p i n a u n i w e r s y t e t w P e t e r s b u r g u , s z y b k o sta si j e d n y m z n a j l e p s z y c h s t u d e n t w . N a m i e s i c p r z e d m i e r c i ojca u z y s k a z o t y m e d a l z a prac o p i e r c i e n i c a c h . N i c n i e w s k a z y w a o n a t o , e m o dzieca p o r w i e w i c h e r n i e p o k o j w spoecznych. P r z e z p i e r w s z e lata na u n i w e r s y t e c i e A l e k s a n d e r o d n o s i si o b o j t n i e , a n a w e t sceptycznie d o dziaalnoci studenckich k e k p o l i t y c z n y c h , p r z y n a j m n i e j d o czasu, g d y koledzy zapoznali go z p r a c a m i Marksa, Engelsa i Plechanowa. M o d z i ludzie p o j m o w a l i m a r k s i z m w kontekcie koniecznoci z m i a n y istniejcych w a r u n k w p r z y u y c i u p r z e m o c y . Szczeglnie radykalnie nastrojony b y P. Szewyr i e w , k t r y d o w o d z i , e t y l k o p o u s u n i c i u t y r a n w m o n a z o r g a n i z o w a ycie s p o e c z n e n a s p r a w i e d l i w y c h zasadach. A l e k s a n d e r , p o c h o n i t y p r z e d e w s z y s t k i m nauk, z pocztku t y l k o sucha, s t o p n i o w o jednak, p o r w a n y w e w n t r z n l o g i k r a d y k a l n y c h k o n c e p c j i , d a si p r z e k o n a , e j e s t m o r a l n i e n a g a n n e n i e stan po stronie postpu i r e w o l u c j i " , j a k u j m o w a l i to j e g o towarzysze. Przez cay okres s t u d i w Aleksander u t r z y m y w a z W a d i m i r e m j e d y n i e spor a d y c z n e k o n t a k t y , ograniczajce si d o l i s t w z p o z d r o w i e n i a m i d l a caej r o d z i n y . N a w e t g d y p r z y j e d a d o d o m u n a w a k a c j e , n i e w y t w a r z a a si p o m i d z y b r a m i szczeglnie b l i s k a w i . D z i e c i , c h o b a r d z o s o l i d a r n e j a k o r o d z e s t w o , p r z y j a n i y si raczej p a r a m i " . W o o d i a p o w a a A l e k s a n d r a z a w y b i t n y i n t e l e k t , ale n a j w i k s z a zayo czya go z O l g . Starsza siostra A n n a r o z m a w i a j c k i e d y z A l e k s a n d r e m , j u p o m i e r c i o j c a , spytaa g o w p e w n y m m o m e n c i e : J a k c i si p o d o b a nasz W o o d i a ? " B r a t o d p a r : J e s t b a r d z o z d o l n y , ale j a k o si z e sob n i e zgadzam y " . A n n a c h c i a a , e b y w y j a n i t o b l i e j , lecz A l e k s a n d e r w y k r c i si o d o d p o w i e d z i . W caej a p o l o g e t y c z n e j l i t e r a t u r z e j e s t t o c h y b a j e d y n a w z m i a n k a o t y m ,
2 7

e w r o d z i n i e U l j a n o w w p o j a w i a y si j a k i e k o l w i e k tarcia. P o u d a n y m z a m a c h u n a cara l i b e r a a " A l e k s a n d r a I I r o z p o c z si w R o s j i okres o s t r e j r e a k c j i , p r z y c z y m p o l i c j a z e w z m o o n e n e r g i n k a a s z c z e g l n i e s t u d e n t w . S i e d e m n a s t e g o listopada 1886 r o k u s t u d e n c k a d e m o n s t r a c j a , u p a m i t niajca r a d y k a l n e g o f i l o z o f a D o b r o l u b o w a , zostaa b r u t a l n i e r o z p d z o n a , a k i l k u n a s t u s t u d e n t w a r e s z t o w a n o i zesano n a S y b e r i . Z d a n i e m w i e l u h i s t o r y k w t e n w a n i e f a k t s p r a w i , e A l e k s a n d e r U l j a n o w p r z y s t p i ostatecznie d o g r u p y s p i s k o w c w , s t a w i a j c y c h sobie z a cel z a m o r d o w a n i e A l e k s a n d r a I I I . J a k pisa N i k o aj W a l e n t i n o w , j e d e n z p i e r w s z y c h badaczy, k t r z y p r b o w a l i w y d o b y p r a w d z i w y o b r a z L e n i n a s p o d n a w a r s t w i a j c y c h si i d e o l o g i c z n y c h m i t w , A l e k s a n d e r przyj wwczas pogld Szewyriewa, e k i e d y rzd c h w y t a za gardo t w o i c h p r z y j a c i , u c h y l a n i e si o d w a l k i j e s t s z c z e g l n i e n i e m o r a l n e , a w o b e c n y c h w a r u n kach j e d y n skuteczn m e t o d w a l k i z caratem m o e by t y l k o t e r r o r " .
2 8

Szeregi s p i s k o w c w p o d p r z y w d z t w e m S z e w y r i e w a r o s y . D w u d z i e s t e g o s z stego l u t e g o 1887 r o k u p o d j l i o n i o b s e r w a c j trasy p r z e j a z d u cara z p a a c u d o s o b o r u w . Izaaka, b r a k o w a o i m j e d n a k d o w i a d c z e n i a , t o t e n i e z a c h o w a l i n a l e ytej ostronoci. Pierwszego marca policja p r z e c h w y c i a list j e d n e g o z n i c h i w k r t c e caa g r u p a zostaa aresztowana. R o d z i n a U l j a n o w w b y a d o g b i w s t r z n i t a ,

liczya wszake na m i o s i e r d z i e imperatora. M a r i a A l e k s a n d r o w n a pospieszya do P e t e r s b u r g a , b y w r c z y A l e k s a n d r o w i I I I l i s t z p r o b o ask d l a syna. R o z g r y w a j c y si d r a m a t p r z y c i g n u w a g caej R o s j i . W s t a w i e n n i c t w o m a t k i n i e o d n i o s o s k u t k u n i e t y l k o z p o w o d u s r o g o c i cara, ale r w n i e d l a t e g o , e s a m A l e k s a n d e r U l j a n o w o d m w i o k a z a n i a s k r u c h y . T y m , k t r z y si n a t o z d o b y l i , z a m i e n i o n o w y r o k i mierci na dugoletni katorg. P r z e d s d e m s t a n o 1 5 s p i s k o w c w . P r o c e s t r w a k r t k o , r o z p o c z si 15 kwietnia, a j u 19 kwietnia ogoszono w y r o k . Piciu oskaronych, ktrzy nie p o p r o s i l i o ask, skazano n a m i e r p r z e z p o w i e s z e n i e . N a w e t w w c z a s i s t n i a a j e s z c z e szansa na r a t u n e k i m a t k a , egnajc si z s y n e m , bagaa g o , a b y p o d p i s a petycj o u a s k a w i e n i e . J e d n a k A l e k s a n d e r o w i a d c z y j e j c i c h y m , s t a n o w c z y m g o s e m : P o t y m , c o p o w i e d z i a e m w sdzie, n i e m o g tego z r o b i . T o b y o b y n i e uczciwe". Obecny przy poegnaniu adwokat Kniaziew wspomina j u po r e w o l u cji p a d z i e r n i k o w e j , e podczas r o z m o w y A l e k s a n d e r p r z y t o c z y nastpujcy a r g u m e n t : W y o b r a sobie, m a m o , d w c h l u d z i , k t r z y stanli d o p o j e d y n k u . J e d e n z n i c h j u strzeli, d r u g i jeszcze nie. I t e n p i e r w s z y prosi p r z e c i w n i k a , aby odoy b r o . N i e m o g tak postpi". A l e k s a n d e r w y k a z a si n i e p o s p o l i t o d w a g . J e g o o s t a t n i m y c z e n i e m b y o , a b y m a t k a p r z y n i o s a m u d o c e l i t o m i k p o e z j i H e i n e g o . s m e g o m a j a 1887 r o k u , p o p n o c y , p o w i e d z i a n o w i n i o m , e z a d w i e g o d z i n y zostan p o w i e s z e n i n a d z i e d z i c u t w i e r d z y S c h l i s s e l b u r s k i e j . M i e l i o s t a t n i szans, b y p o p r o s i o d a r o w a n i e ycia. J e d n a k n a w e t w t a k i e j c h w i l i c i m o d z i l u d z i e , c h o c i a o s z u k a n i p r z e z h i s t o r i , zapisali si g o d n i e w p a m i c i n a r o d u . N i e b y l i f a n a t y k a m i i d e i , w i e r z y l i t y l k o , e przyszo i c h k r a j u m o g z m i e n i r e w o l u c y j n e akty p r z e m o c y , skierow a n e p r z e c i w k o t y r a n o m . B o l s z e w i c y , k t r z y p o j a w i l i si n a p o c z t k u n a s t p n e g o stulecia ( m i a o si o n o sta i c h " s t u l e c i e m ) , p o t p i a l i g o n o t e r r o r i n d y w i d u a l n y , wprowadzajc jednoczenie terror masowy. Denia kolegw U l j a n o w a , pragnc y c h z m i e n i w t e n sposb b i e g d z i e j w , m o n a u z n a z a n a i w n e , n a l e y j e d n a k d o c e n i i c h g o t o w o d o p o w i c e n i a ycia w i m i w o l n o c i . W d n i u egzekucji Aleksandra W a d i m i r zdawa pisemne egzaminy z geometrii i a r y t m e t y k i , otrzymujc najwysze oceny. R o d z i n a do koca wierzya krcym u p a r c i e p o g o s k o m , e w o s t a t n i e j c h w i l i w y r o k m i e r c i zostanie z m i e n i o n y n a z a m k n i c i e w t w i e r d z y . M a t k a , pragnc p o d z i e l i si z s y n e m t n a d z i e j , p r z y p o e g n a n i u p o w i e d z i a a m u t y l k o : B d d z i e l n y , bd d z i e l n y " . P n i e j d u g o
2 9

szukaa p o c i e c h y w m o d l i t w i e i w i e l o k r o t n i e p o w t a r z a a d z i e c i o m , e Sasza p r z e d mierci ucaowa krzy, wic z pewnoci B g mu wybaczy... M o d s z y b r a t b y w s t r z n i t y m i e r c i A l e k s a n d r a . N i e b a w e m d o w i e d z i a si, e Sasza m i a s w j u d z i a w u k a d a n i u p r o g r a m u t e r r o r y s t y c z n e j f r a k c j i W o l a L u d u * , k t r y t o d o k u m e n t , m i m o swej n a i w n o c i i p r o s t o d u s z n o c i " , nosi * Wola Ludu (Narodnaja Wola) - ugrupowanie narodnickie", powstae w roku 1879 na skutek rozamu w organizacji Ziemia i Wola, kadce nacisk na dziaalno terrorystyczn (przyp. tum.).

wyrane pitno w p y w w marksistowskich. W a d i m i r jednak, wci nie mogc doj d o siebie p o t r a g e d i i r o d z i n n e j , b y p o r u s z o n y n i e t y l e i d e a m i m o d y c h s p i s k o w c w , ile o k a z a n y m p r z e z n i c h s t o i c y z m e m i si c h a r a k t e r u . R a p t o w n y z w r o t , j a k i d o k o n a si w j e g o u m y l e , n i e d o t y c z y b y n a j m n i e j w y b o r u m e t o d w a l k i t e r r o r c z y r u c h m a s o w y . W tej k w e s t i i g i m n a z j a l i s t a n i e m i a j e s z c z e a d n y c h w a s n y c h z a p a t r y w a . W g b i d u s z y d o j r z a j e d n a k j u d o t e g o , b y z r o z u m i e - stanie si t o n i e b a w e m j d r e m j e g o w i a t o p o g l d u - e bez r a d y k a l i z m u i w o l i z w y c i s t w a n i c z e g o n i e m o n a osign d z i a a l n o c i r e w o l u c y j n . A co do s w n i e p j d z i e m y t drog", to W a d i m i r U l j a n o w rzeczywicie ni nie poszed. Przyszy w d z poj, e nie ma potrzeby s a m e m u rzuca b o m b , j a k c h c i a t o c z y n i nieszczsny Sasza, n i e m a p o t r z e b y s a m e m u stawa n a b a r y k a dach, samemu wznieca powsta, walczy na frontach w o j n y d o m o w e j . N i g d y w i c tego n i e r o b i . J e d n o s t k o w e c z y n y si n i e licz. N a j w a n i e j s z e - t o p r z e w o dzi w i e l k i m m a s o m , choby nawet nie d o koca u w i a d o m i o n y m . T o j e d y n a suszna d r o g a . B a r d z i e j s k u t e c z n a , c h o m n i e j szlachetna n i ta, k t r w y b r a A l e k sander.

POPRZEDNICY
Lista t y c h , k t r y c h m o n a uzna za ideologicznych p r e k u r s o r w Lenina, jest duga. O t w i e r a j nazwisko radykalnego XLX-wiecznego filozofa N i k o a j a C z e r n y s z e w s k i e g o . C z e r n y s z e w s k i , a r e s z t o w a n y w 1862 r o k u z a w y w r o t o w agitacj, nastpne 20 lat s p d z i w w i z i e n i u i na s y b e r y j s k i m z e s a n i u . W 1864 r o k u , p r z e t r z y m y w a n y w t w i e r d z y P i e t r o p a w o w s k i e j , z d o a napisa i o p u b l i k o w a s w o j p i e r w s z p o w i e p t . C o robi?, k t r a m i a a z a i n s p i r o w a cae p o k o l e n i e m o d y c h Rosjan i d e a m i samouwiadomienia i niesienia w i e d z y do l u d u . L o u i s Fischer u w a a, e n a d u c h o w y r o z w j L e n i n a w i e l k i w p y w m i a y p o g l d y n a r o d o w o l c w .
3 0

J e d e n z p i e r w s z y c h o f i c j a l n y c h b i o g r a f w L e n i n a , znajcy g o osobicie P . K i e r e n c e w t w i e r d z i , i r e w o l u c y j n e d o j r z e w a n i e W a d i m i r a U l j a n o w a stao si s z c z e g l n i e i n t e n s y w n e p o l e k t u r z e prac c z o n k w g r u p y W y z w o l e n i e P r a c y , z a o o n e j przez Plechanowa i Akselroda .

3 1

W a r t o z w r c i u w a g n a t o , c o s a m L e n i n sdzi o p o c z t k a c h s w e g o p o l i t y c z n e g o m y l e n i a . K a r o l R a d e k , b y s k o t l i w y i l u b u j c y si w p a r a d o k s a c h p a m f l e c i s t a , napisa w r o k u 1933 w s w o i m eseju o L e n i n i e : K i e d y W a d i m i r l l j i c z spostrzeg, e p r z e g l d a m w y d a n y w a n i e z b i r j e g o a r t y k u w z 1903 r o k u , u m i e c h n si c h y t r z e i p o w i e d z i a : C i e k a w i e j e s t czyta, j a k i m i b y l i m y w t e d y d u r n i a m i " .

3 2

Proces s y n t e z y n a j r n i e j s z y c h p o g l d w , k t r e p r z y s w a j a sobie m o d y U l j a n o w , p r z e d s t a w i w sposb b a r d z o o b r a z o w y j e g o p o l i t y c z n y p r z e c i w n i k W i n s t o n Churchill: Jego umys by nadzwyczajnym instrumentem. Kiedy zapala si p e n y m blaskiem, ukazywa si przed n i m cay wiat, jego historia, jego troski, jego gupota, jego fasz

i, przede wszystkim, j e g o niesprawiedliwo. Skupia, n i c z y m soczewka, wszystkie fakty - zarwno te najbardziej przykre, j a k i, z r w n y m nateniem, te najbardziej inspirujce. Jego intelekt by pojemny, a c h w i l a m i wrcz niedocigy. Posiada z d o l no uniwersalnego rozumienia w stopniu rzadko u l u d z i spotykanym. Egzekucja starszego brata przepucia to jaskrawe biae wiato przez pryzmat, k t r y zaama je tak, e stao si czerwone" .
33

Zaiste, p r y z m a t " w postaci zoonego splotu okolicznoci z a b a r w i " m y l e nie m o d e g o czowieka rewolucyjn czerwieni. C to b y y za okolicznoci? N a p i e r w s z y m miejscu naley t u w y m i e n i stosunek samych w a d z d o W a d i m i r a U l j a n o w a i j e g o r o d z i n y . K i e d y w 1887 r o k u L e n i n w s t p o w a n a U n i w e r s y tet Kazaski, d y r e k t o r g i m n a z j u m w S y m b i r s k u F i o d o r K i e r e s k i , j a k b y u p r z e dzajc p o d e j r z e n i a c o d o j e g o o s o b y w z w i z k u z d z i a a l n o c i b r a t a , w y s t a w i m u doskona opini: A n i w g i m n a z j u m , ani poza n i m nie b y o n i g d y w y p a d k u , by U l j a n o w s o w e m l u b c z y n e m da w a d z o m s z k o l n y m podstawy d o n e g a t y w n y c h s p o s t r z e e " . N a w e t g d y w g r u d n i u tego s a m e g o r o k u U l j a n o w zosta w y d a l o n y
34

z u n i w e r s y t e t u za udzia w demonstracji studenckiej, Kiereski, z a r w n o by b r o n i m o d e g o c z o w i e k a , j a k i uzasadni s w o j r e k o m e n d a c j , pisa: [ W a d i m i r U l j a n o w ] m g straci r w n o w a g d u c h a w rezultacie strasznego nieszczcia, k t r e s p a d o n a j e g o r o d z i n i k t r e , bez w t p i e n i a , w p y n o k a t a s t r o f a l n i e n a t e g o w r a l i w e g o m o d z i e c a " . Jednake U l j a n o w , z a n i m jeszcze u k o c z y p i e r w s z y
3 5

semestr, j u z w r c i n a siebie u w a g w a d z . K u r a t o r kazaskiego o k r g u szkolnego zanotowa, i n a d w a d n i przed d e m o n s t r a c j W a d i m i r U l j a n o w d a p o w d d o p o d e j r z e , e p l a n u j e co n i e d o b r e g o : c a y czas p r z e s i a d y w a w p a l a r n i , d y s k u t u j c i n a m a w i a j c si z k o l e g a m i " .

3 6

U l j a n o w n i e p r z e w o d z i d e m o n s t r a c j i " , k t r a , j a k si zdaje, m i a a c a k o w i c i e n i e w i n n y c h a r a k t e r i p o l e g a a g w n i e n a b i e g a n i u t a m i z p o w r o t e m k o r y t a r z e m , ale p o n i e w a b y b r a t e m s t r a c o n e g o z b r o d n i a r z a s t a n u " , zosta n i e t y l k o r e l e g o w a n y z u n i w e r s y t e t u , lecz r w n i e w y d a l o n y z K a z a n i a d o r o d z i n n e g o m a j t k u K o k u s z kino. P o k r e w i e s t w o z przestpc p o l i t y c z n y m s p r a w i o , e m o d y U l j a n o w , u s u n i t y z u c z e l n i , u z n a n y za n i e p r a w o m y l n e g o i p o d e j r z a n e g o , znalaz si p o z a n a w i a s e m o f i c j a l n e g o s y s t e m u e d u k a c j i . G d y w i o s n 1888 r o k u m a t k a U l j a n o w a z o y a p r o b o p o n o w n e p r z y j c i e syna n a u n i w e r s y t e t , d y r e k t o r p e t e r s b u r s k i e g o departamentu policji Piotr N i k o a j e w i c z D u m o w o opatrzy p i s m o uwag: N i e wiele m o e m y zrobi dla U l j a n o w a " . D y r e k t o r departamentu owiaty w y o y
3 7

rzecz z n a c z n i e d o b i t n i e j : C z y t o n i e b r a t t e g o U l j a n o w a ? C z y aby te n i e z s y m birskiego gimnazjum? T a k , jest o t y m na k o c u pisma. Z pewnoci nie p o w i n i e n zosta p r z y j t y " .
38

P o d d a j c m o d e g o U l j a n o w a o s t r a c y z m o w i , w a d z e carskie z n a c z n i e o g r a n i c z a y j e g o m o l i w o c i w y b o r u . C o r a z m o c n i e j s o l i d a r y z o w a si z p o w i e s z o n y m bratem, przynajmniej jeli chodzi o wrogo wobec despotycznego systemu. U s t a w i c z n i e pisane p r z e z e l i s t y , w k t r y c h z c a y m s z a c u n k i e m " p r o s i W a s z

E k s c e l e n c j o z g o d na p r z y j c i e w p o c z e t s u c h a c z y C e s a r s k i e g o U n i w e r s y t e t u Kazaskiego" l u b m i a h o n o r p o k o r n i e prosi Wasz Ekscelencj o zgod na w y j a z d za granic w celu podjcia s t u d i w " i ktre podpisywa szlachcic W a d i m i r U l j a n o w " - n i e o d n o s i y p o c z t k o w o a d n e g o s k u t k u . W a d z e , odtrcajc U l j a 3 9

n o w a , u m a c n i a y w n i m d u c h a b u n t u i - s p r z e c i w w o b e c istniejcego p o r z d k u . U s u n i c i e z u n i w e r s y t e t u n i e o z n a c z a o , e m o d y L e n i n m u s i a zarabia n a y c i e j a k o tragarz w p o r c i e l u b s p r z e d a w c a s k l e p o w y , t a k j a k j e g o d z i a d w A s t r a c h a n i u . Z g o d n i e z o f i c j a l n h i s t o r i o g r a f i zosta z e s a n y " d o r o d o w e g o m a j t k u K o k u s z k i n o w g u b e r n i k a z a s k i e j , a p o t e m p r z e n i s si w r a z z r o d z i n d o m i e j scowoci Aakajewka, odlegej o 50 w i o r s t [ok. 54 k i l o m e t r y ] od Samary, gdzie w p o c z t k a c h 1889 r o k u j e g o m a t k a n a b y a 8 0 h e k t a r w z i e m i z a s u m 7 5 0 0 r u b l i . W t y m czasie k s z t a c i si s a m , czytajc C z e r n y s z e w s k i e g o , D o b r o l u b o w a , D a r w i n a , N i e k r a s o w a , a take Kapita M a r k s a . P o l i c j a z u w a g ledzia p o c z y n a n i a n i e p r a w o m y l n e g o modzieca, k t r y nie przysparza jej wikszych k o p o t w . Uczestniczy co prawda w k i l k u nielegalnych zebraniach miejscowego kka soc j a l d e m o k r a t w i s p o r a d y c z n i e s p o t y k a si z n i e k t r y m i m a r k s i s t a m i , p o z a t y m j e d n a k t r u d n o si d o s z u k a j a k i c h k o l w i e k l a d w t a k z w a n e g o r e w o l u c y j n e g o o k r e s u w S a m a r z e " . P r z e d e w s z y s t k i m p r z y g o t o w y w a si w t e d y b a r d z o i n t e n s y w n i e do e g z a m i n w na U n i w e r s y t e t Petersburski w charakterze w o l n e g o s u chacza. W w i e k u 2 2 lat u z y s k a d y p l o m u n i w e r s y t e c k i p i e r w s z e g o s t o p n i a i p o d j prac w sdzie o k r g o w y m w S a m a r z e . N a j w y r a n i e j n i e b y j e d n a k s t w o r z o n y d o kariery prawniczej, gdy k o p o t l i w e o b o w i z k i o b r o c y sdowego szybko m u obrzydy. P r o w a d z i zaledwie kilka spraw, g w n i e o d r o b n e kradziee l u b roszczenia m a j t k o w e , z bardzo r n y m s k u t k i e m . D w a razy j e d n a k przyszo m u b r o ni w a s n y c h interesw i w o b u przypadkach w y g r a . Za p i e r w s z y m razem skary ssiadw o n a r u s z e n i e w a s n o c i U l j a n o w w . D u o p n i e j , w P a r y u , w y t o c z y spraw w i c e h r a b i e m u , k t r y potrci! go, jadcego na rowerze, s a m o c h o d e m . O swojej praktyce sdowej L e n i n o p o w i a d a p o t e m bardzo niechtnie. W r a c a j c d o k w e s t i i r e w o l u c y j n y c h k o r z e n i : miesice s p d z o n e w K o k u s z k i n o t o o k r e s p r z y s w a j a n i a sobie p r z e z U l j a n o w a n a j r n i e j s z y c h i d e i , k o n c e p c j i , p o g l d w . W 1904 r o k u , podczas r o z m o w y z W a l e n t i n o w e m w G e n e w i e , L e n i n w s p o m i n a , e czyta w t e d y n a o g o w o o d rana d o n o c y " . Jego u l u b i o n y m a u t o r e m b y C z e r n y s z e w s k i , k t r e g o a r t y k u y u k a z y w a y si w p i m i e S o w r i e m i e n nik". D o p k i nie zaznajomiem si z pracami Marksa, Engelsa, Plechanowa - przyzna r w n i e w i e l k i w p y w mia na m n i e tylko Czernyszewski, poczynajc od Co robi? Czernyszewski nie tylko pokaza, e kady mylcy i przyzwoity czowiek p o w i nien by rewolucjonist, ale, co waniejsze, j a k i p o w i n i e n by rewolucjonista, j a k i mi kierowa si zasadami, j a k dy do celu, jakie metody i rodki stosowa, aby ten cel osign (...) .
40

W a l e n t i n o w wyrazi przypuszczenie, e to wanie Czernyszewski, k t r y przeora" U l j a n o w a ( s f o r m u o w a n i e samego L e n i n a ) , z a n i m jeszcze przeczyta o n

Marksa, uczyni z m o d e g o czowieka rewolucjonist. Pogld ten zdecydowanie o d r z u c i M a r k W i s z n i a k , w s k a z u j c , e L e n i n zacz czyta C z e r n y s z e w s k i e g o w k i l k a miesicy po egzekucji brata, k i e d y g r u n t b y j u p r z y g o t o w a n y p o d o r k " , i e wanie to wydarzenie stanowio dla Lenina bodziec, ktrego potrzebowa, nie za n i e u d o l n a i p r y m i t y w n a p o w i e " C z e r n y s z e w s k i e g o .
41

O b a w y w o d y spierajcych si a u t o r w p r o w a d z j e d n a k d o tego samego w n i o s k u : C z e r n y s z e w s k i sta si d l a L e n i n a J a n e m C h r z c i c i e l e m , a s p r a w i t o t r a g i c z n y los brata A l e k s a n d r a . W t y m sensie, idc. t r o p e m W a l e n t i n o w a , Co robie? L e n i n a w y d a j e si j a k b y k o n t y n u a c j C o robi? C z e r n y s z e w s k i e g o . N a p o z r s t o d w a z u p e n i e r n e teksty: w p i e r w s z y m p r z y p a d k u - n u d n a r o z p r a w k a w f o r m i e p o wieci, w d r u g i m - traktat r e w o l u c y j n y . W i e l e w n i c h j e d n a k w s p l n e g o , a zwaszcza p r z e k o n a n i e , i n o w y w i a t m o g s t w o r z y t y l k o n o w i l u d z i e . T y l k o e L e n i n u b i e r a b o h a t e r w C z e r n y s z e w s k i e g o w szaty z a w o d o w y c h r e w o l u c j o n i s t w " . C z e r n y s z e w s k i e m u , n i e z a l e n i e o d t e g o , ile L e n i n z n i e g o c z e r p a , u d a o si zaszczepi u m o d e g o c z o w i e k a g b o k n i e c h d o l i b e r a l i z m u . W i d a t o j u w j e d n e j z p i e r w s z y c h j e g o prac, Kto to s przyjaciele" ludu i jak walcz przeciw socjaldemokratom, w y d a n e j ( a n o n i m o w o ) w P e t e r s b u r g u w 1894 r o k u . L e n i n w i e l o k r o t n i e p o w o u j e si t a m n a C z e r n y s z e w s k i e g o , n a z y w a j c j e g o t w i e r d z e n i a g e n i a l n y m i p r o r o c t w a m i " , i przestrzega, e p o d y " k o m p r o m i s l i b e r a w i o b s z a r n i k w " j e s t t y l k o p r z e s z k o d n a d r o d z e d o o t w a r t e j w a l k i k l a s " . L e n i n k o r z y s t a z prac C z e r 42

n y s z e w s k i e g o r w n i e w s w o i c h atakach n a l i b e r a l n b u r u a z j , g w n i e p o t o , b y ukaza p r a w d z i w p r z e p a " m i d z y s o c j a l i s t a m i a d e m o k r a t a m i .

4 3

K r t k o m w i c , L e n i n p o s u y si C z e r n y s z e w s k i m d o z r u s y f i k o w a n i a " z a chodniego marksizmu, w k t r y m znajdowa zbyt wiele elementw liberalnych i d e m o k r a t y c z n y c h , a zbyt m a o w a l k i klas". Przyszy r o z a m w r d rosyjskich s o c j a l d e m o k r a t w m i a si d o k o n a w a n i e n a tle s t o s u n k u d o d e m o k r a c j i , d o l e g a l n y c h , p a r l a m e n t a r n y c h f o r m w a l k i , d o m i e j s c a p a r t i i i si t y p u l i b e r a l n e g o w o w e j d e m o k r a c j i . T a k w i c p r e k u r s o r a m i L e n i n a stali si c i m y l i c i e l e , k t r z y k a d l i w m a r k s i z m i e nacisk na elementy p r z e m o c y i ostrej, bezlitosnej w a l k i klasowej. M o n a zatem powiedzie, e na swej d r o d z e do p o l i t y c z n e g o samookrelenia L e n i n k i e r o w a si w z g l d a m i p r a g m a t y c z n y m i . C h y l i c z o o p r z e d k l a s y c z n y m m a r k s i z m e m , c o n i e p r z e s z k a d z a o m u zapoycza idee oraz a r g u m e n t y z a i p r z e c i w o d C z e r n y s z e w s k i e g o , P i o t r a T k a c z o w a , Siergieja N i e c z a j e w a , M i c h a i a B a kunina, Karla Clausewitza, Piotra Struwego, Piotra a w r o w a i Aleksandra H e r c e na. P o d b u d o w y w a swj s i o w y m a r k s i z m " w s z y s t k i m , c o c z y n i o t n a u k b e z k o m p r o m i s o w , ostr i r a d y k a l n . K r u p s k a , w s p o m i n a j c p i e r w s z e t y g o d n i e w a d z y r a d z i e c k i e j , pisaa: Studiujc w n i k l i w i e dowiadczenia K o m u n y Paryskiej, tego pierwszego na wiecie pastwa proletariackiego, Iljicz zauway, j a k zgubne dla K o m u n y skutki miaa p o baliwo robotniczych mas i robotniczego rzdu wobec j a w n y c h w r o g w . I dlatego, gdy rzecz dotyczya w a l k i z w r o g a m i , Iljicz zawsze, j a k to si m w i , dokrca rub", bojc si zbytniej pobaliwoci mas i swojej wasnej .
44

Nazwisko Nieczajewa, wymienionego pord i n n y c h prekursorw Lenina, w y m a g a p a r u s w k o m e n t a r z a . Z a r w n o M a r k s , j a k i E n g e l s - a p n i e j take i sam L e n i n p r z y w i e l u okazjach - potpili d o k t r y n i n d y w i d u a l n e g o t e r r o r u , g o szon przez N i e c z a j e w a . N i e c z a j e w b y j e d n a k nie t y l k o z w o l e n n i k i e m t e r r o r u , lecz r w n i e s z t a n d a r o w postaci r o s y j s k i e g o b l a n k i z m u , k t r y k o j a r z y si z w y kle z zawizywaniem tajnych spiskw, ukadaniem p l a n w p r z e w r o t u i bezlitosn eksterminacj znienawidzonych przedstawicieli w a d z y i caych rzdw. Taktyka o w a p r z y j a sw n a z w o d L o u i s a A u g u s t e ' a B l a n q u i , socjalisty u t o p i j n e g o , d z i a ajcego w e F r a n c j i w latach 3 0 . i 4 0 . X I X w i e k u . L e n i n p o t p i a w e r b a l n i e p o d o b n e m e t o d y , c o n i e p r z e s z k a d z a o m u bez w a h a n i a o d w o y w a si d o n i c h w d e c y d u j c y c h m o m e n t a c h . W 1 9 0 6 r o k u pisa o t y m P l e c h a n o w : P o c z t k o w o L e n i n b y w w i k s z y m s t o p n i u blankist n i marksist. Przemyca swoj blankistowsk k o n t r a b a n d p o d s z t a n d a r e m najczystszej m a r k s i s t o w s k i e j o r t o d o k s j i " . W a d i m i r
4 5

B o n c z - B r u j e w i c z w s p o m i n a w j e d n y m z a r t y k u w o swojej r o z m o w i e z L e n i n e m na temat Nieczajewa, ktrego w i z e r u n e k przedstawi Dostojewski w p o w i e ci Biesy, g d z i e p o j a w i a si w t e k s t u d e n t a I w a n o w a , z a m o r d o w a n e g o p r z e z N i e czajewa i c z o n k w j e g o konspiracyjnej organizacji Z e m s t a L u d u ( N a r o d n a j a R a s p r a w a ) . N a w e t k r g i r e w o l u c y j n e z a c z y o d n o s i si w r o g o d o N i e c z a j e w a m w i L e n i n - z a p o m i n a j c , e posiada o n w y j t k o w y t a l e n t o r g a n i z a t o r a , k o n s p i r a t o r a , a take u m i e j t n o w y r a a n i a s w o i c h m y l i w d o b i t n y s p o s b " . Z u z n a n i e m c y t o w a o d p o w i e d N i e c z a j e w a n a zadane m u p y t a n i e , k o g o z R o m a n o w w n a l e y zabi: C a y d o m R o m a n o w w ! " - k i e d y p r z y s z e d czas,
"cay
4 6

M a r z e n i e N i e c z a j e w a m i a o si s p e n i

d o m R o m a n o w w " zosta w y m o r d o w a n y .

Odejcie od liberalizmu w polityce sprawio - j a k wspomina W a d i m i r W o j t y n s k i , e k o n o m i s t a i a k t y w n y b o l s z e w i k , znajcy L e n i n a o s o b i c i e - e p r z y s z y w d z j u w p i e r w s z y c h latach n o w e g o w i e k u l u b i r o z p r a w i a o k o n i e c z n o c i w a l k i z l i b e r a l n y m i g u p s t w a m i " . R e w o l u c j a - m a w i a L e n i n - t o rzecz b r u t a l n a . N i e m o n a j e j r o b i w b i a y c h r k a w i c z k a c h , n i e b r u d z c s o b i e r k (...). P a r t i a t o n i e p e n s j a d l a p a n i e n e k (...). N a w e t z w y c z a j n y a j d a k m o e b y d l a nas u y t e c z n y wanie dlatego, e jest a j d a k i e m " .
4 7

P r z y p o m n i j m y sobie Katechizm

rewolucjonisty N i e c z a j e w a .

Czytamy w nim:

M o r a l n e jest wszystko to, co suy sprawie rewolucji. N i e m o r a l n e i zbrodnicze t o , c o j e j p r z e s z k a d z a " . N i e m a l d o k a d n i e t e same s o w a w y p o w i e d z i a L e n i n n a I I I Z j e d z i e K o m s o m o u w 1919 r o k u : m o r a l n e j e s t w s z y s t k o , c o s p r z y j a z w y c i s t w u k o m u n i z m u . A podczas r o z m o w y z M a r i S p i r i d o n o w , nalec d o p a r t i i Socjalistw-Rewolucjonistw, owiadczy cynicznie, e w polityce nie ma miejsca n a m o r a l n o , l i c z y si t y l k o s k u t e c z n o . L e n i n uczyni z marksizmu b r o , u w o l n i " go od liberalnych i demokratyczn y c h g u p s t w " , p o n i e w a s t a l o w a pi d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u n i e p o t r z e b o w a a biaych rkawiczek. Po rozpdzeniu przez b o l s z e w i k w Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u cyjnego w s t y c z n i u 1918 r o k u , patriarcha rosyjskiego m a r k s i z m u G i e o r g i j P l e c h a n o w napisa w s w o i m o s t a t n i m a r t y k u l e : T a k t y k a b o l s z e w i k w t o t a k t y k a

Bakunina, a w w i e l u przypadkach - po prostu Nieczajewa" . Na pytanie, k i m b y l i

4 8

i d e o l o g i c z n i p r e k u r s o r z y L e n i n a , o d p o w i e d j e s t z a t e m b a r d z o p r o s t a : o p i e r a si n a w s z y s t k i c h , k t r z y p o m a g a l i m u osign c e l .

ODKRYCIE MARKSIZMU
C z y m urzek Lenina marksizm? P o w o d w m o g o by wiele. M o i m zdaniem, wielki, niezwyky intelekt modego U l j a n o w a poszukiwa jednego, uniwersalneg o w z o r u l u d z k i e j e g z y s t e n c j i . I w w c z a s , gdzie n a p o c z t k u 1889 r o k u (jego r o d z i n a m i e s z k a a w t e d y w K a z a n i u ) , w p a d m u w rce p i e r w s z y t o m Kapitau K a r o la Marksa. D l a U l j a n o w a m u s i a o t o by objawienie, p r z y c z y m m a m t u n a m y l i sam r o z m a c h ujcia p r o b l e m u , a nie j e g o dziejowe konsekwencje. w r o z m a c h i h i storyczna perspektywa dziea musiay zawadn wyobrani m o d e g o czowieka o r a d y k a l n y c h p r z e k o n a n i a c h , k t r y znalaz w r e s z c i e r o z w i z a n i e w s z y s t k i c h o d wiecznych i przekltych" kwestii; sprawiedliwoci, wolnoci, rwnoci, likwidacji ucisku i w y z y s k u . W t y m miejscu w a r t o j e d n a k powiedzie, k t o zapozna U l j a n o w a z literatur marksistowsk. M n i e j w i c e j w t y m czasie, g d y W a d i m i r U l j a n o w zosta w y d a l o n y z u n i w e r s y t e t u , w i n t e l i g e n c k i c h k r g a c h K a z a n i a d a si p o z n a n i e j a k i N i k o a j F i e d o s i e j e w , m o d y m a r k s i s t a o w i e l k i e j e r u d y c j i i m i a y c h p o g l d a c h . L e n i n s p o t k a si z n i m t y l k o raz, p r a w i e 1 0 lat p n i e j , w d r o d z e n a s y b e r y j s k i e zesanie. F i e d o s i e j e w s p o r z d z i list l e k t u r d l a s o c j a l d e m o k r a t w i , j a k o w i a d c z y L e n i n G o r k i e m u , k i e d y w 1908 r o k u p r z e b y w a l i r a z e m n a C a p r i , l e p s z e g o w y b o r u k s i e k n i k t n i e m g b y w t y m czasie d o k o n a " . Spis F i e d o s i e j e w a t r a f i w rce L e n i n a i o t w o rzy przed n i m drog do m a r k s i z m u " .
4 9

W 1893 r o k u L e n i n napisa s w j p i e r w s z y znaczcy a r t y k u , z a t y t u o w a n y N o w e prdy gospodarcze w yciu wsi, b d c y raczej r o z w i n i t recenzj z k s i k i P o s t n i k o wa Gospodarka poudniowej Rosji . Ta n i e u d o l n a i z d e c y d o w a n i e w t r n a p r b a a n a 50

l i z y w d u c h u m a r k s i s t o w s k i m n i e s p o t k a a si z u z n a n i e m w y d a w c w R u s s k o j M y l i " , k t r z y bez w a h a n i a o d r z u c i l i tekst. B a r d z i e j u d a n y b y d r u g i a r t y k u , r w n i e n a p i s a n y w 1893 r o k u , p o d t y t u e m Na marginesie tak zwanego pytania o rynki, w k t r y m L e n i n ukaza j a k o przeciwstawne n a r o d n i c k i e i marksistowskie pogld y " na temat r o z w o j u kapitalizmu w Rosji, dochodzc do k o n k l u z j i , e krytyczn i e mylc j e d n o s t k " w y p i e r a klasa" i b e z o s o b o w a h i s t o r y c z n a k o n i e c z n o . T e n a r t y k u r w n i e n i e zosta o p u b l i k o w a n y , lecz U l j a n o w p r z e c z y t a g o n a z e b r a n i u s t u d e n t w m a r k s i s t w w P e t e r s b u r g u , spotykajc si z p r z y c h y l n reakcj s u c h a czy. L e n i n w k r t c e w y s z e d p o z a list l e k t u r F i e d o s i e j e w a , a z a r w n o z j e g o w c z e s n y c h , j a k i p n i e j s z y c h prac w y n i k a j a s n o , e w m a r k s i z m i e p o c i g a y g o p r z e d e w s z y s t k i m d w i e g w n e i d e e : klasy i w a l k a k l a s o w a o r a z d y k t a t u r a p r o l e t a r i a t u .

 a d e n z marksistowskich teoretykw nie rozwin t y c h koncepcji do tego stopnia, co L e n i n , p o m i m o e sam M a r k s niewiele mia do powiedzenia w kwestii d y k t a t u r y . L e n i n n i e o g r a n i c z a si d o p o w t a r z a n i a i k o m e n t o w a n i a p r z e d s t a w i o n y c h p r z e z M a r k s a i E n g e l s a i n t e r p r e t a c j i , lecz f o r m u o w a te s w o j e w a s n e k l a s o w e " d e f i n i c j e . Piszc o u b s t w i e w s i , p y t a n a p r z y k a d : C o t o j e s t w a l k a k l a s o w a ? " I n a t y c h m i a s t d a w a o d p o w i e d : T o w a l k a j e d n e j czci s p o e c z e s t w a p r z e c i w k o d r u giej, walka masy p o z b a w i o n y c h praw, uciskanych i pracujcych przeciwko u p r z y w i l e j o w a n y m , uciskajcym i yjcym z cudzej pracy, to w a l k a n a j e m n y c h r o b o t n i k w , czyli proletariatu, przeciwko wacicielom, czyli buruazji" .
5 1

Lenin, podobnie jak w i e l u mylicielii rewolucjonistw przed n i m , wpad tu w h i s t o r y c z n p u a p k . W y d a j e si, e s p r a w a j e s t p r o s t a : zabra p o s i a d a j c y m t o , czego b r a k u j e b i e d a k o m , r o z d z i e l i w s z y s t k o s p r a w i e d l i w i e " i (...) w i a t z m i e n i si n a lepsze. O d w i e c z n y m i r a . W j e d n y m z e s w o i c h w c z e s n y c h a r t y k u w N i koaj Bierdiajew zauway: Wiele razy w historii doy spoeczne powstaway, prbujc znie hierarchiczne i j a kociowe rnice w spoeczestwie i ustanowi mechaniczn rwno (...). Lecz klasa to ilo, czowiek za to jako. Walka klasowa, podniesiona do rangi i d e i " , przesania jakociowy obraz czowieka. Idea klasy zabija ide czowieka. Wanie to morderstwo jest teoretycznie dokonywane w marksizmie (...) .
52

B i e r d i a j e w n i e w i e d z i a j e s z c z e , e takie m o r d e r s t w o , m a s o w e i n i e u b a g a n e , d o k o n a n e zostanie n i e t y l k o w s p o s b t e o r e t y c z n y . L e n i n przyj m a r k s i z m w kontekcie sporu z r o m a n t y c z n y m n a r o d n i c t w e m . W j e d n e j ze s w o i c h w c z e s n y c h p r a c , p t . Jakie dziedzictwo odrzucamy, U l j a n o w n i e bez r a c j i k r y t y k o w a n a r o d n i k w z a o d r z u c e n i e k a p i t a l i z m u w R o s j i i i d e a l i z o w a nie spoecznoci w i e j s k i e j . W artykule w y m i e r z o n y m p r z e c i w k o N i k o a j o w i
5 3

M i c h a j o w s k i e m u , c z o o w e m u przedstawicielowi liberalnego narodnictwa, pojaw i a j si z w r o t y , k t r e w k r t c e w e j d n a stae d o l e n i n o w s k i e g o j z y k a : b z d u r y " , k a l u m n i e " , u n i e w y k r t y " . B e z a p e l a c y j n y osd z a m i a s t r z e c z o w y c h a r g u m e n t w . W y d a j e si, e L e n i n n i g d y n i e zada sobie p y t a n i a , c z y d y k t a t u r a p r o l e t a r i a t u j e s t d o p o g o d z e n i a z zasadnicz w m a r k s i z m i e ide s p r a w i e d l i w o c i . J a k i m p r a w e m j e d n a klasa m a b e z w a r u n k o w o r z d z i i n n ? C z y z p o m o c d y k t a t u r y m o n a b d z i e osign w a r t o n a j w y s z - w o l n o ? P o d o b n e w t p l i w o c i nie drczyy m o d e g o U l j a n o w a . K i e d y zaakceptowa m a r k s i z m , u c z y n i t o ostatecznie i b e z p o w r o t n i e . N i g d y n i e k w e s t i o n o w a s o c j o politycznych zaoe d o k t r y n y , opartej w k o c o w y m r o z r a c h u n k u na p r z e m o c y j a k o s p o s o b i e r o z w i z a n i a w s z e l k i c h s p r z e c z n o c i w i n t e r e s i e j e d n e j klasy. N i e p r z e j m o w a si f a k t e m , e s i o w a m e t o d a b u d o w a n i a n o w e g o s p o e c z e s t w a j e s t historycznie bdna i ograniczona. N i e p o w i n n o wic dziwi, e kiedy skupi w s w o i c h r k a c h p e n i w a d z y , p r z e d m i o t e m j e g o szczeglnej t r o s k i stan si C z K , G P U i i n n e karzce o r g a n y d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u . G d y czytamy p r o t o k o y z posiedze B i u r a Politycznego KC R K P ( b ) , w k t r y c h b r a u d z i a L e n i n j u p o p r z e w r o c i e p a d z i e r n i k o w y m , o k a z u j e si, e p r a w i e

n i e b y o w y p a d k u , b y n i e r o z t r z s a n o k w e s t i i zaostrzenia d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u , czyli w praktyce dyktatury partii, przez zwikszenie u p r a w n i e o r g a n w karzc y c h , z a l e g a l i z o w a n i e t e r r o r u , z a p e w n i e n i e n i e t y k a l n o c i w s p p r a c o w n i k o m aparatu p r z y m u s u i trosk o klasow czysto" j e g o kadr. I tak na posiedzeniu p o l i t b i u r a w d n i u 14 maja 1921 r o k u , p r z y a k t y w n y m p o p a r c i u L e n i n a , podjto decyzj o rozszerzeniu prawa W C z K do stosowania n a j w y s z e g o w y m i a r u k a r y " . W s t y c z n i u 1922 r o k u u c z y n i o n y zosta k o l e j n y k r o k
54

w k i e r u n k u w z m o c n i e n i a represyjnych f u n k c j i d y k t a t u r y i zabezpieczenia klasow e j l i n i i " w s p o e c z e s t w i e p r z e z p o w o a n i e d o ycia P a s t w o w e g o Z a r z d u P o l i tycznego ( G P U ) , ktrego p o d s t a w o w y m zadaniem bya walka z kontrrewolucj p r z y u y c i u szerokiego wachlarza r o d k w fizycznego i psychologicznego p r z y m u s u . N i e z a p o m n i a n o take p sdach, w s k a d z i e k t r y c h m u s i e l i z n a j d o w a si ludzie w y b r a n i przez W C z K "
5 5

, sankcjonowano t y m s a m y m bezprawie.

L e n i n s a m w i e l o k r o t n i e d e m o n s t r o w a , j a k p o w i n n y dziaa o r g a n y d y k t a t u r y . K i e d y w s i e r p n i u 1921 r o k u przyszed szyfrogram, e b a r o n U n g e r n v o n S t e r n b e r g , j e d e n z d o w d c w si b i a o g w a r d y j s k i c h n a Z a b a j k a l u , w p a d w rce A r m i i C z e r w o n e j , L e n i n sam w n i s kwesti r o z p r a w y sdowej p o d obrady p o l i t b i u r a , n a j w y s z e g o w zasadzie o r g a n u d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u " . O c z y w i c i e n i e b y o s p r z e c i w w , nie na d a r m o w skad p o l i t b i u r a w c h o d z i l i sami j a k o b i n i " : T r o c k i , K a m i e n i e w , Z i n o w i e w , Stalin i M o o t o w . L e n i n o w i pozostao j e d y n i e p o d y k t o w a decyzj n a j w y s z e g o p a r t y j n e g o t r y b u n a u : N a l e y w n i e o s k a r e n i e i j e l i d o w o d y oka si wystarczajce, w c o t r u d n o w t p i , j a k najszybciej osdzi i r o z strzela" .
56

N i k o a j Fiedosiejew nigdy by nawet nie pomyla, e m o d y czowiek, ktrego s p o t k a n i e g d y w p o c z e k a l n i d w o r c o w e j n a S y b e r i i w 1897 r o k u , stanie si j e d n z g w n y c h p o s t a c i w h i s t o r i i X X w i e k u . K o r e s p o n d e n c j a , j a k m i d z y sob p r o wadzili, nie pozostawia wtpliwoci, e to wanie Fiedosiejew, aczkolwiek n i e w i a d o m i e , p c h n W a d i m i r a U l j a n o w a n a d r o g r e w o l u c j i . K i e d y l a t e m 1898 r o k u L e n i n d o w i e d z i a si o s a m o b j s t w i e F i e d o s i e j e w a w W i e r c h o l e s k u , b y szczerze z a s m u c o n y . m i e r zesaca nabraa w y m i a r u r o m a n t y c z n e j t r a g e d i i , g d y j e g o k o c h a n k a M a r i a G o f e n g a u z , k t r L e n i n z n a osobicie, a k t r a p r z e b y w a a n a p r z y m u s o w y m o s i e d l e n i u w A r c h a n g i e l s k u , r w n i e o d e b r a a sobie y c i e . L e n i n w i e l o k r o t n i e ciepo w s p o m i n a m o d e g o socjaldemokrat. G o r k i opisa, j a k p e w n e g o r a z u , g d y p a d o n a z w i s k o F i e d o s i e j e w a , L e n i n o y w i si i zacz z z a p a e m d o w o d z i , e N i k o a j Jewgrafowicz, gdyby y, b y b y z pewnoci w y b i t n y m b o l s z e w i k i e m " . R o z m w c y G o r k i e g o n a j w i d o c z n i e j n a w e t n i e postaa w g o w i e o b 5 7

r a z o b u r c z a m y l , e F i e d o s i e j e w r w n i e d o b r z e m g b y sta si m i e n s z e w i k i e m . D l a L e n i n a m a r k s i z m oznacza przede w s z y s t k i m r e w o l u c j . O d pierwszej c h w i l i u r z e k o g o r e w o l u c y j n e p r z e s a n i e d o k t r y n y . P r z y s w a j a sobie m a r k s i s t o w skie idee i p o s t u l a t y j a k o g o r l i w y p r a g m a t y k , n a t o m i a s t w c z e s n e , h u m a n i s t y c z n e prace M a r k s a i E n g e l s a specjalnie g o n i e i n t e r e s o w a y . U p a j a g o y w i o w a l k i k l a s o w e j . Z a n u r z y si w m a r k s i s t o w s k i w i a t k a t e g o r i i , p r a w , zasad, l e g e n d i m i t w ,

c h o d o P l e c h a n o w a te o d n o s i si z s z a c u n k i e m , b y m o e d l a t e g o , e z j e g o d z i e c z e r p a idee M a r k s a u w o l n i o n e o d c z y s t o z a c h o d n i e j " w i z j i h i s t o r y c z n e j e w o l u c j i . B y o c z a r o w a n y ksik O monistycznym spojrzeniu na histori, k t r P l e c h a n o w o p u b l i k o w a p o d n a z w i s k i e m N . B e t o w a i d z i k i k t r e j , j a k pisa P o t r i e s o w , z n i s dziesi p r z y k a z a m a r k s i z m u z g r y Synaj i w r c z y j e m o d z i e y r o s y j s k i e j . I n t e l i g e n c j a rosyjska - a w p i e r w s z e j k o l e j n o c i s t u d e n c k a m o d z i e , bdca w t y m czasie a w a n g a r d a r m i i r e w o l u c y j n e j - z a p o z n a a si za p o r e d n i c t w e m tej k s i k i z r e w o l u c y j n y m m a r k s i z m e m w czystej p o s t a c i " . W p a m i L e 58

n i n a n a zawsze z a p a d o z d a n i e P l e c h a n o w a , i C z e r n y s z e w s k i p r z y kadej o k a z j i s z y d z i z r o s y j s k i c h l i b e r a w i z a p e w n i a , e a n i o n , a n i adna s k r a j n a p a r t i a n i e m a z n i m i n i c w s p l n e g o . T c h r z o s t w o , k r t k o w z r o c z n o , ciasnota p o g l d w , bezczynno i chepliwe gadulstwo - o t o cechy wyrniajce, j e g o zdaniem, liber a w " . M o t t o do swojej ksiki P l e c h a n o w zaczerpn z l i s t u , k t r y C z e r n y s z e w s k i napisa d o o n y w p a d z i e r n i k u 1862 r o k u z t w i e r d z y P i e t r o p a w o w s k i e j : N a sze w s p l n e y c i e n a l e y j u d o h i s t o r i i ; m i n setki lat, a nasze i m i o n a w c i b d d r o g i e l u d z i o m , k t r z y n i e zaprzestan w s p o m i n a i c h z w d z i c z n o c i ( . . . ) " . T e
59

sowa musiay przemawia do Lenina. N i e by p r n y ani ambitny, po prostu w i e r z y w swoje historyczne p o s a n n i c t w o . Ksiki Plechanowa w jeszcze w i k s z y m s t o p n i u zbliyy m o d e g o rewolucjonist z C z e r n y s z e w s k i m i d o p r o w a d z i y go w k o c u do b i b l i i socjaldemokratw - dzie Marksa. P o t e m j e d n a k d r o g i P l e c h a n o w a i L e n i n a r o z e s z y si, j a k sdz n i e k t r z y z p o w o d w organizacyjnych. Przypuszczam, e m i a o to drugorzdne znaczenie, a zasadnicz p r z y c z y n i c h s p o r u b y o d m i e n n y s t o s u n e k d o k w e s t i i w o l n o c i . Jeszcze u s c h y k u X I X s t u l e c i a L e n i n , p o d o b n i e j a k p r z e d n i m C z e r n y s z e w s k i , g w n y c h w r o g w klasy r o b o t n i c z e j u p a t r y w a w l i b e r a l i z m i e i t a k z w a n y m e k o n o m i z m i e " , czyli rosyjskiej f o r m i e dziaalnoci z w i z k o w e j . W e d u g L e n i n a i j e g o z w o l e n n i k w to wanie liberalizm i e k o n o m i z m " odwodz r o b o t n i k w od w a l k i o p r a w a p o l i t y c z n e , u n i e m o l i w i a j c t y m s a m y m r e w o l u c j socjalistyczn. W tej o d m i a n i e m a r k s i z m u , ktr gosili L e n i n i bolszewicy, nie b y o miejsca dla liberal i z m u i e k o n o m i z m u " , stanowicych w rzeczywistoci klucz do demokratyczn y c h p r z e m i a n w R o s j i . D l a t e g o w a n i e L e n i n d o k o c a ycia z s y m p a t i o d n o s i si d o w c z e s n e g o " P l e c h a n o w a , a z n i e u k r y w a n w r o g o c i d o p n e g o " , t e g o , k t r y k u r s o b r a n y p r z e z L e n i n a w 1917 r o k u n a z w a o b d n y m " . W a r t o o d n o t o rewolucyjne teksty" .
60

w a , e k i e d y w k w i e t n i u 1922 r o k u p o l i t b i u r o r o z w a a o w y d a n i e d z i e P l e c h a n o w a , L e n i n u p i e r a si, a b y o p u b l i k

Jeli L e n i n nie l u b i p n e g o " Plechanowa, to p o r e w o l u c y j n e g o - n i e n a w i dzi. P l e c h a n o w przejrza L e n i n a na w s k r o , r o z u m i a istot i niebezpieczestwo j e g o l i n i i . W s w o i m a r t y k u l e z 1910 r o k u , z a t y t u o w a n y m Komedia pomyek, o p u b l i k o w a n y m w Dzienniku socjaldemokraty, p i s a , e t y l k o L e n i n m g p j t a k d a l e k o , b y zadawa sobie p y t a n i e , w j a k i m m i e s i c u p o w i n n i m y r o z p o c z z b r o j n e p o w s t a n i e (...)". P r o j e k t y L e n i n a , k t r y c h sens s p r o w a d z a si d o p r z e j c i a w a d z y ,

Plechanow nazywa u t o p i j n y m i " . I rzeczywicie, kiedy bolszewicy u c h w y c i l i

6 1

j u m o c n o w a d z , szybko z a p o m n i e l i o w i e l u s w y c h hasach i obietnicach. W a d z a b y a d l a L e n i n a c e l e m , lecz z a r a z e m i r o d k i e m d o realizacji u t o p i j n y c h z a m y sw. L e n i n , poznajc m a r k s i z m w p r o s t z p i s m t w r c w tej d o k t r y n y , w c h a n i a r w n i e idee w i e l u i n n y c h t e o r e t y k w i m y l i c i e l i : P l e c h a n o w a , M i c h a j o w s k i e g o , Tkaczowa, Bakunina, Tuhan-Baranowskiego, Struwego. Fakt ten wskazuje na rozwinit zdolno rozumienia i, p o d w p y w e m wasnych e n z y m w " , przyswaj a n i a sobie, p r z e t r a w i a n i a " i a s y m i l o w a n i a t y c h i d e i w t a k i s p o s b , b y p a s o w a y d o jego wasnych przemyle. L e n i n j e d n a k nigdy nie potrafi zintegrowa ze s w o i m w i a t o p o g l d e m k o n c e p c j i l i b e r a w , goszcych w o l n o w g r a n i c a c h p r a w a , e k o n o m i s t w " , p r a g n c y c h r z e c z y w i s t e j p o p r a w y w a r u n k w ycia r o b o t n i k w , c z y z a c h o d n i c h d e m o k r a t w , d l a k t r y c h najcenniejsz w a r t o c i b y p a r l a m e n t a r y z m . T a k w i c o d k r y c i e m a r k s i z m u " przez W a d i m i r a U l j a n o w a m i a o charakter skrajn i e s e l e k t y w n y : w i d z i a i p r z y j m o w a t y l k o t o , c o c h c i a zobaczy i p r z y j . N a w e t T r o c k i , k t r y p o p a d z i e r n i k u 1917 r o k u j u d o k o c a y c i a o k r e l a siebie j a k o leninist", na p r z e o m i e stuleci k r y t y k o w a Lenina za brak gitkoci w m y l e n i u " i umniejszanie r o l i teorii, uwaa b o w i e m , e w ostatecznym r o z r a c h u n k u moe to doprowadzi do dyktatury nad proletariatem" .
6 2

J u n a p o c z t k u n o w e g o w i e k u L e n i n , zagbiajc si m y l w t e o r e t y c z n t k a n k m a r k s i z m u , przejawia wyjtkow wrogo w stosunku do wszystkiego, co nie p a s o w a o d o p r o k r u s t o w e g o o a j e g o k o n c e p c j i . W 1908 r o k u , piszc z G e n e w y d o M a k s y m a G o r k i e g o , w n a s t p u j c y sposb u s t o s u n k o w a si d o f i l o z o f i c z n e j rozprawy Aleksandra Bogdanowa, z k t r y m czyy go w t e d y bliskie zwizki: P o p r z e c z y t a n i u strasznie si r o z e l i e m : stao si d l a m n i e j a s n e , e w y b r a o n arcyz drog". I dalej, w t y m s a m y m d u c h u : A trzso m n z oburzenia". Z o c i o go p r z e d e w s z y s t k i m t o , e b o l s z e w i c y m o g czerpa sw w i e d z o d i a l e k t y c e z z a t r u t e j s t u d n i j a k i c h f r a n c u s k i c h p o z y t y w i s t w (...)" . J e g o m a r k s i z m b y j e d n o 63

stronny, blankistowski, na wskro rewolucyjny. Jako czowiek noszcy prawd w kieszeni - pisa W i k t o r M i c h a j o w i c z C z e r n o w , przywdca Socjalistw Rewolucjonistw - L e n i n nie docenia twrczych poszukiw a prawdy, nie mia szacunku dla cudzych przekona, nie czu w o l n o c i , towarzyszcej w s z e l k i m w z l o t o m indywidualnego ducha. Wrcz przeciwnie, opanowaa go czysto azjatycka idea: uczyni z prasy, sowa, trybuny, nawet z samej myli m o n o p o l j e d n e j partii, wyniesionej do rangi kasty rzdzcej .
64

M a r k s i Engels b y l i teoretykami. L e n i n przeksztaci i c h nauk w katechizm w a l k i k l a s o w e j . J a k z a u w a y pisarz A l e k s a n d e r K u p r i n : D l a Lenina M a r k s nie podlega dyskusji. N i e b y o przemwienia, w k t r y m nie opieraby si na s w o i m Mesjaszu, j a k na ustalonym orodku wszechwiata. N i e u l e ga j e d n a k wtpliwoci, e gdyby Marks m g spojrze stamtd na Lenina i na jego rosyjski, sekciarski, azjatycki bolszewizm - p o w t r z y b y swoj synn uwag: W y baczy pan, monsieur, ale nie jestem marksist" .
65

NADIEDA I INESSA
Rosyjscy socjaldemokraci p o d p o r z d k o w y w a l i m o r a l n stron s w o i c h program w politycznych pragmatycznym w y m o g o m chwili. Wiera Zasulicz stwierdzia kiedy, e w marksizmie nie ma uniwersalnego systemu etycznego" . Proletariat
66

o r a z c i , k t r z y u w a a l i si z a s o c j a l i s t w , c e n i l i nade w s z y s t k o s o l i d a r n o i w i e r no i d e a o m . P r z e c i e i s a m L e n i n w s w o j e j s y n n e j m o w i e n a I I I Z j e d z i e K o m s o m o u sformuowa duchowe credo nowego ustroju: moralne jest to, co suy s p r a w i e k o m u n i z m u . M y w s z y s c y - w t y m r w n i e a u t o r tej k s i k i - w i d z i e l i m y w o w e j zasadzie m d r o w y s z e g o r z d u , n i e za z g r u n t u n i e m o r a l n y w y k r t , p o z w a l a j c y u s p r a w i e d l i w i kad z b r o d n i p r z e c i w k o l u d z k o c i i z w y c z a j n e n a d u y w a n i e w a d z y . Zasada t a o b o w i z y w a a n i e t y l k o podczas najgbszej n o c y e r y s t a l i n o w s k i e j , ale r w n i e w p i e r w s z y c h l a t a c h w a d z y r a d z i e c k i e j , a take p n i e j . W l i s t o p a d z i e 1920 r o k u , g d y w R o s j i t r w a a w najlepsze w o j n a d o m o w a , s z e f C z K , Feliks D z i e r y s k i , donosi L e n i n o w i : D z i dostarczono z G r o n e g o do O r a 403 K o z a k w , m c z y z n i k o b i e t w w i e k u 1 4 - 1 7 lat, c e l e m z a m k n i c i a w o b o zie z a u d z i a w p o w s t a n i u . N i e m o g zosta p r z y j c i , p o n i e w a O r z e j e s t p r z e p e n i o n y ( . . . ) " . L e n i n a n i m y l a zapobiec z b r o d n i n a m c z y z n a c h i k o b i e t a c h
6?

w w i e k u 1 4 - 1 7 l a t " , p o d d o k u m e n t e m napisa p o p r o s t u : D o a r c h i w u m " . D o k t r y n a uznajca p r z e m o c z a u n i w e r s a l n y r o d e k r o z w i z y w a n i a p r o b l e m w p o l i tycznych i spoecznych bya wystarczajcym usprawiedliwieniem dla p o d o b n y c h aktw, choby najbardziej bezlitosnych, o k r u t n y c h i n i e m o r a l n y c h . D o w o d y trafiay d o a r c h i w u m " , gdzie p r z e c h o w y w a n o j e dla h i s t o r i i , k t r a n i g d y nie miaa zosta napisana, d o p k i i s t n i a r e i m . L e n i n o d s a m e g o p o c z t k u otacza si l u d m i , k t r z y a k c e p t o w a l i t a k i e p o d e j cie, e n e r g i c z n y m i , m i a y m i , z d o l n y m i , a j e d n o c z e n i e c a k o w i c i e a m o r a l n y m i . T a k i c h l u d z i potrzebowa dla swojej rewolucji. B y j e d n a k r w n i e i n n y L e n i n . A l e k s a n d e r P o t r i e s o w , k t r y w latach 1 8 9 5 - 1 9 0 3 p o z o s t a w a z n i m w b l i s k i c h s t o sunkach, w s p o m i n a , e w yciu codziennym L e n i n by s k r o m n y m , bezpretensjonalnym, bardzo r o d z i n n y m czowiekiem, prowadzcym dobroduszne, czasami komiczne spory z teciow, jedyn osob w jego najbliszym otoczeniu, ktra potrafia stawi mu czoo i broni wasnej indywidualnoci (...) .
68

P r z e z cae y c i e r o d z i n n y k r g L e n i n a s t a n o w i y g w n i e k o b i e t y : m a t k a , s i o stry, o n a i t e c i o w a . B y p r z e d m i o t e m n i e u s t a n n e j o p i e k i i t r o s k i z i c h s t r o n y . O d s w o i c h p a r t y j n y c h t o w a r z y s z y r n i si p u r y t a s k i m u m i a r k o w a n i e m , staoci, w i e r n o c i . I g d y b y n i e 1 0 - l e t n i z w i z e k z p e w n fascynujc r e w o l u c j o n i s t k , m g b y uchodzi za w z r idealnego ma. W n i e z l i c z o n y c h biografiach i w s p o m n i e n i a c h o w o d z u nie ma najmniejszej w z m i a n k i o sprawach sercowych m o d e g o Lenina. M o n a odnie wraenie, e ksiki i r e w o l u c y j n e m a r z e n i a p o c h a n i a y go c a k o w i c i e , n i e pozostawiajc w j e g o duszy miejsca na z w y k e uczucia, odgrywajce tak o g r o m n rol w y c i u kadego

czowieka. a d n e g o nieudanego maestwa, adnego b u r z l i w e g o r o m a n s u , adn e j m i o c i o d p i e r w s z e g o w e j r z e n i a , a d n y c h m o d z i e c z y c h p o r y w w serca. A j e d n a k b y o co w r o d z a j u n i e p r z e m i j a j c e g o u c z u c i a . P o w r c i w s z y w s t y c z n i u 1894 r o k u d o P e t e r s b u r g a , W a d i m i r U l j a n o w n a w i z a s z e r o k i e , legalne i n i e l e g a l n e k o n t a k t y z t a m t e j s z y m i m a r k s i s t a m i . M a j c n i e w i e l e d o r o b o t y , m g p o w i c a n i e m a l c a y s w j czas n o w y m z n a j o m y m . W l u t y m tego r o k u , w m i e s z k a n i u i n y n i e r a K l a s s o n a , o d b y o si s p o t k a n i e g r u p y marksistw z udziaem d w c h kobiet, Apolinarii Jakubowej i Nadiedy Krupskiej. N i e b a w e m U l j a n o w zacz r e g u l a r n i e b y w a w d o m u N a d i e d y p r z y N e w s k i m Prospekcie. Nadieda mieszkaa z matk, Jelizawiet Wasiljewn, w d o w po oficer z e , k t r y c z y t y w a C z e r n y s z e w s k i e g o i H e r c e n a , a n a w e t b y w j a k i sposb z w i z a n y z r e w o l u c y j n organizacj Z i e m i a i W o l a , c o n i e m o g o pozosta bez w p y w u na j e g o karier. Zosta z w o l n i o n y z wojska i p o s t a w i o n y przed sdem. Po k i l k u l a t a c h o c z y s z c z o n o g o z z a r z u t w , lecz p o z b a w i o n o p r a w a p e n i e n i a s u b y p a s t w o w e j . K i e d y z m a r , K r u p s k i e p r z e n i o s y si d o P e t e r s b u r g a , g d z i e y y z r e n t y po o j c u . N a d i e d a uczya p o n a d t o w niedzielnej szkole w i e c z o r o w e j dla pracujcych. M a t k a p r z y g o t o w y w a a h e r b a t , a w t y m czasie m o d z i r o z m a w i a l i o P l e c h a n o w i e , P o t r i e s o w i e , o ksice, k t r pisa W a d i m i r U l j a n o w - j u w t e d y z u p e n i e ysy - o potrzebie nawizania k o n t a k t w z europejskimi socjaldemokratami. T r u d n o p o w i e d z i e , c z y J e l i z a w i e c i e W a s i l j e w n e j s p o d o b a si p r z y s z y zi, w i a d o m o t y l k o , e d o k o c a s w o i c h d n i p o z o s t a a o d n i e g o n i e z a l e n a i czsto w y p o w i a d a a si k r y t y c z n i e o l u d z i a c h , k t r z y n i e z a j m u j si adn p r a w d z i w p r a c " . W i z y 69

t y p o w t a r z a y si coraz czciej, ale m o d y c z o w i e k w y d a w a si b a r d z i e j z a i n t e r e sowany polityk ni Nadieda. L e n i n s p o t y k a si r w n i e z p r z y j a c i k K r u p s k i e j A p o l i n a r i J a k u b o w , c z a s a m i c h o d z i l i gdzie r a z e m w e t r j k . K i e d y w g r u d n i u 1895 r o k u W a d i m i r U l j a n o w zosta a r e s z t o w a n y w r a z z i n n y m i c z o n k a m i p e t e r s b u r s k i e g o Z w i z k u W a l k i , o b i e k o b i e t y p r b o w a y uzyska z g o d n a w i d z e n i e z n i m w areszcie l e d c z y m p r z y u l i c y Szpalernej. U l j a n o w przesa K r u p s k i e j zaszyfrowan w i a d o m o , p r o szc, b y o u m w i o n e j g o d z i n i e p r z e s z y o b i e u l i c Szpalern, p o n i e w a c h c i a b y spojrze n a n i e p r z e z o k n o . T r u d n o dzi o d t w o r z y w z a j e m n e s t o s u n k i t r o j g a
7 0

m o d y c h l u d z i , z w a s z c z a e p r a w i e 1 0 0 - l e t n i a k o n s p i r a c j a " , d o t y c z c a tej s f e r y i c h y c i a , zatara n i e m a l w s z y s t k i e u l o t n e lady. A p o l i n a r i a b y a n a u c z y c i e l k i m a r k s i s t k , p o d o b n i e j a k N a d i e d a , i L e n i n zap e w n e o w i a d c z y si j e j , lecz zosta o d r z u c o n y , p o n i e w a J a k u b o w a w y b r a a K M . T a c h t i e r i e w a , w y d a w c r e w o l u c y j n e j gazety Raboczaja M y s l " . P r z e z j a k i czas
7 1

U l j a n o w i J a k u b o w a p i s y w a l i d o siebie, szczeglnie w okresie, g d y L e n i n m i e s z k a w M o n a c h i u m , A p o l i n a r i a za w L o n d y n i e . K o r e s p o n d e n c j a d o t y c z y a g w n i e s p r a w z w i z a n y c h z r e w o l u c j , c h o L e n i n w s p o m i n a czasem m i d z y w i e r s z a m i o starej p r z y j a n i " . P n i e j , w 1902 i 1903 r o k u , s p o t k a l i si jeszcze k i l k a razy w L o n d y n i e ,
72

d o k d L e n i n si w w c z a s p r z e n i s i gdzie w y d a w a p a r t y j n gazet I s k r a " .

S te w i a d e c t w a , e z a n i m j e s z c z e L e n i n p o z n a Iness A r m a n d , m i a w P a r y u romans z pewn Francuzk. K i e d y W i k t o r T i c h o m i r n o w , w s p p r a c o w n i k I n s t y t u t u M a r k s a - E n g e l s a - L e n i n a , s p o t k a si w 1935 r o k u w P a r y u z r o s y j s k i m e m i g r a n t e m i eksbolszewikiem G r i g o r i j e m A l e k s i n s k i m , aby p o r o z m a w i a z n i m n a temat jakich l e n i n o w s k i c h d o k u m e n t w , Aleksinski pokaza m u listy L e n i n a d o f r a n c u s k i e j p i s a r k i , majce n a d e r p r y w a t n y c h a r a k t e r . T i c h o m i r n o w o w i n i e u d a o si w w c z a s p o z y s k a t y c h l i s t w i n i e w i a d o m o , c o stao si z n i m i p o t e m . W l u t y m 1897 r o k u , p o s e r i i p r z e s u c h a w s t o e c z n y m w i z i e n i u , L e n i n z o sta zesany n a t r z y lata n a w s c h o d n i S y b e r i p o d cisy n a d z r p o l i c j i . N i e b a w e m zacz k o r e s p o n d o w a z K r u p s k . W t y m s a m y m czasie j e g o m a t k a , M a r i a A l e k s a n d r o w n a , d o s o w n i e z a s y p y w a a d e p a r t a m e n t p o l i c j i p o d a n i a m i w s p r a w i e syna. Z p o c z t k u p r o s i a , b y z u w a g i n a sabe z d r o w i e " p o z w o l o n o m u j e c h a n a zesanie w a s n y m s u m p t e m ; p o t e m - by p r z e o o n o j e g o w y j a z d z Petersburga; p o t e m b y z p o w o d u j e j c h o r o b y m g z a t r z y m a si n a t y d z i e w M o s k w i e , i t a k d a l e j . N a p i s a a r w n i e d o g e n e r a a - g u b e r n a t o r a w s c h o d n i e j S y b e r i i , proszc g o o w y z n a c z e n i e n a m i e j s c e z s y k i U l j a n o w a , p r z e z w z g l d n a j e g o sabe z d r o w i e , K r a snojarska l u b k t r e g o z p o u d n i o w y c h m i a s t g u b e r n i j e n i s e j s k i e j " . L e n i n w s p i e r a matk w j e j w y s i k a c h , m o t y w u j c swoje podania w t e n sam sposb .
73

W a r t o z a n o t o w a , e k r w i o e r c z y r e i m c a r s k i " u c z y n i zado p r a w i e w s z y s t k i m d a n i o m zesaca i j e g o m a t k i . L e n i n , k i e d y j u d o j d z i e d o w a d z y , n i e b d z i e t a k w y r o z u m i a y n a w e t w s t o s u n k u d o t y c h , z k t r y m i zaczyna r e w o l u c y j n d z i a a l n o w R o s j i i k t r y c h d o b r z e zna. W p i m i e do Stalina z 17 l i p c a 1 9 2 2 r o k u bez w a h a n i a n a k a z u j e w y g n a z k r a j u P o t r i e s o w a , I z g o j e w a , P i e s z e c h o n o w a , P i e tryszczewa, R o z a n o w a i w i e l u i n n y c h " . N a l e y sporzdzi listy i c z y m prdzej w y s a z a g r a n i c k i l k a setek t y c h p a n w (...). W s z y s t k i c h i c h w o n z R o s j i " . P o z a
7 4

t y m sdzi, e t r z e b a b e z w z g l d n i e n a s i l i represje p r z e c i w k o m i e n s z e w i k o m i z l e ci t o n a s z y m s d o m " .

7 5

J a k e z m i e n i y si z a p a t r y w a n i a m o d e g o s o c j a l d e m o k r a t y ! Z e s a n i e w S z u szenskoje p r z y p o m i n a o raczej p r z y m u s o w e w a k a c j e . U l j a n o w u w a a z a n o r m a l n e d o m a g a si lepszego m i e j s c a n a o s i e d l e n i e z p o w o d u sabego z d r o w i a " , a n a z e s a n i u te n i k t m u si n a d m i e r n i e n i e n a p r z y k r z a ; n i e z m u s z a n o g o d o p r a c y , nie nakadano na niego adnych szczeglnych ogranicze. W i e l u i n n y c h zesacw, na przykad Julij M a r t o w , uwaao, e jest poniej ich godnoci rewolucjonisty doprasza si o j a k i e specjalne w z g l d y . . T y m c z a s e m L e n i n , p r z y s w o i m s a b y m z d r o w i u " , d u o p o l o w a , p y w a , a p o z a t y m , j a k pisa w l i s t a c h d o d o m u , spdza w i k s z o czasu n a d u g i c h s p a c e r a c h " . Spa r w n i e n i e b y w a l e d u g o "
76

i chocia m i a t r u d n o c i ze znalezieniem p o m o c y [ d o m o w e j ] , zwaszcza l a t e m " , by zadowolony z mieszkania i w y y w i e n i a " , syty i opalony" i y tak j a k dotd, s p o k o j n i e , n i e sprawiajc k o p o t w " . P o r w n y w a o b e c n e m i e j s c e s w e g o p o b y t u z k u r o r t e m w Szwajcarii, gdzie r o d z i n a wyjechaa kiedy na wakacje .
77

N a w a s n e o c z y w i d z i a e m y c i e n i e c a r s k i c h , lecz r a d z i e c k i c h z e s a c w ( p o e g z e k u c j i ojca m o j a m a t k a zostaa zesana i u m a r a w agrze), k i e d y l u d z i e d o s o w n i e

w a l c z y l i m i d z y sob, a b y p r z e t r w a , ocale, u r a t o w a d z i e c i . N i e w s z y s t k i m si t o u d a w a o . S y s t e m s t w o r z o n y p o p a d z i e r n i k u 1917 r o k u b y z u p e n i e w y j t k o w y , w i n i o w i e s a m i b u d o w a l i o b o z y , w k t r y c h m i e l i y. C a r s c y zesacy s k a d a l i sobie n a w z a j e m w i z y t y , o r g a n i z o w a l i z e b r a n i a , p i s a l i k s i k i i p r o g r a m y p o l i t y c z n e , p r z y j m o w a l i k r e w n y c h , a n a w e t z a k a d a l i r o d z i n y . N a p r z y k a d w l i p c u 1897 r o k u L e n i n dosta zaproszenie na lub s w o i c h przyjaci, W. Starkowa i A. R o s e n berg, siostry Gleba Krzyanowskiego. By m o e p o d w p y w e m tego wanie w y d a r z e n i a n a s i l i a si k o r e s p o n d e n c j a p o m i d z y U l j a n o w e m a K r u p s k , r w n i e zesan z P e t e r s b u r g a d o U f y w p o u d n i o w y m U r a l u . W s t y c z n i u 1898 r o k u U l j a n o w z w r c i si d o d y r e k t o r a d e p a r t a m e n t u p o l i c j i z p r o b , b y j e g o n a r z e c z o n a " , K r u p s k a , m o g a o d b y reszt z s y k i w S z u s z e n s k i e m . K r u p s k a r w n i e zayczya sobie p r z e n i e s i e n i a d o S z u s z e n s k i e g o , podajc si w t y m c e l u z a n a r z e c z o n " W a d i m i r a I l j i c z a . W t y m czasie czsto d o siebie
78

p i s y w a l i , lecz, c o c i e k a w e , w i k s z o l i s t w L e n i n a d o K r u p s k i e j z a g i n a , podczas g d y l i s t y N a d i e d y K o n s t a n t i n o w n y d o p r z y s z e g o m a z a c h o w a y si p r a w i e wszystkie. B y m o e W a d i m i r Iljicz p r z e c h o w y w a j e bardziej starannie. N a p o c z t k u m a j a 1898 r o k u , p o d u g i e j p o d r y k o l e j , s t a t k i e m i k o m i , K r u p s k a d o t a r a d o Szuszenskiego. N i e sama, z m a t k , J e l i z a w i e t W a s i l j e w n , k t r a o d t d m i a a t o w a r z y s z y i m w s z d z i e , g d z i e t y l k o r z u c i i c h los z a w o d o w e g o r e w o l u c j o n i s t y " , j a k z w y k mawia L e n i n . W e d u g Lenina, przysza teciowa w y krzykna na j e g o w i d o k : A l e was daleko z a n i o s o ! " Syn obwieszcza matce: N . K , j a k wiesz, postawia tragikomiczny warunek: jeli nie w e m i e m y lubu natychmiast (sic!), to wraca do U f y . N i e mog na to pozwoli, wic zaczlimy j u rne zabiegi (gwnie o wydanie papierw, bez ktrych nie m o e m y si pobra) (...) .
80 7 9

N a l e a o d o p e n i n a j r n i e j s z y c h f o r m a l n o c i . L e n i n z w r c i si d o n a c z e l nika okrgu minusinskiego, a p o t e m do wyszych wadz guberni jenisejskiej o w y d a n i e n i e z b d n y c h d o k u m e n t w . J e d n a k e i w starej R o s j i , k t r a w i e l u l u d z i o m w y d a j e si dzisiaj p r z e d s i o n k i e m r a j u , b y o p o d d o s t a t k i e m r o z p a n o s z o n e j u r z d n i c z e j b i u r o k r a c j i , a z a t e m p r z y g o t o w y w a n i e n i e z b d n y c h p a p i e r w zajo d w a m i e s i c e . M a t k a N a d i e d y u p i e r a a si p r z y l u b i e c e r k i e w n y m , i c h o c i a m o d z i ( L e n i n m i a w w c z a s 2 8 lat, K r u p s k a 29) b y l i z a p r z y s i g y m i a t e i s t a m i , m u s i e l i si ugi p r z e d j e j d a n i e m . W a d i m i r I l j i c z z a p r o s i n a l u b k i l k u p r z y j a c i z e s a c w i 1 0 l i p c a 1898 r o k u o d b y a si s k r o m n a c e r e m o n i a , p r z y c z y m w r o l i w i a d k w w y s t p i l i d w a j m i e j s c o w i wieniacy - J e r m o j e w i u r a w l i e w . Przyszed nawet telegram z gratulacjam i o d A p o l i n a r i i J a k u b o w e j , k t r a z a p r z y n a l e n o d o Z w i z k u W a l k i zostaa z e sana w o k o l i c e K r a s n o j a r s k a . W s a m d z i e s w e g o l u b u m a o n k o w i e o t r z y m a l i te l i s t o d J . L a c h o w s k i e g o , z w i a d o m o c i o s a m o b j s t w i e F i e d o s i e j e w a .
81

M a e s t w o U l j a n o w w , zwizek dwojga dojrzaych l u d z i , b y o rzeczywicie dojrzae, praktyczne, spokojne, pozbawione arliwej namitnoci i emocjonalnych wstrzsw. W przeciwiestwie do m a t k i , Nadieda K o n s t a n t i n o w n a bya agodn

i z r w n o w a o n k o b i e t . N i e z w y k l e i n t e l i g e n t n a i p r a c o w i t a , od r a z u w e s z a w r o l p o m o c n i k a czowieka, w k t r y m w i e l u w y c z u w a o j u przyszego przywdc r o syjskiego r u c h u r e w o l u c y j n e g o . Po w e s e l u m o d a para p r z e n i o s a si z m i a s t a na w i e i z a m i e s z k a a w d o m u c h o p k i , A. P i t r o w e j . Praca n a d p i e r w s z ksik L e n i n a , Rozwj kapitalizmu w Rosji, zacza nabiera t e m p a . P o m i d z y w y p a d a m i n a d r z e k , d o l a s u , n a p o l o w a n i e , U l j a n o w poera" o g r o m n e iloci dzie e k o n o m i c z n y c h , filozoficznych i historycznych, ktre przysyali mu matka, Potriesow i Pawe Akselrod, blisko zwizany z P l e c h a n o w e m . P i e r w s z ksik, j a k p r z e c z y t a w S z u s z e n s k i e m , b y Rynek wiatowy i kryzys gospodarki rolnej A l e k s a n d r a H e l p h a n d a , k t r y pisa p o d p s e u d o n i m e m P a r v u s i w p n i e j s z y c h l a t a c h m i a odegra znaczc r o l w y c i u L e n i n a . N a d i e d a K o n s t a n t i n o w n a n a t y c h m i a s t staa si sekretark m a , p o m a g a j c m u selekcjonowa materiay, przepisujc n a czysto kolejne f r a g m e n t y . C z a s e m U l j a n o w czyta j e j n a gos ktry rozdzia, rzadko j e d n a k robia u w a g i krytyczne. N i e b y o i m sdzone m i e d z i e c i , n i g d y si j e d n a k z t e g o p o w o d u n i e s k a r y l i , n a w e t p r z e d n a j b l i s z y m i . W y j a n i e n i e m o e k r y si w l i c i e , k t r y L e n i n w y s a d o m a t k i z P s k o w a , d o k d p o j e c h a s a m , bez o n y : N a d i a m u s i lee. D o k t o r s t w i e r d z i ( j a k napisaa m i t y d z i e t e m u ) , e j e j c h o r o b a ( k o b i e c a ) w y m a g a d u g i e g o l e c z e n i a i e p r z e z 2 - 6 t y g o d n i p o w i n n a lee. P o s a e m j e j w i c e j p i e n i d z y ( p o y c z y e m 100 r u b l i o d W o d o w o z o w e j ) , b o l e c z e n i e b d z i e t r o c h k o s z t o w a (...)" . P n i e j , j u za granic, K r u p s k a zachorowaa na c h o r o b Basedowa i m u 82

siaa p o d d a si o p e r a c j i . W licie d o m a t k i L e n i n z n o w u pisa, e z N a d i b y o b a r d z o le - m i a a w y s o k g o r c z k i m a j a c z y a , b a e m si w i c n i e n a a r t y " .

83

W a r t o odnotowa, e rodzestwo U l j a n o w w spodzio tylko dwoje dzieci D m i t r i j m i a syna i c r k . W s w o i c h w s p o m n i e n i a c h N a d i e d a b a r d z o n i e w i e l e pisaa o r o d z i n i e , czasem j e d n a k z j e j s w p r z e b i j a t s k n o t a z a s z c z c i e m o s o b i s t y m , k t r e g o n i e d a n e j e j b y o zazna. T s k n o t a g b o k o u k r y t a , g d y t e f r a g m e n ty ksiki dotycz z w y k l e i n n y c h l u d z i . Krupska zauwaya na przykad, e j e j b l i ska p r z y j a c i k a , yjca s a m o t n i e W i e r a Z a s u l i c z , b a r d z o c h c i a a m i e r o d z i n . T r z e b a b y o w i d z i e , j a k s o d k o b a w i a si z m a y m s y n k i e m D i m k i " to brat Lenina D m i t r i j , j e d y n y rodzic w t y m p o k o l e n i u U l j a n o w w . N a d i e d a K r u p s k a zajmuje poczesne miejsce w radzieckiej h i s t o r i i , z a w d z i cza t o j e d n a k n i e m a l w y c z n i e m o w i , p r z y w d c y r o s y j s k i e g o r u c h u r e w o l u c y j n e g o . M o n a b y si w p r a w d z i e u p i e r a , e o d e g r a a r w n i e s a m o d z i e l n r o l , o c z y m w i a d c z y c h o b y 1 1 - t o m o w e (!) w y d a n i e j e j p i s m z d z i e d z i n y p e d a g o g i k i , o p u b l i k o w a n y c h w 1963 r o k u . J e d n a k e w s z y s t k i e j e j spostrzeenia n a t e m a t w y c h o w a n i a k o m u n i s t y c z n e g o " s p r o w a d z a j si d o k o m e n t o w a n i a prac m a i z n a u k o w e g o p u n k t u w i d z e n i a nie przedstawiaj wikszej wartoci. T e n w y b r n i g d y nie ujrzaby zapewne wiata dziennego, gdyby Krupska nie bya on wodza. Za to j e j w s p o m n i e n i a s c e n n y m r d e m h i s t o r y c z n y m , zwaszcza e dotycz ostatn i c h lat y c i a i c h o r o b y L e n i n a . W z e s t a w i e n i u z p a m i t n i k a m i s i o s t r y L e n i n a , M a r i i U l j a n o w e j , j e s t t o b o d a j n a j l e p s z a relacja z o w e g o t r a g i c z n e g o o k r e s u ,
8 4

. Dimka"

zawierajca s p o r o n i e z n a n y c h w c z e n i e j s z c z e g w , c h o c i a a d n a z k o b i e t n i e m o g a oczywicie ujawni wszystkiego wiele posiadanych przez nie i n f o r m a c j i z n a l a z o si p o d k l u c z e m w p a r t y j n y c h a r c h i w a c h .

8 5

U l j a n o w i K r u p s k a , k t r z y zaczli w s p l n e ycie bez w i e l k i e j m i o c i , w m i a r u p y w u lat z b l i y l i si d o siebie, lecz N a d i e d a staa si j e d n o c z e n i e j a k b y c i e n i e m L e n i n a . K i e d y w y j e c h a l i z a g r a n i c , s z y b k o p r z y s t o s o w a a si d o j e g o p r niaczych n a w y k w , o c z y m m w i listy, ktre L e n i n wysya do m a t k i p o m i d z y 1900 a 1914 r o k i e m . Z G e n e w y pisa na p r z y k a d : (...) cigle j e s z c z e p r o w a d z l e t n i t r y b ycia, spaceruj, p y w a m , o d d a j si n i e r b s t w u " ; z F i n l a n d i i : W s p a n i a l e si t u o d p o c z y w a , k p i e l e , spacery, a d n y c h l u d z i i n i c d o r o b o t y . B r a k l u d z i i zaj o d p o w i a d a m i n a j b a r d z i e j (...)". Z F r a n c j i : J e d z i e m y n a w a k a c j e d o B r e t a n i i , p r a w d o p o d o b n i e w n a j b l i s z s o b o t (...)". Z P o l s k i d o m a t k i , mieszkajcej w t e d y w W o o g d z i e : T u t a j panuje j u wiosna: nieg d a w n o stopnia, jest bardzo c i e p o , c h o d z i m y bez k a l o s z y , s o c e w i e c i w K r a k o w i e s z c z e g l n i e m o c n o , w p r o s t w i e r z y si n i e c h c e , e t o m o k r y K r a k w . Jaka s z k o d a , e t y i M a n i a s z a m u s i c i e t k w i w tej w s t r t n e j m i e c i n i e ! "
8 6

W 1909 r o k u w P a r y u L e n i n s p o t k a p o raz p i e r w s z y Iness A r m a n d , k t r a p r z e z cae dziesiciolecie m i a a z a j m o w a n a d z w y c z a j w a n e m i e j s c e w y c i u c z o w i e k a , o d d a n e g o bez r e s z t y W i e l k i e j I d e i . I c h o c i a w i m i o w e j i d e i L e n i n g o t w b y w y r z e c si w s z y s t k i e g o , Inessa z d o a a p o r u s z y s t r u n y i n t y m n y c h u c z u , u k r y te gboko w sercu r e w o l u c j o n i s t y o n i e m a l p u r y t a s k i c h nawykach. O d c z u w a n i e u s t a n n p o t r z e b , aby b y b l i s k o n i e j , pisa d o n i e j , r o z m a w i a z n i . N a i l e m o n a s t w i e r d z i , czya i c h w i e l k a zayo, b y l i sobie b a r d z o b l i s c y n a z w y k y , l u d z k i s p o s b . C o n a j d z i w n i e j s z e , N a d i e d a K o n s t a n t i n o w n a n i e staa i m n a d r o dze. Jak w s p o m i n a a pniej Aleksandra K o o n t a j w r o z m o w i e z c z o n k i e m rad z i e c k i e g o p o s e l s t w a w N o r w e g i i , M a r c e l e m B o d y m , K r u p s k a b y a a u courant w kwestii ich wzajemnych stosunkw. Wiedziaa, j a k bardzo jej m jest przywiz a n y d o Inessy, i w i e l o k r o t n i e w y r a a a ch odejcia, lecz L e n i n j p o w s t r z y m a .
8 7

W y d a j e si, e b y t o j e d e n z t y c h r z a d k i c h p r z y p a d k w , k i e d y w s z y s t k i e t r z y zainteresowane o s o b y p o s t p u j w o b e c siebie u c z c i w i e . U c z u c i a p r z y w i z a n i a i m i o c i n i e a t w o p o d d a j si r a c j o n a l n y m w y j a n i e n i o m . Jeli L e n i n z pasj z a n u r z a si w w i r d z i a a l n o c i p o l i t y c z n e j i p r z y g o t o w a r e w o l u c y j n y c h , t o w j e g o y c i u p r y w a t n y m d o m i n o w a y m o n o t o n i a , " j e d n o s t a j n o , a n a w e t n u d a . Inessa w k r o c z y a w j e g o e m i g r a c y j n c o d z i e n n o n a p o d o b i e s t w o k o m e t y . N i e m a sensu d o c i e k a , d l a c z e g o t a k o b i e t a t a k g o pocigaa. B y a n i e z w y k l e p i k n a , elegancka, pena energii twrczej, i to prawdopodobnie wystarczyo. Zapewne urzeky go r w n i e j e j o t w a r t o i zapa d o w s z y s t k i e g o , c z y m si z a j m o w a a , z a r w n o g d y chodzio o opiek nad dziemi, rewolucj, j a k i codzienne obowizki partyjne. M i a a w y j t k o w osobowo, zdoln rozpala, n i e p o k o i , fascynowa otoczenie. L e n i n , m i m o s w y c h s t a r o w i e c k i c h p o g l d w n a ycie r o d z i n n e , n i e b y w stanie o p r z e si sile u c z u , j a k i e w n i m b u d z i a . T r u d n o j e d n a k h i s t o r y k o w i pisa o u c z u ciach, tak j a k t r u d n o odda s o w a m i d w i k i s y m f o n i i .

D o m w Symbirsku, gdzie w 1870 r o k u urodzi si L e n i n .

Rynek w Symbirsku, 1867 rok.

Dziadek Lenina ze strony matki, Aleksander D m i t r i j e w i c z Blank.

Ojciec Lenina, Ilja Nikoajewicz Uljanow.

Rodzina U l j a n o w w w 1879 r o k u ; W a d i m i r siedzi w pierwszym rzdzie po prawej.

M o d y Aleksander U l j a n o w . W 1887 r o k u zosta powieszony za udzia w zamachu na Aleksandra I I I .

L e n i n w w i e k u 17 lat, 1887 rok.

Siostra Lenina, Olga.

Siostra Lenina, Anna. Brat Lenina, D m i t r i j , jako lekarz w o j s k o w y podczas I w o j n y wiatowej.

Siergiej Nieszajew.

L e n i n w w i e k u 20 lat j a k o student w Samarze.

Fotografia policyjna Lenina po jego aresztowaniu w Sankt Petersburgu w 1896 r o k u .

Fotografia policyjna Julija M a r t o w a aresztowanego razem z L e n i n e m w 1869 r o k u .

Gieorgij Plechanow, ojciec rosyjskiego marksizmu".

Aleksander H e l p h a n d , alias Parvus", po aresztowaniu w Sankt Petersburgu w 1905 r o k u .

Inessa A r m a n d w 1902 r o k u .

Lenin gra w szachy na Capri z Aleksandrem Bogdanowem, obok M a k s y m G o r k i , 1908 rok.

L e n i n w Paryu w 1910 r o k u .

M i k o a j II i cesarzowa podczas obchodw 300-lecia dynastii R o m a n o w w , obok, niesiony na rku, nastpca t r o n u , carewicz Aleksiej, Sankt Petersburg, 1913 rok.

Akselrod, M a r t o w i D a n w 1915 r o k u , prawdopodobnie w Szwajcarii.

W s w o i c h p n y c h p a m i t n i k a c h K r u p s k a czsto w s p o m i n a a Iness, z w y k l e jednak, m i m o c h o d e m , w zwizku z czym i n n y m . O t o kilka t y p o w y c h przykad w : (...) w d o m u I n e s s y zawsze b y o p e n o l u d z i . M i e s z k a l i m y n a d r u g i m k o c u w s i i c h o d z i l i m y j e d o w s p l n e j s t o w k i (...)", W a d i m i r I l j i c z napisa m o w , Inessa j p r z e t u m a c z y a " , (...) n a s z y c h l u d z i w P a r y u b a r d z o c i g n o w t e d y d o R o s j i : Inessa, S a f a r o w i i n n i s z y k o w a l i si d o p o w r o t u (...)", c a y nasz czas w y p e niaa troska o sprawy partyjne, y l i m y bardziej j a k studenci n i j a k r o d z i n a i z radoci w i t a l i m y I n e s s " .
88

N a l e y o d d a s p r a w i e d l i w o K r u p s k i e j , e raz o k r e l i w s z y s w j s t o s u n e k d o Inessy j a k o d o t o w a r z y s z k i p a r t y j n e j , k o n s e k w e n t n i e si t e g o t r z y m a a . O b e c n o Inessy b y a n i e u n i k n i o n a i N a d i e d a z n o s i a to z g o d n o c i . C z a s a m i j e d n a k K r u p s k a p o r z u c a a w y b r a n p r z e z siebie k o n w e n c j i p r z y t a czaa w i c e j s z c z e g w : G o d z i n a m i spacerowalimy po lenych ciekach, usanych spadajcymi p o k y mi limi. Zazwyczaj chodzilimy we trjk - W a d i m i r Iljicz, Inessa i ja (...). A l b o przesiadywalimy na sonecznym stoku gry, poronitym krzakami. Iljicz kreli brudnopisy swoich p r z e m w i e , wybiera najodpowiedniejsze sformuowania, aja uczyam si woskiego (...). Inessa szya sukienk i z luboci wygrzewaa si w p r o mieniach jesiennego soca (...) .
89

Z a p e w n e podczas t a k i c h s p a c e r w Inessa o p o w i e d z i a a i m o s w o i m d z i e c i s t w i e , r o d z i c a c h , o d r a m a t y c z n y c h k o l e j a c h s w e g o ycia. Z g o d n i e z z a p i s e m w ksidze m e t r y k a l n e j X V I I I d z i e l n i c y w P a r y u , u r o d z i a si 8 m a j a 1874 r o k u o g o d z i n i e 2.00 p o p o u d n i u w d o m u p r z y R u e d e l a C h a p e l l e 6 3 i o t r z y m a a i m i o n a Inessa E l i z a b e t h . B y a n i e l u b n c r k T h e o d o r e ' a S t e p h a na, f r a n c u s k i e g o p i e w a k a o p e r o w e g o , i N a t h a l i e W i l d , bez z a w o d u . Jej r o d z i c e
9 0

zalegalizowali pniej swj zwizek w kociele p a r a f i a l n y m witej M a r i i w Stoke N e w i n g t o n w L o n d y n i e . O j c i e c Inessy u m a r m o d o , p o z o s t a w i a j c o n i t r z y m a e c r e c z k i bez r o d k w u t r z y m a n i a . M a t k a z a t r u d n i a si w w c z a s j a k o n a uczycielka piewu. P u n k t e m z w r o t n y m w y c i u Inessy staa si p o d r d o M o s k w y w 1879 r o k u , dokd pojechaa z babk i ciotk, ktra uczya m u z y k i i francuskiego. O b i e kobiety zdoay zapewni dziewczynce dobre wyksztacenie i wychowanie. A r c h i w a n i e w i e l e n a m m w i o t y m o k r e s i e ycia Inessy A r m a n d , c h o c i a j e j b i o g r a f P a w e P o d l a s z c z u k z d o a napisa o n i e j n i e z ksik p t . Towarzyszka Inessa, o p u b l i k o w a n p o raz p i e r w s z y w r o k u 1 9 6 3 , a n a s t p n i e u z u p e n i o n o n o w e m a t e r i a y w r o k u 1987. U t a l e n t o w a n a m o d a kobieta, mwica p y n n i e po francusku, rosyjsku i angiels k u , w i e t n i e te grajca n a f o r t e p i a n i e , zostaa g u w e r n a n t k . O d z i e d z i c z y w s z y u r o d p o s w o i m p r z y s t o j n y m o j c u , przycigaa u w a g w i e l u m c z y z n i w p a d z i e r n i k u 1893 r o k u , w w i e k u 1 9 lat, p o l u b i a A l e k s a n d r a J e w g j e n i e w i c z a A r m a n d a , syna b o gatego k u p c a . l u b o d b y si w e w s i P u s z k i n o n i e d a l e k o M o s k w y , p r z y b y o n a w i e l u z n a k o m i t y c h goci - k u p c y , m a j t n i o b y w a t e l e , a n a w e t radca d w o r u .
9 1

P r z e z j a k i czas w s z y s t k o u k a d a o si tak, j a k p o w i n n o si u k a d a w szczliwej, zamonej rodzinie. Przystojny, troskliwy m, dzieci, wyjazdy na poudnie R o s j i i za g r a n i c . W c i g u o m i u lat r o d z i n a p o w i k s z y a si o d w c h s y n w i d w i e c r k i . (Pniej przyszed na wiat jeszcze j e d e n syn. Jego o j c e m b y brat ma). M i m o l i c z n y c h o b o w i z k w Inessa d u o czytaa, i n t e r e s o w a y j z w a s z c z a d z i e a p o l i t y c z n e i s p o e c z n e : a w r o w , M i c h a i o w s k i , R o u s s e a u . W k o c u lat 9 0 . zaanga o w a a si r w n i e p o w a n i e w d z i a a l n o r u c h u f e m i n i s t e k Jej m a e s t w o w y d a w a o si u d a n e i z g o d n e , g d y nagle, w p r z e d e d n i u r e w o l u c j i 1905 r o k u , Inessa odesza o d m a , zabierajc z e sob d z i e c i . Z a p a a a n a m i t n y m u c z u c i e m d o i n n e g o m c z y z n y , m o d s z e g o brata m a , W a d i m i r a . B y t o w i e l k i d r a m a t r o d z i n n y , s a m w sobie g o d n y u w i e c z n i e n i a w l i t e r a t u r z e , lecz r o z s t a n i e o d b y o si bez r o z d z i e r a j c y c h s c e n , w z a j e m n y c h o s k a r e i zaam y w a n i a r k J u w t e d y Inessa z a d e m o n s t r o w a a s w o j w i e r n o zasadzie w o l n e j m i o c i " . N a d w a t y g o d n i e p r z e d m i e r c i w 1920 r o k u zapisaa w d z i e n n i k u : D l a r o m a n t y k w nie ma nic waniejszego ni mio, zajmuje ona w i c h yciu p i e r w sze m i e j s c e " . W t y m czasie p a t r z y a j u n a m i o z u p e n i e inaczej i s o w a t e
9 2

o d n o s i y si d o m o d e j k o b i e t y s p r z e d w i e l u lat. Jej w s p l n e ycie z m o d y m W a d i m i r e m n i e t r w a o d u g o . W 1903 r o k u z a a n gaowaa si w nielegaln dziaalno p r o p a g a n d o w na rzecz S D P R R , w 1907 r o k u zostaa a r e s z t o w a n a ( p o raz t r z e c i ) i zesana n a p n o c , p o d A r c h a n g i e l s k . W a d i m i r p o d y z a n i , lecz w k r t c e r o z w i n a si u n i e g o g r u l i c a i m u s i a w y j e c h a n a leczenie d o Szwajcarii. N i e zdoali g o uratowa nawet najlepsi lekarze, u m a r n a p o c z t k u 1909 r o k u , d w a t y g o d n i e p o t y m , j a k Inessa u c i e k a z zesania, b y d o c z y d o n i e g o z a granic. Z f i n a n s o w p o m o c n a d z w y c z a j t o l e r a n c y j n e g o p i e r w s z e g o m a , k t r y zaj si r w n i e d z i e m i , Inessa, w w c z a s j u 3 5 - l e t n i a , p o d j a s t u d i a n a u n i w e r s y t e cie w B r u k s e l i i u z y s k a a d y p l o m w d z i e d z i n i e n a u k e k o n o m i c z n y c h . N i e d u g o p o mierci drugiego ma spotkaa w Paryu L e n i n a , o k t r y m wczeniej sporo syszaa, i o d t d p r z e z cae 10 lat z a j m o w a a w j e g o y c i u szczeglne m i e j s c e , o c z y m w i a d c z y o b s z e r n a k o r e s p o n d e n c j a p o m i d z y n i m i . O f i c j a l n a h i s t o r i o g r a f i a zawsze podkrelaa z naciskiem, e ich przyja bya j e d y n i e z w i z k i e m dwojga towarzyszy p a r t y j n y c h , p o z b a w i o n y m l a d w j a k i e j k o l w i e k i n t y m n o c i . N i e o f i c j a l n i e za u t r z y m y w a o si p r z e k o n a n i e , i L e n i n p o p r o s t u m i a o b o w i z e k " k o c h a t y l k o K r u p s k i n i g d y n i e z n i y b y si d o r o l i c u d z o o n i k a " . Ju wczeniej zwracaem uwag na fakt znany p r z y w d c o m b o l s z e w i c k i m od p o o w y lat 3 0 . , e mieszkajca w P a r y u p r z y j a c i k a L e n i n a posiadaa d u l i c z b j e g o b a r d z o o s o b i s t y c h l i s t w , k t r y c h n i e c h c i a a o p u b l i k o w a z a ycia K r u p s k i e j . Kobieta o w a , ze w z g l d u na swoj dawn znajomo z L e n i n e m , o t r z y m y w a a od rzdu radzieckego pokan rent, przekazywan j e j za porednictwem Dziery skego, a pniej M i e n y n s k e g o , szefw r a d z i e c k e j tajnej p o l i c j i . Przez k i l k a 9 3

dziesit lat w p a r t y j n y c h a r c h i w a c h s p o c z y w a take l i s t K l a r y Z e t k n , z k t r e g o w y n i k a , e M a r k s m i a n i e l u b n e g o syna z e s w o j g o s p o d y n i E l e n D e n m u t h

9 4

N i e sdz, b y M a r k s i E n g e l s d u o s t r a c i l i w o c z a c h t r z e w o m y l c e g o c z y t e l n i k a , gdyby w Z w i z k u Radzieckim w y d a n o i c h pene biografie. L i s t y L e n i n a d o A r m a n d , o ile d o t y c z s p r a w cile p a r t y j n y c h , zostay w w i k szoci o p u b l i k o w a n e , n a t o m i a s t k o r e s p o n d e n c j a o b a r d z i e j i n t y m n y m charakterze albo w o g l e z n i k n a , a l b o te p o d d a n o j starannej c e n z u r z e . T a k n a p r z y k a d z l i s t u , k t r y L e n i n napisa d o A r m a n d w l i p c u 1914 r o k u , w p e n y m " w y d a n i u j e g o d z i e w y p a d y " nastpujce l i n i j k i : P r z y w i e , p r o s z , k i e d y przyjedziesz ( t o j e s t p r z y w i e z e sob), w s z y s t k i e nasze l i s t y ( w y s a n i e i c h p o l e c o n y m t o n i e d o b r y s p o sb: list p o l e c o n y m o e zosta o t w a r t y p r z e z p r z y j a c i . I t a k dalej...). Prosz, p r z y w i e w s z y s t k i e listy, p r z y j e d sama i p o r o z m a w i a m y o t y m " . W t y m okresie i c h
9 5

w z a j e m n a zayo osigna a p o g e u m i j e s t w i e l c e p r a w d o p o d o b n e , e L e n i n u s i o w a n a k o n i Iness d o p r z y w i e z i e n i a l i s t w , aby j e p o t e m zniszczy. Z d a n i e m zac h o d n i e g o b i o g r a f a Inessy, C a r t e r a E l w o o d a , L e n i n zada o d n i e j l i s t w , p o n i e w a z a w i e r a y k o p o t l i w e szczegy z ycia n i e k t r y c h b o l s z e w i k w . N i e z a l e n i e o d
96

p o w o d u , n i e m a c i e n i a w t p l i w o c i , e czya i c h w t e d y b a r d z o bliska p r z y j a . K r u p s k a b y a l o j a l n t o w a r z y s z k L e n i n a , bez s z e m r a n i a o d g r y w a a n i e t y l k o sw r o l o n y , ale i w i e r n e g o p o m o c n i k a . O p r c z c h o r o b y B a s e d o w a d o k u c z a o j e j take serce, b y m o e r w n i e d l a t e g o n i e m o g a m i e d z i e c i . P o d o b n o I l j a E r e n b u r g p o w i e d z i a k i e d y : W y s t a r c z y spojrze n a K r u p s k , a b y si p r z e k o n a , d o j a k i e g o s t o p n i a L e n i n n i e i n t e r e s o w a si k o b i e t a m i " . B a r d z o t o d a l e k i e o d r z e czywistoci. M i o , przywizanie, sympatia s uczuciami na tyle s u b i e k t y w n y m i , e L e n i n m g w i d z i e w K r u p s k i e j w s z y s t k o t o , czego n i e p o t r a f i d o s t r z e c E r e n b u r g . T a k c z y i n a c z e j , o d c h w i l i g d y L e n i n p o z n a Iness, stali si w p r o s t n i e r o z c z n i . A r m a n d w s z d z i e p o d a a z a U l j a n o w a m i , m i e s z k a a w p o b l i u , czsto s p o t y k a a si z L e n i n e m i K r u p s k , stajc si j a k b y czci i c h r o d z i n y . T o w a r z y szya i m w P a r y u , w P o l s c e , w S z w a j c a r i i . J a k pisa A l e k s a n d e r S o e n i c y n , N a d i e d a K o n s t a n t i n o w n a p r z y j a z a zasad p o s t p o w a n i a : n i e odciga W o o d i i z o b r a n e j d r o g i a n i o w o s - tak, a n i o w o s . Z a w s z e u a t w i a m u ycie i n i g d y g o n i e k r p o w a . Stale b y p r z y n i m i z a c h o w y w a si tak, j a k b y j e j n i e b y o , k i e d y n i e j e s t m u p o t r z e b n a (...). N i e p o z w o l i sobie a n i n a j e d n o ze s o w o o r y w a l c e , c h o b y i b y o o c z y m m w i . W i t a j z radoci, j a k p r z y j a c i k , e b y n i e p o p s u n a s t r o j u W o o d i i a n i j e g o o p i n i i w r d t o w a r z y s z y (...)" 97

L e n i n a i A r m a n d p o c z y o g b o k i e u c z u c i e . M i e l i te s w o j e t a j e m n i c e , j a k w g r u d n i u 1913 r o k u pisaa z Parya sama Inessa w j e d n y m z l i s t w , k t r y , rzecz j a s n a , p o z o s t a u k r y t y w a r c h i w u m , g d y n i e n a d a w a si d o c e l w p r o p a g a n d y partyjnej. L e n i n i K r u p s k a mieszkali w t e d y w K r a k o w i e w zaborze austriackim, skd w y j e c h a l i d o p i e r o w m a j u 1914 r o k u . A r m a n d napisaa d o L e n i n a o b s z e r n y list, z k t r e g o p r z y t o c z j e d y n i e w y j t k i : Sobota Mj Wszystko padkowo rano. oto jestem dziaa mi w Ville na Lumiere szary i moje pierwsze (...). To wraenie smutne, to wstrt. przytutaj nerwy kolor ulic, wystrojone kobiety, Drogi,

zasyszane

rozmowy i

nawet jzyk

francuski

e Arosa

bya czym przemijajcym, ry To brze jeszcze taj, wtedy teraz z Tob blu. -to ju bardzo znane tutaj, a tak co boli. ulice, Wiem, zdaj

czym czuj, sobie

ulotnym. Rozstalimy e spraw

Arosa si,

bya

tak

blisko Mj

Krakowa, Drogi, ile nie

a Ty na

Pai ja! do-

ostatecznego.

rozstalimy, jak e o

nigdy tu w moim

nie przyjedziesz! nigdy yciu, myl

Kiedy patrz dotd, co Jeszcze widzie, nie gniewam wbrew z za

tak jasno, byo z

miejsca byam Nawet rozmowa to, e

w Paryu, tysicami w Tobie si do

zajmujesz

wszystko, Tobie. Ci Ci i nikomu to

robilimy tu-

w Paryu, obeszabym

nici zwizane zakochana, bez te tego Nie, Paryu z staam

chocia ju byleby ucieszya Pytasz, e i w

bardzo tylko -

kochaam.

pocaunkw, by mnie wyrzec? myl, take

od czasu nasze

czasu si w rozstanie.

sprawioby to sobie. N[adied] mi, Londo Ciea po w si na

Dlaczego Duo

musiaam zaszo

czy si moich i bliska

spowodowae

zrobie

dobrego cakiem

stosunkach rozmw (...). itd. wtedy ale si

K[onstantinown]. e dopiero gjumeau Ciebie bie, drugie, i potem, mwisz. byo

Podczas jednej niedawno ostatniej jesieni, Uwielbiaam Po pierwsze,

naszych si jej w zwizku tylko nie z

ostatnich

powiedziaa Dopiero Troch oywia,

droga Ci

tumaczeniami sucha, bardzo (...).

przyzwyczaiam. kiedy atwo

nie

i patrze

Twoja tego

twarz

mi patrze,

bo

widziae

W o s t a t n i e j czci w i e l o s t r o n i c o w e g o l i s t u , p o d n a g w k i e m N i e d z i e l a w i e c z o r e m " , Inessa p r o s i a : Kiedy bdziesz pisa mona mwi listu ju W C, trzy mwi nie Mj w Drogi, Tak tym do KZO (...). starczy na si boj, i do nie dzisiaj - chc e mi dosta? Cauj Ci mocno. Inessa .
98

mi

sprawach

organizacyjnych,

zaznacz jako, SDPRR], Wczoraj do eby ich nie nie

o a

czym czego

[Komitet

Organizacji

Zagranicznych wysa list.

naley

dostaam dosta? myli. Zino-

od Ciebie! zwizku z

moje do

listy nie Czy to do gowy

dochodz moliwe,

Ciebie - wysaam

(ten jest take

czwarty) N.K., nic

telegram. Twojego

przychodz

najbardziej

nieprawdopodobne Lilina - ona

Pisaam wiewa].

brata,

Ziny [Zinaida

Czyby nikt

Twoja

T o n i tre l i s t u n i e p o z o s t a w i a j n a j m n i e j s z y c h w t p l i w o c i c o d o c h a r a k t e r u u c z u Inessy. U w a g i w r o d z a j u n i k o m u n i e s p r a w i o b y t o b l u " i o b e s z a b y m si bez p o c a u n k w " daj d o m y l e n i a , j e l i c h o d z i o i s t o t n e p r z y c z y n y w y j a z d u L e n i n a z P a r y a w l i p c u 1912 r o k u . N a j w i d o c z n i e j n i e u s t a n n a o b e c n o Inessy w y c i u U l j a n o w w spotkaa si- p o c z t k o w o z e z r o z u m i a y m s p r z e c i w e m N a d i e d y K o n s t a n t i n o w n y . O t y m , e w z a j e m n e s t o s u n k i t r o j g a l u d z i n i e u k a d a y si w sposb p r o s t y , wiadcz najlepiej l i c z n e opuszczenia, d o k o n y w a n e w listach przez radzieckich w y d a w c w w i m i witego w i z e r u n k u " wodza. Wiele fragmentw zwyczajnie usunito, niektre przeredagowano. L i s t L e n i n a d o Inessy, w y s a n y z e S z w a j c a r i i 1 3 s t y c z n i a 1917 r o k u , zosta o p u b l i k o w a n y w t o m i e 4 9 . pitego w y d a n i a j e g o d z i e . P o s o w a c h D r o g i p r z y j a c i e l u ! "

z n i k n y nastpujce l i n i j k i : O s t a t n i e W a s z e l i s t y b y y t a k p e n e s m u t k u , w y w o a y w e m n i e t a k p o n u r e m y l i i w z b u d z i y t a k i e p o c z u c i e w i n y , e w a d e n sposb n i e m o g p r z y j d o siebie ( . . . ) " " . Reszta u t r z y m a n a j e s t w t y m s a m y m t o n i e . N a j widoczniej L e n i n , k t r y mia bardzo tradycyjne pogldy na rodzin, ciko przeywa ten zwizek, daleko wykraczajcy poza granice z w y k e j przyjani. D l a Inessy, p r z y z w y c z a j o n e j d o u l e g a n i a u c z u c i o m b e z g r a n i c z n i e i b e z r e s z t y , r o l a p o k t n e j " p r z y j a c i k i L e n i n a te m u s i a a b y n i e d o z n i e s i e n i a . W p e n y m " w y d a n i u d z i e w i e l e j e s t p o d o b n y c h ci. T y d z i e p o w s p o m n i a n y m l i c i e , 2 3 s t y c z n i a 1917 r o k u , L e n i n pisa: Drogi (...) podobne sytuacji. sowo. o co ta, nie w bo przyjacielu! Zapewne sprawy brak odpowiedzi o licie Nic. a na moje ostatnie listy si innego pyta, i a na take w kocu Boj inne to temu Waszej samo si wiadczy Waszym zmianie dwa Nie nastroju, decyzji co albo ogle

W ostatnim Poszedem, czy podr tej sprawie nie i

razy powtarzao wiem ju, co

sprawdziem. Was zmczya, oznacza oczywicie po

myle, (...).

obrazilicie

moe jeszcze e nie nie

si py-

wtem, jak nie lubicie pyta, wicej

i dlatego umwmy si tak, lubicie

100

e Wasze milczebasta. Przeprosz

prostu, ich

wtedy za

zadam .

C a a t a abrakadabra m o g a b y c z y t e l n a t y l k o d l a d w o j g a b a r d z o b l i s k i c h sobie l u d z i , k t r z y stale m u s i e l i si l i c z y z o b e c n o c i K r u p s k i e j . K r a k o w s k i e w a k a c j e " L e n i n a s k o c z y y si 2 6 l i p c a ( 8 s i e r p n i a ) 1914 r o k u , k i e d y t o zosta a r e s z t o w a n y w N o w y m T a r g u p o d z a r z u t e m s z p i e g o s t w a . W a d z e austriackie szybko go j e d n a k z w o l n i y , p o n i e w a i n t e r w e n i o w a l i zaprzyjanieni socjaldemokraci, m i d z y i n n y m i W i k t o r A d l e r , Feliks K o n , Jakub H a n e c k i , wyjaniajc, e U l j a n o w j e s t z a p r z y s i g y m w r o g i e m c a r a t u , z k t r y m A u s t r o - W g r y z n a l a z y si w stanie w o j n y . D w u t y g o d n i o w y p o b y t L e n i n a w a u s t r i a c k i m areszcie ledczym urs w oficjalnej historiografii do rangi wydarzenia o niesychanej d o n i o s o c i . K i e d y L e n i n p r z e b y w a w w i z i e n i u w N o w y m T a r g u , o b m y l a zadania i t a k t y k p a r t i i b o l s z e w i k w w z w i z k u z zaczynajc si w a n i e w o j n i m p e r i a l i styczn; r o z m a w i a z u w i z i o n y m i c h o p a m i , u d z i e l a i m p o r a d p r a w n y c h , pisze d l a n i c h petycje, owiadczenia i t p "
1 0 1

A u s t r i a c y j e s z c z e n i e w i e d z i e l i , e L e n i n , zwaszcza p o d k o n i e c w o j n y , stanie si a k t y w n y m s o j u s z n i k i e m p a s t w c e n t r a l n y c h . N i e n a w i d z i i cara, i K a j z e r a , lecz, j a k pisa w p a d z i e r n i k u 1914 r o k u d o j e d n e g o z e s w y c h z a u f a n y c h a g e n t w , A l e k sandra S z l a p n i k o w a , carat j e s t s t o k r o g o r s z y o d k a j z e r y z m u "

1 0 2

. Ale nawet to, co

wadze austriackie w i e d z i a y w w c z a s o L e n i n i e , wystarczyo, by k r a k o w s k i p r o kurator wysa do N o w e g o T a r g u telegram z daniem natychmiastowego z w o l nienia W a d i m i r a U l j a n o w a "
1 0 3

. W c i g u k i l k u t y g o d n i L e n i n i K r u p s k a z n a l e l i si

w Z u r y c h u , a w k r t c e p o t e m w Bernie, gdzie W a d i m i r Iljicz n i e b a w e m z n w s p o t k a si z Iness. Z g o d n i e z Kronik biograficzn z a p r o p o n o w a j e j w y g a s z a n i e w y k a d w , p o d j c i e prac w k i e r u n k u z j e d n o c z e n i a socjalistek z r n y c h k r a j w " , p o m a g a j e j p r z y g o t o w y w a p u b l i k a c j e dla r o b o t n i c , k r y t y k o w a g w n e zaoenia

j e j b r o s z u r y " , z a p r o s i j d o w z i c i a u d z i a u w M i d z y n a r o d o w e j Socjalistycznej K o n f e r e n c j i M o d z i e y i zleca w i e l e i n n y c h z a d a p a r t y j n y c h . N i c si t a m j e d n a k n i e m w i o t y m , e Inessa z n w staa si c z s t y m g o c i e m w d o m u U l j a n o w w , c h o d z i a r a z e m z n i m i n a spacery, graa d l a L e n i n a n a f o r t e p i a n i e i n a w e t p r z y j e chaa d o S e r e n b u r g a , g d z i e m a o n k o w i e s p d z a l i w a k a c j e . T o w a n i e t a m , w S z w a j c a r i i , w m a r c u 1915 r o k u z m a r a m a t k a K r u p s k i e j . J a k w s p o m i n a a N a d i e d a K o n s t a n t i n o w n a , starsza p a n i b a r d z o t s k n i a z a R o s j , ale n i e m i a a t a m n i k o g o , k t o b y si o n i z a t r o s z c z y " . C z s t o sprzeczaa si z L e n i n e m , generalnie j e d n a k pozostawali w d o b r y c h stosunkach. Spalilimy ciao w k r e m a t o r i u m w B e r n i e - pisaa K r u p s k a . - W a d i m i r I l j i c z i ja c z e k a l i m y na cmentarzu, po d w c h godzinach dozorca przynis n a m metalow urn z procham i , wci jeszcze ciep, i pokaza, gdzie m a m y j zakopa"
104

. Jelizawieta Wasil

j e w n a w r c i a w k o c u d o R o s j i , c h o c i a d o p i e r o w i e l e lat p o m i e r c i : 2 1 l u t e g o 1969 r o k u S e k r e t a r i a t K C K P Z R z o r g a n i z o w a p r z e w i e z i e n i e j e j p r o c h w d o L e ningradu. K i e d y Inessa w y j e c h a a d o P a r y a , j e j k o r e s p o n d e n c j a z L e n i n e m staa si b a r d z o o y w i o n a . L e n i n p o d p i s y w a si r n i e : W a s z I w a n " , W a s z B a z y l i " , a c z a s e m p o prostu Wasz L e n i n " . Niezalenie o d uczu natury osobistej, przywdca b o l s z e w i k w c a k o w i c i e polega na p r z y j a c i c e take w s p r a w a c h p a r t y j n y c h . W styczn i u 1917 r o k u L e n i n z j a k i c h p o w o d w d o s z e d d o w n i o s k u , e n a j p r a w d o p o d o b n i e j S z w a j c a r i a zostanie w c i g n i t a d o w o j n y " , a w t a k i m w y p a d k u , j a k pisa d o A r m a n d , F r a n c u z i n a t y c h m i a s t z a j m G e n e w (...). D l a t e g o kas p a r t y j n z a m i e r z a m przekaza W a m (ebycie n o s i l i j p r z y sobie w specjalnie u s z y t y m w o r e c z k u , p o n i e w a w czasie w o j n y b a n k i n i e w y p a c a j p i e n i d z y ) ( . . . ) "
105

W l a t a c h 1 9 1 6 - 1 9 1 7 , d o c h w i l i w y j a z d u d o R o s j i , L e n i n p i s y w a d o Inessy czciej n i d o k o g o k o l w i e k i n n e g o . K i e d y usysza o r e w o l u c j i l u t o w e j , o n a d o w i e d z i a a si o t y m p i e r w s z a . O c z y w i c i e w r d t y c h , k t r z y w y j e c h a l i z e S z w a j c a r i i d o R o s j i p r z e z N i e m c y w s y n n y m z a p l o m b o w a n y m w a g o n i e " , znalaza si take Inessa A r m a n d . W R o s j i p o z o s t a y j e j d z i e c i i to o n i c h z p e w n o c i m y l a a , kiedy bolszewicki desant" p o k o n y w a ostatni o d c i n e k p o d r y ze S z t o k h o l m u do Piotrogrodu. R e w o l u c j a s z y b k o n a d w t l i a s i y Inessy, k t r a s w o j e o b o w i z k i zawsze t r a k t o w a a n a d z w y c z a j p o w a n i e i n i e m i a a z w y c z a j u si oszczdza. K i e d y w P i o t r o grodzie, a pniej w M o s k w i e zajmowaa wysokie stanowiska w Komitecie C e n t r a l n y m i M o s k i e w s k i e j R a d z i e G o s p o d a r c z e j , p r a c o w a a bez c h w i l i w y t c h n i e n i a . Jedzia do Francji, by negocjowa p o w r t onierzy rosyjskich, r z u c o n y c h t a m p r z e z w o j n w i a t o w , p i s y w a a a r t y k u y d o gazet. Z L e n i n e m s p o t y k a a si r z a d z i e j ; z n a j d o w a si o n w w c z a s w o k u c y k l o n u , k t r y szala n a d Rosj. C z a s e m u d a w a o i m si p o r o z m a w i a p r z e z t e l e f o n . W n o t e s i e L e n i n a w i d n i e j e j e j m o s k i e w s k i adres, c h o w d z o d w i e d z i j n a j w y e j d w a l u b t r z y razy: A r b a t , r g Dienienej i Gazowskiej, d o m nr 3/14, 12 kwarta, telefon 3-14-36 (tymczasowy)"
1 0 6

Czasami L e n i n d z w o n i albo przesya w i a d o m o , j a k c h o b y t, z lutego 1920 r o k u : Drogi Kiedy nie dziaa. przyjacielu! usyszaem, Podajcie i e mi chorujecie, numer, ka chciaem naprawi. do Co Was u zadzwoni, Was? ale telefon so1 0 7

Napiszcie

dwa

wa, jak zdrowie,

w ogle. Pozdrawiam! Lenin .

I n n y m razem posaniec z Rady K o m i s a r z y L u d o w y c h zostawi p o d d r z w i a m i kartk: Drogi Napiszcie, co wstaem i macie prawd. wysok przyjacielu! co u Was. nie Czas Nie mamy paskudny: Nadia Wam ma jakich tyfus, 39 i grypa, chce cholera. Was Prosz, Wasz d o Inessy lekarza, p o t e m z n o w u napisa: Drogi Napiszcie, dziaa. szym 37,3, Kazaem zdrowiu. teraz przyjacielu! czy by doktor, niech zrobi rbcie wszystko, co co kaza zaleci. doktor. Telefon (Nadia znowu miaa Wasz Jaki czas p n i e j : Wychodzi prosz, i nigdzie nie nie z temperatur i 38 crkom nie (Dzi, 38,2. albo 39 to ode czyste mnie, szalestwo! e maj Bardzo Was Was wychodcie puszcza: temperatura doktor nie odpiszcie. wieczorem, spadnie 16 lutego, Byli Nadieda angina. Konstantinowna Wylecz j. Wasz miaa rano pozwoli. doktorzy: Ja jestem Lenin
1 0 9

Dopiero Czy napiszcie Lenin

1 0 8

nigdzie

wychodz. trzeba

widzie.

gorczk?

lekarstw?

Musicie

wyzdrowie! .

L e n i n z a t e l e f o n o w a d o S e k r e t a r i a t u R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h i kaza posa

nie Warano Lenin.

naprawi, Musicie

Wasze crki dzwoni wszystko,

do mnie i informuj o

38).

przekacie

pilnowa

1) dopki 2) dopki Koniecznie 39,7, zupenie teraz,

zdrw). .

R e w o l u c j a n i e u c h r o n n i e o d d a l i a Iness o d L e n i n a , c h o c i a i c h w z a j e m n e uczucia nie osaby. A r m a n d wyczerpay niedostatki, do k t r y c h nie p r z y w y k a , t r u d y i o k r o p n o c i w a l k i . R e w o l u c j a ukazaa j e j s w o j e straszne o b l i c z e , o s z p e c o n e e g z e k u c j a m i , e p i d e m i a m i , g o d e m . N i e o t o c h o d z i o , e Inessa u t r a c i a r e w o l u cyjne ideay i aowaa przeszoci, po p r o s t u w p e w n y m m o m e n c i e zabrako j e j si. L e n i n w s p i e r a j o d czasu d o czasu, t e l e f o n o w a , pisa, p o m a g a d z i e c i o m , c z u a j e d n a k , e r o b i t o j u t y l k o z n a w y k u . P r z y w d c a b o l s z e w i k w n i e nalea j u d o siebie a n i d o K r u p s k i e j , a n i t y m b a r d z i e j d o n i e j ; c a k o w i c i e p o c h o n a g o r e w o l u c j a . N i e k i e d y j e g o t r o s k a o b j a w i a a si w o s o b l i w y s p o s b : T o w a r z y s z k o I n e s s o ! D z w o n i e m d o W a s , b o c h c i a e m w i e d z i e , j a k i n o s i c i e n u m e r kaloszy.

M o e u d a m i si z d o b y . N a p i s z c i e , j a k z d r o w i e . C o u Was? C z y b y d o k t o r ? P o zdrawiam, Lenin"

1 1 0

. P o s y a j e j a n g i e l s k i e gazety, k i l k a razy p r z y s a te d o n i e j

l e k a r z y . J e d n a k e j e s i e n i 1920 r o k u Inessa b y a j u s k r a j n i e w y c z e r p a n a . N a p i s a a d o L e n i n a : D r o g i p r z y j a c i e l u ! S p r a w y m a j si tak, j a k s a m i w i d z i e l i c i e , i n i e u s t a n n i e j e s t e m p r z e m c z o n a . Z a c z y n a m si p o d d a w a , pi t r z y r a z y t y l e , c o i n n i i t d . (...)"

111

B e z c e n n y d l a z r o z u m i e n i a s t a n u d u c h a Inessy podczas j e j o d p o c z y n k u - k u r a c j i " n a K a u k a z i e j e s t d z i e n n i k , k t r y zacza p r o w a d z i n a k i l k a m i e s i c y p r z e d m i e r c i i k t r y j a k i m c u d e m ocala w a r c h i w u m . O s t a t n i e , c h a o t y c z n e , s k r e l o ne w popiechu o w k i e m zapiski m w i o w z a j e m n y c h stosunkach A r m a n d i L e n i n a w i c e j n i tysice s t r o n o f i c j a l n y c h b i o g r a f i i w o d z a . 1 wrzenia 1920. Teraz m a m duo czasu, postanowiam pisa codziennie, chocia gowa mi ciy i czuj si tak, j a k b y m zamienia si w j e d e n w i e l k i odek, ktry nieustannie domaga si jedzenia (...). O d c z u w a m te dzikie pragnienie samotnoci. M c z y m n i e nawet, kiedy ludzie w o k m n i e rozmawiaj, nie mwic j u o t y m , e sama o d z y w a m si z najwyszym t r u d e m . C z y to uczucie wewntrznej m a r t w o t y kiedykolwiek minie? Prawie nigdy si j u nie miej, a umiecham si nie z radoci, ale dlatego e czasem trzeba si umiecha. D z i w i m n i e take, j a k obojtna staa mi si przyroda. Przecie kiedy tak m n i e fascynowaa. I ludzi te j u nie lubi. D a w niej traktowaam serdecznie kadego czowieka. Teraz wszyscy s mi obojtni. A w dodatku prawie wszystko m n i e n u d z i . Cieplejsze uczucia zachowaam j e d y n i e dla dzieci i dla W . I . Jeli chodzi o inne rzeczy, to moje serce j a k b y u m a r o . Jakby oddao wszystkie swoje siy, ca namitno W . I . i pracy, j a k b y poza t y m wyschy we m n i e wszystkie strumienie mioci, cae wspczucie dla l u d z i , ktrego m i a a m kiedy tak wiele. N i e m a m j u nic dla nikogo, z w y j t k i e m W . I . i m o i c h dzieci, i adnych przyjaci, tylko prac. Ludzie czuj we m n i e t martwot i odpacaj mi t sam monet obojtnoci, a nawet antypatii (a przecie dawniej m n i e kochali) (...). Jestem y w y m t r u p e m i to jest straszne! Z d u m i e w a wstrzsajca szczero tej s p o w i e d z i , z u p e n i e j a k b y Inessa w i e d z i a a , e p o z o s t a y j e j t r z y t y g o d n i e ycia. M a l e k i d z i e n n i k z a w i e r a j e s z c z e t y l k o c z t e r y zapisy. P o d dat 3 w r z e n i a c z y t a m y : W t y m objawia si moja sabo - nie jestem j a k rzymska matrona, gotowa powici wasne dzieci dla dobra Republiki. Ja tak nie potrafi (...). Przecie w o j n a potrwa jeszcze dugo, kiedy powstan nasi towarzysze z i n n y c h krajw (...). Nasze ycie to teraz ciga ofiara. N i e m a m y osobistego ycia, poniewa wszystkie siy wytamy dla wsplnej sprawy (...). Dziewitego wrzenia powraca znany j u m o t y w : Wydaje mi si, j a k b y m chodzia pomidzy l u d m i , starajc si ukry przed n i m i swoj tajemnic - e jestem martwa w r d ywych, jestem y w y m t r u p e m (...). M o j e serce zamaro, moja dusza milczy i nie udaje mi si do koca zachowa tej smutnej tajemnicy (...). N i e ma j u we m n i e ciepa, nie promieniuj n i m , wic n i k o m u nie mog da szczcia (...).

Jedenastego w r z e n i a , n a d w a t y g o d n i e p r z e d m i e r c i , p o j a w i a si j e j u l u b i o ny i o d w i e c z n y temat - mio. Zapis ten ukazuje zarazem, j a k w i e l k i w p y w m i a n a n i L e n i n . K o c h a l i si, lecz o n z d o a j p r z e k o n a , e s p r a w a p r o l e t a r i a t u " j e s t w a n i e j s z a n i szczcie o s o b i s t e . Znaczenie mioci w p o r w n a n i u z yciem spoecznym jest zupenie z n i k o m e , w aden sposb nie mona ich stawia o b o k siebie. To prawda, w m o i m w a s n y m yciu mio nadal zajmuje duo miejsca, sprawia mi wiele b l u , zaprzta moje myli. A n i na chwil j e d n a k nie zapominam, cho nie jest mi z t y m lekko, e mio i osobiste sympatie s n i c z y m w p o r w n a n i u z w y m o g a m i w a l k i (...) .
112

J e l i b y y j e s z c z e i n n e zapisy, t o z a g i n y l u b p a d y o f i a r s u r o w e g o c e n z o r a . K i l k u s t r o n z ca p e w n o c i b r a k u j e , z o s t a y w y r w a n e . W e w r z e n i u 1920 r o k u , p o r d n a j w i k s z e g o z a m t u w o j n y d o m o w e j , L e n i n o t r z y m a w i a d o m o , e Inessa A r m a n d z m a r a n a c h o l e r . B y t o d l a n i e g o w i e l k i w s t r z s . N i e dalej j a k d z i e w c z e n i e j Sergo O r d o n i k i d z e , k t r y w a n i e p o w r c i z B a k u , z a p e w n i a g o , e Inessa c z u j e si d o b r z e . L e n i n b y z a a m a n y , p r z e c i e t o o n nalega, b y p o j e c h a a o d p o c z n a p o u d n i e . C h c i a a j e c h a d o F r a n c j i , ale w y p e r s w a d o w a j e j t o i teraz n i e p o t r a f i o t y m z a p o m n i e . J a k napisaa p n i e j A l e k s a n d r a K o o n t a j : N i e m g p r z e y u t r a t y Inessy A r m a n d . O d e j c i e Inessy przyspieszyo r o z w j miertelnej c h o r o b y "
1 1 3

C i a o z m a r e j n i e o d r a z u w y s a n o d o M o s k w y , w a r c h i w a c h z a c h o w a a si caa t e c z k a t e l e g r a m w z e s t o l i c y d o W a d y k a u k a z u . W s p r a w w m i e s z a si K o m i t e t C e n t r a l n y , take i s a m L e n i n p r z y n a g l a d o p o p i e c h u . P r z e w i e z i e n i e z w o k nastrczao j e d n a k s p o r o t r u d n o c i . m i e r b y a w w c z a s z j a w i s k i e m c o d z i e n n y m - ciaa czsto g r z e b a n o bez t r u m i e n . T y m c z a s e m M o s k w a d o m a g a a si w a g o n u i t r u m n y . W a g o n u n i e u d a o si znale, d o p k i l o k a l n y m w a d z o m n i e z a g r o o n o t r y b u n a e m r e w o l u c y j n y m . Inessa z m a r a 2 4 w r z e n i a 1920 r o k u , lecz c i a o dotaro do M o s k w y dopiero 11 padziernika. D u , brzydk oowian t r u m n (zamknit, gdy od dnia mierci m i n o spor o czasu) w y s t a w i o n o w D o m u R a d . P r z y s z o b a r d z o n i e w i e l u l u d z i . N a k a t a f a l k u leao kilka w i e c w , w r d n i c h j e d e n z b i a y c h h i a c y n t w , z e wstg: D l a T o w a r z y s z k i Inessy o d W . I . L e n i n a "
1 1 4

P o c h o w a n o j p o d m u r e m K r e m l a . Obecna na pogrzebie przedstawicielka K o m i n t e r n u Angelika Baabanowa wspominaa j u po s w o i m wyjedzie z Rosji, e ledwie moga rozpozna Lenina: N i e tylko jego twarz, ale caa posta wyraaa tak w i e l k i al, e nie omieliam si go pozdrowi, choby z d a w k o w y m gestem. Chcia, by pozostawiono go samego z jego s m u t k i e m , byo to wida. Wydawa si j a k b y skurczony, czapka niemal zakrywaa mu twarz, do oczu cisny mu si zy, ktre powstrzymywa z najwyszym w y s i kiem
115

Inessa z m a r a m o d o , ale c h y b a l i c z y a si z tak e w e n t u a l n o c i . K i e d y w l u t y m 1919 r o k u w y j e d a a d o F r a n c j i z m i s j R o s y j s k i e g o C z e r w o n e g o K r z y a , napisaa l i s t d o s w o j e j najstarszej c r k i .

Moja Jestem w dalsz Fiedii oddaj mi ale dek), rk cie .

116

droga teraz drog trzeci stanie dla

Inusiu w (...). Piotrogrodzie Do na tej O samej tym eby moe W. (...). ostatnim grozio II. list u Spdzilimy wkadam wiesz tylko tu list Ty. noc dla i zaraz ruszamy drugi Jeli dla drugi co koperty Saszy, go.

Iljicza. trzeci myl, list

List pierwszy i podr tak do na

natychmiast,

razie zatrzymaj.

Kiedy wrcimy, mi jakie wic tak: to pjd (...).

si

(nie

szczeglne

niebezpieczestwo, wszelki wypado redakcji Prawdy", W.I. koper-

podczas wtedy wasnych.

podry wszystko oddaj Iljiniczna,

si zdarzy, Zrb

osobicie

gdzie pracuje Maria

daj jej list i powiedz, siebie

e to ode mnie dla Jest

Tymczasem

zatrzymaj

w zaklejonej

Inessa w r c i a d o M o s k w y w m a j u 1919 r o k u , t a k w i c tre j e j l i s t u d o L e n i n a n a zawsze j u p o z o s t a n i e t a j e m n i c . N i e z a l e n i e o d t e g o , c o z a w i e r a , j e d n o c h y b a n i e u l e g a w t p l i w o c i : Inessa A r m a n d b y a z a p e w n e n a j j a n i e j s z y m p r o m i e n i e m w y c i u W a d i m i r a Iljicza.

TAJEMNICE FINANSOWE
N i e k t r z y z a w o d o w i r e w o l u c j o n i c i " w i e d l i do w y g o d n e y c i e , zwaszcza za g r a n i c . P r n o szuka w r a d z i e c k i c h r d a c h o d p o w i e d z i na p y t a n i e , z czego u t r z y m y w a a si p o m i e r c i I l j i N i k o a j e w i c z a r o d z i n a U l j a n o w w , s k o r o n i e m a l w k a d y m m o m e n c i e m o g a p o z w o l i sobie n a w y j a z d z R o s j i i d u s z y p o b y t w N i e m c z e c h , w S z w a j c a r i i , w e F r a n c j i . P r z y w d c a b o l s z e w i k w s p d z i 1 7 lat w s t o l i c a c h r n y c h p a s t w e u r o p e j s k i c h . " Skd b r a p i e n i d z e , k t r y c h p o t r z e b o w a n i e t y l k o n a d z i a a l n o p o l i t y c z n i o r g a n i z a c y j n , ale r w n i e p o t o , b y o d d a w a si n i e r b s t w u " ? B o l s z e w i c y u s t a n o w i l i zasad, e o s p r a w a c h f i n a n s o w y c h p a r t i i w i e d z t y l k o n a j w y s z e w a d z e p a r t y j n e , a n i e r z a d k o - j e d y n i e sekretarz g e n e r a l n y . M i l i o n y k o m u n i s t w - j a k n a z w a l i si p o r e w o l u c j i p a d z i e r n i k o w e j - p a c i o o b o w i z k o we skadki, nie majc najmniejszego pojcia, na co id i c h pienidze. N a w e t rzd n i e w i e d z i a d o k a d n i e , j a k i e s u m y p o c h a n i a j okazae p a r t y j n e p r z e d s t a w i e n i a w rodzaju zjazdw, p o m o c dla partii k o m u n i s t y c z n y c h i nielegalnych organizacji z a granic, a d o 1943 r o k u r w n i e u t r z y m y w a n i e K o m i n t e r n u . N i k o g o specjalnie nie d z i w i o , e K o m i t e t Centralny co r o k u zatwierdza budet M i d z y n a r o d w k i Komunistycznej. D w u d z i e s t e g o k w i e t n i a 1922 r o k u , podczas p o s i e d z e n i a p o l i t b i u r a , w k t r y m wzili udzia L e n i n , T r o c k i , Kamieniew, Z i n o w i e w , Stalin, T o m s k i i R y k o w , na d z i a a l n o K o m i n t e r n u p r z e z n a c z o n o 3 150 6 0 0 r u b l i w z o c i e . S u m a zostaa z a a k c e p t o w a n a bez d y s k u s j i , c h o c i a p a s t w o m i a o w t y m czasie r w n i e i n n e p o w a n e w y d a t k i : reparacje w o j e n n e d l a P o l s k i , d o k t r y c h s p a t y R o s j a R a d z i e c k a z o b o w i z a a si w t r a k t a c i e r y s k i m , o r a z p o k r y c i e k o s z t w o p e r a c j i s p e c j a l n y c h

radzieckiego w y w i a d u

1 1 7

. W tydzie pniej, na wniosek przewodniczcego K o -

m i n t e r n u , Z i n o w i e w a , B i u r o Polityczne u t w o r z y o fundusz rezerwowy, przeznaczajc n a d z i a a l n o w i a t o w e j o r g a n i z a c j i k o m u n i s t y c z n e j j e s z c z e 4 0 0 0 0 0 r u b l i w zocie. Konieczno ustanowienia f u n d u s z u Z i n o w i e w wyjani t y m , e potrzeb u j e n a t y c h m i a s t 100 0 0 0 r u b l i n a agitacj w r d o n i e r z y j a p o s k i c h " k i c h p r z y w d c w d u o wczeniej, jeszcze u s c h y k u X I X w i e k u . W s t y c z n i u 1892 r o k u m o d y U l j a n o w zosta p o m o c n i k i e m o b r o c y sdowego, A N . C h a r d i n a , ale prac t w y k o n y w a t y l k o p r z e z 1 8 m i e s i c y . W y s t p o w a j a k o a d w o k a t w k i l k u s p r a w a c h , g w n i e o d r o b n e kradziee, c o , j a k s a m p r z y z n a w a , n i e p r z y n o s i o m u w i e l k i c h d o c h o d w , g d y w n o s z o n e o p a t y l e d w i e starczay n a p o k r y c i e k o s z t w p r o c e s u . G d y zacza si r e w o l u c j a , L e n i n m i a 4 7 lat, b y d o j r z a y m c z o w i e k i e m , k t r y prac z a r o b k o w para si w s w o i m y c i u n a j w y e j p t o r a r o k u . C o r o b i przez w s z y s t k i e pozostae lata? N a s u w a si w r a e n i e , j a k b y n a p r z e k r m a terialistycznej f i l o z o f i i h i s t o r i i " , p r o b l e m y d n i a c o d z i e n n e g o i p r z y z i e m n e s p r a w y b y t o w e n i e m i a y w j e g o p r z y p a d k u n a j m n i e j s z e g o znaczenia w p o r w n a n i u z d o n i o s y m i z a g a d n i e n i a m i r e w o l u c j i , k t r y m i z a j m o w a a si k i e r o w a n a p r z e z e p a r tia. J a k o p i e r w s z y p o d n i s t d r a l i w k w e s t i e m i g r a c y j n y h i s t o r y k , d a w n y b o l s z e w i k , znajcy L e n i n a osobicie N i k o a j W a l e n t i n o w , k t r y o p u b l i k o w a n e przez siebie w n i o s k i opar na w i e l o l e t n i c h , skrupulatnych badaniach. P o m i e r c i I l j i N i k o a j e w i c z a U l j a n o w a j e g o o n i e , j a k o w d o w i e p o r a d c y stanu i kawalerze O r d e r u Stanisawa Pierwszej Klasy, p r z y z n a n o rent w y s o k o c i 100 r u b l i m i e s i c z n i e . D l a p o r w n a n i a , o s i e m r u b l i m i e s i c z n i e , k t r e W a d i m i r U l j a n o w o t r z y m y w a od pastwa na zesaniu w Szuszenskiem, wystarczao mu na wynajcie mieszkania, w y y w i e n i e i pranie
1 1 9 1 1 8

. Skon-

no d o u t r z y m y w a n i a w t a j e m n i c y s p r a w f i n a n s o w y c h p o j a w i a si u b o l s z e w i c -

. C z y caa r o d z i n a U l j a n o w w m o g a

y z n i e z e j j a k n a o w e czasy r e n t y m a t k i , u c z y si, p o d r o w a , w y j e d a z a granic? Sama w d o w a o d b y a t r z y z a g r a n i c z n e w o j a e , w t y m d w a r a z e m z c r k M a r i : d o S z w a j c a r i i , F r a n c j i i S z w e c j i . M a r i a j e d z i a z a g r a n i c pi r a z y , czasami n a d u s z y o k r e s . Starsza c r k a A n n a te czsto o d w i e d z a a E u r o p , a w N i e m c z e c h i w e F r a n c j i s p d z i a p r a w i e d w a lata. B i l e t y , h o t e l e , w y y w i e n i e , z a k u p y i n i e p r z e w i d z i a n e w y d a t k i , k t r y c h n i e s p o s b u n i k n podczas d u g i c h p o d r y , w y m a g a y n i e m a y c h r o d k w , znacznie przewyszajcych wysoko renty. A n n a i M a r i a , a take o n a L e n i n a p o d k r e l a y p r z y r n y c h o k a z j a c h , e r o d z i n a y a z r e n t y m a t k i i o s z c z d n o c i ojca. R z e c z y w i s t o j e d n a k p r z e d s t a w i a a si n i e c o i n a c z e j , c o p r z y z n a a r w n i e sama K r u p s k a : Pisz o naszym yciu, e byo pene wyrzecze. To nieprawda. N i g d y nie zdarzao si tak, e nie mielimy za co kupi chleba. C z y tak wanie yli towarzysze na e m i gracji? C i , ktrzy przez dwa lata nie m o g l i znale pracy i nie dostawali adnych pienidzy z Rosji, rzeczywicie godowali. Z n a m i tak nie byo. Jednak ylimy skromnie, to prawda .
120

A n i w R o s j i , a n i n a z e s a n i u , a n i z a granic L e n i n n i e m g uskara si n a ndz. U t r z y m y w a si z p i e n i d z y m a t k i , p a r t y j n e j p e n s j i " , d a r o w i z n n a j r n i e j s z y c h

d o b r o c z y c w , a czasami, cho rzadziej, z h o n o r a r i w za a r t y k u y , ktre nie m i a y j e d n a k szansy n a k o m e r c y j n y sukces. J e g o m a t k a o d z i e d z i c z y a te cz m a j t k u w K o k u s z k i n i e , g d z i e , z a z g o d sistr, g o s p o d a r o w a a n i e j a k a A n n a A l e k s a n d r o w n a W i e r i e t i e n n i k o w a , r e g u l a r n i e pacc m a t c e L e n i n a czynsz d z i e r a w n y . Stan r o d z i n n y c h f i n a n s w p o p r a w i si p o s p r z e d a y m a j t k u . W l u t y m 1889 r o k u m a t ka L e n i n a nabya posiado A a k a j e w k a w g u b e r n i samarskiej. W transakcji p o redniczy M . Jelizarow, przyszy m M a r i i Iljinicznej. Z a 7500 r u b l i rodzina zyskaa p o n a d 8 0 h e k t a r w z i e m i , w w i k s z o c i n i e n a d a j c e j si p o d u p r a w . Z a m i e r z a l i p r o w a d z i t u g o s p o d a r s t w o , liczc p r z e d e w s z y s t k i m n a W a d i m i r a p i e r w s z e g o r o k u k u p i l i t r o c h b y d a , zasiali p s z e n i c , g r y k i s o n e c z n i k i . L e c z m o d e m u W a d i m i r o w i szybko o b r z y d a rola zarzdzajcego" m a j t k i e m i , j a k pisa N i k o a j W a l e n t i n o w , zacz p r o w a d z i ycie m o n e g o p a n a " n a w a k a c j a c h . P r z e s i a d y w a w alei l i p o w e j , p r z y g o t o w y w a si d o e g z a m i n w n a U n i w e r s y t e t P e t e r s b u r s k i , s t u d i o w a m a r k s i z m . W t e d y te napisa s w j p i e r w s z y a r t y k u , z a t y t u o w a n y Nowe prdy ekonomiczne w yciu wsi . W a r t y k u l e p r z e d s t a w i r n e f o r ni

m y eksploatacji c h o p w i z i e m i , k r y t y k u j c w i e l e p r z e j a w w w i e j s k i e g o k a p i t a l i z m u , j a k c h o b y l i c h w , d z i e r a w , r o d z c e si k u a c t w o " i p o w s t a w a n i e n o w y c h sprzecznoci. G d y j e d n a k eksperyment z s a m o d z i e l n y m g o s p o d a r o w a n i e m U l j a nowa nie wypali, rodzina wydzierawia ziemi niejakiemu K r u s z w i c o w i , ktry p r z e z k i l k a n a c i e lat p a c i U l j a n o w o m c z y n s z , p o w i k s z a j c t y m s a m y m i c h d o chody. M o g a by jeszcze j e d n a przyczyna oddania m a j t k u w dzieraw. C h o p i na P o w o u byli bardzo biedni i Aakajewka nie stanowia p o d t y m wzgldem wyjtk u . G o s p o d a r o w a n i e p o r d skrajnej ndzy w y w o y w a o zapewne u pocztkujcego m a r k s i s t y p o c z u c i e m o r a l n e g o d y s k o m f o r t u , t y m b a r d z i e j e s a m p o d a s w o i c h ssiadw d o sdu z a w y p a s b y d a n a z i e m i U l j a n o w w . N i e p r z e s z k a d z a o t o r o d z i n i e przyjeda do m a j t k u na wakacje, p r z y p o m i n a K r u s z w i c o w i o j e g o p o w i n n o c i a c h i r e g u l a r n i e o d b i e r a c z y n s z . W k o c u z d e c y d o w a l i si sprzeda m a j t e k , a z u m o w y sprzeday, k t r w i m i e n i u m a t k i s p o r z d z i W a d i m i r , w y n i k a , e n a s t p i o t o w l i p c u 1893 r o k u , n a b y w c za b y n i e j a k i S.R. D a n n e n b e r g
1 2 2

M a r i a Aleksandrowna uznaa w i d o c z n i e , e w y g o d n i e j bdzie trzyma pienidze w b a n k u i y z p r o c e n t w . J a k d o t d , n i k t w r o d z i n i e n i e zarabia. W a d i m i r szybko zrezygnowa z praktyki prawniczej, a A n n a , D m i t r i j i M a r i a b y l i w i e c z n y m i s t u d e n t a m i i n i e spieszyli si z w y b o r e m d l a siebie zajcia. J a k pisa W a l e n t i n o w : pienidze, zoone w banku i zamienione na pastwowe obligacje, wraz z rent M a r i i U l j a n o w e j t w o r z y y swoisty fundusz r o d z i n n y " , k t r y m oszczdna matka Lenina rozporzdzaa umiejtnie przez wiele lat. Z funduszu czerpali wszyscy (...). Z pewnoci nie by to w i e l k i majtek, ale przez duszy czas zupenie wystarczajcy(...)
123

W k a d y m razie w y s t a r c z a j c y d l a L e n i n a , k t r y pisa d o m a t k i z G e n e w y : M i a e m nadziej, e przyjedzie Maniasza (...), ale jako dugo nie moe si zdecydowa. D o b r z e by b y o , gdyby przyjechaa w drugiej p o o w i e padziernika,

wybralibymy si wsplnie do W o c h (...). A moe M i t i a te by przyjecha? Tak, zapro i jego, wspaniale si razem zabawimy (...) .
124

T e g o r o d z a j u n i e z a l e n o m a t e r i a l n a m u s i a a odegra i s t o t n r o l w r o z w o j u i n t e l e k t u a l n y m L e n i n a , k t r y m g d o w o l n i e rozporzdza s w o i m czasem i decyd o w a , g d z i e c h c i a b y m i e s z k a , d o k d p o j e c h a , c z y m si w d a n e j c h w i l i z a j m o wa. G d y b y naprawd w i d ycie proletariusza", j a k pragnliby tego n i e k t r z y autorzy, to j e g o pozycja w r d l i d e r w rosyjskiej socjaldemokracji byaby o w i e l e m n i e j znaczca. N i e m i a b y czasu n a samoksztacenie, prac literack a n i w e w n t r z partyjne rozgrywki. P o klsce r e w o l u c j i 1905 r o k u , k i e d y t o s o c j a l d e m o k r a c i - a w r d n i c h r w n i e L e n i n - m u s i e l i p o n o w n i e u d a si n a e m i g r a c j , w a n y m r d e m u t r z y m a n i a U l j a n o w a i K r u p s k i e j staa si kasa p a r t y j n a . O f i c j a l n e d o k u m e n t y m i l c z n a t e n t e m a t , lecz i s t n i e n i e o w e g o r d a p o t w i e r d z i s a m L e n i n w s w o i m licie d o m a t k i z 1908 r o k u : N a d a l o t r z y m u j p e n s j , o k t r e j m w i e m C i w S z t o k h o l mie"
1 2 5

. W obszernej korespondencji, jak L e n i n p r o w a d z i z matk i z siostrami,

k w e s t i e f i n a n s o w e p o j a w i a j si zreszt n i e m a l bez p r z e r w y : p i e n i d z e d o s t a e m " , za p i e n i d z e b a r d z o d z i k u j " , c o d o p i e n i d z y - p r o s z p r z y s a m i j e j a k n a j szybciej" - i tak dalej

1 2 6

D r u g i m , i t o z n a c z n i e b a r d z i e j h o j n y m , r d e m d o c h o d w b y a , j a k o si r z e k o , partia. S o c j a l d e m o k r a t y c z n a Partia R o b o t n i c z a R o s j i ( S D P R R ) , z a o o n a przez garstk d z i a a c z y r e p r e z e n t u j c y c h r n e n i e l e g a l n e o r g a n i z a c j e , p o w s t a a w 1898 r o k u , k i e d y t o o d b y si j e j p i e r w s z y , d o s y b u r z l i w y , z j a z d . N i e b a w e m zostaa r o z b i t a p r z e z p o l i c j , ale n a z w a p r z e t r w a a , i g d y b y t y l k o znalaz si k t o z d o l n y d o p o c i g n i c i a z a sob r e w o l u c y j n i e n a s t r o j o n y c h r o b o t n i k w i i n t e l e k t u a l i s t w , m g b y p o s u y si n i j a k s z t a n d a r e m . W l u t y m 1900 r o k u L e n i n , k t r e m u m i n w a n i e t e r m i n zesania, w y j e c h a d o E u r o p y Z a c h o d n i e j , z a o y gazet I s k r a " i zacz w e r b o w a sobie w s p p r a c o w n i k w . W y s y a i c h z p o w r o t e m d o R o s j i , g d z i e m i e l i k o l p o r t o w a I s k r " o r a z zabiega o p o p a r c i e t a m t e j s z y c h s o c j a l d e m o kratw. N a p o c z t k u r o k u 1903 L e n i n i j e g o t o w a r z y s z e p o c z u l i si j u n a t y l e s i l n i , b y z w o a n o w y zjazd p a r t i i , d l a z a c h o w a n i a c i g o c i n a z w a n y d r u g i m . R o z p o c z si w B r u k s e l i , lecz w k r t c e o b r a d y p r z e n i e s i o n o d o L o n d y n u , g d z i e u c z e s t n i k o m m n i e j d a w a a si w e z n a k i rosyjska t a j n a p o l i c j a . D r u g i Z j a z d , zamiast s k o n s o l i d o w a s i y p a r t i i , z a k o c z y si r o z a m e m n a z w o l e n n i k w i p r z e c i w n i k w L e n i n a , czyli bolszewikw (wikszociowcw) i mienszewikw (mniejszociowcw). N o w e nazwy byy w y n i k i e m jednego gosowania, ktre zapewnio L e n i n o w i nieznaczn wikszo. Bolszewicy powicili wiele uwagi tworzeniu wasnego funduszu. By on p o trzebny L e n i n o w i d o opacania tak z w a n y c h z a w o d o w y c h r e w o l u c j o n i s t w " , o r ganizowania spotka i zjazdw, prowadzenia dziaalnoci wydawniczej i finansow a n i a agitacji w R o s j i . Z a w o d o w i r e w o l u c j o n i c i " z d a w a l i s o b i e , rzecz j a s n a , spraw z istnienia o w e g o f u n d u s z u , k t r y m w g w n e j m i e r z e rozporzdza sam

L e n i n j a k o przywdca bolszewickiego skrzyda partii, j e g o c z o o w y ideolog i organ i z a t o r . L e w T r o c k i , bdcy w w c z a s w b a r d z o z y c h s t o s u n k a c h z L e n i n e m , pisa w l i p c u 1909 r o k u d o s w e g o szwagra, a z a r a z e m m a z a u f a n i a L e n i n a , L w a K a mieniewa: Drogi Waszego graficznie. wiec (...). K a m i e n i e w pozostawi L e n i n o w i decyzj, czy naley udzieli T r o c k i e m u wsparcia finansowego, nic j e d n a k nie wskazuje na to, e pienidze w y s a n o
1 2 7

Lwie

Borysowiczu! Musicie w

Zwracam wydoby tragicznej

si

do

Was

z prob, rub. nie za

ktra bd

nie

wzbudzi teleczeropisywa:

zachwytu.

spod ziemi sytuacji,

100 ktrej

i przesa kwiecie,

mi je maj,

Znalelimy si

teraz

wystarczy powiedzie,

e jestemy

winni

sklepikarzowi

Z d a r z a o si, i b o l s z e w i c y m i e l i d o s w o j e j d y s p o z y c j i z n a c z n e r o d k i , u z y s k a n e d r o g legaln b d n i e l e g a l n . C z p i e n i d z y p o c h o d z i a z R o s j i o d t a m t e j szych k o m i t e t w partii, ktre zbieray je od swoich c z o n k w i sympatykw: w p r z e d e d n i u r e w o l u c j i 1905 r o k u s k a d k i p a c i o p r a w d o p o d o b n i e o k o o 1 0 0 0 0 czonkw. B y y bolszewik, A . D . Nagowski, wspomina w swoich pamitnikach, e l a t e m 1905 r o k u zosta w y s a n y z K a z a n i a d o G e n e w y , b y przekaza L e n i n o w i 20 000 r u b l i i odebra od niego i n s t r u k c j e
128

. T a k due s u m y zdobywano j u w nie-

c o m n i e j u c z c i w y sposb. P o r e w o l u c j i sam L e n i n m w i o t y m w p r o s t : Stary b o l s z e w i k m i a racj, k i e d y w y j a n i a K o z a k o w i , n a c z y m p o l e g a b o l s z e w i z m . N a p y t a n i e K o z a k a : C z y t o p r a w d a , e w y , b o l s z e w i c y , grabicie?, o d p a r : T a k , g r a b i m y zagrabione"

129

N a I V ( Z j e d n o c z e n i o w y m ) Z j e d z i e S D P R R w 1906 r o k u w y b u c h p o m i d z y b o l s z e w i k a m i a m i e n s z e w i k a m i g w a t o w n y spr o t o , czy stosowanie m e t o d e k s p r o p r i a c y j n y c h " w interesie r e w o l u c j i jest dopuszczalne. B o l s z e w i c y t w i e r d z i l i , e tak, zalecajc o r g a n i z o w a n i e z b r o j n y c h n a p a d w n a b a n k i w c e l u z d o b y c i a p i e n i d z y . M i e n s z e w i c y z d e c y d o w a n i e si t e m u s p r z e c i w i l i i p r z e f o r s o w a l i w tej sprawie wasn rezolucj. M i m o to napady r a b u n k o w e t r w a y nadal, za wiedz i z g o d L e n i n a . K r u p s k a , d o b r z e z o r i e n t o w a n a w k w e s t i i t a j n y c h o p e r a c j i " , pisaa o t w a r c i e : (...) b o l s z e w i c y u w a a l i , e p r z e j m o w a n i e c a r s k i c h p i e n i d z y j e s t d o puszczalne, i stosowali ekspropriacj"
130

. Bandycki proceder prowadzili bolszewi-

cy I o s i f D u g a s z w i l i (Stalin) i S i e m i o n T e r - P e t r o s j a n ( K a m o ) . Caoci operacji zdobywania pienidzy kierowa inynier elektryk Leonid Krasin. N a j w i k s z a akcja e k s p r o p r i a c y j n a " m i a a m i e j s c e w s a m o p o u d n i e 2 6 l i p c a 1907 r o k u n a P l a c u E r y w a s k i m w T y f l i s i e ( T b i l i s i ) , w G r u z j i . K i e d y n a plac w j e chay d w a p o w o z y pocztowe, wiozce pienidze do b a n k u , mczyzna w oficers k i m p a s z c z u w y s i a d z e stojcej p r z y k r a w n i k u d o r o k i i zacz w y d a w a r o z kazy. J a k s p o d z i e m i p o j a w i l i si e k s p r o p r i a t o r z y " , rzucajc b o m b y i o t w i e r a j c o g i e z r e w o l w e r w . T r z y o s o b y z g i n y , w i e l e o d n i o s o r a n y . T o r b y , zawierajce 3 4 0 0 0 0 r u b l i , w r z u c o n o d o d o r o k i i w c i g u k i l k u m i n u t plac o p u s t o s z a
131

W rce b o l s z e w i k w w p a d y b a n k n o t y o w y s o k i c h n o m i n a a c h , n i e u d a o si i c h w y m i e n i a do rewolucji. Jak wspominaa Krupska, kilka osb, ktre usioway to

zrobi, aresztowano*. W Sztokholmie w p a d otysz [Straujan - D . W . ] - czonek g r u p y z u r y c h s k i e j , w M o n a c h i u m - O l g a R a w i c z z g r u p y g e n e w s k i e j , a take Bog dasarian i C h o d a m i r i a n , k t r z y n i e d a w n o w r c i l i z R o s j i . W samej G e n e w i e Siemaszko. Szwajcarzy b y l i miertelnie wystraszeni. M w i l i t y l k o o rosyjskich ekspropriatorach (...)"
132

. N a p a d w T y f l i s i e b y z pewnoci najbardziej spektaku-

l a r n akcj, p r z e p r o w a d z o n p r z e z r a d y k a l n e s k r z y d o S D P R R , ale b y n a j m n i e j n i e jedyn. D u e s u m y pienidzy zrabowano w B a k u z pokadu parowca M i k o a j I", o k r a d a n o u r z d y p o c z t o w e i kasy k o l e j o w e . O f i c j a l n i e B o l s z e w i c k i e C e n t r u m n i e m i a o z t y m n i c w s p l n e g o , lecz z a p o r e d n i c t w e m t a k i c h l u d z i j a k D u g a s z w i l i i T e r - P e t r o s j a n cz u p w trafiaa za granic, zasilajc kas b o l s z e w i k w terze pensji p a r t y j n y c h " s w o i m n a j b l i s z y m w s p p r a c o w n i k o m
1 3 4 1 3 3

. Dziki

t e m u L e n i n m g wypaca niewielkie s u m y - od 200 do 600 f r a n k w - w charak. W leninowskich archiwach spoczywa wiele nieopublikowanych d o k u m e n t w , dotyczcych finansowej strony dziaalnoci partii, niektre z n i c h wymagaj s k r u pulatnego rozszyfrowania. Jedna rzecz nie ulega j e d n a k k w e s t i i : nad b o l s z e w i c k i m i p i e n i d z m i piecz s p r a w o w a L e n i n . N a u c z y si n i m i d y s p o n o w a , o c z y m wiadcz l i c z n e z a c h o w a n e r a c h u n k i , p o k w i t o w a n i a i s z c z e g o w e l i s t y w y d a t k w , z u w z g l d n i e n i e m n a w e t b a r d z o d r o b n y c h s u m . Z a c h o w a si n a p r z y k a d j e g o b u d e t p r y w a t n y " z a o k r e s o d 3 l i p c a 1 9 0 1 r o k u d o 1 m a r c a 1902 r o k u , z e s t a w i o ny na 13 k a r t k a c h
1 3 5

. W jego korespondencji z rodzin i z najbliszymi z n a j o m y m i

t e m a t p i e n i d z y p o w r a c a b a r d z o czsto. H o n o r a r i a z a a r t y k u y i b r o s z u r y s t a n o w i y n a d e r z n i k o m cz d o c h o d w L e n i n a , p o n i e w a j e g o p i s m a n i k o g o w a c i w i e n i e i n t e r e s o w a y . U t r z y m y w a si d z i k i r o d z i n i e i p a r t y j n y m z a s t r z y k o m " , k w o t o m w p a c a n y m przez bogatych sympatykw. F o r m a l n i e L e n i n t r z y m a si z daleka o d e k s p r o p r i a c j i " , j a k w w i e l u i n n y c h s w o i c h p r z e d s i w z i c i a c h , take i t u w o l a p o z o s t a w a z a k u l i s a m i . L e c z j e g o p r z e m w i e n i a , p u b l i k o w a n e w w y c h o d z c y m o d 1906 r o k u t y g o d n i k u P r o l e t a r i j " oraz w i n n y c h gazetach r e w o l u c y j n y c h , w s k a z u j n a b a r d z i e j w y w a o n y " s t o s u n e k d o e k s w " n i t y l k o p r o s t y zakaz. Sze m i e s i c y p o I V Z j e d z i e , k t r y z a b r o n i d z i a a p a r t y z a n c k i c h " , L e n i n pisa n a p r z y k a d : K i e d y s u c h a m s o c j a l d e m o k r a t w , powtarzajcych z d u m i samozadowoleniem: nie jestemy anarchistami, nie j e stemy zodziejami i rabusiami, jestemy p o n a d to, o d r z u c a m y w o j n partyzanck - w w c z a s zadaj sobie p y t a n i e , c z y c i l u d z i e w i e d z , c o m w i "
1 3 6

. N i e c o wczeniej

p o d k r e l a , e g r u p y b o j o w e m u s z dziaa, ale z j a k n a j m n i e j s z y m z a g r o e n i e m dla bezpieczestwa osobistego z w y k y c h o b y w a t e l i , n a t o m i a s t z j a k n a j w i k s z y m z a g r o e n i e m dla bezpieczestwa osobistego szpiegw, a k t y w n y c h czarnosecicw, p r z e d s t a w i c i e l i w a d z , p o l i c j i , w o j s k a , f l o t y i t a k dalej ( . . . ) "
137

W 1911 r o k u L e n i n s p o t k a si w P a r y u z K a m o . T e r r o r y s t a siedzia w salonie U l j a n o w w , j a d migday i szczegowo opowiada, j a k aresztowano go w Berlinie

* Aresztowany zosta! wtedy take Maksym Litwinow, pniejszy ludowy komisarz spraw zagranicznych (przyp. tum.).

w 1907 r o k u z a p r b p r z e r z u t u b r o n i i m a t e r i a w w y b u c h o w y c h . S p d z i p o t e m c z t e r y lata w w i z i e n i u n i e m i e c k i m , s y m u l u j c c h o r o b u m y s o w . K r u p s k a w s p o m i n a a , e I l j i c z s u c h a i b a r d z o m u b y o al t e g o d z i e l n e g o , n a i w n e g o j a k d z i e c k o c z o w i e k a o g o r c y m s e r c u , g o t o w e g o d o w s z e l k i c h p o w i c e (...). Podczas w o j n y d o m o w e j K a m o znalaz si w s w o i m y w i o l e i z n w d o k o n y w a c u d w odwagi"

1 3 8

K a m o o c z y w i c i e n i e z d a w a sobie s p r a w y , e o n i j e m u p o d o b n i b y l i p o p r o s t u l e p y m n a r z d z i e m w r k a c h B o l s z e w i c k i e g o C e n t r u m , k t r e zawsze p o t r z e b o w a o p i e n i d z y n a cele r e w o l u c j i " , n i e z a l e n i e o d t e g o , j a k i m i r o d k a m i zostay z d o b y t e . D l a t e g o te utarte p r z e k o n a n i e o zasadniczej r n i c y p o g l d w b o l s z e w i k w i eserowcw na kwesti stosowania p r z e m o c y i t e r r o r u i n d y w i d u a l nego wymaga niewielkiej korekty. Bolszewicy myleli globalnie, z ich p u n k t u w i d z e n i a p r z e m o c i e k s y " s t a n o w i y cz s z e r o k i e g o w a c h l a r z a m e t o d , p o k t r e sigano, j e e l i w y m a g a a t e g o sytuacja. W y d a j e si, e w p r z e d r e w o l u c y j n y m o k r e sie i c h d z i a a l n o c i w a n i e e k s p r o p r i a c j e b y y p o d s t a w o w y m s p o s o b e m u z u p e n i a n i a p a r t y j n y c h f u n d u s z y , n a d k t r y m i piecz s p r a w o w a l i w y z n a c z e n i p r z e z L e nina ludzie: Krasin, Bogdanow, Kamieniew, Z i n o w i e w , Hanecki i paru innych. D z i k i t e m u p i e n i d z e w y s y a n e s y n o w i p r z e z m a t k a d o j e j m i e r c i w 1910 r o k u m o g y b y r e g u l a r n i e u z u p e n i a n e p a r t y j n p e n s j " , n i e z b y t w y s o k , lecz nieodbiegajc o d redniej pacy europejskiego r o b o t n i k a . W e d u g W a l e n t i n o w a , n a j w y s z a pensja, w y p a c a n a w t y m czasie b o l s z e w i c k i m p r z y w d c o m , n i e p r z e kraczaa 3 5 0 f r a n k w s z w a j c a r s k i c h m i e s i c z n i e
139

W a n y m r d e m p i e n i d z y z a r w n o n a d z i a a l n o p a r t y j n , j a k i n a osobiste p o t r z e b y L e n i n a b y y te d a r o w i z n y o s b p r y w a t n y c h . N a p o c z t k u X X stulecia rosyjscy s o c j a l d e m o k r a c i , p o d o b n i e j a k l i b e r a o w i e , cieszyli si u m i a r k o w a n s y m pati n i e t y l k o w k r g a c h p o s t p o w e j i n t e l i g e n c j i , ale take w r d czci p r z e m y s o w c w , pokadajcych w r u c h u r e w o l u c y j n y m nadzieje na likwidacj w i e l u uciliwych przeytkw autokratycznej m o n a r c h i i . Tendencja o w a przybieraa n i e k i e d y n a d e r d z i w a c z n e f o r m y , czego j a s k r a w y m p r z y k a d e m m o e b y t a k z w a n a afera S c h m i d t a " . N i e k t r e aspekty tej s p r a w y pozostaj niejasne d o d z i s i a j , p o n i e w a w s z y s t k i e o d n o n e d o k u m e n t y p r z e z w i e l e d z i e s i t k w lat s p o c z y w a y w t a j n y c h archiwach. Do oficjalnej wersji weszo j e d y n i e to, co wiadczyo na korzy bolszewikw. Jak uja to Nadieda Krupska, zdobyte t drog fundusze zapewni y p a r t i i t r w a baz m a t e r i a l n "
140

M o s k i e w s k i m i l i o n e r Swwa M o r o z o w b y gow licznej, szeroko znanej w R o s j i r o d z i n y k u p i e c k i e j . O n s a m oraz j e g o k r e w n i s y n l i z e s k o n n o c i d o r o z t a c z a n i a p a t r o n a t u n a d rosyjsk k u l t u r i r n y m i f o r m a m i d z i a a l n o c i s p o e c z n e j . W u j S a w w y z pasj k o l e k c j o n o w a c e r a m i k , i n n y M o r o z o w - I w a n p o s i a d a u n i k a l n e z b i o r y r o s y j s k i e g o i z a g r a n i c z n e g o m a l a r s t w a ; o b i e k o l e k c j e sta y si z czasem w a s n o c i p a s t w a . Z a p i e n i d z e M o r o z o w w b u d o w a n o szpitale, o r g a n i z o w a n o k u r s y d l a a n a l f a b e t w ; a k t o r z y scen r o s y j s k i c h te k o r z y s t a l i z i c h m a t e r i a l n e g o w s p a r c i a . Z n a n a l i b e r a l n a gazeta R u s s k i j e W i e d o m o s t i " p r z e z w i e l e

lat m o g a l i c z y n a h o j n o S a w w y M o r o z o w a . N a p o c z t k u X X w i e k u w k u p i e c i p r z e m y s o w i e c p o d w p y w e m M a k s y m a G o r k i e g o p o c z y n i , z d a w a o b y si, n a d e r l e k k o m y l n e k r o k i : zacz dawa p i e n i d z e b o l s z e w i k o m n a w y d a w a n i e I s k r y " i w s p o m a g a o r g a n i z a c j e s o c j a l d e m o k r a t y c z n e . P o w o d o w a y n i m , j a k m o n a sd z i , m o t y w y n i e t y l e s p o e c z n e , ile raczej r e l i g i j n e , wyraajce si w p o t r z e b i e w s p i e r a n i a n i e t y l k o k u l t u r y , lecz take u b o g i c h i p o k r z y w d z o n y c h . M o r o z o w , czowiek o bardzo zoonej osobowoci i pogmatwanej, chwiejnej k o n s t r u k c j i psychicznej, y w cigym strachu przed chorob u m y s o w . Strach t e n w z i w k o c u n a d n i m g r i w 1905 r o k u , w C a n n e s , z a p e w n e p o d w p y w e m gbokiej depresji, Sawwa M o r o z o w p o p e n i s a m o b j s t w o . Z g o d n i e z ostatni w o l m i l i o n e r a cz j e g o p i e n i d z y - 1 0 0 0 0 0 r u b l i w e d u g n i e k t r y c h r d e - z a p o r e d n i c t w e m G o r k i e g o zostaa p r z e k a z a n a b o l s z e w i k o m . S i o s t r z e n i e c S a w w y M o r o z o w a , N i k o a j P a w o w i c z S c h m i d t , posiada w M o s k w i e w i e l k f a b r y k m e b l i i r w n i e w s p i e r a s o c j a l d e m o k r a t w . W g r u d n i u 1905 r o k u , podczas z b r o j n e g o p o w s t a n i a w M o s k w i e , zosta a r e s z t o w a n y z a u d z i e l a n i e p o m o c y b u n t o w n i k o m " , a w l u t y m 1907 r o k u , w w i e k u 2 3 lat, p o p e n i w w i z i e n i u s a m o b j s t w o . T r u d n o p o w i e d z i e , c o g o d o tego s k o n i o , t y m b a r d z i e j e n i e b a w e m m i a zosta w y p u s z c z o n y n a w o l n o z a p o r c z e n i e m r o d z i n y . T a k c z y i n a c z e j , S c h m i d t p o s t a n o w i przekaza cz s w o i c h p i e n i d z y n a cele r e w o l u c y j n e , n i e majc p r z y t y m n a m y l i w y c z n i e b o l s z e w i k w . Z g o d n i e z p r a w e m m a j t e k p o w i n i e n przypa j e g o d w m s i o s t r o m , J e k a t i e r i n i e i 1 6 - l e t n i e j J e l i z a w i e c i e , a take j e s z c z e m o d s z e m u b r a t u . J e d n a k e w t y m m o m e n c i e w k r o c z y l i n a scen dwaj m o d z i bolszewicy, N i k o a j Andrikanis i W i k t o r Taratuta, znajomi zmarego Nikoaja Pawowicza. J a k si w y d a j e , obaj m o d z i l u d z i e m i e l i z a zadanie d o o y w s z e l k i c h stara, aby m a j t e k S c h m i d t a t r a f i w rce p a r t i i . W y b r a l i r o m a n t y c z n d r o g : z a l o t y , k o n k u r y , m a e s t w o . Taratuta, ktrego L e n i n zna osobicie, i j e g o towarzysz d o s k o nale o d e g r a l i s w o j e r o l e u w o d z i c i e l i , zwaszcza e o b i e p a n n y u r z e k a t a j e m n i c z a aura p r z y g o t o w a do r e w o l u c j i " w Rosji. W 1909 r o k u d w i e m o d e p a r y z j e c h a y d o Parya. T y m c z a s e m j e d n a k A n d r i k a n i s z d y si j u r o z m y l i i o d m w i p r z e k a z a n i a p a r t i i p i e n i d z y , k t r y c h o d n i e g o d a n o . L e n i n s t w i e r d z a (tekst w a r c h i w u m n a p i s a n y zosta r k I n e s s y A r m a n d ) , e " j e d n a z sistr, J e k a t i e r i n a S c h m i d t ( p o l u b i o n a p a n u A n d r i k a n i s o w i ) , zakwestionowaa prawa bolszewikw do pienidzy. K o n f l i k t rozwizano p o l u b o w n i e w P a r y u w 1908 r o k u p r z y u d z i a l e c z o n k w P a r t i i S o c j a l i s t w R e w o l u c j o n i s t w (...). Z a p a d o p o s t a n o w i e n i e o p r z e k a z a n i u p i e n i d z y S c h m i d t a b o l s z e w i kom"
1 4 1

. J e d n a k e A n d r i k a n i s z g o d z i si o d d a t y l k o n i e w i e l k cz m a j t k u ,

a kiedy zagroono mu sdem p a r t y j n y m , po prostu wystpi z partii. Bolszewicy m u s i e l i z a d o w o l i si o k r u c h a m i , k t r e A n d r i k a n i s ( o k r e l a n y p r z e z B o l s z e w i c k i e C e n t r u m k r y p t o n i m e m O s o b n i k Z ) a s k a w i e zechcia i m z o s t a w i

142

N a l e a o p o d j o d p o w i e d n i e k r o k i , aby n i e p r z e p a d take m a j t e k m o d s z e j siostry, ktra wci bya niepenoletnia i w ktrej i m i e n i u dziaa p e n o m o c n i k .

D w u d z i e s t e g o p i e r w s z e g o l u t e g o 1909 r o k u o d b y o si w P a r y u p o s i e d z e n i e B o l szewickiego C e n t r u m . W protokole, sporzdzonym przez Z i n o w i e w a , czytamy: W s t y c z n i u 1 9 0 8 r o k u J e l i z a w i e t a X . o z n a j m i a B o l s z e w i c k i e m u C e n t r u m (rozszerzona redakcja Proletarija"), e wypeniajc cile w o l s w e g o zmarego brata N., czuje si moralnie zobowizana do przekazania B.C. przypadajcej jej zgodnie z prawem poowy majtku brata. Na o w poow, ktr wedug prawa dziedziczy, skadaj si osiemdziesit trzy (83) akcje T-wa NN i okoo czterdzies t u s i e d m i u ( 4 7 ) t y s i c y rubli g o t w k . Podpisali: N. Lenin, Grigorij (Zinowiew), M a r a t ( W . Szancer), W. Siergiejew (Taratuta), M a k s i m o w (A. B o g d a n o w ) , J . Kamieniew. 2 1 l u t e g o , P a r y 1 9 0 9 r.
143

P o s t a n o w i o n o , e p i e n i d z e zostan p r z e k a z a n e p o s p r z e d a n i u a k c j i . W l i s t o padzie W i k t o r T a r a t u t a w r c i w r a z z o n d o Parya i w r c z y L e n i n o w i p o n a d 250 000 f r a n k w . Z d o k u m e n t w w y n i k a , e p o t e m bolszewicy o t r z y m a l i jeszcze p o n a d 5 0 0 0 0 0 f r a n k w w k i l k u m n i e j s z y c h r a t a c h . W a r c h i w u m z a c h o w a a si kopia owiadczenia L e n i n a : Z g o d n i e z decyzj i o b l i c z e n i e m k o m i s j i w y k o n a w czej B o l s z e w i c k i e g o C e n t r u m ( r o z s z e r z o n a redakcja P r o l e t a r i j a " ) n a p o s i e d z e n i u 1 1 s t y c z n i a 1909 r o k u , p r z y j e m o d J X . d w i e c i e s i e d e m d z i e s i t pi tysicy d z i e wiset osiemdziesit cztery (275 984) f r a n k i . 13.XI.09. N . L e n i n " Schmidt i W i k t o r Taratuta otrzymali pokwitowanie: M y , niej podpisani, dziaajcy w kwestii finansowej na podstawie penomocnictwa t o w . Wiszniewskiego, koczc spraw, prowadzon kolegialnie przez cae Bolszew i c k i e C e n t r u m , i przyjmujc pozosta cz pienidzy, bierzemy na siebie zobowizanie: odpowiada kolegialnie przed parti za dalszy los tych pienidzy. P o d p i sano: N . L e n i n , G . Z i n o w i e w
145 1 4 4

. Jelizawieta

N a t y m j e d n a k n i e u d a o si z a k o c z y s p r a w y " . P o k i l k u d a r e m n y c h p r bach zjednoczenia partii i doprowadzenia do k o m p r o m i s u p o m i d z y bolszewikam i a m i e n s z e w i k a m i , z i n i c j a t y w y t y c h o s t a t n i c h p o s t a w i o n a zostaa k w e s t i a p o czenia f u n d u s z y p a r t y j n y c h . P o j a w i a o si j e d n a k p y t a n i e , k t o m a s p r a w o w a piecz n a d r o d k a m i f i n a n s o w y m i , b y n a j m n i e j n i e o g r a n i c z a j c y m i si d o s c h e d y p o S c h m i d t c i e . W 1910 r o k u , p o d u g i c h i b u r z l i w y c h s p o r a c h , z d e c y d o w a n o w r e s z cie, e d e p o z y t a r i u s z a m i f u n d u s z y S D P R R b d z n a n i n i e m i e c c y s o c j a l d e m o k r a ci: Klara Z e t k i n , K a r l Kautsky i Franz M e h r i n g (wszyscy o n i w y r a z i l i zgod). W o b e c t e g o w i k s z a cz p i e n i d z y zostaa z o o n a w b a n k u n a i c h n a z w i s k a . N a d u s z m e t z j e d n o c z e n i e o k a z a o si j e d n a k f i k c j , a w p a r t i i , w e d u g u l u b i o n e g o w y r a e n i a L e n i n a , n a d a l t r w a n i e k o c z c y si s p r " . D e p o z y t a r i u s z e , k t r z y j a k o j e d y n i p o s i a d a l i p r a w o d y s p o n o w a n i a p i e n i d z m i , z n a l e l i si w t r u d n y m p o o e n i u r o z j e m c w , stajc si z a r a z e m p r z e d m i o t e m a t a k w z o b u s t r o n . L e n i n zada p r z e k a z a n i a p i e n i d z y z p o w r o t e m w rce B o l s z e w i c k i e g o C e n t r u m . J a k o p i e r w szy, 2 p a d z i e r n i k a 1 9 1 1 r o k u , o d p o w i e d z i a m u K a u t s k y : Towarzyszu U l j a n o w , Wasz list otrzymaem. O d p o w i e d dostaniecie, gdy tylko p o r o z u m i e m si z pani Z e t k i n i p. M e h r i n g i e m . Jak zapewne wiecie, zrzek si on

swojej f u n k c j i depozytariusza z p o w o d u choroby. W t y m stanie rzeczy depozytariusze nie mog podj adnej decyzji z uwagi na rozbieno o p i n i i . N i e j z n a j d u j e si p o s t s c r i p t u m : M o j a praca c i e r p i n a s k u t e k o g r o m n e j straty czasu i e n e r g i i , p o c h a n i a n y c h p r z e z t o b e z n a d z i e j n e p r z e d s i w z i c i e . D l a t e g o n i e j e s t e m w stanie p e n i d u e j s w o j e j f u n k c j i . Z p a r t y j n y m p o z d r o w i e n i e m , K . K a u t sky"
1 4 6

N i e o c z e k i w a n i e o d m w i a z w r o t u p i e n i d z y K l a r a Z e t k i n , u p i e r a j c si, e nale o n e d o caej p a r t i i . R o z p o c z y si d u g o t r w a e k t n i e z u d z i a e m p r a w n i k w , z w y m i a n rozwlekej korespondencji i zjadliwych u w a g p o d adresem d e p o z y t a r i u s z y . L e n i n pisa d o G i e o r g i j a S z k o w s k i e g o , wyjaniajc m u s t a n o w i s k o K l a r y Z e t k i n : M a d a m e t a k n a k a m a a w s w o j e j o d p o w i e d z i , e zapltaa si j e s z c z e bardziej (...)"
147

. W k o c u sprawa trafia do sdu. K r u p s k a , na polecenie L e n i n a ,

2 3 m a j a 1912 r o k u napisaa j e d e n z w i e l u l i s t w , d o r e p r e z e n t u j c e g o b o l s z e w i k w adwokata, niejakiego Duclosa: Szanowny Mj przekazaa zytariuszy, Narodowego na sum 24 r. 1912 m, Panu Panie! pan do Uljanow, wgldu 30 marek sumy. musia wyjecha 1911 7 lipca si u r. na kilka dni i List prosi od mnie, trzech filii abym depoBanku czeku nastpujce dokumenty 1911 obligacji. r.o (...).

datowany 455

czerwca datowane

Owiadczenie

dyrektora

w Paryu,

wysaniu

pani Zetkin

i 30 szwedzkich znajdujcej

Rezolucj

SDPRR ze stycznia N. Uljanowa .

148

w sprawie

pani Zetkin.

Z e t k i n b r o n i a si t w a r d o , z w o y w a a n a j r o z m a i t s z e z e b r a n i a , a przecigajcy si s p r p r z e r w a d o p i e r o w y b u c h I w o j n y w i a t o w e j . P i e n i d z e , o k t r y c h m o w a , s t a n o w i y j e d n a k m n i e j s z cz m a j t k u S c h m i d t a , podczas g d y w i k s z a p o z o s t a waa nadal w dyspozycji Bolszewickiego C e n t r u m , czyli faktycznie Lenina, r o z p o rzdzajcego f i n a n s a m i p a r t i i . W s i e r p n i u 1909 r o k u w y s a o n d o N a r o d o w e g o B a n k u D y s k o n t o w e g o w P a r y u polecenie sprzeday nalecych do niego papier w w a r t o c i o w y c h , i n f o r m u j c jednoczenie, e w y s t a w i A . L u b i m o w o w i czek na sum 25 000 f r a n k w
1 4 9

. W y n i k a std, e p r a w d z i w y m d e p o z y t a r i u s z e m " p i e -

nidzy p a r t y j n y c h b y sam L e n i n , a przebywajcy na emigracji r e w o l u c j o n i c i z n a j d o w a l i si w d u y m s t o p n i u w zalenoci f i n a n s o w e j o d l i d e r a b o l s z e w i k w . Mienszewicy, w peni wiadomi dwuznacznych podtekstw afery S c h m i d ta", p r b o w a l i nieraz przedstawi Taratut j a k o partyjnego sutenera", w t p l i w y n a w n i o s e k L e n i n a p r z y j t o r e z o l u c j , majc c h a r a k t e r p a r t y j n e g o o d p u s t u , s t w i e r dzajc, e t o , c o si stao, w n a j m n i e j s z y m s t o p n i u n i e p o d w a a z a u f a n i a B o l s z e w i c k i e g o C e n t r u m d o towarzysza W i k t o r a " szy si p e n y m z a u f a n i e m L e n i n a . Kas p a r t y j n zasilay p i e n i d z e p y n c e n i e t y l k o o d M o r o z o w a , S c h m i d t a i G o r k i e g o , ale take o d i n n y c h o f i a r o d a w c w . J e d n y m z n i c h b y A . I . J e r e m a s o w ,
1 5 0

m i m e t o d a m i zabezpieczajcego f i n a n s o w s t r o n d z i a a l n o c i L e n i n a . G d y T a r a t u t a zacz si skary, e j e s t a t a k o

. T a r a t u t a r w n i e p o r o k u 1917 c i e -

m o d y przedsibiorca z Syzrania w g u b e r n i symbirskiej, biorcy udzia w pracach t a m t e j s z y c h k e k r e w o l u c y j n y c h , z k t r y m i L e n i n z e t k n si jeszcze w m a j u 1890 roku

1 5 1

. P o 1 5 l a t a c h p r z y p o m n i a sobie o n i m i w 1904 r o k u w y s a d o n i e g o z G e 1 5 2

n e w y list z prob o p o m o c f i n a n s o w p r z y w y d a w a n i u w P a r y u bolszewickiej gazety W p i e r i o d " . B y l i te i n n i . S t o s u n k i L e n i n a z G o r k i m t o o s o b n y t e m a t , k t r y w tej ksice j e s z c z e si p o j a w i , teraz c h c i a b y m j e d y n i e p o d k r e l i , e w i e l k i r o s y j s k i p i s a r z , cieszcy si w i a t o w saw n a d u g o p r z e d r e w o l u c j , u d z i e l a b o l s z e w i k o m z n a c z nej p o m o c y materialnej. N i e przeszkadzao m u t o zajmowa w k r y t y c z n y c h m o m e n t a c h samodzielnego stanowiska, o c z y m wiadczy choby zbir j e g o a r t y k u w z lat 1 9 1 7 - 1 9 1 8 , u k a z u j c y c h si w j e g o w a s n e j gazecie N o w a j a y z "
1 5 3

L e n i n i G o r k i p r o w a d z i l i z e sob o b s z e r n k o r e s p o n d e n c j i t r u d n o znale c h o j e d e n l i s t L e n i n a , w k t r y m n i e s k a r y b y si n a t r u d n o c i f i n a n s o w e . P r o s i G o r k i e g o o r o d k i n a z w i k s z e n i e n a k a d u P r a w d y " , n a tak l u b i n n b o l s z e w i c k publikacj, i n f o r m o w a , e pienidzy nie m a " , e z p o w o d u w o j n y rozpaczliwie potrzebuje funduszy"
1 5 4

. G o r k i , k t r y suy bolszewikom zarwno s w o i m i pie-

n i d z m i , j a k i w p y w a m i , w l i s t o p a d z i e 1917 r o k u p o w i e d z i a o L e n i n i e : t o n i e w s z e c h m o c n y c z a r o w n i k , lecz w y r a c h o w a n y k u g l a r z , nieszczdzcy a n i h o n o r u , a n i ycia p r o l e t a r i a t u "

1 5 5

Jak w i d a , a u c h y l i l i m y zaledwie rbka t a j e m n i c f i n a n s o w y c h " L e n i n a , w d z b o l s z e w i k w n i e c i e r p i a z a granic z p o w o d u b r a k u p i e n i d z y , c h o zazwyczaj b y s k o n n y d r a m a t y z o w a t k w e s t i . W h i s t o r i o g r a f i i r a d z i e c k i e j czsto c y t o w a n o l i s t w y s a n y p r z e z n i e g o j e s i e n i 1916 r o k u z Z u r y c h u d o p r z e b y w a j c e g o w S z t o k h o l m i e Szlapnikowa: Co do m n i e , to potrzebuj g o t w k i . Inaczej przyjdzie chyba zemrze z g o d u ! ! D r o yzna piekielna, a y nie ma za co. Musisz wydrze pienidze sil od wydawcy K r o n i k i " [to jest G o r k i e g o ] , k t r y dosta moje dwie broszury (musi zapaci teraz, i to troch wicej!) (...). Jeli Ci si nie uda, to chyba nie przetrzymam, a m w i to zupenie powanie, zupenie, zupenie (...) .
156

B y m o e m i e r m a t k i L e n i n a w l i p c u 1916 r o k u , k t r e t o w y d a r z e n i e b a r d z o n i m wstrzsno, t u m a c z y d r a m a t y c z n y t o n tego listu. N a d a l przecie rozporzdza p a r t y j n kas, k t r a , c h o u s z c z u p l o n a , n i e w i e c i a p u s t k a m i . C o w i c e j , j e s z cze p r z e d w y b u c h e m w o j n y K r u p s k a o d z i e d z i c z y a t r o c h p i e n i d z y p o c i o t c e z N o w o c z e r k a s k a , siostry Lenina, A n n a i M a r i a , wci w y s y a y mu przekazy, i n a w e t p o p o w r o c i e d o R o s j i w k w i e t n i u 1917 r o k u L e n i n i K r u p s k a n i e p o z o s t a l i bez r o d k w d o ycia. T a k n a p r a w d , L e n i n o w i n i g d y n i e b r a k o w a o p i e n i d z y , a n i w R o s j i , a n i z a granic. M g d e c y d o w a , c z y zamieszka w B e r n i e , c z y w Z u r y c h u , m g p o d r o w a d o L o n d y n u , B e r l i n a l u b Parya, odwiedza G o r k i e g o n a C a p r i a l b o pisa d o A n n y : J e s t e m n a w a k a c j a c h w N i c e i . C u d o w n i e t u : s o c e , ciepo, sucho, p o u d n i o w e morze. Za kilka d n i wracam do Parya"
157

. N i e zazna

d o m w n o c l e g o w y c h i p o d d a s z y . P o p o w r o c i e d o Parya pisa w g r u d n i u 1908 r o k u d o A n n y : Z n a l e l i m y b a r d z o d o b r e m i e s z k a n i e , eleganckie i d r o g i e : 8 4 0

f r a n k w + p o d a t e k o k o o 6 0 f r a n k w , d l a k o n s j e r k i te m n i e j w i c e j t y l e z a r o k . W M o s k w i e w y p a d o b y t a n i e j (4 p o k o j e + k u c h n i a + s p i a r n i a , w o d a , gaz), ale tutaj wszystko d u o k o s z t u j e "

1 5 8

.
1 5 9

L e n i n bardzo d o k a d n i e p r o w a d z i r a c h u n k i i planowa w y d a t k i . Skrztnie zap i s y w a , ile w y d a n a j e d z e n i e , p r z e j a z d y , w a k a c j e w g r a c h i t d . Co ciekawe, w o z i z e sob t e s k r a w k i p a p i e r u , n i e m a j c e j u a d n e g o z n a c z e n i a , z k r a j u d o k r a j u , z miasta do miasta, a z a w d r o w a y razem z n i m na K r e m l , a stamtd do Centralnego A r c h i w u m Partii. L u b i z a j m o w a si s p r a w a m i f i n a n s o w y m i . W l i p c u 1921 r o k u z a r z d z i , b y 1878 s k r z y z c e n n y m i p r z e d m i o t a m i p r z e n i e s i o n o n a K r e m l
1 6 0

. By moe u w a -

a, e t a m b d b e z p i e c z n e . N a p o s i e d z e n i u cisego k i e r o w n i c t w a p a r t y j n e g o 1 5 p a d z i e r n i k a tego s a m e g o r o k u z d e c y d o w a n o , e bez z g o d y p o l i t b i u r a - c z y l i Lenina - nie w o l n o rozporzdza rezerwami z o t a

1 6 1

. L u b i spdza w a k a c j e w l u k -

s u s o w y c h k u r o r t a c h , czsto te chadza d o t e a t r u l u b d o k i n a . B y o t o c a k i e m n a t u r a l n e z a c h o w a n i e , zwaszcza d l a u r o d z o n e g o szlachcica", j a k s a m siebie n a z y w a , z u p e n i e w i c n i e p o t r z e b n i e t sfer ycia w o d z a o t a c z a n o tak t a j e m n i c . I n i e f i n a n s o w e szczegy d n i a c o d z i e n n e g o s tu n a j c i e k a w s z e . Pozostaje zagadk, w j a k i sposb c z o w i e k , k t r y t a k n a p r a w d n i g d y n i e p r a c o w a i n i e m i a n i c w s p l n e g o z klas r o b o t n i c z - p o d o b n i e zreszt j a k j e g o t o w a r z y s z e , S t a l i n i T r o c k i m g doj d o p r z e k o n a n i a , e- m a p r a w o d e c y d o w a o losie w i e l k i e g o n a r o d u i przeprowadza swj k r w a w y , nieludzki eksperyment.

CZ II

MISTRZ ZAKONU

Celem Lenina, do ktrego dy ze zdumiewajc konsekwencj, byo utworzenie silnej partii. Nikoaj Bierdiajew

a p r z e o m i e stuleci Rosja wkraczaa w okres g w a t o w n y c h zaburze. C h o p i

b u n t o w a l i si p r z e c i w k o u c i l i w e m u s y s t e m o w i , k t r y p r z y g n i a t a i c h p o -

d a t k a m i i p r z y c z y n i a si d o o g l n e g o w z r o s t u n d z y ; r o b o t n i c y coraz czciej u c i e k a l i si d o s t r a j k w , b y w y w a l c z y sobie lepsze w a r u n k i p r a c y i w z r o s t p a c , a take z a p r o t e s t o w a p r z e c i w k o b r u t a l n y m i n t e r w e n c j o m p o l i c j i ; s t u d e n c i d o m a g a l i si a u t o n o m i i dla uniwersytetw i s w o b d obywatelskich dla wszystkich; przedstawi-

ciele w o l n y c h z a w o d w - l e k a r z e , p r a w n i c y , n a u c z y c i e l e - coraz g o n i e j dali w p r o w a d z e n i a systemu przedstawicielskiego; mniejszoci narodowe na pograniczn y c h obszarach i m p e r i u m o r g a n i z o w a y r u c h y w y z w o l e c z e . W 1904 r o k u kraj u w i k a si w w o j n z J a p o n i o p a n o w a n i e n a d t e r y t o r i a m i c h i s k i m i w M a n d u r i i , o d l e g e j o d e u r o p e j s k i e j R o s j i o 9 0 0 0 k i l o m e t r w . D o p o o w y 1905 r o k u a r m i a rosyjska d o z n a a szeregu d o t k l i w y c h p o r a e k i ostateczna klska w y d a w a a si p e w na. P r z e z c a y r o k 1905 t r w a y s t r a j k i i d e m o n s t r a c j e , zaczy si take b u n t y w a r m i i i w e f l o c i e , t o t e j e s i e n i car M i k o a j I I p o c z u si z m u s z o n y d o u s t p s t w : w y r a z i zgod na u t w o r z e n i e D u m y Pastwowej i obieca w p r o w a d z i u s t a w o d a w s t w o socjalne. N a t a k i m o t o tle w z m o o n e j aktywnoci politycznej r n y c h g r u p spoeczn y c h L e n i n , k t r y w a n i e p o w r c i z zesania n a S y b e r i i , zabra si e n e r g i c z n i e z a p r z e k s z t a c a n i e S D P R R w organizacj r e w o l u c y j n , z d o l n d o o b a l e n i a i s t n i e j c e g o p o r z d k u . A b y uzasadni h i s t o r y c z n r o l b u r z y c i e l i p o r z d k u s p o e c z n e g o , s f o r m u o w a pojcie z a w o d o w e g o rewolucjonisty". W swojej obszernej rozpraw i e C o robi?, k t r y t o t y t u z a p o y c z y o d C z e r n y s z e w s k i e g o , napisa, e o r g a n i zacja r e w o l u c j o n i s t w w i n n a si skada g w n i e i p r z e d e w s z y s t k i m z l u d z i t r u d n i c y c h si z a w o d o w o d z i a a l n o c i r e w o l u c y j n " . J e d n y m z z a s a d n i c z y c h
1

a r g u m e n t w na poparcie o w e j tezy b y j e g o z d a n i e m fakt, i daleko t r u d n i e j znale 1 0 l u d z i z g o w n a k a r k u n i setk g u p c w " . P o d p o j c i e m l u d z i z g o w n a k a r k u " r o z u m i a z a w o d o w y c h r e w o l u c j o n i s t w . A r t y k u C o robi?, o p u b l i k o w a n y

2

w S t u t t g a r c i e w 1902 r o k u , z a w i e r a w i e l k i l e n i n o w s k i p l a n u t w o r z e n i a k o n s p i r a c y j n e j o r g a n i z a c j i s p i s k o w e j . P a r t i a taka, p o w s t a a w o p a r c i u o w s z e c h r o s y j s k gazet p o l i t y c z n " , p o s i a d a a b y sie a g e n t w " - l u b w s p p r a c o w n i k w , j e l i k o m u bardziej odpowiada ten t e r m i n " - k t r z y zapewnilibyjej najwiksze p r a w d o p o d o b i e s t w o s u k c e s u w razie z b r o j n e g o p o w s t a n i a " .
3

L e n i n o w i u d a si w k o c u s t w o r z y w y m a r z o n p r z e z siebie, s i l n i e s c e n t r a l i zowan, konspiracyjn organizacj, tyle t y l k o , e kiedy o b e j m i e ona w a d z , t r u d n o m u b d z i e o d r n i , g d z i e k o c z y si p a r t i a , a zaczynaj o r g a n a b e z p i e c z e stwa. I tak na p r z y k a d w k w i e t n i u 1922 r o k u p o l i t b i u r o z u d z i a e m L e n i n a przyznao Pastwowemu Zarzdowi Politycznemu ( G P U ) prawo do rozstrzeliwania na miejscu" elementw bandyckich. Orzeczenie, kto stanowi element band y c k i , a k t o n i e , n a l e a o o c z y w i c i e d o G P U . C z w a r t e g o m a j a 1922 r o k u , r w n i e n a p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a , zapada decyzja o p o s t a w i e n i u p r z e d s d e m g o w y K o c i o a o r t o d o k s y j n e g o , p a t r i a r c h y T i c h o n a , p r z e c i w s t a w i a j c e g o si w y w a s z c z a n i u m a j t k u k o c i e l n e g o , a j u 1 8 m a j a elita z a w o d o w y c h r e w o l u c j o n i s t w " skazaa n a m i e r 1 1 p o p w , w o b e c k t r y c h w y s u n i t o t e n s a m z a r z u t . W s i e r p n i u 1 9 2 1 r o k u n a w n i o s e k L e n i n a u t w o r z o n o k o m i s j majc s p r a w o w a n a d z r n a d cudzoziemcami. Komisja z udziaem M o o t o w a , Unszlichta i Cziczerina zajmow a a si w g w n e j m i e r z e l e d z e n i e m o s b z w i z a n y c h z a m e r y k a s k i m p r o g r a m e m pomocy godujcym .
4

N i e l e g a l n y , konspiracyjny charakter n o w e j partii przesdzi o w z a j e m n y m p r z e n i k a n i u , j e l i n i e i n t e g r a l n y m p o c z e n i u tej s p o e c z n e j " o r g a n i z a c j i i o r g a n w b e z p i e c z e s t w a p a s t w o w e g o . W s p o m n i a n y p r o c e s o d b y w a si w d o d a t k u oficjalnie i legalnie". Jeden z najbardziej zaufanych w s p p r a c o w n i k w Lenina, J a k u b H a n e c k i , w licie d o w o d z a z 1 0 p a d z i e r n i k a 1919 r o k u p r o p o n o w a : ustanowi m o l i w i e bliskie zwizki pomidzy organizacjami partyjnymi a komisj nadzwyczajn (...), zobowiza wszystkich c z o n k w partii, zajmujcych o d p o w i e dzialne stanowiska, do przekazywania k o m i s j i nadzwyczajnej wszelkich informacji, uzyskanych tak prywatn, j a k oficjaln drog, mogcych mie znaczenie w walce z kontrrewolucj i szpiegostwem. Co wicej, p o w i n n i o n i czynnie pomaga k o m i sji nadzwyczajnej, biorc samemu udzia w rozpatrywaniu spraw, uczestniczc w przesuchaniach i tak dalej .
5

P r z e c z y t a w s z y zalecenia p a r t y j n e g o i n k w i z y t o r a , L e n i n o d p i s a : T o w . H a n e c k i ! C z y rozmawialicie o t y m z D z i e r y s k i m ? Z a d z w o c i e do m n i e . Wasz L e n i n " . Jak m o n a przypuszcza, L e n i n niepotrzebnie odsya Haneckiego d o F e l i k s a E d m u n d o w i c z a , j u o d p a d z i e r n i k a 1917 r o k u b o w i e m zacz si p r o c e s zrastania p a r t i i z p a s t w e m , a z w a s z c z a z W C z K S a m L e n i n p o w t a r z a p r z e c i e z p r z e k o n a n i e m : D o b r y k o m u n i s t a jest zarazem d o b r y m czekist" . T r u d n o b y 6

o b y uj t o cilej.

TEORETYK REWOLUCJI
W c z e s n y m p r z e d p o u d n i e m 1 0 s t y c z n i a 1905 r o k u L e n i n i K r u p s k a u d a w a l i si s w o i m z w y c z a j e m d o m i e j s k i e j b i b l i o t e k i w G e n e w i e . N a s c h o d a c h n i e o m a l w p a d l i n a A n a t o l i j a u n a c z a r s k i e g o i j e g o o n , k t r z y p o d z i e l i l i si z n i m i r a dosn wieci: w Petersburgu w y b u c h a rewolucja! C a a c z w r k a skierowaa swe k r o k i d o p o p u l a r n e j w r d e m i g r a n t w restauracji Lepieszynskich, gdzie toczya si j u b u r z l i w a d y s k u s j a n a t e m a t o s t a t n i c h w y p a d k w . N a w n i o s e k L e n i n a p o stanowiono zorganizowa w s p l n e spotkanie z m i e n s z e w i k a m i , p r z y c z y m z kadej s t r o n y w y s t p i m i a t y l k o j e d e n m w c a . D o s p o t k a n i a d o s z o d w a d n i p n i e j , w i m i e n i u b o l s z e w i k w zabiera g o s u n a c z a r s k i , m i e n s z e w i k w r e p r e z e n t o w a F i o d o r D a n . J e d n a k e o b u s t r o n o m b a r d z i e j zaleao n a p o g n b i e n i u p r z e c i w n i k a n i n a r z e c z o w e j analizie s y t u a c j i . K i e d y D a n u c z y n i n i e d w u z n a c z n a l u z j p o d a d r e s e m p a r t y j n y c h o d s z c z e p i e c w " , L e n i n d a z n a k i b o l s z e w i c y o p u c i l i sal .
7

W s z y s t k o , c o L e n i n d o tej p o r y napisa, p o w i c o n e b y o p r o b l e m o m p r z y g o towa do rewolucji: tworzeniu partii, f o r m u o w a n i u jej programu, demaskowan i u c a r a t u . N a t o m i a s t teraz n a l e a o si zaj sam r e w o l u c j . C h o L e n i n c z u si troch zakopotany, e p o p u l a r n y r o b o t n i c z y p r z y w d c a , ojciec H a p o n , odegra wiksz rol w tych d o n i o s y c h wypadkach ni p r a w d z i w i " rewolucjonici, to j e d n a k f a s c y n o w a a g o posta p o p a , k t r e g o k u r e w o l u c j i p c h n o g b o k i e w s p c z u c i e d l a c i e r p i c y c h n d z w i e r n y c h . W r z e c z y w i s t o c i H a p o n o d 1904 r o k u w s p p r a c o w a cile z t a j n p o l i c j , p o d e j m u j c d z i a a n i a w k i e r u n k u o d c i g n i cia r o b o t n i k w o d r e w o l u c j i p r z e z zachcanie i c h d o w a l k i o cele e k o n o m i c z n e . L e n i n nie wierzy, e H a p o n by p r o w o k a t o r e m , i nawet zadedykowa mu swoj ksik Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji demokratycznej, w y d a n w 1905 r o k u w G e n e w i e : G i e o r g i j o w i H a p o n o w i z w y r a z a m i szacunku - autor" . W stycz8

n i o w y m n u m e r z e gazety W p i e r i o d " u k a z a si j e g o a r t y k u , z a t y t u o w a n y Pop Hapon. N i e s p o s b w y k l u c z y , pisa L e n i n , e H a p o n m g b y s z c z e r y m c h r z e c i j a s k i m socjalist i e t o w a n i e k r w a w a n i e d z i e l a p c h n a g o n a d r o g r e w o l u c y j n " . A j e d n a k , c z y t a m y w z a k o c z e n i u a r t y k u u , n a l e y ca s p r a w t r a k t o w a ostronie .

9

W tysicach ksiek, w y d a n y c h w Z S R R i i n n y c h k r a j a c h k o m u n i s t y c z n y c h , napisano, e L e n i n r o z w i n nauk dyktaturze proletariatu, stworzy teori partii nowego typu, wzbogaci pogldy Marksa na p o l u e k o n o m i i politycznej, filozofii, s o c j o l o g i i , o p r a c o w a n o w y p r o g r a m a g r a r n y , s f o r m u o w a zadania m i d z y n a r o d o w e g o r u c h u robotniczego i tak dalej. W y g l d a na t o , e nie pozostaa ani j e d n a d z i e d z i n a y c i a s p o e c z n e g o , d o k t r e j L e n i n czego b y n i e w n i s " , k t r e j b y n i e r o z w i n " , n i e w z b o g a c i " . Z a j m i j m y si w t y m m i e j s c u j e d y n i e t e o r i r e w o l u c j i socjalistycznej. Jak w i a d o m o , M a r k s , analizujc e k o n o m i c z n e sprzecznoci k a p i t a l i z m u , k a d szczeglny nacisk na t o , e nadejcie r e w o l u c j i p r o l e t a r i a c k i e j zaley w g w n e j m i e rze o d m a t e r i a l n y c h w a r u n k w ycia r o b o t n i k w n a j e m n y c h . Sytuacja r e w o l u c y j n a

b y a d l a n i e g o s p o e c z n y m o w o c e m , k t r y m u s i d o j r z e . L e n i n , zgadzajc si z a s a d n i c z o z t ide, zakada j e d n o c z e n i e , e t y l k o w i a d o m a d z i a a l n o j e d n o s t e k m o e zapewni zwycistwo r e w o l u c j i , i przenis akcent na konieczno przyspieszenia p r o c e s u a k t y w i z a c j i m a s p r z e z t w o r z e n i e o r g a n i z a c j i i p a r t i i . U w a a p r z y t y m , e p o p r a w a w a r u n k w ycia r o b o t n i k w i osignicie c e l w s o c j a l n y c h w s p o sb e w o l u c y j n y , d r o g s t o p n i o w y c h r e f o r m , n i e s m o l i w e . N a j w a n i e j s z spraw stao si d l a n i e g o s t w o r z e n i e s i y p r z e w o d n i e j . W s p c z e s n e s p o e c z e s t w o , pisa L e n i n w s t y c z n i u 1917 r o k u , d o j r z a o d o s o c j a l i z m u , d o j r z a o d o t e g o , b y p o k i e r o w a n i m z j e d n e g o o r o d k a " . R e f o r m y , pisa w i n n y m m i e j s c u , s t y l k o e f e k 1 0

t e m u b o c z n y m r e w o l u c y j n e j w a l k i k l a s " . W w i k s z o c i s w o i c h prac m w i o d e 11

c y d u j c e j r o l i u w i a d o m i o n y c h m a s , klas s p o e c z n y c h , p a r t i i i p r z y w d c w . N a o b i e k t y w n e w a r u n k i p o w o y w a si t y l k o p o t o , b y w y k a z a d i a l e k t y c z n k o n i e c z no" rozwizania wszystkich p r o b l e m w metod siow. Jednake nawet wwczas, gdy I w o j n a wiatowa i j e j z m i e n n e dla Rosji koleje d r a m a t y c z n i e z m i e n i y sytuacj p o l i t y c z n , d o p r o w a d z a j c d o u p a d k u c a r a t u i u t w o r z e n i a R z d u T y m c z a s o w e g o , L e n i n m u s i a z d a w a sobie s p r a w , e P l e c h a n o w i m i e n s z e w i c y m i e l i racj, t w i e r d z c , i w r o k u 1917 R o s j a n i e d o j r z a a " d o r e w o l u c j i s o c j a l i s t y c z n e j . M i m o t o b y g o t w w y k o r z y s t a t w y j t k o w okazj d o p r z e j c i a p r z e z sw p a r t i w a d z y i u c z y n i t o , j a k w i a d o m o , w p a d z i e r n i k u . G d y b y t a k si n i e stao, b o l s z e w i k o m p r z y p a d a b y , w n a j l e p s z y m razie, r o l a s k r a j nej mniejszoci o z n i k o m y c h w p y w a c h w Z g r o m a d z e n i u K o n s t y t u c y j n y m , ktre z a m i e r z a z w o a R z d T y m c z a s o w y i k t r e z e b r a o si f a k t y c z n i e w s t y c z n i u 1918 r o k u . L e n i n z a t e m p r z e k r o c z y k l a s y c z n e m a r k s i s t o w s k i e s c h e m a t y , lekcewac z a r w n o w a r u n k i o b i e k t y w n e " , j a k i k o n c e p c j e r o s y j s k i c h oraz e u r o p e j s k i c h s o c j a l d e m o k r a t w , g o t o w y c h w c z y si w p r o c e d u r y p a r l a m e n t a r n e . L e n i n okaza si s p r y t n i e j s z y o d n i c h , p o n i e w a z r o z u m i a , e w o j n a , k t r a staa si g w n p r z y c z y n r e w o l u c j i l u t o w e j , p o w i n n a te pogrzeba j e j o w o c e . P o s u y si w i c w o j n , przenoszc j z o k o p w f r o n t u w s c h o d n i e g o na bezkresne rosyjskie r w n i n y p o d postaci r e w o l u c j i i w o j n y d o m o w e j . W t e n sposb z m i e n i z u p e n i e u k a d si p o l i t y c z n y c h , w y k r e l i n a n o w o m a p wiata, z a i n i c j o w a p o t n e r u c h y s p o e c z n e na w s z y s t k i c h k o n t y n e n t a c h i d u g o t r z y m a w napiciu i strachu c z o o w y c h m w s t a n u , w y g l d a j c y c h z n i e p o k o j e m , c z y d o k o n a si z a p o w i a d a n a p r z e z e r e wolucja wiatowa. L e n i n , p o d o b n i e j a k i n n i p r z y w d c y rosyjscy, b y z a f a s c y n o w a n y p r z y k a d e m W i e l k i e j R e w o l u c j i F r a n c u s k i e j . W s z y s c y o n i , szpikujc s w o j e a r t y k u y i p r z e m wienia zwrotami w rodzaju: yrondyci", j a k o b i n i " , komisarze", K o n w e n t " , T h e r m i d o r " , W a n d e a " , n i e t y l k o o d d a w a l i h o d f r a n c u s k i m p o p r z e d n i k o m , lecz take, w e w a s n y m p o j c i u , u p o d a b n i a l i si d o n i c h , p r b u j c y c h si swego d u c h a z m i e n i b i e g h i s t o r i i . T r z y d z i e s t e g o sierpnia 1918 r o k u , tego samego d n i a , g d y Fania K a p a n z P a r t i i S o c j a l i s t w R e w o l u c j o n i s t w o m a l n i e p o z b a w i a g o ycia, L e n i n pisa w t e l e g r a m i e do p r z e b y w a j c e g o w S w i e a j s k u T r o c k i e g o , by zastosowa j a k najostrzejsze r o d k i w o b e c w y s z y c h d o w d c w w o j s k o w y c h , k t r z y okazuj

n i e z d e c y d o w a n i e i sabo: N a l e y i m u z m y s o w i , e o d tej p o r y stosowa b d z i e m y w z o r c e r e w o l u c j i f r a n c u s k i e j i o d d a m y p o d sd, a n a w e t r o z s t r z e l a m y z a r w n o Wacetisa, j a k i k o m a n d a r m a * s p o d Kazania oraz i n n y c h w y s z y c h d o w d c w " .

1 2

B y a j e d n a k istotna r n i c a : r e w o l u c j o n i c i francuscy p o s u g i w a l i si t e r r o r e m w i m i w o l n o c i , podczas g d y L e n i n c z y n i t o , aby u t r z y m a si p r z y w a d z y . W n a j w i k s z y m o g n i u w a l k imperialistycznej w o j n y wiatowej L e n i n doszed niespodzianie do w n i o s k u , e m o l i w e jest zwycistwo socjalizmu na pocztek w k i l k u k r a j a c h , a n a w e t t y l k o w j e d n y m k r a j u k a p i t a l i s t y c z n y m " . T r u d n o b y si
1 3

b y o z t y m n i e z g o d z i , g d y b y c h o d z i o n i e o z w y c i s t w o s o c j a l i z m u " , lecz o z d o bycie w a d z y , a j e d n o z d r u g i m n i e w i e l e ma przecie w s p l n e g o . N i e d u g o p o t e m L e n i n s f o r m u o w a s w o j zasadnicz tez j e s z c z e d o b i t n i e j , t w i e r d z c m i a n o w i c i e , e socjalizm nie moe zwyciy jednoczenie we wszystkich krajach" . I ten
1 4

w n i o s e k nie b u d z i w i k s z y c h w t p l i w o c i , z w y j t k i e m d r o b n o s t k i ; co naley r o z u m i e p o d p o j c i e m s o c j a l i z m " ? I c t o z a szczliwe k r a j e , k t r e w d u m n y m o s a m o t n i e n i u p r z e k r o c z y m o g p r g z i e m i obiecanej? L e n i n z n a o d p o w i e d : o t t e , k t r e s t a n o w i najsabsze o g n i w o w s y s t e m i e i m p e r i a l i s t y c z n y m . L e c z t u w a n i e zaczynaj si t e o r e t y c z n e n o n s e n s y . O k a z u j e si b o w i e m , i N i e m c y , W i e l ka Brytania, Stany Z j e d n o c z o n e i i n n e r o z w i n i t e pastwa kapitalistyczne maj m n i e j s z e szanse n a osignicie s p o e c z n e g o i e k o n o m i c z n e g o p o s t p u n i , d a j m y n a t o , Rosja. A p r z e c i e L e n i n s a m pisa, e w a n i e t a m , w E u r o p i e , baza m a t e r i a l na socjalizmu jest j u prawie gotowa. I chocia p r b o w a zagodzi n i e k o n s e k w e n cj s w o i c h w y w o d w , z a p e w n i a j c , e s o c j a l i z m n i g d y n i e m g b y r o z w i n si w R o s j i bez osignicia t a m n a j p i e r w zaawansowanego p o z i o m u s t o s u n k w k a p i t a l i s t y c z n y c h , absurdalno o w e j tezyjest oczywista. T e o r i sabego o g n i w a " m o 15

na co najwyej wyjani m e c h a n i z m zdobycia w a d z y . G d z i e j e d n a k tu socjalizm? P o p o w r o c i e d o R o s j i w k w i e t n i u 1917 r o k u L e n i n d o p u n k t u w r z e n i a d o p r o wadza spoeczne niezadowolenie, podsyca niecierpliwo mas, obiecywa p o k j i z i e m i w z a m i a n z a p o p a r c i e d l a j e g o p a r t i i , n i e ustajc p r z y t y m w w y s i k a c h , b y przeksztaci o w parti w organizacj b o j o w , zdoln do przejcia w a d z y . Po z w y c i s t w i e r e w o l u c j i l u t o w e j , g d y w s z y s c y n i e l e g a l n i " zaczli w y c h o d z i z u k r y cia, L e n i n n a d a l z a p e w n i a : (...) b d z i e m y p o d a w n e m u t w o r z y s w o j w a s n p a r t i i cile czy d z i a a l n o legaln i n i e l e g a l n " . N i e m i a o t o j e d n a k n i c
16

w s p l n e g o z s o c j a l i z m e m , n a w e t w u j c i u l e n i n o w s k i m . O r g a n i z a c j a , k t r zacz tworzy L e n i n wraz ze s w y m i w s p p r a c o w n i k a m i , musiaa, zgodnie z pogldami w o d z a , ucieka si d o n i e o g r a n i c z o n e j p r z e m o c y , j e e l i m i a a p r z e t r w a . D y k t a t u ra, j a k o najwysze s t a d i u m procesu r e w o l u c y j n e g o , przytoczya i p o d p o r z d k o w a a sobie w s z y s t k o : m o r a l n o , i n d y w i d u a l n o , t w r c z o . W p a d z i e r n i k u 1920 r o k u , na posiedzeniu p o l i t b i u r a , p o s t a n o w i o n o popiera organizacyjne f o r m y k u l t u r y proletariackiej, p o d w a r u n k i e m penego p o d p o r z d k o w a n i a * komandarm - kotnandujuszczij armiej do 1935 roku; w A r m i i Czerwonej obowizyway stopnie funkcyjne, a nie rangi wojskowe (przyp. tum.).

 p r o l e t k u l t u p a r t i i " . W m a j u 1919 r o k u d e c y z j p o l i t b i u r a o d d a n o d o d y s p o z y c j i
1 7

K o m i n t e r n u o g r o m n e i l o c i b i u t e r i i . Spis k o s z t o w n o c i , w a r t y c h m i l i o n y r u b l i , liczy w i e l e stron, a poszczeglne pozycje oznaczono adnotacjami: n a A n g l i " , n a H o l a n d i " , n a Francj", i tak dalej . W listopadzie 1921 r o k u p o l i t b i u r o w ska18

dzie: L e n i n , T r o c k i , K a m i e n i e w , Stalin, M o o t o w , K a l i n i n - jednogonie o d r z u c i o p r o b specjalnej k o m i s j i o z w i k s z e n i e r a c j i y w n o c i o w y c h d l a g o d u j c y c h d z i e c i . Podczas g d y m i l i o n y u m i e r a y z g o d u i n a s k u t e k c h o r b , n o w y r e i m

1 9

h o j n i e szafowa carskim z o t e m , by inicjowa procesy r e w o l u c y j n e " w i n n y c h krajach. W p i s m a c h L e n i n a czsto m o n a spotka si z t w i e r d z e n i e m , e d y k t a t u r a p r o letariatu jest j a k najbardziej do pogodzenia z pen demokracj, o c z y m przez d u gie d z i e s i t k i lat z a p e w n i a a r a d z i e c k a p r o p a g a n d a . T r u d n o j e d n a k s k o n f r o n t o w a w t y m przypadku teori z praktyk, nie do koca b o w i e m w i a d o m o , co w d z rew o l u c j i r o s y j s k i e j r o z u m i a p o d p o j c i e m d e m o k r a c j i . W j a k i sposb d y k t a t u r a j e d n e j k l a s y - a w a c i w i e j e d n e j p a r t i i - m o e w s p i s t n i e z zasad w a d z y l u d u , w o l n o c i i r w n o c i w s z y s t k i c h o b y w a t e l i ? M a o n a raczej p o s m a k s p o e c z n e g o rasizmu. List L e n i n a do b o l s z e w i k w w Penzie k o o Symbirska, napisany w sierpn i u 1918 r o k u , r z u c a n a t k w e s t i n i e c o w i a t a : Towarzysze! sta wiem znanych zgniecione ostatni, kuakw, do 1) Powiesi 2) Poda 3) Wybra eby i cji]. Wasz PS Znajdcie twardszych ludzi .
20

Kuackie bez litoci. decydujcy (koniecznie

powstanie Wymaga bj" z powiesi, ich zgodnie ludzie

w tego tak

[waszych] interes

piciu caej da

obwodach rewolucji, nie przykad. mniej

musi si ni

zobo100

toczy

kuactwem.

Naley

eby ludzie

widzieli)

bogaczy, wiadomoci setek wiorst

krwiopijcw. nazwiska. z wczorajszym dreli, i telegramem. wiedzieli i Dziaa krzyczeli: tak, dusz instrukLenin widzieli,

zakadnikw krwiopijcw

w promieniu Potwierdcie

zadusz

kuakw. otrzymanie wykonanie [powyszych

telegraficznie

O s t a m i zapis j e s t b a r d z o w y m o w n y , j a k w i d a n i e w s z y s c y b o l s z e w i c y d o r a stali d o s w o i c h z a d a . R w n i e i p o t y m t e l e g r a m i e L e n i n czsto s n u r o z w a a n i a n a t e m a t d e m o k r a c j i i d y k t a t u r y " . J e d n a rzecz w s z a k e b u d z i w t p l i w o c i : g d z i e t u m i e j s c e n a d e m o k r a c j ? C y t o w a n y w y e j d o k u m e n t d y s k r e d y t u j e ca l e n i n o w s k t e o r i " r e w o l u c j i socjalistycznej. K o g o w d z m i a n a m y l i , m w i c o s t u z n a n y c h k u a k a c h , bogaczach"? K i m b y l i o w i skazani n a zagad l u d z i e ? D z i w i e m y , e c h o d z i o o n a j b a r d z i e j p r a c o w i t y c h , n a j l e p i e j g o s p o d a r u j c y c h c h o p w . Jeszcze i d z i z n a l e l i b y si o b r o c y p o d o b n y c h m e t o d , g o t o w i p o w o y w a si n a o k o l i c z n o c i " , w y m o g i s y t u a c j i " , aby u s p r a w i e d l i w i z b r o d n i , t y l e t y l k o e w t e n s p o s b m o n a przecie usprawiedliwi wszystko. Dlaczego d y r e k t y w y Lenina, k t r y

n a k a z y w a r o z s t r z e l i w a n a m i e j s c u " , a r e s z t o w a l u b r o z s t r z e l a " , zastosowa n a j o s t r z e j s z e r e w o l u c y j n e r o d k i " , m i a y b y lepsze o d k o z a c k i c h n a h a j e k " i k r w a w y c h rzezi" M i k o a j a II? W p o r w n a n i u z bestialstwami w o j n y d o m o w e j b l e d n n a j w i k s z e t r a g e d i e carskiej R o s j i . A m o e t o e l a z n a l o g i k a " r e w o l u c j i , k t r a w y m k n a si s p o d k o n t r o l i , z m u sia L e n i n a d o p r z y j c i a t y c h o k r u t n y c h m e t o d ? B y n a j m n i e j . W p a d z i e r n i k u 1905 r o k u ze spokojnej, przytulnej G e n e w y L e n i n wysa do Petersburga cykl a r t y k u w , b d c y c h w istocie i n s t r u k c j a m i , j a k w z n i e c i i p r o w a d z i z b r o j n e p o w s t a n i e . J e d e n z n i c h , z a t y t u o w a n y Zadania oddziaw armii rewolucyjnej, p o r u s z a k w e s t i z a r w n o samodzielnych akcji w o j s k o w y c h " , j a k i k i e r o w a n i a t u m a m i " . L e n i n pisa w s w y c h z a l e c e n i a c h , e o d d z i a y p o w i n n y u z b r a j a si same w co k t o z d o a ( k a r a b i n y , r e w o l w e r y , b o m b y , n o , kastety, p a k i , s z m a t y nasczone p a r a f i n , l i n y l u b d r a b i n k i s z n u r o w e , opaty d o usypywania barykad, petardy, d r u t kolczasty, gwodzie p r z e c i w k o kawalerii itp., i t d . ) " Radzi przygotowywa miejsca i l u d z i , nawet nieuzbrojonych, ktrzy m o g l i b y obrzuca onierzy k a m i e n i a m i " z grn y c h p i t e r , la w r z c w o d " , p r z y g o t o w y w a k w a s y d o o b l e w a n i a p o l i c j a n t w " , d o k o n y w a k o n f i s k a t y p i e n i d z y r z d o w y c h " . N a l e y te, c o p o d k r e l a s z c z e g l n i e , zachca d o z a b i j a n i a s z p i e g w , p o l i c j a n t w , a n d a r m w , c z a r n o s e c i c w " , natomiast zaufanie okazywane d e m o k r a t o m " , z d o l n y m j e d y n i e d o l i b e ralnej p a p l a n i n y - to z b r o d n i a " .
2 1

W t e n s p o s b l e n i n o w s k a t e o r i a " r e w o l u c j i socjalistycznej z a b r n a n a b e z droa nieludzkiego i bezsensownego terroru. N i c nie wskazuje na to, by L e n i n c h o b y d o p u s z c z a d o siebie m y l , e m g b y osign s w o j e cele i n n y m i m e t o d a m i . N a w e t g d y w p a d z i e r n i k u 1905 r o k u M i k o a j I I o g o s i m a n i f e s t z z a p o w i e d z i z w o a n i a D u m y P a s t w o w e j , o t w i e r a j c y , j a k m o n a b y o sdzi, d r o g k u m o n a r c h i i k o n s t y t u c y j n e j , a z czasem n a w e t i do d e m o k r a c j i , L e n i n nie z m i e n i s w e g o s t a n o w i s k a . N a p r o p o z y c j cara, k t r y o b i e c y w a z a p e w n i n i e w z r u s z o n e p o d s t a w y p r a w o b y w a t e l s k i c h n a zasadach r z e c z y w i s t e j n i e t y k a l n o c i j e d n o s t k i , w o l n o c i sumienia, sowa, zgromadze i zwizkw", bolszewicy odpowiedzieli w e z w a n i e m d o n o w y c h a k t w przemocy. L e n i n n a w o y w a d o pocigu z a cofajc y m si p r z e c i w n i k i e m " , z w i k s z e n i a n a c i s k u " i d a w a w y r a z s w e m u p r z e k o n a n i u , e r e w o l u c j a d o b i j e w r o g a i z e t r z e z p o w i e r z c h n i z i e m i t r o n k r w a w e g o cara (...)"
22

E w o l u c j a s t o s u n k u b o l s z e w i k w d o z w o a n e j w 1918 r o k u K o n s t y t u a n t y p i e r w s z e g o w r o s y j s k i e j h i s t o r i i ciaa u s t a w o d a w c z e g o , w y b r a n e g o n a w p e n i d e m o k r a t y c z n y c h zasadach - d o w o d z i i c h s k r a j n e g o p r a g m a t y z m u . D o p k i w i d z i e l i szans p o s u e n i a si t o g l n o n a r o d o w i n s t y t u c j d o w a s n y c h c e l w , L e n i n p o piera ide Z g r o m a d z e n i a . K i e d y j e d n a k r e z u l t a t y w y b o r w okazay si n i e p o m y l i bolszewikw, raptownie z m i e n i taktyk. Wszechrosyjska Komisja, u t w o r z o n a jeszcze p r z e d przejciem w a d z y przez b o l s z e w i k w , aby przygotowa w y b o r y , ocenia p r z e w r t padziernikowy j a k o s m u t n y fakt", k t r y zaowocuje zupen anarchi i towarzyszcym j e j z w y k l e t e r r o r e m " . K i e d y K o m i s j a ogosia, e n i e
2 3

w i d z i m o l i w o c i n a w i z a n i a j a k i c h k o l w i e k s t o s u n k w z Rad K o m i s a r z y L u d o w y c h " , j e j c z o n k o w i e zostali a r e s z t o w a n i , a n a s t p n i e , n a r o z k a z b o l s z e w i k w ,

2 4

umieszczeni w Paacu T a u r y d z k i m , gdzie przez cztery d n i p r z e t r z y m y w a n o i c h w p u s t y m p o k o j u , bez j e d z e n i a i m o l i w o c i s n u , w n a d z i e i , i z r o z u m i e j s y t u acj" i o d w o a j w y b o r y . W y b o r y m i m o t o si o d b y y . B o l s z e w i c y , p r z e k o n a w s z y si, e n i e z d o a j p o d p o r z d k o w a sobie Z g r o m a d z e n i a , w k t r y m z d o b y l i z a l e d w i e 2 5 % m i e j s c , n o c 6 s t y c z n i a 1918 r o k u , p o p i e r w s z y m i j e d y n y m p o s i e d z e n i u , p o p r o s t u j e r o z p d z i l i . O d czasu o b a l e n i a c a r a t u w l u t y m 1917 r o k u r o b o t n i c z e k o m i t e t y s t r a j k o w e , a take r e p r e z e n t a c j e o n i e r z y i c h o p w t w o r z y y s w o j e w a s n e r a d y , w y w i e r a j c e presj n a R z d T y m c z a s o w y , b y p o o y kres w o j n i e i w p r o w a d z i r a d y k a l n e r e f o r m y . N a z a j u t r z p o r o z p d z e n i u K o n s t y t u a n t y L e n i n o z n a j m i , e R a d y stoj n i e p o r w n a n i e w y e j od w s z y s t k i c h p a r l a m e n t w wiata" i dlatego w Rosji n i e ma miejsca dla Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o " . P r z e w o d n i c z c y R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h d o d a te: L u d chcia zwoania Z g r o m a d z e n i a Konstytucyjnego - wic je zwoalimy. J e d n a k e l u d n a t y c h m i a s t p o j , c o r e p r e z e n t u j e sob o w o s a w e t n e Z g r o m a d z e n i e . A wic z n w w y p e n i l i m y w o l l u d u (..)" . C j e d n a k m g poj" l u d , skoro
2 S

Z g r o m a d z e n i e istniao zaledwie j e d e n dzie? Ta metoda przemawiania w i m i e n i u l u d u staa si o d t d u w i c o n tradycj i kade w t p l i w e d z i a a n i e z n a j d o w a o s a n k cj w m i t y c z n e j w o l i l u d u " . W l e n i n o w s k i e j t e o r i i r e w o l u c j i socjalistycznej r z e c z y w i c i e n i e b y o m i e j s c a ani dla instytucji przedstawicielskich, ani dla j a k i c h k o l w i e k f o r m demokracji bezporedniej. Zamiast o w y c h koniecznych atrybutw ludowadztwa musiaa wystarcza r e w o l u c j a socjalistyczna, k t r a , z g o d n i e z t w i e r d z e n i e m L e n i n a , n i e m o e si obej bez w o j n y d o m o w e j " . A r i i s a m e g o L e n i n a , a n i j e g o t o w a r z y s z y n i e
2 6

k o p o t a b y n a j m n i e j f a k t , e l u d n i e u p o w a n i i c h d o d e c y d o w a n i a o j e g o losie. L u d rosyjski - pisa w 1921 r o k u mieszkajcy wwczas w Warszawie eserowiec Borys Sawinkow nie chce Lenina, Trockiego i Dzieryskiego, nie tylko dlatego e k o m u n i c i wcielaj do wojska, rozstrzeliwuj, zabieraj ziarno i rujnuj Rosj. L u d rosyjski nie chce ich take z tej prostej przyczyny, e L e n i n , T r o c k i , Dzieryski pojawili si w b r e w w o l i l u d u . N i k t ich nie wybiera .
27

T u p r z e d b o l s z e w i c k i m p r z e w r o t e m , w s i e r p n i u - w r z e n i u 1917 r o k u , L e n i n napisa s w o j e s y n n e d z i e o Pastwo a rewolucja, w k t r y m w y o y p o d s t a w o w e zasady p r z y s z e g o u s t r o j u k o m u n i s t y c z n e g o . Kiedy wszyscy naucz si rzdzi - dowodzi - i rzeczywicie bd samodzielnie rzdzi spoeczn produkcj, samodzielnie rozlicza i kontrolowa darmozjadw, nierobw, oszustw i t y m podobnych stranikw kapitalistycznej tradycji", wwczas u n i k nicie owego rozliczenia i kontroli stanie si tak trudne, stanowi bdzie tak rzadki wyjtek, podlegajcy, bez wtpienia, tak s u r o w y m i natychmiastowym karom (poniewa uzbrojeni robotnicy s l u d m i praktycznymi, a nie sentymentalnymi intelektualistami, i nie pozwol robi z siebie gupcw), e potrzeba przestrzegania prostych, podstawowych praw wspycia spoecznego szybko przerodzi si w nawyk .
28

L e n i n kad szczeglny nacisk na k o n t r o l spoeczn, podkrelajc, e k i e d y stanie si o n a r z e c z y w i c i e u n i w e r s a l n a , c a k o w i t a , o g l n o n a r o d o w a , w w c z a s n i e d a si j e j u n i k n , n i e b d z i e g d z i e si u k r y " .

2 9

L e n i n n i g d y c h y b a n i e zada sobie p y t a n i a , dlaczego b o l s z e w i c y , k t r z y , j a k pisaa D o r a S z t u r m a n , p o d j l i si d a l u d o w i w s z y s t k o , o c z y m m o n a b y o z a m a r z y , n i e z d o a l i p r z e d w p r o w a d z e n i e m N E P - u da m u n i c z e g o p o z a c h a o s e m , w o j n d o m o w , g o d e m i t e r r o r e m " . N i e o t o zapewne i m c h o d z i o , b o przecie

3 0

g w n y c e l zosta o s i g n i t y : p a r t i a m i a a w a d z . D l a L e n i n a r e w o l u c j a b y a e k s p e r y m e n t e m s p o e c z n y m . N i e u d a o si w 1905, u d a si w 1 9 1 7 , a j e l i n i e - t r z e b a b d z i e s p r b o w a z n o w u . W l i s t o p a d z i e 1917 r o k u , w a r t y k u l e Pod rozwag robotnikom, G o r k i pisa: Zycie, w caej swej zoonoci, jest dla Lenina niewiadom, nie zna on mas, nie y w r d n i c h , dowiedzia si tylko z ksiek, j a k poderwa masy na n o g i , j a k najatwiej rozpali ich instynkty. Klasa robotnicza jest dla takich j a k L e n i n t y m , c z y m ruda dla metalowca. C z y uda si - w istniejcych warunkach - odla z tej r u d y socjalistyczne pastwo? Z pewnoci nie, ale dlaczego by nie sprbowa? Co ryzykuje L e n i n , jeli eksperyment si nie powiedzie?
31

A b y z d o b y w a d z , b o l s z e w i c y n a zawsze zaprzedali si p r z e m o c y , a cen, j a k z a t o z a p a c i l i , b y a w o l n o . O g o s z o n a p o p r z e w r o c i e o d e z w a L e n i n a D o obywateli Rosji, jego d e k r e t y , o b i e c u j c e p o k j i z i e m i , n i e m w i n i c o w o l n o c i , j a k o o g w n y m c e l u r e w o l u c j i . T y m r a z e m n i e b y o Karty praw, j a k podczas r e w o l u c j i angielskiej w 1689 r o k u , a n i a m e r y k a s k i e j Deklaracji niepodlegoci z r o k u 1776. R e w o l u c j a rosyjska, p o z o r n i e dajc l u d z i o m p o k j i z i e m i , c h y t r z e zastpia ide w o l n o c i hasem zniesienia w y z y s k u czowieka przez czowieka. L e n i n , k t r y ofiar o w a l u d o w i z u d n n a d z i e j s z c z l i w e g o ycia, z d o a j e d n o c z e n i e u j a r z m i najbardziej y w o t n y skadnik ludzkiej wiadomoci - wiar. S p o w o d o w a , e przez cae d z i e s i c i o l e c i a R o s j a n i e m u s i e l i z a d o w a l a si sam t y l k o n a d z i e j . N a j a k i c h f i l o z o f i c z n y c h p o d s t a w a c h o p i e r a y si z a t e m p r z e m y l e n i a L e n i n a , k t r y p r z e z w i e l u , w l i c z a j c w t o i a u t o r a tej k s i k i , d u g o u w a a n y b y z a n a j w y b i t n i e j s z e g o f i l o z o f a X X w i e k u ? G d y b y L e n i n n i e d o s z e d d o w a d z y , j e g o Materializm i empiriokrytycyzm, napisany w 1908 r o k u , p o z o s t a b y n i e w i e l e znaczc ksik, znan j e d y n i e w s k i m k r g o m specjalistw z d z i e d z i n y t e o r i i poznania. Jednake nawet o n i uznaliby j zapewne za dogmatyczn i jaow: Filozoficzne zainteresowania Lenina - pisa emigracyjny rosyjski myliciel, Wasilij Zenkowski - skupiaj si niemal wycznie na zagadnieniach filozofii historii. Jednake i w tej dziedzinie Lenin raz na zawsze przyj za swoje pogldy Marksa (...). T a k jednostronne podejcie, od pocztku waciwe L e n i n o w i , dodaje jego filozoficznym pracom cech swoistej scholastyki (w j a k najgorszym sensie tego sowa). T o , co o d p o wiada zaoeniom materializmu dialektycznego, przyjmowane jest bez dyskusji; to, co pozostaje z n i m i w sprzecznoci - jest odrzucane z tego tylko jednego p o w o d u .
32

Z e n k o w s k i n i e przesadzi w tej ocenie. S a m L e n i n pisa przecie o swojej ksice: Podajc drog t e o r i i M a r k s a , b d z i e m y zblia si coraz bardziej d o o b i e k t y w n e j

p r a w d y (nigdy j e j nie poznajc); wybierajc inn drog, nie doszlibymy do niczego, oprcz zamtu i faszu" .
3 3

I n n y m i s o w y , f i l o z o f a m i i u c z o n y m i s j e d y n i e c i , k t r z y p o s u g u j si m a r k sistowsk m e t o d o l o g i . Bezapelacyjny t o n o w y c h w y w o d w , charakterystyczny dla Lenina j a k o polityka, p r z y w d c y i filozofa, od razu b u d z i podejrzliwo. Caa leninowska filozofia miaa na celu podzieli mylicieli na czystych" i nieczys t y c h " , m a t e r i a l i s t w i i d e a l i s t w . L e n i n z a w s z e l k c e n stara si u d o w o d n i , e ta szkoa filozoficzna, ktra dopuszcza istnienie religii, nie zasuguje na m i a n o n a ukowej. N i e z a l e n i e o d tego, czy sposb r o z u m o w a n i a L e n i n a u z n a m y z a m o l i w y d o p r z y j c i a , c z y te n i e , t o p o s t u l o w a n a p r z e z n i e g o zasada m y l e n i a k a t e g o r i a m i p a r t y j n y m i p r z y filozoficznej analizie w badaniach p r z y r o d n i c z y c h od razu p r z e n o s i c z y t e l n i k a p o z a r a m y n a u k i - w sfer w a l k i i d e o l o g i c z n e j i b o l s z e w i c k i c h schem a t w . P o klsce r e w o l u c j i 1905 r o k u d a si z a u w a y n a g y w z r o s t z a i n t e r e s o w a n i a filozofi i d e a l i s t y c z n , i to z a r w n o w R o s j i , j a k i na Z a c h o d z i e , z r n y c h zreszt p o w o d w . R o z c z a r o w a n i e i d e a m i s o c j a l i s t y c z n y m i , c z y l i m a t e r i a l i s t y c z n y m i , pchno rosyjskich intelektualistw w stron spirytualizmu, k t r y gosi, e droga do postpu spoecznego w i e d z i e przez samodoskonalenie, a nie o d w r o t n i e , j a k t o p o s t u l o w a l i socjalici. A b y p r z e c i w s t a w i si p o d o b n y m t e n d e n c j o m , m a r k sici b o l s z e w i c y , A l e k s a n d e r B o g d a n o w i A n a t o l i j u n a c z a r s k i , z w r c i l i u w a g n a prace w s p c z e s n e g o a u s t r i a c k i e g o f i z y k a i f i l o z o f a E r n s t a M a c h a o r a z j e g o m i strza, X I X - w i e c z n e g o szwajcarskiego m y l i c i e l a , R i c h a r d a A v e n a r i u s a . Z g o d n i e z p o g l d a m i M a c h a , c e c h y wiata m a t e r i a l n e g o - k o l o r , ksztat, s t r u k t u r a - s o b i e k t y w i z o w a n e p r z e z u m y s l u d z k i . I n n y m i s o w y , c z o w i e k stwarza r z e c z y w i s t o w m i a r j e j p o z n a w a n i a . N a l e y dy d o zatarcia r n i c y p o m i d z y w i a t e m d u c h o w y m a fizycznym, poniewa rzeczywisto, j a k t w i e r d z i M a c h , jest fizyczn jednoci, ksztatowan przez wiadomo. M a r k s i s t o w s k i materializm w y c h o d z i z o d m i e n n e g o zaoenia: wiat fizyczny, czyli r o d o w i s k o , ksztatuje i w a r u n k u j e l u d z k w i a d o m o . M a r k s i c i s r e a l i s t a m i , c z y l i m a t e r i a l i s t a m i , m a c h i c i za idealistami. B o g d a n o w p o s z e d j e s z c z e dalej n i M a c h , t w i e r d z c , e n i e t y l k o w i a t f i z y c z n y , lecz take s a m o s p o e c z e s t w o j e s t p r o d u k t e m u m y s u l u d z k i e g o , p o n i e w a bez w o l i l u d z k i e j n i e m o g y p o w s t a a d n e f o r m y w s p l n e g o y c i a s p o e c z n e g o . Spoeczestwo jest zatem w y r a z e m wiadomoci. Przyjmujc powyszy t o k r o z u m o w a n i a , B o g d a n o w c h c i a p r z e c i w s t a w i si z g u b n y m w p y w o m , j a k i e n a y c i e s p o e c z n e w R o s j i w y w i e r a o m y l e n i e i d e a l i s t y c z n e , i pokaza, e filozofia m a r k sistowska jest wystarczajco gitka, by w c h o n tak zdecydowanie idealistyczne podejcie. W t y m czasie, c z y l i w l a t a c h 1 9 0 6 - 1 9 0 9 , s t o s u n k i L e n i n a z B o g d a n o w e m i i n n y m i i n t e l e k t u a l i s t a m i , z w i z a n y m i z p a r t i b o l s z e w i c k , u k a d a y si w sposb n a d e r z o o n y . L e n i n - p o czci, b y u t r z y m a s w j i d e o l o g i c z n y p r y m a t , p o c z ci, b y z a c h o w a k o n t r o l n a d p a r t i i j e j f i n a n s a m i - z d e c y d o w a si w y s t p i

p r z e c i w k o B o g d a n o w o w i i j e g o k o l e g o m , zarzucajc i m o d s t p s t w o o d n a u k i m a r k s i s t o w s k i e j . W t y m c e l u p r z e c z y t a cae t o n y d z i e f i l o z o f i c z n y c h . S k o r o j e d n a k
34

p r z y j w c z e n i e j bez zastrzee s o c j o p o l i t y c z n i f i l o z o f i c z n d o k t r y n M a r k s a , p o z o s t a o m u teraz t y l k o j e j d o g m a t y c z n e k o m e n t o w a n i e . a d n a t e o r i a s o c j o p o l i t y c z n n i e j e s t u n i w e r s a l n a , ale tak w a n i e u c z y n i z m a r k s i z m u L e n i n . A c o si tyczy Bierdiajewa, Stiepuna, Franka i i n n y c h idealistw, to w ostatecznym rozrac h u n k u m o g l i u w a a , e m i e l i d u o szczcia. K i e d y w m a r c u 1 9 2 2 r o k u L e n i n z a z n a j o m i si ze z b i o r e m i c h a r t y k u w , z a t y t u o w a n y m Oswald Spengler i schyek Europy, napisa d o N i k o a j a G o r b u n o w a , k i e r o w n i k a w y d z i a u a d m i n i s t r a c y j n e g o R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h , okrelajc ksik j a k o b i a o g w a r d y j s k " i n a k a z u j c , b y G o r b u n o w p o r o z m a w i a o t y m z zastpc p r z e w o d n i c z c e g o G P U I o s i f e m U n s z l i c h t e m (...) . F i l o z o f o w i e n i e z o s t a l i j e d n a k r o z s t r z e l a n i z a s w e b i a o g w a r 35

d y j s k i e " p o g l d y , c o b y o w o w y m czasie n o r m a l n p r a k t y k , a j e d y n i e w y g n a n o ich z kraju. O d s t r o n y f i l o z o f i c z n e j L e n i n w y r n i a si si p r z e k o n a , a j e d n o c z e n i e skrajnym dogmatyzmem. Niewzruszona wiara Lenina, e filozofia Marksa jest u k o r o n o w a n i e m f i l o z o f i c z n e g o m a t e r i a l i z m u " , j e d y n suszn teori, wiadczy
3 6

w y m o w n i e o ciasnocie j e g o p o g l d w . W j e d n e j z e s w o i c h o s t a t n i c h prac pisa o n , krytykujc m i e n s z e w i k a N i k o a j a Suchanowa: Powiadacie, e aby z b u d o w a soc j a l i z m , n a l e y p o s t p o w a w sposb c y w i l i z o w a n y . D o s k o n a l e . D l a c z e g j e d n a k nie stworzy by n a j p i e r w takich przesanek u c y w i l i z o w a n i a , j a k w y g n a n i e obszarn i k w i k a p i t a l i s t w , a d o p i e r o p o t e m zacz b u d o w a s o c j a l i z m ? W j a k i c h k s i kach przeczytalicie, e takie z m i a n y historycznego p o r z d k u s niedopuszczalne albo n i e m o l i w e ? "
3 7

I n n y m i s o w y , j e e l i k s i k i M a r k s a t e g o n i e zabraniaj, t o

mona wprowadza d o w o l n y porzdek historyczny". Jeli c h o d z i o estetyk, L e n i n odznacza si n i n i e j s z y m d e s p o t y z m e m , b y m o e d l a t e g o , e s z t u k a n i e w i e si t a k cile z p o l i t y k j a k p r a w o i filozofia, a m o e r w n i e d l a t e g o , i n i e c z u si n a t y m p o l u z b y t p e w n i e . B i e r d i a j e w z a p e w n e troch przesadzi, nazywajc L e n i n a c z o w i e k i e m z a c o f a n y m i p r y m i t y w n y m " w d z i e d z i n i e s z t u k i . L e n i n m i a s k r a j n i e k o n s e r w a t y w n y g u s t , p o s i a d a z a t o szerok znajomo literatury klasycznej. W s w o i c h pracach cytowa i w y k o r z y s t y w a p r z e d e w s z y s t k i m C z e r n y s z e w s k i e g o - p o n a d 3 0 0 r a z y ! - lecz p o w o y w a si take na i n n y c h X L X - w i e c z n y c h pisarzy rosyjskich, p o d e j m u j c y c h p r o b l e m a t y k spoeczn i p o l i t y c z n . N a p i s a te a r t y k u o T o s t o j u , ale za to D o s t o j e w s k i e g o z a c y t o w a j e d y n i e d w a razy . Przedkada klasyk nad literatur wspczesn, chocia
38

b a r d z o c e n i Co robi? C z e r n y s z e w s k i e g o i Matk G o r k i e g o , k t r e to u t w o r y stawiaj ostro kwestie spoeczno-polityczne, reprezentuj j e d n a k stosunkowo m i e r n y p o z i o m artystyczny. G o r k i e g o czya z L e n i n e m o s o b i s t a p r z y j a , c o n i e p r z e s z k o d z i o p i s a r z o w i w l a t a c h 1917 i 1918 g w a t o w n i e a t a k o w a b o l s z e w i k w w p i o t r o g r o d z k i e j gazecie N o w a j a y z " . N i m w l i p c u 1918 r o k u gazeta zostaa z a m k n i t a z r o z k a z u L e n i n a , G o r k i z d y o p u b l i k o w a 4 8 a r t y k u w p o d w s p l n y m t y t u e m Myli nie n a

czasie. T u p o b o l s z e w i c k i m p r z e w r o c i e , 7 ( 2 0 ) l i s t o p a d a 1917 r o k u , pisa: L e n i n i j e g o t o w a r z y s z e b r o n i u w a a j , e w o l n o i m p o p e n i kad z b r o d n i , w r o d z a j u masakry w Piotrogrodzie, ataku na M o s k w , zniszczenia w o l n o c i sowa, b e z m y l n y c h a r e s z t o w a w s z e l k i e n i k c z e m n o c i , k t r y c h d o p u s z c z a l i si P l e h w e i S t o y p i n " . P o t e m n a s t p u j e z d a n i e j u raz p r z y t a c z a n e : O t o d o k d p r o w a d z i p r o l e t a r i a t j e g o d z i s i e j s z y w d z i t r z e b a zda sobie s p r a w , e L e n i n t o n i e w s z e c h m o c n y c z a r o w n i k , ale w y r a c h o w a n y k u g l a r z , nieszczdzcy a n i h o n o r u , a n i ycia p r o l e t a riatu" .
39

Oczywicie zarwno cytowanego artykuu, j a k i w i e l u innych, ktre G o r k i w w c z a s napisa, p r n o szuka w 3 0 - t o m o w y m w y d a n i u j e g o d z i e . J e d n a k j u n a p o c z t k u lat 2 0 . G o r k i z m i e n i t o n , u w i a d o m i w s z y sobie, e n o w a w a d z a o k r z e p a , o n za n i e o b e j d z i e si bez j e j p o m o c y i bez p o m o c y s a m e g o L e n i n a . W k w i e t n i u 1919 r o k u pisarz z w r c i si d o p r z e w o d n i c z c e g o R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h , proszc o w y p u s z c z e n i e z w i z i e n i a N A S z k o w s k i e j z l e w e g o s k r z y da eserowcw, sekretarki poety Aleksandra B o k a (wysza na w o l n o p r o k u p n i e j ) . W e w r z e n i u 1 9 2 1 r o k u G o r k i o s o b i c i e s p o t k a si z L e n i n e m , b y u z y ska j e g o z g o d n a w y j a z d z a g r a n i c d l a z n a n e g o w y d a w c y Z . I . G r e b i n a . K o n t a k t y t e n i e p r z e m i n y bez l a d u : L e n i n w y w i e r a n a o t o c z e n i e m a g n e t y c z n y w p y w i w k r t c e G o r k i zosta o b a s k a w i o n y . C h o L e n i n j a k o osoba p r y w a t n a b y j e d y n i e o d b i o r c s z t u k i , t o j a k o p r z y wdca partii widzia w niej potny instrument politycznego oddziaywania. Z a p e w n e z tej w a n i e p r z y c z y n y t a k w r o g o o d n o s i si d o f u t u r y z m u i i n n y c h m o d e r n i s t y c z n y c h p r d w . A k i e d y zabiega o l i k w i d a c j o p e r y i b a l e t u , to n i e w t p l i w i e dlatego, e uwaa je za s z t u k d w o r s k " , oderwan od l u d u . Z pewnoci n i e w y o b r a a sobie r w n i e , w j a k i sposb p i e w a c y i t a n c e r z e m o g l i b y i n s p i r o wa oddziay, dokonujce p r z y m u s o w y c h rekwizycji ywnoci. W e d u g niego g w n y m celem sztuki m i a o by krzewienie najlepszych w z o r w , tradycji, osign i istniejcej k u l t u r y p o d k t e m w i a t o p o g l d u m a r k s i s t o w s k i e g o oraz w a r u n k w ycia i w a l k i p r o l e t a r i a t u w d o b i e d y k t a t u r y " .
4 0

W i e l u b i o g r a f w i l u d z i , k t r z y spotkali L e n i n a osobicie, z w r c i o uwag na o g r o m n si fizyczn" j e g o u m y s u . By m o e dlatego, e z w y k l e m i a d y on w d y s k u s j i o p o n e n t a s w o j n i e u s t p l i w o c i ; z a p e w n e r o b i a te w r a e n i e b e z k o m p r o m i s o w o j e g o sdw, n i e z o m n e , n i e m a l fanatyczne przekonanie o wasnej r a c j i . N i e k t r z y p r b o w a l i t u m a c z y si u m y s u L e n i n a k s z t a t e m j e g o g o w y . u n a c z a r s k i z a u w a y n a p r z y k a d , e b u d o w a czaszki W a d i m i r a I l j i c z a j e s t n a p r a w d n i e z w y k a . T r z e b a p r z y j r z e m u si p r z e z c h w i l , a b y d o c e n i t f i z y c z n p o t g , zarys k o l o s a l n e g o s k l e p i e n i a c z o a , i zobaczy j a k b y e m a n u j c e s t a m t d w i a t o " . N i k t j u dzisiaj n i e m o e p o t w i e r d z i , c z y w i a t o r z e c z y w i c i e e m a n o 4 1

w a o z c z o a L e n i n a . M a m y z a t o pi w y d a j e g o d z i e z e b r a n y c h , 4 0 t o m w p r z y c z y n k w , tysice n i e o p u b l i k o w a n y c h d o k u m e n t w , tysice a p o l o g i i oraz gar o p r a c o w a b e z s t r o n n y c h i r z e t e l n y c h . M o e m y te sdzi o n i m n a p o d s t a w i e j e g o p l a n w i projektw, a przede w s z y s t k i m - j e g o dziaa.

FENOMEN BOLSZEWIZMU
K a d y u c z e r a d z i e c k i p o t r a f i b y o p o w i e d z i e o I I Z j e d z i e S D P R R w 1903 roku i o rnicy pomidzy bolszewikami a mienszewikami: Lenin i jego twardzi" w s p p r a c o w n i c y z redakcji I s k r y " uwaali parti za organizacj b o j o w , ktrej kady czonek w i n i e n by o f i a r n y m b o j o w n i k i e m , g o t o w y m d o codziennej, m u d n e j p r a c y i d o w a l k i z b r o n i w r k u , podczas g d y M a r t o w , w s p i e r a n y p r z e z c h w i e j ne i o p o r t u n i s t y c z n e elementy, chcia przeksztaci parti w salon zebra. N i c d o da, n i c uj. Z tak p a r t i - p o u c z a nas "oficjalna b i o g r a f i a L e n i n a - r o b o t n i c y nigdy nie zdoaliby zwyciy i wzi w a d z y w swoje rce" . G d y b y ucze doda
4 2

j e s z c z e , e P l e c h a n o w , c h o c i a z w a h a n i e m , o p o w i e d z i a si p o s t r o n i e L e n i n a , o t r z y m a b y najwysz ocen. N a t o m i a s t ucze nie musia j u m w i , e Z j a z d przyj wanie bardziej lun f o r m u czonkostwa, p r o p o n o w a n przez M a r t o w a , oraz e L e n i n z d o b y w i k s z o t y l k o w w y b o r a c h d o c e n t r a l n y c h o r g a n w p a r t y j n y c h i d l a t e g o w a n i e j e g o g r u p zaczto n a z y w a w i k s z o c i o w c a m i " , c z y l i b o l s z e w i k a m i , o p o r t u n i c i " za si r z e c z y stali si m n i e j s z o c i o w c a m i " , c z y l i mienszewikami. Powyszy schemat by nie tylko powielany we wszystkich podrcznikach, f u n k c j o n o w a r w n i e j a k o n i e w z r u s z o n y dogmat w wiadomoci spoecznej. Po p a d z i e r n i k u 1917 r o k u s o w o m i e n s z e w i k " stao si s y n o n i m e m o p o r t u n i s t y , b u r u a z y j n e g o u g o d o w c a , b i a o g w a r d y j s k i e g o p a c h o k a , z a g r a n i c z n e g o szpiega, w r o g a l u d u . S t o s u n e k d o s a m y c h m i e n s z e w i k w te z m i e n i si d i a m e t r a l n i e . N a p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a K C R K P ( b ) 5 s t y c z n i a 1922 r o k u r o z p a t r y w a n a b y a k w e stia m i e n s z e w i k w " . N a p o d s t a w i e r e f e r a t u U n s z l i c h t a , zastpcy p r z e w o d n i c z cego W C z K , p r z y j t o nastpujce p o s t a n o w i e n i e : a) Poleci U n s z l i c h t o w i , by wybra 2 - 3 miasta powiatowe, nie wyczajc lecych w p o b l i u l i n i i kolejowej, dla osiedlenia tam mienszewikw, b) N i e zabrania m i e n s z e w i k o m wyjazdw za granic; c) Jeli potrzebuj subsydiw na wyjazd, poleci t o w . U n s z l i c h t o w i sporzdzenie dla politbiura osobnego raportu o kosztach (...) .
43

N a razie b o l s z e w i c y n i e r o z s t r z e l i w a l i j e s z c z e s w o i c h b y y c h t o w a r z y s z y . C z a s y m a s o w y c h e g z e k u c j i m i a y d o p i e r o nadej. Przyjwszy c z y n n i k organizacyjny, techniczny j a k o decydujcy o rozamie r o syjskiej s o c j a l d e m o k r a c j i n a d w a zwalczajce si s k r z y d a , z e p c h n i t o n a d r u g i p l a n aspekty daleko waniejsze. K r y t e r i u m stanowice o podziale na b o l s z e w i k w i m i e n s z e w i k w nie b y o kwesti organizacyjn. T a k naprawd, j e d y n y m i p r a w d z i w y m i s o c j a l d e m o k r a t a m i o k a z a l i si w a n i e m i e n s z e w i c y : u z n a w a l i o n i d e mokracj, parlamentaryzm i p l u r a l i z m polityczny, widzc w n i c h te wartoci, k t r e p o z w o l u n i k n u c i e k a n i a si d o p r z e m o c y j a k o u n i w e r s a l n e g o r o d k a w w a l c e o postp spoeczny. D e m o k r a c j a stanowia dla n i c h warto nadrzdn, a nie t y l k o p o l i t y c z n y p a r a w a n . B o l s z e w i c y n a o d w r t , c o r a z b a r d z i e j u m a c n i a l i si w s w y m p r z e k o n a n i u o z b a w i e n n e j r o l i d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u . A k i e d y w p a d z i e r n i k u 1917

r o k u d o s z l i d o w a d z y , u z n a l i , e o d n i e l i z w y c i s t w o n i e t y l k o n a d b u r u a z j , ale i nad b y y m i towarzyszami partyjnymi, mienszewikami. Padziernik - owiadc z y p r a w o w i e r n y l e n i n i s t a S t a l i n - oznacza i d e o l o g i c z n e z w y c i s t w o k o m u n i z m u nad socjaldemokracj, m a r k s i z m u nad r e f o r m i z m e m " . D l a c z e g o j e d n a k b o l s z e w i c y w y g r a l i ? D l a c z e g o i c h p r o g r a m w y d a w a si t a k a t r a k c y j n y ? J a k z d o a l i p r z e t r w a , k i e d y j u stao si j a s n e , e r e p r e z e n t u j j e d y n i e interesy z a w o d o w y c h r e w o l u c j o n i s t w " ? O d p o w i e d z i na te pytania p o m o g n a m , j a k sdz, z r o z u m i e f e n o m e n b o l s z e w i z m u . O zwycistwie radykalnego skrzyda rosyjskiej socjaldemokracji zadecydowaa w duej mierze I w o j n a wiatowa. Wie o w y b u c h u w o j n y pocztkowo w y w o a a w r d e m i g r a n t w szok, intelektualny zamt, p o t e m j e d n a k gr w z i y tendencje p a t r i o t y c z n e . J u w s i e r p n i u i w r z e n i u r o z w i n si r u c h o c h o t n i c z y . M n s t w o p r z e b y w a j c y c h w P a r y u r o s y j s k i c h e m i g r a n t w , w r d n i c h o k o o 1000 s o c j a l d e m o k r a t w , o g a r n i t y c h p a t r i o t y c z n y m z a p a e m , zacigao si w szeregi a r m i i Koalicji . Wikszo wcielono do Legii Cudzoziemskiej, w i e l u z rnych p o w o 4 4

d w nie przyjto, poniewa wadze francuskie nie bardzo wiedziay, co z n i m i zrobi .

45

S z y b k o w y o d r b n i a si take l i c z n a g r u p a i n t e r n a c j o n a l i s t w z o b u s k r z y d e p a r t i i , w y s t p u j c y c h generalnie p r z e c i w k o w o j n i e imperialistycznej. Szczeglne m i e j s c e z a j m o w a w r d n i c h J u l i j M a r t o w , w y d a j c y w w c z a s w P a r y u gazet N a s z e S o w o " . N a w o y w a o n d o z j e d n o c z e n i a w s z y s t k i c h si p o s t p o w y c h w walce p r z e c i w k o m i l i t a r y z m o w i i i m p e r i a l i z m o w i oraz do szybkiego zakoczen i a w o j n y bez k o n t r y b u c j i i a n e k s j i . P r z e c i w s t a w i a si j e d n a k take k o n c e p c j o m k l s k o w y m " . T o n i e p r a w d a - pisa - e kada klska p r o w a d z i d o r e w o l u c j i , a kade z w y c i s t w o jest z w y c i s t w e m r e a k c j i " .
46

O r t o d o k s y j n i b o l s z e w i c y , p r a w d z i w i z a w o d o w i r e w o l u c j o n i c i " , zajli c a k i e m o d m i e n n e s t a n o w i s k o . K i e d y 5 s i e r p n i a 1914 r o k u L e n i n d o w i e d z i a si, e niemieccy socjaldemokraci gosowali w Reichstagu za b u d e t e m w o j e n n y m , o w i a d c z y : O d d z i przestaj b y s o c j a l d e m o k r a t i staj si k o m u n i s t " . B o l 4 7

s z e w i c y n i e z m i e n i l i n a z w y s w o j e j p a r t i i a d o V I I Z j a z d u w m a r c u 1918 r o k u , k i e d y t o p r z e m i a n o w a l i si n a R K P ( b ) . A l e j u w 1914 r o k u L e n i n o d c z y si o d g w n e g o n u r t u europejskiego socjalizmu i zapowiedzia, e bdzie odtd dy do rewolucji z wikszym u p o r e m ni kiedykolwiek. N i e oponowa jednak, gdy l i d e r a u s t r i a c k i c h s o c j a l d e m o k r a t w W i k t o r A d l e r p o m g m u w y d o s t a si z a u striackiej G a l i c j i , g d z i e L e n i n m i e s z k a o d 1912 r o k u , b y z b l i s k a ledzi r o z w j sytuacji w R o s j i . Z n a l a z s z y si w S z w a j c a r i i , L e n i n r o z w i n o y w i o n d z i a a l n o p u b l i c y s t y c z n . J e g o p i e r w s z znaczc reakcj n a w o j n staa si o d e z w a z a t y t u o w a n a Zadania rewolucyjnej socjaldemokracji w wojnie europejskiej. Z a w i e r a o n a u s t p , k t r y p r z e z d z i e s i t k i lat c y t o w a n y b y w r a d z i e c k i e j h i s t o r i o g r a f i i z n a b o n czci: Z p u n k t u w i d z e n i a klasy r o b o t n i c z e j i m a s p r a c u j c y c h w s z y s t k i c h n a r o d w R o s j i , n a j m n i e j s z y m z e m b y a b y klska m o n a r c h i i carskiej i j e j w o j s k , u c i s k a j c y c h P o l s k , U k r a i n i w i e l e i n n y c h n a r o d w R o s j i " . W listopadzie 1914 r o k u p o s u n
4 8

si j e s z c z e d a l e j , piszc: P r z e k s z t a c e n i e o b e c n e j w o j n y i m p e r i a l i s t y c z n e j w w o j n d o m o w jest j e d y n y m susznym hasem proletariackim" .

4 9

L e n i n o p o w i a d a si f a k t y c z n i e z a klsk w a s n e g o k r a j u i p r z e k s z t a c e n i e m wystarczajco o k r u t n e j w o j n y w jeszcze w i k s z y koszmar: w o j n d o m o w . Z g o d n i e z zasadami r e w o l u c y j n e j l o g i k i u c h w y c e n i a w a d z y l e n i n o w s k a strategia b y a z p e w n o c i s u s z n a , lecz z m o r a l n e g o p u n k t u w i d z e n i a g b o k o c y n i c z n a . a t w o b o w i e m y c z y sobie k l s k i a r m i i r o s y j s k i e j z b e r n e s k i e g o zacisza, n i e lec sam e m u w wypenionych botem i krwi okopach frontu wschodniego. A Lenin c h c i a w d o d a t k u , aby t e a t r e m w o j n y staa si caa Rosja. N i k t n i e z w r c i u w a g i n a to wezwanie, n i k t nie chcia nawet myle o w o j n i e d o m o w e j i n i k t wwczas nie w i e r z y w r e w o l u c j socjalistyczn. C o p r a w d a M a r t o w do w c z e n i e ostrzega, e L e n i n , p o w o d o w a n y f r a k c y j n y m f a n a t y z m e m , c h c e p o g r z a rce p r z y r o z p a l o n y m n a a r e n i e wiata p o a r z e " . N i k t g o j e d n a k n i e s u c h a .
50

S i e d e m n a s t e g o p a d z i e r n i k a 1914 r o k u , w licie d o j e d n e g o z e s w y c h n a j b a r d z i e j z a u f a n y c h a g e n t w , A l e k s a n d r a S z l a p n i k o w a , L e n i n pisa: (...) najmniejszym z e m byaby teraz klska caratu w w o j n i e . Bo carat jest stokro gorszy od kajzeryzmu (...). Podstawowym celem naszej pracy (wytrwaej, systematycznej, zapewne i dugiej) m u s i by przeksztacenie w o j n y narodowej w domow. Kiedy to si stanie - to inna sprawa, na razie otwarta. M u s i m y pozwoli, by sytuacja dojrzaa i systematycznie przyspiesza j e j dojrzewanie. N i e m o e m y ani obiecywa w o j n y d o m o w e j , ani j e j dekretowa, ale m a m y obowizek dziaa - tak dugo, j a k bdzie trzeba - w t y m k i e r u n k u .
51

W prasie emigracyjnej zaczy si ukazywa podpisane przez L e n i n a artykuy, u t r z y m a n e w p o d o b n y m d u c h u . I chocia a u t o r o b u r z a si te p r z y o k a z j i na i m p e r i a l i styczne N i e m c y " , w B e r l i n i e od r a z u z d a n o sobie spraw, e w Szwajcarii p o j a w i si n o w y sojusznik, i w y c i g n i t o z tego o d p o w i e d n i e w n i o s k i . L e n i n , n i e w i d z c na razie i n n e g o realnego sposobu u c h w y c e n i a w a d z y , przeszed faktycznie n a stron w r o g a R o s j i i stara si j e d y n i e u k r y w a t e n f a k t p o d internacjonalistyczn frazeologi. K i e d y nard rosyjski b y j u k r a c o w o z m c z o n y w o j n , a wadza pastwowa d o s o w n i e leaa n a u l i c a c h P i o t r o g r o d u , b o l s z e w i c y o s i g n l i s w j cel z e z d u m i e wajc atwoci - w z a m i a n za obietnic p o k o j u . Wszyscy j a k b y z a p o m n i e l i o wczeniejszych w e z w a n i a c h L e n i n a d o w o j n y d o m o w e j . L e n i n j e d n a k , majc w r k u w a d z , n i e m g si j u z a t r z y m a , W y d a w a o si p r z e c i e , e s o c j a l i z m j e s t t a k b l i s k o ! G d y b y t y l k o z m i e z d r o g i s t a r y c h " l u d z i , m o n a b y bez p r z e s z k d p r o w a d z i dalej w i e l k i e k s p e r y m e n t . O f i a r o w a w s z y l u d z i o m p o k j ( z u d n y i b a r d z o k r t k i ) o r a z z i e m i ( k t r a z c z a s e m zostanie i m o d e b r a n a , a rosyjscy c h o p i z n w stan si p o d d a n y m i ) , L e n i n p o z b a w i i c h w o l n o c i , k t r e j , c o p r a w d a , w Rosji i tak nie byo w nadmiarze. B o l s z e w i c y w y g r a l i d z i k i s w e m u p r z y w d c y oraz d z i k i nieznajcej granic p r z e m o c y , k t r n i e z a w a h a l i si p o s u y w o b r o n i e t a k a t w o z d o b y t e j w a d z y . A w zaistniaej s y t u a c j i L e n i n r z e c z y w i c i e okaza si i d e a l n y m p r z y w d c . J a k w 1937 r o k u pisa P o t r i e s o w :

A n i Plechanow, ani M a r t o w , ani n i k t i n n y nie posiad sekretu hipnotycznego w p y wu na l u d z i , a raczej panowania nad n i m i , ktry zna L e n i n . Szanowali Plechanowa, kochali M a r t o w a , ale tylko za L e n i n e m szli bez szemrania, j a k za j e d y n y m n i e k w e stionowanym przywdc. Gdy tylko L e n i n uosabia ten rzadki w Rosji f e n o m e n czowieka o elaznej w o l i , niespoytej energii, przepenionego fanatyczn wiar w cel i spraw oraz nie mniejsz wiar w siebie (...). Jednak za t y m i w i e l k i m i zaletami k r y y si r w n i e wielkie wady, cechy negatywne, odpowiednie raczej dla j a k i e go redniowiecznego lub azjatyckiego zdobywcy (...) .
52

T a k p r z e d s t a w i L e n i n a j e g o d a w n y t o w a r z y s z . L e n i n za s c h a r a k t e r y z o w a P o triesowa we w a c i w y sobie, bardziej z w i z y sposb: C o za szubrawiec z tego Potriesowa!"

53

W 1921 r o k u eserowcy o p u b l i k o w a l i nielegalnie broszur, zatytuowan Co bolszewicy dali ludowi?, piszc w n i e j po p r o s t u , e n o w i w a d c y n i e s p e n i l i a n i j e d n e j z e s w o i c h p r o g r a m o w y c h o b i e t n i c . Z a p o w i a d a n y p o k j n i e nastpi, z a m i a s t t e g o k r a j j u t r z e c i r o k p o g r o n y b y w k r w a w e j w o j n i e d o m o w e j i straci 13 000 000 obywateli na skutek dziaa w o j e n n y c h , epidemii, t e r r o r u i emigracji. S z e r z y si g d , a c h o p i n i e o b s i e w a l i p l , p o n i e w a w i e d z i e l i , e p l o n y zostan s k o n f i s k o w a n e . P r z e m y s lea w r u i n i e . R o s j a b y a o d c i t a o d w i a t a , o d w r c i l i si o d n i e j p r a w i e w s z y s c y . W k r a j u p a n o w a a d y k t a t u r a j e d n e j p a r t i i . C z K staa si p a s t w e m w pastwie. Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e zostao rozpdzone. R e i m prowadzi wojn z wasnym narodem .
5 4

B o l s z e w i c y p r z e t r w a l i , p o n i e w a f u n d a m e n t e m swej d y k t a t u r y u c z y n i l i bezp r z y k a d n y t e r r o r , a w z o r e m r e w o l u c y j n e j s u r o w o c i sta si d l a n i c h s a m L e n i n . L a t e m 1920 r o k u * pisa o n d o N i k o a j a K r i e s t i n s k i e g o , sekretarza K o m i t e t u C e n tralnego: D o t o w . K r i e s t i n s k i e g o . P r o p o n u j p o w o a n a t y c h m i a s t (na razie w t a j e m n i c y ) k o m i s j d o o p r a c o w a n i a n a d z w y c z a j n y c h r o d k w ( z g o d n i e z ide a r i n a . a r i n m a racj). P o w i e d z m y , W y + a r i n + W a d i m i r s k i ( D z i e r y s k i ) + R y k o w ? W t a j e m n i c y p r z y g o t o w a t e r r o r : k o n i e c z n i e i p i l n i e (...). L e n i n " .
5 5

P o c n a r o d o w i rzd, k t r y realizuje swoje cele p r z y u y c i u t e r r o r u p o d n i e s i o n e g o d o r a n g i p o l i t y k i p a s t w o w e j ? P r z e m o c staa si p o d s t a w o w n o r m dziaania b o l s z e w i k w i i c h p r z y w d c y . Paradoks polega na t y m , e b o l s z e w i c y - c z y l i wikszo c i o w c y - p o d o j c i u d o w a d z y u s t a n o w i l i d y k t a t u r m n i e j s z o c i , n a c o w 1919 r o k u z w r c i u w a g J u l i j M a r t o w w swojej pracy i d e o l o g i c z n y c h i p s y c h o l o g i c z n y c h k o r z e n i a c h b o l s z e w i z m u . W y g n a n y przez n o w y r e i m l i d e r m i e n s z e w i k w n i e z d o a u k o c z y ksiki, k t r w t a k i m ksztacie o p u b l i k o w a w B e r l i n i e F i o d o r D a n . W 1923 r o k u M a r t o w , j u w w c z a s m i e r t e l n i e c h o r y , pisa, e L e n i n o b i e c a w p r o w a d z i n i e z w o c z n i e w ycie r o z w i z a n i a o p r a c o w a n e s z c z e g o w o p r z e z M a r k s a i E n g e l s a : w y b i e r a l n y i o d w o y w a l n y r z d ; pace r z d o w e n i e w y s z e o d

* Dokument nie jest datowany. Richard Pipes wnioskuje, e zosta napisany jesieni 1917 roku. Zapewne ma racj, gdy W C z K powstaa w grudniu tego roku. Zob.: R. Pipes Rewolucja rosyjska, Warszawa 1994, s. 626 (przyp. tum.).

r o b o t n i c z y c h ; f u n k c j e k o n t r o l i i n a d z o r u w rkach w s z y s t k i c h , co ma zapobiec t w o r z e n i u si b i u r o k r a c j i . Rzeczywisto bezlitonie rozwiaa wszystkie te iluzje - stwierdza M a r t o w . - Radzieckie pastwo (...) przejawia dokadnie o d w r o t n tendencj - do skrajnego wzmocnienia centralizmu pastwowego, cisego podporzdkowania ycia spoecznego zasadom hierarchizmu i zniewolenia, bujnego rozrostu wszystkich specjaln y c h organw przymusu pastwowego (...) .
56

T a k t y c z n y slogan c a a w a d z a w rce R a d " zastpio h a s o c a a w a d z a w rce partii b o l s z e w i c k i e j " i w t e n sposb u s t a n o w i o n e zostay rzdy mniejszoci, czyli d y k t a t u r a p r o l e t a r i a t u , a cilej m w i c - d y k t a t u r a n a d p r o l e t a r i a t e m . N a t y m wanie polega f e n o m e n b o l s z e w i z m u , p r z y c z y m najwyszy organ partyjny p o l i t b i u r o - d y s p o n o w a w a d z , o j a k i e j n i e m g m a r z y aden i m p e r a t o r W s z e c h rosji. O t o niektre z postanowie B i u r a Politycznego K C , powzite przy c z y n n y m udziale Lenina. N a p o s i e d z e n i u w d n i u 2 6 k w i e t n i a 1919 r o k u zapada decyzja, e w razie dalszych z a m a c h w b o m b o w y c h , p o w o d u j c y c h ofiary w r d ludnoci c y w i l n e j , rozstrzeliwani bd zakadnicy .
57

D w u d z i e s t e g o c z w a r t e g o l i p c a 1919 r o k u w y d a n o z a r z d z e n i e , e w o b e c w s z y s t k i c h , k t r z y w u s t a l o n y m t e r m i n i e n i e z o b r o n i , p o d j t e zostan n a j s u rowsze rodki, z rozstrzelaniem wcznie .

5 8

C z w a r t e g o m a j a 1920 r o k u p o l i t b i u r o o d m w i o G r u z j i p r a w a d o s a m o s t a n o w i e n i a " , a Sergo O r d o n i k i d z e o t r z y m a w tej s p r a w i e o d p o w i e d n i t e l e g r a m , p o d p i s a n y p r z e z L e n i n a i Stalina ( j a k o l u d o w e g o k o m i s a r z a d o s p r a w n a r o d o w o ciowych) .

59

Szstego m a j a 1920 r o k u , n a w n i o s e k L e n i n a , p o s t a n o w i o n o aresztowa d e l e gatw na Wszechrosyjsk Konferencj Syjonistw i opublikowa k o m p r o m i t u j ce i c h materiay .

60

Podobne przykady mona by mnoy. W a r t o zwrci uwag na to, e politbiuro, ktre na kadym ze swych posiedze rozpatrywao do 40 najrniejszych k w e s t i i , r z a d k o z a j m o w a o si s p r a w a m i cile p a r t y j n y m i . P a r t i a staa si o r g a n e m pastwowym. S t w o r z o n y przez L e n i n a system sam w k r t c e stworzy z kolei n o w y typ c z o w i e k a , d l a k t r e g o , j a k pisa B i e r d i a j e w , z a s a d n i c z y m i m o t y w a m i d z i a a n i a stay si sia i w a d z a , w y p i e r a j c z u p e n i e stare m o t y w y u m i o w a n i a p r a w d y i w s p czucia. T e n n o w y czowiek doskonale pasowa do planu Lenina, sta si materiaem b u d o w l a n y m partii komunistycznej, zacz rzdzi o g r o m n y m pastwem (...). N o w i ludzie, pochodzcy z warstw niszych, nie utosamiali si z rosyjsk kultur, ich ojcowie i dziadowie byli analfabetami, p o z b a w i o n y m i j a k i e j k o l w i e k k u l t u r y i yj c y m i jedynie wiar (...). L u d odczuwa w przeszoci niesprawiedliwo starego porzdku spoecznego, ale cierpliwie i pokornie godzi si ze s w y m losem (...). Nadszed j e d n a k czas, kiedy j u nie m g znie wicej (...). Cierpliwo i pokora

z m i e n i y si w okruciestwo i wcieko. L e n i n nie zdoaby urzeczywistni swych planw rewolucji i zdobycia wadzy, gdyby nie nastpi wczeniej w przeom w d u szy narodu (...) .
61

W l e n i n o w s k i m w i a t o p o g l d z i e , k t r y sta si i d e o l o g i b o l s z e w i k w , d o m i noway maksymalizm, odrzucenie tradycyjnych instytucji demokratycznych, tak i c h j a k parlament, stawianie t y l k o n a rodki r e w o l u c y j n e , uwielbienie p r z e m o c y . W p o c z e n i u z p o t n y m i n t e l e k t e m , si w o l i i p r z e k o n a n i e m o w a s n e j r a c j i b y to wiatopogld niezwykle atrakcyjny dla tych, ktrzy w i e r z y l i w moliwo fantastycznego przeskoku z krlestwa p r z y m u s u d o krlestwa w o l n o c i . W 1 9 0 4 r o k u , w o d p o w i e d z i na Krok naprzd, dwa kroki wstecz L e n i n a , M a r t o w pisa: Wystarczy przeczyta te stronice, przepojone maostkow, czasami bezsensown osobist zoci, zdumiewajcym samouwielbieniem, lep, guch, j a k b y nieprzyt o m n furi, gdzie nieustannie powtarzaj si te same, nic nieznaczce, cite i zjadliwe swka, aby si przekona, e m a m y przed sob czowieka nieuchronnie skazanego na zelizgiwanie si po owej pochyoci, na ktr wstpi samorzutnie i ktra zawiedzie go prosto do cakowitego politycznego rozkadu i rozdrobnienia socjaldemokracji .
62

P a r t i a d z i e l i a si, odtrcajc o d siebie n a j r n i e j s z e f r a k c j e " , o d c h y l e n i a " , p l a t f o r m y " , a f a n a t y z m n i e p o z w a l a d o s t r z e c , e b y y t o raczej r n i c e p o g l d w n i zalepienie, t w r c z e p o s z u k i w a n i a , a n i e d o g m a t y c z n a z a t w a r d z i a o . P a r t i a d z i e l i a si d o c h w i l i , g d y n a p o c z t k u lat 3 0 . p r z e k s z t a c i a si w s t a l i n o w s k i m o n o l i t , k t r y c a k o w i c i e zatraci z d o l n o d o w e w n t r z n y c h p r z e m i a n . T a k i stan rzeczy m g p r o w a d z i j e d y n i e d o katastrofy.

L E N I N IMIENSZEWICY
K i e d y w k w i e t n i u 1905 r o k u o b r a d o w a w L o n d y n i e I I I Z j a z d S D P R R , L e n i n , j a k o j e g o p r z e w o d n i c z c y , szczeglnie w i e l e u w a g i powica k w e s t i o m dziaa b o j o w y c h ; w i e r z y , e carat p r z e g n i " i n a l e y t y l k o p o m c m u r u n . W y g o s i d u g m o w n a t e m a t p o w s t a n i a z b r o j n e g o , p r z y g o t o w a w tej s p r a w i e r e z o l u c j , stara si p r z e k o n a s u c h a c z y o r e a l n e j m o l i w o c i p r z e w r o t u . 1 p r z e z c a y czas,
6 3

n i e m n i e j zaciekle n i a u t o k r a t y c z n m o n a r c h i , a t a k o w a r w n i e m i e n s z e w i k w , dc d o zaostrzenia k o n f l i k t u . K i e d y z g o s i l i w n i o s e k , b y w y k o r z y s t a s z a n s, j a k s t w a r z a p o w o a n i e b u y g i n o w s k i e j D u m y , L e n i n d o m a g a si j e j b o j k o t u , gdy, j e g o z d a n i e m , kady p a r l a m e n t t o t y l k o b u r u a z y j n a stajnia". K i e d y p r z e c z y t a a r t y k u M a r t o w a Rosyjski proletariat i Duma, z a m i e s z c z o n y w w i e d e s k i e j Raboczej Gazietie", w p a d w furi, e j e g o b y y towarzysz w z y w a socjaldemokrat w d o u d z i a u w w y b o r a c h d o carskiego p a r l a m e n t u , i o d p o w i e d z i a a r t y k u e m W ogonie monarchistycznej buruazji czy na czele rewolucyjnego proletariatu i chopstwa?
64

Sama m y l , e m o n a dy d o s o c j a l i s t y c z n y c h , d e m o k r a t y c z n y c h , p o s t p o w y c h c e l w d r o g r e f o r m , p a r l a m e n t a r y z m u i u s t a w o d a w s t w a socjalnego, w y d a w a a m u

si b l u n i e r s t w e m . L e n i n n i e r o z u m i a k o l o s a l n y c h m o l i w o c i , j a k i e d a w a a l e galna d z i a a l n o p a r l a m e n t a r n a . J e g o m o w y i p i s m a ziej n i e n a w i c i d o l i b e r a w i r e f o r m i s t w , spord k t r y c h , w j e g o pojciu, najbardziej niebezpieczni b y l i , rzecz jasna, m i e n s z e w i c y . K i e d y w i e c z o r e m 1 7 p a d z i e r n i k a 1905 r o k u L e n i n d o w i e d z i a si o Najwyszym manifecie M i k o a j a I I , u z n a g o , a w lad za n i m w s z y s c y r a d z i e c c y h i s t o r y c y , z a z w y k y m a n e w r t a k t y c z n y cara i b u r u a z j i , p r z e p r o w a d z o n y p r z e z b y s k o t l i w e g o premiera, hrabiego W i t t e . Jeli w i e r z y j e d n a k s o w o m n a o c z n y c h w i a d k w , car z d a w a sobie s p r a w , e p o d p i s u j c m a n i f e s t , d e c y d u j e si n a k r o k w k i e r u n k u m o n a r c h i i konstytucyjnej, parlamentarnej. Zaiste, niezwyky to d o k u m e n t . K a dc p o d n i m s w j p o d p i s , M i k o a j I I m i a p o n o p o w i e d z i e : Straszna decyzja, ale p o d e j m u j j w i a d o m i e (...)". P r z y t o c z m y k i l k a w y j t k w : Z Boej aski, M y , M i k o a j I I , Imperator i Samowadca Wszechrosji, K r l Polski, W i e l k i Ksi Finlandzki etc., etc., etc. (...) Na rzd w k a d a m y obowizek wypenienia niezachwianej nastpujcej w o l i Naszej: 1. Nada ludnoci trwae podstawy swobd obywatelskich na zasadach rzeczywistej nietykalnoci osobistej, w o l n o c i sumienia, sowa, zgromadze i zwizkw. 2. (...) Przycign j u teraz do uczestnictwa w D u m i e (...) te klasy ludnoci, ktre obecnie pozbawione s zupenie praw wyborczych, pozostawiwszy opracowanie szczegowych zasad powszechnego prawa wyborczego n o w o p o w o a n e m u ciau ustawodawczemu. 3. Ustanowi j a k o niewzruszon zasad, aby adne prawo nie m o g o nabra mocy bez aprobaty D u m y Pastwowej i aby przedstawicielom l u d u zapewniona bya mono rzeczywistego udziau w k o n t r o l i nad praworzdnoci postpowania p o w o a n y c h przez Nas wadz (...) .
65

S a m o w a d z t w o ustpowao, otwierajc drog dla demokracji parlamentarnej. G d y b y socjaldemokraci - nie tylko L e n i n - j u na wstpie nie nazwali M a n i f e s t u o s z u s t w e m " , lecz w a l c z y l i o j e g o u r z e c z y w i s t n i e n i e , h i s t o r i a m o g a b y p o t o c z y si z u p e n i e i n a c z e j . T y m c z a s e m M a n i f e s t zosta z i n t e r p r e t o w a n y j a k o o z n a k a sab o c i , L e n i n za r o z m y l a o p o w r o c i e d o R o s j i , a b y o s o b i c i e w z i u d z i a w p o g r z e b i e a u t o k r a t y c z n e j m o n a r c h i i . B y p r z e k o n a n y , e c h w i l a nadesza, a t y t u y j e g o w c z e s n y c h a r t y k u w wiadcz o t y m w y r a n i e : Pocztek koca, O nowym manifecie konstytucyjnym Mikoaja wadzy ludu. Ostatniego, Umierajce samowadztwo i nowe organy

S p o r y z m i e n s z e w i k a m i c h w i l o w o p r z e s t a y si l i c z y . O n i za, j a k w s z y s c y l i b e r a o w i e , c o r a z b a r d z i e j w t p i l i w s u s z n o z m i a n y si i s t n i e j c e g o u s t r o j u . W t a k i m w y p a d k u , u p r z e d z a M a r t o w , n i e u c h r o n n i e r o z e j d si d r o g i d e m o k r a c j i i s o c j a l i z m u . N a w e t k o n s e r w a t y w n i , lecz t r z e w o m y l c y p o l i t y c y , tacy j a k h r a bia W i t t e , uwaali, e Rosja w y r o s a z f o r m y dotychczasowego u s t r o j u i dy do praworzdnoci opartej na swobodach obywatelskich". W i t t e p r o p o n o w a carowi

 z a n i e c h a n i e r e p r e s j i w o b e c d z i a a , k t r e n i e zagraaj s p o e c z e s t w u i p a stwu" .
6 6

U s t p s t w a r z d u n i e zostay j e d n a k d o c e n i o n e , n a p i c i e r o s o , a b o l s z e w i c y przyspieszali b i e g w y p a d k w , wykorzystujc niezadowolenie r o b o t n i k w . L e n i n g o s i p o t r z e b eskalacji p r z e m o c y i t e r r o r u , a j e g o s t a n o w i s k o c o r a z b a r d z i e j z n i e c h c a o m i e n s z e w i k w d o i d e i p o n o w n e g o z j e d n o c z e n i a p a r t i i . W e w r z e n i u 1908 r o k u z r o z p a c z o n y M a r t o w pisa d o A k s e l r o d a : P r z y z n a j , j e s t e m coraz m o c n i e j p r z e k o n a n y , e n a w e t n o m i n a l n e z w i z k i z t b a n d y c k szajk s b d e m " . a d e n
6 7

z n i c h nie chcia m i e nic wsplnego z sekciarstwem i konspiracyjnymi m e t o d a m i . M i e n s z e w i c y , bardziej s k o n n i d o zjednoczenia o d s w o i c h adwersarzy, p r a g n l i z a r a z e m u t r z y m a n i a w p a r t i i zasad d e m o k r a t y c z n y c h . C o d o P l e c h a n o w a , t o j u d a w n o doszed d o w n i o s k u , e p r a w d z i w e zjednoczenie nie j e s t m o l i w e . Jego z d a n i e m , L e n i n m y l a o z j e d n o c z e n i u t y l k o n a zasadzie w c h o n i c i a i p o d p o r z d k o w a n i a sobie p r z e z j e g o f r a k c j w s z y s t k i c h o d a m w r o s y j s k i c h s o c j a l d e m o k r a t w , c o p o z b a w i o b y rosyjski r u c h r e w o l u c y j n y j a k i c h k o l w i e k d e m o k r a t y c z n y c h p o d s t a w . L e n i n pisa P l e c h a n o w - w y s u w a n a p l a n p i e r w s z y n i e t o , c o c z y o b i e f r a k c j e , a p r z e c i e m a j o n e s w o j e k o r z e n i e w r u c h u r o b o t n i c z y m , lecz t o , c o j e d z i e l i (...). T o sekciarz, n i e p o p r a w n y sekciarz ( . . . ) " .
68

G d y w 1917 r o k u z b l i a si k u l m i n a c y j n y m o m e n t r o s y j s k i e g o d r a m a t u , z a p o w i a d a n y p r z e z k l s k i n a f r o n t a c h w o j n y w i a t o w e j , g d i narastajcy chaos, b o l szewicy skupili wszystkie swoje w y s i k i na przygotowaniach do zbrojnego przew r o t u . M i e n s z e w i c y n a t o m i a s t p o p r z e s t a l i n a hasach p o k o j u i w o l n o c i , z w o a n i a K o n s t y t u a n t y i u c h w a l e n i a k o n s t y t u c j i , k t r t o strategi L e n i n o c e n i a j a k o z d r a d z i e c k , p o n i e w a osabiaa szans r e w o l u c j o n i s t w n a z w y c i s k i e p o w s t a n i e . W o s t a t e c z n y m r o z r a c h u n k u r n i c a m i d z y d w o m a f r a k c j a m i s p r o w a d z a a si zat e m d o t e g o , e b o l s z e w i c y c h c i e l i s o c j a l i z m u n a bazie d y k t a t u r y , podczas g d y m i e n s z e w i c y te c h c i e l i s o c j a l i z m u , ale w o p a r c i u o d e m o k r a c j . J a k u j t o F i o d o r D a n : M i e n s z e w i z m w coraz w i k s z y m s t o p n i u k o n c e n t r o w a si n a w a l c e o b u r u a z y j n d e m o k r a c j p o l i t y c z n , b o l s z e w i z m za w y s u w a n a p i e r w s z y p l a n b u d o w s o c j a l i z m u , w y r z u c a j c z a b u r t i zwalczajc sam ide d e m o k r a c j i " .
6 9

F i o d o r Iljicz D a n , k t r y przey L e n i n a p r a w i e o w i e r w i e k u i osobicie d o b r z e g o z n a , b y p r z e z w i e l e lat, o b o k z m a r e g o w 1923 r o k u M a r t o w a , j e d n y m z p o l i t y c z n y c h i i d e o w y c h l i d e r w m i e n s z e w i z m u . W i e l o k r o t n i e w i z i o n y i zsyan y p r z e z r e i m carski z a s w o j d z i a a l n o r e w o l u c y j n , D a n u p a r c i e w a l c z y o o c a lenie w S D P R R demokratycznych tradycji i tendencji. Jego gwiazda zapona s z c z e g l n i e j a s n o w l i p c u 1917 r o k u , k i e d y t o w r a z z N i k o a j e m C z c h e i d z e m z o sta p r z e w o d n i c z c y m K o m i t e t u W y k o n a w c z e g o W s z e c h r o s y j s k i e j R a d y D e l e g a t w R o b o t n i c z y c h i o n i e r s k i c h oraz r e d a k t o r e m n a c z e l n y m I z w i e s t i j " . R a z e m z I r a k l i j e m C e r e t e l i m i A b r a m e m G o c e m b y take j e d n y m z u z n a n y c h r z e c z n i k w d e m o k r a t y c z n e g o s k r z y d a rosyjskiej s o c j a l d e m o k r a c j i . N i e m a l d o r a n g i s y m b o l u urasta f a k t , e t o w a n i e o n o t w i e r a I I W s z e c h r o s y j s k i Z j a z d R a d w d n i u 2 5 p a d z i e r n i k a ( 7 listopada) 1917 r o k u , a k i e d y g o s a m i b o l s z e w i k w i l e w i c o w y c h

e s e r o w c w zjazd z a l e g a l i z o w a d o k o n a n y w a n i e p r z e w r t , D a n w r a z z p o z o s t a y m i m i e n s z e w i k a m i n a z n a k p r o t e s t u o p u c i sal. P r z e z nastpne t r z y lata D a n , M a r t o w oraz i n n i m i e n s z e w i c c y dziaacze, p o s u g u j c si l e g a l n y m i r o d k a m i , r e p r e z e n t o w a l i d e m o k r a t y c z n o p o z y c j w o b e c - r z d w b o l s z e w i k w . W t y m czasie L e n i n n i e p r z e p u s z c z a adnej o k a z j i d o j a d o w i t e j , o b r a l i w e j napaci s o w n e j p o d a d r e s e m b y y c h t o w a r z y s z y . W u s t a c h b o l szewikw samo sowo socjaldemokrata" nabrao charakteru obelgi. M i m o to a d o 1920 r o k u m i e n s z e w i c y d z i a a l i w sposb m n i e j l u b b a r d z i e j l e g a l n y . P o t e m , n a p o l e c e n i e p o l i t b i u r a , r o z p o c z y si p r z e l a d o w a n i a , p r o w a d z o n e p o c z t k o w o p r z y u y c i u p o s t r y c h " r o d k w . D w u d z i e s t e g o d r u g i e g o c z e r w c a 1922 r o k u zapada decyzja, aby u k r c i " p o l i t y c z n d z i a a l n o t y c h p o p l e c z n i k w b u r u a z j i " . N a razie o g r a n i c z o n o si d o z s y e k : P o w i a d o m i w s z y s t k i e k o m i s a r i a t y l u d o w e , e m i e n s z e w i k w zatrudnionych w komisariatach i mogcych odgrywa jakkolwiek r o l p o l i t y c z n n i e n a l e y t r z y m a w M o s k w i e , ale rozesa p o o b w o d a c h , w k a d y m o d d z i e l n y m przypadku po przesuchaniu przez W C z K i o r g b i u r o " . W t y m
7 0

s a m y m czasie n a t e r e n i e caego k r a j u t r w a y a r e s z t o w a n i a m i e n s z e w i k w . P r o t e s t y i proby o z w o l n i e n i e k i e r o w a n o do Lenina i politbiura. Decyzja, oczywicie j e d nogona, brzmiaa z w y k l e tak samo: W n i o s e k o d r z u c i " .
7 1

L e n i n i n t e r e s o w a si szczeglnie d z i a a l n o c i M a r t o w a , p o d d a j c j p r z y k a dej o k a z j i m i a d c e j k r y t y c e . W l i p c u 1919 r o k u , w a r t y k u l e Wszyscy na bj z Denikinem!, pisa: M a r t o w , W o l s k i i spka uwaaj, e stoj ponad walczcymi stronami, wydaje im si, e potrafi stworzy trzeci stron". To marzenie, choby nawet i szczere, p o zostaje iluzj drobnomieszczaskiego demokraty, ktry jeszcze teraz, 70 lat po 1848 r o k u , nie nauczy si abecada, a mianowicie tego, e w kapitalistycznym otoczeniu m o l i w a jest albo dyktatura buruazji, albo dyktatura proletariatu, trzeciego wyjcia nie ma. M a r t o w i spka zapewne u m r z t iluzj (...) .
72

K i e d y w 1918 r o k u M a r t o w , D a n i i n n i m i e n s z e w i c y w y b r a n i zostali d o R a d y M o s k i e w s k i e j , L e n i n pisa d o K a m i e n i e w a : M y l , e p o w i n n i c i e z a m c z y i c h p r a k t y c z n y m i z l e c e n i a m i : D a n - o d c i n e k sanitarny, M a r t o w - k o n t r o l a s t o w e k " .

73

G d y M a r t o w przekaza G o r k i e m u rkopis s w o i c h p a m i t n i k w d o publikacji w tej d z i e d z i n i e p o z o s t a o j e s z c z e w w c z a s n i e c o s w o b o d y L e n i n kaza j e o c e n z u r o w a . N a d M a r t o w e m n i e u s t a n n i e w i s i a a g r o b a a r e s z t o w a n i a , lecz L e n i n ,

7 4

b y m o e p r z e z w z g l d n a star p r z y j a , j e s z c z e si w a h a . L e d w i e M a r t o w w y r a z i ch w y j a z d u z R o s j i , n a t y c h m i a s t u z y s k a z g o d . L e n i n n i e m u s i a j u p o d e j m o w a trudnej decyzji, m g natomiast p o t e m powiedzie: C h e m i e w y p u c i l i my M a r t o w a za granic" .

75

D a n , k t r e g o n i e c z y y z L e n i n e m a d n e b l i s k i e s t o s u n k i , w l u t y m 1921 r o k u zosta a r e s z t o w a n y i o s a d z o n y w t w i e r d z y P i e t r o p a w o w s k i e j , g d z i e s p d z i p r a w i e r o k ( p o raz p i e r w s z y t r a f i t a m w 1896, z w y r o k u w a d z c a r s k i c h ) . T e r a z o s k a r o n o go o p o d e g a n i e o n i e r z y i m a r y n a r z y z n a d b a t y c k i e j t w i e r d z y K r o n s z t a d do a n t y bolszewickiego powstania, za co grozi mu p l u t o n egzekucyjny. Z a m i a s t tego,

z g o d n i e z d e c y z j p o l i t b i u r a , skazano g o n a zesanie d o j a k i e g o o d l e g e g o , n i e proletariackiego o k r g u , gdzie m g b y pracowa w s w o i m zawodzie" . D a n r o z 7 6

p o c z s t r a j k g o d o w y , d o m a g a j c si p r a w a d o w y j a z d u z a g r a n i c , a p o n i e w a n i e nadesza j e s z c z e era s t a l i n o w s k i e j s t a n o w c z o c i " , u z y s k a z g o d . K a d e r e a l n e b d w y i m a g i n o w a n e z a g r o e n i e , j a k i e p o j a w i a o si w o w y m czasie, p r z y p i s y w a n o k o n t r r e w o l u c y j n e j d z i a a l n o c i m i e n s z e w i k w " , c o m i a o uzasadni n a s i l e n i e r e p r e s j i p r z e c i w k o n i m . D w u d z i e s t e g o s m e g o l i s t o p a d a 1921 r o k u T r o c k i powiadomi politbiuro, e w e d u g jego informacji w M o s k w i e i Piotrogrodzie trwaj przygotowania do kontrrewolucyjnego p r z e w r o t u , k t r y m i kieruj mienszewicy, eserowcy i n i e d o b i t k i b u r u a z j i " . P o l i t b i u r o w skadzie: L e n i n , Stalin, Kriestinski, Bucharin, R y k o w , Radek - niezwocznie mianowao T r o c k i e g o p r z e w o d n i c z c y m K o m i t e t u O b r o n y M o s k w y " i w y d a o nastpujce zarzdzenie: Poleci, aby K o m i t e t C e n t r a l n y nasili aresztowania w r d m i e n s z e w i k w i e s e r o w c w " . A r e s z t o w a n i a , rzecz j a s n a , n a s i l o n o " .
7 7

I l e k r o p o l i t b i u r o w r a c a o d o k w e s t i i m i e n s z e w i k w , t o t y l k o p o t o , b y zaj j e s z c z e b a r d z i e j n i e p r z e j e d n a n e s t a n o w i s k o . N a p o s i e d z e n i u w d n i u 2 l u t e g o 1922 r o k u Stalin przedstawi raport o nastrojach w r d u w i z i o n y c h m i e n s z e w i k w , w z w i z k u z c z y m p o s t a n o w i o n o : Nakaza G P U przewiezienie do specjalnych miejsc odosobnienia najbardziej a k t y w n y c h i znanych c z o n k w antyradzieckich partii. Nadal przetrzymywa w wizieniach mienszewikw, eserowcw i anarchis t w , k t r z y w c h w i l i o b e c n e j z n a j d u j si w g e s t i i W C z K "
7 8

M i e n s z e w i c y p r b o w a l i zwraca si d o s o c j a l d e m o k r a t w n a Z a c h o d z i e . W C z K przechwycia j e d e n z takich listw, adresowany do M i d z y n a r o d o w e j Konferencji w B e r n i e , i przekazaa go L e n i n o w i . W d z przeczyta u w a n i e tekst, podkrelajc s o w a : w R o s j i w i z i e n i a s p r z e p e n i o n e , r o z s t r z e l i w u j e si r o b o t n i k w , w i e l u n a szych towarzyszy socjaldemokratwju rozstrzelano ( . . ) " . Centralne B i u r o m i e n 79

s z e w i k w z w r c i o si take d o L e n i n a , proszc o u c z c i w legalizacj" i c h p a r t i i , c o Lenin skwitowa zwyczajowym dopiskiem: D o archiwum" . Mienszewikom po8 0

zostao j e d y n i e p r b o w a , c h o b y z dala od k r a j u , ocali co z w a r t o c i r e w o l u c j i rosyjskiej. C z y n i l i t o z a p o r e d n i c t w e m gazety Socjalisticzeskij W i e s t n i k " , u k a z u j cej si p o c z t k o w o w B e r l i n i e , p n i e j w P a r y u , a w r e s z c i e , k i e d y w y b u c h a w o j n a , w N o w y m J o r k u , g d z i e z a k o c z y a s w j y w o t w 1965 r o k u , p o n i e w a n i e b y o j u starych m i e n s z e w i k w , k t r z y m o g l i b y j dalej w y d a w a . T y m c z a s e m b o l s z e w i c y r o z s z e r z a l i skal r e p r e s j i . N i e t y l k o p r z y w d c y m i e n s z e w i k w t r a f i a l i d o w i z i e i n a zesanie, r w n i e n a s z e r e g o w y c h c z o n k w , w y w o d z c y c h si p r z e w a n i e z i n t e l i g e n c j i , spaday n a j r n i e j s z e k a r y i p r z e l a d o w a n i a . R a d y k a l n y o d a m r e w o l u c j o n i s t w r o z p r a w i a si z o d a m e m d e m o k r a t y c z n y m . N i e oznacza t o , e m i e n s z e w i c y b y l i bez w i n y . N i e p o t r a f i l i s k u t e c z n i e w a l c z y o d e m o k r a t y c z n e w a r t o c i , p o c i g n za sob w s z y s t k i c h l i c z c y c h si, l i b e r a l n y c h si, o k a z a l i si n i e z d o l n i d o w c i e l e n i a w y c i e i d e a w , k t r y c h b r o n i l i p r z e z d z i e s i t k i lat. C z e k a i c h s m u t n y los. P r z y w y d a t n e j p o m o c y L e n i n a i b o l s z e w i k w s k o n a a rosyjska s o c j a l d e m o k r a c j a , c i c h o i w z a p o m n i e n i u .

C o prawda niektrzy spord socjaldemokratw, p o d w p y w e m r o z w o j u w y d a r z e , z m i e n i l i s w o j e n a s t a w i e n i e . W 1936 r o k u m i e s z k a j c y w w c z a s w P a r y u F i o d o r D a n u z n a Z w i z e k Radziecki z a g w n zapor p r z e c i w k o f a s z y z m o w i . W m a r c u 1940 r o k u D a n z r e z y g n o w a z f u n k c j i przewodniczcego Delegacji Z a g r a n i c z n e j m i e n s z e w i k w o r a z r e d a k t o r a gazety S o c j a l i s t i c z e s k i j W i e s t n i k " i , w w i e k u 7 0 lat, w y j e c h a d o N o w e g o J o r k u . Z a c z t a m w y d a w a N o w y j P u t " , n a k t r e g o a m a c h , p o napaci H i t l e r a n a Z S R R , w y s t p i z p r b r e h a b i l i t a c j i S t a l i n a . W s w o j e j o s t a t n i e j ksice, Korzenie bolszewizmu, o p u b l i k o w a n e j w 1946 r o k u , stary p r z e c i w n i k t o t a l i t a r y z m u z d o a d o s t r z e c p o z y t y w n e aspekty p r z y m u s o w e j k o l e k t y w i z a c j i i n i e znalaz w sobie do s i y , a b y w p e n i p o t p i p o k a z o w e p r o c e s y k o c a lat 3 0 . o r a z p a k t R i b b e n t r o p - M o o t o w z s i e r p n i a 1939 r o k u . N a g l e z o b a c z y te, e w r a d z i e c k i m s y s t e m i e o d s a m e g o p o c z t k u istniaa w e w n t r z n a o r g a niczna demokracja" . Kapitulacja D a n a bya cakowita.
8 1

T a k z a k o c z y a si w a l k a b o l s z e w i k w z m i e n s z e w i k a m i , a w a c i w i e r a d y k a w , p r a g m a t y k w z r o m a n t y k a m i . M i e n s z e w i c y w i d z i e l i w demokracji cel, b o l szewicy j e d y n i e rodek. B o l s z e w i c y chcieli stworzy siln, z a m k n i t parti, p o d czas g d y m i e n s z e w i c y p r a g n l i p o c z y w p a r t i i - s t o w a r z y s z e n i u w s z y s t k i c h liberalnie mylcych l u d z i , odrzucajcych przemoc.

PARADOKS PLECHANOWA
Gieorgij W a l e n t i n o w i c z P l e c h a n o w u z n a w a n y b y za ojca rosyjskiego m a r k s i z m u " . T a k j a k i L e n i n , w y w o d z i si z e szlachty. U r o d z i si w 1 8 5 6 r o k u w G u d a o w c e w g u b e r n i t a m b o w s k i e j . J e g o o j c i e c , o f i c e r a r m i i , u p i e r a si, a b y s y n p o szed w j e g o lady. T a k w i c G i e o r g i j w s t p i d o s z k o y w o j s k o w e j w W o r o n e u . N i e d u g o j e d n a k n o s i m u n d u r j u n k r a , g d y w 1875 r o k u zosta s u c h a c z e m S z k o y G r n i c z e j w S a n k t P e t e r s b u r g u , skd u s u n i t o go w d w a lata p n i e j za u d z i a w demonstracji s t u d e n c k i e j . D o koca ycia zachowa j e d n a k w o j s k o w e n a w y k i :
82

zawsze z d y s c y p l i n o w a n y , e n e r g i c z n y , w d o s k o n a e j k o n d y c j i f i z y c z n e j . B y m o e dlatego wanie L e n i n p o w i e d z i a o n i m w 1904 r o k u : P l e c h a n o w to c z o w i e k tak okazaej p o s t u r y , e n a j e g o w i d o k w s z y s c y k u l si m i m o w o l i " . A l e zaraz d o d a z t y p o w d l a siebie z g r y l i w i r o n i : A j e d n a k w y d a j e m i si, e j e s t o n j u m a r twy, gdy tymczasem ja yj" .
8 3

W latach 7 0 . P l e c h a n o w d z i a a a k t y w n i e w r u c h u n a r o d n i c k i m , w r o k u 1879 w y j e c h a z R o s j i , a w 1883 b y j u z a g o r z a y m m a r k s i s t . O d tej p o r y z a j m o w a si f o r m u o w a n i e m p r o g r a m w socjaldemokracji i p r o j e k t w przyszych przemian u s t r o j o w y c h w R o s j i . L e n i n s p o t k a g o p o raz p i e r w s z y w 1895 r o k u i w p y w starszego o k i l k a n a c i e lat P l e c h a n o w a okaza si b a r d z o i n s p i r u j c y . K i e d y w 1900 r o k u z e t k n l i si p o n o w n i e , i c h a m b i c j e p r z y w d c z e z n a c z n i e si j u r o z w i n y , c o n i e w r y o d o b r z e p r z y s z e j w s p p r a c y . P o r o z a m i e p a r t i i w 1903 r o k u P l e c h a n o w p r z y c z y si d o m i e n s z e w i k w . W z a j e m n w r o g o p o g b i a j e s z c z e

w o j n a , w o b e c k t r e j obaj zajli d i a m e t r a l n i e r n e s t a n o w i s k a - L e n i n j a k o d e f e t y sta, P l e c h a n o w j a k o z w o l e n n i k o b r o n y o j c z y z n y . P l e c h a n o w p o w r c i d o P i o t r o g r o d u 3 1 m a r c a 1917 r o k u , c z y l i d w a t y g o d n i e wczeniej ni L e n i n , co zawdzicza p o m o c y , jakiej Sprzymierzeni chtnie u d z i e lili tak g o r l i w e m u r z e c z n i k o w i zbrojnego o p o r u przeciw N i e m c o m . Plechanow, k t r y p o w a n i e c h o r o w a n a p u c a , k u r o w a si w a n i e w a g o d n y m k l i m a c i e San R e m o , g d y p r z y s z a w i a d o m o , e M i k o a j I I zosta o b a l o n y . P o s t a n o w i n a t y c h miast wraca do Rosji i wesprze rewolucj. Przez Francj dotar do A n g l i i , a s t a m t d , z a o p a t r z o n y w paszport f r a n c u s k i , w y r u s z y d r o g m o r s k d o R o s j i . N i m m i n rok, Plechanow dosownie ucieka przed rewolucj, ktr przepowiada i na ktr czeka p r z e z cae y c i e . Jeszcze l a t e m 1 9 1 7 r o k u u k a z a si j e g o a r t y k u p o d w i e l e m w i c y m t y t u e m : O tezach Lenina i o tym, dlaczego obd bywa czasem interesujcy. L e n i n n a w o u j e d o b r a t a n i a si z N i e m c a m i , d o o b a l e n i a R z d u T y m c z a s o w e g o , d o p r z e j c i a w a d z y , pisa P l e c h a n o w , w y r a a j c j e d n o c z e n i e n a d z i e j , e r o b o t n i c y o d c z y t a j o w e hasa w a c i w i e , j a k o o b d n i s k r a j n i e n i e b e z p i e c z n p r b zasiania a n a r c h i i i c h a o s u n a r o s y j s k i e j z i e m i " . J e d n a k j e g o o s t r z e e n i e z o s t a o
8 4

zignorowane. Po przewrocie padziernikowym Plechanow, Wiera Zasulicz i L e w D e u t s c h o g o s i l i List otwarty do piotrogrodzkich robotnikw, piszc, e c i , k t r z y z d o b y l i w a d z , popychaj n a r d rosyjski n a drog ku najwikszej katastrofie d z i e j o w e j " , i e k r o k t e n w y w o a w o j n d o m o w , k t r a w efekcie z m u s i r e w o l u c j do w y c o f a n i a si z e w s z y s t k i c h z d o b y c z y l u t e g o i m a r c a " .
8 5

Nastpnego dnia do mieszkania zajmowanego przez Plechanowa i j e g o on Rozali M a r k o w n wtargn oddzia u z b r o j o n y c h onierzy i marynarzy. O d d a j cie b r o d o b r o w o l n i e - zada o p a s a n y t a n i a m i n a b o j o w y m i m a r y n a r z , p r z y s t a wiajc nagan do piersi Plechanowa. - Jeli znajdziemy, rozstrzelamy was na m i e j s c u " . M o e c i e t o z r o b i , j e l i n a w e t n i e z n a j d z i e c i e - o d p a r s p o k o j n i e stary s o c j a l d e m o k r a t a . - A l e n i e m a m b r o n i " . N a szczcie n i c n i e z n a l e z i o n o , ale P l e c h a n o w z m u s z o n y b y o d t d u k r y w a si, n a j p i e r w w p i o t r o g r o d z k i e j k l i n i c e , a p o t e m w F i n l a n d i i , w P i t k e j a r v i k o o T e r i o k i , g d z i e z m a r 3 0 m a j a 1918 r o k u . Stosunek Lenina do Plechanowa e w o l u o w a od gbokiego szacunku ( w cig u 2 0 lat, o d 1883 d o 1903 napisa m n s t w o w s p a n i a y c h t e k s t w " ) d o c a k o w i t e go o s t r a c y z m u ( n a p i t n o w a szowinist P l e c h a n o w a " ) . W istocie a r t y k u y P l e chanowa day pocztek rosyjskiemu m a r k s i z m o w i . N i e wszyscy zauwayli, a j u n a p e w n o n i e L e n i n , e P l e c h a n o w , p r z y caej s w o j e j o r t o d o k s j i , n i e w c z y d o wasnej w e r s j i m a r k s i z m u wszystkich t y c h p o k r a c z n y c h naleciaoci, o d k t r y c h r o i si w p r a c a c h L e n i n a . P l e c h a n o w n i e w i d z i a w l i b e r a a c h i c h k o n t r r e w o l u c y j n e j n a t u r y " , n i e o d r z u c a p a r l a m e n t a r y z m u , n i e p r z y j m o w a bez zastrzee i d e i h e g e m o n i i proletariatu", o g r o m n rol w ruchach spoecznych przyznawa inteligencji. W s z y s t k o t o zostao pniej p o t p i o n e j a k o o p o r t u n i z m , liberalny s e r w i l i z m , szowinizm. Za g w n y grzech poczytywano mu j e d n a k nie to, e godzi m i e n s z e w i z m z l i b e r a l i z m e m " , lecz e n a j w i k s z w i t o , i s t o t w a l k i k l a s o w e j , t r a k t o w a w sposb o p o r t u n i s t y c z n y " .

R z e c z y w i c i e , w e w s t p i e d o s w o j e j n i e u k o c z o n e j k s i k i Historia rosyjskiej myli spoecznej P l e c h a n o w pisa: R o z w j k a d e g o s p o e c z e s t w a , p o d z i e l o n e g o n a klasy, u w a r u n k o w a n y j e s t r o z w o j e m o w y c h klas i i c h w z a j e m n y m i r e l a c j a m i , c o s p r o w a d z a si d o k o n f l i k t w t a m , g d z i e r z e c z d o t y c z y w e w n t r z n e j s t r u k t u r y s p o e c z n e j , i d o m n i e j l u b b a r d z i e j z g o d n e j w s p p r a c y , j e e l i k r a j o w i zagraa n a pa z z e w n t r z " . U w a a , e t e g o t y p u s t o s u n k i k l a s o w e s szczeglnie c h a r a k t e 8 6

r y s t y c z n e d l a R o s j i i e o d c i s n y o n e s w e niezatarte p i t n o n a caej r o s y j s k i e j h i storii. T e n pogld m g mie w p y w na o b r o n n " postaw Plechanowa i chocia bolszewicy okrelali go pogardliwie m i a n e m szowinisty" i socjalpatrioty", do o s t a t n i e j c h w i l i n i e z m i e n i o n s w e g o s t a n o w i s k a w k w e s t i i w o j n y . N a apele L e n i n a , s k i e r o w a n e d o o n i e r z y r o s y j s k i c h , b y b r a t a l i si z N i e m c a m i , p o n i e w a R o s j a p r o w a d z i w o j n zaborcz, o d p o w i a d a szyderczo: wybaczcie n a m , dobrzy T e u t o n o w i e , e nasze zaborcze intencje zmusiy was do wypowiedzenia n a m w o j n y , do zajcia znacznej czci naszego t e r y t o r i u m , do bestialskiego traktowania naszych j e c w , do zajcia Belgii i skpania tego kwitncego niegdy kraju w m o r z u k r w i , do spustoszenia licznych p r o w i n c j i francuskich i tak dalej, i tak dalej. To wszystko nasza w i n a ! Nasza wielka w i n a !
87

P o w r c i w s z y d o R o s j i z p o n a d 3 0 - l e t n i e g o w y g n a n i a , P l e c h a n o w s z y b k o zda sobie s p r a w z t e g o , e t e o r e t y k m a r k s i z m u " t o n i e t o s a m o , c o r e w o l u c y j n y p o l i t y k " . J e g o k o n c e p c j e n i e zostay z r o z u m i a n e . W y s t p i z d e c y d o w a n i e p r z e c i w k o i d e i r e w o l u c j i s o c j a l i s t y c z n e j , oskarajc L e n i n a o p r z y s p i e s z a n i e w y p a d k w , d o k t r y c h Rosja nie j e s t p r z y g o t o w a n a , c o przecie sam L e n i n nie tak d a w n o przyznawa . P l e c h a n o w b y gboko przekonany, e Rosja nie dojrzaa jeszcze do
88

niczego, poza rewolucj buruazyjn" .

8 9

C z y n a t y m w a n i e p o l e g a p o d s t a w o w y p a r a d o k s P l e c h a n o w a ? P r z e z cae ycie pisa o w a l c e klas, d y k t a t u r z e p r o l e t a r i a t u , w i o d c e j r o l i klasy r o b o t n i c z e j w p r z e b u d o w i e spoeczestwa, o r e w o l u c j i socjalistycznej j a k o c e l u d o k t r y n y m a r k s i s t o w s k i e j . A k i e d y j e g o kraj p o d e r w a si, a b y w s t p i n a d r o g o w e j r e w o l u c j i , P l e c h a n o w g w a t o w n i e z a p r o t e s t o w a , rzucajc n a szal c a y s w j a u t o r y t e t . Z a p e w n e b y t o t y l k o p o z o r n y paradoks. P l e c h a n o w , zbyt o r t o d o k s y j n y , b y odstpi o d k l a s y c z n y c h m a r k s i s t o w s k i c h s c h e m a t w , n i e d o p u s z c z a d o siebie m y l i , e m o n a p r z e s k o c z y n i e k t r e etapy. T a k i e p o d e j c i e u w a a z a l e n i n o w s k i o b d " . P l e c h a n o w w j a k i m sensie u o s a b i a c a y d r a m a t r o s y j s k i e j s z l a c h t y i i n t e l i g e n c j i . K i e d y stao si j a s n e , e t y l k o g b o k i e z m i a n y m o g w p r o w a d z i R o s j n a d r o g p r a w d z i w e g o p o s t p u , j e d n a cz o w e j s p o e c z n e j e l i t y u w a a a , i d a si t o osign j e d y n i e m e t o d a m i r e w o l u c y j n y m i , d r u g a n a t o m i a s t w i e r z y a w p r z y s t o s o w a n i e , adaptacj, o d p o w i e d n i p r z e b u d o w " istniejcego s y s t e m u . T a k si z o y o , e szlachcic G i e o r g i j W a l e n t i n o w i c z P l e c h a n o w , n a j w y b i t n i e j s z y r o s y j s k i socjaldemokrata s c h y k u X I X w i e k u , m i a brata, G r i g o r i j a W a l e n t i n o w i c z a P l e chanowa, naczelnika policji w j e d n y m z p o w i a t w guberni tambowskiej. I c h m a t ka bya k r e w n Wissariona Grigorijewicza Bieliskiego, znanego radykalnego m y liciela. K i e d y m o d y N i k o a j W a l e n t i n o w , p r z y s z y b o l s z e w i k , spyta G r i g o r i j a

P l e c h a n o w a , c z y p o m n i k K a t a r z y n y W i e l k i e j zostanie z b u r z o n y , j e e l i w y b u c h n i e rewolucja, naczelnik policji odpar: C o za b z d u r y ! Jeeli w y b u c h n i e rewolucja? O n a nigdy nie w y b u c h n i e . W Rosji nie m o e by rewolucji. To nie Francja" .
90

Gieorgij m i a na t e n temat inne zdanie, uwaa, e rewolucja jest n i e u n i k n i o n a , cho z pocztku bdzie to t y l k o rewolucja buruazyjna. W p r z e d e d n i u d e c y d u j c y c h w y d a r z e p a d z i e r n i k a 1917 r o k u P l e c h a n o w o w i starczyo p o l i t y c z n e j o d w a g i , b y g o n o o w i a d c z y , e p r z y s z a w a d z a n i e m o e si opiera j e d y n i e n a w s k i m f u n d a m e n c i e d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u , ale m u s i b a z o w a n a k o a l i c j i w s z y s t k i c h y w o t n y c h si w k r a j u " . W c y k l u a r t y k u w , o p u b l i k o w a n y c h w s i e r p n i u i w r z e n i u n a a m a c h gazety J e d i n s t w o " , P l e c h a n o w s t w i e r d z i w p r o s t , e koalicja bdzie r e p r e z e n t o w a p o r o z u m i e n i e n a r o d o w e . N i e chcecie p o r o z u m i e n i a - i d c i e z L e n i n e m ; n i e chcecie i z L e n i n e m - w s t p u j c i e do p o r o z u m i e n i a . W s w y c h d e s p e r a c k i c h w y s i k a c h , b y zapobiec d y k t a t u r z e z a w o d o w y c h r e wolucjonistw", Plechanow wiadomie zmierza ku politycznemu samounicestwieniu: C z y naprawd interesy r o b o t n i k w s zawsze i we wszystkim sprzeczne z interesami kapitalistw? C z y w ekonomicznej historii spoeczestwa kapitalistycznego nie zachodz takie przypadki, e interesy te s zbiene ze sob? Czciowa zgodno interesw rodzi wspprac w niektrych dziedzinach. Elementy socjalistyczne i niesocjalistyczne mog realizowa to ograniczone porozumienie w reformach spoecznych .
91

Z p u n k t u w i d z e n i a L e n i n a i b o l s z e w i k w bya to absolutna herezja. W istocie o s t a t n i e p r z e d p r z e w r o t e m p a d z i e r n i k o w y m a r t y k u y P l e c h a n o w a prezentuj zupenie n o w koncepcj socjalizmu. Plechanow, k t r y na kongresach I I M i d z y n a r o d w k i u p a r c i e b r o n i k l a s o w e g o podejcia d o k w e s t i i d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u , z r e w i d o w a w i e l e z e s w o i c h d o t y c h c z a s o w y c h p o g l d w . Sta si n i e t y l k o s z o w i n i s t " , ale i r e f o r m i s t " , a d l a b o l s z e w i k w n i e b y o w o w y m czasie gorszych obelg. W ustach L e n i n a s o w o plechanowiec" b r z m i a o j a k oskarenie, i to oskarenie bardzo p o w a n e . W m a r c u 1920 r o k u t r y b u n a r e w o l u c y j n y w K i j o w i e skaza n a r o z s t r z e l a n i e n i e j a k i e g o I . K i s i e l e w a , a p o n i e w a n i e s z c z n i k w z n a L e n i n a , z w r c i si d o n i e g o o p o m o c . L e n i n napisa d o K r i e s t i n s k i e g o : W y r o k m i e r c i n a K i s i e l e w a t o b a r d z o p o w a n a sprawa. W i d y w a e m g o w i a t a c h 1 9 1 0 - 1 9 1 4 w Z u r y c h u , g d z i e b y p l e c h a n o w c e m [ o k r e l e n i e L e n i n a - D . W . ] i o b w i n i a n o go o j a k i e p o d o c i (szczeg w n i e z n a m ) . S p o t k a e m g o te w M o s k w i e , p r z e o m i e , w 1918 a l b o 1919 K i s i e l e w p r a c o w a w I z w i e s t i j a c h i m w i m i , e sta si b o l s z e w i k i e m . F a k t w n i e z n a m (...)". W k o c u L e n i n p r z e k a z a ca rzecz s t r a n i k o w i r e w o l u c y j n e j s p r a w i e d l i w o c i " : n i e c h t o w a r z y s z D z i e r y s k i z d e c y d u j e , p o r o z u m i a w s z y si z K r i e s t i n s k i m . N a m a r g i n e s i e n o t a t k i D z i e r y s k i napisa: J e s t e m p r z e c i w n y i n g e r o w a n i u w t s p r a w " .
92

Stanwszy t w a r z w t w a r z z rosyjsk rzeczywistoci, P l e c h a n o w m g si p r z e razi, g d y teza o d y k t a t u r z e p r o l e t a r i a t u w p r o g r a m i e S D P R R b y a j e g o d z i e e m .

On rwnie twierdzi wielokrotnie, e dobro rewolucji jest najwyszym prawem", o t w i e r a j c w t e n sposb l u z y d l a b e z p r z y k a d n e g o t e r r o r u . Stary s o c j a l d e m o k r a t a n i e m g take znie m y l i , i n a p o c z t k u w i e k u s a m p r z y z n a w a z w y c i s k i e j r e w o l u c j i p r a w o d o r o z w i z a n i a z e g o " p a r l a m e n t u n i e p o d w c h l a t a c h , lecz p o d w c h t y g o d n i a c h " . K i e d y w s t y c z n i u 1918 r o k u b o l s z e w i c y r o z p d z i l i Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e , p o s u y l i si w a n i e f o r m u P l e c h a n o w a . W a l e n t i n o w w s p o m i n a , e p o p r z y j e d z i e d o M o s k w y P l e c h a n o w w y b r a si z g r u p p r z y j a c i na w y c i e c z k za m i a s t o , w W o r o b i o w e G r y . P l e c h a n o w i W i e r a Z a s u l i c z s f o t o g r a f o w a l i si o b o k starej, r o z t r z a s k a n e j k o l u m n y , p o c z y m b a r d z o przejty Plechanow uj Zasulicz za rk: W i e r o Iwanowna, 90 lat t e m u , gdzie w t y m miejscu, H e r c e n i Ogariew zoyli swoj przysig. Czterdzieci lat t e m u , w i n n y m miejscu - pamitacie? - my te przysigalimy, e dobro l u d u na cae ycie stanie si dla nas najwyszym prawem. Nasza droga wiedzie teraz pod gr. Zblia si m o m e n t , kiedy kto powie, e d o szlimyju do j e j kresu. Zapewne nastpi to szybciej, ni sdzimy. D o p k i jeszcze yjemy, spjrzmy sobie w oczy i odpowiedzmy: czy dochowalimy naszej przysigi? M y l , e dochowalimy j e j wiernie. Nieprawda, W i e r o Iwanowna? sulicz. W l i p c u 1921 r o k u n a posiedzeniu p o l i t b i u r a l u d o w y komisarz z d r o w i a , N i koaj Siemaszko, podnis kwesti wystawienia P l e c h a n o w o w i p o m n i k a w P i o t r o g r o d z i e . Reakcja p o l i t b i u r a b y a u m i a r k o w a n i e p r z y c h y l n a . S i e m a s z k o m i a z w r c i si w tej s p r a w i e d o R a d y P i o t r o g r o d z k i e j , g d y s p r a w a d o t y c z y a take wadz municypalnych .
9 4 93

P l e c h a n o w z m a r o s i e m m i e s i c y p n i e j , a w k r t c e p o n i m take W i e r a Z a -

N i e b a w e m w y n i k a r w n i e kwestia udzielenia p o m o c y rodzinie Plechanow a , yjcej w t r u d n y c h w a r u n k a c h z a granic. O s i e m n a s t e g o listopada 1 9 2 1 r o k u L e n i n zaproponowa wypaci i m n i e w i e l k s u m " 1 0 000 f r a n k w szwajcarskich w c h a r a k t e r z e j e d n o r a z o w e j z a p o m o g i . M n i e j w i c e j w t y m czasie zapada decyzja, e r o d z i n a z a m o r d o w a n e g o w 1919 r o k u w N i e m c z e c h s o c j a l d e m o k r a t y K a r l a Liebknechta o t r z y m a duo powaniejsz sum 5000 r u b l i w zocie . By m o e
95

w d o w a p o L i e b k n e c h c i e , z p o c h o d z e n i a R o s j a n k a , okazaa si b a r d z i e j w y t r w a a w s w o i c h p r o b a c h . W licie do L e n i n a pisaa, e ojciec j e j posiada m a j t e k w R o s t o w i e n a d D o n e m , t r z y k a m i e n i c e i akcje, w a r t e o k o o 3 0 0 0 0 0 0 r u b l i . M n i e p r z y p a d o b y z t e g o o k o o 6 0 0 0 0 0 r u b l i , ale d o m y zostay u p a s t w o w i o n e . D a j c i e m i 1 2 0 0 0 0 0 m a r e k dla m n i e i dla d z i e c i (...). M u s z sta si m a t e r i a l n i e niezalena (...). N i e p o t r a f i t a k y (...). B a g a m W a s , zabezpieczcie nas raz n a zawsze t o k r g sum! U w o l n i j c i e m n i e o d zalenoci, p o z w l c i e s w o b o d n i e odetchn". L e n i n , w y r a z i w s z y z g o d n a 5 0 0 0 r u b l i , napisa p o d s p o d e m : T a j n e , d o a r c h i w u m " .
9 6

Z i n o w i e w posa jeszcze Z o f i i L i e b k n e c h t szkatuk zagrabionych k o s z t o w n o c i , w a r t y c h 6 6 0 0 h o l e n d e r s k i c h g u l d e n w , oraz 2 0 0 0 0 m a r e k n i e m i e c k i c h . N i k o a j P o t r i e s o w , k t r y w c i g u w i e l u lat w s p l n e j r e w o l u c y j n e j d z i a a l n o c i p o z o s t a w a w b l i s k i c h s t o s u n k a c h z P l e c h a n o w e m , u p a m i t n i 10. r o c z n i c j e g o

 m i e r c i a r t y k u e m z a m i e s z c z o n y m w p a r y s k i c h D n i a c h " . W y g l d a n a t o , pisa Potriesow, e Plechanow w r c i do kraju tylko po to, aby na wasne oczy zobaczy, j a k R o s j z n o w u z a k u w a j w a c u c h y . I t o w j a k i e a c u c h y ! W y k u t e p r z e z p r o l e t a r i a t . I k t o t o r o b i ? J e g o d a w n i u c z n i o w i e ! T r u d n o w y o b r a z i sobie gorsz kar (...). [ P l e c h a n o w ] n i c z y m s z e k s p i r o w s k i k r l L e a r zosta p o r z u c o n y i z d r a d z o n y przez wasne dzieci (...)" .
97

Plechanow nie chcia by w i e l k i m m i s t r z e m z a k o n u , k t r y stworzy niegdy razem z L e n i n e m . Przeszed do h i s t o r i i j a k o p r o r o k bolszewickiej klski.

TRAGEDIA MARTOWA
Rosyjscy r e w o l u c j o n i c i czsto z m i e n i a l i n a z w i s k a bd u y w a l i p s e u d o n i m w - czasem o i c h w y b o r z e d e c y d o w a przypadek, czasem c h o d z i o o d r a m a t y c z n y efekt. W a d i m i r U l j a n o w , j a k b y a j u o t y m m o w a , u t w o r z y swj p s e u d o n i m o d s y b e r y j s k i e j r z e k i L e n y ; I o s i f D u g a s z w i l i n a z w a si S t a l i n e m , c o m i a o s u g e r o wa c z o w i e k a ze stali; Lejba B r o n s t e i n zapoyczy n a z w i s k o T r o c k i od j e d n e g o ze stranikw w i z i e n n y c h . Czasami zmieniano nazwiska ze w z g l d w bezpieczes t w a , aby uzyska n o w y p a s z p o r t , u n i k n a r e s z t o w a n i a l u b s k i e r o w a p o l i c j n a faszywy t r o p . P s e u d o n i m w u y w a l i zwaszcza r e w o l u c j o n i c i pochodzenia y d o w s k i e g o , p o n i e w a n a z w i s k o r o s y j s k i e m n i e j z w r a c a o n a siebie u w a g . W t a k i w a n i e sposb r w n i e J u l i u s z O s i p o w i c z C e d e r b a u m sta si z n a n y j a k o J u l i j Martow. C z o w i e k u m i e r a z w y k l e tak, j a k ganie wieca - c i c h o i s m u t n o , lecz w p r z y p a d k u M a r t o w a stao si i n a c z e j . M a r t o w z m a r w B e r l i n i e w 1923 r o k u , ale j e g o m i e r p o l i t y c z n a nastpia w c z e n i e j , w n o c y z 2 4 n a 2 5 p a d z i e r n i k a 1917 r o k u , podczas I I W s z e c h r o s y j s k i e g o Z j a z d u R a d . R a d y w s w o i m z a m y l e m i a y b y p o zapartyjnymi zgromadzeniami delegatw robotniczych, onierskich i chopskich, k t r z y z b i e r a l i si, b y f o r m u o w a s w o j e p o s t u l a t y p o d a d r e s e m r z d u . J e d n a k e p o d k o n i e c 1917 r o k u , g d y narastao z m c z e n i e w o j n , a hasa b o l s z e w i c k i e z y s k i w a y coraz szerszy o d d w i k , R a d y p o z o s t a y b e z p a r t y j n y m i j u t y l k o z n a z w y , przechodzc n i e m a l cakowicie p o d kontrol bolszewikw. D o t y c z y o to zwaszcza P i o t r o g r o d u i M o s k w y . G d y z e b r a si I I Z j a z d , R z d T y m c z a s o w y n a czele z K i e r e s k i m zosta o b a l o n y p r z e z b o l s z e w i k w , k t r z y o s t e n t a c y j n i e d z i a a l i w i m i e n i u R a d . N a ile m o n a s t w i e r d z i , u k a d si n a Z j e d z i e do d o b r z e o d z w i e r c i e d l a sytuacj w k r a j u : w r d 6 5 0 d e l e g a t w z n a l a z o si 3 0 0 b o l s z e w i k w i 8 0 l u b 9 0 l e w i c o w y c h e s e r o w c w . W a c i w i Socjalici R e w o l u c j o n i c i i m i e n s z e w i c y p o s i a d a l i p o o k o o 8 0 d e l e g a t w , reszt, w l i c z b i e m n i e j w i c e j 100, s t a n o w i l i rzeczywicie bezpartyjni. F i o d o r D a n o t w o r z y p o s i e d z e n i e , a b o l s z e w i c y i l e w i c o w i Socjalici R e w o l u c j o n i c i o d a m o d m a c i e r z y s t e j p a r t i i , w s p p r a c u j c y do cile z b o l s z e w i k a m i - zajli m i e j s c a w p r e z y d i u m w p r o p o r c j a c h o d p o w i a d a j c y c h l i c z b i e d e l e g a t w .

C z t e r y miejsca przeznaczone dla m i e n s z e w i k w pozostay puste na znak protestu przeciwko w y d a r z e n i o m ubiegej nocy. W t y m m o m e n c i e p r z e m w i M a r t o w , apelujc d o p o c z u c i a o d p o w i e d z i a l n o c i i z d r o w e g o r o z s d k u z e b r a n y c h . N a l e y p o t p i z b r o j n y z a m a c h s t a n u , o w i a d c z y , i rozwiza k r y z y s d r o g r o z m w w c e l u u t w o r z e n i a r z d u k o a l i c y j n e g o . Z j a z d p o c z t k o w o z d a w a si bra j e g o s t r o n , lecz wwczas w obronie l i n i i Lenina wystpi T r o c k i i zdoa przekona delegatw. M a r t o w straci p a n o w a n i e n a d sob. W y c h o d z i m y ! " - z a w o a o c h r y p y m o d przezibienia oraz n a d m i a r u papierosw gosem. Jego z w o l e n n i c y z k r z y k i e m p o d e r w a l i si n a n o g i , ale b y t o raczej k r z y k r o z p a c z y . S c h o d z i l i z e sceny, k t r p o zostawiali dla b o l s z e w i k w , majc wiadomo wasnej klski. I to nie bolszewicy z d m u c h n l i wiec M a r t o w a , o n s a m p o d j d e c y z j , e n a l e y o p u c i Z j a z d . W s t w o r z o n y m przez L e n i n a p a r t y j n y m zakonie dla M a r t o w a nie b y o miejsca o d s a m e g o p o c z t k u . L e n i n s k u p i a w sobie c e c h y p r z y w d c y elaznej a w a n g a r d y proletariatu, M a r t o w - rosyjskiego D o n K i c h o t a , ywicego nadziej, e pjdzie za n i m m o e n i e caa p a r t y j n a a r m i a , lecz j a k i j e j l i b e r a l n y o d a m . L e n i n okaza si l e p s z y m p r z y w d c , n i g d y n i e t r a c i z o c z u p o l i t y c z n e g o c e l u , podczas g d y M a r t o w b y n a i w n y m r o m a n t y k i e m , o w a d n i t y m myl o wszczepieniu w socjalistyczny p r o g r a m demokratycznych wartoci. M a r t o w , uwaany powszechnie za j e d n e g o z najbardziej i n t e l i g e n t n y c h i n a j b a r d z i e j p r z y s t p n y c h s p o r d z n a n y c h c z o n k w S D P R R , u r o d z i si w 1873 r o k u w r e d n i o z a m o n e j r o d z i n i e r o s y j s k i c h y d w , mieszkajcej w w c z a s w K o n s t a n t y n o p o l u . J e g o o j c i e c z a j m o w a si h a n d l e m i p r a c o w a j a k o t u r e c k i k o r e s p o n d e n t d l a d w c h c z o o w y c h gazet p e t e r s b u r s k i c h . J e g o m a t k a p o c h o d z i a z W i e d n i a . W d o m u C e d e r b a u m w panowaa atmosfera owieconego liberalizmu i toleranc j i . W 1877 r o k u caa r o d z i n a w r c i a d o O d e s s y . N a p o c z t k u lat 8 0 . R o s j zalaa fala w r o g o c i w o b e c w s z y s t k i e g o , c o o b c e , p o n i e w a z a m o r d o w a n i e cara A l e k s a n d r a I I w m a r c u 1 8 8 1 r o k u d a o p o c z t e k szer o k o r o z p o w s z e c h n i o n e m u p r z e k o n a n i u , e n o w e z o s p o e c z n e , panoszce si w k r a j u , m a o b c e , z a c h o d n i e k o r z e n i e . J a k o d z i e c k o M a r t o w z e t k n si z p r z e j a w a m i nienawici w s t o s u n k u do y d w , k t r y c h spoeczno w Odessie pada w w c z a s o f i a r p o g r o m u , i c h o c i a c a y m s e r c e m z w i z a si z r o s y j s k i m r u c h e m r e w o l u c y j n y m , n i g d y n i e z a p o m i n a o s w o i m p o c h o d z e n i u i zawsze c z u si c z ci p r z e l a d o w a n e j i p o g a r d z a n e j m n i e j s z o c i . W 1882 r o k u r o d z i n a p r z e n i o s a si do Petersburga, a w r o k u 1889, majc lat 16, J u l i u s z w s t p i do g i m n a z j u m , gdzie zadzierzgn silne w i z y p r z y j a n i z p o z n a n y m i t a m s y n a m i z r o d z i n i n t e l i g e n c k i c h .
98

K i e d y w 1 8 9 1 r o k u p r z y j t o g o n a U n i w e r s y t e t P e t e r s b u r s k i , z d y si j u zaangaowa w r u c h n a r o d n i c k i i n i e b a w e m zosta a r e s z t o w a n y z a g o s z e n i e w y w r o t o w y c h idei. Z w o l n i o n y p o k i l k u miesicach, musia opuci uniwersytet, a w r o k u 1893 p o n o w n i e znalaz si w areszcie i, z g o d n i e z o r z e c z e n i e m w a d z , p r z e z n a s t p n e d w a lata n i e w o l n o m u b y o p r z e b y w a w P e t e r s b u r g u a n i w j a k i m k o l w i e k i n n y m miecie u n i w e r s y t e c k i m . O k r e s t e n spdzi w W i l n i e , b d c y m z n a n y m o r o d k i e m k u l t u r y y d o w s k i e j oraz m i e j s c e m o y w i o n e j dziaalnoci

o r g a n i z a c j i r o b o t n i c z y c h . M a r t o w p o j a w i si t a m w m o m e n c i e , g d y p r z y w d c y y d o w s k i c h z w i z k w r o b o t n i k w z m i e n i a l i taktyk pracy, przechodzc o d k e k s a m o k s z t a c e n i o w y c h d o m a s o w e j agitacji. D z i k i t e m u , z a m i a s t p o d n o s i o g l n y p o z i o m wyksztacenia tych nielicznych przedstawicieli proletariatu, ktrzy sami c h c i e l i znale si w szeregach i n t e l i g e n c j i b d w y k o r z y s t a n o w o z d o b y t w i e d z d o p o d n o s z e n i a w a s n y c h k w a l i f i k a c j i z a w o d o w y c h , m o g l i obj s w o j d z i a a l n o c i szersze k r g i r o b o t n i k w i r o z p o w s z e c h n i a w r d n i c h j e d n c z y d w i e p r o s t e i d e e , m a j c n a d z i e j zachci i c h w t e n sposb d o u d z i a u w a k c j a c h s t r a j k o w y c h o p o d w y k i pac l u b p o p r a w w a r u n k w p r a c y . N o w a t a k t y k a okazaa si w y s o c e s k u t e c z n a i k i e d y w 1895 r o k u M a r t o w p o w r c i d o s t o l i c y , zaj si p r o p a g o w a n i e m tej i d e i . W r a z z L e n i n e m , k t r e g o p o z n a w a n i e w t y m czasie, z a o y Z w i z e k W a l k i o W y z w o l e n i e K l a s y R o b o t n i c z e j , ale w 1 8 9 6 z o s t a a r e s z t o w a n y i z e s a n y n a S y b e r i , p o d o b n i e j a k j e g o t o w a r z y s z . Z w o l n i o n y w 1900 r o k u , w y j e c h a z a g r a n i c i w r a z z L e n i n e m , P o t r i e s o w e m , P l e c h a n o w e m i A k s e l r o d e m zacz w y d a w a n o w gazet, I s k r " . A d o 1903 r o k u M a r t o w i L e n i n t w o r z y l i z g r a n y zesp. O b a j m i e l i d o w i a d c z e n i e w n i e legalnej p r a c y , p o t r a f i l i te f o r m u o w a s w o j e p o g l d y w t r a f i a j c y d o p r z e k o n a n i a szerokiego o d b i o r c y sposb, co w poczeniu z bardziej w y r a f i n o w a n y m p i r e m Plechanowa sprawiao, e I s k r " czytali z a r w n o robotnicy, j a k i intelektualici, g o t o w i n a w e t p o d j r y z y k o a r e s z t o w a n i a i zesania w z a m i a n z a t e n p r z y w i l e j . M a r t o w n i e w i e d z i a j e d n a k , i L e n i n p r z e z c a y t e n czas zachca s w o i c h a g e n t w , b y p r z y u y c i u w s z e l k i c h d o s t p n y c h r o d k w starali si n a k a n i a p o m n i e j s z e g r u p y socjaldemokratw do uznania Iskry" za j e d y n y ideologiczny i organizacyjn y o r o d e k d z i a a l n o c i p a r t y j n e j . M a r t o w y c z y sobie o c z y w i c i e , aby I s k r a " p r o s p e r o w a a j a k n a j l e p i e j , ale z b l i a j c y si I I Z j a z d p a r t i i u w a a z a d o b r o k a z j d o p o w i z a n i a w s z y s t k i c h si s o c j a l d e m o k r a t y c z n y c h w j e d n o r g a n i z a c j , o p a r t n a j a k n a j s z e r s z y c h p o d s t a w a c h . D o p i e r o w t r a k c i e s a m e g o Z j a z d u z d a sobie s p r a w z tego, e celem L e n i n a jest w y k l u c z e n i e z partii wszystkich, k t r z y nie uznaj redakcji I s k r y " za swoje k i e r o w n i c t w o . N a I I Z j e d z i e , k t r y o d b y si w B r u k s e l i i w L o n d y n i e l a t e m 1903 r o k u , M a r t o w , j a k m o g o si p o c z t k o w o w y d a w a , m i a w s z e l k i e szanse, aby w y j z tego p o j e d y n k u z w y c i s k o . B y , zaraz p o P l e c h a n o w i e , najbardziej znaczc postaci p o r d d e l e g a t w , chocia i gos L e n i n a b r z m i a coraz p e w n i e j , w m i a r j a k rosa liczba j e g o z w o l e n n i k w . M i l i o n y obywateli radzieckich, ktrych uczono jedynie w y g a dzonej historii partii, wierzyo, e r o z a m na bolszewikw i m i e n s z e w i k w s p o w o d o w a y k w e s t i e organizacyjne, a cile m w i c - p u n k t p i e r w s z y s t a t u t u P a r t i i , d o t y czcy c z o n k o s t w a . N a u c z y c i e l e w s z k o a c h , p r o f e s o r o w i e n a w y s z y c h u c z e l n i a c h , k o m i s a r z e w w o j s k u p o w t a r z a l i z g o d n i e : L e n i n chcia z b u d o w a p a r t i - t w i e r d z , p a r t i - g r u p b o j o w . M a r t o w w o l a b y u t w o r z y bezksztatn, p y n n f o r m a c j , k t r a n i g d y n i e z d o a a b y osign k o m u n i s t y c z n y c h c e l w " . J a k n a i r o n i , ostatnie s t w i e r d z e n i e j e s t n i e w t p l i w i e p r a w d . A c o si t y c z y g r u p b o j o w y c h " , t o c h o d z i o o co z u p e n i e i n n e g o . Z a s a d n i c z y p r o b l e m s p r o w a d z a si d o p y t a n i a , c z y partia m a

b y z d y s c y p l i n o w a n y m z a k o n e m , c z y organizacj d e m o k r a t y c z n . L e n i n p r o p o n o w a , aby c z o n e k p a r t i i w s p i e r a j z a r w n o m a t e r i a l n i e , j a k i p r z e z osobiste uczestn i c t w o w j e d n e j z organizacji partyjnych". F o r m u a M a r t o w a bya m n i e j sztywna: oprcz p o m o c y materialnej c z o n e k partii m i a obowizek udziela j e j systemat y c z n e g o osobistego p o p a r c i a p o d p r z e w o d n i c t w e m j e d n e j z j e j o r g a n i z a c j i " . Z g o d n i e z Krtkim kursem historii WKP(b), z r e d a g o w a n y m osobicie p r z e z Stalina, M a r t o w chcia o t w o r z y s z e r o k o d r z w i d l a c h w i e j n y c h , n i e p r o l e t a r i a c k i c h e l e m e n t w (...). C i l u d z i e n i e w c h o d z i l i b y d o o r g a n i z a c j i , n i e p o d l e g a l i p a r t y j n e j d y s c y p l i n i e , n i e w y p e n i a l i p a r t y j n y c h zada, n i e naraali si n a zwizane z t y m n i e b e z p i e c z e stwa. I t a k i c h l u d z i M a r t o w oraz i n n i m i e n s z e w i c y p r a g n l i u w a a z a c z o n k w p a r t i i " . M o e S t a l i n te u w a a , e b y a t o k w e s t i a o r g a n i z a c y j n a " . J e d n a k w p r z y 9 9

p a d k u M a r t o w a p o l i t y c z n a sabo" oznaczaa n i e t y l k o g o t o w o d o k o m p r o m i s u , lecz take z r o z u m i e n i e d l a p o t r z e b y s t w o r z e n i a p a r t i i o w y s o k i c h standardach m o r a l n y c h . I t o p r z e d e w s z y s t k i m , a n i e s p r a w y organizacyjne, o d d a l i o g o n a zawsze o d L e n i n a : k o n f l i k t m i a raczej etyczne n i p o l i t y c z n e p o d o e . M a r t o w , k t r y w c z e n i e j szed r k a w r k z L e n i n e m i w e w s z y s t k i c h k w e s t i a c h p r o g r a m o w y c h g o s o w a t a k s a m o j a k o n , podczas 2 2 . p o s i e d z e n i a nagle si z b u n t o w a " , a j e g o s p r z e c i w d o t y c z y n i e t y l k o p i e r w s z e g o p u n k t u s t a t u t u , lecz take w i k s z o c i p o z o s t a y c h . M i a t r w a w s w o i m s p r z e c i w i e j u d o k o c a ycia. C h o c i a p r o p o z y c j a L e n i n a zyskaa j e d y n i e 2 3 g o s y , a z a f o r m u M a r t o w a p a d o i c h 2 8 , t o o s t a t e c z n y m z w y c i z c Z j a z d u o k a z a si L e n i n . M a r t o w s t a w i a p i e r w s z e k r o k i n a scenie p o l i t y c z n e j j a k o a k t y w n y dziaacz y d o w s k i e j s o c j a l d e m o k r a c j i , k t r a w 1897 r o k u u t w o r z y a y d o w s k i Z w i z e k R o b o t n i c z y - B u n d . B i o r c p o d u w a g s a m aspekt i l o c i o w y , B u n d s z y b k o sta si znaczc si s p o e c z n i w 1904 r o k u l i c z y j u p o n a d 2 0 0 0 0 c z o n k w , c z y l i d w u k r o t n i e w i c e j n i r o s y j s k i e " organizacje r o b o t n i c z e i s w o b o d y obywatelskie dla y d w
1 0 1 1 0 0

. U schyku X I X w i e -

ku M a r t o w uwaa B u n d za najistotniejszy c z y n n i k w walce o r w n o u p r a w n i e n i e , ale j u podczas I I Z j a z d u z w a l c z a o s t r o y d o w s k i separatyzm. M i m o t o B u n d wspiera M a r t o w a p r z e c i w k o L e n i n o w i , d o p k i wikszo delegatw n i e o d m w i a przyznania b u n d o w c o m statusu j e d y nej reprezentacji r o b o t n i k w y d o w s k i c h w r a m a c h S D P R R . W r a z z delegatami Robotniczej Sprawy, innego ugrupowania dysydenckiego, piciu przedstawicieli B u n d u o p u c i o sal i w t e n sposb s t r o n n i c y M a r t o w a z n a l e l i si w m n i e j s z o c i . W swoich kontaktach z m o d y m W a d i m i r e m U l j a n o w e m M a r t o w bardzo w c z e n i e zacz dostrzega u n i e g o c e c h y , k t r e ostatecznie s p r a w i y , e przepa m i d z y n i m i staa si n i e d o p r z e b y c i a . W o p u b l i k o w a n y c h n a k r t k o p r z e d m i e r ci w B e r l i n i e Zapiskach socjaldemokraty w s p o m i n a , i u s c h y k u stulecia L e n i n n i e p r z e j a w i a j e s z c z e , a j e l i , t o w n i e w i e l k i m s t o p n i u , tej w i a r y w e w a s n e s i y - n i e m w i c j u o h i s t o r y c z n y m p o w o a n i u - k t r a t a k si r o z w i n a w d o j r z a y m o k r e sie j e g o y c i a . M i a w w c z a s 2 5 - 2 6 lat (...) i n i e p r z e s i k n j e s z c z e o w p o g a r d i b r a k i e m z a u f a n i a d o l u d z i , k t r e , j a k sdz, u c z y n i y z n i e g o p r z y w d c b a r d z o okrelonego t y p u "
1 0 2

A d o r e w o l u c j i 1917 r o k u L e n i n d y d o s w e g o g w n e g o c e l u : s t w o r z e n i a m o n o l i t y c z n e j , scentralizowanej partii, z ktrej p o m o c m o n a zdoby wadz. N i e zastanawia si, c o nastpi p o t e m . P r z e c i e p a r t i a - z a k o n b d z i e j u i s t n i e . N i g d z i e si n i e r o z p y n i e . C z y n i e k r y j e si w t y m z a g r o e n i e n a przyszo? L e n i n t a k n i e u w a a , a k t o si z n i m n i e zgadza, z a s u g i w a t y l k o n a t o , aby d o c z y d o M a r t o w a . N a l e y s t w o r z y p r a w d z i w i e elazn organizacj t y c h , k t r z y chc w a l c z y " , pisa w licie do B o g d a n o w a i G u s i e w a , a j e l i k t o a b s o l u t n i e n i e j e s t w stan i e w a l c z y " , p o w i n i e n odej d o sflaczaego t w o r u " M a r t o w a
1 0 3

A d o s w o j e g o z w y c i s t w a w p a d z i e r n i k u 1917 r o k u L e n i n n i e p r z e s t a w a p o l e m i z o w a z M a r t o w e m , o ile n i e k o c z c y si c i g z a r z u t w , o s k a r e , w y m w e k i zwyczajnych obelg p o d adresem czowieka, z k t r y m w m o d o c i tak wiele g o czyo, zasuguje n a m i a n o p o l e m i k i . J e d n a k M a r t o w pozosta nieprzejednany. Z natury s k o n n y do k o m p r o m i s u , nie p o d e j m o w a adnych prb porozumienia. P o p r o s t u j u d a w n o z r o z u m i a , e ten socjalizm, ktrego chce L e n i n , nie m a nic w s p l n e g o z e s p r a w i e d l i w o c i , zasadami m o r a l n y m i i h u m a n i s t y c z n y m i k o r z e n i a m i teorii socjalistycznych. Wiedzc j u , e przegra, t y m c z a s o w e " rezultaty 1917 r o k u o c e n i a z e z g r o z . W licie d o p r z y j a c i e l a , N . S . K r i s t i e g o , pisa: Nie cjalizmu ale cepcji bie. ciwnie, jako nym prostu wyrasta i chodzi w o z tym tylko o moje i gbokie do idee nikt przekonanie, zacofanym walki si nie i a i zaakceptowania koncepcji tego prbuje e tej prby to zaszczepienia bezmylna ktre w mnie ale sokonsi gleby przeekonomicznie i takie kulturalnie kraju utopia,

organiczn faktu, i

niezdolno pugaczowowskiej europejskie e kwiatki,

arakczajewowskiej bior azjatyckiej socjalizm wrcz

socjalizmu Wychodz nie ich taki pici

klasowej, zasadzi Dla

oczywicie zawsze

zniesie. zasad

zaprzeczeniem najwyszym

wolnoci jednostki ucielenieniem, stadnego" na

indywidualnoci, (...).

kolektywizmu Tutaj na oparty

pojmowaem natomiast ale po wszechstron-

przeciwiestwo uproszczeniu" (...)

104

instynktu wszystkiego, .

ujednolicenia nie

okopowo-koszarowy"

quasi-socjalizm, kulcie ju

spracowanej

pici",

Podczas w o j n y i n t e r n a c j o n a l i s t y c z n a p o s t a w a M a r t o w a b a r d z o w y r a n i e k o n t r a s t o w a a z d e f e t y z m e m L e n i n a i p a t r i o t y z m e m P l e c h a n o w a , wiadczc z a p e w n e o najbardziej szczerym i szlachetnym podejciu do wiatowego k o n f l i k t u z b r o j n e g o . W y b u c h w o j n y zasta M a r t o w a w P a r y u . W s w o j e j n i e w i e l k i e j gazecie G o o s " M a r t o w n i e p r z e s t a w a p o w t a r z a : N i e c h yje p o k j ! D o k r w i ! D o b e z s e n s o w n e j r z e z i ! " P o p o w r o c i e d o P i o t r o g r o d u w m a j u 1917 r o k u M a r t o w n i e z m i e n i swojego stanowiska, wystpujc z a r w n o p r z e c i w k o d e f e t y z m o w i i p r b o m przeksztacenia w o j n y imperialistycznej w d o m o w , j a k i s z o w i n i z m o w i , c z y m ciga n a siebie g r o m y z o b u s t r o n . J e d e n z g w n y c h a k t o r w r o s y j s k i e j tragedii, Iraklij Gieorgijewicz Cereteli, p r z y w o y w a w swoich w s p o m n i e n i a c h sow a M a r t o w a , w y p o w i e d z i a n e l a t e m 1917 r o k u : T a k i e k w e s t i e j a k w o j n a i p o k j same w sobie n i e m a j d l a L e n i n a a d n e g o z n a c z e n i a . J e d y n a r z e c z , k t r a si d l a niego liczy, to r e w o l u c j a , a j e d y n a p r a w d z i w a r e w o l u c j a to w j e g o p o j c i u ta, k t r a

w y n i e s i e d o w a d z y b o l s z e w i k w " . M a r t o w zastanawia si d a l e j , c o z r o b i L e n i n , jeeli d e m o k r a c i , czyli Rzd T y m c z a s o w y , zdoaj zawrze p o k j : W t a k i m w y p a d k u L e n i n s p r b u j e z a p e w n e i n n e j agitacji i zacznie p r z e k o n y w a m a s y , e z a w s z y s t k i e nieszczcia o k r e s u p o w o j e n n e g o w i n p o n o s z d e m o k r a c i , k t r z y z a koczyli w o j n zbyt wczenie, poniewa nie m i e l i odwagi prowadzi j e j a do cakowitego rozgromienia imperializmu niemieckiego"
1 0 5

W c z e r w c u 1918 r o k u K o m i t e t W y k o n a w c z y R a d ( W C I K ) w y k l u c z y z e s w o jego skadu prawicowych eserowcw i mienszewikw. Kiedy po przeprowadzon y m p r z e z S w i e r d o w a g o s o w a n i u p o p r o s z o n o m i e n s z e w i k w o o p u s z c z e n i e sali, M a r t o w p o d e r w a si na n o g i i zacz m o c o w a si z r k a w a m i paszcza, p r z e k l i n a jc jednoczenie dyktatorw", bonapartystw", uzurpatorw" i zamachowc w " . Siedzcy o b o k l e w i c o w y eserowiec w y b u c h n m i e c h e m i k i l k a razy s z t u r c h n p a l c e m M a r t o w a , k t r y k r z t u s z c si i kaszlc, z d o a w r e s z c i e w o y paszcz i n a o d c h o d n y m r z u c i p o d a d r e s e m s w e g o r o z b a w i o n e g o p r z e l a d o w c y : M o e c i e si teraz m i a , m o d y c z o w i e k u , ale n i e m i n t r z y miesice i p j d z i e c i e w lad za n a m i "
1 0 6

A j e d n a k M a r t o w d o k o c a ycia p o z o s t a p r a w o w i e r n y m marksist. W i e r z y , e r e w o l u c j a socjalistyczna m o e b y o y w c z y m i o d w i e a j c y m a k t e m t w o r z e n i a , n i e p o t r a f i si t y l k o p o g o d z i z l e n i n o w s k i m m o n o p o l i z m e m i b o l s z e w i c k p r a k t y k budowania socjalizmu w oparciu o przemoc i terror. N a w e t pokonany, zachowa n a i w n w i a r , e r e w o l u c j a m o e b y czysta, m o r a l n a i wietlana. K i e d y b i a y i c z e r w o n y t e r r o r stary si z e sob, aby w y z w o l i w efekcie p o t w o r n fal p r z e m o c y , M a r t o w napisa b r o s z u r , z a t y t u o w a n Precz z kar mierci. S t w i e r d z a w n i e j : G d y tylko bolszewicy doszli do wadzy, ogaszajc zniesienie kary mierci, zaraz od pierwszego dnia zaczli zabija j e c w , wzitych do n i e w o l i podczas w a l k i , j a k czyni to wszyscy barbarzycy. Zabija w r o g w , ktrzy poddali si w walce, poniewa dano im sowo, e uratuj ycie (...). Zniesiono kar mierci, ale w kadym miecie, w kadym obwodzie rne komisje nadzwyczajne i wojenno-rewolucyjne k o m i t e ty skazuj na rozstrzelanie setki ludzi (...). Ta krwawa orgia dokonuje si w imi socjalizmu, w i m i nauki, ktra ogosia braterstwo ludzi pracy najwyszym celem ludzkoci (...). Partia kary mierci jest t a k i m samym w r o g i e m klasy robotniczej, j a k partia p o g r o m w
107

Jakby na potwierdzenie s w M a r t o w a , j u po j e g o mierci, gdy w listopadzie 1923 r o k u p o l i t b i u r o r o z p a t r y w a o k w e s t i t u r k i e s t a s k " , c z o n e k K o m i t e t u Centralnego Jan Rudzutak, otysz z pochodzenia, przedstawi swj raport, z k t rego w y n i k a o , e wadze radzieckie w Turkiestanie zaprosiy na r o z m o w y p r z y w d c w Basmaczy. Z a p e w n i o n o i m b e z p i e c z e s t w o oraz z w o a n i e specjalnej k o n f e r e n c j i w c e l u p o k o j o w e g o r o z w i z a n i a k o n f l i k t u , a k i e d y z j a w i l i si w l i c z b i e 183, z o s t a l i n a t y c h m i a s t a r e s z t o w a n i , p o c z y m 1 5 1 s p o r d n i c h skazano n a r o z s t r z e l a n i e . P i e r w s i z l i s t y j u stanli p r z e d p l u t o n e m e g z e k u c y j n y m , lecz w t y m m o m e n c i e i n t e r w e n i o w a a M o s k w a . N i e z n a c z y t o , e p o l i t b i u r o m i a o co p r z e c i w k o tej a k c j i , u z n a n o j p o p r o s t u z a p r z e d w c z e s n "
108

Jeli M a r t o w u y w a a r g u m e n t w n a t u r y m o r a l n e j , t o L e n i n p r z e m a w i a j e d y n i e j z y k i e m p o l i t y c z n e g o p r a g m a t y z m u . T r z y d z i e s t e g o p i e r w s z e g o s t y c z n i a 1922 r o k u pisa d o U n s z l i c h t a : W a d e n sposb n i e m o g b y n a p o l i t b i u r z e . C z u j si n i e z d r w . I c h y b a n i e m a t a k i e j p o t r z e b y . C h o d z i teraz o k w e s t i e c z y s t o t e c h n i c z n e , aeby nasze sdy n a s i l i y ( i p r z y s p i e s z y y ) represje p r z e c i w k o m i e n s z e w i k o m (...)"
109

. T e r r o r , represje i p r z e m o c b y y d l a L e n i n a k w e s t i c z y s t o t e c h n i c z n " .

M a r t o w n i e m i a n a j m n i e j s z y c h szans w p y n n a b o l s z e w i c k i e k i e r o w n i c t w o , b y p r o w a d z i o b a r d z i e j h u m a n i t a r n p o l i t y k . Scen p o l i t y c z n o p u c i z h a a s e m , ale j a k o c z o w i e k u m i e r a p o c i c h u i s m u t n o , n i c z y m dopalajca si wieca. B d c j u ciko chory, uzyska zgod politbiura na w y j a z d do N i e m i e c , gdzie zaoy p i s m o Socjalisticzeskij W i e s t n i k " . W s w o i m o s t a t n i m artykule przewidzia, e b o l s z e w i cy utrac w a d z , a w R o s j i zapanuj w k o c u d e m o k r a t y c z n e r z d y p r a w a " . Z m a r n a g r u l i c 2 4 k w i e t n i a 1923 r o k u , w w i e k u n i e s p e n a 5 0 lat. Z a b i g o z a p e w n e n i e t y l k o n a d m i a r p a p i e r o s w , ale i k r a c h w s z y s t k i c h j e g o n a d z i e i
1 1 0

L u d z i e w r o d z a j u M a r t o w a pragnli, aby r e w o l u c j a pyna j a k rzeka, s p o k o j n i e , a g o d n i e , s z e r o k o , podczas g d y z w o l e n n i c y L e n i n a c h c i e l i w n i e j w i d z i e h u czcy, s p i t r z o n y w o d o s p a d . Z a o o n a p r z e z L e n i n a p a r t i a w k r t c e p r z e k s z t a c i a si w z a k o n , k t r y p o p a d z i e r n i k u 1917 r o k u sta si z a k o n e m p a s t w o w y m . N i e o b o w i z y w a a w n i m r e g u a k l a s z t o r n a a n i r y c e r s k a , lecz i d e o l o g i c z n a . D o samej swojej mierci L e n i n by w i e l k i m m i s t r z e m tego zakonu i n i k t nie wtpi, e t y l k o o n m a d o tego p r a w o . A l e w i e l k i m i s t r z nie p r z e w i d z i a j e d n e g o : tego t y p u partia m o g a istnie j e d y n i e w systemie t o t a l i t a r n y m , co p o t w i e r d z i y w y d a r z e n i a sierpn i a 1991 r o k u .

cz I I I

BLIZNA PADZIERNIKA

Na rosyjskiej rewolucji, bardziej chyba ni na jakiejkolwiek innej, kadzie si cie Apokalipsy. Mikoaj Bierdiajew

i e c z o r e m 1 s i e r p n i a 1914 r o k u N i e m c y w y p o w i e d z i a y w o j n R o s j i . K i e d y

o g o s z o n o m o b i l i z a c j , n i e m a l c a y n a r d s k u p i si w o k cara. P l e c h a -

n o w gono deklarowa potrzeb o b r o n y ojczyzny. N a w e t T r o c k i , k t r y nie p o d z i e l a t y c h u c z u , pisa w p a r y s k i e j gazecie N a s z e S o w o " ( d a w n y G o o s " ) , e n i e m a sensu y c z y sobie k l s k i carskiej R o s j i , g d y b d z i e o n a oznacza z w y c i s t w o r e a k c y j n y c h N i e m i e c . I t y l k o L e n i n p o c z u i n t u i c y j n i e , i o t o nadarza si n i e w i a r y g o d n a , f a n t a s t y c z n a w p r o s t okazja, b y z i c i y si j e g o n a d z i e j e i m a r z e n i a . P a t r i o t y z m u t o n w b o c i e i k r w i o k o p w , gasa r w n i e n a d z i e j a n a z w y c i -

s t w o , a w t y m czasie L e n i n coraz b a r d z i e j u t w i e r d z a si w p r z e k o n a n i u , e a n i car M i k o a j , a n i cesarz W i l h e l m n i e z d o a j w y p l t a si z w o j n y bez r e w o l u c j i . I n t e l i gencja, t a k w R o s j i , j a k i w N i e m c z e c h , p r z e k l i n a a w o j n i d o m a g a a si p o k o j u , yczc j e d n o c z e n i e z w y c i s t w a w a s n e j a r m i i , i t y l k o L e n i n p a t r z y n a w o j n j a k na nieocenionego sojusznika. L e n i n , k t r y spdzi w o j n w P o r o n i n i e , w W i e d n i u , p o t e m w B e r n i e , Z u r y c h u i i n n y c h p r z y t u l n y c h m i a s t a c h n e u t r a l n e j S z w a j c a r i i , p a t r z y n a n i inaczej n i o d z i a n y w o n i e r s k i s z y n e l c h o p podczas a t a k u g a z o w e g o , inaczej n i j e n i e c w o j e n n y w j e d n y m z o b o z w w S a k s o n i i , inaczej n i g o d u j c a w o k u p o w a n y m k r a j u r o d z i n a . L e n i n p r z y g l d a si w o j n i e z b e z p i e c z n e j p e r s p e k t y w y r o s y j s k i e j e m i g r a c j i p o l i t y c z n e j . C z y m z a j m o w a si w d z p r z y s z e j r e w o l u c j i podczas j e j p r o l o g u ? C z y p r z y g o t o w y w a si d o r o l i , j a k m i a n i e b a w e m odegra n a h i s t o r y c z n e j scenie? C z y b y p r z e k o n a n y , e r o s y j s k i d r a m a t r o z w i n i e si p o j e g o m y l i ? A d o w y p a d k w l u t o w y c h L e n i n w i d s p o k o j n e i b e z t r o s k i e ycie c z o w i e k a o d d a l o n e g o o d s p r a w w a s n e g o k r a j u . W t y m czasie napisa s e t k i l i s t w , g w n i e d o n i e w i e l kiego krgu najbliszych towarzyszy, midzy i n n y m i do Aleksandra Szlapnikowa,

A l e k s a n d r y K o o n t a j , K a r o l a R a d k a , G r i g o r i j a P i a t a k o w a , Sany R a w i c z , G r i g o r i j a Z i n o w i e w a i L w a K a m i e n i e w a , a take d o p r z y j a c i e l a i d o b r o c z y c y , M a k s y m a G o r k i e g o . S p o r a cz o w y c h l i s t w p r z e z n a c z o n a b y a d l a I n e s s y A r m a n d , m i e s z kajcej w w c z a s w C l a r e n s n a d J e z i o r e m G e n e w s k i m , w p o b l i u M o n t r e u x . P r o w a d z i l i o y w i o n , serdeczn k o r e s p o n d e n c j , j a k d w o j e b a r d z o b l i s k i c h sobie l u d z i , k t r z y roztrzsajc k w e s t i e r e w o l u c y j n e , p r b u j przekaza sobie co w i c e j n i r u t y n o w e raporty, z a w i a d o m i e n i a o wysyce ksiek czy o z o r g a n i z o w a n i u cznoci z Rosj przez Skandynawi. L e n i n spdza w i e l e czasu, s t u d i u j c d z i e a H e g l a , A r y s t o t e l e s a i Lassalle'a, j a k r w n i e N a p o l e o n a i C l a u s e w i t z a , czyta p o e z j e V i c t o r a H u g o i n i e k i e d y zabiera K r u p s k d o m i e j s c o w e g o t e a t r u . O b o j e m o g l i te sobie p o z w o l i n a w y n a j c i e niezbyt drogiego p o k o j u w g r s k i m u z d r o w i s k u F l u m s w kantonie St Gallen. K i e dy L e n i n nie prowadzi korespondencji, nie odpoczywa, nie odbywa spotka, nie p o d r o w a i n i e spiera si z o p o n e n t a m i , w w c z a s z a j m o w a si p i s a n i e m a r t y k u w , b r o s z u r l u b w i k s z y c h p r a c , t a k i c h j a k Imperializm jako najwysze stadium kapitalizmu. P o n i e w a p o c z t a z k r a j u p r z y c h o d z i a z o p n i e n i e m , w i a d o m o c i c z e r p a z gazet - c z y t y w a p r z e d e w s z y s t k i m T i m e s a " , N e u e Z u r c h e r Z e i t u n g " i L e T e m p s " - i na tej p o d s t a w i e u p e w n i a si coraz b a r d z i e j , e w R o s j i nastpi n i e b a w e m trzsienie z i e m i . Z m c z e n i e n a r o d u ciarami w o j n y i n i e u s t a n n y m i k l s k a m i z b l i a o si d o p u n k t u k r y t y c z n e g o . C o si j e d n a k s t a n i e , g d y w p u n k t z o s t a n i e o s i g n i t y , tego L e n i n n a w e t n i e p o d e j r z e w a . N a p o c z t k u s t y c z n i a 1917 r o k u , w 12. r o c z n i c p i e r w s z e j r e w o l u c j i r o s y j s k i e j , L e n i n w y g o s i w y k a d w D o m u L u d o w y m w Z u r y c h u . S u c h a c z y z j a w i o si n i e w i e l u , g w n i e studenci, a sam w y k a d b y n u d n y , r o z w l e k y , zdecydowanie o p i s o w y . L e n i n s z c z e g l n i e p o d k r e l a f a k t , e w r o k u 1905 skala z a b u r z e s p o e c z n y c h o k a z a a si n i e w y s t a r c z a j c a , b y p o w a n i e w s t r z s n s a m o w a d z t w e m : C h o p i s p a l i l i 2 0 0 0 m a j t k w i p o d z i e l i l i i n w e n t a r z m i d z y siebie (...). N i e s t e t y , z n i s z c z y l i z a l e d w i e 15. cz o g l n e j l i c z b y m a j t k w s z l a c h e c k i c h , z a l e d w i e 15. cz t e g o , c o p o w i n n i b y l i z n i s z c z y (...). C h o p i d z i a a l i n i e d o z d e c y d o w a n i e i w t y m z a w i e r a si j e d n a z z a s a d n i c z y c h p r z y c z y n k l s k i r e w o l u c j i " . W e r t u j c w p o p i e c h u p r z y g o t o w a n e zawczasu n o t a t k i , L e n i n w y r a z i p r z e k o n a n i e , i w y d a r z e n i a 1905 r o k u stan si p r o l o g i e m n a d c h o d z c e j r e w o l u c j i e u r o p e j s k i e j " . Ocenia m o l i w o c i powsta w r n y c h krajach E u r o p y , nie w y m i e n i j e d n a k R o s j i , n a z a k o c z e n i e za o z n a j m i , p o w s t a n i a t e w y b u c h n n i e p r d k o : M y , starzy, nie zobaczymy j u zapewne decydujcych b i t e w nadchodzcej r e w o l u c j i

DEMOKRATYCZNY LUTY
M o n a w y m i e n i p r z y n a j m n i e j d w i e zasadnicze p r z y c z y n y r e w o l u c j i l u t o w e j : k l s k i w o j e n n e i sabo r e i m u . N a p o z r g m a c h p a s t w o w o c i r o s y j s k i e j r u n n i e o c z e k i w a n i e s z y b k o , ale j e g o f u n d a m e n t y zaczy si k r u s z y j u n a d u g o

p r z e d t e m . C o si t y c z y w o j n y , t o p o m i m o s t r a t e g i c z n y c h n i e p o w o d z e , p o o e n i e R o s j i w c a e n i e b y o j e s z c z e b e z n a d z i e j n e . F r o n t u s t a b i l i z o w a si d a l e k o o d r o s y j skiej s t o l i c y i i n n y c h n e w r a l g i c z n y c h o r o d k w k r a j u . O f e n s y w a generaa B r u s i o w a l a t e m 1916 r o k u t c h n a w l u d z i n o w n a d z i e j n a p o m y l n y o b r t w y d a r z e . Bardziej p r z e w i d u j c y p o l i t y c y zdawali sobie spraw, e N i e m c y nie m o g w y g r a , zwaszcza g d y S t a n y Z j e d n o c z o n e o t w a r c i e w c z si d o w o j n y p o s t r o n i e Sprzymierzonych. Z ca p e w n o c i s o c j a l d e m o k r a t y c z n a agitacja w p y w a a j e d n a k f a t a l n i e n a z m c z o n a r m i , a p r z y p a d k i b r a t a n i a s i " o n i e r z y n a f r o n c i e m i a y czsto b a r d z o j e d n o s t r o n n y charakter: N i e m c y dostarczali d o rosyjskich o k o p w bolszewick i e w y d a w n i c t w a p r o p a g a n d o w e , k t r e , n i e d a si u k r y , l e p i e j s u y y k a j z e r o w i n i R o s j i . P r z e w o d n i c z c y D u m y P a s t w o w e j M i c h a i R o d z i a n k o pisa w s w o i c h wspomnieniach: O z n a k i rozkadu w a r m i i daway si zauway j u w d r u g i m r o k u w o j n y (...). U z u penienia z rezerwowych batalionw docieray na f r o n t m o c n o przerzedzone, gdy dezercja sigaa 1/4 stanu osobowego (...). Czasami zdajce na f r o n t eszelony m u siay si zatrzymywa, okazywao si b o w i e m , e z w y j t k i e m oficerw i podchorych wszyscy uciekli (...)" .
2

Socjalistyczna agitacja b y a s z c z e g l n i e s k u t e c z n a w r d c h o p w , k t r z y n i e c h c i e l i w a l c z y , a b o l s z e w i c y , r o z s i e w a j c w szeregach n a s i o n a d e f e t y s t y c z n e j p r o p a g a n d y , w n i e l i w a s n y w y d a m y w k a d w klsk rosyjskiej a r m i i . M i m o w s z y s t k o Rosja nie wyczerpaa jeszcze s w o i c h r e z e r w m a t e r i a o w y c h i l u d z k i c h , m o g a zat e m dalej p r o w a d z i w o j n , w c o r a z w i k s z y m s t o p n i u p o s t r z e g a n p r z e z R o s j a n j a k o s p r a w i e d l i w , p o n i e w a N i e m c y n a d a l o k u p o w a y s p o r cz t e r y t o r i u m r o syjskiego, a w d o d a t k u t o N i e m c y r o z p o c z y d z i a a n i a w o j e n n e . R e i m c a r s k i okaza si j e d n a k n i e z d o l n y d o r z d z e n i a p a s t w e m w k r y t y c z n e j s y t u a c j i . N i e w i e l e t u z m i e n i a decyzja i m p e r a t o r a , k t r y 6 s i e r p n i a 1915 r o k u o d w o a z f u n k c j i n a c z e l n e g o w o d z a w i e l k i e g o ksicia M i k o a j a M i k o a j e w i c z a i s a m stan n a czele a r m i i . D e c y z j i tej s p r z e c i w i si n i e m a l c a y g a b i n e t , m i n i s t r o w i e u z n a l i b o w i e m , e w y j a z d cara d o k w a t e r y g w n e j zagraa z a r w n o j e m u s a m e m u , j a k i p r z y s z o c i m o n a r c h i i r o s y j s k i e j . C a r u p a r si j e d n a k i osobicie w y r u s z y n a
3

f r o n t , tracc t y m s a m y m w p y w n a r o z w j w y d a r z e w s t o l i c y , g d z i e p o z o s t a o j e g o skcone i skorumpowane otoczenie. Kryzys w a d z y w kraju przyzwyczajon y m do jedynowadztwa sprawi, e polityka p o k o j u wewntrznego", p r o k l a m o w a n a p r z e z D u m n a s a m y m p o c z t k u w o j n y , w k r t c e si zaamaa. W y p a d k i w s t o l i c y r o z g r y w a y si s a m o r z u t n i e . D w u d z i e s t e g o s i d m e g o l u t e g o ( 1 2 m a r c a ) 1917 r o k u t u m y w d a r y si d o P a a c u T a u r y d z k i e g o , g d z i e o b r a d o w a K o m i t e t T y m c z a s o w y D u m y . D o w i e c z o r a w y o n i si j u n o w y p r e t e n d e n t do w a d z y - Rada D e l e g a t w R o b o t n i c z y c h , zwoana pospiesznie przez organizacje p a r t y j n e , d o tej p o r y p o w s t r z y m u j c e si o d u d z i a u w r e w o l u c j i . P a w e M i l u k o w , l i d e r K o n s t y t u c y j n y c h D e m o k r a t w , k t r y n i e b a w e m m i a zosta m i n i s t r e m spraw zagranicznych, w s p o m i n a pniej:

 o n i e r z e zjawili si j a k o ostatni, ale to wanie o n i b y l i panami sytuacji. Co prawda jeszcze nie zdawali sobie z tego sprawy, przybyli do Paacu nie j a k zwycizcy, ale j a k ludzie bojcy si odpowiedzialnoci za powane naruszenie dyscypliny, za zamordowanie d o w d c w i oficerw. B y l i jeszcze mniej p e w n i ni m y , e rewolucja si udaa. Oczekiwali od D u m y uznania i obrony .
4

Z a c z o si, j a k u j t o A l e k s a n d e r S o e n i c y n , d u g i e p r z e s i l e n i e " , k t r e o s t a tecznie n a d w e r y o f u n d a m e n t y p a s t w o w o c i , stabilizacji spoecznej i j e d n o c i n a r o d o w e j . P o z o s t a w a a k w e s t i a , k t o s k o r z y s t a z zaistniaego z a m t u . W w i a d o m o c i o g u u g r u n t o w a o si p r z e k o n a n i e , e t y l k o d r a s t y c z n e , r e w o l u c y j n e r o d k i p o z w o l zaegna g b o k i k r y z y s . N i e k t r z y l u d z i e z n a j b l i s z e g o o t o c z e n i a cara o c e n i a l i sytuacj j a k o w y n i k b e z s i l n o c i i n i e z d e c y d o w a n i a w a d z y . W i e l k i ksi A l e k s a n d e r M i c h a j o w i c z pisa z g o r y c z d o cara n a m i e s i c p r z e d j e g o abdykacj: U c z e s t n i c z y m y w n i e b y w a y m spektaklu rewolucji odgrnej, a nie o d d o l n e j " .
5

L e n i n , p r z e b y w a j c y w d a l e k i m Z u r y c h u , n i e z d a w a sobie s p r a w y z p a n u j c y c h w R o s j i n a s t r o j w , k i e d y w i c 2 (15) m a r c a d o w i e d z i a si o z w y c i s t w i e rewolucji w Piotrogrodzie, nie potrafi ukry zdumienia. Jako pierwszy powiadom i go o t y m M o j s i e j B r o s k i , cichy, n i e p o z o r n y polski socjaldemokrata z o d z i . B r o s k i wiedzia niewiele, tyle t y l k o , e przyszed telegram z Rosji. L e n i n wraz z B r o s k i m o b s z e d c a y Z u r y c h , p r b u j c uzyska w i c e j i n f o r m a c j i , ale w s z d z i e sysza t o s a m o : w P i o t r o g r o d z i e r e w o l u c j a , m i n i s t r o w i e a r e s z t o w a n i , t u m y w y l e g y n a u l i c e . L e n i n w r c i d o d o m u w stanie n a j w y s z e g o p o d n i e c e n i a , m u sia co z r o b i . Przechadzajc si e n e r g i c z n i e p o p o k o j u , w y k r z y k i w a d o K r u p s k i e j , siedzcej s p o k o j n i e w s t a r y m f o t e l u : T o n i e s y c h a n e ! C o z a n i e s p o d z i a n k a ! T y l k o p o m y l ! T r z e b a w r a c a d p k r a j u , ale j a k ? N i e , t o p o p r o s t u z d u m i e w a j c e ! N i e d o w i a r y ! " U s p o k o i w s z y si t r o c h , napisa p i e r w s z y list, d o I n e s s y A r m a n d , b y p o d z i e l i si z n i sensacyjn w i a d o m o c i : J e s t e m y w Z u r y c h u b a r d z o p o r u s z e n i (...). O c z y w i c i e j e e l i N i e m c y n i e k a m i . J e d n a k e n i e u l e g a k w e s t i i , e przez ostatnie d n i Rosja bya na k r a w d z i r e w o l u c j i . Jestem zy, e nie m o g jecha d o S k a n d y n a w i i " . L e n i n , k t r y j e s z c z e d w a miesice w c z e n i e j w y r a a w t p l i 6

w o , czy doyje do nadchodzcej r e w o l u c j i " , nabra nagle p e w n o c i , e bya ona k w e s t i d n i , i j a k w i k s z o p o l i t y k w , z d a w a si n i e p a m i t a , b y k i e d y k o l w i e k t w i e r d z i co i n n e g o . Z a d e p e s z o w a d o Z i n o w i e w a w B e r n i e , proszc g o o n a t y c h m i a s t o w y p r z y j a z d d o Z u r y c h u , a j e d n o c z e n i e napisa d o s w e g o n a j b a r d z i e j z a u f a n e g o agenta, J a k u b a H a n e c k i e g o : Z a w s z e l k cen m u s i m y w r c i d o R o s j i , a j e d y n y m o l i w y p l a n jest taki: znajdcie p o d o b n e g o do m n i e Szweda. A poniewa nie m w i po szwedzku, Szwed p o w i n i e n by guchoniemy. Na wszelki wypadek przesyam s w o j f o t o g r a f i (...)" . H a n e c k i o t r z y m a n i e lada zadanie: o d s z u k a g u c h o n i e 7

m e g o s o b o w t r a L e n i n a . W d z n a j w y r a n i e j l u b i p r z y d z i e l a t r u d n e zadania; k i e dy indziej poleci na przykad roznieci poar wiatowej r e w o l u c j i . W k r t c e j e d n a k z a r z u c o n o p o s z u k i w a n i a S z w e d a , k t r y s p e n i a b y w y m a g a n e w a r u n k i , znalaz si b o w i e m b e z p i e c z n i e j s z y s p o s b .

Car przyznaje odznaczenia, 11 kwietnia 1916 r o k u . L e n i n (ze z o o n y m parasolem) i i n n i emigranci polityczni w Sztokholmie przed dalsz podr do Piotrogrodu, kwiecie 1917 r o k u . Z i n o w i e w pod rk z przybranym synem (w publikacjach radzieckich ta cz zdjcia bya zawsze obcinana).

Aleksander Kiereski przewodniczy naradzie w Ministerstwie W o j n y , Piotrogrd, 21 sierpnia 1917 r o k u .

Aleksander Kiereski, minister sprawiedliwoci, potem minister w o j n y i premier Rzdu Tymczasowego (od lutego do padziernika 1917 r o k u ) . Po przewrocie bolszewickim uciek za granic, zmar w Stanach Zjednoczonych w 1970 r o k u .

Faszywa przepustka, ktr posuy si L e n i n przy przekraczaniu granicy fiskiej w sierpniu 1917 r o k u .

Nadieda Krupska w przebraniu robotnicy jadca do Finlandii na spotkanie z L e n i n e m latem 1917 r o k u . T r o c k i i i n n i czonkowie delegacji radzieckiej podczas rokowa pokojowych w Brzeciu L i t e w s k i m w styczniu i l u t y m 1918 r o k u .

D w a j przywdcy mienszewikw, J u l i j M a r t o w i Fiodor D a n , w Piotrogrodzie pod koniec 1917 r o k u .

Demonstracja w obronie Konstytuanty, M o s k w a , zima 1918 r o k u . Konstytuanta zostaa rozpdzona przez bolszewikw po s w y m pierwszym i j e d y n y m posiedzeniu w styczniu 1918 r o k u .

Pierwszy rzd radziecki, Rada Komisarzy L u d o w y c h (Sownarkom), podczas posiedzenia w Instytucie S m o l n y m , Piotrogrd, 30 stycznia 1918 r o k u .

Lenin wygasza m o w podczas odsonicia tymczasowego pomnika Marksa i Engelsa na Woskriesienskim Prospekcie (przemianowanym na Prospekt Rewolucji), 7 listopada 1918 r o k u .

Lenin w styczniu 1918 r o k u .

Pod m u r e m Kremla, 7 listopada 1918 r o k u . L e n i n (w rodku) i Kamieniew rozmawiajcy ze S w i e r d l o w e m (w skrzanym paszczu).

Car M i k o a j I I , jego syn, w i e l k i ksi Aleksiej, i crka, wielka ksina Tatiana, w 1916 r o k u .

B y l i oficerowie a r m i i carskiej podczas pracy przymusowej w Piotrogrodzie w 1918 r o k u . Z r u j n o w a n a C e r k i e w Zwiastowania, jedna z tysicy cerkwi zniszczonych bd wykorzystanych na inne cele, Piotrogrd, 1929 rok.

Patriarcha T i c h o n przy Bramie N i k i t y na K r e m l u . Wasilij Iwanowicz Bielawin zosta patriarch na mocy uchway Rzdu Tymczasowego w 1917 r o k u po raz pierwszy, odkd Piotr W i e l k i znis t godno w 1721 r o k u .

Antywielkanocny" tramwaj w Leningradzie, 1932 rok. Plakat gosi: C e r k i e w w i e r n y m sojusznikiem k o n t r r e w o l u c j i " .

L e n i n z siostr M a r i w Moskwie, 1 maja 1918 r o k u .

T y m c z a s e m z P i o t r o g r o d u n a d c h o d z i y coraz b a r d z i e j n i e z w y k e w i e c i . D r u g i e g o (15) m a r c a 1917 r o k u car M i k o a j I I a b d y k o w a n a rzecz s w e g o brata M i c h a a, k t r y r w n i e z r z e k si t r o n u , w e z w a w s z y p r z e d t e m l u d , b y p o d p o r z d k o w a si R z d o w i T y m c z a s o w e m u , w y o n i o n e m u z i n i c j a t y w y D u m y P a s t w o w e j i w y p o s a o n e m u w p e n i w a d z y " d o czasu, a z w o a n e w t y m c e l u Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e r o z s t r z y g n i e o p r z y s z y m ksztacie u s t r o j o w y m p a s t w a z g o d n i e z w o l l u d u " . K i e d y L e n i n pozna skad R z d u T y m c z a s o w e g o , zauway z p r z e 8

k s e m : B u r u a z j a zdya u s a d o w i s w o j e t y k i n a m i n i s t e r i a l n y c h k r z e s a c h " . A n i p r z e z c h w i l n i e m i a w t p l i w o c i , e w s z y s c y c i l i b e r a o w i e " n i e s lepsi o d cara, a i c h o d d a n i e d e m o k r a t y c z n y m i d e a o m t o n i c w i c e j , j a k t y l k o p r b a o g u p i e n i a n a r o d u " . W s w o i m p i e r w s z y m Licie z daleka w a c i w i e , z p u n k t u w i d z e n i a i n t e r e s w b o l s z e w i c k i c h , z a a k c e n t o w a rzecz c h a r a k t e r y s t y c z n : o p r c z R z d u T y m c z a s o w e g o p o j a w i si jeszcze j e d e n i n s t r u m e n t " w a d z y , P i o t r o g r o d z k a Rada D e l e g a t w R o b o t n i c z y c h i o n i e r s k i c h , n a czele k t r e j stanli N i k o a j C z c h e idze, Aleksander Kiereski i M a t w i e j Skobielew. W skad k o m i t e t u w y k o n a w c z e go weszo tylko d w c h bolszewikw, Szlapnikow i Piotr Zaucki, Lenin jednak bardzo szybko z r o z u m i a , e istnienie d w u w a d z y stwarza b o l s z e w i k o m rzadk, w y j t k o w o k a z j . W j e g o p o j c i u Rada s t a n o w i a p i e r w o w z r p r z y s z e g o o r g a n u rewolucyjnej dyktatury proletariatu, natomiast Rzd Tymczasowy, ktry m g w p r o w a d z i zasady b u r u a z y j n e j d e m o k r a c j i p a r l a m e n t a r n e j , sta si z a s a d n i c z y m celem j e g o g w a t o w n y c h atakw. N i e m i n jeszcze t y d z i e o d u t w o r z e n i a R z d u , g d y L e n i n , nie majc w a c i w i e p o j c i a o r z e c z y w i s t e j sytuacji w P i o t r o g r o d z i e i w R o s j i , o w i a d c z y z c a y m p r z e k o n a n i e m : R z d o k t i a b r y s t w i k a d e t w , G u c z k o w w i M i l u k o w w (...) n i e m o e zapewni l u d z i o m ani p o k o j u , ani chleba, ani w o l n o c i " . Oktiabryci p r z y 9

j l i s w o j n a z w o d m a n i f e s t u M i k o a j a I I z p a d z i e r n i k a 1905 r o k u i j a k o p a r t i a p o l i t y c z n a o p o w i a d a l i si z a c z c i o w y m i r e f o r m a m i w g r a n i c a c h z a k r e l o n y c h p r z e z cara. K a d e c i , c z y l i K o n s t y t u c y j n i D e m o k r a c i , t w o r z y l i szerok k o a l i c j r n y c h si l i b e r a l n y c h , o d b y y c h m a r k s i s t w p o u m i a r k o w a n y c h r e f o r m a t o r w , k r y t y k o w a l i cara p r z e d e w s z y s t k i m za sposb p r o w a d z e n i a w o j n y , a z c z a s e m stali si g w n y m i s p a d k o b i e r c a m i starego r e i m u . D y s k r e d y t u j c o d p o c z t k u R z d T y m czasowy - legalny organ d e m o k r a t y c z n y c h przeobrae, bolszewicy usiowali zaprzepaci p o k o j o w a l t e r n a t y w d l a p r z y s z e j r e w o l u c j i . N i e p r z y p a d k i e m L e n i n tumaczy s w o i m wyjedajcym do Rosjf towarzyszom: Nasza taktyka to cakow i t y b r a k zaufania, adnego poparcia dla n o w e g o r z d u ; p o d e j r z e w a m y zwaszcza K i e r e s k i e g o ; j e d y n a g w a r a n c j a t o u z b r o j e n i e p r o l e t a r i a t u ; d o m a g a m y si n a t y c h m i a s t o w y c h w y b o r w do rady miejskiej P i o t r o g r o d u ; adnego zblienia z i n n y m i p a r t i a m i " . B y a t o t y p o w a d l a n i e g o reakcja: L e n i n g o n o zachca d o r e w o l u c j i ,
1 0

c z e m u d a w y r a z w licie d o Inessy A r m a n d , ale w a d z p r z e j a b u r u a z j a , a n a czele R a d s t a n l i u m i a r k o w a n i socjalici m i e n s z e w i c y . T o n i e o d p o w i a d a o L e n i n o w i , k t r y pokaza j u , e nie jest z d o l n y d o k o m p r o m i s u z t a k i m i l u d m i . D l a tego - nie ma m o w y o z b l i e n i u z m i e n s z e w i k a m i . Jedyna droga to uzbrojenie

p r o l e t a r i a t u . P o n i e w a b o l s z e w i c y n i e o d e g r a l i a d n e j znaczcej r o l i w r e w o l u c j i l u t o w e j , L e n i n m u s i a teraz z m i e n i j e j scenariusz. Przed w y j a z d e m z Z u r y c h u , 27 marca, L e n i n wygosi w tamtejszym D o m u L u d o w y m w y k a d , z a t y t u o w a n y O zadaniach SDPRR w rewolucji rosyjskiej. Z n i e k a m a n satysfakcj w y r a z i w n i m z o w i e s z c z e p r z e k o n a n i e , e p r z e m i a n a w o j n y i m p e r i a l i s t y c z n e j w d o m o w j u si z a c z a " . R e w o l u c j a l u t o w a b y a j e d y n i e
11

p i e r w s z y m k r o k i e m . W y j t k o w a historyczna donioso obecnej c h w i l i polega n a przejciu od pierwszego etapu r e w o l u c j i do drugiego, od powstania p r z e c i w k o car a t o w i d o powstania p r z e c i w k o b u r u a z j i (...)" . Z a k o c z y swoje wystpienie
12

o k r z y k i e m : N i e c h yje rosyjska r e w o l u c j a ! N i e c h yje r o z p o c z t a w a n i e w i a towa rewolucja proletariacka!" W s w o i m p i e r w s z y m Licie z dateka L e n i n o k r e l i w s p c z e s n e y c i e s p o e c z no-polityczne w Rosji j a k o "Jedn k r w a w brej". Jednak Rzd T y m c z a s o w y w i e r z y - i j a k si o k a z a o , n i e bez r a c j i - e d o c h o w a n i e w i e r n o c i s o j u s z n i k o m k o s z towa bdzie Rosj m n i e j ofiar n i przykadanie rki do klski wasnej a r m i i . T r u d n o znale w h i s t o r i i d r u g i t a k i w y p a d e k , g d y p a r t i a p o l i t y c z n a , w c e l u z d o bycia w a d z y , p o d e j m u j e u p o r c z y w e i zdradzieckie w y s i k i , by d o p r o w a d z i do poraki wasnego kraju, j a k czynili to bolszewicy. D l a Lenina i bolszewikw byo to j e d n a k logiczne o g n i w o w acuchu: upadek pastwowoci na skutek klski w o j e n n e j , p o k t r y m nastpi p r z e j c i e w a d z y . D e m o k r a t y c z n e s i y L u t e g o n i e m o g y uczyni nic, by udaremni ten przewrotny plan. Bardziej ni skrajny c y n i z m Lenina i j e g o cakowity brak p a t r i o t y z m u d z i w i f a k t , e znalaz o n w y s t a r c z a j c o d u o s t r o n n i k w , b y u r z e c z y w i s t n i s w j p l a n w t a k k r t k i m czasie. C z y b y idea separatystycznego p o k o j u z N i e m c a m i p r z y s z a m u d o g o w y j e s z c z e w Z u r y c h u ? C z y te zaprzta g o w t e d y c a k i e m i n n y p r o b l e m : w r a c a d o R o s j i j u teraz c z y lepiej t r o c h zaczeka? A m o e r o z m y l a g w nie o t y m , j a k wykorzysta do wasnych celw marzenia m i l i o n w ludzi o p o k o j u i z i e m i ? Z a p e w n e n i g d y si j u t e g o n i e d o w i e m y . A l e k s a n d e r S o e n i c y n s p r b o w a , c o p r a w d a , p r z y u y c i u r o d k w a r t y s t y c z n y c h zagbi si w k o s m o s l e n i n o w s k i e j w i a d o m o c i i, m o i m z d a n i e m , z r o b i to w sposb przekonywajcy. W s w o i m Wle III - Marzec Siedemnastego n a d e r s u g e s t y w n i e o p i s a , j a k i e m y l i k b i y si w g o w i e L e n i n a w d n i a c h p o p r z e d z a j c y c h j e g o p o w r t d o R o s j i .
1 3

W o w y m czasie w i k s z o p o l i t y k w r o s y j s k i c h w i e r z y a , i L u t y o t w o r z y n o w y w i e l k i rozdzia w historii kraju, rozdzia demokratyczny. L e n i n by j e d n a k przekon a n y , e j e l i t e n stan si u t r z y m a , t o o n i j e g o p a r t i a z a j m w n a j l e p s z y m w y p a d k u m a o znaczce m i e j s c e w r d o p o z y c y j n y c h u g r u p o w a w p r z y s z y m Z g r o m a dzeniu Konstytucyjnym. Wszystkie krzykliwe rewolucyjne wystpienia jego z w o l e n n i k w bd p r z y j m o w a n e j a k o p o l i t y c z n e a w a n t u r n i c t w o e k s t r e m i s t w , d o k t rego zachodnioeuropejskie p a r l a m e n t y zdyy j u p r z y w y k n . Jeli r e w o l u c j a l u t o w a o g r a n i c z y si d o c e l w g o s z o n y c h p r z e z L w o w a , M i l u k o w a , K i e r e s k i e g o , to j e g o starzy nieprzyjaciele - m i e n s z e w i c y stan p r z e d s w o j h i s t o r y c z n szans, a taka m y l b y a d l a L e n i n a n i e d o z n i e s i e n i a . M u s i a w r a c a d o R o s j i . S t w o r z y

i p i e l g n o w a szczep z a w o d o w y c h r e w o l u c j o n i s t w " , teraz p r z y s z a p o r a , b y z r o b i z n i c h u y t e k . W i e l k a c h w i l a d z i e j o w a m o g a si w i c e j n i e p o w t r z y , a L e n i n m i a j u 4 7 lat.

PARVUS, H A N E C K I I NIEMIECKI KLUCZ"

L e n i n c z y m p r d z e j napisa d o H a n e c k i e g o w S z t o k h o l m i e , kac m u szuka w y j c i a z e szwajcarskiej lepej u l i c z k i . Z w r c i si te d o R o b e r t a G r i m m a , s z w a j carskiego socjalisty, b y zbada m o l i w o p r z e j a z d u p r z e z N i e m c y , ale n a razie n i e o t r z y m a o d p o w i e d z i . H a n e c k i , r z u t k i i e n e r g i c z n y j a k zawsze, p r z y s a m u 5 0 0 r u b l i n a d r o g " , lecz n a d a l n i e b y o a d n e g o p l a n u i L e n i n zacz si zastanawia,
1 4

c z y n i e s p n i si c z a s e m n a p o c i g h i s t o r i i . N a p i s a d o Inessy: W y g l d a n a t o , e n i e d o j e d z i e m y d o R o s j i . A n g l i a nas n i e p u c i . P r z e z N i e m c y te n i e w y c h o d z i " .

1 5

N i e w i e l e brakowao, b y p o d r rzeczywicie nie dosza d o s k u t k u , t y m bardziej, e L e n i n b a si a r e s z t o w a n i a w A n g l i i , j a k r w n i e n i e m i e c k i c h U - B o o t w . G d y by p o z o s t a w S z w a j c a r i i , piszc s w o j e Listy z daleka, to k t o w i e , c z y p r z e w r t p a d z i e r n i k o w y w o g l e m g b y si o d b y . T r o c k i s t w i e r d z i p n i e j , e bez n i e g o i L e n i n a n i e b y o b y P a d z i e r n i k a (...). P o w r o t u L e n i n a d o R o s j i y c z y l i sobie j e d n a k n i e t y l k o b o l s z e w i c y , lecz take n i e m i e c k i e naczelne d o w d z t w o . N i e m c y o d d a w n a ledzili bacznie wszystkie p o c z y n a n i a b o l s z e w i k w , u d z i e l a j c i m p r z e z p o d s t a w i o n y c h l u d z i znaczcej f i n a n s o w e j p o m o c y . K a n c l e r z T h e o b a l d v o n B e t h m a n n - H o l l w e g sysza g o s y z a c h t y n i e t y l k o z e s t r o n y S z t a b u G e n e r a l n e g o , z a w y j a z d e m L e n i n a o p o w i a d a l i si te n i e k t r z y s o c j a l d e m o k r a c i , a zwaszcza A l e k s a n d e r H e l p h a n d , alias P a r v u s , w y dajcy w t y m czasie gazet D i e G l o c k e " . N i e m i e c k i a m b a s a d o r w K o p e n h a d z e , U l r i c h hrabia v o n BrockdorfF-Rantzau, odby r o z m o w z H e l p h a n d e m , k t r y p r z e k o n y w a g o , e separatystyczny p o k j z R o s j n i e j e s t b e z p i e c z n y m r o z w i z a n i e m , p o n i e w a car z d o a w w c z a s z d u s i r e w o l u c j . N a l e y z a t e m dy d o z w y c i s t w a N i e m i e c . P a r v u s n i e w i e d z i a j e s z c z e , e L e n i n o d e g n a si w k r t c e p u blicznie od idei oddzielnego rosyjsko-niemieckiego p o k o j u . W artykule Gdzie wadza, a gdzie kontrrewolucja?, o p u b l i k o w a n y m w l i p c u 1917 r o k u w gazecie L i s t o k P r a w d y " , lider b o l s z e w i k w stwierdzi kategorycznie, e separatystyczny p o k j z N i e m c a m i w s p o s b j a k n a j b a r d z i e j z d e c y d o w a n y zawsze i b e z w a r u n k o w o o d r z u c a " .
1 6

N i c w t y m zreszt d z i w n e g o , s k o r o o d d a w n a y c z y sobie k l s k i R o s j i i r o z p t a n i a wojny domowej. T a k i e s t a n o w i s k o n i e m o g o n i e s p o t k a si z p r z y c h y l n y m o d d w i k i e m w n i e m i e c k i m Sztabie G e n e r a l n y m , b o w i e m r o d z i m i d e f e t y c i " p r z e m a w i a l i sab y m i n i e m i a y m gosem. Pierwszy k w a t e r m i s t r z generalny, genera E r i c h v o n L u d e n d o r f f , pisa w s w o i c h w s p o m n i e n i a c h : U d z i e l a j c L e n i n o w i p o m o c y w w y j e d z i e do R o s j i , r z d nasz b r a na siebie szczegln o d p o w i e d z i a l n o . Z w o j s k o w e g o p u n k t u w i d z e n i a k r o k t e n b y j a k najbardziej uzasadniony. Naleao rozoy

R o s j " . B o l s z e w i c k a r e w o l u c j a s t w o r z y a N i e m c o m w y j t k o w szans w y g r a n i a
1 7

w o j n y . L u d e n d o r f f m w i p o t e m zupenie otwarcie, i rzd radziecki istnieje dzik i n a m " . W a r t o z w r c i u w a g n a t o , e k i e d y w m a j u 1920 r o k u n a p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a p o s t a w i o n o k w e s t i w y d a n i a w R o s j i p a m i t n i k w L u d e n d o r f f a , zapad a j e d n o g o n a decyzja, b y p r z e t u m a c z y i o p u b l i k o w a t y l k o t e f r a g m e n t y , k t r e d o t y c z r o k o w a b r z e s k i c h " . Bdc j u u w a d z y , b o l s z e w i c y n i e m u s i e l i o b a 1 8

w i a si z b y t n i o z d e m a s k o w a n i a , ale s p r a w a b y a t a k c z y inaczej k r p u j c a . B o p r z e c i e dc d o k l s k i R o s j i , s u y l i n i e t y l k o i n t e r e s o m w a s n e j p a r t i i , lecz r w nie niemieckiego m i l i t a r y z m u . T a k z w a n y c z y n n i k n i e m i e c k i " w r e w o l u c j i r o s y j s k i e j zosta s z c z e g o w o zan a l i z o w a n y , zwaszcza w l i t e r a t u r z e z a c h o d n i e j . R o s y j s c y m a r k s i c i w o l e l i n i c n a ten temat nie m w i , zgodnie z yczeniem Lenina, ktre, nawiasem mwic, m u siao t r o c h p o c z e k a n a p u b l i k a c j : r a z j e s z c z e p r o s i m y w s z y s t k i c h u c z c i w y c h o b y w a t e l i , aby n i e w i e r z y l i b r u d n y m o s z c z e r s t w o m i p o d e j r z a n y m p o g o s k o m " .
1 9

Bolszewicy n i g d y nie p r b o w a l i przekonywajco odeprze z a r z u t w dotyczcych bezporedniego bd poredniego u k a d u z N i e m c a m i , ktrego c e l e m m i a o by r o z o e n i e R o s j i " . B o j e l i n a w e t m o g l i si w y p r z e p o w i z a f i n a n s o w y c h , g d y pienidze p y n y n i e o f i c j a l n y m i kanaami, to pozostawaa jeszcze defetystyczna p r o p a g a n d a . L e p i e j w i c b y o m i l c z e l u b (...) p r o s i , b y n i e w i e r z o n o o s z c z e r c o m . C z y d o s z o z a t e m d o b o l s z e w i c k o - n i e m i e c k i e g o p o r o z u m i e n i a w sprawie p o k o j o w e j p r o p a g a n d y " , j a k n a z y w a n o w B e r l i n i e t d r a l i w kwesti? C z y b o l s z e w i c y d o s t a w a l i o d N i e m c w p i e n i d z e n a r e w o l u c j " ? Z n a n y h i s t o r y k Siergiej M i e l g u n o w , w 1920 r o k u skazany p r z e z b o l s z e w i k w n a m i e r , ostatecznie j e d n a k w y g n a n y t y l k o z k r a j u , pisa o t y m w p r o s t : W kieszeni Parvusa, z w i z a n e g o z a r w n o z e r o d o w i s k i e m socjalistw, j a k i z M i n i s t e r s t w e m S p r a w Z a g r a n i c z n y c h oraz p r z e d s t a w i c i e l a m i S z t a b u G e n e r a l n e g o , naley szuka zlotego n i e m i e c k i e g o klucza d o t a j e m n i c y n a d z w y c z a j s z y b k i e g o sukcesu l e n i n o w s k i e j p r o p a g a n d y " . S p r a w a n i e
20

j e s t b y n a j m n i e j p r o s t a i m i m o p r z e p r o w a d z o n e j przeze m n i e analizy o g r o m n y c h i l o c i m a t e r i a w a r c h i w a l n y c h n i e w s z y s t k i e zagadki zostay w y j a n i o n e . W i e l e d e cyzji p o d e j m o w a n y c h w w s k i m krgu bolszewickiego kierownictwa nie znajdowao swojego odzwierciedlenia w protokoach, wiele d o k u m e n t w zniszczono po przew r o c i e p a d z i e r n i k o w y m , a p o n a d t o L e n i n p o t r a f i d o b r z e strzec s w o i c h s e k r e t w . A b y n i e c o b a r d z i e j u c h y l i z a s o n y , m u s i m y s k o n c e n t r o w a si n a d w c h p o staciach. P i e r w s z j e s t A l e k s a n d e r a z a r i e w i c z H e l p h a n d , o n e A l e k s a n d e r M o s k o w i c z alias P a r v u s . D r u g , j e s z c z e b a r d z i e j t a j e m n i c z , J a k o w S t a n i s a w o w i c z F u r s t e n b e r g , z n a n y te j a k o H a n e c k i , B o r e l , H e n r y c z e k , F r a n c i s z e k , M i k o a j , M a r i a n K e l l e r , K u b a (...). W 1917 r o k u c i d w a j l u d z i e o d e g r a l i r o l n i e w i d z i a l n y c h spryn, popychajcych strzak r e w o l u c y j n e g o b a r o m e t r u na pole z a w i e r u c h a s p o e c z n a " . N i e z n a c z y t o , b y p o d b u r z a l i sw agitacj m a s y , p o m a g a l i j e d y n i e L e n i n o w i i jego w s p p r a c o w n i k o m zdoby konieczne po t e m u rodki. H e l p h a n d , t r z y lata starszy o d W a d i m i r a U l j a n o w a , u r o d z i si j a k o s y n y dowskiego rzemielnika w miasteczku Berezino w guberni miskiej. U k o c z y

g i m n a z j u m w Odessie, a p o t e m w s t p i na u n i w e r s y t e t w B e r n i e , gdzie uzyska d o k t o r a t z f i l o z o f i i . N a Z a c h o d z i e pozna tak w y b i t n y c h t e o r e t y k w r u c h u r e w o lucyjnego, j a k Plechanow, A k s e l r o d , Zasulicz, Z e t k i n , Kautsky czy A d l e r , a z L e n i n e m i K r u p s k z e t k n si j e s z c z e p r z e d r e w o l u c j 1905 r o k u . H e l p h a n d z w r a c a n a siebie u w a g o g r o m n e r u d y c j , z a m i o w a n i e m d o p a r a d o k s w , r a d y k a l i z m e m o s d w i t r a f n y m i p r o g n o z a m i . W c y k l u a r t y k u w , o p u b l i k o w a n y c h w 1904 r o k u p o d w s p l n y m t y t u e m Wojna i rewolucja, p r z e p o w i e d z i a k l s k R o s j i w w o j n i e z J a p o n i oraz j e j n i e u n i k n i o n e k o n s e k w e n c j e w p o s t a c i r e w o l u c y j n y c h w s t r z s w . L e n i n o d d a w n a p r z y g l d a si b a c z n i e P a r v u s o w i , w k o n t a k t a c h o s o b i s t y c h z a c h o w y w a j e d n a k o s t r o n y dystans. M i a z a p e w n e n a m y l i Parvusa ( a m o e sieb i e ? ) , k i e d y o z n a j m i G o r k i e m u : M d r y R o s j a n i n t o zawsze a l b o y d , a l b o c z o w i e k z domieszk k r w i y d o w s k i e j " . Kautsky zapozna H e l p h a n d a z r z e m i o s e m
2 1

d z i e n n i k a r s k i m , d o k t r e g o w y d a w a si o n s t w o r z o n y . T r o c k i b y z a c h w y c o n y
2 2

Parvusem i zafascynowany j e g o teori permanentnej r e w o l u c j i " . Po wyjedzie z R o s j i Parvus w s t p i d o S o c j a l d e m o k r a t y c z n e j P a r t i i N i e m i e c ( S P D ) i p r z e z d u szy czas w y d a w a w D r e n i e gazet A r b e i t e r Z e i t u n g " . P a r v u s , p o d o b n i e j a k T r o c k i , o d e g r a znaczc r o l w r e w o l u c j i 1905 r o k u , w p r z e c i w i e s t w i e d o L e n i n a , k t r y z a d o w a l a si p o z y c j statysty. Z a r w n o T r o c k i , j a k i Parvus zostali aresztowani-w Sankt Petersburgu i zesani, oddzielnie, na S y b e r i , skd obaj u c i e k l i , n a j p i e r w d o P e t e r s b u r g a , p o t e m z a g r a n i c . P a r v u s , c h o o b d a r z o n y z n a c z n y m t a l e n t e m l i t e r a c k i m , p o z o s t a w i p o sobie n i e w i e l k s p u c i z n , w r d k t r e j poczesne m i e j s c e z a j m u j j e g o w s p o m n i e n i a z p o b y t u w t w i e r d z y P i e t r o p a w o w s k i e j p o klsce r e w o l u c j i 1905 r o k u . D z i a a l n o r e w o l u c y j n i dziennikarsk czy z inn swoj namitnoci, h a n d l e m i p o r e d n i c t w e m , r w n i e i n a t y m p o l u o d n o s z c sukcesy. Z o s t a n a w e t l i t e r a c k i m a g e n t e m G o r k i e g o i p r o w a d z i j e g o s p r a w y f i n a n s o w e w N i e m c z e c h , gdzie w y s t a w i a n o w w c z a s s z t u k Na dnie, cieszc si s p o r y m p o w o d z e n i e m u p u b l i c z n o c i . J e l i w i e r z y G o r k i e m u , 2 0 % w p y w w s z o d o k i e s z e n i P a r v u s a , n a t o m i a s t reszt d z i e l o n o w t a k i s p o s b , e 1/4 o t r z y m y w a G o r k i , a p o z o s t a e 3 / 4 zasilay kas S o c j a l d e m o k r a t y c z n e j P a r t i i N i e m i e c . P a r v u s z e b r a w e f e k c i e o k o o 100 0 0 0 m a r e k , lecz z a m i a s t p i e n i d z y w y s a G o r k i e m u list, w k t r y m w y j a n i a p r o s t o d u s z n i e , e ca s u m w y d a na podr do W o c h z pewn dam. M u s i a a to by naprawd bardzo przyj e m n a w y c i e c z k a " , s k o r o p o c h o n a t y l k o j e g o cz p i e n i d z y , p r z y z n a G o r k i i z w r c i si z e skarg d o K o m i t e t u C e n t r a l n e g o S P D . Sd p a r t y j n y w s k a d z i e K a u t s k y , B e b e l i Z e t k i n p o t p i Parvusa, k t r y w y j e c h a z N i e m i e c d o K o n s t a n t y n o p o l a , g d z i e zosta w k r t c e d o r a d c r z d u m o d o t u r e c k i e g o i p o r e d n i c z y w h a n dlu pomidzy Turcj a Niemcami .
2 3

K i e d y w y b u c h a w o j n a , Parvus, j u wwczas c z o w i e k bogaty i u s t o s u n k o w a n y , p o s t a w i sobie z a c e l p r z y c z y n i si d o z w y c i s t w a N i e m i e c d z i k i z a i n i c j o w a n i u w R o s j i w y d a r z e r e w o l u c y j n y c h , c h o c i a j e g o idea m i a a o w i e l e gbsze p o d o e . W s t y c z n i u 1915 r o k u w y o y s w j p l a n n i e m i e c k i e m u a m b a s a d o r o w i w Konstantynopolu, von Wangenheimowi:

Interesy rzdu niemieckiego s najzupeniej zbiene z interesami rosyjskich r e w o lucjonistw. Rosyjscy socjaldemokraci mog osign swj cel tylko w przypadku cakowitego zniszczenia caratu. Z drugiej strony, N i e m c y nie zdoaj wygra tej w o j n y , jeli nie doprowadz do rewolucji w Rosji. N a w e t i p o t e m N i e m c o m grozi bdzie niebezpieczestwo ze strony Rosji, chyba e rozpadnie si ona na kilka samodzielnych pastw" .
24

W t y c h s o w a c h z a w i e r a si zasadniczy p o w d z a i n t e r e s o w a n i a N i e m i e c r e w o l u c j , z g o d n y z i n t e n c j a m i L e n i n a , k t r y w klsce w o j e n n e j R o s j i u p a t r y w a szans n a z d o b y c i e u p r a g n i o n e j w a d z y . W i d a z t e g o , e o d p o w i e d n i p l a n i s t n i a i e w a d z e n i e m i e c k i e b y y s k o n n e bra g o p o d u w a g , n i e w i a d o m o t y l k o , j a k r z d n i e m i e c k i m i a z a m i a r g o r e a l i z o w a i j a k b o l s z e w i c y m o g l i odegra w n i m s w o j r o l , n i e tracc j e d n o c z e n i e t w a r z y . Z a c h o d n i badacze u t r z y m u j , e w m a j u 1915 r o k u L e n i n s p o t k a si z P a r v u s e m w B e r n i e l u b w Z u r y c h u . D a w i d S z u b pisa: P o c z t k o w o L e n i n w y s u c h a u w a n i e p l a n u Parvusa, ale n i e u d z i e l i adnej k o n k r e t n e j o d p o w i e d z i . J e d n a k , aby nie traci z n i m k o n t a k t u , wysa d o K o p e n h a g i Haneckiego-Furstenberga, k t r y m i a p o d j prac w i n s t y t u c i e Parvusa i i n f o r m o w a s y s t e m a t y c z n i e o j e g o d z i a a l n o c i " . O f i c j a l n a r a d z i e c k a Kronika biograficzna s t w i e r d z a , e w m a j u 1915 r o k u
25

L e n i n p o y c z y z b i b l i o t e k i w B e r n i e p r z e w o d n i k t u r y s t y c z n y oraz ksik Wpyw klimatu wysokogrskiego i grskich wycieczek na zdrowie czowieka, a n i s o w e m j e d n a k n i e w s p o m i n a o s p o t k a n i u z P a r v u s e m . Parnas ze s w o j e j s t r o n y , w b r o s z u r z e z a t y t u o w a n e j W watce o prawd, o p i s a t r o z m o w z d e t a l a m i , t w i e r d z c , e m i a a m i e j s c e w Z u r y c h u . S z u b u s t a l i , opierajc si n a w i a d e c t w i e Parvusa oraz n a i n n y c h d o k u m e n t a c h , i Parvus przyjecha do Szwajcarii w t o w a r z y s t w i e Jekatieriny G r o m a n , z a t r z y m a si w n a j d r o s z y m h o t e l u i r o z d z i e l i w r d r o s y j s k i c h e m i g r a n t w n i e b a g a t e l n s u m p i e n i d z y . P e w n e g o d n i a zaszed d o r e s t a u r a c j i , o d w i e d z a n e j p r z e z e m i g r a n t w , i z b l i y si d o s t o l i k a , p r z y k t r y m s i e d z i e l i L e n i n , K r u p s k a , Inessa A r m a n d i b l i s k i z n a j o m y U l j a n o w w , n i e j a k i K a s p a r o w . P o k r t k i e j w y m i a n i e z d a L e n i n i K r u p s k a z a p r o s i l i Parvusa d o s w o j e g o m i e s z k a n i a , g d z i e rozmawiano a do wieczora. P a r v u s t a k pisa o s w o i m s p o t k a n i u z L e n i n e m w m a j u 1915 r o k u : W y o y e m L e n i n o w i swoje pogldy na socjalno-rewolucyjne konsekwencje w o j n y i z w r c i e m j e g o u w a g n a f a k t , e d o p k i t r w a w o j n a , w N i e m c z e c h n i e b d z i e adnej r e w o l u c j i ; rewolucja m o l i w a jest t y l k o w Rosji, gdzie w y b u c h n i e na skutek n i e mieckiego zwycistwa". Czciowo potwierdzi to bolszewik A r t u r Zifeldt, ktry w i d z i a , j a k L e n i n i Parvus w y c h o d z i l i razem z restauracji .
26

P a r v u s p o w i a d o m i e m i g r a n t w , e zakada w K o p e n h a d z e i n s t y t u t n a u k o w y d o b a d a n i a p r z y c z y n i s k u t k w w o j n y , n i e b a w e m w i c z n a l e l i si l u d z i e , g o t o w i w s p p r a c o w a z t p l a c w k , w r d n i c h take b o l s z e w i c y i m i e n s z e w i c y . J e d n y m z n i c h b y , j a k w i a d o m o , J a k u b H a n e c k i , n a j b a r d z i e j z a u f a n y agent L e n i n a .

2 7

S p o r d n a j b l i s z y c h t o w a r z y s z y L e n i n a do czsto s p o t y k a si z P a r v u s e m r w n i e K a r o l R a d e k , k t r y w 1924 r o k u napisa o n i m esej, o p a r t y n a w s p o m n i e n i a c h

o s o b i s t y c h . R a d e k p r z y t o c z y w n i m s o w a , w y p o w i e d z i a n e p r z e z Parvusa o sobie s a m y m : J e s t e m p r z e c i w i e s t w e m Midasa: kiedy d o t y k a m zota, natychmiast zam i e n i a si w g w n o " . W 2 0 lat p o t y c h w y p a d k a c h , w p a r y s k i m d w u t y g o d n i k u N o w a j a R o s s i j a " ukaza si a r t y k u K i e r e s k i e g o , z a t y t u o w a n y Parvus-Lenin-Haneki. K i e r e s k i pisa: Rzd Tymczasowy ustali z ca pewnoci, e finansowe interesy" Haneckiego z Parvusem miay swoj kontynuacj w Piotrogrodzie, w B a n k u Syberyjskim, gdzie na nazwisko krewnej Haneckiego, niejakiej Sumenson, a take osawionego K o zowskiego, napyway z Berlina przez N o w y Bank w Sztokholmie za porednict w e m samego Haneckiego bardzo due sumy pienidzy" .
28

K i e r e s k i m i a podstawy, aby tak t w i e r d z i , p o n i e w a pierwsze w h i s t o r i i d o chodzenie w sprawie w z a j e m n y c h powiza b o l s z e w i c k o - n i e m i e c k i c h wszcz wanie j e g o rzd. W m a t e r i a a c h A r c h i w u m Specjalnego czsto p o j a w i a si w z m i a n k a o t y m , e w 1916 r o k u p o w s t a a w B e r l i n i e specjalna sekcja p o d n a z w S z t o k h o l m " , k i e r o w a n a p r z e z n i e j a k i e g o T r a u t m a n n a , k t r y z a p o r e d n i c t w e m Parvusa u t r z y m y w a k o n t a k t y z F u r s t e n b e r g i e m i R a d k i e m . A r c h i w u m posiada r w n i e adresy, p o d j a k i m i P a r v u s i F u r s t e n b e r g m i e s z k a l i , zreszt n i e d a l e k o o d siebie, w K o p e n h a d z e . D y p l o m a t a z ambasady A u s t r o - W g i e r w S z t o k h o l m i e , niejaki G r e b i n g ,
2 9

w s p o m i n a p n i e j , e: Parvus i Furstenberg-Hanecki m o g l i i rzeczywicie prowadzili, z pomoc N i e m cw, handel z Rosj przez Skandynawi. Eksport t o w a r w niemieckich do Rosji odbywa si regularnie i w duych ilociach przez firm Parvus-Hanecki w nastpujcy sposb: Parvus otrzymywa od N i e m c w rne towary, j a k na przykad i n strumenty chirurgiczne, lekarstwa i chemikalia, rodki antykoncepcyjne, odzie, na ktre byo zapotrzebowanie w Rosji, a p o t e m H a n e c k i , j a k o rosyjski partner, wysya je dalej. Jednake za sprzedane towary N i e m c y nie dostawali ani grosza, a wszystkie uzyskane w ten sposb pienidze od pierwszego dnia rewolucji szy na pokrycie kosztw leninowskiej propagandy w R o s j i .
30

Powyszy system suy j a k o doskonaa p r z y k r y w k a dla finansowego wsparcia, udzielanego b o l s z e w i k o m przez wadze niemieckie. I n n y rodzaj k a m u f l a u stanow i y o b e l g i , j a k i m i b o l s z e w i c y o b r z u c a l i s p o r a d y c z n i e Parvusa, n a z y w a j c g o r e n e g a t e m " , socjalszowinist", r e w i z j o n i s t " , aby stworzy w r a e n i e , e c a k o w i cie si o d n i e g o dystansuj. Z g r o m a d z o n e w A r c h i w u m Specjalnym sprawozdania pozwalaj stwierdzi, e P a r v u s s w p o l i t y c z n d z i a a l n o c z y z e spekulacj n a w i e l k skal: Jego u m o w y z Dani, Turcj, R u m u n i , Bugari i Rosj na dostawy ywnoci, zboa, wgla, medykamentw, jego udzia w niemieckiej propagandzie, zaopatrywanie niemieckiego Sztabu Generalnego w bolszewickie i antybolszewickie w y d a w n i c twa, spekulacje na kontraktach na fracht do Skandynawii, wszystko to p o z w o l i o Parvusowi zgromadzi kapita rzdu dziesitkw m i l i o n w , k t r y ulokowa w b a n kach w Z u r y c h u .
31

C h o L e n i n nie b y osobicie zaangaowany w adne z t y c h przedsiwzi, to j e d n a k d o s k o n a e o n i c h w i e d z i a . C o w i c e j , n i e m o g y b y m i e m i e j s c a bez j e g o z g o d y , c h o w razie j a w n e j w p a d k i o n p o z o s t a w a b y czysty. W r d d o k u m e n t w finansowych (cho wiele z n i c h zniszczono), potwierdzajcych zwizki H a n e c kiego, S u m e n s o n i Kozowskiego z n a p y w e m t o w a r w i pienidzy do P i o t r o g r o d u , z a c h o w a y si take t e l e g r a m y z lata 1917 r o k u d o i o d L e n i n a w s p r a w i e p l a n o w a n e g o (ostatecznie n i g d y si n i e o d b y ) k o n g r e s u M i d z y n a r o d w k i Socjalistycznej w S z t o k h o l m i e . T e l e g r a m y s nader enigmatyczne, najwyraniej pisano je szy3 2

f r e m , a b y u k r y p r a w d z i w tre. B y y p r a c o w n i k carskiego k o n t r w y w i a d u B o r y s N i k i t i n , p r o w a d z c y n a z l e c e nie Rzdu T y m c z a s o w e g o ledztwo w sprawie powiza b o l s z e w i k w z N i e m c a m i , odkry, e j e d e n z kanaw finansowania partii na k r t k o przed rewolucj w i d o d Haneckiego d o Jewgienii S u m e n s o n . N a j w y r a n i e j kana ten f u n k c j o n o w a
3 3

n i e p r z e r w a n i e p r z e z d u s z y czas, g d y j e d n a z depesz, i n f o r m u j c a o w p a c i e p r z e z S u m e n s o n 100 0 0 0 r u b l i , o z n a c z o n a j e s t n u m e r e m 9 0 .

3 4

H i s t o r y k Siergiej P i e t r o w i c z M i e l g u n o w , k t r y nie w i e d z i a o i s t n i e n i u t y c h d o k u m e n t w , z d o a j e d n a k o w o ustali, e J e w g i e n i a M a w r i k i e w n a S u m e n s o n posiadaa p o k a n e k o n t o w B a n k u S y b e r y j s k i m : D o k a d n a analiza w y k a z a a p n i e j , i z n a j d o w a o si t a m o k o o 1 0 0 0 0 0 0 r u b l i , z czego 8 0 0 0 0 0 p o d j t o t u p r z e d r e w o l u c j (...). K o z o w s k i o b c h o d z i r a n k i e m r n e b a n k i , p o b i e r a j c p i e nidze w j e d n y c h i otwierajc n o w e konta w i n n y c h " .
3 5

K i e d y 8 l i p c a 1917 r o k u J e w g i e n i a S u m e n s o n zostaa a r e s z t o w a n a p r z e z s u b y k o n t r w y w i a d o w c z e R z d u T y m c z a s o w e g o , p o t w i e r d z i a wszystkie te ustalenia, a take w i e l e i n n y c h . Z n o t a t k i s p o r z d z o n e j p r z e z zastpc szefa w y d z i a u k o n t r w y w i a d u P i o t r o g r o d z k i e g o O k r g u W o j s k o w e g o w y n i k a , e przez rce j e j i Furstenberga przeszy w s u m i e 2 300 044 r u b l e , c a k i e m spora s u m a j a k na o w e czasy . S u m e n s o n zeznaa take, i z p o l e c e n i a H a n e c k i e g o o b o w i z a n a b y a w y 36

paca M i e c z y s a w o w i J u l i j e w i c z o w i K o z o w s k i e m u p i e n i d z e n a k a d e danie (nie biorc od niego adnych p o k w i t o w a ) , poniewa M.J. K o z o w s k i we wszystk i m g o z a s t p o w a (...)". J a k s t w i e r d z a dalej p r o t o k , S u m e n s o n p r z e k a z a a d o Szwajcarii 230 000 r u b l i pewnej firmie" przez B a n k A z o w s k o - D o s k i , a w g r u d n i u 1915 r o k u o t r z y m a a 2 8 8 9 2 9 r u b l i z a p i e r w s z y t r a n s p o r t l e k a r s t w , w y s a n y p r z e z H a n e c k i e g o z e S z t o k h o l m u . T r u d n o orzec j e d n o z n a c z n i e , c z y m i a o t o
3 7

jaki zwizek ze szwajcarskim spotkaniem L e n i n a z Parvusem w m a j u tego r o k u . Pozostaje n a t o m i a s t f a k t e m , e w l i p c u n i e j a k i v o n J u g o w z n i e m i e c k i e g o M i n i sterstwa S p r a w Z a g r a n i c z n y c h z w r c i si d o p o d s e k r e t a r z a s t a n u w M i n i s t e r s t w i e S k a r b u o p r z e k a z a n i e 5 0 0 0 0 0 0 m a r e k na cele r e w o l u c y j n e j p r o p a g a n d y w R o s j i , a 9 l i p c a j e g o p r o b a zostaa s p e n i o n a . W y g l d a n a t o , j a k b y n i e m i e c k i e p i e n i 38

d z e " zaczy i n t e n s y w n i e n a p y w a d o b o l s z e w i k w w r o k u 1 9 1 5 , w k r t c e p o m a j o w y m spotkaniu. K i e d y k o m i s j a ledcza R z d u T y m c z a s o w e g o , n a k t r e j czele sta M i c h a i T i e r e s z c z e n k o , p r z e s u c h i w a a w s i e r p n i u 1917 r o k u brata J a k u b a H a n e c k i e g o ,

W i n c e n t e g o S t a n i s a w o w i c z a , w y s z o n a j a w , e J a k u b n a g l e si w z b o g a c i i zacz p r o w a d z i r o z l e g e i n t e r e s y , k o n s e k w e n t n i e u c h y l a si j e d n a k o d o d p o w i e d z i n a pytanie o charakter o w y c h interesw". W i n c e n t y Stanisawowicz stwierdzi: Z a k a d y m razem, gdy zaczynaem r o z m o w z bratem o j e g o majtku i dziaalnoci, n a t y c h m i a s t z m i e n i a t e m a t (...). Podczas j e d n e j z n a s z y c h r o z m w p r z y s z e d r a d c a p r a w n y K o z o w s k i ; m w i l i b a r d z o c i c h o (...)". W t r a k c i e s p o t k a r o d z i n n y c h , zezna dalej W i n c e n t y S t a n i s a w o w i c z , b r a t w y p o w i a d a si t y l k o n a t e m a t y p o l i t y c z n e , n a t o m i a s t n i g d y n i e d o w i e d z i e l i m y si n i c z e g o o j e g o s p r a w a c h h a n d l o w y c h " . Bardzo znamienna uwaga. H a n e c k i b y z a w o d o w y m rewolucjonist"
3 9

i z pewnoci potrafi d o c h o w a t a j e m n i c y , zwaszcza g d y w gr w c h o d z i y k w e stie cile p a r t y j n e , z n a n e n i e w i e l k i e j g r u p i e l u d z i . L e n i n b a r d z o c e n i H a n e c k i e g o i l a t e m 1917 r o k u w i e l o k r o t n i e b r o n i g o p r z e d a t a k a m i z e s t r o n y K o m i t e t u C e n tralnego i politbiura w zwizku z oskareniami rzdu o powizania z N i e m c a m i . W l i p c u 1918 r o k u L e n i n p o d k r e l a w licie d o A d o l f a J o f f e g o , s w e g o e m i s a r i u s z a w Berlinie, e Krasin i H a n e c k i , bardzo przedsibiorczy ludzie, pomog W a m i wszystko pjdzie dobrze" .
4 0

D o c h o d z e n i e p r o w a d z o n e p r z e z R z d T y m c z a s o w y p o s u w a o si opieszale, n a j w y r a n i e j s p r a w a p r z e k r a c z a a m o l i w o c i k o m i s j i ledczej. J a k s t w i e r d z i p n i e j K i e r e s k i , w s z y s t k i e dalsze w y p a d k i lata 1917 r o k u , i w o g l e caa h i s t o r i a R o s j i , p o t o c z y y b y si i n a c z e j , g d y b y T i e r e s z c z e n k o z d o a d o p r o w a d z i d o k o c a t r u d n e zadanie z d e m a s k o w a n i a L e n i n a i g d y b y n a p o d s t a w i e d o k u m e n t w u d a o si u d o w o d n i p r z e d s d e m t p o t w o r n z b r o d n i , w k t r n i k t n i e c h c i a u w i e r z y , p o n i e w a z p s y c h o l o g i c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a r z e c z y w i c i e w y d a w a a si niewiarygodna". Sam Kiereski by przekonany, e zwizki bolszewikw z N i e m c a m i o p i e r a y si n a p e n e j w s p p r a c y , w y k r a c z a j c e j d a l e k o p o z a w s p a r c i e f i n a n sowe dla dziaa w k i e r u n k u przyspieszenia u p a d k u Rosji, j a k w i d z i e l i to j e d n i , l u b w y w o a n i a z a b u r z e s p o e c z n y c h , j a k u w a a l i i n n i . K i e r e s k i m i a racj c o
4 1

do w s p p r a c y " , poniewa bolszewicy nieraz w c h o d z i l i w p o r o z u m i e n i e z N i e m c a m i . P o d k o n i e c s i e r p n i a 1918 r o k u , w o d r c z n e j n o t a t c e d l a W a c a w a W o r o w skiego, radzieckiego posa w S z t o k h o l m i e , L e n i n , wyjaniajc p o w o d y d o d a t k o w e g o u k a d u z a w a r t e g o w a n i e z N i e m c a m i , s t w i e r d z a : (...) n i k t n i e p r o s i N i e m c w o p o m o c , m w i l i m y t y l k o o t y m , k i e d y i j a k N i e m c y zrealizuj swj plan p o c h o d u na M u r m a s k i na Aleksiejewa. To zbieno interesw. B y l i b y m y i d i o t a m i , g d y b y m y tego nie w y k o r z y s t a l i (...)" .
42

Jak wida, L e n i n nie odrzuca m o l i w o c i p o r o z u m i e n i a z N i e m c a m i . Skoro bolszewicy dopuszczali ewentualno uycia w o j s k n i e m i e c k i c h p r z e c i w k o s i o m generaa A l e k s i e j e w a w s i e r p n i u 1918 r o k u , r w n i e d o b r z e m o g l i z a w r z e w c z e niej u k a d o z j e d n o c z e n i u w y s i k w , z m i e r z a j c y c h d o o b a l e n i a c a r a t u . T u te zachodzia zbieno interesw". Z pewnoci nie p r z y p a d k i e m tak bardzo w z r o s a po L u t y m liczba bolszew i c k i c h p u b l i k a c j i . D o l i p c a 1917 r o k u p a r t i a w y d a w a a 4 1 gazet o c z n y m d z i e n n y m n a k a d z i e 3 2 0 0 0 0 e g z e m p l a r z y , z czego 2 7 t y t u w u k a z y w a o si w j z y k u

r o s y j s k i m , p o z o s t a e za w j z y k u g r u z i s k i m , o r m i a s k i m , o t e w s k i m , t a t a r s k i m i polskim. D z i e n n y nakad P r a w d y " w y n o s i 90 000 egzemplarzy, a w k r t c e po rewolucji lutowej K o m i t e t Centralny zakupi maszyny poligraficzne za sum 260 0 0 0 r u b l i . P a r t y j n e k i e r o w n i c t w o r w n i e o t r z y m y w a o r e g u l a r n i e s w o j e pensje.
4 3

B o l s z e w i c y n i e m o g l i uskara si n a b r a k p i e n i d z y , a same s k a d k i c z o n k o w s k i e z pewnoci nie p o k r y w a y tak p o w a n y c h w y d a t k w . K i e d y na skutek pogosek, p o t w i e r d z o n y c h przez Aleksinskiego, J e r m o l e n k i B u r c e w a , prasa p o d n i o s a s z u m n a t e m a t p o w i z a b o l s z e w i k w z N i e m c a m i , L e n i n o p u b l i k o w a w gazecie L i s t o k P r a w d y " s w j a r t y k u Gdzie udadz, a gdzie kontrrewolucja? O d r z u c a j c oskarenia A l e k s i n s k i e g o , b y e g o c z o n k a I I D u m y , j a k o oszczercze b r u d y " , w y s u n d w a a r g u m e n t y , k t r e , j e g o z d a n i e m , p o w i n n y z n i weczy ndzne w y s i k i gazetowych oszczercw". Po pierwsze, H a n e c k i n i e d a w n o p r z y j e c h a d o R o s j i i bez p r z e s z k d p o n o w n i e w y j e c h a " . M i a o t o j e d n a k
4 4

m i e j s c e p r z e d w r z a w w prasie, a w d o d a t k u , c o j e s z c z e w a n i e j s z e , H a n e c k i p o s u g i w a si k i l k o m a p a s z p o r t a m i , m g w i c p o d r o w a p o d i n n y m n a z w i s k i e m . K i e r e s k i w s p o m i n a po latach, e j u na p o c z t k u maja k o m i s j a ustalia zasadnicze f a k t y , d o t y c z c e p o w i z a f i n a n s o w y c h L e n i n a z N i e m c a m i , ale c h o z p u n k t u w i d z e n i a k o n t r w y w i a d u b y y o n e b a r d z o n i e p o k o j c e , n i e n a d a w a y si d o w y k o r z y s t a n i a j a k o d o w d w sdzie. S p r a w y p r z y b r a y b y z u p e n i e i n n y o b r t , g d y b y s u b o m s p e c j a l n y m u d a o si z a t r z y m a n a g r a n i c y H a n e c k i e g o . J e d n a k z p o w o d u p r z e c i e k w d o prasy b o l s z e w i c k i e k i e r o w n i c t w o m i a o si n a b a c z n o c i . P o d r H a n e c k i e g o zostaa o d w o a n a i r z d straci sposobno, b y ostatecznie p o t w i e r d z i w s z y s t k i e k o m p r o m i t u j c e L e n i n a i spk f a k t y ( . . . ) " .
45

D r u g i argument L e n i n uwaa z pewnoci za decydujcy: H a n e c k i i K o z o w s k i n i e s b o l s z e w i k a m i , lecz c z o n k a m i S D K P i L (...). B o l s z e w i c y n i e o t r z y m y w a l i adnych pienidzy ani od Haneckiego, ani od Kozowskiego. Wszystko to k a m s t w o , o r d y n a r n e k a m s t w o " . W a r t y k u l e Odpowied, k t r y ukaza si w gaze4 6

cie R a b o c z i j i S o d a t " 2 6 i 2 7 l i p c a 1917 r o k u , a w i c j u p o t y m , j a k R z d T y m c z a s o w y w y c i nakaz a r e s z t o w a n i a L e n i n a , pisa o n , e d l a Parvusa p r a c o w a n i e t y l k o H a n e c k i , ale r w n i e i n n i e m i g r a n c i . O s k a r y c i e l o n g l u j e f a k t a m i : P a r v u s jest powizany z H a n e c k i m , a H a n e c k i jest powizany z L e n i n e m ! A l e to t y l k o szalbiercza s z t u c z k a , p o n i e w a w s z y s c y w i e d z , e H a n e c k i p r o w a d z i i n t e r e s y z Parvusem, a my z H a n e c k i m n i e " .
4 7

K o m u wic mona wierzy, a kto onglowa faktami"? Stwierdzenie Lenina, j a k o b y H a n e c k i i K o z o w s k i n i e b y l i b o l s z e w i k a m i , z p e w n o c i m i j a o si z p r a w d . K i e d y w c z e r w c u 1937 r o k u H a n e c k i zosta a r e s z t o w a n y , j e g o l e d c z y napisa w a k t a c h : C z o n e k W K P ( b ) o d 1 8 9 6 r o k u " . J e l i p o m i n j e d n d r o b n
4 8

nieciso, g d y S D P R R p o w s t a a d o p i e r o w r o k u 1898, a d o r o z a m u d o s z o j e s z cze p n i e j , H a n e c k i o d p o c z t k u z w i z a n y b y z a r w n o z p o l s k i m , j a k i z r o s y j s k i m r u c h e m r o b o t n i c z y m . W y s t p i j a k o delegat n a I I , I V i V Z j e d z i e r o s y j s k i e j s o c j a l d e m o k r a c j i , p r z y c z y m n a V Z j e z d z i e n i e b o l s z e w i k " H a n e c k i w y b r a n y zosta do K o m i t e t u C e n t r a l n e g o p a r t i i , a w 1917 r o k u w s z e d w skad B i u r a Z a g r a n i c z n e g o

K G S D P R R . M n i e j wicej t o samo m o n a powiedzie o K o z o w s k i m , z n a n y m b o l s z e w i k u , k t r y w o p i s y w a n y m okresie b y c z o n k i e m K o m i t e t u W y k o n a w c z e go Rady Piotrogrodzkiej. A j a k potraktowa zapewnienie Lenina, e nie mia adn y c h finansowych powiza z H a n e c k i m , natomiast H a n e c k i , o c z y m wszyscy w i e d z " , p r o w a d z i interesy z Parvusem? P o r e w o l u c j i l u t o w e j w r d o s b , z k t r y m i L e n i n p r o w a d z i szczeglnie o y w i o n k o r e s p o n d e n c j , H a n e c k i z a j m o w a d r u g i e miejsce, zaraz p o Inessie A r m a n d . N a p o c z t k u m a r c a L e n i n z a w i a d o m i g o telegraficznie, e o t r z y m a w k r t c e w a n y list" . W k o l e j n y m telegramie, z 15 marca, w y o y H a n e c k i e m u swj plan p o w r o t u
49

d o R o s j i , a w cigu n a s t p n y c h t y g o d n i p r a w i e c o d z i e n n i e w y s y a m u l i s t y i telegram y z i n s t r u k c j a m i , proszc g o , n a p r z y k a d , b y p r z e z n a c z y 2 0 0 0 l u b 3 0 0 0 k o r o n n a p o d r z e Szwajcarii d o R o s j i " . N i e b a w e m p o w i a d o m i te Iness A r m a n d , e n a d 5 0

szed przekaz z e S z t o k h o l m u ,

5 1

a n i e c o p n i e j napisa d o n i e j : m a m y w i c e j p i e 5 2

n i d z y n a p o d r , n i m y l a e m " . N a j w i d o c z n i e j H a n e c k i n i e o g r a n i c z y si t y l k o do jednego przekazu. Hanecki dysponowa pienidzmi, ktre wysya L e n i n o w i na kade danie, j a k z a t e m L e n i n m g t w i e r d z i , e n i e m i a a d n y c h f i n a n s o w y c h p o w i z a z H a n e c k i m i oskara R z d T y m c z a s o w y o szalbiercze s z t u c z k i " ? D e c y z j a , b y e m i g r a n c i j e c h a l i p r z e z N i e m c y , zapada s z y b k o . W p r z e d s i w z i cie Parvusa z a a n g a o w a o si n i e t y l k o n i e m i e c k i e n a c z e l n e d o w d z t w o i M i n i s t e r s t w o S p r a w Z a g r a n i c z n y c h , ale r w n i e s a m cesarz W i l h e l m I I . N a ile m o n a s t w i e r d z i , i n t e n c j e s t r o n y n i e m i e c k i e j b y y j a k n a j b a r d z i e j szczere. N i e m i e c k i a m basador w K o p e n h a d z e , hrabia v o n B r o c k d o r f f - R a n t z a u , doradza m i n i s t r o w i s p r a w z a g r a n i c z n y c h p r z y s p i e s z y w y j a z d e l e m e n t w s k r a j n y c h , g d y t o (...) n a j szybciej d o p r o w a d z i d o j a k i e g o r o z s t r z y g n i c i a . Z w i e l k d o z p r a w d o p o d o b i e s t w a m o n a z a o y , i w c i g u t r z e c h m i e s i c y r o z k a d osignie t a k i s t o p i e , k t r y p o z w o l i n a m n a z a m a n i e r o s y j s k i e j p o t g i b e z p o r e d n i akcj w o j s k o w " .
5 3

Z r a p o r t w k o n t r w y w i a d u f r a n c u s k i e g o w y n i k a , e w i o s n 1917 r o k u L e n i n , k t r e m u t o w a r z y s z y l i A n g e l i k a B a a b a n o w a , s z w a j c a r s k i socjalista M u l l e r i f r a n c u s k i w y d a w c a gazety D e m a i n " H e n r i G u i l b e a u , s p o t k a si z p r z e d s t a w i c i e l e m a m b a s a d y n i e m i e c k i e j , n i e j a k i m D a l l e n v a c h e m , w restauracji S c i o p p a w B e r n i e . R o z m o w a dotyczya planowanej p o d r y Lenina przez N i e m c y d o R o s j i .

5 4

L e n i n by w p e n i w i a d o m , e wadze niemieckie s zainteresowane wyjazd e m rosyjskich r e w o l u c j o n i s t w w r w n y m s t o p n i u , co on sam, tote za poredn i c t w e m s z w a j c a r s k i e g o socjalisty, F r i t z a P l a t t e n a , p o s t a w i k i l k a w a r u n k w , k t re zapewni m i a y b o l s z e w i k o m polityczne i historyczne alibi. A b y stworzy alibi d l a siebie, n i e z g o d z i si na s p o t k a n i e z P a r v u s e m w S z t o k h o l m i e . P a r v u s w s p o mina pniej: B y e m w Sztoknolmie, kiedy przejeda tamtdy L e n i n . N i e chcia si ze m n spotka. Przez wsplnego przyjaciela [zapewne Haneckiego - D . W . ] przekazaem m u , e najwaniejszy jest teraz p o k j , naley zatem ustali w a r u n k i p o k o j u . Spyta e m , co zamierza robi. L e n i n odpar, e dyplomacja to nie jego sprawa, on zajmuje si agitacj rewolucyjn .
55

L e n i n , o s i g n w s z y s w j c e l , o d w r a c a si z p o g a r d o d Parvusa, k t r y n i e b y mu j u potrzebny. Maszyna puszczona w r u c h przez H e l p h a n d a nie wymagaa dalszych k o n t a k t w osobistych. L e n i n u m o c n i s w o j e a l i b i , oddajc p a l m p i e r w s z e s t w a m i e n s z e w i k o m . W art y k u l e Jak przyjechalimy, o p u b l i k o w a n y m j e d n o c z e n i e w P r a w d z i e " i w I z w i e s t i j a c h " 5 (18) k w i e t n i a 1917 r o k u , napisa, e i n i c j a t y w a p o d r y p r z e z N i e m c y w y s z a o d M a r t o w a . D l a L e n i n a s p r a w a p r z e d s t a w i a a si p r o s t o : c h c i a w r c i
5 6

do Rosji, a to b y j e d y n y m o l i w y sposb. N i e w i e l e go o b c h o d z i o , co p o w i e d z o t y m j e g o w r o g o w i e . W i e d z i a te, e m i e n s z e w i c y n i e w y s t p i z o s k a r e n i a m i , j e l i i c h l i d e r p r z y j e d z i e d o R o s j i t sam d r o g .

57

Dwudziestego sidmego marca emigranci w y r u s z y l i z Z u r y c h u : L e n i n i K r u p ska, Z i n o w i e w i L i l i n a , Inessa A r m a n d , S o k o l n i k o w , R a d e k - w s u m i e 3 2 o s o b y , ulokowane w oddzielnym wagonie i wyposaone w i m m u n i t e t dyplomatyczny. D l a N i e m c w w a g o n ten przedstawia wiksz warto ni kilka k o r p u s w piechoty. Trasa w i o d a przez Stuttgart, F r a n k f u r t nad M e n e m , B e r l i n i Stralsund. T r z y dziestego m a r c a n a p o k a d z i e s z w e d z k i e g o p a r o w c a r e w o l u c j o n i c i d o t a r l i d o T r o l leborgu. Czeka t a m na nich Hanecki, ktry towarzyszy im do M a l m o i Sztokholm u , gdzie L e n i n znalaz czas, b y k u p i sobie b u t y i par s p o d n i . H a n e c k i z a o p a t r z y i c h w e w s z y s t k o , czego p o t r z e b o w a l i , w l i c z a j c w t o b i l e t y n a dalsz p o d r . A L e n i n p o w i e p n i e j , e n i e c z y y g o z H a n e c k i m adne s p r a w y f i n a n s o w e (...). P r z y j a z d L e n i n a d o S z t o k h o l m u sta si w y d a r z e n i e m dla prasy oraz dla s z w e d z k i c h s o c j a l d e m o k r a t w , k t r z y w y d a l i n a j e g o cze o b i a d w H o t e l u R e g i n a . L e n i n w y s t p i w k r o n i c e f i l m o w e j , u d z i e l a w y w i a d w r e p o r t e r o m , zosta te p r z y j t y p r z e z b u r m i s t r z a , K a r l a L i n d h a g e n a . C z u , e w y r u s z a n a s p o t k a n i e czego, n a c o czeka i d o czego d y p r z e z cae y c i e , m w i w i c j a k w d z i m z g r o s y j s k i e j r e w o l u c j i . N i e m g si d o c z e k a , b y r u s z y w dalsz d r o g : s o c j a l i z m przesta b y nagle m g l i s t u t o p i . W drodze do granicy szwedzko-rosyjskiej wysa telegram do Karpiskiego w G e n e w i e , w y r a a j c sw rado z f a k t u , e N i e m c y s p e n i l i u s t a l o n e w a r u n k i . D e p e s z o w a r w n i e d o P i o t r o g r o d u , dajc, b y P r a w d a " r o z g o s i a j e g o p r z y b y c i e : n i e w r a c a j a k z w y c z a j n y e m i g r a n t , lecz j a k o u z n a n y w d z . K i e d y Rzd T y m c z a s o w y wszcz dochodzenie w sprawie powiza L e n i n a z N i e m c a m i i w l i p c u 1917 r o k u w y d a nakaz j e g o a r e s z t o w a n i a , k o m i s j a ledcza zdya j u zebra 2 1 t o m w m a t e r i a u d o w o d o w e g o . W k r t c e j e d n a k sprawa p r z y c i c h a , K i e r e s k i sdzi b o w i e m , e w i k s z e n i e b e z p i e c z e s t w o zagraa m u z p r a w e j strony i e w sytuacji krytycznej bdzie p o t r z e b o w a p o m o c y u g r u p o w a l e w i c o w y c h , w t y m rwnie bolszewikw. Zaraz po zdobyciu wadzy w w y n i k u p r z e w r o t u p a d z i e r n i k o w e g o z w y c i z c y u c z y n i l i w s z y s t k o , b y odnale, s k o n f i s k o w a i z a p e w n e te zniszczy k o m p r o m i t u j c e i c h m a t e r i a y . L e n i n c z u w a n a d t y m osobicie. Szesnastego listopada 1917 r o k u n a p o l e c e n i e l u d o w e g o k o m i s a r z a s p r a w zagranicznych, L w a Trockiego, dwaj j e g o p o d w a d n i , F. Z a k i n d i E. P o l i w a n o w ,

z o y l i L e n i n o w i raport, dotyczcy konfiskaty akt n i e u k o c z o n e g o ledztwa. Stwierdzili w n i m : Do Przewodniczcego Rady Komisarzy L u d o w y c h : Z g o d n i e z rezolucj, przyjt na posiedzeniu komisarzy l u d o w y c h , towarzyszy Lenina, Trockiego, Podwojskiego, D y b i e n k i i Woodarskiego, poczynilimy nastpujce k r o k i : 1. W a r c h i w u m Ministerstwa Sprawiedliwoci z teczki z d o w o d a m i zdrady" t o w a rzyszy Lenina, Z i n o w i e w a , Kozowskiego, Koontaj i i n n y c h usunlimy r o z p o rzdzenie Niemieckiego B a n k u Cesarskiego nr 7,433 z 2 marca 1917 r o k u o w y p a cie pienidzy (...) na pokojow propagand w Rosji. 2. Przejrzelimy wszystkie ksigi N o w e g o B a n k u w Sztokholmie (...) otwarte na podstawie rozporzdzenia Niemieckiego B a n k u Cesarskiego nr 2,754 (...) .
58

W r d m a t e r i a w z e b r a n y c h p r z e z R z d T y m c z a s o w y z n a j d u j e si j e s z c z e wiele podobnych d o k u m e n t w , w ktrych m o w a jest o bolszewickich p r z y w d c a c h , t r u d n o j e d n a k rczy z a i c h a u t e n t y c z n o . S t o p r z e w a n i e s p r a w o z d a n i a p r z y g o t o w a n e przez ledczych. Instrukcje w sprawie finansowania osb, zajmujc y c h si p o k o j o w p r o p a g a n d " z o s t a y z r e d a g o w a n e z b y t d o s o w n i e , b y t r a k t o w a j e bez zastrzee. W i a d o m o p r z e c i e , e przewaajca w i k s z o d o k u m e n t w z n i k n a bez l a d u . B y o b y z a t e m d z i w n e , g d y b y b o l s z e w i c y n i e z n i s z c z y l i kompromitujcych ich materiaw. ledztwo m i a o na celu wykaza, e L e n i n i j e g o towarzysze b y l i opacani przez n i e m i e c k i w y w i a d , w e r s j a taka w y d a j e si j e d n a k m a o p r a w d o p o d o b n a . W w i e t l e d o w o d w p o r e d n i c h w y a n i a si n i e c o i n n y o b r a z . P a r v u s , a b y m o e r w n i e Estoczyk Keskula, za zgod niemieckiego ministerstwa spraw zagranicznych i Sztabu Generalnego w s p i e r a l i " f i r m Haneckiego, S u m e n s o n i K o z o w s k i e g o w i c h h a n d l o w y c h p r z e d s i w z i c i a c h . B e z p o m o c y Parvusa i N i e m c w H a n e c k i n i e m g b y p r o w a d z i s w o i c h i n t e r e s w " . Jeszcze w 1914 r o k u b y o n , w e d l e s w b r a t a , t a k b i e d n y , e n i e starczao m u n a w e t n a m l e k o d l a d z i e c k a .
59

Z n a c z n a cz p i e n i d z y , k t r y m i obraca H a n e c k i , trafiaa r n y m i d r o g a m i d o kasy b o l s z e w i k w . A n g i e l s k i h i s t o r y k M i c h a e l F u t r e l l doszed d o nastpujcego w n i o s k u : Siedzc wczeniejsze losy Furstenberga, t r u d n o sobie w y o b r a z i , b y m g o n powici si p r o w a d z e n i u operacji f i n a n s o w y c h w j a k i m k o l w i e k i n n y m c e l u n i p o m o c sprawie r e w o l u c j i " . S t w i e r d z e n i e t o w y d a j e si uzasadnione. H a n e c k i zaangao60

w a si w dziaalno h a n d l o w na polecenie L e n i n a . P r z e d r e w o l u c j i po niej przez j e g o rce przeszy m i l i o n y r u b l i i znaczna ilo k o s z t o w n o c i . K i e d y w 1921 r o k u p o d p i s a n y zosta traktat r y s k i , H a n e c k i p r o w a d z i negocjacje z P o l a k a m i w sprawie o d s z k o d o w a w o j e n n y c h , na polecenie p o l i t b i u r a p o r e d n i c z y take w sprzeday za granic carskich b r y l a n t w , pere, zota i b i u t e r i i . M i m o t o , g d y w 1937 r o k u zosta aresztowany, podczas r e w i z j i w j e g o m i e s z k a n i u z n a l e z i o n o j e d y n i e d w a d o l a r y i a d n y c h p r z e d m i o t w w a r t o c i o w y c h . N i c n i e p r z y k l e j a o " m u si d o p a l c w . B y
61

m o e , j a k t w i e r d z n i e k t r z y , l o k o w a pienidze w b a n k a c h szwajcarskich. N i e ulega w k a d y m razie w t p l i w o c i , e H a n e c k i b y c z o w i e k i e m g b o k o i d e o w y m , c o nieraz p r z y z n a w a s a m L e n i n , a h a n d l e m z a j m o w a si na polecenie p a r t i i .

P o r e w o l u c j i zagadk n i e m i e c k i c h p i e n i d z y j a k o j e d e n z p i e r w s z y c h u s i o w a r o z w i k a E d u a r d B e r n s t e i n . W s t y c z n i u 1 9 2 1 r o k u b e r l i s k a gazeta V o r w a r t s " , organ niemieckiej socjaldemokracji, opublikowaa j e g o artyku, w k t r y m czytamy: W i a d o m o powszechnie, a ostatnio potwierdzi to raz jeszcze genera H o f f m a n n , i rzd kajzera, na danie niemieckiego Sztabu Generalnego, u m o l i w i L e n i n o w i i jego towarzyszom przejazd do Rosji przez t e r y t o r i u m N i e m i e c w zaplombowan y m wagonie-salonce, aby m o g l i o n i prowadzi w Rosji swoj agitacj (...). Na cele owej destrukcyjnej agitacji L e n i n i jego towarzysze otrzymali od rzdu kajzera ogromne sumy pienidzy. B e r n s t e i n pisa, e d o w i e d z i a si o t y m w g r u d n i u 1917 r o k u o d p r z y j a c i e l a , k t r y z racji swojej pracy m i a dostp do tego t y p u i n f o r m a c j i . N i e zdoa n a t o m i a s t ustali, j a k i e k w o t y w c h o d z i y w g r a n i te k t o b y c z n i k i e m p o m i d z y L e n i n e m a rzdem. Bernstein stwierdza dalej: W tej c h w i l i w i e m z absolutnie wiarygodnego rda, e chodzio o olbrzymi, wrcz nieprawdopodobn sum 50 000 000 marek w zocie, t r u d n o zatem przypuci, by L e n i n i jego towarzysze m i e l i j a k i e k o l w i e k wtpliwoci, skd pochodz tak wielkie pienidze. J e d n y m z rezultatw by pokj w Brzeciu L i t e w s k i m . Genera H o f f m a n n , k t r y prowadzi w Brzeciu rokowania z T r o c k i m i i n n y m i czonkami delegacji bolszewickiej, mia bolszewikw w garci, w d w o j a k i m sensie, i da im to jasno do zrozumienia .
62

T y d z i e p n i e j B e r n s t e i n z a m i e c i w V o r w a r t s " k o l e j n y a r t y k u , rzucajc wyzwanie rosyjskim bolszewikom i niemieckim k o m u n i s t o m : niech pozw go do sdu, j e l i uwaaj, e zniesawi Lenina. Jednake K o m i t e t y C e n t r a l n e o b u partii w o l a y zachowa m i l c z e n i e , potwierdzajc t y m s a m y m ustalenia Bernsteina. N a s u w a si p y t a n i e , c z y n i e m i e c k a p o m o c " r z e c z y w i c i e osigna a t a k i e r o z m i a r y . B e r n s t e i n , j a k m o n a p r z y p u s z c z a , p r z y t a c z a czne d a n e z k i l k u lat, p o c z y n a j c o d r o k u 1915. W g r u d n i u 1917 r o k u n i e m i e c k i sekretarz stanu R i c h a r d v o n K u h l m a n n pisa w r a p o r c i e d l a S z t a b u G e n e r a l n e g o : D o p i e r o gdy bolszewicy zaczli regularnie otrzymywa od nas fundusze, k i l k o m a kanaami i p o d r n y m i p r z y k r y w k a m i , zdoali zaoy swj g w n y organ P r a w d", rozpocz energiczn propagand i znaczco rozszerzy wsk pierwotnie baz swojej partii (...). W naszym interesie ley .wykorzysta ten okres, kiedy pozostaj u wadzy, co moe potrwa k r t k o , aby doprowadzi najpierw do zawieszenia b r o n i , a p o t e m , j e l i si uda, podpisa p o k j . Zawarcie separatystycznego p o k o j u oznaczaoby, e j e d e n z celw w o j e n n y c h , a mianowicie rozam pomidzy Rosj a j e j sojusznikami, zosta osignity .
63

T r z e c i e g o c z e r w c a 1918 r o k u a m b a s a d o r n i e m i e c k i w M o s k w i e , W i l h e l m h r a b i a v o n M i r b a c h , k t r y k i l k a t y g o d n i p n i e j zosta z a m o r d o w a n y , d e p e s z o w a d o Berlina, e potrzebuje 3 000 000 m a r e k miesicznie na zwalczanie propagandy S p r z y m i e r z o n y c h w R o s j i . P i t e g o c z e r w c a radca a m b a s a d y T r a u t m a n n w y s a n a p o l e c e n i e M i r b a c h a k o l e j n depesz:

Fundusz, z ktrego do tej pory pokrywalimy nasze w y d a t k i w Rosji, wyczerpa si. Dlatego konieczne jest, aby sekretarz cesarskiego Ministerstwa Skarbu przeznaczy do naszej dyspozycji n o w y fundusz. Biorc pod uwag w y m i e n i o n e wyej okolicznoci, fundusz ten p o w i n i e n wynosi przynajmniej 40 000 000 marek .
64

Z t y c h i p o d o b n y c h d o k u m e n t w w y n i k a niezbicie, e w p r o w a d z o n e j na w i e l k skal o p e r a c j i w s p i e r a n i a a k t y w n o c i b o l s z e w i k w w R o s j i i u d z i e l a n i a i m f i n a n s o w e j p o m o c y z e s t r o n y n i e m i e c k i e j b r a l i u d z i a : cesarz W i l h e l m I I , genera L u d e n d o r f f , kupiec Parvus, kanclerze v o n B e t h m a n n - H o l l w e g i hrabia v o n H e r d i n g , sekretarz s t a n u w m i n i s t e r s t w i e s p r a w z a g r a n i c z n y c h v o n K u h l m a n n , a m b a s a d o r o w i e n i e m i e c c y w M o s k w i e h r a b i a v o n M i r b a c h i b a r o n v o n R o m b e r g , sek r e t a r z s k a r b u v o n R o e d e r n , a take w i e l u u r z d n i k w niszej r a n g i . W i m i e n i u b o l s z e w i k w dziaali Furstenberg-Hanecki, Krasin, Joffe, K o z o w s k i , Keskula, R a dek, Rakowski i kilka i n n y c h osb. N a t o m i a s t L e n i n , n i c z y m dowiadczony reyser, p o z o s t a z a k u l i s a m i , o b s e r w u j c , j a k p r z e b i e g a s p e k t a k l r o z g r y w a n y cile w e d u g j e g o w s k a z w e k , z a j e g o w i e d z i zgod. B y b a r d z o o s t r o n y i z w y j t k i e m k i l k u d r o b n y c h p o t k n i , j a k n a p r z y k a d w y p a r c i e si f i n a n s o w y c h p o w i z a z H a n e c k i m , z o s t a w i n i e w i e l e l a d w s w o j e g o u d z i a u w caej s p r a w i e . Z a a p r o b o w a t n i e z m i e r n i e w a n a n t y p a t r i o t y c z n i a n t y r o s y j s k akcj, a p o t e m d o m a k s i m u m wykorzysta moliwoci, ktre stworzyli N i e m c y . O b i e strony chciay upadku caratu i obie s t r o n y osigny s w j cel. B o l s z e w i c y n i e l u b i l i r o z w o d z i si n a d k w e s t i n i e m i e c k i e g o k l u c z a " , p o d c h w y t y w a l i j e d n a k kad w z m i a n k n a t e n t e m a t , j e l i t y l k o stawiaa i c h w k o r z y s t n y m w i e t l e . W k o c u s t y c z n i a 1919 r o k u l u d o w y k o m i s a r z s p r a w z a g r a n i c z n y c h Gieorgij C z i c z e r i n , depeszowa do T r o c k i e g o : Radio podao wanie, e paryska gazeta L e Populaire" przekazaa za n o w o j o r s k i m T i m e s e m " nastpujc informacj: legenda o kontaktach bolszewickich p r z y w d c w z N i e m c a m i zostaa wreszcie obalona. W styczniu 1918 r o k u rosyjscy k o n t r r e wolucjonici wysali p u k o w n i k o w i R o b b i n s o w i zestaw d o k u m e n t w potwierdzaj c y c h zwizki p o m i d z y n i e m i e c k i m rzdem a L e n i n e m i T r o c k i m . Robbins przeprowadzi dochodzenie i zwrci si do Galperina, k t r y przyzna, e wiele spord d o k u m e n t w znajdowao si w rkach rzdu Kiereskiego, s wic niewtp l i w y m faszerstwem (...). B y y wydawca C o s m o p o l i t a n Magazine", Versta Sisson, zgodzi si z Robbinsem, p o t e m j e d n a k zmieni zdanie. D o k u m e n t y kryy przez jaki czas, n i m w k o c u zostay sprzedane A m e r y k a n o m za 100 000 r u b l i P o d o j c i u b o l s z e w i k w d o w a d z y P a r v u s p o s t a n o w i raz j e s z c z e , p o d o b n i e j a k w r o k u 1905, s p r b o w a s w o i c h si n a scenie r e w o l u c j i . W l i s t o p a d z i e s p o t k a si w S z t o k h o l m i e z R a d k i e m i w y m g n a n i m , b y p r z e k a z a o n L e n i n o w i j e g o p r o b ; c h c i a b y w r c i d o R o s j i i p o w i c i si p r a c y r e w o l u c y j n e j . M a d o w i a d czenie, g o w na k a r k u , d u o pienidzy, a chocia dobieg j u pidziesitki, energia g o n i e o p u c i a . D o d a , e j e g o r e p u t a c j a u c i e r p i a a n a s k u t e k w s p p r a c y z s o c j a l p a t r i o t a m i " , s a m L e n i n n a z w a g o s z o w i n i s t " , ale w s z y s t k o , c o r o b i , s u y o

j e d n e m u c e l o w i : z w y c i s t w u r e w o l u c j i w R o s j i . D z i a a j c n a rzecz N i e m i e c , te p r a g n p r z y b l i y w y b u c h r e w o l u c j i . Jest n a w e t g o t w stan p r z e d s d e m p a r t y j n y m . T r z y tygodnie pniej Radek w r c i do Sztokholmu, przywoc odpowied Lenina: R e w o l u c j i nie m o n a robi b r u d n y m i r k a m i " . Parvus przey w i e l k i e r o z c z a r o w a n i e . C z y b o l s z e w i c y , k t r z y b r a l i o d n i e g o p i e n i d z e , z a c h o w a l i czyste rce? P o m a g a i m , a teraz j u g o n i e p o t r z e b o w a l i . L e n i n u z n a j e g o o b e c n o z a niepodan. G d y b y p o j a w i si w P i o t r o g r o d z i e , p o t w i e r d z i b y oskarenie o z d r a d", wysuwane w stosunku do bolszewikw. N i e m i e c k i r z d te p o t r a k t o w a P a r v u s a c h o d n o i o d m w i m u d a l s z y c h k r e d y t w n a n a s t p n e p r z e d s i w z i c i a h a n d l o w e . W w c z a s P a r v u s zada 1 0 0 0 0 0 0 m a r e k , groc u j a w n i e n i e m k o m p r o m i t u j c y c h d o k u m e n t w . C z y szanta o k a z a si s k u t e c z n y , c z y te s p r a w z a a t w i o n o w i n n y s p o s b , d o s k a n d a l u w k a d y m razie n i e d o s z o . P a r v u s p o s t a n o w i w i c zasi d o p i s a n i a p a m i t n i k w , a m i a
66

w i e l e d o p o w i e d z e n i a . M i n i o n e 2 0 lat w y p e n i a y m u k o b i e t y , w i n o , m i a e k o m b i n a c j e f i n a n s o w e i f a n t a s t y c z n e p l a n y . P o p a d z i e r n i k u 1917 r o k u o t y y , z w a l i s t y k u p i e c r e w o l u c j i " n a d a l w i d ycie 3 0 - l a t k a , ale r d o m o d o c i zaczo g w a t o w n i e w y s y c h a . W g r u d n i u 1924 r o k u , 1 0 m i e s i c y p o m i e r c i L e n i n a , P a r v u s z m a r nagle n a atak serca. N i g d y n i e napisa s w o i c h p a m i t n i k w , n i k t si j u z a t e m n i e d o w i e , czego d o t y c z y a s y n n a r o z m o w a w m a j u 1915 r o k u . C h o c i a s y n Parvusa, A l e k s a n d e r G n i e d i n , p u b l i c z n i e p o t p i d z i a a l n o s w e g o o j c a , n i e u r a t o w a o g o t o p r z e d r e p r e s j a m i . W 1939 r o k u zosta a r e s z t o w a n y i n a s t p n e 16 lat s p d z i w r n y c h w i z i e n i a c h i o b o z a c h . W 1977 r o k u w y d a ksik, o p i s u j c g w n i e u p o r c z y w e w y s i k i , j a k i e p o d j n a p o l e c e n i e r z d u r a d z i e c k i e g o , b y o d z y s k a m a j t e k Parvusa n a rzecz s k a r b u p a s t w a . P r z e d s i b i o r 67

c z y w s p l n i c y Parvusa p o m y l e l i o t y m w c z e n i e j , tote p i e n i d z e p r z e p a d y i G n i e d i n o d z i e d z i c z y j e d y n i e b i b l i o t e k oraz cz o s o b i s t y c h p a p i e r w ojca. N a j p i e r w t r a f i y one d o rk f u n k c j o n a r i u s z y G P U , k t r z y wszystko starannie przejrzeli, nie zostawiajc o c z y w i c i e n i c , c o m o g o b y s k o m p r o m i t o w a L e n i n a i b o l s z e w i k w . H a n e c k i e g o s p o t k a z n a c z n i e g o r s z y los. P o c z t k o w o , d z i k i p o p a r c i u L e n i n a , zajmowa odpowiedzialne stanowiska w l u d o w y c h komisariatach finansw, h a n d l u i g o s p o d a r k i n a r o d o w e j . L e n i n czsto p o w i e r z a m u d e l i k a t n e m i s j e , r w n i e o c h a r a k t e r z e o s o b i s t y m . N a p r z y k a d w k w i e t n i u 1921 r o k u p r o s i g o , a b y b y t a k a s k a w " i podczas p o b y t u z a g r a n i c k u p i w s z y s t k o z tej l i s t y d l a N a d i e d y K o n s t a n t i n o w n y " . W m a j u p r o s i o p r z y s a n i e m k i ( n a j l e p i e j r y o w e j ) , kiebasy, k o n serw (tylko nie adnych delikatesw), misa i r y b " , a p r z y innej okazji - o s z n u r o wada dla Krupskiej i francuskie b u k i .
6 8

Dziesitki d o k u m e n t w podpisanych przez Lenina i zwizanych z H a n e c k i m dotycz przede w s z y s t k i m spraw finansowych. Pewnego razu H a n e c k i zameldow a , e o t r z y m a 83 513 k o r o n d u s k i c h od Karla M o o r a , szwajcarskiego socjaldem o k r a t y n a r o d o w o c i n i e m i e c k i e j . C o z n i m i z r o b i ? L e n i n n i e m g sobie p r z y p o m n i e , c o t o z a p i e n i d z e , ale z p o m o c p r z y s z e d m u Z i n o w i e w : M y l , e n a j l e p i e j przekaza ca s u m K o m i n t e r n o w i . M o o r i t a k b y w s z y s t k o p r z e p i " .
6 9

L e n i n dobrze zna M o o r a . Jako czonek kantonanego parlamentu i rzdu w B e r n i e , w y d a w a o n L e n i n o w i , K r u p s k i e j , a take Inessie A r m a n d p o z w o l e n i a na pobyt w Szwajcarii. L e n i n nie wiedzia jednak, gdy w y s z o to na j a w dopiero p o I I w o j n i e w i a t o w e j , e M o o r b y take p a t n y m a g e n t e m B e r l i n a i r e g u l a r n i e posya do ambasady n i e m i e c k i e j w B e r n i e r a p o r t y dotyczce dziaalnoci i z a m i a r w b o l s z e w i k w , p o s u g u j c si p r z y t y m n a z w i s k i e m B a i e r . Z n a L e n i n a , R a d k a , Szkowskiego, Z i n o w i e w a oraz i n n y c h r e w o l u c j o n i s t w , m i a zatem d o b r e i n f o r m a c j e . W e w r z e n i u 1917 r o k u M o o r p o s t a n o w i nagle przekaza K o m i t e t o w i C e n tralnemu partii bolszewickiej du sum pienidzy. Wyjani, e nieoczekiwanie o d z i e d z i c z y p o k a n y spadek. K a m a j e d n a k , g d y p o s i a d a c z e m s p a d k u sta si j e s z c z e w 1908 r o k u , a k w o t a , k t r o f i a r o w a , p o c h o d z i a o d n i e m i e c k i e g o n a c z e l n e g o d o w d z t w a . J e g o p r a c o d a w c y m i e l i nadziej, e M o o r zaskarbi sobie d z i k i t e m u zaufanie c z o o w y c h b o l s z e w i k w . K o m i t e t C e n t r a l n y y w i j e d n a k n i e j a k i e wtpliwoci co do pochodzenia o w y c h pienidzy, a poniewa nie by pewien rezult a t w ledztwa w sprawie p o w i z a b o l s z e w i k w z N i e m c a m i , p r o w a d z o n e g o przez R z d T y m c z a s o w y , p o s t a n o w i n i e p r z y j m o w a p o d a r u n k u " . W s p o m n i a n e 8 3 513 k o r o n s t a n o w i o , j a k d o n o s i H a n e c k i , reszt p i e n i d z y o t r z y m a n y c h o d M o o r a " .
7 0

M o o r by j e d n y m z porednikw, dziki k t r y m niemieckie pienidze trafiay d o b o l s z e w i c k i e j kasy. P o r e w o l u c j i p r z e b y w a w R o s j i R a d z i e c k i e j i n a d a l p r z e k a zywa do Berlina informacje na temat bolszewickiego kierownictwa. W i d y w a czsto L e n i n a i m i m o narastajcych w o k j e g o o s o b y p o d e j r z e dalej p r o w a d z i d z i a alno j a k o B a i e r . K i e d y z m a r w B e r l i n i e 1 4 c z e r w c a 1932 r o k u , w w i e k u p r a w i e 8 0 lat, R a d e k o p u b l i k o w a w I z w i e s t i j a c h " a r t y k u p o m i e r t n y , w k t r y m n i e oczekiwanie przyzna, e M o o r wspomaga bolszewikw finansowo. T y l k o k i l k u l u d z i prcz Radka wiedziao, i w rzeczywistoci pienidze p o c h o d z i y od n i e mieckiego Sztabu Generalnego. P o m i e r c i L e n i n a H a n e c k i j a k b y s k r y si w c i e n i u , c h o c i a n a d a l s p r a w o w a r n e f u n k c j e . W 1935 r o k u m i a n o w a n o g o d y r e k t o r e m P a s t w o w e g o M u z e u m R e w o l u c j i , ale b y a t o j u j e g o o s t a t n i a posada. O s i e m n a s t e g o l i p c a 1937 r o k u z o sta a r e s z t o w a n y w r a z z o n i s y n e m p o d z a r z u t e m s z p i e g o s t w a n a rzecz N i e m i e c i Polski. Ksiki i broszury potpianych j u wwczas Trockiego, Z i n o w i e w a , K a mieniewa, Radka, Bucharina i Szlapnikowa, ktre znaleziono w j e g o mieszkaniu, s t a n o w i y n i e z b i t y d o w d z d r a d y " . Podczas r e w i z j i H a n e c k i z d o a napisa l i s t d o l u d o w e g o komisarza spraw w e w n t r z n y c h N i k o a j a Jeowa, kilkakrotnie amic przy t y m owek: Nikoaju wali sunku mnie mnie do sami, pomyka? Iwanowiczu! w nocy! Prosz mojej a Ju rodziny. przekonacie Was, Zdarzy nazywaj bagam 2) si, si mnie Was: Niech e koszmarny, wrogiem! 1) od razu Co mnie tragiczny si stao? wszelkich przesuchaj. wypadek: Skd ta represji aresztostraszna w sto-

Zaprzestacie potworne

Przesuchajcie
7 1

to jakie

nieporozumienie!" Prosi

U g r y k a r t k i n a k r e l i drc r k : P r o s z przekaza n i e z w o c z n i e ! " na prno.

N a poparcie w y s u n i t y c h p r z e c i w k o H a n e c k i e m u z a r z u t w przytoczono fakt, e k i e d y 2 0 w r z e n i a 1933 r o k u p o j e c h a n a p o l e c e n i e Stalina d o P o l s k i , spotka si kilkakrotnie z oficerami I I O d d z i a u Sztabu Generalnego. N K W D uzna t o z a nawizanie wsppracy z p o l s k i m w y w i a d e m . N a t o m i a s t szpiegiem n i e m i e c k i m , j a k o z n a j m i m u ledczy, H a n e c k i zosta jeszcze w czasie w o j n y , c o zreszt n i e o d b i e g a o d a l e k o o d p r a w d y . H a n e c k i n i e m g j e d n a k w s p o m n i e o zadaniach, j a k i e p o w i e r z y m u L e n i n , p o n i e w a o z n a c z a o b y t o n a t y c h m i a s t o w y w y r o k . A o n cigle l i c z y n a i n t e r w e n c j Stalina. W p r z e c i w i e s t w i e d o R z d u T y m c z a s o w e g o , k t r y szuka n i e z b i t y c h d o w o d w , f u n k c j o n a r i u s z e N K W D w y c i g a l i proste w n i o s k i : k a d y , k t o t a k czsto k o n t a k t o w a si z c u d z o z i e m c a m i , m u s i b y s z p i e g i e m . A w d o d a t k u k a d y , k t o w i e d z i a t y l e , ile H a n e c k i , b y n i e b e z p i e c z n y . W p o d o b n y c h p r z y p a d k a c h n i e p o d e j m o w a n o j e d n a k d e c y z j i bez wczeniejszej k o n s u l t a c j i z e S t a l i n e m . Z a z w y c z a j , tak j a k i t y m r a z e m , w d z u d z i e l a z w i z e j o d p o w i e d z i : " Z l i k w i d o w a " .
7 2

J e d e n z e w i a d k w n a p r o c e s i e H a n e c k i e g o , stary b o l s z e w i k M a k s y m i l i a n G u s t a w o w i c z W a e c k i ( r o z s t r z e l a n y w e w r z e n i u 1937 r o k u , n a t y c h m i a s t p o r o z p r a w i e ) , z e z n a , e H a n e c k i p o z o s t a w a w b l i s k i c h z w i z k a c h z P a r v u s e m , co s a m o w s o b i e s t a n o w i o o k o l i c z n o obciajc. W a e c k i b a r d z o d o k a d n i e opisa d z i a a l n o s p k i P a r v u s - F u r s t e n b e r g w l a t a c h 1 9 1 6 - 1 9 1 7 , w s p o m n i a te o p o m o c y , j a k i e j u d z i e l a l i i m K o z o w s k i i S u m e n s o n . K i e d y z e z n a n i a skada H a n e c k i , p r z y p o m n i a s d z i o m , e w 1933 r o k u j e d z i d o P o l s k i p o a r c h i w u m L e n i n a , ale n i e wiele to z m i e n i o . I n n y wiadek, w s p p r a c o w n i k Haneckiego Petermeier, p r z y z n a , e podczas p o d r y d o B e r l i n a , w y p e n i a j c p o l e c e n i e s w e g o z w i e r z c h n i k a , odbiera m a r k i niemieckie od niejakiego pana Seniora" .
73

H a n e c k i , c h o c i a s t o s o w a n o w o b e c n i e g o n a c i s k f i z y c z n y " , n i e zaama si i n i e p r z y z n a d o s t a w i a n y c h m u z a r z u t w . D w u d z i e s t e g o szstego listopada 1937 r o k u , n a r o z p r a w i e " trwajcej d o k a d n i e 1 5 m i n u t , o d 11.30 d o 11.45, K o l e g i u m W o j s k o w e S d u N a j w y s z e g o Z S R R p o d p r z e w o d n i c t w e m sdziego N i k i t c z e n k i skazao H a n e c k i e g o na kar m i e r c i j a k o szpiega i t r o c k i s t . W o s t a t n i m s o w i e o s k a r o n y o w i a d c z y : N i e u w a a m si z a w i n n e g o " . T e g o samego d n i a zosta r o z s t r z e l a n y wraz z on i s y n e m . Ocalaa j e d y n i e crka, H a n n a Jakowlewna, ktr p o w i a d o 7 4

m i o n o p n i e j , e ojciec j e j , J a k u b S t a n i s a w o w i c z , z m a r 2 1 stycznia 1939 r o k u n a serce, m a t k a , G i z a A d o l f o w n a , z m a r a 2 9 g r u d n i a 1938 r o k u n a raka o d k a , a b r a t , S t a n i s a w J a k o w l e w i c z , z m a r 2 4 listopada 1941 r o k u n a zapalenie p u c .

7 5

T a k zakoczy ycie j e d e n z najbardziej zaufanych w s p p r a c o w n i k w L e n i n a , J a k u b F u r s t e n b e r g - H a n e c k i , k t r y , n a s w o j e nieszczcie, w i e d z i a z b y t d u o o finansowych powizaniach b o l s z e w i k w z n i e m i e c k i m k u p c e m r e w o l u c j i " .

L E N I N I KIERESKI
L e n i n i K i e r e s k i u r o d z i l i si w S y m b i r s k u , o b a j w t y m s a m y m m i e s i c u , w k w i e t n i u , t y l e e K i e r e s k i 1 1 lat p n i e j , w 1 8 8 1 r o k u . J e g o o j c i e c , F i o d o r

Michajowicz, by dyrektorem gimnazjum, ktre ukoczyli W a d i m i r i Aleksand e r U l j a n o w o w i e , a z czasem o b j f u n k c j k u r a t o r a o k r g u s z k o l n e g o w A z j i r o d k o w e j . Kiereski c h o d z i do szkoy w Taszkiencie, a nastpnie studiowa na U n i w e r s y t e c i e P e t e r s b u r s k i m , g d z i e u z y s k a d y p l o m w d z i e d z i n i e p r a w a . W 1905 r o k u w s t p i d o P a r t i i S o c j a l i s t w R e w o l u c j o n i s t w i z w i z a si z t y m j e j s k r z y d e m , k t r e k a d o n a c i s k n a t e r r o r i n d y w i d u a l n y . N i e b a w e m j e d n a k zosta a r e s z t o w a n y , k r t k i czas s p d z i w w i z i e n i u o r a z n a z e s a n i u , p o c z y m w r c i d o P e t e r s b u r g a , b y p o w i c i si k a r i e r z e p r a w n i c z e j . Z d o b y saw j a k o w z i t y o b r o c a w g o nych procesach p o l i t y c z n y c h . W 1912 r o k u w s z e d d o D u m y P a s t w o w e j z r a m i e n i a l e w i c o w e j P a r t i i P r a c y , t a k z w a n y c h t r u d o w i k w . R e w o l u c j a 1905 r o k u i s t o s u n k o w o s z e r o k i zakres s w o b d , z a g w a r a n t o w a n y c h p r z e z cara, u m o l i w i y b u j n y r o z k w i t p r a s y a d r e s o wanej do najniszych w a r s t w spoeczestwa, w k r t c e wic Kiereski, b y s k o t l i w y i o b d a r z o n y w y o b r a n i m w c a , zyska znaczn p o p u l a r n o w r d c h o p w i r o b o t n i k w . Na spotkaniach opozycyjnych p o s w do D u m y , gdzie w o j e n n e n i e p o w o d z e n i a R o s j i b y y p r z e d m i o t e m n i e k o c z c y c h si b u r z l i w y c h d e b a t , n a w o y w a d o z a m o r d o w a n i a cara. G d y w m a r c u 1917 r o k u M i k o a j I I a b d y k o w a , K i e r e s k i zosta m i n i s t r e m s p r a w i e d l i w o c i w R z d z i e T y m c z a s o w y m . J e g o d z i e e m b y o zniesienie d y s k r y m i n a c j i religijnej i n a r o d o w o c i o w e j , a take kary mierci. J a k w i e l u s o c j a l i s t w , K i e r e s k i l u b i o d w o y w a si d o r e w o l u c j i f r a n c u s k i e j . R z d T y m c z a s o w y z d e c y d o w a , e h y m n e m n a r o d o w y m stanie si Marsylianka, m i a n o w a komisarzy rewolucyjnych", zapowiedzia zwoanie Konstytuanty", w k r t c e te zaczto m w i o r o s y j s k i c h M a r a t a c h i R o b e s p i e r r e ' a c h " . K i e r e s k i , c z o w i e k k o m p r o m i s u , stojcy p o d w z g l d e m o r i e n t a c j i p o l i t y c z n e j p o m i d z y l e w i c a prawic, nawiza szerokie k o n t a k t y z przedstawicielami n i e m a l w s z y s t k i c h k i e r u n k w , o d k o n s e r w a t y s t w przez l i b e r a w d o socjalistw. T u p r z e d r e w o l u c j l u t o w zosta s e k r e t a r z e m w a n e j gazi r o s y j s k i e j m a s o n e r i i i n a tej p o d s t a w i e z a w a r w i e l e p o l i t y c z n y c h sojuszy. W k r t c e p o p r z y j e d z i e L e n i n a d o P i o t r o g r o d u w k w i e t n i u 1917 r o k u K i e r e s k i w y r a z i y c z e n i e s p o t k a n i a si z n i m , m i a b o w i e m n a d z i e j , e p o r o z u m i e n i e z c z o o w y m " socjalist z a p e w n i r z d o w i m o c n i e j s z e o p a r c i e z l e w e j f l a n k i . S e k r e t a r z g a b i n e t u W a d i m i r N a b o k o w , o j c i e c s y n n e g o pisarza, w s p o m i n a w s w o ich pamitnikach: Na posiedzeniach rzdu o Leninie nie m w i o si prawie wcale. Pamitam, j a k K i e reski, j u w k w i e t n i u , jaki czas po przyjedzie Lenina, owiadczy, e chciaby go odwiedzi i porozmawia z n i m , a w odpowiedzi na z d u m i o n e komentarze obecn y c h wyjani, i przywdca bolszewikw yje w cakowitej izolacji, o n i c z y m nie w i e , patrzy na wszystko przez okulary swojego fanatyzmu i nie ma przy sobie n i k o go, k t o cho troch p o m g b y mu zorientowa si w t y m , co si dzieje" .
76

Kiereski wierzy naiwnie, e to wanie on pomoe L e n i n o w i zorientowa si w t y m , c o si d z i e j e " . L e n i n bez w a h a n i a o d r z u c i p r o p o z y c j K i e r e s k i e g o .

O c e n i g o s z y b k o : t o b o h a t e r c h w i l i , z k t r y m n i e w a r t o i n a a d n e k o m p r o m i s y . Z d a n i e m L e n i n a , K i e r e s k i n i e m i a p r z e d sob p r z y s z o c i . P o n i e k d b y a t o p r a w d a : K i e r e s k i n i e c h c i a o p o w i e d z i e si j e d n o z n a c z n i e ani po stronie bolszewikw, ani po stronie b i a y c h " generaw. Eserowiec, t r u d o w i k i socjalista w j e d n e j o s o b i e , u d z i si, e j e s t t r z e c i a d r o g a " . N i e c o p n i e j , p r z e b y w a j c j u n a w y g n a n i u , K i e r e s k i napisze: S p r a w i e d l i w o spoeczna, w o l no i w o l n i l u d z i e z o s t a l i r o z d e p t a n i p r z e z c z e r w o n y c h i biaych w a c h m i s t r z w . J e d n a k e z a t r i u m f u j e n a d n i m i d e c y d u j c a t r z e c i a sia ( . . . ) " . P r z e z trzeci
77

si r o z u m i a d e m o k r a c j l u d o w , k t r a z r o d z i a si w L u t y m . D o k o c a ycia n i e przesta p o w t a r z a , e carscy g e n e r a o w i e t o k o n t r r e w o l u c j a z p r a w a , b o l s z e w i c y za - k o n t r r e w o l u c j a z l e w a . P r z e z c a y o k r e s w o j n y d o m o w e j K i e r e s k i u k r y w a si n a t e r y t o r i u m R o s j i l u b p o b l i s k i e j F i n l a n d i i i d o p i e r o w 1922 r o k u w y j e c h a d o B e r l i n a , a p o t e m d o Parya. P o w y b u c h u I I w o j n y w i a t o w e j i u p a d k u F r a n c j i p r z e n i s si d o N o w e g o J o r k u , g d z i e z m a r w r o k u 1970, w w i e k u 8 9 lat. W r a z z z a p r z e p a s z c z e n i e m z d o b y c z y r e w o l u c j i l u t o w e j R o s j a i s t o t n i e stracia s w o j w i e l k h i s t o r y c z n szans. D l a K i e r e s k i e g o p r a w o r z d n o b y a zasad f u n damentaln. N a w e t gdy Rzd Tymczasowy, pod naciskiem opinii publicznej, w y d a l a t e m 1917 r o k u nakaz a r e s z t o w a n i a L e n i n a i i n n y c h p o d e j r z a n y c h o p o wizania z N i e m c a m i p r z y w d c w bolszewickich, Kiereski podkrela, e musz o n i o d p o w i a d a p r z e d p r a w e m , t y l k o p r z e d p r a w e m " . J e d n a k h i s t o r i a n i e obesza si z n i m a s k a w i e . C i e s z y si j e j w z g l d a m i z a l e d w i e p r z e z o s i e m m i e s i c y , t a k d u g o b o w i e m p o z o s t a w a w r z d z i e , a p r z e z nastpne k i l k a d z i e s i t lat s p o t y k a si z p o w s z e c h n y m o s t r a c y z m e m : z e s t r o n y b o l s z e w i k w , biaych e m i g r a n t w , s o c j a l i s t w . I w r e s z c i e h i s t o r y c y , n i e t y l k o zreszt r a d z i e c c y , z e p c h n l i g o n a m a r g i nes w y d a r z e j a k o m a r i o n e t k i p o l i t y c z n e g o statyst. N a w e t k r y p t o n i m n a d a n y m u przez N K W D by wielce w y m o w n y : K l o w n .
7 8

L e n i n nie mia dla Kiereskiego litoci. W swoich o p u b l i k o w a n y c h pismach ( t a k z w a n y c h Dzieach Zebranych) w s p o m n i a o n i m co n a j m n i e j 2 0 0 razy, n i e szczdzc m u s o c z y s t y c h e p i t e t w , n a z y w a j c g o b u f o n e m " , stawiajc w j e d n y m r z d z i e z t y m i d i o t R o m a n o w e m " . C o p r a w d a L e n i n n i g d y n i e o d z n a c z a si n a d 7 9

m i e r n t o l e r a n c j w s t o s u n k u d o p r z e c i w n i k w . S t o s o w a w o b e c n i c h zasad s f o r m u o w a n j e s z c z e w 1911 r o k u w P a r y u : T a k i c h l u d z i n a l e y p r z y d u s i d o ciany, a j e l i n a d a l si o p i e r a j , w d e p t a i c h w b o t o " . T e g o r o d z a j u r e t o r y k a ,

8 0

t y p o w a d l a L e n i n a , b a r d z o czsto zastpowaa a r g u m e n t a c j p o l i t y c z n . K i e r e s k i , k t r y n a e m i g r a c j i p r z e c z y t a d z i e a L e n i n a , p o w s t r z y m y w a si o d o d p o w i e d z i w p o d o b n y m s t y l u , p o z o s t a w i a j c o s t a t e c z n y osd h i s t o r i i . K i e r e s k i uwaa b o l s z e w i z m za socjalizm ndzy i g o d u " . N i e istnieje j e d n a k s o c j a l i z m bez d e m o k r a c j i - pisa - a w y z w o l e n i e s p o e c z n e j e s t n i e m o l i w e w p a s t w i e , g d z i e n i e szanuje si j e d n o s t k i i p r a w c z o w i e k a " . D o t y c z y o t o r w 8 1

n i e b y e g o m o n a r c h y . D w u d z i e s t e g o m a r c a 1917 r o k u , g d y podczas p o s i e d z e n i a R a d y M o s k i e w s k i e j r o z l e g y si o k r z y k i : m i e r c a r o w i , straci c a r a ! " , K i e r e s k i

odpar: N i g d y d o tego nie dojdzie, d o p k i m y jestemy u w a d z y . Rzd T y m c z a s o w y w z i n a siebie o d p o w i e d z i a l n o z a o s o b i s t e b e z p i e c z e s t w o cara i j e g o r o d z i n y . O b o w i z e k t e n w y p e n i m y d o k o c a . S a m z a w i o z cara d o M u r m a s k a " .
8 2

Rzd brytyjski o d m w i j e d n a k udzielenia gociny r o d z i n i e carskiej, w z w i z k u z c z y m R z d T y m c z a s o w y zamiast d o M u r m a s k a p r z e w i z j d o T o b o l s k a , u w a anego za n a j b e z p i e c z n i e j s z e m i e j s c e w R o s j i . Stan c h w i e j n e j r w n o w a g i p o m i d z y s i a m i l e w i c y i p r a w i c y , k t r y K i e r e s k i stara si u t r z y m a p r z e z o s i e m m i e s i c y i s t n i e n i a R z d u T y m c z a s o w e g o , n a r u s z y ostatecznie n a k o r z y b o l s z e w i k w g e n e r a a w r G i e o r g i j e w i c z K o r n i o w , n a czelny d o w d c a w o j s k r z d o w y c h . K i e r e s k i b y w i a d o m tego, e generaowie chc zaprowadzi w R o s j i p o r z d e k " , i n a w e t sprzyja po c i c h u t y m p r o j e k t o m , p o d w a r u n k i e m j e d n a k , e w razie b a r d z i e j z d e c y d o w a n y c h d z i a a z e s t r o n y w o j s k o w y c h rzd po staremu zachowaby nad w s z y s t k i m kontrol. N a d a l wic balansowa i m a n e w r o w a , do m o m e n t u g d y 27 sierpnia przeczyta odezw K o r n i o w a i z d a sobie s p r a w , e g e n e r a z a m i e r z a o c a l i R o s j " bez r z d u , a z a t e m i bez niego. Rzd T y m c z a s o w y - stwierdza w swojej proklamacji K o r n i o w - p o d naciskiem bolszewickiej wikszoci w Radach, dziaa w zupenej zgodzie z p l a n a m i n i e m i e c k i e g o S z t a b u G e n e r a l n e g o " . D l a t e g o te o n , K o r n i o w , w z y w a w s z y s t k i c h m i e s z k a c w R o s j i d o r a t o w a n i a gincej o j c z y z n y " i o b i e c u j e d o p r o w a d z i i c h d o Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o , gdzie sami zadecyduj o s w o i m losie i okrel p r z y s z y ksztat u s t r o j o w y n o w e g o p a s t w a " . N a w i e , e K o r n i o w s k u 83

pi w swoich rkach peni wadzy cywilnej i wojskowej, w p r o w a d z i w Piotrogrod z i e stan w o j e n n y i w y d a p o d l e g y m sobie o d d z i a o m r o z k a z m a r s z u n a s t o l i c , K i e r e s k i , w y z b y w s z y si nagle w t p l i w o c i , z a d e p e s z o w a d o K w a t e r y G w n e j , nakazujc w s t r z y m a ca akcj i s k i e r o w a o n i e r z y z p o w r o t e m d o koszar. K o r n i o w o d m w i , a tymczasem 3. Korpus K o n n y , zoony z d w c h dywizji Kozak w o r a z t a k z w a n e j D z i k i e j D y w i z j i , z b l i a si j u d o r o g a t e k P i o t r o g r o d u . D e p e s z e K i e r e s k i e g o n i e p o w s t r z y m a y m a s z e r u j c y c h w o j s k , lecz w w c z a s p o s t r o n i e r z d u w y s t p i l i b o l s z e w i c y i o d d z i a y z n a j d u j c e si p o d i c h w p y w e m . K o m i t e t C e n t r a l n y p a r t i i o r a z i n n e o r g a n i z a c j e socjalistyczne z w r c i y si d o o n i e r z y i r o b o t n i k w , b y s t a w i l i o p r k o r n i o w s z c z y n i e " . Z a m a c h generaa K o r n i o w a p o r w n a m o n a d o s i e r p n i o w e g o p u c z u z r o k u 1 9 9 1 , p r z y c z y m analogia j e s t s z c z e g l n i e w y r a n a w o d n i e s i e n i u d o p r z y w d c w p a s t w a . W r o k u 1917 K i e r e s k i o d r a z u u t r a c i w s z e l k i e m o l i w o c i d z i a a n i a , p o d o b n i e j a k 7 4 lata p niej G o r b a c z o w . Polityka l a w i r o w a n i a i balansowania, ktr uprawia, chocia m o g a p r z y n o s i d o r a n e k o r z y c i , n a d u s z m e t okazaa si szalenie n i e b e z pieczna. K i e d y d z i k i p o m o c y b o l s z e w i k w b u n t zosta s t u m i o n y , K i e r e s k i r o z k a z a odda p o d sd g e n e r a w K o r n i o w a , D e n i k i n a , u k o m s k i e g o , M a r k o w a i i n n y c h p r z y w d c w p u c z u . D l a b o l s z e w i k w nieudany zamach by p r a w d z i w y m zrzdzen i e m l o s u , o d t d u m a c n i a l i o n i coraz b a r d z i e j s w o j e w p y w y , podczas g d y a u t o r y t e t K i e r e s k i e g o n i e u s t a n n i e spada. K i e d y k o m i s a r z w o j s k o w y R a d y P i o t r o g r o d z k i e j ,

W a d i m i r Stankiewicz, w r c i na pocztku padziernika z Kwatery G w n e j do s t o l i c y , u d e r z y a g o roztaczajca si w o k p r e m i e r a a t m o s f e r a p u s t k i , d z i w n e g o , n i e n o r m a l n e g o spokoju. N i e b y o ani oblegajcych z w y k l e Kiereskiego t u m w , a n i d e l e g a c j i , a n i d z i e n n i k a r z y (...). M i a teraz p o d e j r z a n i e d u o w o l n e g o czasu, m o g e m wic rozmawia z n i m caymi godzinami, obserwujc u niego o w z d u miewajc opieszao" .
84

D o p k i w z b i e r a a fala r e w o l u c j i l u t o w e j , K i e r e s k i z n a j d o w a si u s z c z y t u s a w y , p o p u l a r n o c i i w a d z y , l e d w i e j e d n a k zacz si o d p y w , o p u c i y g o zaraz caa e n e r g i a , zapa, g o r c z k o w a a k t y w n o , a p o czci n a w e t s z a c u n e k d l a w a s n e j o s o b y . N i g d y n i e m i a szczcia d o g e n e r a w , k t r z y t r a k t o w a l i g o z p o b a l i w i r o n i , a i l e k r o z d a r z a o m u si w i z y t o w a l i n i f r o n t u , zawsze c z u n a sobie i c h n i e p r z y c h y l n y w z r o k B u n t generaa K o r n i o w a p o z w o l i b o l s z e w i k o m o k r z e p n i zebra s i y . K i e d y p o p r z e w r o c i e p a d z i e r n i k o w y m K i e r e s k i m u s i a u c i e k a z e s t o l i c y , zostaa m u j e s z c z e j e d n a szansa, z w i z a n a t y m r a z e m z g e n e r a e m P i o t r e m Nikoajewiczem Krasnowem, dowdc 3. Korpusu Konnicy. Kiereski wyda rozkaz, b y k a w a l e r i a r u s z y a n a P i o t r o g r d , o p a n o w a a sytuacj i p r z y w r c i a g o d o w a d z y , lecz b o l s z e w i c c y a g i t a t o r z y z r o b i l i s w o j e , z a n i m j e s z c z e k o r p u s d o t a r d o p r z e d m i e s t o l i c y . K r a s n o w zosta a r e s z t o w a n y , p o n i e w a j e d n a k w a d z a r a d z i e c k a u p a j a a si j e s z c z e n i e d a w n y m z w y c i s t w e m , w k r t c e z w o l n i o n o g o n a s o w o h o n o r u . S o w a n i e d o t r z y m a i k o n t y n u o w a w a l k , b y osi w k o c u w N i e m c z e c h , g d z i e p o w i c i si p r a c y p i s a r s k i e j . J e g o p o w i e Od Biaego Ora do Czerwonego Sztandaru w z b u d z i a z a i n t e r e s o w a n i e s a m e g o Stalina, k t r y , w e d l e s w g e n e raa J e p i s z e w a , m i a si o n i e j w y r a z i : T a k a p o w i e , j a k i g e n e r a - g w n i a n a " .
8 5

W 1 9 4 5 r o k u j u p r a w i e 8 0 - l e t n i K r a s n o w w p a d w rce A r m i i C z e r w o n e j i z r o z k a z u S t a l i n a stan w M o s k w i e p r z e d s d e m , o s k a r o n y o k o l a b o r a c j . Podczas procesu, k t r y p r o w a d z i przewodniczcy k o l e g i u m w o j s k o w e g o Sdu N a j w y szego W a s i l i j U l r i c h , K r a s n o w o w i p r z y p o m n i a n o j e g o w c z e n i e j s z e z w i z k i z K i e r e s k i m i stary g e n e r a z o y s z c z e g o w relacj n a t e m a t t a m t y c h o d l e g y c h w y d a r z e . Szesnastego m a r c a 1947 r o k u zosta skazany n a m i e r p r z e z p o w i e s z e n i e . N i e p o p r o s i o ask i n a s t p n e g o d n i a w y r o k w y k o n a n o .
8 6

K i e r e s k i d u o pisa n a w y g n a n i u . N a p o c z t k u lat 3 0 . zacz w y d a w a w P a r y u r o s y j s k o j z y c z n y t y g o d n i k D n i " , a p o d k o n i e c d e k a d y gazet N o w a j a R o s sija", gdzie zamieszczali swoje a r t y k u y b y l i p o l i t y c y , pisarze, f i l o z o f o w i e i z w y k l i e m i g r a n c i z d a l e k i e j , o b c e j , lecz m i m o w s z y s t k o r o d z i n n e j R o s j i . S t a l i n zawsze c h c i a w i e d z i e , c z y m si z a j m u j e K i e r e s k i i c z y n i e m o n a g o w j a k i s p o s b w y k o r z y s t a . P o c z t k o w o Jagoda, a p n i e j B e r i a w y z n a c z a l i s p e c j a l n y c h a g e n t w do r o z p r a c o w y w a n i a K l o w n a " , a w styczniu 1942 r o k u , k i e d y w o j s k a n i e m i e c k i e stay p o d M o s k w , B e r i a w y s y a i n s t r u k c j e d o P . F i t i n a i P . S u d o p a t o w a z zarzd u zagranicznego N K W D , b y w z m o c n i l i obserwacj g r u p Kiereskiego i C z e r n o w a w Stanach Z j e d n o c z o n y c h . A g e n t o k r y p t o n i m i e A l i g a t o r m e l d o w a d o M o s k w y , e K i e r e s k i e m u p o m a g a m a t e r i a l n i e najstarszy s y n , z z a w o d u i n y n i e r , a take r z d c z e c h o s o w a c k i , n a t o m i a s t j e g o gazet N o w a j a R o s s i j a " f i n a n s u j e

bogata y d w k a o n a z w i s k u B e n e n s o n . K i e r e s k i czsto b y w a w A n g l i i , g d z i e mieszkali j e g o bya ona, Baranowska, oraz d w a j s y n o w i e . W e d l e r a p o r t w A l i g a t o r a , K i e r e s k i cieszy si d u y m p o p a r c i e m w r d y d w , k t r z y n i g d y n i e z a p o m n i e l i k w i e t n i a 1917 r o k u , k i e d y t o R z d T y m c z a s o w y nada i m r w n e p r a w a . P o w o j n i e K i e r e s k i czsto j e d z i p o e u r o p e j s k i c h s t o l i c a c h , wygaszajc o d c z y t y , w k t r y c h o p o w i a d a si z a d e m o k r a c j , a p r z e c i w k o d y k t a t o r s k i m r e i m o m . N a j e d n y m z r a p o r t w ( j u n i e A l i g a t o r a , ale B o r y s a ) w y s z y o f i c e r N K W D , G u k a sow, dopisa swoj uwag: K i e r e s k i z n w gra pierwsze skrzypce. N a l e y p o m y le, j a k g o u n i e s z k o d l i w i " . Z a l e c e n i e t o n i e d o c z e k a o si j e d n a k realizacji i K i e 8 7

reski unikn losu Trockiego. W c z e r w c u 1930 r o k u , podczas j e d n e g o z z e b r a w r e d a k c j i D n i " , K i e r e s k i p o d n i s i n t e r e s u j c k w e s t i : C z y R o s j i g r o z i r o z p a d ? D o t e g o czasu b o l s z e w i c y , z inicjatywy Lenina, j u d a w n o z m i e n i l i narodowociowe oblicze kraju. W r o k u 1919 stary p o d z i a a d m i n i s t r a c y j n y n a g u b e r n i e i p o w i a t y u z n a n y zosta z a p r z e s t a r z a y " . W w c z a s j e s z c z e n i k t n i e b y w stanie w y o b r a z i s o b i e , d o j a k i e g o s t o p 88

n i a s z t u c z n i e s t w o r z o n e s t r u k t u r y n a r o d o w o c i o w e gro n a r u s z e n i e m f u n d a m e n t w rosyjskiej pastwowoci. D w u d z i e s t e g o drugiego czerwca 1920 r o k u p o l i t b i u r o p o d j o u c h w a , e r o s y j s c y k u a c y m u s z zosta z a m a n i i w y s i e d l e n i z Turkiestanu. Wszystkich byych funkcjonariuszy policji, andarmerii, ochrany i carskich u r z d n i k w naley wysiedli z T u r k i e s t a n u i zamkn w obozach (...)
"89

W 1923 r o k u , w t a k i s a m a r b i t r a l n y s p o s b , z a d e c y d o w a n o o p r z y c z e n i u do s o cjalistycznej B i a o r u s i k i l k u n a s t u n o w y c h p o w i a t w , o u t w o r z e n i u R e p u b l i k i T a tarskiej, o rozwizaniu k w e s t i i baszkirskiej" i t d .

9 0

Bolszewicy krelili n o w map polityczn t w o r u , k t r y kiedy nosi nazw R o s j i , o b e c n i e za sta si Z w i z k i e m R a d z i e c k i m . B y o t o p a s t w o n i e m n i e j z w a r t e n i d a w n e i m p e r i u m rosyjskie i d o p k i p a n o w a w n i m system totalitarny, m o g o przetrwa bardzo dugo. Kiereski uwaa jednak, e w o w y m z w a r t y m spoeczestwie z d u s z o n o wszelkie poczucie rosyjskiej tosamoci n a r o d o w e j , a p r z y bierajce s t o p n i o w o n a sile r u c h y o d r o d k o w e m u s z d o p r o w a d z i p e w n e g o d n i a do zniszczenia pastwa stworzonego przez L e n i n a i u t r z y m y w a n e g o w j e d n o c i przez bolszewick parti. Zniesienie d a w n y c h g u b e r n i i w p r o w a d z e n i e sztucznych podziaw etnicznych w warunkach cakowitego braku demokracji moe przyc z y n i si j e d y n i e d o n a s i l e n i a a n t a g o n i z m w n a r o d o w o c i o w y c h , k t r e p r d z e j c z y p n i e j , rozsadz Z w i z e k R a d z i e c k i , p o w o a n y d o y c i a p r z e z b o l s z e w i k w . K i e r e s k i , k i e d y sta j e s z c z e n a czele R z d u T y m c z a s o w e g o , o p o w i a d a si z a ponadplemienn jednoci, d o b r o w o l n y m poczeniem narodw, opartym nie n a e t n i c z n y c h , lecz n a e k o n o m i c z n y c h , g e o g r a f i c z n y c h , a d m i n i s t r a c y j n y c h i p o l i t y c z n y c h p o d s t a w a c h " . B o l s z e w i c k i p r z e w r t w p a d z i e r n i k u 1917 r o k u p o o y kres tej i d e i , k t r a , w r a z z i n n y m i z d o b y c z a m i r e w o l u c j i l u t o w e j , m o g a o s z c z dzi krajowi w i e l u cierpie". Kiereski pozosta w i e r n y i d e a o m r e w o l u c j i l u t o w e j d o koca s w o i c h d n i . Z a g r a a l i m u zawsze d w a j w r o g o w i e : z a c h o w a w c z e s i y starego r e i m u i p o l i t y c z n y

e k s t r e m i z m b o l s z e w i k w . J u w m a j u 1917 r o k u , z a z n a j o m i w s z y si z k w i e t n i o w y m programem Lenina, przepowiedzia trafnie: W Rosji kontrrewolucja w e j d z i e p r z e z l e w e d r z w i " . U s c h y k u ycia K i e r e s k i p a t r z y j u n a r e w o l u c j n i e c o

9 1

i n a c z e j : M o e j e s t o n a n i e u c h r o n n a , ale w a d n y m razie u p r a g n i o n a " . L e n i n , rzecz j a s n a , zawsze m i a i n n e z d a n i e . B e z t e g o j e d n a k n i e b y b y L e n i n e m .

LIPCOWA PRBA
W r d hase g o s z o n y c h p r z e z L e n i n a p o j e g o p o w r o c i e d o R o s j i j e d n o szczeg l n i e u d e r z a o s w o j o s o b l i w l o g i k : aby z w y c i y a r e w o l u c j a , n a l e y w y w a s z czy k i l k a t y s i c y m i l i o n e r w - b a n k i e r w i p r z e m y s o w c w . T o w z u p e n o c i w y s t a r c z y , aby zama o p r k a p i t a u " . L e n i n d o b r z e w i e d z i a , e c i e m n e , z m c z o 92

n e , z d e z o r i e n t o w a n e m a s y r o b o t n i k w , c h o p w i o n i e r z y z r o z u m i e j i zaakceptuj ide w y w a s z c z e n i a j a k o najprostsze r o z w i z a n i e o d w i e c z n y c h p r o b l e m w . B o l s z e w i c y , stosujc strategi L e n i n a w w a r u n k a c h d w u w a d z y i narastajcych r o z d w i k w p o m i d z y R a d a m i a r z d e m , p o w o l i , lecz s k u t e c z n i e u m a c n i a l i s w o j e w p y w y , p o n i e w a t y l k o o n i b y l i w stanie obieca p o k j , z i e m i i w o l n o . L e n i n dawa r e w o l u c y j n y m m a s o m " recepty, j a k naley kruszy o p r rzdu, uosabianego przez b a n k i e r w i p r z e m y s o w c w " , a jednoczenie atakowa Rady z a b r a k r a d y k a l i z m u . C a a o d p o w i e d z i a l n o z a k r y z y s , z a nadcigajc k a t a s t r o f spada n a n a r o d n i c k i c h i m i e n s z e w i c k i c h p r z y w d c w , p o n i e w a w c h w i l i o b e c n e j t o o n i stoj n a czele R a d " . K i e d y e s e r o w i e c S . M a s o w p o t p i t a k z w a n y c z a r n y
9 3

p o d z i a " , c z y l i b e z p r a w n e zawaszczanie p r z e z c h o p w g r u n t w p r y w a t n y c h , L e n i n w y s t p i w i c h o b r o n i e , t w i e r d z c , e m a j t k i o b s z a r n i c z e p o w i n n y zosta n a t y c h m i a s t p r z e k a z a n e m i e j s c o w y m c h o p o m (...). B o l s z e w i c y chc o d d a z i e m i c h o p o m bez o d s z k o d o w a n i a , b e z adnej o d p a t n o c i " . T a p r o s t a idea zapa9 4

d a w u m y s c h o p a - o n i e r z a , k t r y z m i e j s c a sta si s t r o n n i k i e m b o l s z e w i k w . N a I W s z e c h r o s y j s k i m Z j e d z i e D e l e g a t w C h o p s k i c h w m a j u 1917 r o k u L e n i n o d m a l o w a s i e l a n k o w y o b r a z p r z y s z e g o ycia w s i , g d z i e w o l n a praca o d b y w a si b d z i e n a w o l n e j z i e m i " . K i e d y k i l k a n a c i e lat p n i e j l e n i n o w s k i e p o l i t b i u r o

9 5

zaczo w c i e l a w ycie p l a n y w o d z a d o t y c z c e k o l e k t y w i z a c j i , o w o l n e j p r a c y " i wolnej z i e m i " nie byo j u wicej m o w y . N a w o y w a n i e L e n i n a o p o k j take s p o t k a o si z e n t u z j a s t y c z n y m p r z y j c i e m w z m c z o n y m w o j n s p o e c z e s t w i e . D z i e w i t e g o ( 2 2 ) c z e r w c a 1917 r o k u , p r z e mawiajc na I Wszechrosyjskim Zjedzie R a d Delegatw Robotniczych i o n i e r skich, zaproponowa on r w n i e proste i zrozumiae dla wszystkich rozwizanie: J a k w y o b r a a m y sobie w p r a k t y c e w y c o f a n i e si z w o j n y ? N a s z y m z d a n i e m , j e d y n y sposb w y c o f a n i a si z w o j n y t o r e w o l u c j a (...). K i e d y l u d z i e m w i , e c h c e m y separatystycznego p o k o j u , j e s t t o n i e p r a w d a . P o d k r e l a m y : a d n e g o separatystyczn e g o p o k o j u " . J e d n a k e t e n , k t o r o b i r e w o l u c j podczas w o j n y , p r z y c z y n i a si
9 6

w e f e k c i e d o k l s k i w a s n e g o k r a j u . A c o si t y c z y separatystycznego p o k o j u , t o

bolszewicy podpisali go kilka miesicy pniej. M a o kto wiedzia wwczas, e po z a w a r c i u h a n i e b n e g o p o k o j u r o z p r a w i si o n i n i e z k i l k u s e t m i l i o n e r a m i , ale z setk a m i tysicy p r y w a t n y c h w a c i c i e l i , z bogat i r e d n i b u r u a z j , i n t e l i g e n c j . T o z kolei prowadzio do w o j n y d o m o w e j , ktr bolszewicy rwnie planowali. Przed P a d z i e r n i k i e m j e d n a k hasa L e n i n a o p o k o j u i w o l n e j z i e m i " r o z p a l a y p o m i e n a d z i e i , w i d o c z n y z daleka p r z e z u t r u d z o n y c h w d r o w c w . J a k m o n a sdzi, b o l s z e w i c y n i e p r z e j m o w a l i si z b y t n i o f a k t e m , e s k a d a n i e o b i e t n i c w m o m e n c i e , g d y z n a j d u j si w o p o z y c j i , a w y w i z a n i e si z o w y c h o b i e t nic p o z d o b y c i u w a d z y t o d w i e z u p e n i e rne rzeczy. D o s o w n i e wszystkie i c h postulaty - dotyczce p o k o j u , z i e m i , w o l n o c i , K o n s t y t u a n t y , s w o b d o b y w a t e l skich - przeszy gwatown, niemal natychmiastow m e t a m o r f o z w k i e r u n k u u s z t y w n i e n i a , ograniczenia, zawieszenia, o d m i e n n e j i n t e r p r e t a c j i " czy po p r o s t u z w y k e g o zaprzeczenia. N a w e t z i e m i a , k t r r z e c z y w i c i e r o z d a l i , przestaa b y d o b r e m u p r a g n i o n y m , poniewa wszystko, co na niej zebrano, podlegao r e k w i zycjom. I n n y m i sowy, chocia L e n i n nazywa s w o i c h p r z e c i w n i k w demagogam i " , t o raczej o n w a n i e u c i e k a si d o d e m a g o g i i , b y z a p e w n i sobie m o l i w i e n a j w i k s z p o p u l a r n o , i skada o b i e t n i c e bez p o k r y c i a l u d z i o m p o z b a w i o n y m prawie cakowicie wiadomoci politycznej. Szczeglnie ucierpiaa w o l n o . W k r t c e p o z d o b y c i u w a d z y n o w i p r z y w d cy, p o w o u j c si n a w y j t k o w e o k o l i c z n o c i " , w o j n d o m o w " , z a g r o e n i e k o n t r r e w o l u c j " , a n i e b a w e m take n a o b c i n t e r w e n c j , w p r o w a d z i l i b e z w z g l d ne rzdy terrorystycznej dyktatury. Jak a t w o przewidzie, c i , k t r z y m i e l i do stracenia n a j w i c e j , r w n i e o d p o w i a d a l i n a t o a k t a m i p r z e m o c y . U p o d o b a n i e L e n i n a d o s k r a j n y c h m e t o d , czego w y r a z e m staa si N a d z w y c z a j n a K o m i s j a , s z y b k o d o prowadzio do ustanowienia policyjnej kontroli nad n o w y m r o b o t n i c z y m pas t w e m . K i e d y w c z e r w c u 1917 r o k u R z d T y m c z a s o w y , z a a l a r m o w a n y p o g o s k a m i o p r z y g o t o w a n i a c h b o l s z e w i k w d o p r z e j c i a w a d z y , zakaza o r g a n i z o w a n i a demonstracji przez okres trzech d n i , L e n i n natychmiast zaprotestowa, dowodzc, e w kadym konstytucyjnym pastwie organizowanie takich demonstracji jest niezaprzeczalnym p r a w e m o b y w a t e l i " . Ju p o k i l k u miesicach zapomnia o n
9 7

j e d n a k , co oznacza pojcie p r a w a o b y w a t e l i " , o j a k i c h k o l w i e k demonstracjach nie m o g o by nawet m o w y , a wszelkie zebrania, spotkania i i n n e k o l e k t y w n e akcje w y m a g a y specjalnej z g o d y z e s t r o n y W C z K W c z e r w c u 1922 r o k u B i u r o P o l i t y c z n e zajo si z i n i c j a t y w y L e n i n a k w e s t i antyradzieckich grup w r d inteligencji, a k o c o w a rezolucja, nad ktr natrudzili si w i e l c e U n s z l i c h t , K u r s k i i K a m i e n i e w , j a k o y w o p r z y p o m i n a a d o k u m e n t y z a r c h i w w redniowiecznej inkwizycji. Kandydatw na wysze uczelnie, gosi w tekst, n a l e y p o d d a w a starannej s e l e k c j i " , polegajcej n a w p r o w a d z e n i u c i s y c h ogranicze w naborze s t u d e n t w nieproletariackiego p o c h o d z e n i a oraz w p r o w a d z e n i u zawiadcze o p r a w o m y l n o c i p o l i t y c z n e j " . Wszystkie organy prasowe w i n n y zosta p o d d a n e s t a r a n n e j k o n t r o l i " , n a l e y te zadba o t o , b y a n i j e d e n zjazd l u b w s z e c h r o s y j s k i k o n g r e s s p e c j a l i s t w ( l e k a r z y , e k o n o m i s t w , i n y n i e r w ,

p r a w n i k w i t d . ) n i e m g si o d b y bez specjalnego z e z w o l e n i a N K W D " , n a t o miast zgod na zjazdy lokalne wyraa m i a y o d p o w i e d n i e lokalne w a d z e i m i e j s c o w e o r g a n a G P U . I s t n i e j c e sekcje s p e c j a l i s t w p r z y z w i z k a c h z a w o d o w y c h k o n t r o l o w a s z c z e g l n i e starannie i w z i p o d specjaln o b s e r w a c j " . W i d z i m y
98

w i c , j a k b a r d z o t o o d b i e g a o d t a k t y k i b o l s z e w i k w z r o k u 1917. Jedenastego ( 2 4 ) c z e r w c a 1917 r o k u , n a z a j u t r z p o p l a n o w a n e j , lecz n i e d o s z e j do skutku bolszewickiej demonstracji, Iraklij Cereteli, j e d e n z p r z y w d c w m i e n szewikw, oznajmi przedstawicielom wszystkich frakcji, reprezentowanych na W s z e c h r o s y j s k i m Z j e d z i e R a d , e k o n t r r e w o l u c j a zagraa n a m t y l k o z j e d n e j s t r o n y , z e s t r o n y b o l s z e w i k w . T o , c o r o b i teraz b o l s z e w i c y , t o j u n i e p o l i t y c z n a p r o p a g a n d a , lecz spisek. B r o k r y t y k i z a m i e n i a si w k r y t y k z u y c i e m b r o n i (...)" .
99

C e r e t e l i n i e przesadza: t e g o s a m e g o d n i a L e n i n , p r z e m a w i a j c n a z e b r a n i u

Petersburskiego K o m i t e t u S D P R R - socjaldemokraci nie uznawali dokonanej w 1914 r o k u z m i a n y n a z w y s t o l i c y n a P i o t r o g r d , u z n a j c t o z a p r z e j a w n a c j o n a l i z m u - o w i a d c z y , i p o k o j o w e d e m o n s t r a c j e t o sprawa p r z e s z o c i " , a r o b o t n i c y p o w i n n i j a s n o u z m y s o w i sobie f a k t , e o p o k o j o w y c h d e m o n s t r a c j a c h m o w y j u by nie m o e "
1 0 0

. Przechodzc od buruazyjnego" do socjalistycznego" etapu

rewolucji, bolszewicy wzili kurs na rozwizanie siowe. K i e r e s k i i R z d T y m c z a s o w y , w k t r e g o s k a d z i e z n a l a z o si teraz k i l k u i n n y c h s o c j a l i s t y c z n y c h m i n i s t r w ( m i e n s z e w i k w i e s e r o w c w ) , u w a a l i n i e bez r a c j i , e s p e k t a k u l a r n y sukces n a f r o n c i e m o e p r z y s p i e s z y z a w a r c i e p o k o j u i t y m s a m y m p r z y c z y n i si d o p r z e z w y c i e n i a w e w n t r z n e g o k r y z y s u . W g r w c h o d z i j e d e n t y l k o k i e r u n e k o f e n s y w y , G a l i c j a , g d z i e a r m i a rosyjska m i a a p r z e d sob pozbawione bojowego ducha oddziay austro-wgierskie, a nie sprawnie d o w o dzone dywizje niemieckie. Kiereski, penicy rwnie funkcj ministra w o j n y , p o r z u c i w s z y s t k i e biece s p r a w y w s t o l i c y i w y r u s z y n a f r o n t , g d z i e o d w i t u d o nocy objeda p u k i i korpusy, przekonujc z m c z o n y c h onierzy, i od sukcesu p l a n o w a n e j o f e n s y w y zaley l o s r e w o l u c j i " . Jego r a c h u b y , c h o oparte n a k r u c h y c h p o d s t a w a c h , n i e b y y j e d n a k z u p e n i e p o z b a w i o n e r e a l i z m u , a c o w i c e j , w i e l u p o d z i e l a o t e nadzieje. Z w y c i s t w o n a f r o n c i e m o g o w i s t o t n y sposb z m i e n i sytuacj na korzy r z d u , n i e t y l k o w P i o t r o g r o d z i e , ale i w c a y m k r a j u . A r m i a n i e b y a j u w stanie p r o w a d z i p o w a n i e j s z y c h operacji i osiga strategicznych c e l w , lecz czciowy sukces nadal lea w granicach j e j m o liwoci. Z a n i m j e d n a k rozpocza si ofensywa, w t y c h p u k a c h , gdzie przewaay w p y w y b o l s z e w i k w , o d b y w a y si nieustajce narady, n a k t r y c h o n i e r z e stawiali d o w d c o m s w o j e w a r u n k i , noszce n i e k i e d y charakter u l t i m a t u m . J e d n a z r e z o l u c j i gosia n a p r z y k a d : Z d o b d z i e m y o k o p y A u s t r i a k w , j e l i p o o w a p u k u dostanie z a to d w u t y g o d n i o w e przepustki do d o m u " . P u k o w n i k Stankiewicz w s p o m i n a , e w j e d n y m z r e g i m e n t w K i e r e s k i m u s i a spiera si z n i e j a k i m k a p i t a n e m D z i e w a t o w s k i m , b o l s z e w i k i e m , k t r y zrcznie zbija w s z y s t k i e a r g u m e n t y naczelnego w o dza. Cz o n i e r z y przyklaskiwaa D z i e w a t o w s k i e m u , cz - w c a l e n i e mniejsza K i e r e s k i e m u , wikszo j e d n a k suchaa w m i l c z e n i u , mylc s w o j e "
101

M i m o b r a k u d y s c y p l i n y w szeregach a r m i a z d o a a p o c z t k o w o o d n i e t a k t y c z n y sukces. A u s t r i a c y i W g r z y - r w n i e z d e m o r a l i z o w a n i , j a k R o s j a n i e - c o f a l i si, n i e stawiajc a d n e g o p o w a n i e j s z e g o o p o r u . W i e o sukcesie s p o w o d o w a a w y b u c h e n t u z j a z m u w stolicy. N i e t r w a o n j e d n a k d u g o . P u k o w e k o m i t e t y d e l e g a t w d o m a g a y si p r z e p u s t e k , z m i a n y d o w d c w , w y s u w a y c o r a z t o n o w e dania. W k r t c e N i e m c y p r z e r z u c i l i n a f r o n t p o u d n i o w o - z a c h o d n i k i l k a k o r p u s w i zorganizowali silne przeciwnatarcie, zmuszajc Rosjan do o d w r o t u , k t r y z a m i e n i si n i e b a w e m w p a n i c z n u c i e c z k . B o l s z e w i c c y a g i t a t o r z y z n w m o g l i u t r z y m y w a , e g w n y p r z e c i w n i k z n a j d u j e si n i e z a d r u t a m i k o l c z a s t y m i o k o p w n i e m i e c k i c h , lecz n a s t o k a c h m i n i s t e r i a l n y c h w P a a c u Z i m o w y m . A r m i a c a k o w i c i e j u p o s z a w r o z s y p k , a tysice u z b r o j o n y c h d e z e r t e r w o d p y w a o t u m n i e na tyy, powikszajc jeszcze oglne rozprzenie. P o z a a m a n i u si o f e n s y w y w G a l i c j i p o l i t y c z n y b a r o m e t r z n w w y c h y l i si g w a t o w n i e w l e w o . W y d a w a o si, e n i e m a i n n e g o s p o s o b u n a u p o r a n i e si z k r y zysem, chaosem i w o j n ni ten, ktry proponowali bolszewicy. L e n i n , przec z u w a j c , i m o e w k r t c e nadej k u l m i n a c y j n y m o m e n t j e g o y c i a , r z u c i si w w i r w y t o n e j p r a c y . N i e m a l c o d z i e n n i e zamieszcza w P r a w d z i e " s w o j e a r t y k u y , o d b y w a spotkania z c z o n k a m i Organizacji B o j o w e j p r z y KG S D P R R , z d e legatami r o b o t n i k w i onierzy z Kronsztadu, bra udzia w posiedzeniach K C , w y d a w a i n s t r u k c j e . J a k zawsze j e d n a k p r a c o w a g w n i e p i r e m . J e g o p i s m a , c z sto le z r e d a g o w a n e , r o z w l e k e , n i e w o l n e o d p o w t r z e i s t y l i s t y c z n y c h p o t k n i , podporzdkowane byy j e d n e m u celowi: przygotowaniu partii do zdobycia w a dzy. K i e d y 4 ( 1 7 ) c z e r w c a 1917 r o k u w y g o s i m o w n a I Z j e d z i e R a d , o d r z u c i c a k o w i c i e ide d e m o k r a c j i r e f o r m i s t y c z n e j " , z a j e d y n suszn uznajc t y l k o d e m o k r a c j r e w o l u c y j n " . W y j a n i zaraz, c o p r z e z t o r o z u m i e : M w i o si t u t a j , e n i e m a w R o s j i p a r t i i p o l i t y c z n e j , k t r a b y a b y g o t o w a w z i w s w o j e rce p e n i w a d z y . O d p o w i a d a m : j e s t ! a d n a p a r t i a n i e m o e si o d t e g o u c h y l a , i nasza p a r t i a te si o d t e g o n i e u c h y l a : w kadej c h w i l i g o t o w i j e s t e m y przej p e n i wadzy"
1 0 2

. P o t y c h s o w a c h r o z l e g y si w t e o k l a s k i 105 o b e c n y c h n a sali b o l s z e -

w i k w i g r o m k i miech pozostaych 900 delegatw. L e n i n o d k r y swoje karty: jest g o t w d o p r z e j c i a w a d z y . C o w i c e j - w kadej c h w i l i " . A p o n i e w a n i k t si n i e k w a p i , a b y o f i a r o w a m u j n a s r e b r n e j tacy, L e n i n n i e u k r y w a s w o i c h p r a w d z i w y c h zamiarw. N a j p i e r w j e d n a k musia w z m o c n i swoje i tak niemae j u w p y wy w fabrykach, w r d onierzy i na okrtach w o j e n n y c h . Przez cay miesic, noc po nocy, L e n i n , ledwie zdjwszy w i e r z c h n i e okrycie, w a l i si w y c z e r p a n y n a k o i zapada w c i k i , n i e s p o k o j n y sen. K r t k i e d r z e m k i n i e d a w a y w y t c h n i e n i a . P r z y w y k d o a t w i e j s z e g o y c i a , m u s i a teraz p o d p o r z d k o w a si r u t y n i e u c i l i w y c h o b o w i z k w . N i e oszczdza si j e d n a k . C o d z i e n n i e pisa a r t y k u y d o P r a w d y " i w y g a s z a m o w y n a n i e z l i c z o n y c h z e b r a n i a c h . K a d e g o r a n k a b u d z i si z b l e m g o w y , lecz m i m o t o z n w c h w y t a z a p i r o , a p o t e m p r z e g l d a p o r a n n p o c z t . W r e s z c i e , 2 9 c z e r w c a , idc z a rad r o d z i n y ,

p o s t a n o w i o d p o c z p r z e z k i l k a t y g o d n i o d r e w o l u c y j n e g o z g i e k u . W r a z z siostr M a r i i d w o m a z a u f a n y m i r o b o t n i k a m i w y j e c h a d o w s i N i e j w o l a w p o b l i u stacji M u s t a m i a k i . P o d r o d z e o d w i e d z i p o e t D i e m i a n a B i e d n e g o i z a t r z y m a si n a j a k i czas w d o m u W a d i m i r a B o n c z - B r u j e w i c z a . B o n c z - B r u j e w i c z , w s p o m i n a j c p n i e j t w i z y t , pisa, e L e n i n u s k a r a si n a b l e g o w y , t w a r z m i a b l a d , wyraz jego oczu wiadczy o o g r o m n y m z m c z e n i u " l i c z n a z i e l e k o i y j e g o stargane n e r w y . W i e c i o galicyjskiej klsce w z b u d z i y n a j p i e r w r o z p a c z , a p o t e m g n i e w n a r z d , k t r y raz j e s z c z e p o t w i e r d z i s w o j n i e u d o l n o . L e n i n n a t y c h m i a s t w y c z u z m i a n w o g l n y c h n a s t r o j a c h i z d e c y d o w a si p r z y s p i e s z y b i e g w y p a d k w . P r a w d a " z e w z m o o n f u r i r z u c i a si n a R z d T y m c z a s o w y z a w y s a n i e tysicy l u d z i n a k r w a w r z e " . Z coraz w i k s z u w a g s u c h a n o b o l s z e w i k w , a p o p a r c i e dla n i c h g w a t o w n i e roso. K o m i t e t C e n t r a l n y partii z g o d n y by co do tego, e p o t r z e b n a j e s t w i e l k a , m a s o w a akcja, k t r a z m u s i R z d T y m c z a s o w y d o z r z e c z e n i a si w a d z y n a k o r z y R a d , g d z i e b o l s z e w i c y stale u m a c n i a l i s w o j e w p y w y . Ide t szybko p o d c h w y c i l i r o b o t n i c y w fabrykach oraz onierze, k t r z y nie m i e l i o c h o t y i n a f r o n t i d l a t e g o g w n i e w s p i e r a l i b o l s z e w i k w . M a j c d o w y b o r u b o t o o k o p w i wszy, w o l e l i bra w a d z " w stolicy. W n o c y z 16 na 17 l i p c a c z o n e k r e d a k c j i P r a w d y " , M . A . S a w i e l j e w , z p o l e c e nia K C S D P R R przyjecha p o Lenina d o N i e j w o l i . L e n i n , o b u d z o n y w c z e s n y m r a n k i e m , u w a n i e w y s u c h a posaca i natychmiast w y r u s z y do P i o t r o g r o d u , g d z i e zaj si i n s t a l o w a n i e m d z i e s i t k w t y s i c y r o b o t n i k w , p r z y b y y c h n a d e monstracj. Wszystkie radzieckie p o d r c z n i k i powtarzaj zgodnie, e g w n y m celem L e n i n a b y o przeksztacenie demonstracji w p o k o j o w y w y r a z w o l i l u d z i p r a cy P i o t r o g r o d u . Jednak d w a tygodnie wczeniej owiadczy on przecie, e p o k o j o w e d e m o n s t r a c j e t o s p r a w a p r z e s z o c i " , i o d t a m t e g o czasu p o w t a r z a t o w i e l o krotnie. Tymczasem do centrum Piotrogrodu napywali szerokim strumieniem robotnicy, marynarze z t w i e r d z y kronsztadzkiej i onierze z r n y c h jednostek stoecznego garnizonu. Jak w s p o m i n a p o t e m przywdca liberaw Pawe M i l u k o w , bezsilno r z d u w y d a w a a si t a k o c z y w i s t a , e p o j a w i a si z r o z u m i a a p o k u s a s p r b o w a czego w i c e j n i o d w o a n a d e m o n s t r a c j a z 1 0 c z e r w c a " . D l a t e g o te, z d a n i e m M i l u k o w a , 1 7 l i p c a r o z e g r a y si w y p a d k i , k t r e n a z w a m o n a p i e r w s z p r b r e w o l u c j i b o l s z e w i c k i e j : L e n i n zaj m i e j s c e n a s w o i m s y n n y m b a l k o n i e w d o m u K r z e s i s k i e j * , p o z d r a w i a o n i e r z y , u d z i e l a i m i n s t r u k c j i . Z e b r a si t a m j u c a y w y d z i a b o j o w y K o m i t e t u C e n t r a l n e g o p a r t i i b o l s z e w i k w ; t u si k i e r o w a y i std w y r u s z a y nadcigajce o d d z i a y w o j s k o w e . S o w e m , b y a t o k w a t e r a gwna powstania"
1 0 4 1 0 3

. L e n i n g o d z i n a m i przesia-

d y w a na w e r a n d z i e , w p a t r u j c si w b k i t n e n i e b o , a w i e j s k a cisza i b u j n a o k o -

* W w i l l i tancerki Matyldy Krzesiskiej mia swoj siedzib KC partii bolszewickiej (przyp. tum.).

C o z n a m i e n n e , m o w y w y g o s z o n e j z b a l k o n u p r n o szuka w k t r y m k o l w i e k w y d a n i u d z i e z e b r a n y c h L e n i n a , c h o podczas s w e g o w y s t p i e n i a k o r z y s t a o n z n o t a t e k . R z e c z w t y m , e p o r o z p d z e n i u d e m o n s t r a n t w , w z n a c z n e j czci uzbrojonych, wadze podjy zdecydowane k r o k i prawne przeciwko bolszewikom i p r z e c i w k o L e n i n o w i o s o b i c i e , oskarajc g o o p o d e g a n i e d o z b r o j n e g o p o w s t a n i a . N a t o m i a s t prasa b o l s z e w i c k a o k r e l i a p n i e j t m o w j a k o p o k o j o w . Jak oceni eserowiec N i k o a j S u c h a n o w , k t r y p r o w a d z i szczegowy d z i e n n i k wydarze, wtpliwe jest, by bolszewicy m i e l i dokadnie sprecyzowany plan, ale szanse p o w s t a n i a i p r z e w r o t u r o s y b a r d z o s z y b k o " . J e d n a k e k i e r o w n i c t w o b o l s z e w i c k i e cigle si j e s z c z e w a h a o . L e n i n - pisa Suchanoow - wygosi z balkonu bardzo dwuznaczn m o w . Wygldao na to, e majc przed sob tak imponujce siy, nie wymaga od n i c h adnych konkretnych dziaa; nie wezwa nawet swoich suchaczy, by dalej demonstrowali na ulicach, chocia okazali j u o n i sw gotowo do w a l k i , przybywajc w takiej masie z Kronsztadu do Petersburga. L e n i n skrytykowa jedynie ostro Rzd T y m czasowy oraz Rad socjal-zdrajcw", a nastpnie wezwa do o b r o n y rewolucji i d o chowania wiernoci bolszewikom (...) .
105

L e n i n u t r z y m y w a p n i e j , e demonstracja stanowia p r b przejcia w a d z y n a d r o d z e p o k o j o w e j , k t j e d n a k m g o c z e k i w a o d r z d u , b y z r z e k si s w o i c h u p r a w n i e na pierwsze wezwanie? T y m c z a s e m , j a k zanotowa Suchanow, w Piotrogrodzie trway j u zamieszki. U z b r o j e n i o n i e r z e r z u c i l i si n a s k l e p y z a l k o h o l e m , t u i w d z i e d o c h o d z i o d o r a b u n k w . O k o o p o u d n i a w r n y c h r e j o n a c h s t o l i c y r o z l e g y si strzay. L e n i n u w a n i e l e d z i b i e g w y d a r z e . G o c y p r z y n o s i l i i n f o r m a c j e o p i e r w s z y c h starc i a c h , b e z a d n y c h p o t y c z k a c h , o r u c h a c h w o j s k r z d o w y c h , z a j m u j c y c h strateg i c z n e p u n k t y m i a s t a . C o r a z czciej m w i o si o g r a b i e a c h , r e w i z j a c h , p o g r o m a c h . L e n i n zda sobie w k o c u s p r a w z t e g o , e t a k i e n a w p z a i m p r o w i z o w a n e w y s t p i e n i e n i e m o e z a g r o z i n a w e t s a b e m u r z d o w i , e sama ch p r z e j c i a w a d z y t o z a m a o , p o t r z e b n a j e s t organizacja. B o l s z e w i c y z d o a l i z m o b i l i z o w a p o n a d 5 0 0 0 0 0 l u d z i , d z i a a l i j e d n a k b e z p l a n u , bez j a s n y c h w y t y c z n y c h . L e n i n u z n a , e czas z a k o c z y akcj i w y c o f a si k o s z t e m s t o s u n k o w o n i e w i e l k i c h strat p o l i t y c z n y c h . N a l e a o zadba o s w o j e r e w o l u c y j n e o b l i c z e . L i p i e c w y k a z a , e n a d a l p a n u j e stan c h w i e j n e j r w n o w a g i , z n i e z n a c z n p r z e w a g p o s t r o n i e r z d u . D z i e s i t e g o (23) l i p c a L e n i n s t w i e r d z i , e stojcy n a czele R a d p r z y w d c y m i e n s z e w i k w i e s e r o w c w ostatecznie zdradzili spraw r e w o l u c j i " , bolszewicy za p o w i n n i z e b r a s i y , z r e o r g a n i z o w a j e i p r z y g o t o w y w a si d o z b r o j n e g o p o wstania"
1 0 6

. C z u , e j e l i p o p e n i teraz n a j m n i e j s z y b d , n i e b d z i e a d n e g o p r z e j -

cia d o d r u g i e g o e t a p u " r e w o l u c j i . N a p y w a y c o r a z gorsze w i e c i : z a m k n i t o r e d a k c j P r a w d y " , r z d ciga d o s t o l i c y o d d z i a y z f r o n t u , a k t y w n i u c z e s t n i c y w y d a r z e l i p c o w y c h z o s t a l i a r e s z t o w a n i , w prasie p o j a w i a y si w c i n o w e d o w o d y " i d o k u m e n t y " , wiadczce o s z p i e g o w s k i e j " d z i a a l n o c i L e n i n a i b o l szewikw. W i a d o m o j u , k t o odpowiada za niepowodzenia na froncie: szpiedzy

w s t o l i c y ! L e n i n , p r z e k o n a n y , e lada c h w i l a s a m z n a j d z i e si w w i z i e n i u , p o s t a n o w i przej d o k o n s p i r a c j i . R z d n i e spieszy si j e d n a k , nakaz a r e s z t o w a n i a L e n i n a i i n n y c h c z o o w y c h b o l s z e w i k w zosta w y d a n y d o p i e r o 2 0 l i p c a . T e g o s a m e g o d n i a L e n i n , K r u p s k a i J a k o w S w i e r d o w w y p r o w a d z i l i si o d szwagra L e n i n a , J e l i z a r o w a , p r z e n o s z c si d o M . S u l i m o w e j . S p d z i l i t a m z a l e d w i e d o b i n a s t p n e g o d n i a z n a l e l i si w k o l e j n y m b e z p i e c z n y m " m i e s z k a n i u , nalecym do robotnika i czonka partii bolszewickiej, niejakiego K a j u r o w a . S t a m td trafili do s t r w k i w rosyjskich zakadach Renault, nastpnie do mieszkania b o l s z e w i k a P o l e t a j e w a , p o c z y m n a t r z y d n i z a t r z y m a l i si u starego r e w o l u c j o n i sty A l l i l u j e w a . T a m w a n i e S t a l i n p o z n a u c z e n n i c N a d i e d A l l i l u j e w , k t r p o l u b i w 1919 r o k u . T a m r w n i e L e n i n d o w i e d z i a si, e j e s t p o s z u k i w a n y j a k o przestpca s t a n u . P o c z t k o w o w y r a z i g o t o w o p o d p o r z d k o w a n i a si d e c y z j i K o m i t e t u W y k o n a w c z e g o R a d : j e l i C I K u z n a , e p o w i n i e n stan p r z e d sd e m , o d d a si w rce w a d z . N i e sdzi j e d n a k , b y d o t e g o d o s z o . P o t e m o d b y narad z z a p r o s z o n y m i d o m i e s z k a n i a A l l i l u j e w a b o l s z e w i k a m i : W i k t o r e m N o g i n e m , G r i g o r i j e m O r d o n i k i d z e m , J e l e n Stasow, S t a l i n e m i S w i e r d o w e m . N i k t nie w i e r z y w sprawiedliwy proces, zdecydowano zatem, e L e n i n m u s i opuci s t o l i c i u k r y si w b e z p i e c z n y m m i e j s c u . L e n i n b y w s w o i m y w i o l e . W s z y s c y rosyjscy r e w o l u c j o n i c i u w i e l b i a l i t a j e m n i c e i konspiracyjn atmosfer p o d z i e m i a " . N a w e t Plechanow, k t r y wiksz cz ycia s p d z i n a z a c h o d z i e E u r o p y , u y w a k i l k u p s e u d o n i m w : B e t o w , W a l e n t i n o w , W o g i n , K a m i e s k i , U s z a k o w . Czasem p s e u d o n i m zastpowao przezwisko: B a u m a n by Baletnic, Krasin - K o n i e m , K r z y a n o w s k i - B u k , W o r o w ski - J z e f i n i tak dalej. W i e l e z o w y c h p r z e z w i s k , czsto zreszt n i e z b y t w y s z u k a n y c h , w y m y l i s a m L e n i n . O n te p o s u g i w a si r n y m i n a z w i s k a m i , wystpujc m i d z y i n n y m i j a k o I l j i n , Frei, Pietrow, M a i e r , Jordanow, Richter, K a r p o w , M u e l l e r , T u l i n . Tradycj t k o n t y n u o w a pniej Stalin, k t r y jeszcze w czasie w o j n y k o r e a s k i e j t e l e g r a m y d o M a o T s e - t u n g a p o d p i s y w a j a k o F i l i p p o w , a d o K i m I r Sena - F y n S i . K w e s t i a , c z y L e n i n p o w i n i e n w y s t p i p r z e d s d e m , b y a w k a d y m razie c z y sto a k a d e m i c k a : z d e c y d o w a si o n przej d o k o n s p i r a c j i , z a n i m jeszcze R z d T y m c z a s o w y w y d a nakaz j e g o a r e s z t o w a n i a . D w u d z i e s t e g o p i e r w s z e g o l i p c a L e n i n n a pisa n i e w i e l k i a r t y k u , k t r y o p u b l i k o w a n o d o p i e r o w 1925 r o k u , z a t y t u o w a n y Czy bolszewicy powinni stawa przed sdem. S t w i e r d z a w n i m , e g d y b y i s t n i a o Z g r o madzenie K o n s t y t u c y j n e , p r a w d z i w y rzd i p r a w d z i w e s d o w n i c t w o " , dyskusja na ten temat miaaby sens
107

. U t r z y m y w a , e zamiast tego p a n u j e dyktatura w o j -

s k o w a " , lecz z a p e w n e s a m n i e w i e r z y w e w a s n e s o w a . C o w i c e j , c h y b a n i k t w t o n i e w i e r z y . S t a l i n , p r z e m a w i a j c n a V I Z j e d z i e p a r t i i w s i e r p n i u 1917 r o k u , zaproponowa (pod nieobecno w o d z a ) , by L e n i n wystpi przed sdem, jeli o t r z y m a wczeniej gwarancj bezpieczestwa. W t y m m o m e n c i e - doda - nie do koca jeszcze w i a d o m o , w czyich rkach jest w a d z a " d y k t a t u r , a i n n i z a s t a n a w i a l i si, k t o s p r a w u j e w a d z .
1 0 8

. L e n i n ostrzega p r z e d

N i e w y k l u c z o n e , e sd n a p r a w d n i e b y b y b e z s t r o n n y . R z d T y m c z a s o w y s z y b k o t r a c i p o p a r c i e , m g b y w i c zechcie w z m o c n i s w j a u t o r y t e t j a k i m z d e c y d o w a n y m p o s u n i c i e m . L e n i n o b a w i a si j e d n a k n a j b a r d z i e j n i e o s k a r e o s p r o w o k o w a n i e w y p a d k w l i p c o w y c h , ale k o n s e k w e n c j i a r t y k u u , o p u b l i k o w a n e g o w gazecie y w o j e S o w o " p r z e z A l e k s i n s k i e g o i P a n k r a t o w a , a take i n n y c h doniesie prasowych na temat szpiegowskiej" dziaalnoci bol s z ew i k w . Jak m o n a p r z y p u s z c z a , L e n i n n i e z d a w a sobie j e s z c z e w w c z a s s p r a w y , j a k i m i i n f o r m a cjami o finansowych powizaniach b o l s z e w i k w z N i e m c a m i dysponuje Rzd T y m c z a s o w y . J e d n e g o z a r z u t u z ca p e w n o c i n i e b y b y w stanie o d e p r z e , m i a n o w i c i e t e g o , e i s t n i a a strategia majca n a c e l u d o p r o w a d z e n i e d o k l s k i R o s j i w w o j n i e w i a t o w e j i p r z e k s z t a c e n i e teje w w o j n d o m o w . N i e z l i c z o n e a r t y k u y, przemwienia i odezwy b o l s z e w i k w wiadczyy o t y m ponad wszelk w t p l i wo. L e n i n w z y w a l u d z i n a barykady, d o powstania, sam j e d n a k w o l a pozostawa w u k r y c i u . N i e w i d y w a o si g o , w p r z e c i w i e s t w i e d o i n n y c h s o c j a l d e m o k r a t w , n a czele d e m o n s t r u j c e j k o l u m n y , w r d o n i e r z y n a f r o n c i e c z y m a r y n a r z y n a o k r t a c h w o j e n n y c h . S p r a w o w a s w o j e p r z y w d z t w o z d a l e k a " , p o s u g u j c si w t y m c e l u g w n i e p i r e m . T a l e n t p u b l i c y s t y c z n y b y te z a p e w n e j e g o n a j m o c niejsz s t r o n . N a w e t g d y p r z e z k i l k a d n i w l i p c u stale z m i e n i a m i e s z k a n i a , z d o a napisa t r z y a r t y k u y , zaprzeczajce o s k a r e n i o m o j e g o f i n a n s o w y c h p o w i z a n i a c h z Niemcami. L e n i n p o t r a f i nakada n a t w a r z m a s k . C z s t o b y w a z y , r o z d r a n i o n y , z d e n e r w o w a n y , ale n i k t n i g d y n i e w i d z i a L e n i n a p r z e s t r a s z o n e g o , z a a m a n e g o c z y zmieszanego. U m i a t r z y m a emocje na w o d z y , nawet majc poczucie, e w s z y s t k o w i s i n a w o s k u i w k a d e j c h w i l i m o e z d a r z y si katastrofa. T a k b y o w s i e r p n i u 1918 r o k u , g d y o m a l n i e s t r a c i y c i a w w y n i k u z a m a c h u , a take k i l k a m i e s i c y w c z e n i e j , k i e d y d y w i z j e n i e m i e c k i e w d a r y si d a l e k o w g b R o s j i . L a t e m 1917 r o k u , p r z e c h o d z c d o k o n s p i r a c j i , z a p e w n e si ba. N a p i s a d o K a m i e n i e w a l i s t z p r o b , by w w y p a d k u j e g o m i e r c i o p u b l i k o w a n o m a t e r i a y z z e s z y t u w n i e b i e skiej o k a d c e " , zawierajcego k o l e j n e r o z d z i a y k s i k i Pastwo i rewolucja . T r o c 109

k i w s p o m i n a s w o j e s p o t k a n i e z L e n i n e m 4 (17) l u b 5 (18) l i p c a : O f e n s y w a z o s t a a o d p a r t a . [ T r o c k i bez e n a d y n a z y w a b o l s z e w i c k akcj o f e n s y w ] . T e r a z nas wystrzelaj - p o w i e d z i a L e n i n - to najlepszy dla n i c h m o m e n t . U w a a , e p o w i n n i m y si w y c o f a i u k r y , a j e l i b d z i e t o k o n i e c z n e , zej d o p o d z i e m i a " . D a l e j T r o c k i pisa: Bardzo m o l i w e , e gdyby o f i c e r o m udao si schwyta Lenina po naszym lipcow y m wystpieniu, to postpiliby z n i m tak samo, j a k dwa lata pniej oficerowie niemieccy rozprawili si z Liebknechtem i R Luksemburg. L e n i n chcia natychmiast ukada plan spisku: zaskoczy przeciwnika, przej wadz, a p o t e m si z o baczy (...). P n i e j , w 1919 r o k u , L e n i n o w i a d c z y T r o c k i e m u : W l i p c u n a r o b i l i m y mas g u p s t w "
1 1 0

W o w e gorce d n i lata L e n i n z a c h o w y w a si j a k gracz: p r z e j w a d z , a p o t e m si z o b a c z y " . N i e b y b o g i e m . u d z i si n a d z i e j , o s z u k i w a s a m siebie, p o penia bdy, cierpia, o d c z u w a te z w y k y l u d z k i strach, chocia potrafi nad n i m z a p a n o w a . S t r a c h p o m a g a m u uj p r z e d n i e b e z p i e c z e s t w e m . L e n i n r z a d k o r y z y k o w a , z w y k l e d z i a a b a r d z o o s t r o n i e . Z a r w n o w t e d y , g d y d e c y d o w a si w r a ca d o R o s j i p r z e z N i e m c y i S k a n d y n a w i , n i e p r z e z A n g l i , g d z i e g r o z i o m u aresztowanie, a p o t e m niemieckie odzie p o d w o d n e na M o r z u P n o c n y m , j a k i w t e d y , g d y a r m i a D e n i k i n a staa j u n a p r z e d p o l a c h M o s k w y . S w i e r d o w z o y w w c z a s w o g n i o o d p o r n y m sejfie 108 5 2 5 r u b l i w z o c i e , b i u t e r i i s i e d e m paszp o r t w na wypadek, gdyby zwyciyli b i a l i " , a L e n i n i j e g o najblisi towarzysze m u s i e l i u c i e k a z a g r a n i c . L e n i n n i e stan r w n i e p r z e d w y m i a r e m s p r a w i e d l i w o c i R z d u T y m c z a s o w e g o , c h o n a p r z y k a d T r o c k i s a m o d d a si w rce w a d z , aby wykorzysta t r y b u n sdow do c e l w propagandy bolszewickiej. Osobiste b e z p i e c z e s t w o L e n i n a stao zawsze n a p i e r w s z y m m i e j s c u , zawsze te t r o s k l i w i e g o o c h r a n i a n o , s z c z e g l n i e p o z a m a c h u F a n i K a p a n w s i e r p n i u 1918 r o k u . S t a l i n w i e l o k r o t n i e podnosi t kwesti na posiedzeniach P l e n u m KC i Biura Politycznego
1 1 1

. Jak w y n i k a z pisma wyszego funkcjonariusza W C z K (podpis nieczytel-

n y ) , k t r y p o z a m a c h u skada r a p o r t n a t e m a t b d w p o p e n i o n y c h p r z e z R . G o balina, o d p o w i e d z i a l n e g o za b e z p i e c z e s t w o w o d z a , L e n i n a strzego zawsze 1 7 s t a r a n n i e d o b r a n y c h o c h r o n i a r z y . S t a l i n nalega, a b y z w i k s z y t l i c z b

1 1 2

W y p a d k i l i p c o w e 1917 r o k u o k a z a y si w e f e k c i e s p o n t a n i c z n p r b g e n e raln przed p l a n o w a n y m z a m a c h e m s t a n u . L e n i n z m u s z o n y b y opuci n a jaki czas scen p o l i t y c z n , p r z e k o n a si j e d n a k , e c h o c i a n a z w a R z d T y m c z a s o w y , n a k t r e g o czele stan w k r t c e K i e r e s k i , d y k t a t u r w o j s k o w " , t o w a d z a j e s t w i s t o c i e b e z s i l n a . N a l e a o przeciga o k r e s t e j saboci, n a d a l szerzy w a r m i i w y w r o t o w propagand i dyskredytowa partie, wchodzce w skad koalicji rzdow e j . P r d z e j c z y p n i e j n a d e j d z i e taka c h w i l a , k i e d y w a d z a n a d p o t n y m n i e gdy i m p e r i u m , z n a j d u j c a si o b e c n i e w r k a c h d e m o k r a t w i l i b e r a w , b d z i e , w e d l e s w T r o c k i e g o , leaa n a u l i c a c h P i o t r o g r o d u . W w c z a s w y b i j e d l a L e n i n a godzina t r i u m f u .

PADZIERNIK I SPRZYSIENIE RWNYCH"

L e n i n chtnie czerpa natchnienie z r e w o l u c j i francuskiej. P r z y k a d j a k o b i n w - pisa w a r t y k u l e Wrogowie ludu - j e s t p o u c z a j c y . N a d a l j e s t a k t u a l n y , n a l e y g o t y l k o d o s t o s o w a d o r e w o l u c y j n e j klasy X X w i e k u , r o b o t n i k w i p p r o l e t a r i a t u . W r o g a m i l u d u n i e s j u d l a tej klasy m o n a r c h o w i e , lecz o b s z a r n i c y i k a p i t a l i ci, r w n i e j a k o k l a s a "
113

. L e n i n n i e p o w o y w a si n a G r a c c h u s a B a b e u f a , ale

l i c z n e p o s u n i c i a w o d z a b o l s z e w i k w p o l i p c u 1917 r o k u z n a l a z y b y z a p e w n e u z n a n i e w oczach p r z y w d c y Sprzysienia R w n y c h " . P o d o b n i e pojta r w n o " p o j a w i a si w R o s j i R a d z i e c k i e j w k r t c e p o z d o b y c i u w a d z y p r z e z b o l s z e w i k w ,

gdy L e n i n zadekretowa, e w P i o t r o g r o d z i e z kadego bogatego mieszkania r e k w i z y c j i p o d l e g a p o j e d n y m c i e p y m k o c u i j e d n e j c i e p e j sztuce o d z i e y ( s p o r d t a k i c h j a k : k u r t k i , w a l o n k i , r k a w i c z k i , ciepa bielizna, ciepe skarpety, s z a l i k i ) "
114

N a razie c h o d z i o t y l k o o o d z i e . N i e b a w e m zabiera si b d z i e w s z y s t k o , a sam y c h b u r u j w " - posya d o p r a c y p r z y m u s o w e j p r z y o d n i e a n i u t o r w k o l e j o w y c h , k o p a n i u o k o p w i w y r b i e l a s w . J u w 1917 r o k u b u r u j e " zostali w y r z u c e n i ze s w o i c h mieszka i p o z b a w i e n i kartek y w n o c i o w y c h , a p o d o b n e p r a k t y k i s t o s o w a n o p r z e z n a s t p n e k i l k a n a c i e lat. D w u d z i e s t e g o k w i e t n i a p o l i t b i u r o postanowio polepszy w a r u n k i bytowe r o b o t n i k w kosztem e l e m e n t u b u r uazyjnego"
115

. R e w o l u c j o n i c i p o c z t k u X X stulecia n i e d a l e k o o d e s z l i o d s w y c h

p r e k u r s o r w z koca X V I I I w i e k u . N i e naley przez t o r o z u m i e , b y bolszewicy korzystali j e d y n i e z e starych w z o r w , w i e r z y l i o n i p o prostu, p o d o b n i e j a k przed n i m i blankici, babuwici i j a k o b i n i z czasw r e w o l u c j i francuskiej, i wadz m o n a z d o b y j e d y n i e si, l u d u za n i e d a si u s z c z l i w i bez u y c i a p r z e m o c y . N o c z 2 2 n a 2 3 lipca, zaraz p o w y d a n i u p r z e z R z d T y m c z a s o w y n a k a z u aresztowania czoowych bolszewikw, L e n i n opuci Piotrogrd i niebawem wyjecha d o F i n l a n d i i , g d z i e w r a z z Z i n o w i e w e m u k r y si w s y n n e j r y b a c k i e j chacie n a d j e z i o r e m Razliw, przebrany za fiskiego wieniaka. Partyjni propagandyci p o w t a rzali p o t e m zgodnie, j a k L e n i n , przygotowujc rewolucj padziernikow, w dzie i w n o c y pracowa nad marksistowsk teori pastwa. Rzeczywicie, to w t e d y u k o c z y on s w o j e z n a n e d z i e o Pastwo i rewolucja, r o z p o c z t e d w a lata w c z e n i e j w S z w a j c a r i i , r w n i e u t o p i j n e , j a k prace O w e n a , S a i n t - S i m o n a c z y F o u r i e r a . L e n i n i Z i n o w i e w , j e d e n z najbliszych towarzyszy w o d z a , spdzali d u g i e w i e c z o r y w c h a c i e , d y s k u t u j c i w s p o m i n a j c . P e w n e g o r a z u r o z m o w a zesza n a R o m a n a M a l i n o w s k i e g o , k t r y te b y k i e d y b l i s k o z w i z a n y z L e n i n e m , p o t e m j e d n a k zaczto g o p o d e j r z e w a o w s p p r a c z p o l i c j . D o r o z p a t r z e n i a c i c y c h n a n i m z a r z u t w p o w o a n a zostaa p a r t y j n a k o m i s j a p o d p r z e w o d n i c t w e m H a n e c k i e g o , L e n i n za o w i a d c z y , e M a l i n o w s k i j e s t u c z c i w y m p o l i t y c z n i e c z o w i e k i e m " . P n i e j , g d y M a l i n o w s k i d o s t a si d o n i e w o l i n i e m i e c k i e j , L e n i n k o r e s p o n d o w a z n i m , p o s y a m u c i e p o d z i e i zachca g o d o p r o w a d z e n i a agitacji w r d rosyjskich j e c w . P o p r z e w r o c i e p a d z i e r n i k o w y m zbadano starannie arc h i w a o c h r a n y i o k a z a o si, e M a l i n o w s k i r z e c z y w i c i e b y a g e n t e m p o l i c j i , a L e n i n posiada n a t o d o w o d y . W 1918 r o k u M a l i n o w s k i w r c i z n i e m i e c k i e j n i e w o l i i zosta a r e s z t o w a n y . P r z e s u c h i w a n o g o p r z e z d z i e w i d n i , n a s t p n i e za s d z o n o p r z y d r z w i a c h z a m k n i t y c h . N i e z a c h o w a y si a d n e p r o t o k o y z r o z p r a w y , cz z n i c h p r z e d r u k o w a a j e d n a k w c z e s n a prasa, a t r o c h s z c z e g w znale m o n a w p n i e j szych p a m i t n i k a c h
1 1 6

. W szeciogodzinnej m o w i e oskarony owiadczy, e do

w s p p r a c y z m u s z o n o go szantaem i e L e n i n w i e d z i a o j e g o p o d w j n e j r o l i . M a l i n o w s k i l i c z y n i e w t p l i w i e n a i n t e r w e n c j L e n i n a . C h y b a pisa n a w e t d o n i e g o z w i z i e n i a , proszc o u a s k a w i e n i e , lecz l i s t u t e g o n i e u d a o si o d n a l e . P o d o b n o L e n i n p r z e z k r t k i czas p r z y s u c h i w a si r o z p r a w i e , n i e z o y j e d n a k z e z n a ,

a w y c h o d z c , m r u k n : C t o z a k a n a l i a ! " Szstego l i s t o p a d a 1918 r o k u M a l i n o w s k i zosta s t r a c o n y . L e n i n a o d w i e d z a l i c z a s e m w r y b a c k i e j chacie z a u f a n i b o l s z e w i c y , m i d z y i n n y m i S z o t m a n , Z o f , S t a l i n i O r d o n i k i d z e . Z P i o t r o g r o d u p r z y j e d a a te r e g u l a r n i e r o b o t n i c a A . T o k a r i e w a , p r z y w o c k o n s p i r a t o r o m czyst b i e l i z n , j e d z e n i e i gazety, k t r e L e n i n b a r d z o u w a n i e c z y t a . P o t e m p r z e s y a t sam d r o g a r t y k u y , w k t r y c h p o l e m i z o w a z p r z e c i w n i k a m i " , oraz r o z k a z y " d l a p a r t y j n y c h t o w a r z y s z y . Reszt s w e g o czasu p o w i c a Pastwu i rewolucji. P r z e z w i e l e lat o w a s t o s u n k o w o n i e w i e l k a ksika, o o b j t o c i o k o o 120 s t r o n , u c h o d z i a z a a r c y d z i e o m a r k s i z m u . W s a m y m Z w i z k u Radzieckim w y d a n o j w cznym nakadzie p o n a d 7 0 0 0 0 0 0 e g z e m p l a r z y w 46 j z y k a c h , a p a r t i e k o m u n i s t y c z n e za g r a n i c u c z y n i y z n i e j i d e o l o g i c z n y bestseller. W p r z e d m o w i e do 3 3 . t o m u Dziel zebranych L e n i n a w y d a w c y z a p e w n i a j , i t a p r a c a , w k t r e j p o raz p i e r w s z y p r z e d s t a w i o n o peny i systematyczny w y k a d marksistowskiej nauki o pastwie, stanowi niedocignione w swojej gbi i zoonoci ujcia n a u k o w e p o d s u m o w a n i e teorii p a s t w a , d o b i t n y p r z y k a d z a s t o s o w a n i a zasady p a r t y j n o c i w w a l c e z w r o g a m i marksizmu"
1 1 7

. R o z w j w y d a r z e przeszkodzi L e n i n o w i w napisaniu ostatniego,

z a m y k a j c e g o r o z d z i a u o r e w o l u c j a c h 1905 i 1917 r o k u . W p o s o w i u a u t o r s t w i e r dzi: Wicej zadowolenia i korzyci przynosi zdobywanie dowiadcze rewolucji n i pisanie o n i c h "
1 1 8

C o s p r a w i o , e praca t a staa si n a w i e l e lat b i b l i r o s y j s k i e g o b o l s z e w i z m u ? B a r d z o a t w o o d p o w i e d z i e n a t o p y t a n i e . C a a ksika s t a n o w i w a c i w i e r o z w l e k y k o m e n t a r z do r w n i e r o z w l e k y c h c y t a t w z M a r k s a i Engelsa, p o c h w a w a l k i klasowej, d y k t a t u r y proletariatu i a n t y p a r l a m e n t a r y z m u . A u t o r , p r z y d o b o r z e arg u m e n t w czerpic o b f i c i e z prac o b u n i e m i e c k i c h s o c j a l i s t w , d o w o d z i , e n a j w y s z a f o r m a d e m o k r a c j i t o d y k t a t u r a p r o l e t a r i a t u , e z n i s z c z e n i e starej m a c h i n y pastwowej jest konieczne, a w y b u c h r e w o l u c j i - n i e u c h r o n n y , e nastpstwem z w y c i s k i e j r e w o l u c j i b d z i e z n i k n i c i e klas i o b u m i e r a n i e p a s t w a . L e n i n z i g n o r o w a z u p e n i e h u m a n i s t y c z n e a s p e k t y w c z e s n y c h prac M a r k s a i E n g e l s a . Sama d e m o k r a c j a te b y a d l a n i e g o f o r m p r z e m o c y . D e m o k r a c j a , z a p e w n i a L e n i n , j e s t o r g a n i z a c j suc d o s y s t e m a t y c z n e g o n i e w o l e n i a j e d n y c h klas p r z e z i n n e , j e d n e j czci s p o e c z e s t w a p r z e z d r u g " . I d a l e j : D o p i e r o k i e d y z n i k n i e p a s t w o , m o n a bdzie m w i o w o l n o c i "
1 1 9

. W przeciwiestwie do Marksa, k t r y o d y k -

taturze p r o l e t a r i a t u " w s p o m n i a zaledwie k i l k a razy, L e n i n uwaa j z a f u n d a m e n t wszechwiata; nie istnieje nic oprcz r o b o t n i k w i b u r u a z j i . Pastwo i rewolucja o p i s u j e k o m u n i s t y c z n u t o p i w b a r d z o p r z e k o n y w a j c y s p o s b . L e n i n , p o s u g u j c si k i l k o m a n i e w t p l i w i e p r a w d z i w y m i t w i e r d z e n i a m i - ktre b y y j u znane, z a n i m w d z b o l s z e w i k w je o d k r y " - na temat powstania pastwa i j e g o f u n k c j i w r n y c h okresach historycznych, d o c h o d z i do k o n k l u z j i m o e i n i e d o c i g n i o n y c h w s w o j e j g b i " , lecz m i m o t o s z t u c z n y c h , w y d u m a n y c h i o d e r w a n y c h o d r z e c z y w i s t o c i . P r z y o k a z j i d r u z g o c z e te w s z y s t k i c h s w o i c h faktycznych i potencjalnych o p o n e n t w , zapewniajc, e proletariat

w p r z o d u j c y c h " krajach parlamentarnych czuje odraz do s w o i c h socjalistycznych" przywdcw

1 2 0

G d y b y praca t a s t a n o w i a p o p r o s t u o w o c t e o r e t y c z n y c h r o z w a a a u t o r a p o szukujcego antywiatw, antyspoeczestw i a n t y l u d z i , znany j e d y n i e wskiej g r u pie b i b l i o f i l w , nie b y o b y w t y m nic zego. N i e s t e t y na p o d o b n y c h ksikach w y c h o w a y si cae p o k o l e n i a b u d o w n i c z y c h k o m u n i z m u " , k t r z y z u p e n i e d o s o w n i e p o t r a k t o w a l i takie o t o w s k a z w k i Lenina: Kiedy wikszo ludzi zacznie produkowa samodzielnie (...), a kontrola nad k a p i talistami (przeistoczonymi obecnie, w urzdnikw) i panami inteligentami, ktrzy nie w y r z e k l i si swych kapitalistycznych zapdw, stanie si rzeczywicie u n i w e r salna, cakowita, oglnonarodowa, wwczas nie da si j e j unikn, nie bdzie gdzie si u k r y "
121

R z e c z y w i c i e , n i e b d z i e g d z i e si u k r y " , a n i p r z e d s t r a w d u c h o w w r o d z a j u Pastwa i rewolucji, k t r p r z e z d z i e s i c i o l e c i a o b f i c i e k a r m i o n o n a r d , a n i przed wszechobecn policj, n a d z o r e m , p a r t y j n y m w y c h o w a n i e m " i d a w i c y m i kleszczami biurokracji. P r z e n i s s z y si w s i e r p n i u 1917 r o k u d o H e l s i n g f o r s u ( H e l s i n e k ) , L e n i n n a d a l stara si w p y w a n a r o z w j w y d a r z e , j a k t o m i a w z w y c z a j u , z d a l e k a " . C i g l e j e s z c z e b y p o s z u k i w a n y . K r y y p o g o s k i , e s c h r o n i si n a p a n c e r n i k u J u t r z e n k a W o l n o c i " , w z w i z k u z c z y m p r o k u r a t o r piotrogrodzkiej i z b y sdowej poleci przeszuka o k r t i odstawi L e n i n a do aresztu
122

. K i e d y prasa d o n i o s a , e

u k r y w a si w s t o l i c y , n a c z e l n i k m i e j s k i e j p o l i c j i w y s a t a j n i n s t r u k c j d o w s z y s t k i c h k o m i s a r z y , nakazujc i m p o c h w y c i W . I . U l j a n o w a ( L e n i n a ) i o d d a g o w r ce w a d z "
1 2 3

P o d k o n i e c w r z e n i a L e n i n p r z e n i s si z H e l s i n g f o r s u d o W y b o r g a n a w y b r z e u B a t y k u , skd a t w i e j m g nawiza k o n t a k t z K o m i t e t e m C e n t r a l n y m i p a r t y j n y m i o r g a n i z a c j a m i w P i o t r o g r o d z i e . W s i e r p n i u , podczas z a m a c h u K o r n i o w a , p o c z u si z m u s z o n y d o u d z i e l e n i a p o m o c y K i e r e s k i e m u , a teraz zaczyna si j u n i e c i e r p l i w i , m i a b o w i e m p e w n o , e z b l i a si k r y t y c z n y m o m e n t , k i e d y m o n a b d z i e p o k u s i si o p r z e j c i e w a d z y . O s t a t n i e d n i s i e r p n i a p r z y n i o s y i s t o t n e p y t a n i e : Z a k i m p j d z i e Rosja? Z a K o r n i o w e m , K i e r e s k i m c z y L e n i n e m ? K o r n i o w - t o d y k t a t u r a w o j s k o w a , p o l i c j a , a r m i a , K o z a c y , a take k a d e c i , k t r z y g o p o p i e r a l i . L e n i n - t o j a k o b i n i ; te d y k t a t u r a , t y l k o e l e w i c y . K i e r e s k i - t o przewaga t y c h partii, ktre bolszewicy nazywali u g o d o w y m i " , eserowcw i m i e n s z e w i k w . N a klsce K o r n i o w a n a j b a r d z i e j s k o r z y s t a l i b o l s z e w i c y , i c h w p y w y r o s y n i e z w y k l e s z y b k o . L e n i n p r a c o w a bez w y t c h n i e n i a , pisa w c i n o w e a r t y k u y i listy, a w k o c u zdoa tchn w K o m i t e t C e n t r a l n y swoje gbokie p r z e k o n a n i e , e z a m a c h si p o w i e d z i e . N a k a z y w a n i e z w o c z n i e , n i e tracc a n i m i n u t y , z o r g a n i z o w a k w a t e r g w n p o w s t a n i a , aresztowa sztab g e n e r a l n y i r z d , z m o b i l i z o w a r o b o t n i k w , zaj telegraf. N i e s t r o n i o d r e w o l u c y j n e g o p a t o s u : O d b i e r z e m y kapitalistom chleb i b u t y . Z o s t a w i m y i m o k r u c h y , kaemy i m nosi a p cie (...). Jest 9 9 szans n a 100, e N i e m c y p o d p i s z z n a m i p r z y n a j m n i e j zawieszenie

b r o n i . A uzyska teraz z a w i e s z e n i e b r o n i - t o z n a c z y w y g r a p o k j "

1 2 4

. Niemcy

wspierali b o l s z e w i k w t y l k o z j e d n e g o p o w o d u - by w y e l i m i n o w a Rosj z w o j n y i skupi wszystkie siy na froncie z a c h o d n i m , o c z y m L e n i n doskonale wiedzia. N i e dalej j a k t r z y miesice w c z e n i e j przysiga, e m y l o s e p a r a t y s t y c z n y m p o k o j u n a w e t n i e postaa m u w g o w i e . T e r a z m i a z a m i a r zabiega o p o k j i z a w s z e l k cen stara si g o osign. B y p r a g m a t y k i e m d o s z p i k u k o c i . J a k pisa M a c h i a v e l l i : U c z y d o w i a d c z e n i e teraniejszego czasu, e ksita n i e w i e l e o s o w o d b a jcy, k t r z y u m i e l i chytroci u m y s y ludzkie oszuka, w i e l k i m podoali przedsiw z i c i o m (...)"
125

L e n i n si n i e c i e r p l i w i , n i e z d e c y d o w a n i e n a j b l i s z y c h t o w a r z y s z y w p r a w i a o go w stan s k r a j n e j i r y t a c j i , o c z y m w i a d c z y c h o b y j e g o a r t y k u Kryzys dojrza, n a p i s a n y p o d k o n i e c w r z e n i a w W y b o r g u . C a y w i a t , t w i e r d z i u k r y w a j c y si w d z , jest g o t o w y d o r e w o l u c j i . M a s o w e aresztowania p r z y w d c w partii w w o l n y c h W o s z e c h , a zwaszcza pocztek z b r o j n y c h p o w s t a w N i e m c z e c h - to n i e w t p l i w e o z n a k i w i e l k i e g o p r z e o m u , o z n a k i nadcigajcej r e w o l u c j i n a s k a l wiatow"
1 2 6

. C o si za t y c z y R o s j i , t o k r y z y s d o j r z a . C a a p r z y s z o r o s y j -

skiej r e w o l u c j i zostaa p o s t a w i o n a n a j e d n k a r t (...). C a a p r z y s z o m i d z y n a r o d o w e j r e w o l u c j i p r o l e t a r i a c k i e j zostaa p o s t a w i o n a n a j e d n kart. K r y z y s dojrza"

127

A c o m y l a o s w o j e j p r z y s z o c i n a r d rosyjski? R z d T y m c z a s o w y p o s t a n o w i wanie przeprowadzi w y b o r y do Zgromadzenia Konstytucyjnego, L e n i n j e d n a k n i e z a m i e r z a pyta l u d u o z d a n i e . N i e c h c i a r w n i e o d w o y w a si d o Z j a z du Rad: Czeka na Z j a z d Rad to szalestwo, poniewa Z j a z d nic nie z r o b i , nie moe nic zrobi! N a j p i e r w pokonajcie Kiereskiego, a p o t e m zwoujcie Zjazd". C z a t e m c z y n i ? L e n i n m i a g o t o w y p l a n : P o w s t a n i e z p e w n o c i w y g r a j teraz b o l s z e w i c y : m o e m y (jeli n i e b d z i e m y czeka n a Z j a z d R a d ) u d e r z y n i e s p o dziewanie z trzech p u n k t w , z Piotrogrodu, z M o s k w y i siami Floty Batyckiej (...) 9 9 n a 100, e w y g r a m y z m n i e j s z y m i s t r a t a m i n i 3 - 5 l i p c a , b o w o j s k o n i e w y s t p i p r z e c i w k o r z d o w i p o k o j u " . L e n i n z a g r o z i s w o j rezygnacj, j e l i K o m i t e t C e n t r a l n y n i e z g o d z i si n a t e n p l a n . S t w i e r d z i , e w y c h w y c i j u w r e a k c j i K C d e l i k a t n sugesti, b y n a b r a w o d y w usta i p o z w o l i m i odej ( . . . ) "
128

O s t a t n i a cz a r t y k u u , z p l a n e m p o w s t a n i a i u l t i m a t u m L e n i n a , p r z e z n a c z o na bya wycznie dla c z o n k w K o m i t e t u Centralnego. Na pocztku padziernika L e n i n z a y c z y sobie d a n y c h o l i c z e b n o c i p a r t i i w skali caego k r a j u . Statystyka okazaa si n a d e r w y m o w n a : 2 3 0 0 0 w l u t y m 1917 r o k u , 100 0 0 0 w k w i e t n i u , 240 000 w sierpniu i 350 000 na pocztku padziernika. Ponad 1 5 - k r o t n y w z r o s t w p r z e c i g u z a l e d w i e p r o k u . N a s t r o n b o l s z e w i k w p r z e c h o d z i y cae j e d n o s t ki w o j s k o w e i zaogi fabryk, a tymczasem rzd by n i e m a l zupenie sparaliowany. L e n i n j e s z c z e b a r d z i e j u t w i e r d z i si w p r z e k o n a n i u , e p r z e d b o l s z e w i k a m i s t a n a w y j t k o w a h i s t o r y c z n a szansa, k t r e j n i e w o l n o i m zaprzepaci. S u c h a n o w przedstawi w s w o i m d z i e n n i k u p o n u r y obraz cakowitej bezsilnoci w a d z y . A d m i n i s t r a c j a f a k t y c z n i e przestaa dziaa, z a r w n o n a s z c z e b l u l o k a l n y m ,

j a k i c e n t r a l n y m . A kraj p o t r z e b o w a r z d u , s p r a w n i e f u n k c j o n u j c e j m a c h i n y p a stwowej. N a w e t debata o ziemi ugrzza gdzie na grze, podczas gdy wzburzenie niszych warstw sigao szczytu. W Petersburgu przekroczylimy j u granic, za ktr zacz si gd ze wszystkimi jego konsekwencjami (...). W kadej c h w i l i rozpocz si moga masowa ucieczka onierzy z f r o n t u (...). Sytuacja na kolei przedstawiaa si zatrwaajco. Caa prasa woaa w i e l k i m gosem o nadcigajcej katastrofie ekonomicznej (...) .
129

C z o n k o w i e K o m i t e t u C e n t r a l n e g o p r z e c z y t a l i ponaglajce l i s t y L e n i n a , p o k i w a l i g o w a m i i zdecydowali przedyskutowa kwesti taktyki partii w najbliszym czasie". L i s t w L e n i n a n i e p r z e k a z a n o d a l e j , b y n i e s z o k o w a s z e r e g o w y c h c z o n k w skrajnym radykalizmem wodza. Co wicej, Komitet Centralny postanowi zniszczy wszystkie j e g o listy dotyczce powstania, z w y j t k i e m j e d n e g o . C z t e r n a s t e g o w r z e n i a K i e r e s k i , b y da w y r a z s w e j s o l i d a r n o c i z p a r t i a m i l e w i c y i uciszy n i e c o i c h n i e c i e r p l i w e w o a n i e o p o k j , na w a s n rk, n i e czekajc n a Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e , p r o k l a m o w a R e p u b l i k Rosyjsk. D w u d z i e s t e go sidmego wrzenia Komitet W y k o n a w c z y Rady Piotrogrodzkiej zwoa K o n f e rencj D e m o k r a t y c z n z u d z i a e m w s z y s t k i c h partii socjalistycznych i l i b e r a l n y c h , co p o z w o l i o na s f o r m o w a n i e trzeciej i ostatniej koalicji w r a m a c h R z d u T y m c z a s o w e g o , k t r y skada si teraz z 10 s o c j a l i s t w i c z t e r e c h l i b e r a w . U c z e s t n i c y K o n f e r e n c j i w y r a z i l i te z g o d n a u t w o r z e n i e T y m c z a s o w e j R a d y R e p u b l i k i R o syjskiej, c z y l i t a k z w a n e g o P r z e d p a r l a m e n t u , b y p r z e d s t a w i c i e l e p a r t i i m o g l i w y r a a s w o j e o p i n i e d o czasu, a z b i e r z e si Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e . W s z y s t k i e t e p o s u n i c i a o s t u d z i y p o w s t a c z y zapa czci c z o o w y c h b o l s z e w i k w : w K C w i e r z o n o j e s z c z e , e w i e l e m o n a osign bez u c i e k a n i a si d o przemocy. Lenina przyprawiao to o furi. S a m y m s w o i m udziaem w K o n f e r e n c j i D e m o k r a t y c z n e j k i e r o w n i c t w o b o l s z e w i c k i e o s a b i o narastajc fal r e w o l u c j i , zabawiajc si gr w p a t y c z k i "
1 3 0

P o d w p y w e m L e n i n a K o m i t e t C e n t r a l n y r a d y k a l i z o w a s t o p n i o w o s w o j e stan o w i s k o , lecz o d b y w a o si t o b a r d z o p o w o l i . G d y L e n i n z a g r o z i rezygnacj, u l t i m a t u m zostao p o m i n i t e m i l c z e n i e m . Szczeglnie b o j o w e f r a g m e n t y l u b sform u o w a n i a usuwano z j e g o a r t y k u w przed i c h publikacj. L e n i n czu, e j e g o miejsce jest w Piotrogrodzie, w r d c z o n k w K C , k t r z y naprawd k i e r o w a l i part i i i n n y m i m a s o w y m i o r g a n i z a c j a m i , g d z i e u t r z y m y w a y si w p y w y b o l s z e w i k w . K o m i t e t C e n t r a l n y w y r a z i zgod n a j e g o p o w r t , L e n i n j e d n a k nie chcia r y z y k o w a . R o z w a a r n e w a r i a n t y i starannie o p r a c o w y w a m a r s z r u t z f i s k i m bolszewikiem I w a n e m Rahj, biorc p o d uwag wszelkie okolicznoci, ktre m o g y b y p r z y c z y n i si d o n i e p o w o d z e n i a o p e r a c j i
131

. N i e u s t a n n i e te u p o m i n a

swoich towarzyszy, by opracowali awaryjny plan jego natychmiastowej ucieczki ze stolicy, najlepiej do F i n l a n d i i , j e l i grozi mu bdzie aresztowanie. Podjwszy wreszcie decyzj, 7 padziernika przyjecha do P i o t r o g r o d u kolejk podmiejsk i z a t r z y m a si w m i e s z k a n i u n i e j a k i e j M . F o f a n o w e j .

O d tej c h w i l i L e n i n , p r z y z a c h o w a n i u w s z e l k i c h r o d k w o s t r o n o c i , b y w przededniu decydujcych wydarze nie popeni najmniejszego b d u , uj w s w o j e rce ster p a r t i i i zaj si p r z y g o t o w y w a n i e m p o w s t a n i a . S w e g o czasu z d a r z y o m u si w y r a z i o p i n i , e p o w s t a n i e , j e l i m a si p o w i e , w i n n o o p i e r a si n i e n a s p i s k u , n i e n a p a r t i i , lecz n a p r z o d u j c e j k l a s i e "
132

. Jedake t o , c o p l a n o w a

w tej c h w i l i , b y o w istocie g i g a n t y c z n y m s p i s k i e m , o r g a n i z o w a n y m n i e w e d u g r e c e p t r e w o l u c j i f r a n c u s k i e j , lecz p r z y u y c i u z n a c z n i e p e w n i e j s z y c h r o d k w . wiadcz o t y m choby p o u f n e listy L e n i n a do c z o n k w K o m i t e t u Centralnego. Jego rozkazy, dotyczce m i d z y i n n y m i t w o r z e n i a powstaczych sztabw, r o z l o k o w a n i a si, zajcia t e l e g r a f u , a r e s z t o w a n i a c z o n k w r z d u , z n e u t r a l i z o w a n i a k a u kaskiej D z i k i e j D y w i z j i - p o z o s t a w a y w c a k o w i t e j z g o d z i e z b l a n k i s t o w s k i m i zasadami o r g a n i z a c j i p o w s t a n i a , m a j c e g o c h a r a k t e r k o n s p i r a c y j n y
133

P o p r z y b y c i u L e n i n a d o P i o t r o g r o d u b o l s z e w i c y o p u c i l i n a j e g o danie Przedparlament, aby nie rozsiewa i l u z j i " w r d mas. L e n i n nie m i a z a m i a r u d z i e l i si z n i k i m s w o i m g w n y m a t u t e m - n a d z i e j n a n a t y c h m i a s t o w y p o k j . Jako niezy psycholog i z n a k o m i t y taktyk wiedzia, e l u d pjdzie nie tyle za b o l s z e w i k a m i , i l e z a o b i e t n i c p o k o j u , k t r y z d a w a si w y b a w i e n i e m o d w s z y s t k i c h o b e c n y c h nieszcz i c i e r p i e . N i k t n i e c h c i a p r z y j d o w i a d o m o c i , e N i e m c y r w n i e stoj u p r o g u k l s k i i e p o k j d a o b y si z a p e w n e osign szybciej d z i k i poczonym w y s i k o m Sprzymierzonych. Na skutek bolszewickiej propagandy idea n a t y c h m i a s t o w e g o p o k o j u zapada g b o k o w s p o e c z n w i a d o m o , t o t e n i e z a s t a n a w i a n o si n a w e t , c o nastpi p o t e m , k i e d y j u w o j n a si s k o c z y . N a c i s k i Lenina, by niezwocznie rozpocz powstanie, o d n i o s y wreszcie zam i e r z o n y skutek. Pitego padziernika petersburski k o m i t e t partii na z a m k n i t y m posiedzeniu zaakceptowa j e g o propozycje, a w d w a d n i pniej to samo u c z y n i komitet moskiewski
1 3 4

. W licie d o K o m i t e t u C e n t r a l n e g o , n a p i s a n y m 8 p a d z i e r -

n i k a , ale o p u b l i k o w a n y m d o p i e r o 7 l i s t o p a d a 1920 r o k u , L e n i n s f o r m u o w a n o w i d e : P r z e j c i e w a d z y p r z e z R a d y oznacza w p r a k t y c e z b r o j n e p o w s t a n i e " . O c z y w i c i e , n a d a l t r z e b a obsadzi telegraf, t e l e f o n , stacje k o l e j o w e , m o s t y . T u n i c n i e u l e g o z m i a n i e . Z m i e n i si n a t o m i a s t p o g l d L e n i n a n a c e n , j a k t r z e b a b d z i e zapaci. P o z a j c i u o b i e k t w s t r a t e g i c z n y c h , pisa, n a l e y r z u c i h a s o : M o e m y w s z y s c y z g i n , ale w r g n i e p r z e j d z i e "
1 3 5

. To prawda, e zbrojne powstanie za-

w s z e w y m a g a o f i a r , lecz m i m o t o b e z w z g l d n y t o n d y k t a t o r s k i c h z a r z d z e L e n i n a j e s t u d e r z a j c y : osign cel z a kad c e n " . C z y t a j c l i s t L e n i n a z p a d z i e r n i k a 1917 r o k u , t r u d n o n i e w s p o m n i e s w , k t r e w y p o w i e d z i a S t a l i n w czasie I I w o j n y w i a t o w e j : n i e szczdzi s i i n i e cofa si p r z e d a d n y m i s t r a t a m i "
1 3 6

Na w n i o s e k L e n i n a 10 padziernika m i a o miejsce nadzwyczajne posiedzenie K o m i t e t u Centralnego, powicone kwestii zbrojnego powstania. Na skutek splot u r n y c h o k o l i c z n o c i z e b r a n i e o d b y o si w m i e s z k a n i u N i k o a j a S u c h a n o w a , m i e n s z e w i k a i k r o n i k a r z a r e w o l u c j i , k t r e g o o n a , G . F l a k s e r m a n , naleaa d o p a r t i i b o l s z e w i c k i e j i p r a c o w a a w Sekretariacie K C . T e g o w i e c z o r u S u c h a n w m i a w r c i d o d o m u p n o . S p o r d 2 1 c z o n k w K o m i t e t u C e n t r a l n e g o s t a w i o si

12: L e n i n , Z i n o w i e w , K a m i e n i e w , T r o c k i , Stalin, U r i c k i , D z i e r y s k i , K o o n t a j , B u b n o w , S o k o l n i k w , o m o w oraz S w i e r d l o w , k t r y p r z e w o d n i c z y . T e m a t g w n y o b r a d z a s z y f r o w a n y zosta w p r o t o k o l e j a k o s p r a w y b i e c e " . L e n i n zapewnia w s w o i m wystpieniu, e p o d w z g l d e m p o l i t y c z n y m k w e stia c a k o w i c i e d o j r z a a " i n a l e y j e d y n i e zaj si p r z y g o t o w a n i a m i w o j s k o w y m i . N i e liczy p r z y t y m n a poparcie wikszoci spoeczestwa: Czeka n a Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e , k t r e z p e w n o c i n i e o p o w i e si p o naszej s t r o n i e , j e s t bezsensem i t y l k o u t r u d n i n a m z a d a n i e "
1 3 7

, Zgani tych, ktrzy skonni byli uwa-

a z b r o j n e p o w s t a n i e za co w r o d z a j u p o l i t y c z n e g o g r z e c h u " , w t p i c y c h za w suszno k o n s p i r a c y j n y c h m e t o d p o t r a k t o w a z p o b a a n i e m . N i e k r y b y n a j m n i e j przestpczego i antydemokratycznego charakteru swego przedsiwzicia, przyznajc j u n a wstpie, e Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e , wyraajce w o l m i l i o n w l u d z i , nie poprze bolszewikw. O c z e k i w a p r o t e s t w , k o n t r a r g u m e n t w , ale w i k s z o z o b e c n y c h z g o d z i a si z j e g o w n i o s k i e m , b y r o z p o c z p r z y g o t o w a n i a i p r z y s t p i d o d z i a a z b r o j n y c h j a k najszybciej. T y l k o Z i n o w i e w i K a m i e n i e w gosowali przeciw. I c h o b i e k cje, d o s k o n a l e zreszt z n a n e , p o l e g a y n a t y m , e b o l s z e w i c y ciesz si w k r a j u n i e w i e l k i m p o p a r c i e m , m o g w i c zyska w i c e j d z i k i Z g r o m a d z e n i u K o n s t y t u c y j n e m u n i z b r o j n e m u z a m a c h o w i . O d w o u j c si d o K o n s t y t u a n t y , Z i n o w i e w i K a m i e n i e w p r o p o n o w a l i w istocie d r o g p a r l a m e n t a r n , c h o c i a p o z a k o c z e n i u o b r a d , b y uzasadni s w o j e s t a n o w i s k o , K a m i e n i e w s t w i e r d z i p u b l i c z n i e , e n i e zapytano o zdanie partii. O takich kwestiach nie p o w i n n o decydowa 10 l u d z i " . N a s t p n e g o d n i a o w i a d c z y l i w s p l n i e : M w i si, e: 1 ) p o p i e r a nas w i k s z o l u d z i w R o s j i i 2 ) p o p i e r a nas w i k s z a cz m i d z y n a r o d o w e g o p r o l e t a r i a t u . N i e stety, a n i j e d n o , a n i d r u g i e n i e j e s t p r a w d , i w t y m c a y p r o b l e m " . K i e d y w 1936 r o k u Z i n o w i e w i K a m i e n i e w z o s t a l i a r e s z t o w a n i , sd p r z y p o m n i a i m i c h g r z e c h p a d z i e r n i k o w y " i p o d z d r a d " , j a k i e j si d o p u c i l i . O b a j p r z y z n a l i s i " z a r w no do szpiegostwa i t e r r o r y z m u " oraz dziaalnoci w y w r o t o w e j " , j a k i do a n t y l e n i n o w s k i e j p o s t a w y " w 1917 r o k u . K i e d y z a p a d y w y r o k i m i e r c i , z w r c i l i si d o C e n t r a l n e g o K o m i t e t u W y k o n a w c z e g o , gdzie, j a k w i e d z i e l i , wszystkie decyzje p o d e j m o w a Stalin, k t r y obieca im uaskawienie w z a m i a n za pene zeznania. I c h p r o b y b y y k r t k i e , w a r t o w i c p r z y t o c z y j e w c a o c i . Z i n o w i e w pisa: W y z n a e m przed proletariackim sdem wszystkie swoje zbrodnie p r z e c i w k o partii i p a s t w u radzieckiemu. S one doskonale znane p r e z y d i u m Centralnego K o m i t e t u W y k o n a w c z e g o . D l a t e g o z w r a c a m si d o p r e z y d i u m C e n t r a l n e g o K o m i t e tu W y k o n a w c z e g o z prob o ask"
1 3 8

. Kamieniew by rwnie lakoniczny:

G b o k o aujc c i k i c h z b r o d n i , j a k i c h si d o p u c i e m p r z e c i w k o p r o l e t a r i a c kiej r e w o l u c j i , prosz p r e z y d i u m o d a r o w a n i e mi ycia, j e l i nie stoi to w sprzecznoci z przyszoci sprawy socjalizmu, sprawy L e n i n a i Stalina"
139

. T e g o samego

d n i a p r o b y zostay o d r z u c o n e p r z e z K a l i n i n a i U n s z l i c h t a , p o n i e w a S t a l i n j u d a w n o p o d j d e c y z j . Zasada s a n k c j o n u j c a u y c i e n i e o g r a n i c z o n e j p r z e m o c y u d e r z y a w s a m y c h a r c h i t e k t w r e w o l u c j i . P o t r i e s o w w s w o i c h Zapiskach publicysty

s t w i e r d z i p n i e j : L e n i n zawsze w i e r z y , e c e l u w i c a r o d k i (...). J e d n a k w t y m p r z y p a d k u t o n i e c e l u w i c i r o d k i , lecz r o d k i bez r e s z t y z n i s z c z y y cel N a p o s i e d z e n i u w d n i u 1 0 p a d z i e r n i k a 1917 r o k u u t w o r z o n o r w n i e B i u r o P o l i t y c z n e K C , w s k a d k t r e g o w e s z l i L e n i n , Z i n o w i e w , K a m i e n i e w , T r o c k i , Stalin, Sokolnikow i B u b n o w . Poniewa jednak kierownictwo planowanego powstania obj K o m i t e t W o j s k o w o - R e w o l u c y j n y Rady Piotrogrodzkiej, k t r e m u przew o d n i c z y T r o c k i , p o l i t b i u r o stao si n a j w y s z y m o r g a n e m w a d z y d o p i e r o p o V I I I Z j e d z i e p a r t i i w m a r c u 1919 r o k u . W p a d z i e r n i k u 1917 r o k u b y a t o p o p r o s t u grupa l u d z i b l i s k i c h L e n i n o w i , posiadajcych najwikszy autorytet w r d elity partyjnej. N i e b a w e m j e d n a k L e n i n z d a sobie s p r a w , e m i m o p o d j t e j d e c y z j i p a r t y j n e k o m i t e t y n a d a l si w a h a j . J e d n i p o w i a d a l i , e s p r a w " n a l e y o d o y d o Z j a z d u R a d , podczas g d y i n n i c h c i e l i czeka n a w e t n a Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e . L e n i n , z i r y t o w a n y d o o s t a t e c z n o c i , zada n a s t p n e g o p o s i e d z e n i a K o m i t e t u C e n t r a l n e g o . K o m i t e t w r o z s z e r z o n y m s k a d z i e z e b r a si 1 6 p a d z i e r n i k a w d o m u p r z y u l i c y B o o t n e j p o w y b o r s k i e j s t r o n i e m i a s t a . O b r a d y t r w a y a d o rana, lecz, j a k w y n i k a z p r o t o k o u , n i e p o w i e d z i a n o n i c n o w e g o . T r o c k i napisa p n i e j w p a m i t n i k a c h , e w ciele K o m i t e t u w y k r y s t a l i z o w a y si t r z y f r a k c j e : p r z e c i w n i c y z b r o j n e g o w y s t p i e n i a ( Z i n o w i e w i K a m i e n i e w ) ; L e n i n , k t r y z pasj d o m a g a si podjcia dziaa przed Z j a z d e m ; oraz grupa z w o l e n n i k w T r o c k i e g o , zdecydowan y c h czeka, a Z j a z d w y r a z i z g o d n a p o w s t a n i e
141

. L e n i n o w i raz j e s z c z e u d a o si

postawi na s w o i m , a rezolucja k o c o w a stwierdzaa, e o d p o w i e d n i m o m e n t " na rozpoczcie powstania wskae K o m i t e t C e n t r a l n y . L e n i n p r z e m a w i a t r z y razy. N a j w i d o c z n i e j n i e b y o m u a t w o n a r z u c i z e b r a n y m s w o j e s t a n o w i s k o , o c z y m zreszt w i a d c z w y r a n i e j e g o r o b o c z e z a p i s k i : N i e o m i e l i m y si z w y c i y - o t o g w n y w n i o s e k w s z y s t k i c h w y p o w i e d z i " . Z i n o w i e w : zmczenie mas nie ulega w t p l i w o c i " . W a d z R a d przej K C S D P R R " . N o g i n : n a l e y szuka r o z w i z a n i a r o d k a m i p o l i t y c z n y m i , n i e w o j s k o w y m i (...)"
142

Jeszcze p r z e d p o s i e d z e n i e m K C z i n i c j a t y w y R a d y P i o t r o g r o d z k i e j u t w o r z o n y zosta K o m i t e t W o j s k o w o - R e w o l u c y j n y , k t r e m u p r z e w o d n i c z y l e w i c o w y eser o w i e c P a w e a z i m i r , a w k t r e g o skad w e s z o n i e b a w e m b o l s z e w i c k i e C e n t r u m Wojskowo-Rewolucyjne

1 4 3

. K o m i t e t o w i p o d l e g a s t o e c z n y g a r n i z o n w sile 150 0 0 0

ludzi. Komitet, powoany pierwotnie w celu mobilizacji mieszkacw Piotrogrod u d o o b r o n y miasta przed s p o d z i e w a n y m natarciem n i e m i e c k i m * , posuy ostat e c z n i e b o l s z e w i k o m j a k o sztab p o w s t a n i a . C o p r a w d a o n i te, p r z y g o t o w u j c s w j z a m a c h , b r o n i l i si p r z e d k o n t r r e w o l u c j " . W t e n sposb k w a t e r a g w n a p o wstania, u t w o r z o n a 12 padziernika, bya organem cakowicie legalnym, kierowali

* We wrzeniu 1917 roku niemiecka marynarka wojenna prowadzia operacje w Zatoce Ryskiej, co uznano za wstp do ataku na Piotrogrd (przyp. tum.).

n i m j e d n a k nielegalnie czonkowie bolszewickiego K o m i t e t u Centralnego, a z w a s z c z a T r o c k i , k t r y w d n i u p r z e w r o t u odegra m i a r o l d e c y d u j c . W cigu ostatnich 10 d n i przed w y b u c h e m powstania L e n i n pozostawa w b l i s k i m kontakcie z W a d i m i r e m A n t o n o w e m - O w s i e j e n k , W a d i m i r e m N e w s k i m i N i k o a j e m P o d w o j s k i m , s t o j c y m i n a czele O r g a n i z a c j i W o j s k o w e j , starajc si w y m c n a n i c h z w i k s z e n i e t e m p a p r z y g o t o w a . N i e u s t a n n i e te z a s y p y w a K o m i t e t C e n t r a l n y listami i instrukcjami. Po posiedzeniu w d n i u 16 padziernika napisa 2 0 - s t r o n i c o w y List do towarzyszy, g d z i e z u p o r e m p o w t a r z a w c i te same a r g u m e n t y o k o n i e c z n o c i n a t y c h m i a s t o w e g o w y s t p i e n i a . S t a o si t o , j a k s t w i e r d z i M i e l g u n o w , j e g o obsesj, n i e n a l e y si z a t e m d z i w i , i n i e k t r e z o w y c h l i s t w , pisane w p a r o k s y z m i e n i e p o c z y t a l n o c i " , z o s t a y n a p o l e c e n i e K o m i t e t u C e n t r a l n e g o spalone. P r z y w d c y r u c h w m a s o w y c h w r o d z a j u L e n i n a - d o w o d z i M i e l g u n o w - b d c y raczej f a n a t y k a m i n i g e n i a l n y m i w i z j o n e r a m i , p o z b a w i e n i s zupenie poczucia historycznej perspektywy i moralnej o d p o w i e d z i a l n o ci z a s w o j e c z y n y " . W d o d a t k u n a s t r o j e L e n i n a u d z i e l i y si ostatecznie c a e m u kierownictwu partii
1 4 4

. Centralnego SDPRR (b),w k t -

L e n i n , u k r y w a j c y si n a d a l w k o n s p i r a c y j n y m m i e s z k a n i u , napisa j e s z c z e List do czonkw partii bolszewikw o r a z List do Komitetu r y c h w y s t p i z m i a d c k r y t y k Z i n o w i e w a i K a m i e n i e w a , zarzucajc i m s z a chrajstwo", bezczelne garstwa", nieskoczon podo" i bezwstyd". D o m a g a si w r c z w y k l u c z e n i a i c h z p a r t i i i o z n a j m i , e n i e u w a a i c h j u z a t o w a r z y szy"
1 4 5

. P o w o d e m j e g o w y b u c h u b y o owiadczenie Kamieniewa, o p u b l i k o w a n e

w gazecie N o w a j a y z " , g d z i e a u t o r z a k w e s t i o n o w a b o l s z e w i c k t a k t y k z d o b y c i a w a d z y . L e n i n u z n a t o z a z d r a d , g d y j e d n z p o d s t a w o w y c h zasad s p i s k u rewolucyjnego p o w i n n a by cakowita tajemnica. Sam L e n i n przyzna j e d n a k 16 padziernika, e skoro powstanie jest przygotowane, to nie ma potrzeby m wi o spiskach"
146

. T r o c k i za, w y p o w i a d a j c si n a p o s i e d z e n i u R a d y P i o t r o g r o d z 1 4 7

kiej w kwestii K o m i t e t u W o j s k o w o - R e w o l u c y j n e g o , owiadczy w p r o s t : M w i n a m , e o r g a n i z u j e m y sztab d l a z d o b y c i a w a d z y . N i e r o b i m y z tego t a j e m n i c y " . C o p r a w d a wystpienia n a u y t e k mas u t r z y m a n e b y y w i n n y m t o n i e . T e n sam T r o c k i , zwracajc si 2 1 p a d z i e r n i k a d o s t a c j o n u j c y c h w s t o l i c y K o z a k w , p o wiedzia: M w i w a m , e Rada planuje na 22 padziernika jakie t a m powstanie, starcie z w a m i , s t r z e l a n i n n a u l i c a c h ; k r w a w a n i . C i , k t r z y t a k t w i e r d z , t o niegodziwcy i prowokatorzy"
1 4 8

W p r z e d d z i e z a m a c h u p o s i e d z e n i e R z d u T y m c z a s o w e g o p r z e c i g n o si d o p n e j n o c y . K i e r e s k i m i o t a si p o m i d z y R a d R e p u b l i k i , k w a t e r g w n stoecznego o k r g u w o j s k o w e g o a wasn rezydencj w Paacu Z i m o w y m , p r b u j c z a p e w n i sobie j a k k o l w i e k p o m o c i z m o b i l i z o w a s i y d o s t u m i e n i a p o w s t a n i a b o l s z e w i c k i e g o , k t r e g o w y b u c h u s p o d z i e w a n o si w k a d e j c h w i l i . J e d n a k e j e g o w a d z a bya j u czysto iluzoryczna. G d y b y k i l k a miesicy wczeniej, a c h o b y n a w e t w p a d z i e r n i k u , r z d z d o a p o o y kres w o j n i e i z a w r z e separatystyczny p o k j z N i e m c a m i , sytuacja p r z e d s t a w i a a b y si z u p e n i e i n a c z e j . P o d e j m o w a n o

w p r a w d z i e niemiae p r b y w t y m k i e r u n k u , Kiereski nie chcia j e d n a k ama z o b o w i z a w o b e c S p r z y m i e r z o n y c h . G d y b y z d e c y d o w a si t o u c z y n i , m g b y n i e t y l k o u t r z y m a si p r z y w a d z y i ocali d e m o k r a t y c z n e z d o b y c z e r e w o l u c j i , lecz take p o z b a w i b o l s z e w i k w i c h g w n e g o a t u t u i oszczdzi R o s j i w i e l u d z i e s i t k w lat c i e r p i e . P r z y w d c y p o l i t y c z n i w o k r e s a c h p r z e j c i o w y c h , tacy j a k K i e r e s k i i G o r b a c z o w , p o t r a f i z w y k l e z a p o c z t k o w a n o w e r , r z a d k o n a t o m i a s t u d a j e i m si d o p r o w a d z i d z i e o do koca i u n i k n katastrofy. S b o h a t e r a m i c h w i l i , nie naley j e d n a k p o m n i e j s z a i c h osigni. K i e r e s k i p o t k n si n a n i e r o z w i z a n y m p r o b l e m i e p o k o j u , podczas g d y G o r b a c z o w n i e p o t r a f i u w o l n i si o d w y i d e a l i z o w a nej w i z j i p r z e w r o t u padziernikowego. Jego przekonanie, e w y b r p o m i d z y socjalizmem a k a p i t a l i z m e m j e s t p o d s t a w o w alternatyw spoeczn naszych czas w , e w X X w i e k u n i e m o n a i n a p r z d , n i e dc p r z y t y m d o w y s z e j f o r m y organizacji spoecznej, do s o c j a l i z m u "
1 4 9

, o k a z a o si f a s z y w e . P o d z i a s p o e -

c z e s t w n a k a p i t a l i s t y c z n e i socjalistyczne j e s t j u dzisiaj a n a c h r o n i z m e m , ale G o r b a c z o w n i e b y w stanie t e g o z r o z u m i e . P r z e o b r a e n i a , k t r e p o w o d u j odejcie o d b i u r o k r a c j i i t o t a l i t a r y z m u n a rzecz d e m o k r a c j i i w a r t o c i o g l n o l u d z k i c h , z a c h o d z n a d a l e k o szerszych paszczyznach. A n i K i e r e s k i , a n i G o r b a c z o w n i e m o g l i w y p r z e d z i s w o i c h c z a s w , obaj j e d n a k w n i e l i i s t o t n y w k a d w p r o c e s r o z w o j u historycznego. Kiereski nie zniszczy caratu, a G o r b a c z o w nie zniszczy staliniz m u , ale a d e n z n i c h n i e p r b o w a te ocali t y c h s y s t e m w p r z e d s a m o z n i s z c z e niem. P r z y c h o d z w h i s t o r i i t a k i e m o m e n t y , k i e d y w y d a j e si, i p r z y s z h / j e j b i e g zalee m o e o d j e d n e g o c z o w i e k a . W y p a d a c h y b a z g o d z i si z T r o c k i m , k t r y p r z e b y w a j c j u n a w y g n a n i u , t w i e r d z i , e g d y b y w p a d z i e r n i k u 1917 r o k u n i e b y o w Piotrogrodzie Lenina, przewrt bolszewicki w ogle nie doszedby do skutku
1 5 0

. W a r t o w t y m m i e j s c u w s p o m n i e o jeszcze j e d n y m uczestniku zdarze, k t -

r e g o u d z i a w o p i s y w a n y c h w y p a d k a c h n i e zosta d o t d naleycie d o c e n i o n y , a k t r e g o w p y w m g okaza si r w n i e d e c y d u j c y . B y n i m P a w e N i k o j e w i c z M a l a n t o w i c z , o d 2 5 w r z e n i a d o 2 5 p a d z i e r n i k a 1917 r o k u s p r a w u j c y f u n k c j e prokuratora generalnego i m i n i s t r a sprawiedliwoci w Rzdzie T y m c z a s o w y m . Jak w i e m y , po nieudanej p r b i e przejcia w a d z y przez b o l s z e w i k w w l i p c u 1917 r o k u r z d w s z c z w tej s p r a w i e d o c h o d z e n i e . P. A l e k s a n d r w , sdzia ledczy p r o w a d z c y s p r a w y s z c z e g l n e g o z n a c z e n i a " , p o d p i s a w w c z a s nakaz a r e s z t o w a n i a L e n i n a , podejrzanego o k o n t a k t y z N i e m c a m i , z k t r y m i Rosja znajdowaa si w stanie w o j n y . L e n i n z d o a si w p r a w d z i e u k r y , lecz m i m o t o l e d z t w o p o s u w a o si n a p r z d . J a k zezna p r z e s u c h i w a n y p r z e z f u n k c j o n a r i u s z a N K W D w 1939 r o k u A l e k s a n d r o w , k o n t r w y w i a d przekaza d o naszej d y s p o z y c j i k i l k a szaf dokumentw i korespondencji"
1 5 1

. W l i s t o p a d z i e 1917 r o k u , n a s k u t e k d o k o n a n e j

przez b o l s z e w i k w c z y s t k i " w archiwach, pozostao z tego zaledwie 21 t o m w m a t e r i a w , a dalsze i n s p e k c j e , p r o w a d z o n e a d o r o k u 1 9 4 0 , z r e d u k o w a y j e s z c z e ich zawarto

152

. D l a t e g o w a n i e o przestpczych p o w i z a n i a c h L e n i n a z N i e m c a m i

w n i o s k o w a m o n a dzisiaj j e d y n i e n a p o d s t a w i e d o w o d w p o r e d n i c h , k t r y c h w s z a k e z a c h o w a o si c a k i e m s p o r o . M a l a n t o w i c z , o b j w s z y w e w r z e n i u 1917 r o k u u r z d m i n i s t r a s p r a w i e d l i w o ci, p o i n f o r m o w a t e l e g r a f i c z n i e w s z y s t k i c h p r o k u r a t o r w , e nakaz a r e s z t o w a n i a L e n i n a pozostaje w m o c y i p o w i n i e n zosta w y k o n a n y

1 5 3

. N i e doceni j e d n a k zrcz-

noci i przebiegoci Lenina, poza t y m ledztwo tracio j u p o w o l i swj rozpd. J a k zezna w 1939 r o k u A l e k s a n d r w , o c z e k i w a n o , e L e n i n o s o b i c i e s t a w i si n a p r z e s u c h a n i e , a b y o d e p r z e o s z c z e r c z e " z a r z u t y , c o zreszt s a m z a p o w i e d z i a . Prokurator Kadinski - wyjani Aleksandrw - poleci m i , b y m wyznaczy dzie i g o d z i n ( w i e c z o r n ) n a p r z e s u c h a n i e L e n i n a , m w i c , e L e n i n s t a w i si s a m , w t a j e m n i c y , b y u n i k n d o d a t k o w y c h k o m p l i k a c j i . L e n i n n i e z j a w i si, t a k w i c n i e t y l k o n i e zosta a r e s z t o w a n y , ale n a w e t g o n i e p r z e s u c h a n o " czasie z a j m o w a si p r z y g o t o w a n i a m i d o p o w s t a n i a . W a d z e radzieckie aresztoway oczywicie M a l a n t o w i c z a , i to kilkakrotnie. D z i e s i t e g o m a j a 1931 r o k u w y r o k i e m k o l e g i u m O G P U skazany zosta n a 1 0 lat w i z i e n i a , z a m i e n i o n e n a t r z y lata z s y k i d z i k i i n t e r w e n c j i M a k s y m a G o r k i e g o i k i l k u w y s z y c h d y g n i t a r z y p a r t y j n y c h . P o raz o s t a t n i a r e s z t o w a n o g o w 1937 r o k u , w r a z z s y n a m i G i e o r g i j e m i W a d i m i r e m . W czasach t e r r o r u s t a l i n o w s k i e g o m i e l i o n i n i e w i e l k i e szanse p r z e y c i a , a w d o d a t k u W a d i m i r s a m p r z y s p i e s z y b i e g w y darze, lekkomylnie oznajmiajc grupie przyjaci: M i n i s t r o w i e Rzdu T y m c z a s o w e g o p o p e n i l i w i e l k i b d . Z n a l a z si w r d n i c h t y l k o j e d e n o d w a n y c z o w i e k , dziaajcy z d e c y d o w a n i e , c h o c i a p o w o l i . T o b y m j ojciec (...), k t r y c h c i a aresztowa L e n i n a . G d y b y m u si t o u d a o , n i e b y o b y t y c h w s z y s t k i c h o k r o p n o ci"
1 5 5 1 5 4

. Lenin w tym

. Te nieostrone sowa zostay oczywicie p o w t r z o n e o r g a n o m " i w k r t c e

M a l a n t o w i c z o w i e z n a l e l i si w w i z i e n i u . N a l e y odda sprawiedliwo P a w o w i N i k o a j e w i c z o w i M a l a n t o w i c z o w i , k t r y w y t r z y m a d u g i e p r z e s u c h a n i a i t o r t u r y f i z y c z n e , dajc d o w o d y n i e p o s p o l i t e j o d w a g i , c h o c i a l i c z y sobie w w c z a s 7 0 lat. K i e d y 1 0 l i s t o p a d a 1937 r o k u zapytano go o walk, jak p r o w a d z i p r z e c i w k o proletariatowi, partii bolszewickiej i j e j p r z y w d c o m " , odpar: Tak, j a k o mienszewik wszedem do Rzdu Tymczasowego, objem funkcj m i n i stra sprawiedliwoci i prokuratora generalnego, b y e m nieprzejednanym w r o g i e m partii bolszewickiej i rewolucji proletariackiej. Ja, Malantowicz, w y d a e m zarzdzenie, poczyniem przygotowania, podpisaem telegram do wszystkich prokuratorw, polecajc im wykona wydany wczeniej nakaz aresztowania Lenina. W ten sposb chciaem pozbawi przywdcy powstanie r o b o t n i k w i onierzy, ktrego celem m i a o by przejcie wadzy przez proletariat (...) .
156

J a k m o n a sdzi, l e d c z y z a p r o t o k o o w a w s z y s t k o b a r d z o d o k a d n i e , z w a s z cza passus o p o z b a w i e n i u p r z y w d c y " , a M a l a n t o w i c z p o d p i s a z e z n a n i e . D w a lata p n i e j , podczas p r o c e s u , t r w a j c e g o n i e c a g o d z i n , o s k a r o n y p r z y z n a w o s t a t n i m s o w i e , e r o z k a z a aresztowa L e n i n a n a p o l e c e n i e R z d u T y m c z a s o w e g o , aby t y m s a m y m u d a r e m n i z b r o j n e powstanie, k t r e , j e g o z d a n i e m , b y o

zupenie niepotrzebne, poniewa zwoano j u Zgromadzenie Konstytucyjne. M a l a n t o w i c z r o z u m i a sytuacj i n i e m i a z a m i a r u przeczy o c z y w i s t y m f a k t o m : areszt o w a n i e L e n i n a l a t e m l u b j e s i e n i 1917 r o k u z m i e n i o b y scenariusz r o s y j s k i e g o d r a m a t u , p o n i e w a b o l s z e w i c y n i e m o g l i si obej bez L e n i n a . B y i c h m z g i e m i g w n spryn spisku. D w u d z i e s t e g o p i e r w s z e g o s t y c z n i a 1940 r o k u - t r a f c h c i a , e b y a t o r o c z n i c a m i e r c i L e n i n a - sd w o j s k o w y w s k a d z i e : O r o w , R o m a n y s z e w , D i e t i s o w i sek r e t a r z M a z u r , p o k r t k i m p o s i e d z e n i u , z g o d n i e z p o w s z e c h n w o w y m czasie p r a k t y k , skaza M a l a n t o w i c z a n a r o z s t r z e l a n i e . N a s t p n e g o d n i a w y r o k zosta w y konany. Na w y n i k rozprawy nie w p y n fakt, e przed rewolucj M a l a n t o w i c z w i e l o k r o t n i e b r o n i w sdzie r o s y j s k i c h s o c j a l d e m o k r a t w , a w 1906 r o k u w y g r a n a k o r z y b o l s z e w i k w w i e l k i p r o c e s , w w y n i k u czego p r z y z n a n o i m 100 0 0 0 r u b l i w zocie ze spadku po S. M o r o z o w i e . N i e uratowaa go r w n i e przyja z G o r k i m , unaczarskim i K r a s i n e m , gdy wszyscy o n i j u od dawna nie yli. B o l szewicy nie m o g l i wybaczy c z o w i e k o w i , k t r y p r b o w a powstrzyma bieg w y p a d k w j e s i e n i 1917 r o k u . D l a c z e g o j e d n a k d o c h o d z e n i e w j e g o s p r a w i e c i g n o si a d w a lata z o k a d e m ? J a k m o n a sdzi na p o d s t a w i e p o r e d n i c h w i a d e c t w , S t a l i n m i a n a d z i e j , i l e d z t w o d o s t a r c z y d o w o d w " , e w 1917 r o k u o n te m i a zosta a r e s z t o w a n y , c o u m o c n i o b y z n a c z n i e j e g o r e w o l u c y j n l e g e n d . N i e m n i e j t r a g i c z n y los sta si u d z i a e m r o d z i n y M a l a n t o w i c z a . J e g o s y n , W a d i m i r , n i e w y t r z y m a w y w i e r a n e j n a n i e g o p r e s j i i z g o d z i si z a d e n u n c j o w a ojca. K i e d y M a l a n t o w i c z p r z e b y w a w w i z i e n i u , j e g o o n a , A n g e l i k a P a w o w n a , r o b i a w s z y s t k o , c o w j e j m o c y , aby p o p r a w i sytuacj m a . W r e s z c i e , p o n i e z l i c z o n y c h petycjach, dotara d o sekretariatu K o l e g i u m W o j s k o w e g o Sdu N a j w y szego, g d z i e p o i n f o r m o w a n o j , e P . N . M a l a n t o w i c z skazany zosta 2 1 s t y c z n i a b r . n a p o d s t a w i e a r t y k u u 5 8 n a 1 0 lat zesania d o o b o z w n a D a l e k i m W s c h o d z i e bez p r a w a k o r e s p o n d e n c j i "
1 5 7

. A n g e l i k a P a w o w n a z m a r a w g r u d n i u 1953 r o k u .

P r z e z 1 3 lat d a r e m n i e czekaa n a w i e c i o m u , d o k o c a n i e zdajc sobie s p r a w y z j e g o l o s u . D o p i e r o w s i e r p n i u 1991 r o k u , k i e d y M a l a n t o w i c z zosta z r e h a b i l i t o w a n y , j e g o w n u k , K M a l a n t o w i c z , d o w i e d z i a si p r a w d y . Jeli racj m i a T r o c k i , t w i e r d z c , e bez L e n i n a p r z e w r t p a d z i e r n i k o w y n i e d o s z e d b y d o s k u t k u , t o m o n a r w n i e zada sobie p y t a n i e , n a ile b y m u w stanie zapobiec P a w e N i k o ajewicz M a l a n t o w i c z , minister sprawiedliwoci w Rzdzie T y m c z a s o w y m . T a k c z y i n a c z e j , L e n i n u p i e r a si n i e t y l k o p r z y z b r o j n y m p o w s t a n i u , ale take p r z y t y m , a b y n i e w i z a tej a k c j i z o t w a r c i e m I I Z j a z d u R a d . J a k s u s z n i e c h y b a z a u w a y T r o c k i , sytuacja p r z y p o m i n a a n i e c o d n i l i p c o w e , k i e d y L e n i n g b o k o w i e r z y , e zaraz nas w y s t r z e l a j , teraz za r w n i e stara si m y l e za w r o g a i d o c h o d z i d o w n i o s k u , e najlepsz rzecz z p u n k t u w i d z e n i a b u r u a z j i b y o b y u d e r z y n a nas p r z e z z a s k o c z e n i e , r o z p r o s z y s i y r e w o l u c j i i r o z b i j e k a w a e k p o k a w a k u . Jak w l i p c u , L e n i n przecenia przenikliwo i zdecydowanie w r o g a , a by moe r w n i e j e g o materialne m o l i w o c i "
1 5 8

. Na dzie przed przewrotem, d o w i e -

d z i a w s z y si o d T r o c k i e g o , e g a r n i z o n s t o e c z n y p o d p o r z d k o w a si K o m i t e t o w i

W o j s k o w o - R e w o l u c y j n e m u , L e n i n w p a d w e u f o r i , m i a si i zaciera rce z r a d o c i . P o t e m u s p o k o i si, p o m i l c z a c h w i l i p o w i e d z i a : T o d o b r z e , d o p k i m y w y d a j e m y r o z k a z y " . Z d a n i e m T r o c k i e g o , w t y m m o m e n c i e L e n i n z g o d z i si w r e s z c i e , e n a l e y sign p o w a d z n i e d r o g s p i s k u , lecz p r z y u y c i u r o d k w z p o z o r u demokratycznych, za porednictwem Zjazdu R a d

1 5 9

. O s t a t n i list L e n i n a

d o K o m i t e t u C e n t r a l n e g o u t r z y m a n y b y j e d n a k w d e s p e r a c k i m t o n i e : R z d si c h w i e j e . M u s i m y g o d o b i bez w z g l d u n a cen. O d w l e k a n i e w y s t p i e n i a oznacza mier"

1 6 0

R a n k i e m 2 5 p a d z i e r n i k a ( 7 listopada) K i e r e s k i o p u c i stolic i u d a si d o kwatery g w n e j , by zorganizowa z b r o j n y opr. N i e w i e l k i e siy K o z a k w , j a k i e u d a o m u si przecign n a s w o j s t r o n , zostay n i e b a w e m r o z b r o j o n e p r z e z b o l s z e w i k w , a sam K i e r e s k i l e d w i e zdoa uciec. D w u d z i e s t e g o p i t e g o p a d z i e r n i k a ( 7 l i s t o p a d a ) , w p o u d n i e , o d b y o si n a d zwyczajne posiedzenie Rady Piotrogrodzkiej, ktre o t w o r z y T r o c k i : W i m i e n i u K o m i t e t u W o j s k o w o - R e w o l u c y j n e g o o g a s z a m , e R z d T y m c z a s o w y przesta i s t n i e . N i e k t r z y m i n i s t r o w i e j u z n a l e l i si w areszcie, i n n i zostan a r e s z t o w a n i w najbliszych dniach l u b godzinach". Odczekawszy, a ucichn g r o m k i e oklaski i o k r z y k i r a d o c i , T r o c k i o z n a j m i , e j e s t w r d nas W a d i m i r I l j i c z L e n i n , k t r e m u o k o l i c z n o c i n i e p o z w o l i y p r z y b y w c z e n i e j . N i e c h yje p o w r a c a j c y d o nas t o w a r z y s z L e n i n ! " S u c h a n o w t a k opisa t c h w i l : K i e d y w s z e d e m d o sali, n a t r y b u n i e sta j a k i n i e z n a n y m i ysy, g a d k o o g o l o n y m c z y z n a . P r z e m a w i a o c h r y p y m , lecz d w i c z n y m g o s e m o g a r d o w y m b r z m i e n i u , w c h a r a k t e r y s t y c z n y s p o sb a k c e n t u j c k o c w k i z d a (...). B y t o L e n i n "
1 6 1

O g o d z i n i e 9.00 w i e c z o r e m r o z p o c z si o s t r z a P a a c u Z i m o w e g o , g d z i e m i n i s t r o w i e K i e r e s k i e g o c z e k a l i n a j e g o p o w r t . J e d n a salwa z e lepej a m u n i c j i p a da z krownika Aurora". Z twierdzy Pietropawowskiej wystrzelono o k o o 3 0 p o c i s k w , lecz w c e l t r a f i y t y l k o d w a , z czego j e d e n w g z y m s fasady. R a n n y c h nie b y o
1 6 2

. J u n k r z y z o s t a l i r o z b r o j e n i , a r z d o k a z a si n i e z d o l n y d o j a k i e g o k o l -

w i e k przeciwdziaania. W y s t a r c z y y nieskuteczna kanonada i czysto s y m b o l i c z n e o b l e n i e , b y sparaliowa w o l o p o r u o b r o c w . D o r o d k a w d a r a si j e d n a k n i e r e w o l u c y j n a k o h o r t a a r m i i b o l s z e w i c k i e j , lecz b e z a d n y t u m , t o t e j a k z w y k l e w t a k i c h w y p a d k a c h d o s z o do e k s c e s w i g r a b i e y

163

. O g o d z i n i e 2.00 w n o c y

Paac Z i m o w y b y j u w r k a c h p o w s t a c w , a p r z e b y w a j c y t u m i n i s t r o w i e z o stali a r e s z t o w a n i p r z e z sekretarza K o m i t e t u W o j s k o w o - R e w o l u c y j n e g o W a d i m i ra A n t o n o w a - O w s i e j e n k . Jak w s p o m i n a pniej naoczny wiadek wydarze N i k o a j Suchanow: Poczynajc od 2.00 w nocy, niewielkie oddziay onierzy zajy kolejno dworce, mosty, elektrownie, urzdy pocztowe i agencj telegraficzn. G r u p k i j u n k r w naw e t nie mylay o oporze. Caa operacja przypominaa raczej zmian w a r t y (...). W miecie panowa cakowity spokj. Z a r w n o c e n t r u m , j a k i przedmiecia spay gbokim snem, nie podejrzewajc nawet, co dzieje si w ciszy tej chodnej j e s i e n nej n o c y .
164

K i e r e s k i n i e uzyska adnej p o m o c y ze s t r o n y l o j a l n y c h o d d z i a w na f r o n c i e " , a R z d T y m c z a s o w y n i e b y w stanie p o d j j a k i c h k o l w i e k p o w a n i e j s z y c h d z i a a , b y u d a r e m n i p r z e w r t . W a d z a leaa n a u l i c a c h P i o t r o g r o d u . T e g o samego w i e c z o r u , o 22.40, w S m o l n y m rozpocz obrady II W s z e c h r o syjski Z j a z d R a d . W r e z u l t a c i e p r z e m i a n , j a k i e d o k o n a y si w k r a j u w c i g u o s t a t n i c h miesicy, ponad 6 0 % delegatw stanowili bolszewicy. Miejsca w p r e z y d i u m zajli w z w i z k u z t y m n o w i l u d z i e : b o l s z e w i c y i l e w i c o w i e s e r o w c y . M a r t o w , k t r e g o p o p a r l i e s e r o w i e c M c i s a w s k i i b o l s z e w i k u n a c z a r s k i , d o m a g a si, b y n o w y r z d w y o n i o n o b e z u c i e k a n i a si d o p r z e m o c y i a k c j i z b r o j n e j . W y d a w a o si p r z e z c h w i l , e w d e c y d u j c y m m o m e n c i e r o s y j s k i e j h i s t o r i i d o j m o e d o niezwykej j e d n o m y l n o c i i k o m p r o m i s u . Jednake chwila ta szybko mina. M i e n s z e w i c y i p r a w i c o w i eserowcy odczytali w s p l n deklaracj, domagajc si p o t p i e n i a p r z e w r o t u b o l s z e w i c k i e g o i n a w i z a n i a n a t y c h m i a s t o w y c h r o z m w z R z d e m T y m c z a s o w y m , w w y n i k u k t r y c h p o w o a n e zostan n o w e d e m o k r a t y c z n e w a d z e . W sali p o d n i o s a si s t r a s z l i w a w r z a w a . D e m o k r a t y c z n y o d a m r o syjskiej s o c j a l d e m o k r a c j i p o p e n i w w c z a s p o w a n y b d : m i e n s z e w i c y o p u c i l i Z j a z d , a cilej m w i c , p o z o s t a w i l i scen p o l i t y c z n b o l s z e w i k o m i i c h s o j u s z n i k o m s p o r d S o c j a l i s t w R e w o l u c j o n i s t w . S u c h a n o w napisa p n i e j z g o r y c z : Wyszlimy, nie bardzo wiedzc, dokd i po co, zerwalimy z Rad, by zmiesza si z siami k o n t r r e w o l u c j i , skompromitowa si i pogry w oczach mas, zaprzepaci przyszo naszej partii i naszych zasad. Co wicej, wychodzc, cakowicie r o z wizalimy rce bolszewikom, uczynilimy ich panami sytuacji .
165

K i e d y Z j a z d odbywa swoje pierwsze posiedzenie, L e n i n , wyczerpany n a d m i a r e m w r a e i p r z e y , n i e w s z e d d o sali. W r a z z T r o c k i m p o o y l i si w j e d n y m z pustych p o k o j w Smolnego na rozpostartych na pododze kocach i cicho r o z m a w i a l i . W e d l e r e l a c j i T r o c k i e g o , L e n i n u m i e c h n si sabo i p o w i e d z i a : T r o c h z b y t s z y b k i e przejcie o d k o n s p i r a c j i d o w a d z y . Eschwindelt [ w g o w i e si krci]"
1 6 6

L e n i n p o j a w i si n a d r u g i m n o c n y m p o s i e d z e n i u Z j a z d u , p r z y w i t a n y p r z e z d e l e g a t w b u r z l i w o w a c j . U o s a b i a teraz n o w w a d z . P o L u t y m , w chaosie okresu przejciowego, wobec braku f o r m a l n y c h instytucji demokratycznych, to R a d y r e p r e z e n t o w a y r o b o t n i k w , o n i e r z y i c h o p w n a t e r e n i e caego k r a j u . Wyrazicielem i c h w o l i w stolicy by Wszechrosyjski C e n t r a l n y K o m i t e t W y k o nawczy Rad, czyli W C I K Teraz, po przejciu wadzy od Rzdu Tymczasowego w i m i e n i u R a d , L e n i n m u s i a w p i e r w s z y m r z d z i e zastpi W C I K o r g a n e m , k t r y realizowaby polityk b o l s z e w i k w . Z j a z d w y b r a n o w y W C I K gdzie b o l s z e w i c y u z y s k a l i 6 2 m i e j s c a , l e w i c o w i e s e r o w c y 2 9 , m i e n s z e w i c y sze (ale o d m w i l i s w e g o u d z i a u ) i u k r a i s c y socjalici t r z y . W y o n i o n y w t e n sposb K o m i t e t W y k o n a w c z y p o z o s t a n a j w y s z y m o r g a n e m u s t a w o d a w c z y m ( a d o czasu take a d m i nistracyjnym) w Rosji przez cay okres radziecki i f u n k c j o n o w a , cho p o d r n y m i n a z w a m i , a d o r o z p a d u Z S R R w g r u d n i u 1991 r o k u . J e g o zadania s p r o w a d z a y si w p r a k t y c e d o z a t w i e r d z a n i a d e k r e t w w y d a w a n y c h p r z e z l e n i n o w s k R a d

K o m i s a r z y L u d o w y c h , a pniej przez B i u r o Polityczne partii komunistycznej. I n n y m i s o w y , R a d y zostay zawaszczone przez b o l s z e w i k w i przeksztacone w pozornie demokratyczne narzdzie partii. Z j a z d p r z y j znane d e k r e t y L e n i n a o z i e m i i p o k o j u , a take p o w o a n o w y r z d , Rad K o m i s a r z y L u d o w y c h , k t r e j p r z e w o d n i c z y L e n i n . S p e n i o si j e g o n a j g o r t sze p r a g n i e n i e - m i a w a d z . M g teraz przystpi d o u r z e c z y w i s t n i a n i a k s i k o w y c h t e o r i i , o p a r t y c h n a n a u k a c h o j c w m a r k s i z m u " . Rosj czeka m o n s t r u a l n y e k s p e r y m e n t , k t r e g o r o z m i a r w i n a s t p s t w n i k t n i e b y w stanie p r z e w i d z i e . W w y d a r z e n i a c h p a d z i e r n i k a 1917 r o k u t r u d n o d o p a t r z e si c e c h k l a s y c z n e g o s p i s k u . B o l s z e w i c y , dc d o p r z e j c i a w a d z y , g o t o w i b y l i osign s w j cel w s z e l k i m i rodkami: p o k o j o w y m ^ konspiracyjnymi lub poprzez masowe wystp i e n i e . O c e n i w s z y w a c i w i e sytuacj, u z n a l i , e spisek n i e j e s t p o t r z e b n y . L e n i n s n u n i c i s p i s k u n i e j a k o n a w s z e l k i w y p a d e k - w razie k l s k i z b r o j n e g o p o w s t a n i a pozostaoby jeszcze tajne sprzysienie. N i e b y o b y t o j e d n a k sprzysienie r w n y c h " , j a k u B a b e u f a , lecz z w a r t y c h " . N i e w y k l u c z o n e , e w a n i e w y j t k o w o w y soki stopie organizacji i zwarto partii bolszewickiej odegray decydujc rol w czasie p a d z i e r n i k o w e g o p r z e w r o t u . M a a g r u p k a k o n s p i r a t o r w w l u t y m staa si p o t n si w p a d z i e r n i k u . L e n i n n i e w i e d z i a j e s z c z e , e p o k o n a n e k l a s y n i e p o g o d z i y si z p o r a k . W r o g o w i e byli po prostu zdemoralizowani i zdezorientowani. W trzy d n i po przew r o c i e uszczliwiony w d z przeczyta w Raboczej Gazietie" ostatni o d e z w P r z e d p a r l a m e n t u , k t r y z a n i m zosta r o z w i z a n y , z b i e r a si w P a a c u M a r y j n y m : Do obywateli Rosji! Tymczasowa Rada Republiki Rosyjskiej, ustpujc p o d presj bagnetw, zmuszona bya 25 padziernika na jaki czas zawiesi swoj dziaalno. Zwycizcy, ze sowami wolno i socjalizm" na ustach, ustanawiaj rzdy p r z e m o cy i bezprawia. Aresztowali c z o n k w Rzdu Tymczasowego, w r d n i c h rwnie m i n i s t r w socjalistw, i przetrzymuj ich w carskich kazamatach. T e r r o r i anarchia gro zadawieniem r e w o l u c j i , u t o p i e n i e m we k r w i wolnoci i r e p u b l i k i , a w d a l szej perspektywie restauracj starego porzdku (...). Ta wadza p o w i n n a by o g o szona w r o g i e m l u d u i rewolucji (...) .
167

W t y m s a m y m czasie s z e f s z t a b u N a c z e l n e g o D o w d z t w a , g e n e r a D u c h o n i n , wzywa armi do powstrzymania bolszewickich gwatw i dochowania wiernoci R z d o w i T y m c z a s o w e m u , ten b o w i e m j a k o j e d y n y z d o l n y jest d o p r o w a d z i kraj do Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o - gospodarza z i e m i r o s y j s k i e j " cionony powiew.
168

. Lenin, ktry

tak d u g o agitowa za w o j n d o m o w , m g wreszcie poczu j e j pierwszy mier-

KOMISARZE I KONSTYTUANTA
T r o c k i w s p o m i n a , e w k r t c e p o u t w o r z e n i u r z d u w y o n i a si k w e s t i a , j a k n a z w a j e g o c z o n k w . T y l k o n i e m i n i s t r a m i - zastrzeg L e n i n . - T o p o d y ,

w y w i e c h t a n y t y t u " . T r o c k i zasugerowa: M o e k o m i s a r z a m i , chocia k o m i s a r z y m a m y teraz w i e l u " . C h w i l zastanawia si n a d n a j w y s z y m i k o m i s a r z a m i " , a p o t e m z a p r o p o n o w a k o m i s a r z y l u d o w y c h " , c o s p o d o b a o si L e n i n o w i . C o d o s a m e g o r z d u , T r o c k i b y z d a n i a , e p o w i n n o si g o n a z w a R a d K o m i s a r z y L u d o w y c h " . L e n i n w p a d w zachwyt: T o wymienite: pachnie rewolucj". Ostatnie zdanie, zapewnia T r o c k i , p a m i t a m d o s o w n i e "
1 6 9

Do pierwszego kryzysu politycznego doszo w onie rzdu j u po k i l k u dniach, p o d koniec padziernika. Przedstawiciele Wszechrosyjskiego K o m i t e t u W y k o n a w czego Z w i z k u Z a w o d o w e g o P r a c o w n i k w K o l e i e l a z n y c h ( W i k e l " ) , g d z i e p r z e w a a y w p y w y m i e n s z e w i k w i e s e r o w c w , d o m a g a l i si u t w o r z e n i a j e d n o litego rzdu socjalistycznego", czyli takiego, k t r y reprezentowaby wszystkie partie socjalistyczne, i p r o p o n o w a l i nazwa go Rad L u d o w " . danie to p o p a r l i czterej bolszewiccy komisarze l u d o w i : M i l u t i n , N o g i n , R y k o w i T e o d o r o w i c z , a take k i l k u c z o n k w K o m i t e t u C e n t r a l n e g o , w y b r a n y c h n a V I Z j e d z i e p a r t i i w s i e r p n i u 1917 r o k u . J e d n o c z e n i e m i e n s z e w i c y i e s e r o w c y u z a l e n i l i s w j u d z i a w Radzie Komisarzy L u d o w y c h od usunicia z j e j skadu organizatorw spisku w o j s k o w e g o " , Lenina i T r o c k i e g o , proponujc na i c h miejsce eserowcw Czerno wa i A w k s e n t i e w a , k t r z y wczeniej zwizani b y l i z R z d e m T y m c z a s o w y m . L e n i n w p a d we wcieko i 1 (14) listopada z w o a posiedzenie K o m i t e t u C e n t r a l n e g o . K a m i e n i e w , r e p r e z e n t u j c y b o l s z e w i k w w czasie r o z m w z W i k e l e m " , s k o n n y b y pj n a k o m p r o m i s , w c z y m p o p i e r a l i g o m i d z y i n n y m i Z i n o w i e w , R y k o w i M i l u t i n . L e n i n postawi spraw t w a r d o : Z polityk K a m i e n i e w a n a l e y s k o c z y n a t y c h m i a s t . N i e b d z i e m y r o z m a w i a z W i k e l e m (...). Wikel t r z y m a stron K a l e d i n w i K o r n i o w w "
1 7 0

. Na znak protestu przeciwko

n i e d e m o k r a t y c z n y m m e t o d o m swego p r z y w d c y K a m i e n i e w , Z i n o w i e w , R y k o w , M i l u t i n i N o g i n w y s t p i l i z K C , a M i l u t i n , N o g i n i T e o d o r o w i c z z r z e k l i si r w nie f u n k c j i komisarzy l u d o w y c h . L e n i n wraz z pozostaymi c z o n k a m i Sownark o m u p r z e d s t a w i o p o z y c j o n i s t o m u l t i m a t u m , oskarajc i c h o u g o d o w o i d e z o r g a n i z o w a n i e p r a c y r z d u , a take o s t r z e g i c h , e l o s p a r t i i i r e w o l u c j i " zaley o d przyjcia przez n i c h j e g o w a r u n k w
1 7 1

. L e n i n n i e c h c i a d z i e l i si w a d z , z a d o -

wala go t y l k o rzd zoony z samych bolszewikw. Na skutek j e g o osobistych naciskw ugodowcy" skapitulowali. P o c z t k o w o L e n i n z a g b i si w n u r t prac r z d u z w i e l k i m e n t u z j a z m e m . O d c h w i l i s w e g o p o w s t a n i a d o 2 7 l i p c a 1918 r o k u R a d a K o m i s a r z y L u d o w y c h o d b y a 173 p o s i e d z e n i a , s p o r d k t r y c h L e n i n o p u c i t y l k o s i e d e m
1 7 2

. Sownarkom zbie-

r a si n i e m a l c o d z i e n n i e , a L e n i n p r z e w o d n i c z y o b r a d o m , k t r e t r w a y c z a s e m p o p i l u b sze g o d z i n . W y m a g a , aby cile t r z y m a n o si u s t a l o n e g o p o r z d k u , i p r z e r y w a k a d e m u , k t o n i e m i e c i si w p r z e p i s a n y m czasie w y p o w i e d z i . C z a s a m i r o z g l d a si p o sali, osaniajc d o n i o c z y , j a k b y k o g o s z u k a . P r z e s y a u c z e s t n i k o m p o s i e d z e n i a n o t a t k i , da i n f o r m a c j i , b l i s z y c h s z c z e g w , p y t a o rad l u b p r o p o n o w a n e r o z w i z a n i e . C i , k t r z y z n i m p r a c o w a l i , p r z e k o n a l i si w k r t c e , e j e s t s u r o w y , ale a t w o si u m i e c h a . N a j e g o p o l e c e n i e u t r z y m y w a n o

w p o k o j u nisk temperatur, bo jeli b y o za gorco, m i a trudnoci z oddychan i e m . N i e l u b i m i k k i c h k r z e s e i w o l a przesya o d r c z n e n o t a t k i n i k o r z y s t a z t e l e f o n u . Przykada w i e l k wag do politycznej treci d o k u m e n t w , nie bardzo dbajc p r z y t y m o p o p r a w n o s t y l u , w z w i z k u z c z y m pisane p r z e z n i e g o i n s t r u k c j e i zarzdzenia b y y czsto c h r o p o w a t e i n i e z r c z n e , p o d o b n i e j a k w i k szo j e g o l i s t w . P r a c o w a c i k o , ale j e l i p o c z u si z m c z o n y , r z u c a w s z y s t k o i j e c h a n a o d p o c z y n e k . T r u d n o z l i c z y , i l e razy z r o b i sobie w a k a c j e w c i g u t y c h szeciu lat, k i e d y p o z o s t a w a u w a d z y . L e n i n , n i e n a w y k y d o c o d z i e n n e j c i k i e j p r a c y , zacz n i e b a w e m traci s i y . N i g d y j e d n a k nie pozwoli, by obowizki rzdowe przeszkodziy mu w pisaniu a r t y k u w d o p a r t y j n e j prasy. N a s k u t e k p r z e p r a c o w a n i a s z y b k o zapada n a z d r o w i u i starza si w o c z a c h . R o l a p r z y w d c y okazaa si p r o z a i c z n a , s f o r m a l i z o w a n a i niewdziczna. B o l s z e w i c y z a b r a l i si d o t w o r z e n i a socjalistycznego s p o e c z e s t w a , r e g u l u j c , dekretujc, k o n t r o l u j c i reglamentujc wszelkie m o l i w e aspekty dziaalnoci o g r o m n e g o p a s t w a . T y l k o w l i s t o p a d z i e i g r u d n i u 1917 r o k u R a d a K o m i s a r z y L u d o w y c h p o d j a p o n a d 500 d e c y z j i w k w e s t i a c h p o l i t y c z n y c h , s p o e c z n y c h i e k o n o m i c z n y c h . Z a c z a o d k o n f i s k a t , p o d z i a u i p r z y d z i a u r o d k w , p o w o a n i a sd w r e w o l u c y j n y c h i w a l k i z sabotaem. Po z a m a n i u o p o r u e s e r o w c w i z w o l e n n i k w d e m o k r a c j i w szeregach wasnej p a r t i i , 4 (17) listopada b o l s z e w i c y d o p r o w a d z i l i d o uchwalenia przez W C I K specjalnych p e n o m o c n i c t w , przyznajc y c h R a d z i e K o m i s a r z y L u d o w y c h u p r a w n i e n i a n i e t y l k o w y k o n a w c z e , lecz take ustawodawcze
173

. W efekcie KC S D P R R ( b ) s k u p i w s w o i m r k u nieograniczon

w a d z , a w y d a w a n e przez S o w n a r k o m dekrety w c h o d z i y w ycie z niebywa szybkoci, p r z y c z y m j e d y n i c h p o d s t a w b y a r e w o l u c y j n a c e l o w o " . L e n i n nigdy nie pracowa w przemyle ani w administracji pastwowej, a jego dowiadczenia z r o l n i c t w e m nie wykraczay poza nieudolne p r b y gospodarowan i a w r o d z i n n y m m a j t k u . M i m o n i e p o s p o l i t y c h zalet u m y s u i o g r o m n e j w i e d z y t e o r e t y c z n e j n i e m i a w a c i w i e pojcia o f u n k c j o n o w a n i u p a s t w a , pozostajc w tej d z i e d z i n i e d y l e t a n t e m . Std j e g o w y t y c z n e i r a d y b y y czsto m t n e i z a w i k a n e . Z w r a c a j c si d o d e l e g a t w p i o t r o g r o d z k i e g o g a r n i z o n u w s p r a w i e p r z y w r c e n i a porzdku w miecie, powiedzia: Nasze zadanie, ktrego ani na chwil nie p o w i n n i m y traci z oczu, to powszechne uzbrojenie l u d u i rozwizanie regularnej a r m i i . Jeli uda si do tego wcign r o b o t n i k w , wszystko pjdzie atwiej. Propozycja towarzyszy, aby zbiera si codziennie, jest rozsdna (...). Kady oddzia p o w i n i e n zadba razem z organizacjami r o b o t n i c z y m i o to, bycie m i e l i wszystko, czego w a m trzeba do tej waszej w a l k i , nie czekajc na polecenia z gry. Od zaraz, jeszcze dzisiejszej nocy, naley zabra si do tego zadania samodzielnie (...) .
174

T zagadkow p r z e m o w o p u b l i k o w a a nastpnie P r a w d a " . L i s t A d o l f a J o f f e g o d o T r o c k i e g o r w n i e zdaje si p o t w i e r d z a o p i n i , e w i e l e s d w L e n i n a o p i e r a o si n a b r a k u d o w i a d c z e n i a , p o c z o n e g o z p e n y m

zaufaniem do komisarzy, k t r y c h gorliwo daleko wyprzedzaa rzeczywiste u m i e jtnoci: Nazajutrz po mianowaniu Krasina l u d o w y m komisarzem transportu, do czego, p o m i m o w i e l u zalet, zupenie si nie nadaje, musiaem wyjecha z miasta i przed o d j a z d e m zoyem wizyt W a d i m i r o w i I l j i c z o w i . Spyta m n i e , kiedy jad. O d p a r e m , e nie w i e m , o ktrej odchodzi pocig. T o zadzwocie do Krasina", poradzi m i W a d i m i r Iljicz. Jego zdaniem, l u d o w y komisarz transportu p o w i n i e n w i e dzie wszystko i zna cay rozkad jazdy pocigw, nawet jeli sprawuje t funkcj od wczoraj i nigdy przedtem nie mia do czynienia z kolejami. I tak jest ze wszystkim. D a l e j J o f f e pisa: (...) W sprawach finansowych naley zwraca si do Kriestinskiego, a od kiedy to jednak jest on finansist? W sprawach zagranicznych - do Cziczerina, chocia wszyscy wiedz, j a k i z niego dyplomata. C , moe tak wanie p o w i n n o by w dobrze r z d z o n y m " pastwie, pod j e d n y m wszake w a r u n k i e m , t a k i m mianowicie, by p o wierza stanowiska jedynie specjalistom w danej dziedzinie, j a k za czasw carskich, kiedy m i n i s t r e m finansw mg zosta tylko kto, kto nabawi si h e m o r o i d w w departamencie finansw; m i n i s t r e m spraw zagranicznych kto, kto wyszlifowa p o sadzki wszystkich obcych d w o r w , najpierw j a k o attache, potem j a k o pose, a wreszcie ambasador, i tak dalej. Jednak u nas, kiedy bior czowieka, j a k to si m w i , prosto od sochy, kiedy jaki tam L u t o w i n o w zostaje c z o n k i e m k o l e g i u m Inspekcji Robotniczo-Chopskiej, to nie dlatego, e w i e co na temat tej Inspekcji, a jedynie po to, eby trzyma gb na kdk i proletaryzowa" Inspekcj R o b o t n i c z o - C h o p sk (...) .
175

R z d , j a k w y n i k a z l i s t u z n a n e g o r a d z i e c k i e g o d y p l o m a t y , skadajcy si z k o misarzy, spord k t r y c h wikszo nie m i a a adnego dowiadczenia w swojej d z i e d z i n i e , k i e r o w a si p r z e d e w s z y s t k i m zasadami k l a s o w y m i i p o d e j m o w a d e cyzje z g o d n i e z d o g m a t a m i m a r k s i z m u . S a m L e n i n r z a d k o skada s p r a w o z d a n i a na posiedzeniach Rady K o m i s a r z y L u d o w y c h , ogranicza swoj rol do s p r a w o w a n i a o g l n e g o k i e r o w n i c t w a oraz d b a o t o , b y p o s u n i c i a r z d u m i a y m o l i w i e n a j b a r d z i e j r e w o l u c y j n y c h a r a k t e r . N a p r z y k a d 2 8 l i s t o p a d a 1917 r o k u p r z e d o y projekt dekretu o aresztowaniu najaktywniejszych c z o n k w K G partii w r o g w l u d u [kadetw - D.W.] i postawieniu ich przed trybunaem rewolucyjnym" no. P o s i e d z e n i a S o w n a r k o m u o d b y w a y si z w y k l e r a n o i w i e c z o r e m , czasami k o m i s a r z e k o c z y l i prac d o b r z e p o p n o c y . N i e d e b a t o w a n o d u g o n a d p o s z c z e g l n y m i k w e s t i a m i , g d y L e n i n zawsze p r z y n a g l a d o p o p i e c h u , d o m a g a si z w i zoci, przerywa o s o b o m zbyt gadatliwym i u p o m i n a spnialskich. W p r o w a d z i n a w e t sankcje: z a p g o d z i n y s p n i e n i a g r z y w n a w y n o s i a 5 r u b l i , d o g o d z i ny - 10 r u b l i
1 7 7 1 7 6

S p r z e c i w i si t y l k o S t a l i n , k t r y c h c i a w t e n sposb p o d k r e l i s w o j n i e z a l e -

. Z j e g o i n i c j a t y w y w p r o w a d z o n o z a r z d z e n i e O karach za nieobec-

noci i spnienia, k t r e o b o w i z y w a o w e w s z y s t k i c h i n s t y t u c j a c h r z d o w y c h :

 D z i e s i c i o m i n u t o w e s p n i e n i e b e z u s p r a w i e d l i w i e n i a oznacza nagan, d r u g i e s p n i e n i e - u t r a t d z i e n n e g o w y n a g r o d z e n i a ; t r z e c i e - nagan w prasie (...). S p n i e n i e w i k s z e n i 1 5 m i n u t p o c i g a z a sob nagan w prasie l u b prac p r z y m u sow w d n i witeczne"
178

W t a k i sposb w d z r e w o l u c j i c h c i a s p r a w i , b y g i g a n t y c z n a m a c h i n a a d m i n i stracji p r a c o w a a s p r a w n i e . P o t r a f i o s t r o zgani k a d e g o , k t o przeszkadza podczas p o s i e d z e n i a , r z u c i j a d o w i t u w a g l u b posa m u k u j c n o t a t k " . K i e d y 2 g r u d n i a 1917 r o k u L i d i a A l e k s a n d r o w n a F o t i j e w a , j e d n a z j e g o sekretarek, w y j a n i a a co p g o s e m s t e n o g r a f i s t k o m , z i r y t o w a n y L e n i n w r c z y j e j k a r t k : J e l i n i e p r z e staniecie gada, p r z y s i g a m , e w a s w y r z u c "
1 7 9

. I n n y m razem, gdy Lenin potrze-

b o w a s e k r e t a r k i , k t r e j a k u r a t n i e b y o p o d r k , r o z z o c i si i napisa: D o F o t i j e w e j . U d z i e l a m w a m n a g a n y . N i e j e s t e c i e t u p o t o , e b y spa, m a c i e u r z d z a w s z y s t k o tak, e b y k a d y m g w a s zawsze [ p o d k r e l o n e t r z y r a z y ] znale i w e zwa d o m n i e "

1 8 0

W r a c a j c d o s p r a w , j a k i m i z a j m o w a a si Rada K o m i s a r z y L u d o w y c h - o t o p r o t o k ( s k r c o n y ) p o s i e d z e n i a z d n i a 1 9 l i s t o p a d a 1917 r o k u : 1. Projekt dekretu o lubach c y w i l n y c h ; przekaza do rozpatrzenia komisariatowi sprawiedliwoci. 2. Projekt dekretu o rozwodach; j a k wyej. 5. Sprawozdanie Stalina na temat handlu z Finlandi i fiskiej w a l u t y ; zleci Piatak o w o w i wyjanienie kwestii waluty. 8. Wniosek Stalina o przesunicie w y b o r w do Zgromadzenia Konstytucyjnego; odoy rozpatrzenie tej sprawy do 20 listopada 1917 r o k u . 9. Sprawozdanie Stalina na temat U k r a i n y i Rady [ukraiski r z d ] ; zleci Stalinowi powoanie 20 listopada specjalnej k o m i s j i . 1 1 . Nadzwyczajna proba r o b o t n i k w Zientiejewskiego okrgu grniczego o d o datkowe 500 000 r u b l i ; przekaza do rozpatrzenia midzyresortowej k o m i s j i . 13. Zapytanie Stalina o kredyty dla komisariatw; jeli okae si, e pracownicy otrzymali pensje za cay okres do 1 stycznia 1918 r. - musz zwrci pienidze. N i e cofa si przed aresztowaniami i trybunaem r e w o l u c y j n y m . 15. Wniosek U l j a n o w a o mianowanie tow. Essena tymczasowym zastpc l u d o w e go komisarza k o n t r o l i pastwowej; wyznaczy tow. Essena tymcz. z-c L K K P . 18. Proba Nadzwyczajnego Z j a z d u Chopskiego o przyznanie 200 000 r u b l i na w y d a t k i ; wypaci 200 000, dodatkowe 250 000 z funduszy Przedparlamentu. 2 1 . Sprawozdanie Glebowa na temat podwyek dla p r a c o w n i k w poczty i telegrafu (cznie 500 000 r u b l i ) ; wypaci p r a c o w n i k o m poczty i telegrafu w Piotrogrodzie 500 000 r u b . za miesic listopad. 25. Sprawozdanie Trockiego o sytuacji w Ministerstwie W o j n y ; (tajne rozporzdzenie o czystce w ministerstwie i z w o l n i e n i u kadry oficerskiej z p u k w o t e w skich...) 26. Zapytanie Pietrowskiego o aresztowania w Ministerstwie Spraw W e w n t r z n y c h ; dokona aresztowa, j e l i Pietrowski uzna to za konieczne.

2 7 . 0 czystce" w ministerstwach; zobowiza wszystkich komisarzy l u d o w y c h do skadania codziennie pisemnych raportw o czystce" w podlegych im ministerstwach. Przewodniczcy Rady Komisarzy L u d o w y c h W. Uljanow (Lenin)
181

P o w y s z y p r o t o k , n a w e t w f o r m i e s k r c o n e j , daje o g l n e p o j c i e o p r a c y r e w o l u c y j n e g o r z d u . K o m i s a r z e l u d o w i r o z d z i e l a l i f u n d u s z e , m i a n o w a l i , areszt o w a l i , d o k o n y w a l i c z y s t e k " . W s z y s t k o , c o w i z a o si z k o n k r e t n prac, p r z e k a z y w a n o k o m i s a r i a t o m , k o m i s j o m , k o m i t e t o m . Stara m a c h i n a p a s t w o w a zostaa r o z b i t a , n o w a okazaa si p r y m i t y w n a , n i e e f e k t y w n a i o d s a m e g o p o c z t k u s k r a j n i e z b i u r o k r a t y z o w a n a . N i e w s z y s c y z a p e w n e z d a w a l i sobie s p r a w , a b y m o e n i e r o z u m i a t e g o n a w e t L e n i n , e w y a n i a j c e si n o w e s t r u k t u r y s w istocie f u n d a m e n t a m i monstrualnego systemu totalitarnego. L e n i n nieustannie p o w t a r z a , i p a s t w e m p o w i n i e n r z d z i l u d , a j e d n o c z e n i e w coraz w i k s z y m s t o p n i u ogranicza i r e g l a m e n t o w a w s z e l k i e s p o n t a n i c z n e p r z e j a w y ycia s p o e c z n e g o i p o litycznego. Zawsze p r z y t y m uwaa - i nie z m i e n i zdania do koca s w o i c h d n i pastwow, spoeczn i robotnicz k o n t r o l za u n i w e r s a l n y lek na wszelkie schorzenia o r g a n i z m u pastwowego. C z y b y naprawd nie przewidzia, e system powszechnej i wszechobecnej k o n t r o l i prdzej czy pniej m u s i doprowadzi do stworzenia pastwa policyjnego? D l a c z e g o zreszt p n i e j ? P a s t w o p o l i c y j n e zaczo p o w s t a w a n a s t p n e g o d n i a p o p r z e w r o c i e . D w u d z i e s t e g o szstego p a d z i e r n i k a ( 8 listopada) L e n i n w a s n o r c z n i e napisa Projekt dekretu o kontroli robotniczej, z a w i e r a j c y , m i d z y i n n y m i , taki o t o ustp: W i n n i niedbalstwa, u k r y w a n i a zapasw i faszowania sprawozda k a r a n i b d k o n f i s k a t caego m i e n i a i w i z i e n i e m d o lat p i c i u "
1 8 2

. Pras n a l e a o

p o d d a szczeglnie bacznej k o n t r o l i , t o t e w g r u d n i u 1917 r o k u z a m k n i t o r e d a k cje w i e l u gazet, a o s o b n y d e k r e t z o b o w i z y w a W C z K d o w p r o w a d z e n i a c e n z u r y p r e w e n c y j n e j caej prasy, u k a z u j c e j si r e g u l a r n i e i n i e r e g u l a r n i e , f o t o g r a f i i , f i l m w , r y s u n k w , i l u s t r a c j i (...), k o r e s p o n d e n c j i p o c z t o w e j i t e l e g r a f i c z n e j "

1 8 3

A jeszcze n i e t a k d a w n o L e n i n uskara si g o n o n a s u r o w o p o l i c y j n e g o r e i m u cara i b u r u a z j i . J e d y n y a r g u m e n t , d o u s p r a w i e d l i w i e n i a b e z p r a w i a i r e w o l u c y j n e j s a m o w o l i b y t a k i , e r o b i si t o w i n t e r e s i e m a s " , r e a l i z o w a n y m p r z e z p r z o d u jc klas", proletariat. L e n i n c z u si u p o w a n i o n y u z u p e n i a bd z m i e n i a p o s t a n o w i e n i a S o w n a r k o m u w e d l e wasnego uznania. I tak na p r z y k a d do d e k r e t u Rady K o m i s a r z y L u d o w y c h Socjalistyczna ojczyzna w niebezpieczestwie! d o p i s a w a s n o r c z n i e n a s t pujcy fragment: 2. Wszyscy nalecy do klasy bogaczy oraz ludzie zamoni w i n n i zaopatrzy si natychmiast w ksieczki pracy", w k t r y c h dokonywa si bdzie cotygodniow y c h w p i s w celem stwierdzenia, czy wywizali si o n i z przypadajcych im o b o w i z k w w o j s k o w y c h i administracyjnych (...). Ksieczki pracy kosztuj 50 r u b l i kada (...).

3. (...) Brak ksieczki pracy lub dokonywanie n i e p r a w i d o w y c h (a t y m bardziej faszywych) w p i s w bdzie karane w e d u g praw obowizujcych w czasie w o j n y . Wszyscy posiadajcy b r o musz postara si o nowe pozwolenie a) od k o m i t e t u blokowego; b) od zakadu pracy (...). Bez uzyskania o b u pozwole posiadanie b r o n i jest zabronione; kar za naruszenie tego prawa jest rozstrzelanie. Taka sama kara grozi za ukrywanie p r o d u k t w y w n o c i o w y c h .
184

O c z y w i c i e w a d z a , k t r a o d p o c z t k u s w e g o i s t n i e n i a stana w o b l i c z u w o j n y d o m o w e j , szukaa u s p r a w i e d l i w i e d l a t a k s u r o w y c h r o d k w i j e znalaza. P y t a n i e t y l k o , n a i l e L e n i n i j e g o z w o l e n n i c y z d a w a l i sobie s p r a w , j a k a j e s t r n i c a p o m i d z y si a p r z e m o c , k t r y c h w y m a g a w a l k a z u z b r o j o n y m w r o g i e m , a t y m i samymi metodami, uywanymi do rozprawy z przeciwnikiem politycznym, rzeczywistym lub u r o j o n y m . Obietnica stworzenia nowego, wolnego spoeczes t w a " , bez u c i s k u i t e r r o r u , t a k d o b i t n i e s f o r m u o w a n a p r z e z L e n i n a l a t e m 1917 r o k u w j e g o Pastwie i rewolucji, m u s i a a ustpi p r z e d k o n i e c z n o c i p r z e t r w a n i a b o l s z e w i k w i n i g d y j u n i e zostaa z r e a l i z o w a n a . W r c z p r z e c i w n i e , n o w i w a d cy, k o m i s a r z e l u d o w i , coraz czciej sigali p o specjalne, n a d z w y c z a j n e " , r e p r e syjne r o d k i . C o b a r d z i e j p r z e n i k l i w i o d r a z u d o s t r z e g l i s t r a s z l i w e z a g r o e n i e . G o r k i , ktry pocztkowo nie przyj" rewolucji, m w i o t y m wprost: L e n i n , T r o c k i i ich towarzysze j u zostali przearci zgni trucizn wadzy, wiadczy o t y m ich haniebny stosunek do wolnoci sowa, j e d n o s t k i i wszystkich tych praw, o k t r y c h zwycistwo walczya demokracja (...). L e n i n to nie wszechmocny czarownik, lecz wyrachowany kuglarz, nieszczdzcy ani h o n o r u , ani ycia proletariatu. Robotnicy nie p o w i n n i pozwala a w a n t u r n i k o m i szalecom na popenianie w imi proletariatu odraajcych, niedorzecznych i krwawych zbrodni, za ktre paci bdzie nie L e n i n , lecz sam proletariat (...) .
185

N i e t y l k o i n t e l e k t u a l i c i , pisarze i p r o f e s o r o w i e p r z e c z u w a l i nadejcie n o w y c h , s t r a s z n y c h czasw. L e n i n o t r z y m y w a w i e l e l i s t w o d z w y k y c h l u d z i , p r z e y w a jcych rozterki duchowe. N i e j a k i Jemielian P a w o w o wszelkie zo obwinia k o misarzy - l u d z i w skrzanych k u r t k a c h " . To o n i pal przed W a m i k a d z i d o i ze w s z y s t k i c h si staraj si w c i g n W a s n a t a k i piedesta, skd n i c j u n i e z o b a c z y cie, a l u d bdzie patrzy na Was j a k na niedostpnego b o g a " sie n i e j a k i W o r o n c o w pisa: (...) T w o j e reformy sprowadzaj si tak naprawd do powszechnej katorniczej pracy ze wszystkimi cechami r e i m u wiziennego: odebranie prawa do swobodnego p o ruszania si, system przepustek, jedzenie na komend, przymusowe szkolenie i t d . Udoskonalono te do granic moliwoci wydzia bezpieczestwa ( C z K ) i jego nadzr nad wszystkimi obywatelami: system powszechnych rewizji i brak sdw". A u tor koczy przepowiedni, e trupa twojego rozwcz po ulicach M o s k w y j a k trupa [ D y m i t r a ] Samozwaca (...) .
187 1 8 6

. W t y m s a m y m cza-

T r u d n o p o w i e d z i e , c z y L e n i n c z y t a t e l i s t y , wiadcz o n e j e d n a k , e o d sam e g o pocztku, u p r o g u historii radzieckiej, w i e l u prostych l u d z i przeraay perspektywy, ktre przed o g r o m n y m n a r o d e m roztaczali bolszewicy.

N i e k i e d y , d l a p o d n i e s i e n i a a u t o r y t e t u n o w e j w a d z y , L e n i n siga p o r o d k i populistyczne. Na j e g o w n i o s e k S o w n a r k o m w y d a dekret o pacach dla c z o n k w r z d u , ustalajc d l a k o m i s a r z a l u d o w e g o pensj w w y s o k o c i 5 0 0 r u b l i m i e s i c z n i e i d o d a t k o w o 100 r u b l i n a k a d e g o n i e p r a c u j c e g o c z o n k a r o d z i n y

1 8 8

. Odpowiada-

o to m n i e j wicej, zgodnie z polityk partii, ktra uwaaa wwczas, e zarobki d y g n i t a r z y p a s t w o w y c h p o w i n n y k s z t a t o w a si n a t a k i m w a n i e p o z i o m i e , w y n a g r o d z e n i u w y k w a l i f i k o w a n e g o r o b o t n i k a . B y a t o j e d n a k t y l k o cz d o c h o d w k o m i s a r z a . K o m i s a r z e o t r z y m y w a l i d o d a t k o w e racje y w n o c i o w e , w M o s k w i e zajli n i e b a w e m p o d m i e j s k i e b u r u a z y j n e " dacze, p r z y s u g i w a a i m te s p e cjalna o p i e k a lekarska. J u w 1918 r o k u w e s z y w m o d w y j a z d y z a g r a n i c n a l e c z e n i e i n a w a k a c j e . P a r t y j n a e l i t a z a z d r o n i e strzega s w o i c h p r z y w i l e j w , a n i e b a w e m , g d y w r a z z e w z r o s t e m i n f l a c j i p i e n i d z e s z y b k o zaczy traci w a r t o , t e g o r o d z a j u w i a d c z e n i a w n a t u r z e " stay si r z e c z y w i s t y m w y z n a c z n i k i e m z a j mowanej pozycji. S o w n a r k o m w y d a w a dekret za dekretem. Chocia rzd ogosi, e tradycyjne s i y z b r o j n e zastpi l u d o w a m i l i c j a , t o j e d n a k r e g u l a r n a a r m i a okazaa si n i e z b d na. N a l e a o j zatem stworzy, nakarmi, ubra i zapewni j e j kadr dowdcz. W c i g u k i l k u d n i l i s t o p a d a 1917 r o k u L e n i n p o d p i s a w i e l e r o z p o r z d z e d o t y c z c y c h w o j s k a . W s z y s t k i e r a n g i , s t o p n i e , o r d e r y i organizacje o f i c e r s k i e z o s t a y z n i e s i o n e , o g o s z o n o n a t o m i a s t , e a r m i a R e p u b l i k i R o s y j s k i e j skada si o d t d z w o l n y c h i r w n y c h o b y w a t e l i , n o s z c y c h zaszczytne m i a n o o n i e r z y a r m i i r e wolucyjnej"
1 8 9

. Siy zbrojne, podkrela i n n y dekret, podlegaj w o l i l u d u , ktrej

n a j w y s z y m w y r a z i c i e l e m j e s t Rada K o m i s a r z y L u d o w y c h , a caa w a d z a w o d dziaach i z g r u p o w a n i a c h naley do k o m i t e t w onierskich. Kadra d o w d c z a i wszystkie stanowiska f u n k c y j n e pochodz z w y b o r u (...)"
190

L e n i n , w z o r u j c si n a a b s t r a k c y j n y c h s c h e m a t a c h , w r o d z a j u t e o r i i o o b u m i e r a n i u p a s t w a , z d o a s k u t e c z n i e z n i s z c z y p o z o s t a o c i starej o r g a n i z a c j i w o j s k o w e j , co nawet nie przyszoby mu do g o w y , gdyby nie dy do w a d z y z intencj w y c o f a n i a si z w o j n y . J e g o k o m i s a r z e , n i e m a j c y p o j c i a o h i e r a r c h i c z n e j s t r u k t u r z e a r m i i z j e j zasad j e d n o o s o b o w e g o d o w d z t w a , s z e r z y l i w p u k a c h i n a o k r t a c h w o j e n n y c h chaos i r e w o l u c y j n a n a r c h i . J e d n e g o n a t o m i a s t b o l s z e w i c y n a u c z y l i si s z y b k o : s t o s o w a n i a r e p r e s j i i r e k w i z y c j i n a n i e s p o t y k a n d o t d skal. J e l i t y l k o p o j a w i a y si s k a r g i n a ze z a o p a t r z e n i e w o d d z i a a c h , n a t y c h m i a s t s i g a n o po d e k r e t O zapewnieniu racji ywnociowych onierzom, k t r y zaleca r o z w i z y w a t r u d n o c i d r o g r e w o l u c y j n - k o n f i s k o w a zapasy b o g a c z o m " czego r e z u l t a t e m b y a A r m i a C z e r w o n a . N a w n i o s e k T r o c k i e g o i B o n c z - B r u j e w i c z a , 3 0 l i s t o p a d a 1917 r o k u , S o w n a r k o m w y d a zarzdzenie o r e k w i z y c j i z o t a , p r z y c z y m d l a w s z y s t k i c h , k t r z y u j a w ni" wasne l u b cudze zoto, przewidziano nagrod w wysokoci 1% j e g o wartoci rynkowej
1 9 2 1 9 1

. Nieba-

w e m j e d n a k n o w a w a d z a zabraa si z w i k s z e n e r g i d o o d b u d o w y si z b r o j n y c h ,

. Podpisujc tego rodzaju dekret, L e n i n w y z w a l a niepokoje spoeczne,

zachca do donosicielstwa, p o p y c h a w y w a s z c z o n y c h w k i e r u n k u z o r g a n i z o w a n e g o

o p o r u i r o z p a l a p o j e d y n c z e o g n i s k a w o j n y d o m o w e j , k t r e w k r t c e zla si m i a y w j e d e n straszliwy p o m i e . W e wszystkich t y c h poczynaniach wspierali L e n i n a l e w i c o w i eserowcy, k t r y m , p o debacie w K C , z d e c y d o w a si p o w i e r z y k i l k a m i n i s t e r i a l n y c h t e k . D z i e witego g r u d n i a Rada K o m i s a r z y L u d o w y c h rozpatrzya w w n i o s e k p o z y t y w n i e , p o d w a r u n k i e m jednak, e lewica SR poprze ogln polityk S o w n a r k o m u " , czyl i b o l s z e w i c k i e g o K o m i t e t u C e n t r a l n e g o . S w i e r d o w o d b y d u g n o c n narad z p r z e d s t a w i c i e l a m i l e w i c o w y c h e s e r o w c w , w w y n i k u k t r e j osignito p e n e p o r o z u m i e n i e " . E s e r o w c y o b j l i nastpujce k o m i s a r i a t y : A . K o l l e g a j e w - r o l n i c t w a , I. S t e i n b e r g - s p r a w i e d l i w o c i , P. P r o s z j a n - p o c z t y i t e l e g r a f u , W. T r u t o w s k i samorzdu lokalnego, W. Karelin - wasnoci pastwowej, natomiast W. Agasow m i a n o w a n y zosta l u d o w y m k o m i s a r z e m b e z t e k i " , ale z p r a w e m g o s u
1 9 3

. Wszyst-

k i c h czeka w p r z y s z o c i s m u t n y k o n i e c . C i , k t r z y n i e u m a r l i n a t y f u s l u b w s k u t e k i n n y c h c h o r b podczas w o j n y d o m o w e j , j a k P r o s z j a n , a l b o n i e w y e m i g r o w a l i , j a k S t e i n b e r g , p o d z i e l i l i w latach 3 0 . t r a g i c z n y los Z i n o w i e w a i K a m i e n i e w a . Sojusz b o l s z e w i k w z l e w i c o w y m i e s e r o w c a m i b y n a dusz m e t n i e m o l i w y , ale n a w e t t e n k r t k i o k r e s w s p d z i a a n i a o b u p a r t i i s t w a r z a u n i k a l n w r a d z i e c k i e j h i s t o r i i szans d l a s o c j a l i s t y c z n e g o p l u r a l i z m u . G d y b y d o u d z i a u w r z d z i e z a p r o s z o n o j e s z c z e m i e n s z e w i k w , t o m o g o si z d a r z y , e d u c h u m i a r k o w a n i a zdoaby w k o c u zatriumfowa nad r e w o l u c y j n y m radykalizmem, cho, co p r a w da, p o d t y m w z g l d e m l e w i c o w i eserowcy niewiele ustpowali b o l s z e w i k o m . L e n i n , p r z e m a w i a j c w s t y c z n i u 1918 r o k u n a I I I Z j e d z i e R a d , p o d k r e l i s t a n o w c z o " , e podczas d w u m i e s i c z n e g o okresu w s p p r a c y p o m i d z y p a r t i a m i w i k s z o d e c y z j i zapadaa j e d n o g o n i e "
1 9 4

M i m o t o tarcia w y s t p o w a y n i e m a l o d p o c z t k u . L u d o w y k o m i s a r z s p r a w i e d l i w o c i S t e i n b e r g d o m a g a si, b y j e g o r e s o r t s p r a w o w a k o n t r o l n a d W C z K i k o m i s j ledcz t r y b u n a u r e w o l u c y j n e g o . L e n i n , rzecz j a s n a , n i e m g d o t e g o d o puci i kategorycznie o d m w i . T r u t o w s k i zamierza u t r z y m a organa samorzdu t e r y t o r i a l n e g o , t a k z w a n e z i e m s t w a , w k t r y c h b o l s z e w i c y w i d z i e l i o s t o j starego r e i m u . Podczas p o s i e d z e S o w n a r k o m u w i e l o k r o t n i e d o c h o d z i o d o g w a t o w n y c h s p o r w , w y d a j e si j e d n a k , e k o a l i c j a sprzyjaa w z a j e m n e m u z r o z u m i e n i u , skaniajc o b i e s t r o n y d o p o w c i g l i w o c i , c o m o g o z c z a s e m z a o w o c o w a o s a b i e n i e m najgorszych przejaww totalitaryzmu. B y w p r a w d z i e i taki m o m e n t , k i e d y e s e r o w c y c h c i e l i z j e d n o c z y si z b o l s z e w i k a m i , lecz, j a k w s p o m i n a T r o c k i , L e n i n o d n i s si d o tej i d e i s c e p t y c z n i e : N i e c h z a c z e k a j "
195

D o p k i j e d n a k L e n i n n i e r o z p r a w i si ostatecznie z p a r t i l e w i c o w y c h eser o w c w , c o m i a o m i e j s c e p o z a m o r d o w a n i u n i e m i e c k i e g o ambasadora M i r b a c h a , w s p p r a c a j a k o si u k a d a a . S p o r d 2 0 c z o n k w K o l e g i u m W C z K s i e d m i u b y o e s e r o w c a m i , w t y m d w a j zastpcy D z i e r y s k i e g o , A l e k s a n d r o w i c z i Z a k s . W k w i e t n i u 1918 r o k u e s e r o w c y p o m o g l i b o l s z e w i k o m r o z g r o m i a n a r c h i s t w . D z i k i e s e r o w c o m , k t r z y p o p a r l i o s a w i o n y d e k r e t z 1 3 m a j a 1918 r o k u o k o n f i skacie z b o a , b o l s z e w i c y u m a c n i a l i s w o j e w p y w y n a w s i . S z y b k o j e d n a k stao si

j a s n e , e b o l s z e w i c y n i e z a m i e r z a j d z i e l i si z n i k i m w a d z i n i e p o t r z e b u j p a r t n e r w w r z d z i e . K i e d y w m a r c u 1918 r o k u l e w i c o w i e s e r o w c y s p r z e c i w i l i si p o d p i s a n i u t r a k t a t u p o k o j o w e g o w B r z e c i u L i t e w s k i m , opuszczajc n a z n a k p r o t e s t u R a d K o m i s a r z y L u d o w y c h , b o l s z e w i c y o d e t c h n l i z ulg. N i e b a w e m te, w d n i a c h 6 - 7 l i p c a 1918 r o k u , r o z b i l i p a r t i n i e d a w n y c h s o j u s z n i k w m a s o w y m i aresztowaniami i deportacjami do o b o z w . T a k n a p r a w d j e d n a k , t o n i e k o p o t y z W i k e l e m " i k a p r y s y l e w i c o w y c h eser o w c w spdzay L e n i n o w i sen z p o w i e k , lecz zbliajce si n i e u c h r o n n i e w y b o r y do Z g r o m a d z e n i a Konstytucyjnego, ktre okreli m i a o przyszy ksztat u s t r o j o w y p a s t w a . P r z e w o d n i c z c y R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h n i e z a p o m n i a , e raz j u w y r a z i swoj krytyczn opini na temat r o l i najwyszego organu w a d z y w d z i e l e r e w o l u c j i . D z i e s i t e g o p a d z i e r n i k a 1917 r o k u , podczas p a m i t n e g o p o siedzenia K C , s t w i e r d z i p r z e c i e : C z e k a n a Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e , k t r e z p e w n o c i n i e o p o w i e si p o naszej s t r o n i e , j e s t b e z s e n s e m i t y l k o u t r u d n i n a m zadanie"
196

. N i k t g o w t e d y nie sucha: d o zwoania Konstytuanty byo jesz-

cze d a l e k o , a i z d o b y c i e w a d z y p r z e z b o l s z e w i k w w c a l e n i e w y d a w a o si t a k i e p e w n e . T e r a z m i e l i w a d z , ale Z g r o m a d z e n i e , j e l i m u si n a t o p o z w o l i , m o g o i c h j e j p o z b a w i . L e n i n w i e d z i a , e c h o p i , c h o c i a obieca i m z i e m i , n i e b d g o s o w a l i n a b o l s z e w i k w , lecz p o p r S o c j a l i s t w R e w o l u c j o n i s t w , k t r y c h d a r z y l i w i k s z y m z a u f a n i e m . B y m o e p r z y p o m n i a sobie r w n i e u s t p z k s i k i T h o m a s a C a r l y l e ' a Rewolucja Francuska, d o t y c z c y K o n s t y t u a n t y . J e d y n a rzecz, d o j a k i e j z d o l n e j e s t w y b i e r a l n e z g r o m a d z e n i e , skadajce si z 1200 l u d z i , t o d e s t r u k c j a . Jest t o w i s t o c i e n a j b a r d z i e j n a t u r a l n y p r z e j a w j e g o n a t u r a l n e j s k o n n o c i d o n i e r b s t w a . N i e r b c i e n i c , t y l k o roztrzsajcie i d e b a t u j c i e , a w s z y s t k o r o z p a d n i e si s a m o "
1 9 7

. R z e c z y w i c i e , 7 0 lat p n i e j Z j a z d D e p u t o w a n y c h L u d o w y c h

Z S R R , a w i c t e w j a k i m sensie Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e , z n i s z c z y s t w o r z o n y przez Lenina Z w i z e k Radziecki. D l a L e n i n a n i e b y o w a n e , e Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e z a p e w n e stanie si z a c z t k i e m p o c h o d z c e g o z w y b o r w i s p r a w n i e f u n k c j o n u j c e g o p a r l a m e n t u , k t r y skieruje o g r o m n y kraj na drog cywilizacyjnego r o z w o j u . Wiedzia j e d n o : p o l a t a c h osign w r e s z c i e s w j u p r a g n i o n y c e l , a K o n s t y t u a n t a m o g a p o z b a w i g o o w o c w z w y c i s t w a . N i e b y b y sob, g d y b y p o g o d z i si z tak e w e n t u a l n o c i , m u s i a w y r z u c i szcztki m a r t w e g o b u r u a z y j n e g o p a r l a m e n t a r y z m u " z p d z cego w p r z y s z o p o c i g u r e w o l u c j i . A p r z e c i e j e s z c z e w s t y c z n i u , p r z e d w y j a z d e m z e S z w a j c a r i i , d o m a g a si, b y Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e z w o a n e z o s t a o n a t y c h m i a s t " . W k w i e t n i u za w y k r z y k i w a z o b u r z e n i e m : M w i si, e j e s t e m przeciwny przyspieszeniu w y b o r w d o Zgromadzenia Konstytucyjnego!!! N a z w a b y m t o b r e d z e n i e m (...)"
198

A d o P a d z i e r n i k a b o l s z e w i c y starali si u c h o d z i z a g o r c y c h z w o l e n n i k w idei Konstytuanty. Nazajutrz po przewrocie Prawda" oznajmia: Towarzysze! Wasza przelana k r e w j e s t najlepsz gwarancj, e gospodarz z i e m i rosyjskiej Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e zostanie z w o a n e w e w a c i w y m czasie". R z d

T y m c z a s o w y z d e c y d o w a , e w y b o r y o d b d si 1 7 ( 3 0 ) w r z e n i a , a s a m o Z g r o m a d z e n i e z b i e r z e si 3 0 w r z e n i a (13 p a d z i e r n i k a ) . O d n o n y d e k r e t p o d p i s a l i 14 czerwca p r e m i e r Gieorgij L w o w i m i n i s t e r sprawiedliwoci Aleksander Z a r a d ny, a na pokrycie kosztw w y b o r w przeznaczono 6 000 000 r u b l i . Pniej, kiedy n a czele r z d u stan K i e r e s k i , w y b o r y p r z e s u n i t e z o s t a y n a 1 2 (25) l i s t o p a d a , z w o a n i e za Z g r o m a d z e n i a - n a 2 8 l i s t o p a d a ( 1 1 g r u d n i a ) czasowy j u w w c z a s nie istnia, t e r m i n y t e u t r z y m a n o . P r z e p r o w a d z e n i e w y b o r w w c i g u j e d n e g o d n i a o k a z a o si n i e m o l i w e w n i e k t r y c h okrgach t r w a y one przez cay grudzie. W y b r a n o 715 d e p u t o w a n y c h , w r d k t r y c h z n a l a z o si t y l k o 175 b o l s z e w i k w . E s e r o w c y z d o b y l i 3 7 0 m a n d a t w , l e w i c o w i e s e r o w c y - 4 0 , m i e n s z e w i c y - 15, l u d o w i socjalici - 2 , k a d e c i - 1 7 , niezaleni - 1 , mniejszoci narodowe - 86. T r o c k i wspomina, e L e n i n podnis kwesti Zgromadzenia Konstytucyjnego j u w pierwszych dniach, jeli nie godzinach", po przewrocie. Trzeba o d o y w y b o r y - p o w i e d z i a . - N a l e y z w e r y f i k o w a l i s t y w y b o r c z e . N a s z e w a s n e l i s t y s d o n i c z e g o : z b y t d u o i n t e l i g e n t w , k t r z y d o s t a l i si t a m p r z e z p r z y p a d e k , a my p o t r z e b u j e m y r o b o t n i k w i c h o p w . K o r n i o w c w i kadetw naley wyj s p o d p r a w a " . P o j a w i y si o b i e k c j e , e n i e j e s t t o d o b r y m o m e n t n a o d k a d a n i e w y b o r w , p o n i e w a zostanie t o z r o z u m i a n e j a k o odejcie o d idei Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o , a p r z e c i e b o l s z e w i c y s a m i o s k a r a l i R z d T y m c z a s o w y o g r na zwok. Bzdury! - odpar Lenin. - Dlaczego niedobry m o m e n t ? A jeli wyjdzie z tego Z g r o m a d z e n i e kadecko-mienszewicko-eserowskie, to bdzie dobrze?" T r o c k i pisa d a l e j , e L e n i n , o s a m o t n i o n y w s w o i m z d a n i u , n i e p r z e s t a w a p o w t a rza: B d , g r a b y b d , k t r y m o e nas d r o g o k o s z t o w a . O b y z a t e n b d r e w o l u cja n i e zapacia g o w " . R o z w a y w s z y w s z y s t k i e z a i p r z e c i w , L e n i n u p i e r a si p r z y r o z p d z e n i u K o n s t y t u a n t y , n i e p o k o i o g o t y l k o , j a k zareaguj n a t o s o j u s z n i c y - l e w i c a S R . L e w i c o w i e s e r o w c y z g o d z i l i si z n i m , L e n i n j e d n a k n a d a l b y n i e z a d o w o l o n y : G r a b y b d : z d o b y l i m y w a d z , a teraz m u s i m y siga p o r o d k i w o j s k o w e , eby zdoby j z n o w u "
2 0 0 1 9 9

. 1 chocia Rzd T y m -

r o d k i w o j s k o w e " polegay na przerzuceniu do stolicy j e d n e g o z w i e r n y c h b o l s z e w i k o m p u k w o t e w s k i c h . W razie n i e p o s u s z e s t w a " Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o z a m i e r z a n o u y s i y , a n a s t p n i e u n i e w a n i w y b o r y , skadajc w i n na m i e n s z e w i k w i kadetw. D w u d z i e s t e g o trzeciego listopada (6 grudnia) w Pa a c u T a u r y d z k i m zebraa si k o m i s j a w y b o r c z a . W p o u d n i e w k r o c z y d o sali k o m e n d a n t paacu, chory P r i g o w o r o w s k i , i owiadczy, e jest u p o w a n i o n y do a r e s z t o w a n i a z d r a j c w - k a d e t w " . G u c h y n a p r o t e s t y , kaza w y p r o w a d z i p r o f e sorw, a d w o k a t w , lekarzy i p o l i t y k w i zamkn i c h w p u s t y m p o k o j u . Przez c z t e r y d o b y t r z y m a n o i c h bez j e d z e n i a , w o d y i s n u , straszc j e s z c z e g o r s z y m t r a k t o w a n i e m . P o w o d e m bya wydana przez n i c h 10 d n i wczeniej odezwa do n a r o d u , stwierdzajca, e c h o p r b a p r z e c h w y c e n i a w a d z y " z a k c i a w n i e k t r y c h o k r gach przygotowania d o w y b o r w , Rzd T y m c z a s o w y p o s t a n o w i zwoa Z g r o m a dzenie Konstytucyjne w u s t a l o n y m t e r m i n i e , wyznaczajc na d z i e j e g o otwarcia

11 grudnia

2 0 1

. N a w i e o tej s a m o w o l i " L e n i n p o l e c i P r i g o w o r o w s k i e m u w k r o -

czy n a p o s i e d z e n i e k o m i s j i i m i a n o w a M o j s i e j a U r i c k i e g o j e j p r z e w o d n i c z c y m . K i e d y p o z o s t a l i c z o n k o w i e k o m i s j i z w r c i l i si z e skarg d o Stalina i zadali z w o l nienia aresztowanych kolegw, l u d o w y komisarz do spraw narodowoci owiadczy: N i e m o e m y pozwoli, b y kontrrewolucja uywaa Z g r o m a d z e n i a K o n s t y tucyjnego j a k o parawanu dla swoich c e l w "
2 0 2

W Piotrogrodzie u z n a n o to za zagroenie dla procesu demokratycznego. Jedenastego g r u d n i a k a d e c i i p r a w i c o w i ( t o j e s t u m i a r k o w a n i ) e s e r o w c y z o r g a n i z o w a l i d e m o n s t r a c j p o d P a a c e m T a u r y d z k i m , p r b u j c w e d r z e si d o r o d k a i o t w o r z y " Z g r o m a d z e n i e , lecz z p o m o c u z b r o j o n y c h m a r y n a r z y b o l s z e w i k o m u d a o si r o z p d z i u c z e s t n i k w p r o t e s t u . T e g o s a m e g o d n i a w i e c z o r e m T r o c k i p r z e d s t a w i R a d z i e K o m i s a r z y L u d o w y c h s w o j relacj z p r z e b i e g u w y p a d k w , o c e n i a jc wystpienie kadetw i eserowcwjako prb wzniecenia w Piotrogrodzie z b r o j nego powstania. Stwierdzi, e partia K o n s t y t u c y j n y c h D e m o k r a t w to siedlisko k o n t r r e w o l u c j i . L e n i n w n i s p r o j e k t d e k r e t u O aresztowaniu najaktywniejszych czonkw KC partii wrogw ludu i postawieniu ich przed trybunaem rewolucyjnym .
203

Nastp-

nego dnia S o w n a r k o m postanowi rozwiza komisj wyborcz, a t a m , gdzie w y b o r y j e s z c z e si o d b y w a y , n a d z r n a d n i m i p o w i e r z y U r i c k i e m u . Poniewa w wikszoci o k r g w w y b o r y dobiegy koca, W C I K pospiesznie w y d a dekret przyznajcy w y b o r c o m p r a w o o d w o y w a n i a d e p u t o w a n y c h niezasugujcych na zaufanie l u d u " , to znaczy wszystkich, k t r z y nie u z n a w a l i w a d z y b o l s z e w i k w . W trakcie h a a l i w e j , i n s p i r o w a n e j p r z e z b o l s z e w i k w k a m p a n i i zjazdy chopw i onierzy pozbawiy mandatw w i e l u deputowanych, midzy innym i A w k s e n t i e w a , Goca i M i l u k o w a oraz i n n e J e d n o s t k i k o n t r r e w o l u c y j n e " . N a t y m j e d n a k bolszewicy nie poprzestali. U t r c i l i r w n i e wasnych kandydat w d o Zgromadzenia, cho Z i n o w i e w , K a m i e n i e w , R y k o w , Riazanow i M i l u t i n ( k t r y m L e n i n n i g d y n i e w y b a c z y W i k e l u " ) o w i a d c z y l i , e K o n s t y t u a n t a stanie si w a n y m etapem r e w o l u c j i socjalistycznej. W p o o w i e g r u d n i a L e n i n o g o s i Tezy o Zgromadzeniu Konstytucyjnym, s t a n o w i c e p o w r t d o s t a r y c h b o l s z e w i c k i c h hase. S t w i e r d z a t a m , e R a d y s n i e t y l k o w y s z f o r m " d e m o k r a c j i n i Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e , lecz take j e j J e dyn f o r m " , natomiast rezultaty w y b o r w nie odzwierciedlaj rzeczywistej w o l i l u d u , p o n i e w a n i e m i a o n do czasu, b y o c e n i osignicia b o l s z e w i c k i e j p o l i t y ki w kwestii p o k o j u i z i e m i
2 0 4

. J e l i j e d n a k L e n i n u w a a , e n o w y u k a d si k l a s o -

w y c h " nie znajduje swojego odbicia w Z g r o m a d z e n i u , m o n a to b y o atwo naprawi r o d k a m i d e m o k r a t y c z n y m i , rozpisujc n o w e w y b o r y . Oczywicie nie m i a zamiaru tego robi, gdy bolszewicy przegraliby i t y m razem, tak j a k przegrali w l i s t o p a d z i e . L e n i n p o s t a n o w i z a t e m osabi m i e n s z e w i c k o - k a d e c k i e s k r z y d o " K o n s t y t u a n t y przez pozbawienie m a n d a t w n i e g o d n y c h " d e p u t o w a n y c h , a nas t p n i e z w o a Z g r o m a d z e n i e i p r z e d s t a w i m u d o z a t w i e r d z e n i a zasadnicze d e krety, w p r o w a d z o n e przez b o l s z e w i k w . W i e d z i a , e p r a w i c o w i eserowcy i m i e n s z e w i c y n i g d y si n a t o n i e z g o d z , a w w c z a s p o z o s t a n i e j u t y l k o z a m k n

Z g r o m a d z e n i e . J a k p o w i e d z i a p n i e j T r o c k i e m u : O c z y w i c i e b y o t o z naszej strony wielkie ryzyko, e nie odoylimy otwarcia Zgromadzenia - wielka, wielka n i e o s t r o n o . J e d n a k l e p i e j , e t a k si stao. R o z p d z e n i e K o n s t y t u a n t y p r z e z w a dz radzieck oznacza c a k o w i t i j a w n likwidacj p o z o r n e j d e m o k r a c j i w i m i dyktatury rewolucyjnej"
2 0 5

.
2 0 6

Bolszewicy postanowili zatem dopeni formalnoci i zwoa Z g r o m a d z e n i e przy obecnoci co najmniej 400 d e p u t o w a n y c h . W y d z i e l o n o n a w e t n a t e n cel r z d o w e f u n d u s z e : n a w y p a t diet - 71 000 r u b l i , na sekretarzy, k u r i e r w i stran i k w - 8 0 0 0 , na w y j a z d y k u r i e r w - 10 0 0 0 , na p r o w a d z e n i e restauracji - 5 0 0 0 (...). R a z e m w z a o k r g l e n i u 2 3 3 0 0 0 r u b l i " krtkoterminowe wydatki. K a m p a n i a p r o p a g a n d o w a p r z e c i w k o Z g r o m a d z e n i u r o z p o c z a si w g r u d n i u . N a j e d n y m z p o s i e d z e S o w n a r k o m u T r o c k i p r z e d s t a w i w n i o s e k o nasilenie k o n t r o l i n a d pras b u r u a z y j n , p u b l i k u j c p o d e i n s y n u a c j e i oszczerstwa p o d a d r e sem w a d z y radzieckiej". Pietrowskiemu polecono utworzy przy l u d o w y m k o m i s a r i a c i e s p r a w w e w n t r z n y c h (!) specjaln k o m r k , k t r a z a j m o w a si m i a a tpieniem oszczerstw"
208 2 0 7

. Bolszewicy w i e d z i e l i , e bd to

. B y t o zalek p r z y s z e j c e n z u r y - n i e s a w n e j p a m i c i

G a w l i t u " - p r z e z d u g i e lata s t a n o w i c e j i d e o l o g i c z n z a p o r n a d r o d z e d o p r a w dy w Z w i z k u Radzieckim. P i t e g o ( 1 8 ) s t y c z n i a 1918 r o k u o g o d z i n i e 16.00 K o n s t y t u a n t a , z k t r w i e l u w i z a o t a k o g r o m n e n a d z i e j e , zebraa si w r e s z c i e n a p i e r w s z e p o s i e d z e n i e , c z e m u z n w towarzyszyy masowe demonstracje. T y m razem bolszewicy b y l i n a t o p r z y g o t o w a n i , u z b r o j e n i o n i e r z e n i e d o p u c i l i m a n i f e s t a n t w p o d Paac T a u r y d z k i . D o s z o d o star, p a d y strzay, p o l a a si k r e w . W c i g u n a d c h o d z c y c h m i e s i c y r o z p o c z y n a j c e g o si w a n i e r o k u m i a o j e j p o p y n j e s z c z e w i e l e . S p o r d 715 d e p u t o w a n y c h p r z y b y o z a l e d w i e 4 1 0 , a w i c n i e w i e l e p o n a d u s t a lone q u o r u m . Posiedzenie o t w o r z y j e d e n z najstarszych d e p u t o w a n y c h S. Szewc o w , n i k t j e d n a k n i e sysza j e g o k r t k i e j m o w y , l e d w i e b o w i e m z d y p o w i e d z i e s o w o , b o l s z e w i c y i l e w i c o w i e s e r o w c y u r z d z i l i k o c i m u z y k , trzaskajc p u l p i t a m i , tupic, gwidc i krzyczc. L e n i n - w s p o m i n a m i e n s z e w i k W i s z n i a k , k t r y p e n i f u n k c j sekretarza Z g r o m a d z e n i a - siedzcy w l o y r z d o w e j n a l e w o o d m w n i c y , z p o c z t k u s u c h a , p o t e m o b o j t n i e r o z w a l i si n a k r z e l e , a w k o c u zupenie z n i k n mi z o c z u " . W w y b o r a c h na przewodniczcego n a j wicej g o s w uzyska p r z y w d c a Socjalistw R e w o l u c j o n i s t w W i k t o r C z e r n o w , nie m g j e d n a k prowadzi obrad ze wzgldu na t u m u l t . M a r k W i e n j a m i n o w i c z W i s z n i a k zapamita wystpienie Bucharina, k t r y owiadczy: D y k t a t u r a kadzie p o d w a l i n y p o d ycie ludzkoci na tysiclecia"
209

S w i e r d o w zgosi w i m i e n i u b o l s z e w i k w propozycj, by Z g r o m a d z e n i e zat w i e r d z i o dotychczasowe dekrety w a d z y radzieckiej. Eserowska wikszo o d rzucia wniosek, a wwczas, zgodnie z o p r a c o w a n y m przez Lenina scenariuszem, b o l s z e w i c y o p u c i l i sal. W r a z z n i m i w y s z l i te l e w i c o w i e s e r o w c y . W i s z n i a k w s p o m i n a , e w t y m m o m e n c i e o b e c n i w sali p o s i e d z e :

(...) marynarze i czerwonoarmici zupenie przestali si hamowa. Przeskakuj przez barierki, szczkaj w biegu zamkami karabinw, j a k w i c h e r wpadaj na galerie. Z frakcji bolszewikw opucili Paac T a u r y d z k i prawie wszyscy (...). Publiczno na galeriach jest bliska paniki. D e p u t o w a n i siedz n i e r u c h o m o na miejscach, w dramatycznej ciszy. Jestemy odcici od wiata, tak j a k Paac T a u r y d z k i odcity jest od Piotrogrodu, a Piotrogrd od Rosji(...) .
210

D e p u t o w a n i p r b o w a l i j e s z c z e ocali Z g r o m a d z e n i e , n a d a l w y g a s z a l i m o w y , c h o c i a w o k z a p a n o w a a j u z o w i e s z c z a a t m o s f e r a p r z e m o c y i s t r a c h u . O 5.00 rano bolszewicy, ustami synnego marynarza, Anatolija elezniakowa (Warta jest z m c z o n a ! " ) , w e z w a l i i c h d o rozejcia si. W n o c y z 19 na 20 stycznia L e n i n przez 20 m i n u t p r z e m a w i a na posiedzeniu W C I K , p o d k r e l a j c z n a c i s k i e m , e r e w o l u c j a m u s i i w parze z w o j n d o m o w . Stwierdzeniu t e m u towarzyszyy gone oklaski. L u d chcia zwoania Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o - cign L e n i n - w i c j e z w o a l i m y . A l e l u d n a t y c h m i a s t p o j , c o r e p r e z e n t u j e sob o w o s a w e t n e Z g r o m a d z e n i e ( . . . ) "
211

. Jak l u d zdoa to

poj, s k o r o adna gazeta, n a w e t s t o e c z n a , n i e p o w i c i a o b r a d o m K o n s t y t u a n t y a n i j e d n e j w z m i a n k i ? W i s t o c i e t o b o l s z e w i c y u z u r p o w a l i sobie p r a w o d z i a a n i a w i m i e n i u i z g o d n i e z w o l l u d u , co m i e l i o d t d c z y n i p r z e z d u g i e dziesiciolecia. Czernow, j a k wielu innych czonkw Zgromadzenia Konstytucyjnego, ktr y m u d a o si p r z e y i w y j e c h a z k r a j u , zawsze w s p o m i n a d z i e 1 8 s t y c z n i a 1918 r o k u j a k o w i e l k stracon szans. P r z e z w s z y s t k i e lata s p d z o n e n a e m i g r a c j i z n a j d o w a si p o d o p i e k " O G P U - N K W D , a w M o s k w i e w i e d z i a n o o k a d y m j e g o k r o k u . W aktach operacyjnych w y d z i a u zagranicznego O G P U f i g u r o w a p o d k r y p t o n i m e m C y g a n . Z m i e s z k a n i a C z e r n o w w P r a d z e agent L o r d z d o a w y kra cz j e g o p r y w a t n y c h p a p i e r w , w t y m take o r y g i n a l n y p r o t o k z i n a u g u r a c y j n e j sesji Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o
2 1 2

T r o c k i napisa p n i e j z o k r u t n d r w i n : W r a z z e s e r o w s k i m z g r o m a d z e n i e m r e p u b l i k a l u t o w a m i a a okazj u m r z e raz j e s z c z e " . U z n a te z a s t o s o w n e u c z y n i nastpujce p o r w n a n i e : C z e r n o w p o d a z a star i n t e l i g e n c k t r a d y c j r e w o l u c y j n , L e n i n za z a k o c z y j i ostatecznie p r z e z w y c i y "

2 1 3

. Lew Dawidowicz

m g b y j e s z c z e d o d a : w y p a c z y j , o d r z u c i i ostatecznie z n i s z c z y . Stara rosyjska i n t e l i g e n c j a , niosca n a s w o i c h b a r k a c h k r z y d u c h o w e g o b u n t u , m i a a s u m i e n i e , b y a u c z c i w a i w i e r z y a w i d e a y . L e n i n p r z e z w y c i y " t s a b o " , o b j a w i si j a k o n o w y intelektualista t y p u marksistowskiego, fanatyk utopijnej idei, gboko p r z e k o n a n y , e w o l n o m u d o k o n y w a w s z e l k i c h e k s p e r y m e n t w , s k o r o osign j u s w j g w n y cel - z d o b y w a d z . C z e r n o w , M a r t o w , D a n i i n n i rosyjscy socjalici r n i l i si o d L e n i n a p o d j e d n y m z a s a d n i c z y m w z g l d e m : p r a g n l i s t w o r z y l e p s z y w i a t bez u y c i a s i y , k o rzystajc z a t o z e w s z y s t k i c h d e m o k r a t y c z n y c h d o w i a d c z e l u d z k o c i . L e n i n za n i e m y l a o l u d z k o c i " , ale o m a s a c h " , d l a k t r y c h c h c i a z b u d o w a k o m u n i z m , a b s t r a k c y j n y t w r , z r o d z o n y w j e g o g o w i e . W 1918 r o k u W a d i m i r M e d e m , c z o n e k B u n d u , napisa: S n i e c i e r p l i w i l u d z i e , k t r z y sdz, e bez Z g r o m a d z e n i a

K o n s t y t u c y j n e g o m o n a u s z c z l i w i w s z y s t k i c h szybciej i a t w i e j . N i g d y j e d n a k n i k o g o n i e u d a o si u s z c z l i w i n a s i "
2 1 4

W t y m m i e j s c u s m u t n a h i s t o r i a K o n s t y t u a n t y m o g a b y si w a c i w i e z a k o czy. D o d a j m y j e s z c z e , e j e s i e n i 1918 r o k u K a r l K a u t s k y napisa b r o s z u r , k t r W o r o w s k i p r z y s a L e n i n o w i z e S k a n d y n a w i i , z a t y t u o w a n Dyktatura proletariatu. K a u t s k y p r z e d s t a w i w n i e j g o r z k i , lecz p r a w d z i w y o b r a z b o l s z e w i c k i c h r z d w w R o s j i , k w e s t i o n u j c m i d z y i n n y m i l e n i n o w s k tez, e R a d y s w y s z f o r m d e m o k r a c j i n i Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e . Z a u w a y p r z y t y m n i e bez i r o n i i : Szkoda t y l k o , e bolszewicy doszli do takiego w n i o s k u j u po t y m , j a k w Z g r o m a d z e n i u K o n s t y t u c y j n y m z n a l e l i si w m n i e j s z o c i . W c z e n i e j n i k t n i e d o m a g a si j e g o z w o a n i a r w n i e g w a t o w n i e , j a k L e n i n " . C z y t a j c b r o s z u r K a u t s k y ' e g o , L e n i n z p e w n o c i p o c z u si g b o k o d o t k n i t y . W d z P a d z i e r n i k a n i g d y n i e szczdzi s w o i m o p o n e n t o m s w k r y t y k i , s a m j e d n a k j e j n i e z n o s i , zwaszcza g d y b y a suszna.

CZ IV

KAPANI TERRORU

L e n i n , po jego lewej stronie Swierdow, M o s k w a , 7 listopada 1918 r o k u .

L e n i n , Kamieniew (z lewej) i T r o c k i , okoo 1918 r o k u .

Demonstracja poparcia dla Czerwonego T e r r o r u , M o s k w a , zima 1918 r o k u .

N i e m i e c k i patrol w K i j o w i e w 1918 r o k u . Podczas w o j n y d o m o w e j K i j w przechodzi z rk do rk i 18 razy znajdowa si pod okupacj.

Przemawia Z i n o w i e w , prawdopodobnie na posiedzeniu Midzynarodwki Komunistycznej.

L e n i n na Pierwszym Kongresie K o m i n t e r n u , marzec 1919 r o k u . L e n i n , Krupska i jego siostra M a r i a na tle Kremla, 25 maja 1919 r o k u .

L e n i n podczas defilady wojskowej na Placu C z e r w o n y m , 25 maja 1919 r o k u . Przemawia T i b o r Szamuely, zbiegy do Rosji przywdca rewolucji komunistycznej na Wgrzech. L e n i n przemawia podczas tej samej defilady.

L e n i n rozmawia z Jelen Stasow w przerwie pomidzy posiedzeniami I I Kongresu K o m i n t e r n u , M o s k w a , sierpie 1920 r o k u .

L e n i n podczas przerwy w obradach I I Kongresu K o m i n t e r n u .

Przemawia Lew T r o c k i , M o s k w a , 1919 rok.

L e n i n przemawia w M o s k w i e 5 maja 1920 r o k u , na stopniach t r y b u n y Kamieniew i T r o c k i . Po w y g n a n i u Trockiego z Z S R R w 1929 r o k u jego posta usuwano z fotografii.

N i k o a j Bucharin przemawia na pogrzebie amerykaskiego dziennikarza, Johna Reeda, M o s k w a , 1920 rok. Baron Piotr Wrangel, dowodzcy siami b i a y c h " na p o u d n i u Rosji, wraz z doradc Aleksandrem Kriwoszajnem (z prawej) i szefem sztabu Pawiem Szatiowem, K r y m , sierpie 1920 r o k u . A r m i a Wrangla wraz z dziesitkami tysicy c y w i l n y c h uchodcw zostaa w t y m samym r o k u ewakuowana z Konstantynopola przez okrty francuskiej i brytyjskiej marynarki wojennej.

Ciaa onierzy biaej" a r m i i admiraa Koczaka, rozstrzelanych przez czerwonych" w O m s k u na Syberii, 1919 rok. C z e r w o n e " ofiary japoskiej interwencji we W a d y w o s t o k u , listopad 1920 r o k u . Wojska brytyjskie, francuskie, amerykaskie i japoskie wyldoway we W a d y w o s t o k u w sierpniu 1918 r o k u , angaujc si w r n y m stopniu w dziaania wojenne przeciwko c z e r w o n y m " . Japoczycy wycofali si j a k o ostatni w padzierniku 1922 r o k u .

Wojna domowa to najbardziej nieobliczalny z ywiow rewolucji.

Nikoaj Bierdiajew

e n i n z d o b y w a d z z e z d u m i e w a j c a t w o c i . O b y o si b e z b a r y k a d , k r w a w y c h star i z b r o j n y c h i n t e r w e n c j i , , w a d z a p a s t w o w a p o p r o s t u przesza w r -

ce p a r t i i , ktra obiecaa bardzo szybko uszczliwi w s z y s t k i c h : zapewni l u d z i o m p o k j , z i e m i i w o l n o . Z g o d n i e z k a n o n a m i m a r k s i z m u , reszta p o w i n n a b y p r o s t a . N a l e a o znie w a s n o p r y w a t n , z n i s z c z y b u r u a z y j n e p a s t w o , zastp i a r m i u z b r o j o n l u d o w m i l i c j , p o s t a w i n a czele r o b o t n i k w ( c h o b y i k u c h a r k i " ) , u j a w n i tajne traktaty, przyzna n a r o d o m p r a w o d o samookrelenia,

w p r o w a d z i cis k o n t r o l s p o e c z n i u s t a n o w i d y k t a t u r w i k s z o c i . N a j w y raniej L e n i n przewidzia wszystko. Pozostawao t y l k o wznie socjalistyczny gmach wedug gotowych leninowskich planw. J e d n a k r z e c z y w i s t o n i e m i e c i a si w p r o s t y c h s c h e m a t a c h . P o j a w i si g d , fabryki strajkoway, wiele r e j o n w kraju opanoway zbrojne bandy, chopi u k r y w a l i z i a r n o , a r m i a za r o z p a d a si bez n i c z y j e j p o m o c y . N a d a l te t r w a a w o j n a , w e w r z e n i u N i e m c y u m o c n i l i s w o j p o z y c j n a B a t y k u , stwarzajc z a g r o e n i e d l a P i o t r o g r o d u . P o n i e w a j e d n a k i c h strategia, z m i e r z a j c a d o w y e l i m i n o w a n i a R o s j i z w o j n y i s k o n c e n t r o w a n i a si na f r o n c i e z a c h o d n i m , z d a w a a si o d n o s i sukcesy, w czasie g d y b o l s z e w i c y z d o b y w a l i w a d z , n a f r o n c i e r o s y j s k i m p a n o w a w z g l d n y s p o k j . N i e b a w e m , w g r u d n i u 1917 r o k u , p o d p i s a n o z a w i e s z e n i e b r o n i i N i e m c y , m a j c n a d z i e j uzyska w c z e n i e j r o z s t r z y g n i c i e n a Z a c h o d z i e , o d o y l i n a razie s w o j e p l a n y w s c h o d n i e . T y m c z a s e m R o s j a p o g r a a si w c h a osie. L e n i n s z y b k o z d a sobie s p r a w z t e g o , e t y l k o e l a z n a r k a " d y k t a t u r y m o e ocali j e g o r e w o l u c j . N i e u d a si z w y c i y b e z d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u , n i e c h w y c i w s z y starego wiata elazn r k " , o w i a d c z y 1 4 (27) g r u d n i a n a p o s i e d z e n i u

Centralnego K o m i t e t u Wykonawczego Rad . W p r o w a d z o n o zatem przymus pra1

c y , n k a n o n i e d o b i t k w starego p o r z d k u " n i e u s t a n n y m i r e k w i z y c j a m i , d o k o n y w a n o czystek" w przedsibiorstwach, zagszczano" b u r u j w w i c h mieszkan i a c h , straszono coraz to n o w y m i i s u r o w s z y m i k a r a m i . K o s z a r o w y sposb mylenia opanowa stopniowo niezliczone komisariaty, urzdy, Rady i inne proletariackie instytucje. T r o c k i w s p o m i n a , e k i e d y l u d o w y k o m i s a r z s p r a w i e d l i w o c i , eserowiec S t e i n berg, zaprotestowa przeciwko r o z w i z y w a n i u p r o b l e m w spoecznych na drodze przemocy i represji, L e n i n w y k r z y k n : N i e mylicie chyba, e z d o a m y zwyciy bez u y c i a n a j s u r o w s z e g o t e r r o r u r e w o l u c y j n e g o ? " P r z e w o d n i c z c y S o w n a r k o m u n i e p o m i j a adnej o k a z j i , b y p o d k r e l i k o n i e c z n o s t o s o w a n i a d r a s t y c z n y c h m e t o d . W i e l e razy dziennie wygasza g w a t o w n e tyrady p o d adresem t y c h , k t r y c h p o d e j r z e w a o b r a k s t a n o w c z o c i : J e l i n i e p o t r a f i m y rozstrzela b i a o g w a r d y j s k i e g o sabotaysty, t o w t a k i m razie c o t o z a r e w o l u c j a ? N i e w i d z i c i e , c o t e b u r u a z y j n e k a n a l i e pisz o nas w gazetach? I to ma b y d y k t a t u r a ? C z c z a p a p l a n i na i c i e p e k l u c h y (...)" .
2

L e n i n , z t y p o w y m d l a siebie u p o r e m , t a k d u g o p r z e k o n y w a w s z y s t k i c h o p o t r z e b i e zaostrzenia d y k t a t u r y d l a o c a l e n i a r e w o l u c j i " , a zalecane p r z e z n i e g o m e t o d y stay si z w y k p r a k t y k b o l s z e w i k w , k t r z y elazn r k " w p r o w a d z a l i bezwzgldny terror. To prawda, e do drastycznych dziaa nierzadko zmuszay g o o k o l i c z n o c i , przede w s z y s t k i m g d , s p o w o d o w a n y z a c h w i a n i e m rosyjskiej e k o n o m i k i n a s k u t e k t r z e c h lat w o j n y oraz s p a d k i e m p r o d u k c j i . L e n i n r z e c z y w i cie w i e r z y , e z a p o m o c t e r r o r u z d o a u r a t o w a k r a j p r z e d katastrof: n a l e y zabra z b o e " b o g a t y m i r o z s t r z e l a s p e k u l a n t w . P r z e m a w i a j c n a p o s i e d z e n i u R a d y P i o t r o g r o d z k i e j n a t e m a t w a l k i z g o d e m , zachca m a s y " , b y d z i a a y s a m o d z i e l n i e " , to znaczy na wasn rk d o k o n y w a y r e w i z j i i r e k w i z y c j i . D o p k i nie u y j e m y t e r r o r u - rozstrzelanie na m i e j s c u - w o b e c s p e k u l a n t w , n i c z tego n i e w y n i k n i e " . N a w o y w a r w n i e d o s a m o s d w : Z r a b u s i a m i te t r z e b a p o s t powa zdecydowanie - rozstrzeliwa na m i e j s c u " , a l u d z i z a m o n y c h naley p o sadzi n a t r z y d n i bez c h l e b a , p o n i e w a m a j zapasy (...)" .
3

M o n a chyba w y m i e n i trzy p o w o d y , dla k t r y c h L e n i n , niepozbawiony znaj o m o c i h u m a n i s t y c z n y c h zasad, sta si t a k g o r c y m z w o l e n n i k i e m p r z e m o c y i t e r r o r u . P o p i e r w s z e , k i e d y stan w o b e c t a k l i c z n y c h p r o b l e m w d o r o z w i z a n i a , z w y c z a j n i e straci g o w . Jeszcze k i l k a m i e s i c y w c z e n i e j b y z a l e d w i e i n t e l e k t u alist e m i g r a n t e m , o d e r w a n y m o d s u r o w y c h r e a l i w y c i a w R o s j i , p o z b a w i o n y m dowiadczenia w rzdzeniu c z y m k o l w i e k , poza j e d n frakcj swojej partii. N a w e t p r z y n a j w i k s z y c h zaletach u m y s u t r u d n o j e s t k i e r o w a w s z y s t k i m , a p o c z t k o w o L e n i n t o w a n i e r o b i , osobicie p o d e j m u j c decyzje w n a j d r o b n i e j s z y c h s p r a w a c h i wygaszajc p o z a t y m n i e z l i c z o n e m o w y p r o p a g a n d o w e . Ster m a c h i n y p a s t w o w e j znalaz si w t w a r d y c h , lecz n i e w p r a w n y c h r k a c h . O z a g u b i e n i u L e n i n a , c h o b y t y l k o c z a s o w y m , wiadcz j e g o wczesne rozporzdzenia i telegramy. O t o c o pisa d o A n t o n o w a - O w s i e j e n k i i D z i e r y s k i e g o , w y s a n y c h z p o l e c e n i a

S o w n a r k o m u d o C h a r k o w a : N a m i o b o s k , zastosujcie j a k n a j b a r d z i e j e n e r giczne i r e w o l u c y j n e r o d k i , by dostarczy zboe, zboe, zboe!!! Inaczej P i o t r o g r d z d e c h n i e . Specjalne p o c i g i i o d d z i a y . Z a a d u n e k i w y s y k a . E s k o r t o w a p o cigi. I n f o r m o w a codziennie. N a m i o bosk!" B y t o k r z y k rozpaczy i p a n i k i ,
4

k t r e zawsze t o w a r z y s z p r z e m o c y . Po drugie, bolszewicy posiadali w a s n y system wartoci etycznych. B e z w z g l d no, nienawi klasowa i j a w n y c y n i z m urastay w i c h oczach do najwyszych r e w o l u c y j n y c h c n t . L e n i n n i e c o f a si p r z e d n a j b a r d z i e j o d r a a j c y m i m e t o d a m i , zalecajc n a p r z y k a d , b y w k a d y m o k r g u r o l n i c z y m w y z n a c z y 2 5 - 3 0 b o gatych z a k a d n i k w , k t r z y odpowiada bd y c i e m za zebranie i zaadunek n a d w y e k " . W praktyce oznaczao to zupen demoralizacj.
5

P o t r z e c i e , L e n i n l i c z y n a c z y n n i k zastraszenia. T e r r o r m i a z a m a w o l o p o r u u m i l i o n w l u d z i . K i e d y w 1918 r o k u w P i o t r o g r o d z i e z a m o r d o w a n y zosta p r z e z e s e r o w c a l u d o w y k o m i s a r z prasy, p r o p a g a n d y i agitacji M o j s i e j M a r k o w i c z W o o d a r s k i , L e n i n telegrafowa d o Z i n o w i e w a : T o n i e - p o - d o b - n a ! Terroryci u z n a j nas z a n i e d o r a j d y . Czas m a m y a r c y w o j e n n y . M u s i m y zastosowa e n e r g i c z ny i m a s o w y t e r r o r p r z e c i w k o k o n t r r e w o l u c j o n i s t o m , zwaszcza w P i o t r o g r o d z i e , ktrego przykad jest decydujcy" .
6

T r u d n o podejrzewa Lenina o w r o d z o n e okruciestwo, w jego przypadku w c h o d z i o w g r raczej s p o e c z n e , f i l o z o f i c z n e o k r u c i e s t w o p r z y w d c y . G w n y m a r g u m e n t e m n a rzecz t e r r o r u b y o u p a r t e p r z e k o n a n i e L e n i n a , e l e y t o w i n teresie p r o l e t a r i a t u . W a r t y k u l e Plechanowo terrorze na p o z r p r o s t o d u s z n i e r o z p r a wia on o rnicy pomidzy terrorem buruazyjnym a bolszewickim: buruazja stosuje terror p r z e c i w k o r o b o t n i k o m , o n i e r z o m i c h o p o m w interesie garstki o b s z a r n i k w i b a n k i e r w , a w a d z a r a d z i e c k a siga p o z d e c y d o w a n e r o d k i p r z e c i w k o o b s z a r n i k o m , grabiecom i i c h s u g u s o m w interesie r o b o t n i k w , o n i e r z y i c h o p w " . a t w o zauway, e tego rodzaju argumentacja pozwalaa u s p r a w i e 7

d l i w i kad z b r o d n i , d o k o n y w a n przez p a s t w o w i m i p r o l e t a r i a t u " . P r z y w d c y r e w o l u c j i stali si k a p a n a m i t e r r o r u .

POKJ BRZESKI
N k a n a g o d e m , a n a r c h i i w z m a g a j c y m si t e r r o r e m k l a s o w y m R o s j a s t a n a w k r t c e p r z e d n o w y m zagroeniem w postaci niemieckiej i n w a z j i . N i e b e z p i e c z e s t w o z d o a w p r a w d z i e zaegna h a n i e b n y " p o k j w B r z e c i u L i t e w s k i m , p o d p i s a n y 3 m a r c a 1918 r o k u , ale z a w a r t y w w c z a s t r a k t a t o d e p c h n e u r o p e j s k Rosj p o n o w n i e do granic z czasw w i e l k i e j s m u t y " * .

* Wielka smuta" - okres zamtu i anarchii w Rosji po wyganiciu z kocem X V I wieku dynastii Rurykowiczw; to wtedy wanie Rzeczpospolita zdoaa osadzi przejciowo na tronie moskiewskim swego kandydata, Dymitra Samozwaca (przyp. tum.).

N i e c a y miesic p o z d o b y c i u w a d z y , 3 g r u d n i a 1917 r o k u b o l s z e w i c y n a w i zali k o n t a k t y z N i e m c a m i , a j u 2 2 g r u d n i a r o z p o c z y si r o k o w a n i a p o k o j o w e . N a t o w a n i e l i c z y r z d n i e m i e c k i , k i e d y z d e c y d o w a si u d z i e l i p o m o c y L e n i n o w i . N a p o c z t k u s t y c z n i a delegacja n i e m i e c k a w y r a z i a g o t o w o p o d p i s a n i a traktatu p o k o j o w e g o w z a m i a n za znaczne ustpstwa terytorialne ze strony Rosji, k t r a zrzec si m i a a z i e m p o l s k i c h , w c h o d z c y c h p r z e d w o j n w s k a d i m p e r i u m carskiego, g u b e r n i l i t e w s k i c h o r a z czci o t w y i B i a o r u s i - c z n i e p o n a d 150 0 0 0 k i l o m e t r w k w a d r a t o w y c h , U t r a t a t a k d u y c h o b s z a r w sama w sobie b y a rzecz n i e z w y k l e b o l e s n , ale n i e t y l k o t o s p r a w i o , e t r a k t a t w zyska sobie m i a n o h a niebnego p o k o j u " . Jednoczenie b o w i e m Rosja Radziecka tracia 3 4 % swojej l u d noci, 3 2 % ziemi uprawnej, 5 4 % zakadw przemysowych i 8 9 % kopalni wgla .
8

L e n i n s k o n n y b y przyj n i e m i e c k i e w a r u n k i , j e d n a k w w c z a s wanie w partii nastpi r o z a m . R o z p o c z a si w a l k a p o m i d z y s t r o n n i k a m i L e n i n a , a t a k z w a n y m i l e w i c o w y m i k o m u n i s t a m i " n a czele z B u c h a r i n e m , k t r z y n i e bez r a c j i u z n a l i podpisanie grabieczego p o k o j u za zdrad r e w o l u c j i . C o z n a m i e n n e , a n i L e n i n , a n i B u c h a r i n n i e p r z e j m o w a l i si n a d m i e r n i e o g r o m n y m i s t r a t a m i t e r y t o r i a l n y m i - ostatecznie R o s j a m u s i a a o d s t p i o k o o 1 0 0 0 0 0 0 k i l o m e t r w k w a d r a t o w y c h (obszar w i k s z y o d c a y c h N i e m i e c ! ) , a t a k e u z n a n i e p o d l e g U k r a i n i przekaza t r z y g u b e r n i e k a u k a s k i e T u r c j i . P o d s t a w o w y m c e l e m L e n i n a b y o u t r z y m a n i e si p r z y w a d z y , c z y l i m w i c j e g o s o w a m i , ocalenie zdobyczy r e w o l u c j i " . G o t w by zrezygnowa z P i o t r o g r o d u , a nawet z M o s k w y , b y l e b y t y l k o w a d z a radziecka przetrwaa. C h c odstpi t e r y t o r i u m f a k t y c z n e m u z w y c i z c y , a b y zyska na czasie. O to t u t a j c h o d z i i t y l k o o to (...). P o d p i s a n i e t r a k t a t u , k i e d y p o n i o s o si k l s k , p o z w a l a n a z e b r a n i e si (...). P r o w a d z i w o j n r e w o l u c y j n , j a k p r o p o n u j e B u c h a r i n , t o n a j l e p s z y s p o s b , aby w y e l i m i n o w a nas j u t e r a z " .
9

L e w i c o w i k o m u n i c i o c e n i a l i sytuacj i n a c z e j : o d r z u c a j c p o k j , w z y w a j c do w o j n y r e w o l u c y j n e j , m i e l i nadziej wykorzysta f e r m e n t y spoeczne w E u r o p i e i r o z n i e c i p o a r n a c a y m k o n t y n e n c i e . R e w o l u c j a rosyjska a l b o zostanie u r a towana przez rewolucj m i d z y n a r o d o w , albo zginie p o d ciosami m i d z y n a r o d o w e g o k a p i t a l i z m u - u t r z y m y w a B u c h a r i n . T w i e r d z i , e naley u n i e w a n i t r a k t a t p o k o j o w y , k t r y n i c n a m n i e daje, i n a t y c h m i a s t r o z p o c z w a c i w e p r z y gotowania do w o j n y rewolucyjnej" .
1 0

D o d e c y d u j c e g o starcia d o s z o podczas V I I Z j a z d u p a r t i i , k t r y w w i e l k i m p o p i e c h u z w o a n o n a m a r z e c 1918 r o k u . N i g d y j e s z c z e L e n i n n i e s p o t k a si z t a k g w a t o w n krytyk. Referaty w y g o s i l i t y l k o dwaj m w c y , L e n i n i B u c h a r i n . W w y s t p i e n i u L e n i n a t r u d n o d o s z u k a si n o w y c h a r g u m e n t w : t e same r o z w a a n i a o wiatowej r e w o l u c j i , o t y m e przyjdzie by m o e odstpi P i o t r o g r d i M o s k w , e w o j n a z N i e m c a m i j e s t n i e u n i k n i o n a , ale, a b y zyska c h w i l o d d e c h u " (choby k i l k a d n i ) , trzeba zawrze p o k j . Wanie o w a l e n i n o w s k a c h w i l a o d d e c h u " , ktra nawiasem m w i c , kosztowa miaa 1 000 000 k i l o m e t r w kwadratow y c h , staa si p r z e d m i o t e m n a j b a r d z i e j z a c i e k y c h a t a k w z e s t r o n y l e w i c o w y c h

k o m u n i s t w " . B u c h a r i n u p i e r a si", e z a k i l k a d n i w y p e n i e n i e t y c h z a d a , o k t r y c h m w i L e n i n , n i e b d z i e j u m o l i w e . T o n i e c h w i l o d d e c h u z y s k a m y (...), ale z n i s z c z y m y siebie j a k o a w a n g a r d m i d z y n a r o d o w e j r e w o l u c j i . N i e w o l n o n a m zapaci takiej c e n y z a d w a d n i z w o k i , k t r e n i c n a m n i e d a d z " . N i e m n i e j o s t r o

11

krytykowali Lenina U r i c k i , B u b n o w i Riazanow. D a w i d Borysowicz Riazanow, znany teoretyk m a r k s i z m u , zauway cierpko, e Tostoj p r o p o n o w a przeksztaci R o s j w kraj w i e n i a k w i d i o t w , L e n i n za c h c e z n i e j u c z y n i k r a j w i e n i a k w o n i e r z y . O w o c e takiej p o l i t y k i , c h o p s k i e j i o n i e r s k i e j , w a n i e z b i e r a my" .
1 2

L e n i n , zabierajc gos p o n o w n i e , stara si p r z e k o n a o p o n e n t w , e p o k j t o n i e k a p i t u l a c j a " , a j e d y n i e m a n e w r , t a k t y c z n y u n i k , k t r y p o z w o l i zyska n a czasie i u t r z y m a si p r z y w a d z y . W a n i e - p r z y w a d z y . O s t a t e c z n i e z a l e n i n o w s k i m p r o j e k t e m r e z o l u c j i g o s o w a o 3 0 d e l e g a t w , p r z e c i w k o n i e m u - 12. N i e w t p l i w i e decydujc rol odegra t u o g r o m n y osobisty autorytet Lenina. G d y b y T r o c k i n i e zaj n e u t r a l n e g o s t a n o w i s k a , lecz o p o w i e d z i a si j e d n o z n a c z n i e p o s t r o n i e l e w i c o w y c h k o m u n i s t w , Z j a z d m g b y przyj p l a t f o r m w o j n y r e w o l u c y j n e j " . C o p r a w d a p o d k o n i e c d e b a t y L e n i n w n i s j e d n i s t o t n p o p r a w k , k t r delegaci przyjli jednogonie: w sprzyjajcym m o m e n c i e K o m i t e t Centralny ma prawo u n i e w a n i traktat, jeli uzna to za stosowne. L e n i n zadba o t o , b y w s z y s t k i e m a t e r i a y dotyczce Z j a z d u s p o c z y w t a j n y c h archiwach. Zobowiza rwnie delegatw do utrzymania w tajemnicy przebiegu o b r a d , z w y j t k i e m j e d n e g o p u n k t u : Z j a z d o p o w i e d z i a si z a t r a k t a t e m p o k o j o w y m " . L e n i n n a j w y r a n i e j n i e c h c i a , b y k r y t y k a , z j a k s p o t k a si n a Z j e d z i e , dotara do w i a d o m o c i publicznej, dobrze wiedzc, e og obywateli uzna jego s t a n o w i s k o za, m w i c o g l d n i e , n i e p a t r i o t y c z n e . P a m i t a n o p r z e c i e , e n i e t a k d a w n o j e s z c z e u c h o d z i z a n i e m i e c k i e g o szpiega". Z i n i c j a t y w y L e n i n a zapada take decyzja o p r z e n i e s i e n i u s t o l i c y z P i o t r o g r o d u d o M o s k w y , c o w i s t n i e j c y c h o k o l i c z n o c i a c h p r z y p o m i n a o raczej u c i e c z k przed spodziewan niemieck okupacj. Z i n o w i e w owiadczy w p r a w d z i e delegat o m Rad, e wyjazd rzdu do M o s k w y to posunicie tymczasowe, poniewa p r o letariat b e r l i s k i p o m o e n a m p r z e n i e g o z p o w r o t e m d o c z e r w o n e g o P i o t r o g r o d u " , zaraz j e d n a k d o d a : T r u d n o o c z y w i c i e p o w i e d z i e , k i e d y t o nastpi. M o e si z d a r z y i tak, e b d z i e m y z m u s z e n i p r z e n i e stolic n a d W o g a l b o n a U r a l z a d e c y d u j e o t y m p r z e b i e g m i d z y n a r o d o w e j r e w o l u c j i " . W s o b o t 9 m a r c a 1918
1 3

r o k u k o m i s a r z e l u d o w i i i n n i w y s o c y u r z d n i c y o t r z y m a l i depesze z d o k a d n y m t e r m i n e m wyjazdu i bardzo precyzyjnymi wskazwkami, j a k dotrze na dworzec i j a k p o s t p o w a w razie n i e p r z e w i d z i a n y c h t r u d n o c i . Z a r z d z e n i e p o d p i s a sekretarz Rady K o m i s a r z y L u d o w y c h W a d i m i r B o n c z - B r u j e w i c z .
1 4

W d n i a c h 10 i 11 m a r c a r z d , n i e baczc na p r o t e s t y p a r t y j n e j l e w i c y " o r a z z w y k y c h p i o t r o g r o d z k i c h r o b o t n i k w , p r z e n i s si d o M o s k w y . D l a N i e m c w b y t o sygna, e R o s j a n i e z a m i e r z a b r o n i d o t y c h c z a s o w e j s t o l i c y . L e n i n w y j e c h a specjalnym p o c i g i e m w t o w a r z y s t w i e osobistej o c h r o n y , i n n y pocig zabra

p o z o s t a y c h c z o n k w r z d u . P o p r z y b y c i u d o M o s k w y L e n i n i K r u p s k a zajli p o cztkowo d w u p o k o j o w y apartament w hotelu N a t i o n a l . Angielski dziennikarz A r t h u r Ransome, przebywajcy wwczas w Rosji j a k o korespondent D a i l y N e w s " , m i a o k a z j w i d z i e p r z e w o d n i c z c e g o R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h , k t r y siedzia w h o t e l o w y m h o l u w r d s f a t y g o w a n y c h w a l i z e k , t o b o k w z pociel i p a c z e k z k s i k a m i . K i l k a d n i p n i e j L e n i n p r z e p r o w a d z i si n a K r e m l , d o r z d o w e g o
15

m i e s z k a n i a , skadajcego si z t r z e c h p o k o j w , p o k o j u d l a s u b y i k u c h n i . W t y m s a m y m b u d y n k u m i e c i si r w n i e j e g o g a b i n e t . Z a r a z p o p r z y j e d z i e d o M o s k w y L e n i n p o s t a n o w i z w r c i si d o p r o l e t a r i a t u stolicy. Jego pierwsza m o w a , wygoszona 12 marca do Rady M o s k i e w s k i e j , bya nieskadna i chaotyczna. Z n w m w i e idiocie R o m a n o w i e " i pyszaku K i e r e s k i m " , ktrego o b w i n i a o zniszczenie a r m i i " . Od zwyczajowych oskare przeszed n a s t p n i e d o p o n u r y c h p r z e p o w i e d n i : W o j n a n i e c h y b n i e si z a c z n i e , c h o cia w s z y s t k o u nas l e y w r u i n i e " . Suchacze m i l c z e l i , n i e c a k i e m p e w n i , d o czego z m i e r z a s z e f b o l s z e w i c k i e g o r z d u . W r e s z c i e j e d n a k d o t a r d o sedna: N i e m a m y a r m i i , a k r a j , k t r y n i e posiada a r m i i , m u s i przyj n i e s y c h a n i e u p o k a r z a j c y p o k j " . N i e dalej j a k c z t e r y m i e s i c e w c z e n i e j L e n i n z a p e w n i a z p r z e k o n a n i e m ,
1 6

e n a j p i l n i e j s z e zadanie b o l s z e w i k w , k t r e g o a n i n a c h w i l n i e p o w i n n i m y t r a ci z o c z u , t o p o w s z e c h n e u z b r o j e n i e l u d u i r o z w i z a n i e r e g u l a r n e j a r m i i " . O b e c 1 7

nie nie m w i j u o masowej demobilizacji. L e n i n n i e m g n i e z d a w a sobie s p r a w y z t e g o , e g r u n t u s u w a m u si s p o d n g . Z a w s z e l k cen m u s i a znale a r g u m e n t y , b y w y t u m a c z y r o z p a d w i e l k i e j R o s j i . W i e d z i a , e j e l i okae teraz n i e z d e c y d o w a n i e , u p a d n i e n i e t y l k o p a s t w o , j e g o w a d z a , r e w o l u c j a , ale i o n s a m . O p u c i R a d M o s k i e w s k i u d a si p o spiesznie d o d o m u , b y p r z y g o t o w a m o w , z k t r m i a n i e b a w e m w y s t p i p r z e d Wszechrosyjskim Zjazdem Rad. A j e e l i Zjazd nie ratyfikuje jego pokoju, o n , L e n i n , b d z i e m u s i a odej (...). N a d z w y c z a j n y Z j a z d r o z p o c z si 1 4 m a r c a . L e n i n , c h o p r z e m a w i a bez m a a p t o r e j g o d z i n y , n i e w i e l e m g doda d o o k l e p a n y c h f r a z e s w w r o d z a j u c h w i l i o d d e c h u " , z y s k i w a n i a n a czasie" i z b i e r a n i a s i " . Z n w d o s t a o si b i e d n e m u d u r n i o w i " K i e r e s k i e m u , C z e r n o w o w i , a take i n n y m c z o n k o m n i e o d a o w a n e g o R z d u T y m c z a s o w e g o , d o k t r y c h d o c z y a teraz n o w a posta - u k r a i s k i p o l i t y k W i n n i c z e n k o . L e n i n n i e oszczdzi te r o z b j n i k a N a p o l e o n a " , r o z b j n i k a A l e k sandra I " i r o z b j n i c z e j m o n a r c h i i a n g i e l s k i e j " , w s p o m n i a n a w e t p o k j w T y l y " i K o m u n Parysk". O d czasu d o czasu p r z e r y w a y m u o k r z y k i : g a r s t w o ! " - ale n i e p o z w a l a si zbi z t r o p u . K i e d y o z n a j m i , e nadal u k a z u j si gazety, k t r e w y p e n i a j s w o j e szpalty k o n t r r e w o l u c y j n p i s a n i n " , k t o z sali z a w o a : Z a m k n l i cie j u w s z y s t k i e ! " L e n i n zareagowa o s t r o , c o s p o t k a o si z u z n a n i e m czci s u chaczy: N i e s t e t y jeszcze n i e w s z y s t k i e , ale z a m k n i e m y w s z y s t k i e " .
18

L e n i n w e z w a d e l e g a t w , aby r a t y f i k o w a l i c i k i i u p o k a r z a j c y t r a k t a t " , g d y w k r t c e b o l s z e w i k o m p o m o e L i e b k n e c h t " . N a l e y poczeka, o w i a d c z y , a p r z y j d z i e z p o m o c m i d z y n a r o d o w y socjalistyczny p r o l e t a r i a t , a w t e d y z a c z n i e m y

d r u g socjalistyczn r e w o l u c j , j u n a skal w i a t o w " . L e n i n d o p i s w e g o . N i e

1 9

b y o w p r a w d z i e b u r z l i w y c h " o k l a s k w , ale p o i m i e n n y m g o s o w a n i u ( 7 2 4 g o s y - za, 2 7 6 - p r z e c i w , 118 - w s t r z y m u j c y c h si) Z j a z d p o p a r j e g o s t a n o w i s k o i r a t y f i k o w a t r a k t a t , p o d p i s a n y 3 m a r c a 1918 r o k u p r z e z r a d z i e c k delegacj w s k a 20

dzie: przewodniczcy - G r i g o r i j S o k o l n i k w , l u d o w y komisarz spraw zagranicznych - Gieorgij Cziczerin, l u d o w y komisarz spraw w e w n t r z n y c h - Grigorij P i e t r o w s k i oraz zastpca k o m i s a r z a s p r a w z a g r a n i c z n y c h i sekretarz delegacji - L e w Karachian. B o l s z e w i c y rozpoczynali r o z m o w y z N i e m c a m i w Brzeciu L i t e w s k i m , majc nadziej d o p r o w a d z i do zawarcia p o k o j u bez aneksji i k o n t r y b u c j i " - to znaczy z g o d n i e z h a s e m M i d z y n a r o d w k i Socjalistycznej. T y m c z a s e m , p o d p i s u j c t r a k tat, R o s j a R a d z i e c k a z g o d z i a si o d d a "prawie 1 0 0 0 0 0 0 k i l o m e t r w k w a d r a t o w y c h swoich zachodnich terytoriw, w t y m U k r a i n , ktrej niepodlego n i e c h t n i e u z n a a . Z o b o w i z a a si d o d a t k o w o z d e m o b i l i z o w a s w e w o j s k a l d o w e i f l o t , w t y m r w n i e w i e o s f o r m o w a n e j e d n o s t k i A r m i i C z e r w o n e j , a take zapaci N i e m c o m 3 0 0 0 0 0 0 0 0 r u b l i w z o c i e z t y t u u o d s z k o d o w a w o j e n n y c h . Jeli c h o d z i o N i e m c y , w s z y s t k i e t e z d o b y c z e m i a y okaza si i l u z o r y c z n e , ale w i o s n 1918 r o k u , k i e d y a r m i a n i e m i e c k a o k u p o w a a j e s z c z e w y m i e n i o n e w t r a k tacie t e r y t o r i a , p o k j w B r z e c i u L i t e w s k i m w y d a w a si w i e l k i m z w y c i s t w e m B e r l i n a i u p o k a r z a j c klsk b o l s z e w i k w , k t r z y z r o b i l i t a k w i e l e , b y p r z y c z y n i si d o t r i u m f u n i e m i e c k i e j s t r a t e g i i . C o d o p r z e c i w n i k w t r a k t a t u , bdcego f a k t y c z n i e r o z b i o r e m R o s j i , n i e z a l e n i e o d t e g o , d o j a k i e j n a l e e l i p a r t i i , i c h s t a n o w i s k o p r z e z d u g i e lata u c h o d z i o z a a w a n t u r n i c z e " , z g u b n e " , b e z m y l n e " . W j e d n y m z w i e l u l i s t w , j a k i e w 1938 r o k u o c z e k u j c y n a egzekucj B u c h a r i n napisa d o S t a l i n a , c z y t a m y : S z c z e r z e w i e r z y e m , e B r z e t o w i e l k i e s z a l e s t w o " . Z ca p e w n o c i n i e b y j e d y n y m ,
21

k t r y t a k m y l a . L e n i n za p o d c h o d z i d o s p r a w y t r a k t a t u z e s k r a j n y m c y n i z m e m . K i e d y podczas Z j a z d u delegat z J e k a t e r y n o s a w i a spyta g o z e s m u t k i e m , j a k m a powiedzie r o b o t n i k o m , e i c h miasto wanie oddano N i e m c o m , w d z wycign z rkawa swj ostami atut: W N i e m c z e c h rewolucja jest nieunikniona. R e w o l u cja p r z e k r e l i p o k j b r z e s k i ( . . . ) " .
22

R w n o c z e n i e L e n i n u r z d z a si n a K r e m l u . D o p k i t r w a r e m o n t m i e s z k a n i a w d a w n y m b u d y n k u p o s i e d z e s d o w y c h , U l j a n o w o w i e zajli d w a p o k o j e w skrzydle Kawalerskim. T y d z i e po przyjedzie do M o s k w y zniecierpliwiony L e n i n pisa d o zastpcy l u d o w e g o k o m i s a r z a w a s n o c i p a s t w o w e j : B a r d z o p r o sz da m i n a z w i s k o i adres c z o w i e k a , k t r e m u z l e c i l i c i e p r z y s t o s o w a n i e m i e s z k a n i a (...). S p r a w a przeciga si n i e p o m i e r n i e i t r z e b a znale w i n n e g o tej k a r y godnej z w o k i " . Groba znalezienia w i n n e g o " odniosa skutek i j u po d w c h
2 3

d n i a c h r o d z i n a , w r a z z siostr L e n i n a , M a r i U l j a n o w , p r z e n i o s a si d o w y r e montowanego mieszkania .

24

T y m c z a s e m w o j s k a n i e m i e c k i e p o s t p o w a y coraz dalej w gb R o s j i , w k r a c z a j c d o c e n t r a l n y c h g u b e r n i , p o s u w a j c si w k i e r u n k u P i o t r o g r o d u , S e w a s t o p o l a

i P s k o w a . Z e w s z d n a d c h o d z i y a l a r m u j c e depesze. T r a k t a t t r a k t a t e m , ale R o s j a n i e i t a k n i e m o g l i p o j , dlaczego o n i e r z e cesarza W i l h e l m a p r z y j e d a j pasa e r s k i m i p o c i g a m i , j a k t u r y c i , i bez j e d n e g o s t r z a u z a j m u j m i a s t o p o m i e c i e . L e n i n prbowa uspokoi'" wzburzon ludno k o l e j n y m dekretem, ktry stwierd z a , e w w i e t l e t r a k t a t u p o k o j o w e g o , r a t y f i k o w a n e g o 1 5 m a r c a 1918 r o k u p r z e z I V N a d z w y c z a j n y Z j a z d R a d i r w n o z n a c z n e g o z b e z w a r u n k o w k a p i t u l a c j , stawianie zbrojnego o p o r u N i e m c o m jest niedopuszczalne .
25

M i e n s z e w i c y , w u k a z u j c e j si n a w p l e g a l n i e gazecie, m o g l i j e s z c z e napisa z s a r k a z m e m , a j e d n o c z e n i e ze s m u t k i e m : Wadza radziecka zmuszona jest paci za swoje prawo do istnienia spenianiem wszystkich rozkazw i ycze niemieckiego i m p e r i a l i z m u . Do W i l h e l m o w s k i e g o panowania nad Rusi wadza radziecka przystawia swoj wasn piecz, o czym wiadcz wszystkie j e j ostatnie posunicia. I wkrtce nie bdziemy j u wiedzieli, czyje waciwie m a m y rzdy: radzieckie czy M i r b a c h o w s k i e ? "
26

L u d o w y k o m i s a r i a t s p r a w z a g r a n i c z n y c h w y s y a o s t r o n e n o t y , starajc si powstrzyma p o c h d N i e m c w poza ustalon traktatem lini. C z i c z e r i n depeszowa do Auswartiges A m t w Berlinie, napomykajc niemiao, e armia niemiecka n i e p o w i n n a przekracza g r a n i c U k r a i n y : P o w t a r z a m y s w o j sugesti p o d a d r e s e m r z d u n i e m i e c k i e g o , b y w y p o w i e d z i a si w sposb b a r d z i e j s p r e c y z o w a n y , j a k i e granice wyznacza Republice U k r a i s k i e j " . T y m s a m y m w i e l k a niegdy R o 2 7

sja p r o s i a o b c y r z d , a b y o k r e l i j e j w a s n e g r a n i c e (...). L e n i n , g o t o w y n a w s z y s t k o , aby t y l k o u t r z y m a si p r z y w a d z y , z g o d z i si n a w y m i a n a m b a s a d o r w , czego d o m a g a l i si N i e m c y . D o M o s k w y p r z y b y W i l h e l m h r a b i a v o n M i r b a c h , d o B e r l i n a za u d a si A d o l f A b r a m o w i c z JofFe, c z o n e k C K W , kandydat n a czonka K C R K P ( b ) , bliski przyjaciel L w a T r o c k i e g o . W k r t c e p o objciu berliskiej p l a c w k i Joffe p o w i a d o m i telegraficznie M o s k w , e n i e u d a o m u si p r z e k o n a N i e m c w , b y p o w s t r z y m a l i s w j m a r s z w k i e r u n k u K a u k a z u . N i e m c y daj, d o n o s i r a d z i e c k i a m b a s a d o r , p o w r o t u o k r t w d o S e w a s t o p o l a " , w p r z e c i w n y m razie b d k o n t y n u o w a m a r s z . D o r a d z a m p r z y j u l t i m a t u m i z a w r c i o k r t y z N o w o r o s y j s k a d o S e w a s t o p o l a (...) oraz o z n a j m i , e R o s j a z o b o w i z u j e si n i e przekracza w y z n a c z o n e j l i n i i d e m a r k a c y j n e j (...). N a l e y obstawa p r z y z a c h o w a n i u g r a n i c u s t a l o n y c h t r a k t a t e m b r z e s k i m " . M o 2 8

s k w a , z a p o m i n a j c o swej r e w o l u c y j n e j s t a n o w c z o c i " , z n w bagaa N i e m c y , aby n i e narusza w z a j e m n y c h u m w . Z j e d n y m w s z a k e w y j t k i e m . T a j n a d y r e k t y w a , przeznaczona dla d o w d c y F l o t y C z a r n o m o r s k i e j i g w n e g o komisarza floty, g o sia: (...) R a d a K o m i s a r z y L u d o w y c h , n a w n i o s e k N a j w y s z e j R a d y W o j e n n e j , nakazuje w r a z z o t r z y m a n i e m niniejszego pisma zniszczy wszystkie o k r t y F l o t y C z a r n o m o r s k i e j i s t a t k i h a n d l o w e , z n a j d u j c e si w N o w o r o s y j s k u . P o d p i s a n o : Lenin" .
2 9

T r a k t a t w B r z e c i u L i t e w s k i m n i e m u s i a zosta z a w a r t y , b y a t o cena z a d o p r o w a d z e n i e do r o z k a d u rosyjskiej a r m i i i przyjcie przez b o l s z e w i k w n i e m i e c k i e j p o m o c y . P o d w z g l d e m w o j s k o w y m sytuacja R o s j i n i e p r z e d s t a w i a a si

b y n a j m n i e j b e z n a d z i e j n i e . O f e n s y w a B r u s i o w a w 1916 r o k u t c h n a n o w e g o d u c h a w w y c z e r p a n a r m i i z d e m o r a l i z o w a n e s p o e c z e s t w o . W r o k u 1917 R o s j a m i a a p r z e d sob p r o s t e zadanie: p r z e t r z y m a r w n i e z m c z o n e g o i w y k r w a w i o n e g o p r z e c i w n i k a . W s z y s c y z d a w a l i sobie s p r a w , e p r z y s t p i e n i e S t a n w Z j e d n o c z o n y c h d o w o j n y w k w i e t n i u 1917 r o k u s z y b k o p r z e c h y l i szal z w y c i s t w a n a s t r o n K o a l i c j i . J e d n a k b o l s z e w i c y , k i e d y j u d o s z l i d o w a d z y , m u s i e l i spaci s w o j e d u g i , a m o g l i to zrobi t y l k o w j e d e n sposb, przez doprowadzenie wasnego k r a j u d o k l s k i . O g o s z o n e w l i s t o p a d z i e 1917 r o k u d e k r e t y L e n i n a o z i e m i i p o k o j u w y w a r y p o d a n y s k u t e k , p r z y c z y n i a j c si w a l n i e d o r o z k a d u r e s z t e k a r m i i r o syjskiej. o n i e r z e , w przewaajcej w i k s z o c i c h o p i , m a s o w o u c i e k a l i z f r o n t u i z g a r n i z o n w w m i a s t a c h na w i e , aby w z i u d z i a w p o d z i a l e g r u n t w . D l a t e g o te, k i e d y bolszewicy przystpili do r o k o w a w Brzeciu L i t e w s k i m , nie m i e l i j u adnych a r g u m e n t w przetargowych. M i m o t o , p o u p y w i e zaledwie d w c h czy t r z e c h m i e s i c y , L e n i n zacz z m i e n i a s w j s t o s u n e k d o N i e m i e c i d o p o d p i s a n e g o n i e d a w n o t r a k t a t u . A m b a s a d o r J o f f e d o n o s i o narastajcych w k r a j u t r u d n o c i a c h , o n i e p o k o j a c h w a r m i i , o c o r a z m o c n i e j s z y m p r z e k o n a n i u B e r l i n a , e N i e m c o m n i e u d a si p o k o n a m o c a r s t w z a c h o d n i c h . J e d n o c z e n i e b o l s z e w i c y n i e s z c z d z i l i r o d k w n a szerzenie w N i e m c z e c h r e w o l u c y j n e j p r o p a g a n d y . P o d o b n i e j a k N i e m c y z p o m o c b o l s z e w i k w p o d m i n o w y w a l i R o s j w latach 1916 1917, t a k teraz b o l s z e w i c y , i c h t a j n i s p r z y m i e r z e c y , o d p a c a l i i m p o d o b n m o net. J u 5 l i p c a 1918 r o k u , na V Z j e d z i e R a d , w referacie L e n i n a , k t r e g o e s e r o w c y k r z y k a m i i g w i z d a m i o m a l n i e z m u s i l i d o m i l c z e n i a , p o j a w i y si z u p e n i e n o w e n u t y . Patologiczny strach przed u p a d k i e m r e p u b l i k i radzieckiej j u chyba m i n , g d y w d z p o z w o l i sobie m w i o N i e m c z e c h i i n n y c h i m p e r i a l i s t y c z n y c h upiecach" w c a k i e m o d m i e n n y sposb, cho, co prawda, nie w y m i e n i a j c i c h z n a z w y : B r o c z c a k r w i bestia o d e r w a a w i e l k i ks o d naszego y w e g o o r g a n i z m u (...), ale t o o n i z g i n , a n i e m y , p o n i e w a szybko, z j a k s a b n i e i c h o p r , rycho doprowadzi ich do przepaci" .
30

Prawdziwe niebezpieczestwo grozio j e d n a k r e i m o w i nie ze strony N i e m i e c . Rzdy bolszewikw budziy w kraju powszechne niezadowolenie. G d dawi miasta europejskiej Rosji, gdzie bolszewicy m o g l i dotd liczy na najwiksze p o p a r c i e . R o s y szeregi o p o z y c j i . P o e u f o r i i p a d z i e r n i k o w e g o z w y c i s t w a p r z y s z o z r o z u m i e n i e , e hasa, o d e z w y i d e k r e t y n i e r o z w i p i t r z c y c h si z kad c h w i l p r o b l e m w . G . S o l o m o n , k t r y z n a L e n i n a osobicie, p r z y t a c z a w s w o j e j ksice s o w a r a d z i e c k i e g o d y p l o m a t y w B e r l i n i e : J e s t e m y skazani i m o e m y t y l k o o d w l e k a n i e u c h r o n n y k o n i e c (...). N a s z e starania n i e p o w i o d y si i czeka nas s u r o w a kara. M y n a w a r z y l i m y t e g o p i w a i m y m u s i m y j e w y p i " .
3 1

L a t o 1918 r o k u p r z y n i o s o z a d z i w i a j c p o l i t y c z n m e t a m o r f o z : b o l s z e w i c y z d a l i sobie s p r a w z e saboci N i e m i e c , B e r l i n za u z n a , e w y d a r z e n i a z a c h o d z c e w R o s j i oznaczaj a g o n i b o l s z e w i k w . N i e m c y , p r z y n a j m n i e j d o czasu, t r a k t o w a l i b o l s z e w i k w j a k nieoficjalnych sprzymierzecw, p o m o g l i i m obali Rzd

T y m c z a s o w y i przej w a d z . M i e l i w t y m o c z y w i c i e s w j c e l , l i c z y l i n a t o , e s e p a r a t y s t y c z n y p o k j p o z w o l i i m p r z e r z u c i o d d z i a y z e W s c h o d u i zada d e c y d u j c y cios n a Z a c h o d z i e . J e d n a k e l a t e m 1918 r o k u , g d y R o s j o g a r n i a zacz p o m i e w o j n y d o m o w e j , N i e m c y u w i k a l i si w s k o m p l i k o w a n e u k a d y p o l i tyczne i m i l i t a r n e , szczeglnie na U k r a i n i e . I c h r a c h u b y na obfite dostawy zboa z e s p i c h l e r z a R o s j i " z a w i o d y z e w z g l d u n a k a t a s t r o f a l n y stan g o s p o d a r k i , n a t o miast nadzieje na przerzucenie wikszej iloci w o j s k z f r o n t u w s c h o d n i e g o u t o n y w u k r a i s k i m trzsawisku p o l i t y c z n y m . Angielski historyk, autor m o n o g r a f i i 0 p o k o j u b r z e s k i m , J o h n W h e e l e r - B e n n e t t , pisa: Cen niemieckiego zaangaowania by 1000 000 u n i e r u c h o m i o n y c h na Wschodzie onierzy, a j u poowa tej liczby mogaby przeway szal (...) na Zachodzie. W y starczyoby kilka d y w i z j i kawalerii, by w marcu i k w i e t n i u 1918 r o k u poszerzy w y o m midzy oddziaami francuskimi a brytyjskimi i rozdzieli obie armie. Si tych zabrako jednak na Zachodzie, poniewa w t y m samym czasie trzy dywizje kawalerii wspieray kolejny m a r i o n e t k o w y rzd w K i j o w i e .
32

T a k c z y i n a c z e j , w B e r l i n i e u z n a n o , e b o l s z e w i c y m i o t a j si w k o n w u l s j a c h i e narastajce t r u d n o c i n i e b a w e m i c h p r z y g n i o t . H r a b i a v o n M i r b a c h , k t r y 1 6 maja odwiedzi Lenina na K r e m l u i rozmawia z n i m prawie godzin, odnis p o c z t k o w o n i e c o i n n e w r a e n i e : L e n i n u p a r c i e w i e r z y w s w o j szczliw g w i a z d " i z a c h o w u j e n i e z m c o n y o p t y m i z m " . J e d n a k j u miesic p n i e j a m b a s a d o r
3 3

pisa w s w o i m r a p o r c i e , e z u w a g i na wzrastajc n i e s t a b i l n o " b o l s z e w i c k i e g o rzdu N i e m c y p o w i n n y przystpi d o p r z e g r u p o w a n i a si". M o n a r c h i c i i K o n stytucyjni D e m o k r a c i stworz zapewne j d r o przyszego n o w e g o p o r z d k u " , zapewnia M i r b a c h , po c z y m stwierdza: Przy zachowaniu koniecznych r o d k w o s t r o n o c i i w n a l e y t e j t a j e m n i c y m o g l i b y m y zacz u d z i e l a t y m k r g o m n i e z b d n e j p o m o c y f i n a n s o w e j (...) s y s t e m b o l s z e w i c k i z n a j d u j e si w a g o n i i (...)". T a p r o p o z y c j a n i e s p o t k a a si j e d n a k z u z n a n i e m , p o n i e w a w B e r l i n i e u w a a n o , s k d i n d s u s z n i e , e rosyjscy m o n a r c h i c i i l i b e r a o w i e s b a r d z i e j n i L e n i n z a i n t e r e s o w a n i p o n o w n y m z j e d n o c z e n i e m k r a j u , podczas g d y N i e m c o m p o w i n n o r a czej zalee n a t y m , b y R o s j a p o z o s t a a p o d z i e l o n a . P o d k o n i e c c z e r w c a M i r b a c h
34

u t w i e r d z i si j e s z c z e w s w o i m p r z e k o n a n i u : D z i , p o z g r d w c h m i e s i c a c h w n i k l i w e j o b s e r w a c j i , n i e m o g j u stawia b o l s z e w i z m o w i p o m y l n e j d i a g n o z y : z ca p e w n o c i z n a j d u j e m y si u o a m i e r t e l n i e c h o r e g o pacjenta, a c h o c i a m o l i w e s j e s z c z e o k r e s y w z g l d n e j p o p r a w y , j e g o los j e s t j u p r z e s d z o n y " .

35

M i r b a c h m g b y r w n i e d o b r z e p o w i e d z i e t o o cesarskich N i e m c z e c h . P n w i o s n 1918 r o k u u d z i a S t a n w Z j e d n o c z o n y c h w w o j n i e zacz j u p r z y n o s i o d c z u w a l n e efekty, a w p o o w i e sierpnia n i e m i e c k i e naczelne d o w d z t w o p r z y z n a o z o c i g a n i e m , e z w y c i s t w o n i e j e s t m o l i w e . W t y m s a m y m czasie m a c h i n a w o j e n n a A u s t r o - W g i e r z a t r z y m a a si z e z g r z y t e m . D l a t e g o te 3 p a d z i e r n i k a Pastwa Centralne w y r a z i y gotowo przystpienia do r o k o w a p o k o j o w y c h . W s a m y c h N i e m c z e c h r w n i e w z b i e r a a fala r e w o l u c j i , p r o t e s t y p r z e c i w k o w o j n i e s t a w a y si coraz b a r d z i e j g w a t o w n e , a r z d p o w o l i t r a c i k o n t r o l n a d sytuacj.

W t e n sposb, l a t e m 1918 r o k u , obaj n i e d a w n i s p r z y m i e r z e c y - N i e m c y i b o l s z e w i c y - w y c z u l i n a w z a j e m s w o j sabo, w z w i z k u z c z y m w i c h t a k t y c e nastp i y znaczce z m i a n y . L e n i n p o n o w n i e s k a n i a si k u s t a n o w i s k u , w y r a o n y m przez T r o c k i e g o jeszcze w Brzeciu L i t e w s k i m : A n i p o k j , ani w o j n a " . D z i k i takiej f o r m u l e b o l s z e w i c y m i e l i w w c z a s n a d z i e j o d w l e c p o d p i s a n i e t r a k t a t u n a n i e k o r z y s t n y c h d l a siebie w a r u n k a c h , groc w z n o w i e n i e m d z i a a w o j e n n y c h , c o p r z e k r a c z a o zreszt m o l i w o c i R o s j i R a d z i e c k i e j . O b e c n i e L e n i n g o t w b y z e r w a t r a k t a t w d o w o l n y m m o m e n c i e , z d e c y d o w a si j e d n a k zaczeka, n a w e t g d y w l i p c u n a d a r z y a si d o g o d n a s p o s o b n o . D o s t a r c z y l i m u j e j l e w i c o w i eser o w c y , k t r z y d o m a g a l i si o t w a r c i e w y p o w i e d z e n i a t r a k t a t u b r z e s k i e g o , z e r w a n i a s t o s u n k w d y p l o m a t y c z n y c h z N i e m c a m i i u w o l n i e n i a k r a j u spod obcej okupacji. Szstego l i p c a 1918 r o k u l e w i c o w i e s e r o w c y , dziaajc z g o d n i e z d u g o l e t n i m i t r a dycjami swojej partii, d o k o n a l i udanego zamachu na przedstawiciela niemieckiego imperializmu w Rosji, Wilhelma v o n Mirbacha. D w i e g o d z i n y p n i e j w g m a c h u ambasady n i e m i e c k i e j p r z y u l i c y D i e n i e n e j p o j a w i l i si L e n i n i S w i e r d o w , b y w y r a z i s w o j e najgbsze u b o l e w a n i e w z w i z k u z t r a g i c z n y m i n c y d e n t e m . L e n i n w s z e l k i m i s p o s o b a m i stara si p r z e k o n a N i e m c w , e m a z a m i a r przestrzega z a w a r t y c h p o r o z u m i e . Z a d e p e s z o w a d o A d o l f a J o f f e g o , nakazujc m u u d a si n i e z w o c z n i e d o n i e m i e c k i e g o m i n i s t r a s p r a w z a g r a n i c z n y c h , przekaza w i m i e n i u r z d u r a d z i e c k i e g o w y r a z y o b u r z e n i a i z a p e w n i , e m o r d e r c y stan p r z e d t r y b u n a e m r e w o l u c y j n y m .
3 6

Kiedy jednak po upywie tygodnia Cziczerin odwiedzi Lenina w Kuncewie, gdzie w d z o d p o c z y w a , i p o w i a d o m i go, e B e r l i n zamierza przysa do M o s k w y b a t a l i o n o n i e r z y d o o c h r o n y a m b a s a d y i d o m a g a si z g o d y R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h , usysza z d e c y d o w a n o d p o w i e d : t o w y k l u c z o n e . L e n i n , n i e z w o u j c posiedzenia r z d u , poleci C z i c z e r i n o w i , b y przekaza N i e m c o m n o t o d m o w n . Z d y j u nabra p e w n o c i siebie i g o t w b y p o d j w y z w a n i e . P i t n a s t e g o l i p c a , podczas sesji W C I K w m o s k i e w s k i m h o t e l u M e t r o p o l , L e n i n najwyraniej dojrza j u d o tego, b y zerwa traktat brzeski. W p u s z c z e n i e d o miasta n i e m i e c k i e g o batalionu, owiadczy, to pocztek okupacji R o s j i przez obce wojska". Przewodniczcy Rady K o m i s a r z y L u d o w y c h , ignorujc oczywisty fakt, e N i e m c y j u o d pierwszych miesicy w o j n y o k u p u j o g r o m n e obszary Rosji, o z n a j m i , i s g r a n i c e " , k t r y c h r e p u b l i k a n i e p r z e k r o c z y i g o t o w a b d z i e , j a k j e d e n m, walczy za swj kraj z b r o n i w r k u " . L e n i n powtarza j e d y n i e to, co
3 7

cztery miesice wczeniej m w i l i j e g o o p o n e n c i , l e w i c o w i k o m u n i c i i l e w i c o w i eserowcy. Przyznawa r w n i e m i m o w o l i , e przeceni wwczas niebezpieczes t w o : N i e m c o m w c a l e n i e w i o d o si l e p i e j n i R o s j i . O d m o w n a o d p o w i e d n a n i e m i e c k i e u l t i m a t u m n i e s p o t k a a si z ostr r e akcj, N i e m c y p o p r o s t u p r z e n i e l i ambasad d o R e w i a , s t o l i c y n i e p o d l e g e j E s t o n i i . L e n i n p r z e k o n a si w r e s z c i e , e m a d o c z y n i e n i a z i n n y m i , s a b y m i N i e m c a m i , a rzd radziecki z m i e n i n i e b a w e m swoje nastawienie w stosunku do Berlina, o c z y m wiadczy c h o b y s y n n y List do robotnikw amerykaskich, napisany 20 sierpnia

1918 r o k u . Sdzc z l i s t u , z a g r o e n i e n i e m i e c k i e zeszo j a k b y n a d r u g i p l a n , g w n e n i e b e z p i e c z e s t w o d l a R o s j i t o , z d a n i e m L e n i n a , d r a p i e n e bestie a n g l o - f r a n c u s k i e g o i a m e r y k a s k i e g o i m p e r i a l i z m u " . W razie a t a k u na R o s j r e k i n w an glo-francuskiego i amerykaskiego i m p e r i a l i z m u " , stwierdza L e n i n , n i e zawaham si a n i s e k u n d y , c z y z a w r z e p o r o z u m i e n i e z d r a p i e n y m i n i e m i e c k i m i i m p e r i a l i s t a m i " . I n n y m i s o w y , g o t w b y w e s p r z e N i e m c y p r z e c i w k o K o a l i c j i . W istocie
3 8

to odszkodowania w o j e n n e , dostawy zboa i r u d metali z Rosji p o m o g y N i e m c o m o p i e r a si przewaajcej p o t d z e m o c a r s t w z a c h o d n i c h . B e r l i n z o b o w i z a si w z a m i a n n i e u d z i e l a p o p a r c i a b i a y m " g e n e r a o m . T r a k t a t w B r z e c i u L i t e w s k i m s p r a w i , e R o s j a w j e d n e j c h w i l i staa si d r u g o r z d n y m p a s t w e m . Jej n i e k o m p e t e n t n i p r z y w d c y p r z e c e n i l i si N i e m i e c i bez w a h a n i a p o w i c i l i n i e m a l w s z y s t k o , b y pozosta u w a d z y . L o s F l o t y C z a r n o m o r skiej j e s t t e g o d o b i t n y m p r z y k a d e m . Z g o d n i e z u s t a l e n i a m i t r a k t a t u , r o z b r o j o n e o k r t y r a d z i e c k i e p o w i n n y b y y pozosta w p o r t a c h . W i k s z o j e d n o s t e k F l o t y
3 9

C z a r n o m o r s k i e j s t a c j o n o w a a w S e w a s t o p o l u , a g d y z b l i a y si t a m o d d z i a y n i e m i e c k i e n i e l i c z n e i bez c i k i e j a r t y l e r i i L e n i n i T r o c k i r o z k a z a l i , by flota s k i e r o w a a si d o N o w o r o s y j s k a . J a k i n f o r m o w a L e n i n a c z e r w o n y d o w d c a F i o d o r R a s k o l n i k o w , 2 7 k w i e t n i a 1918 r o k u z S e w a s t o p o l a w y p y n o o s i e m s t a w i a c z y m i n , c z t e r y t r a n s p o r t o w c e i pi k r o w n i k w . N a s t p n e g o d n i a p o d n i o s y k o t w i c p a n c e r n i k i W o l a " i S w o b o d n a j a R o s s i j a " oraz stawiacz m i n D i e r z k i j " . W S e w a s t o p o l u p o z o s t a y , czekajc n a w k r o c z e n i e N i e m c w : d r u g a eskadra staw i a c z y m i n , d r u g a eskadra k r o w n i k w l i n i o w y c h , w s z y s t k i e o k r t y p o d w o d n e , s a m o l o t y , cae w y p o s a e n i e , s k a d y , w a r s z t a t y i u r z d z e n i a p o r t o w e . P n i e j take W o l a " oraz sze stawiaczy m i n p o w r c i o d o Sewastopola i w p a d o w rce N i e m cw. Raskolnikow obwinia o zmian rozkazw komisarzy Wachramiejewa i A w i o w a - G l e b o w a . O s i e m n a s t e g o c z e r w c a 1918 r o k u , g d y n i e m i e c k i e strae p r z e d 4 0

n i e d o t a r y p o d N o w o r o s y j s k , reszta f l o t y zostaa z a t o p i o n a n a r o z k a z L e n i n a .
4 1

L e n i n p o t r z e b o w a trzech-czterech miesicy, b y u w i a d o m i sobie, e N i e m c y z n a j d u j si w r w n i e c i k i m p o o e n i u , c o Rosja. O c z y w i c i e j e g o s t o s u n e k d o t r a k t a t u b r z e s k i e g o b y b a r d z i e j z o o n y , n i m o g o b y si n a p i e r w s z y r z u t o k a z d a w a , a p o z a t y m stale si z m i e n i a . Z a s a d n i c z o j e d n a k rzecz p o l e g a a n a t y m , e L e n i n skoncentrowa wszystkie w y s i k i polityczne, dyplomatyczne i ideologiczne, b y d o p r o w a d z i w N i e m c z e c h d o sytuacji r e w o l u c y j n e j . N a t e n cel w y a s y g n o w a no o g r o m n e s u m y pienidzy. P n y m l a t e m 1918 r o k u L e n i n , podczas w y p o c z y n k u w G o r k a c h , napisa l i s t d o c z o n k w K C , o d c z y t a n y i m przez S w i e r d o w a . P r z y w d c a b o l s z e w i k w u t r z y mywa: W Niemczech cia tyka go, walce wrd ale z mas. bolszewikw rozszala si polityczny kryzys, Wszystko okazaa i skoczy si si suszna. pomocy dla Nie rzd si naruszymy
42

chwieje, teraz

nie

ma

oparTakcikiej

przejciem

wadzy przez robotnikw

proletariat. traktatu w ich

brzeskie-

stawiamy ju rodzimym

kwesti

niemieckich

angielskim

imperializmem .

L e n i n z a m i e r z a w i c r o z p a l i " w N i e m c z e c h a g i e w r e w o l u c j i , n a razie j e d n a k s p r z e c i w i a si z e r w a n i u p o r o z u m i e p o l i t y c z n y c h . B a si Z a c h o d u - W i e l k i e j B r y t a n i i , F r a n c j i , S t a n w Z j e d n o c z o n y c h . I z n o w u si m y l i , p o n i e w a z w y c i s k i e m o c a r s t w a zajy w o b e c w y d a r z e w R o s j i p o s t a w z d e c y d o w a n i e b i e r n . Rezultaty bolszewickiego oddziaywania w N i e m c z e c h i Austro-Wgrzech byy znaczce. A n t y w o j e n n a i a n t y r z d o w a l i t e r a t u r a - pisa J u r i j F e l s z t y n s k i - w y d a w a n a w j z y k u n i e m i e c k i m w R S F R R , docieraa za p o r e d n i c t w e m ambasady radzieckiej do wszystkich zaktkw N i e m i e c i na front. Swj d u g w o b e c N i e m i e c n i e m i e c k i e m i l i o n y , w y p a c o n e n a o r g a n i z o w a n i e r e w o l u c j i w R o s j i , L e n i n spaca w takiej samej f o r m i e - f i n a n s u j c k o m u n i s t y c z n r e w o l u c j w N i e m c z e c h " . J o f f e
4 3

d o n o s i , e r a d z i e c k i e p r z e d s t a w i c i e l s t w o d y p l o m a t y c z n e , dziaajc p r z e z p o d s t a w i o n e osoby, s t w o r z y o w i e l o m i l i o n o w y f u n d u s z p o m o c y dla n i e m i e c k i c h k o m u n i s t w , k t r y m dostarczano ywno i b r o . B e r l i n wysya n o t y protestacyjne, a w o b e c i c h n i k e g o e f e k t u , n a p o c z t k u l i s t o p a d a 1918 r o k u , w y d a l i z k r a j u r a dzieckich d y p l o m a t w i odwoa z Rosji wasnych. N i e miao to j u wikszego znaczenia. D z i e w i t e g o listopada, r o k p o z d o b y c i u w a d z y przez b o l s z e w i k w , cesarz W i l h e l m I I a b d y k o w a , a 1 1 listopada s o c j a l d e m o k r a c i P h i l i p p S c h e i d e m a n n i F r i e d r i c h E b e r t , r e p r e z e n t u j c y n o w y r z d Rzeszy, p o d p i s a l i w C o m p i e g n e z a w i e s z e n i e b r o n i . B o l s z e w i c y m o g l i teraz o g o s i , c o te n i e z w o c z n i e u c z y n i J a kow S w i e r d o w , e t r a k t a t b r z e s k i - z 3 m a r c a 1918 r o k u u t r a c i s w o j m o c i w a no. Z w y c i s k a K o a l i c j a u w o l n i a R o s j o d w a r u n k w u p o k a r z a j c e g o p o k o j u , a szalenie n i e b e z p i e c z n a g r a , j a k L e n i n p r o w a d z i z N i e m c a m i , r w n i e d o b i e g a koca. Pierwszy r o z b i r Rosji nie t r w a d u g o : zaledwie dziewi miesicy. L e n i n zap r e z e n t o w a si j a k o z r c z n y i p o m y s o w y t a k t y k , ale b a r d z o l i c h y strateg. W o s t a t e c z n y m r o z r a c h u n k u h i s t o r i a j a k b y p r z y z n a a m u suszno, p o n i e w a h a n i e b n y t r a k t a t " m i a n a d e r k r t k i y w o t . N i e b y o t o j e d n a k zasug L e n i n a , lecz S p r z y m i e r z o n y c h , k t r z y p o r e d n i o d z i a a l i n a k o r z y R o s j i . L e n i n p r z e z cay czas p r z e c e n i a s i y N i e m i e c . Z a u r o c z o n y m a g i w a d z y , p o g o d z i si z p o n i e n i e m w i e l k i e g o n a r o d u i n i e p o t r a f i d o s t r z e c , e klska N i e m i e c n a f r o n c i e z a c h o d n i m j e s t nieuchronna.

BIAE SZATY"
W s w o i m Dzienniku petersburskim, r o k u , p o e t k a Z i n a j d a G i p p i u s pisaa: Wszyscy mieszkacy Petersburga zostali przyjci na ewidencj" (...). N i e m a l caa tutejsza inteligencja przeksztacia si w bolszewickich urzdnikw. Paci im si tyle, by umierali z g o d u p o w o l i , a nie natychmiast. Do w i o s n y 1919 r o k u prawie wszyscy nasi znajomi z m i e n i l i si nie do poznania (...). L u d z i o m ze w z d t y m i b r z u chami - byo ich bardzo w i e l u - radzono je ziemniaki w upinach, ale przed wiosn opublikowanym w Monachium w 1921

ziemniaki znikny zupenie, znikn nawet nasz przysmak - placuszki z ziemniaczanych obierek (...). Intelektualici zagnani do suby g o d e m i nahajk", w s p o m i n a a Gippius, n i e stali si, o c z y w i c i e , b o l s z e w i k a m i , z w y j t k i e m b a r d z o n i e l i c z n y c h . C i za p r a c u j b a r d z o g o r l i w i e , spoufalaj si z k o m i s a r z a m i i w y g a s z a j kazania o gnie w i e l u d u " . I n n i p r z y s t o s o w a l i si, k l e p i b i e d , m y l c t y l k o o j e d z e n i u " . W i k szo j e d n a k r o s y j s k i e j i n t e l i g e n c j i t o c i , k t r z y z w i e l k i m t r u d e m , z z a c i n i t y m i z b a m i d w i g a j e l i w n y k r z y ycia. Z a l i c z y d o n i c h t r z e b a p r a w i e w s z y s t k i c h o f i c e r w A r m i i C z e r w o n e j - b y y c h o f i c e r w a r m i i r o s y j s k i e j " . W 1918 r o k u , p i saa dalej Z i n a i d a N i k o a j e w n a , n i e m a l c o miesic o d b y w a a si m o b i l i z a c j a " d a w n y c h c a r s k i c h o f i c e r w , k t r y c h n a j p i e r w p r z e t r z y m y w a n o j a k i czas w w i z i e n i u w r a z z r o d z i n a m i . Jeli n i e sprawiali k o p o t w , z w a l n i a n o w s z y s t k i c h - oficer t r a f i a d o a r m i i , n a d k r e w n y m i za r o z t a c z a n o cisy n a d z r . B i a d a , j e l i a r m i j n y k o m i s a r z z o y d o n i e s i e n i e n a t a k i e g o w o j s k o w e g o specjalist. W w c z a s j e g o w u j o w i e i c i o t k i , nie m w i c o onie i dzieciach, j e c h a l i na r o b o t y p r z y m u s o w e albo wracali do w i z i e n i a " .
4 4

D r u g i e g o g r u d n i a 1918 r o k u L e w T r o c k i , p r z e w o d n i c z c y R e w o l u c y j n e j R a d y W o j e n n e j i g w n y organizator A r m i i C z e r w o n e j , depeszowa d o Walerija M i e a u k a , k o m i s a r z a w o j s k o w e g o , domagajc si w z m o c n i e n i a d y s c y p l i n y w r d o n i e r z y , k t r z y m a s o w o p o d d a w a l i si b i a y m " : Jedenasta dywizja cakowicie zawioda. O d d z i a y nadal skadaj b r o bez w a l k i . r d e m za jest kadra dowdcza. Najwyraniej ninogorodski g u b w o j e n k o m skoncentrowa si na kwestiach szkoleniowych i technicznych, zapominajc o polityczn y c h . Zalecam zwrci szczegln uwag na wieo zwerbowan kadr oficersk, powierzajc stanowiska dowdcze tylko t y m spord byych oficerw, k t r y c h r o dziny zamieszkuj w granicach Rosji Radzieckiej, i uwiadamiajc i m , e sami p o nosz odpowiedzialno za los swoich bliskich (...) .
45

L e n i n o w s k a o b i e t n i c a p r z e k s z t a c e n i a w o j n y i m p e r i a l i s t y c z n e j w d o m o w sta a si p o t w o r n r z e c z y w i s t o c i . W s z y s c y z w i z a n i z e s t a r y m s y s t e m e m o r a z c i , k t r y m o d m a w i a n o miejsca p o d s o c e m z p o w o d u pochodzenia klasowego, z o stali skazani n a o p r , p o n i e w a n i e d a n o i m i n n e g o w y b o r u . Jeszcze w m a j u 1917 r o k u w d z naczelny a r m i i rosyjskiej, genera M i c h a i Aleksiejew, owiadczy p o d czas z j a z d u o f i c e r w w M o h y l e w i e : W s z y s c y p o w i n n i m y si z j e d n o c z y n a j e d nej w s p l n e j p l a t f o r m i e : Rosja w niebezpieczestwie, a m y , j a k o przedstawiciele W i e l k i e j A r m i i , m u s i m y j o c a l i . N i e c h z j e d n o c z y w a s t a p l a t f o r m a (...). T r z e b a , b y k o r p u s r o s y j s k i c h o f i c e r w sta si j e d n r o d z i n " . Z a r a z p o w y g o s z e n i u t y c h
4 6

s w A l e k s i e j e w zosta o d w o a n y z e s w o j e j f u n k c j i p r z e z R z d T y m c z a s o w y , j u w t e d y b y o j e d n a k j a s n e , e k o r p u s o f i c e r s k i m o e sta si k o c e m w o j s k o w e j o p o z y c j i , g d y b y r e w o l u c j a zasza z a d a l e k o . Bolszewicy, odrzuciwszy drog r e f o r m , parlamentaryzmu i ewolucyjnego rozw o j u kraju, przesdzili o biegu w y d a r z e w k i e r u n k u w o j n y d o m o w e j . Pozostaw a o t o zreszt w z g o d z i e z i c h z a o e n i a m i . Jeszcze w e w r z e n i u 1 9 1 6 r o k u L e n i n

w swojej

p r a c y Wojenny program rewolucji proletariackiej s f o r m u o w a r z e c z j e d n o -

znacznie; K t o uznaje w a l k klasow, nie m o e nie uznawa w o j e n d o m o w y c h , ktre w k l a s o w y m spoeczestwie stanowi naturalne i, w okrelonych w a r u n kach, n i e u n i k n i o n e p r z e d u e n i e , zaostrzenie w a l k i k l a s o w e j " . O w o n a t u r a l n e "
4 7

p r z e d u e n i e zaczo si w r a z z p r z e w r o t e m p a d z i e r n i k o w y m , ale o d lata 1918 r o k u p r z y b r a o s t r a s z l i w e , niszczce, n i e l u d z k i e f o r m y . C o p r a w d a w g r u d n i u 1919 r o k u , w najwikszym o g n i u walk, L e n i n prbowa zrzuci w i n na midzynarod o w y k a p i t a , oskarajc g o o p o d s y c a n i e k o n f l i k t u . Z p e w n o c i p a s t w a i m p e 4 8

r i a l i s t y c z n e z r o b i y w i e l e , a b y w e s p r z e k o n t r r e w o l u c j , lecz i c h n i e s k o o r d y n o w a n e dziaania nie w y w a r y decydujcego w p y w u n a przebieg rosyjskiej w o j n y domowej. J d r e m l e n i n o w s k i e j s t r a t e g i i b y o z n i s z c z e n i e starego p o r z d k u , u s t a l o n y c h n o r m i o d w i e c z n y c h z w y c z a j w r o s y j s k i e g o ycia. L e n i n n i e t y l k o u z a s a d n i t e o r e t y c z n i e p o l i t y k p r z e m o c y w o b e c m i l i o n w l u d z i . Stojc n a czele r z d u , c o d z i e n n i e dawa w y t y c z n e i udziela r a d , w j a k i sposb naley j urzeczywistnia. W j e d n e j ze s w o i c h f u n d a m e n t a l n y c h prac z o k r e s u r e w o l u c y j n e g o , J a k organizowa wspzawodnictwo?, w y d a n e j w p r a w d z i e n i e c o p n i e j , w s i , p o w i n n y p o w i c i si c a k o w i c i e : (...) j e d n e m u zadaniu: oczyszczeniu ziemi rosyjskiej ze wszystkich szkodliwych i n sektw, pche-oszustek, pluskiew-bogaczy i tak dalej, i tak dalej. W j e d n y m przypadku wsadzi do wizienia 10 bogaczy, t u z i n zodziejaszkw, p tuzina r o b o t n i k w uchylajcych si od pracy-(...). W d r u g i m kaza im czyci w y c h o d k i . W trzecim - wyda i m , po wypuszczeniu z karceru, te karty, aby wszyscy traktow a l i ich j a k szkodnikw, dopki nie wyka poprawy. W czwartym - rozstrzela na miejscu co 10. pasoyta. W pitym (...) .
49

lecz w y k o r z y s t a n e j

w p r a k t y c e n a t y c h m i a s t , pisa w p r o s t , e j a c z e j k i , k o m r k i p a r t y j n e w m i e c i e i na

P o m y s o w o L e n i n a nie miaa granic. M o n a j e d n a k przyj za p e w n i k , e tego r o d z a j u r o d k i podsycay j e d y n i e p o m i e rosyjskiej w o j n y d o m o w e j . W d z m u s i a si l i c z y z t y m , e j e g o p r o g r a m w a l k i z z a m o n y m i c h o p a m i , k u a k a m i " , w y w o a na w s i gwatowne konflikty. Na 15 000 000 rodzin chopskich ponad 2 000 000 stanowiy r o d z i n y kuackie", bogate", o c z y m L e n i n doskonale w i e dzia. N a z y w a t y c h l u d z i k r w i o p i j c a m i " , pajkami", p i j a w k a m i " , w a m p i r a m i " , a w s i e r p n i u 1918 r o k u w e z w a d o r o z p r a w y z n i m i : B e z l i t o s n a w o j n a p r z e ciwko kuakom! N a pohybel i m ! "
5 0

K i e d y pi lat p o m i e r c i L e n i n a d o k o l e k t y w i z a c j i r o l n i c t w a p r z y s t p i S t a l i n , n i e m u s i a j u szuka n o w y c h hase, s f o r m u o w a j e w c z e n i e j d l a n i e g o w d z P a d z i e r n i k a . O c z y s z c z a n i e z i e m i r o s y j s k i e j " stao si j e d n y m z g w n y c h r d e wstrzsw spoecznych, l u b , j a k uj to Wasilij Kluczewski, rozkadu spoeczneg o " . R o z k a d t e n okaza si n i e z w y k l e k r w a w y . L e n i n n i e t r z y m a si w c i t y c h s a m y c h m e t o d , o p r a c o w a n y c h zaraz p o p r z e w r o c i e , lecz n i e u s t a n n i e j e u d o s k o n a la. W l i s t o p a d z i e 1922 r o k u napisa c h e m i c z n y m o w k i e m n a s k r a w k u p a p i e r u d o s w e g o p r z y s z e g o nastpcy:

Tow. ludowych moim pleni da, s

Stalin! zada do i i to kilka tej pyta w kwestii wydalenia akcja ta, z Rosji mienszewikw, przed wyGornfelEserowcy Man panw si socjalistw, wszystkich kadetw itd., pory nie ludowych innych? innymi granic zrobi poniewa zostaa rozpoczta jeszcze Czy zdecydowano Miakotina, wszystkich. na kilkuset Rosj si proces powodw: tych dla czele z

Chciabym urlopem,

zakoczona. e

socjalistw? Uwaam, s powinna bez litoci. nawet natychmiast.

Pieszechonowa, naley przegna (...). listy i Komisja

Petryszczewa bardziej Messingiem wyrzuci Trzeba panowie!

51

niebezpieczni, za

poniewa

sprytniejsi Musimy Nim bez

cewem, naley pokole. nie cie,

sporzdzi

oczyci podawania

przyszych eserowcw, wyjedaj-

zakoczy

pniej.

Aresztowa

kilkuset,

L e n i n nie t y l k o s f o r m u o w a ide oczyszczania R o s j i " , sam r w n i e sporzd z a l i s t y i o s o b i c i e c z u w a n a d w s z y s t k i m . W 1922 r o k u pisa d o U n s z l i c h t a : B d c i e t a k d o b r z y i z w r c i e m i zaczone d o k u m e n t y w r a z z adnotacj: k t o zosta w y d a l o n y , k t o p r z e b y w a w w i z i e n i u , k o m u ( i dlaczego) p o z w a l a si zosta. Z r b c i e k r t k i e n o t a t k i n a tej samej k a r t c e " .
52

R o s y j s k a w o j n a d o m o w a b y a j e d n z n a j k r w a w s z y c h w h i s t o r i i . Jeszcze w g r u d n i u 1917 r o k u g e n e r a o w i e A l e k s i e j e w i K o r n i o w zaczli f o r m o w a A r m i O c h o t n i c z n a p o u d n i u R o s j i . B o l s z e w i c y , zdajc sobie s p r a w , e a l b o s z y b k o s t w o r z si z b r o j n z p r a w d z i w e g o z d a r z e n i a , a l b o i c h s p r a w a " p r z e g r a , z a p o m n i e l i n i e b a w e m o s w e j o b i e t n i c y r o z w i z a n i a r e g u l a r n e j a r m i i i zastpienia j e j l u d o w milicj. L e n i n , powierzajc u t w o r z e n i e A r m i i C z e r w o n e j T r o c k i e m u , u c z y n i d o b r y w y b r . T r o c k i , c h o n i g d y n i e s u y w w o j s k u i n i e p o s i a d a w tej materii adnego dowiadczenia, b y j e d n a k w i e t n y m organizatorem, r w n i e p r z y t y m u p a r t y m i b e z w z g l d n y m j a k wikszo bolszewickich p r z y w d c w . W e w r z e n i u 1918 r o k u p o w o a d o ycia R e w o l u c y j n R a d W o j e n n i a d o r o k u 1925 sta n a j e j czele. R e w w o j e n s o w i e t , w skad k t r e g o w c h o d z i l i p i e r w o t n i e L e w T r o c ki, Piotr Koboziew, Konstantin Miechonoszyn, Fiodor Raskolnikow, Karl D a n i s z e w s k i , I w a n S m i r n o w , A r k a d i j R o s e n h o l z i J o a c h i m W a c e t i s , z a j m o w a si p l a n o w a n i e m operacyjnym i strategicznym, sprawowa kontrol polityczn nad armi, m i a w s w o j e j p i e c z y t r y b u n a y r e w o l u c y j n e oraz inspekcj. P o c z t k o w o Rada z b i e raa si r z a d k o , p o n i e w a w i k s z o j e j c z o n k w p r z e b y w a a n a f r o n c i e , lecz o d lata 1919 r o k u , w s k a d z i e o g r a n i c z o n y m d o szeciu o s b ( T r o c k i , S k l a n s k i , R y k o w , G u s i e w , S m i g a , Siergiej K a m i e n i e w ) , staa si n a j w y s z y m o r g a n e m o d p o w i e d z i a l n y m za obron kraju i podlegajcym wycznie K o m i t e t o w i C e n t r a l n e m u partii. W p i e r w s z e j c h w i l i L e n i n b a r d z o n i e u f n i e o d n i s si d o k o n c e p c j i T r o c k i e g o , k t r y n a s z e r o k skal z a m i e r z a w y k o r z y s t a w a r m i i w o j s k o w y c h s p e c j a l i s t w " . G d y w p o o w i e 1919 r o k u T r o c k i p o i n f o r m o w a g o , e w A r m i i C z e r w o n e j s u y j u p o n a d 3 0 0 0 0 b y y c h c a r s k i c h o f i c e r w , L e n i n n i e m g w t o u w i e r z y . Z czasem jednak zrozumia: biaych" m o n a pokona tylko przy p o m o c y potencjalnych

biaych". W d z bolszewikw nie ywi w t y m wzgldzie adnych iluzji jedynie n i e w i e l k a cz k o r p u s u o f i c e r s k i e g o zacigna si d o A r m i i C z e r w o n e j d o b r o w o l n i e . W i k s z o s t a n o w i l i z a k a d n i c y , a cilej m w i c , z a k a d n i k a m i b y y i c h rodziny. J u w 1918 r o k u w a l k i t o c z y y si n a k i l k u f r o n t a c h , zaczy te p o w s t a w a liczne armie. T r o c k i osobicie dobiera c z o n k w i c h rad w o j e n n y c h , k t r z y w r a z z c a y m zastpem k o m i s a r z y r n y c h rang m i e l i w p i e r w s z y m rzdzie sprawowa nadzr nad b y y m i carskimi oficerami, penicymi obecnie w A r m i i Czerwonej f u n k c j e d o w d c z e , o r a z reagowa n a w s z e l k i e o b j a w y r o z p r z e n i a i d z i a a l n o c i kontrrewolucyjnej. Przewodniczcy Rewwojensowietu wymaga od swoich k o m i s a r z y , b y n i e w y p u s z c z a l i z r k i r e w o l w e r w " , L e n i n a za, k t r y o b a w i a si zdrady ze strony zawodowych w o j s k o w y c h , zapewni: Przy kadym postawimy komisarza". L e n i n o w i t o nie wystarczao. N o t o j u lepiej d w c h - w y k r z y k n ale b a r c z y s t y c h ! M a m y c h y b a b a r c z y s t y c h k o m u n i s t w ? "
5 3

T r o c k i dziaa w sposb z d e c y d o w a n y i k o n k r e t n y . Do R a s k o l n i k o w a , p r z e d stawiciela R e w w o j e n s o w i e t u w K a z a n i u , depeszowa: P r z y n i e p e w n y c h d o w d cach postawcie t w a r d y c h komisarzy z r e w o l w e r a m i w d o n i a c h . Dajcie d o w d c o m w y b r : z w y c i s t w o albo mier. N i e spuszczajcie z oka p o d e j r z a n y c h oficerw. Za przypadki dezercji w r d kadry dowdczej komisarz odpowiada g o w " . J e d n o c z e n i e i n f o r m o w a L e n i n a o k a t a s t r o f a l n y m stanie r z e c z y w K a z a 5 4

n i u : (...) B r a k r e w o l w e r w stwarza n a f r o n c i e n i e m o l i w sytuacj. N i e d a si u t r z y m a d y s c y p l i n y bez r e w o l w e r w . D o r a d z i e m t o w . M u r a o w o w i i t o w . P o z e r n o w i , by z a r e k w i r o w a l i r e w o l w e r y w s z y s t k i m , k t r z y nie su w pierwszej l i n i i . O p r c z t e g o n a l e y naciska n a T u * . N i e m o e m y w a l c z y bez r e w o l w e r w (,..)" .

55

B o l s z e w i c y z d o b y l i w a d z p r z y u y c i u s i y , si zaczli t w o r z y n o w e p a s t w o i s p o e c z e s t w o , si z m u s z a l i c h o p w i o f i c e r w d o w a l k i w o b r o n i e z d o b y c z y r e w o l u c j i " . Podobna polityka musiaa j e d n a k w y w o y w a protesty, o t w a r t y sprzec i w , a p r z y n a j m n i e j p r b y u c h y l e n i a si o d t e g o w t p l i w e g o z a s z c z y t u . W a r m i i o b j a w i a o si t o m a s o w dezercj, k t r e j n a j w i k s z a fala p r z y p a d a n a d r u g p o o w 1918 i p o c z t e k 1919 r o k u . W m a j u 1919 r o k u , k i e d y r z d u t w o r z y specjalne o r g a n y d o w a l k i z t y m z j a w i s k i e m , w e d u g statystyk R e w o l u c y j n e j R a d y W o j e n n e j aresztowano prawie 80 000 dezerterw . W rezultacie lipcowej amnestii, poczo56

n e j z o b i e t n i c s u r o w y c h k a r d l a u k r y w a j c y c h si, d o s z e r e g w w r c i o 9 8 183 u c i e k i n i e r w , a w c i g u caego r o k u 1919 z a t r z y m a n y c h z o s t a o b d z g o s i o si d o b r o w o l n i e 1 761 000 zbiegych onierzy. Jeli doda do tego 917 000 uchylajc y c h si w o m a w i a n y m o k r e s i e o d p o b o r u , w i d a w y r a n i e , e r o z m i a r y b o j k o t u h i s t o r y c z n e g o " l e n i n o w s k i e g o w e z w a n i a d o o b r o n y socjalistycznej o j c z y z n y b y y i s t o t n i e zastraszajce . H a s o Socjalistyczna o j c z y z n a w n i e b e z p i e c z e s t w i e " ( s f o r 57

m u o w a n e w r z e c z y w i s t o c i p r z e z T r o c k i e g o ) o g o s z o n e z o s t a o w l u t y m 1918

W Tule miecia si fabryka broni (przyp. tum.).

r o k u w postaci d e k r e t u Rady K o m i s a r z y L u d o w y c h , na podstawie k t r e g o w s z y s t k i e R a d y i o r g a n i z a c j e r e w o l u c y j n e z o b o w i z a n e b y y b r o n i kadej p o z y c j i d o ostatniej k r o p l i k r w i " , n a t o m i a s t e l e m e n t o m k o n t r r e w o l u c y j n y m ( w tej l i c z b i e i d e zerterom), utrudniajcym" wykonanie dekretu, grozio rozstrzelanie" . W r d
58

e l e m e n t w k o n t r r e w o l u c y j n y c h " z n a l e l i si w p i e r w s z y m r z d z i e c i , k t r z y p r a g n l i o c a l i , j a k pisaa Z i n a i d a G i p p i u s , czysto b i a y c h szat". Spord o g r o m n e j korespondencji Lenina z okresu w o j n y d o m o w e j publikac j i d o c z e k a o si j e d y n i e t o , c o n i e j e s t b e z p o r e d n i o z w i z a n e z T r o c k i m l u b z a w i e r a krytyczne, negatywne opinie Lenina p o d adresem przewodniczcego R e w w o j e n s o w i e t u . N i g d y , oczywicie, nie m o g y b y ujrze wiata d z i e n n e g o takie t e l e g r a m y , j a k t e n z j e s i e n i 1918 r o k u . S w i j a s k , T r o c k i . N a szczcie s z y b k o w r a c a m do zdrowia. U f a m , e rozprawa z kazaskimi C z e c h a m i i biaogwardzis t a m i , a take z e w s p i e r a j c y m i i c h k u a k a m i - k r w i o p i j c a m i b d z i e p r z y k a d o w o bezlitosna. Gorco p o z d r a w i a m . L e n i n " .
5 9

Przez cay okres w o j n y d o m o w e j L e n i n pozostawa j a k b y w c i e n i u T r o c k i e g o . N a p l a n p i e r w s z y w y b i j a si zawsze T r o c k i , podczas g d y L e n i n o g r a n i c z a si d o w y d a w a n i a p o l i t y c z n y c h i n s t r u k c j i n a t u r y o g l n e j , z d r a d z a j c y c h czsto s k r a j n y n i e p o k j . W m a j u 1919 r o k u d e p e s z o w a d o G u s i e w a , a s z e w i c z a i J u r i e n i e w a , c z o n k w rady w o j e n n e j f r o n t u : J e l i p r z e d z i m nie o p a n u j e m y U r a l u , t o klsk rewolucji u w a a m za pewn". W i n n y m telegramie, t y m razem do Z i n o w i e w a , L e n i n d o m a g a si w y s a n i a n a p i e r w s z l i n i w i k s z e j l i c z b y k o m u n i s t w . I n a czej p r z e g r a m y , b o z C z e c h a m i s p r a w y le s t o j " . D o R a k o w s k i e g o w K i j o w i e pisa: B e z s z y b k i e g o z w y c i s t w a w D o n b a s i e k o n i e c caej r e w o l u c j i j e s t a b s o l u t n i e n i e u c h r o n n y (...)" .
60

W p r z e c i w i e s t w i e d o i n n y c h c z o n k w r z d u , L e n i n n i e k w a p i si raczej d o w y j a z d u n a f r o n t , g d z i e , j a k w i e r z y , r o z s t r z y g a y si losy w a d z y r a d z i e c k i e j . N i g d y , w k a d y m razie, n i e p o s t a w i tej k w e s t i i n a p o s i e d z e n i u K o m i t e t u C e n t r a l n e g o l u b R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h . C o p r a w d a f r o n t w w z w y k y m sensie tego s o w a n i e b y o . L e n i n oglda czasem m a p y o p e r a c y j n e , n a k t r y c h w i d n i a y n a j r o z m a i t s z e o w a l e , u k i , s t r z a k i i k r o p k o w a n e l i n i e , nieukadajce si j e d n a k n i g d y w z w a r t l i n i f r o n t u " . N a j w i k s z a strategiczna przewaga b o l s z e w i k w polegaa n a t y m , e b i a e " a r m i e a d m i r a a K o c z a k a n a S y b e r i i , generaa D e n i k i n a n a p o u d n i u , g e n e r a a J u d e n i c z a w r e j o n i e B a t y k u i i n n e a n t y r a d z i e c k i e f o r m a c j e d z i a a y w r o z p r o s z e n i u . M i m o podejmowanych w t y m k i e r u n k u w y s i k w do koca w o j n y nie udao i m si poczy s w y c h si, n a w e t z p o m o c w o j s k i n t e r w e n c y j n y c h K o a l i c j i . L e n i n r z a d k o m i e s z a si d o k w e s t i i o p e r a c y j n o - s t r a t e g i c z n y c h , r o z p a t r u j c p r o b l e m y jedynie w kontekcie p o l i t y c z n y m i spoecznym. W o j n a d o m o w a t o c z y a si b o w i e m n i e t y l k o n a g w n y c h t e a t r a c h d z i a a r e g u l a r n y c h a r m i i , lecz r w n i e w n i e z l i c z o n y c h p u n k t a c h , g d z i e stale w y b u c h a y c h o p s k i e p o w s t a n i a , a take w r e j o n a c h d e s a n t w si i n t e r w e n c y j n y c h . O g n i s k a b u n t w n a l e a o b e z w z g l d n i e z d u s i i t o w a n i e b y o d l a L e n i n a p r z e d m i o t e m szczeglnej t r o s k i . M o b i l i z o w a m i e j s c o w e k o m r k i partyjne, w y s y a p o s i k i , w y d a w a r o z p o r z d z e n i a ,

j a k r a d z i sobie z p o w s t a c a m i , s p e k u l a n t a m i , s a b o t a y s t a m i , da, g r o z i , p r z y nagla. D w u d z i e s t e g o d z i e w i t e g o s i e r p n i a 1918 r o k u d e p e s z o w a d o k o m i t e t u p a r tyjnego w Penzie na p o u d n i u R o s j i , by w y r a z i swe najgbsze n i e z a d o w o l e n i e , e nie o t r z y m a e m od was absolutnie nic na t e n temat, j a k i e , w k o c u , zastosowalicie z d e c y d o w a n e r o d k i , b y b e z l i t o n i e zgnie k u a k w i s k o n f i s k o w a z b o e w podlegych w a m piciu o b w o d a c h . Wasza bezczynno jest karygodna" .
6 1

R w n i e w sierpniu doradza w a d z o m p a r t y j n y m w Saratowie t y m c z a s o w o w y z n a c z y w a s n y c h d o w d c w i rozstrzela k o n s p i r a t o r w oraz p o d e j r z a n y c h , n i k o g o n i e pytajc i n i e w d a j c si w i d i o t y c z n e k o r o w o d y " , n a t o m i a s t w g r u d n i u

6 2

1918 r o k u n a k a z y w a S z l a p n i k o w o w i , b y s c h w y t a i r o z s t r z e l a a s t r a c h a s k i c h s p e k u l a n t w i a p w k a r z y . Z t h o o t n a l e y r o z p r a w i si tak, by w s z y s c y p a m i tali przez lata" . G r o m i S o k o l n i k o w a na froncie p o u d n i o w y m : W s t y d i haba,

63

e t u m i e n i e p o w s t a n i a K o z a k w przeciga si (...). Z a w s z e l k cen n a l e y s z y b k o zgnie p o w s t a n i e d o k o c a (...), j e e l i jestecie a b s o l u t n i e p e w n i , e n i e m a c i e w y s t a r c z a j c y c h si d o b e z l i t o s n e j r o z p r a w y , t e l e g r a f u j c i e n a t y c h m i a s t " .

64

R o z k a z y i zarzdzenia L e n i n a , p y n c e z K r e m l a n i e p r z e r w a n y m s t r u m i e n i e m , n i e z a l e n i e o d s w e j t r e c i s p r o w a d z a y si w a c i w i e d o j e d n e g o : osign cel z a w s z e l k c e n , n i e l i c z y si z e s t r a t a m i , okaza k l a s o w b e z w z g l d n o . L e n i n , bdcy z n a t u r y c z o w i e k i e m a g o d n y m i d o b r o d u s z n y m , kochajcym zwierzta i s k o n n y m d o s e n t y m e n t a l n y c h w s p o m n i e , z m i e n i a si n i e d o p o z n a n i a , g d y rzecz d o t y c z y a k w e s t i i k l a s o w y c h , p o l i t y c z n y c h . W j e d n e j c h w i l i stawa si t w a r d y , b e z k o m p r o m i s o w y , z a w z i t y i m c i w y . N a w e t w t a k i c h sytuacjach p o t r a f i si j e d n a k umiecha, wykazujc niekiedy osobliwe poczucie h u m o r u . T r o c k i w s p o m i n a , e k i e d y d o n i e s i o n o m u o z a m o r d o w a n i u M i r b a c h a , zaszed d o L e n i n a : Co podobnego! - powiedziaem, przetrawiajc niezwyke n o w i n y . - Na m o n o t o ni nie m o e m y si uskara". T a k - odpar L e n i n z n e r w o w y m miechem. - Z w y czajny koniec kariery drobnomieszczanina (...)". Naleao jecha do ambasady, z o y wyrazy ubolewania". Zapada decyzja, e pojad L e n i n , S w i e r d o w i, zdaje si, Cziczerin (...). L e n i n prbowa sobie przypomnie, j a k b r z m i odpowiedni z w r o t po niemiecku. O m a o nie paln gupstwa (...). Rozemia si cichutko, p o d nosem, w o y paszcz i powiedzia twardo do Swierdowa: I d z i e m y " . T w a r z mu si z m i e nia, staa si kamiennoszara .
65

Wydajc polecenia d o w d c o m f r o n t w , r a d o m w o j e n n y m , k o n k r e t n y m w y konawcom, L e n i n uywa z w r o t w oschych i zimnych. B y to jzyk inkwizytora, p r o k u r a t o r a , a czasami kata. L a t e m 1918 r o k u n a k a z y w a w a d z o m w P e n z i e w p r o wadzi bezlitosny masowy terror przeciwko k u a k o m , p o p o m i biaogwardzistom, podejrzanych zamkn w obozie p o d m i a s t e m " . W sierpniu depeszowa do
6 6

T r o c k i e g o : C z y n i e p o w i n n i m y z a p o w i e d z i e , e o d tej c h w i l i p r z y j m u j e m y m e t o d y r e w o l u c j i f r a n c u s k i e j i b d z i e m y o d d a w a p o d sd, a n a w e t r o z s t r z e l i w a d o w d c w , k t r z y oka b r a k z d e c y d o w a n i a i z a w i o d w a k c j i ? "

67

We w r z e n i u ,

t e l e g r a f o w a d o tego T r o c k i e g o : J e s t e m z d z i w i o n y i z a n i e p o k o j o n y o p n i e n i e m o p e r a c j i p r z e c i w k o K a z a n i o w i (...). M o i m z d a n i e m n i e n a l e y oszczdza m i a s t a

i zwleka duej, poniewa nieodzowne jest j e g o cakowite zniszczenie" . T r z e 68

ciego l i p c a 1918 r o k u d o n i e z n a n e g o adresata: M o e c i e p o w i e d z i e T e r o w i * , e b y p o c z y n i p r z y g o t o w a n i a d o spalenia B a k u n a w y p a d e k o f e n s y w y i e b y o g o s i t o w tamtejszej prasie" .

69

W l a t a c h w o j n y d o m o w e j czsto p o j a w i a o si w p i s m a c h L e n i n a s o w o r o z strzela". L e n i n zaleca s w y m k o m i s a r z o m , b y s t o s o w a l i t kar z a n a j r n i e j s z e p r z e w i n i e n i a : za u d z i a w spisku", za stawianie o p o r u p r z y aresztowaniu", za u k r y w a n i e b r o n i " , za n i e p o s u s z e s t w o , t p o t i n i e d o k a d n o " , a n a w e t za f a szywe d o n o s y " . C h o p r z e z cay t e n czas p r z e b y w a g w n i e n a K r e m l u l u b w p r z y t u l n y m d o m u z a m i a s t e m , z dala o d p o t w o r n o c i b r a t o b j c z e j w o j n y , t o j e d n a k w y d a w a n e p r z e z e r o z k a z y i i n s t r u k c j e s p r a w i a y , e w o j n a t a p r z y b i e r a a coraz bardziej o k r u t n y charakter. T r u d n o przewidzie, j a k b y zareagowa, g d y b y zobac z y rze n a w a s n e o c z y . C o z n a m i e n n e , w l i c z n y c h a r t y k u a c h , j a k i e w o w y m czasie p u b l i k o w a , j a k r w n i e w m o w a c h , k t r e w y g a s z a , n a d e r r z a d k o d o m a g a si w p r o s t w y s t r z e l a n i a k o n t r r e w o l u c j o n i s t w , p r z e n i e w i e r c w i z d r a j c w . S w o j e bezwzgldne d y r e k t y w y w o l a przekazywa w szyfrowanych telegramach, p o u f n y c h n o t a t k a c h oraz rezolucjach i dekretach, b e z i m i e n n y c h l u b w y d a w a n y c h w i m i e n i u R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h . B a r d z o dba o swoj reputacj i nie chcia zyska sobie s a w y siepacza. C o m u si zreszt w n i e m a y m s t o p n i u u d a o , p o n i e w a p o d t y m w z g l d e m h i s t o r i a n i e o c e n i a a g o le. W r o k u 1918 w i k s z a cz R o s j i o d r z u c a a b o l s z e w i c k r e w o l u c j , a j e d n a k b o l s z e w i c y o d n i e l i z w y c i s t w o . P r z e d e w s z y s t k i m dlatego, e i c h w r o g o w i e k l a s o w i nie m i e l i j a s n y c h , c h w y t l i w y c h idei, a odpowiadajc b i a y m " t e r r o r e m na terror c z e r w o n y " s t r a n i c y b i a y c h szat" n i e stawali si b y n a j m n i e j w o c z a c h z w y k e g o c h o p a i m i e s z c z u c h a lepsi o d b o l s z e w i k w . L a t e m 1919 r o k u K i e r e s k i , k t r y n i e u t o s a m i a si a n i z c z e r w o n y m i " , a n i z b i a y m i " , o w i a d c z y z a g r a n i c z n y m d z i e n n i k a r z o m , e n i e m a takiej z b r o d n i , k t r e j n i e d o p u c i l i b y si p o d w a d n i K o c z a k a (...). N a S y b e r i i m a j miejsce n i e t y l k o p r z y p a d k i e g z e k u c j i i t o r t u r , czsto caa l u d no w i o s e k p o d d a w a n a j e s t c h o c i e , n i e wyczajc n a u c z y c i e l i i i n t e l i g e n c j i (...). D z i k i K o c z a k o w i ycie spoeczne i e k o n o m i c z n e S y b e r i i zostao z n i s z c z o n e , p o wsta za to n o w y i silny r u c h bolszewicki" . B i a y " terror przybiera f o r m y nie m n i e j
70

odraajce n i c z e r w o n y " , r n i c a polegaa j e d n a k n a t y m , e s t o s o w a n o g o s p o n t a n i c z n i e i l o k a l n i e , podczas g d y t e r r o r c z e r w o n y " sta si u z n a n y m r o d k i e m p o l i t y k i p a s t w o w e j , a w i c si rzeczy b y b a r d z i e j s k u t e c z n y .

71

Bolszewicy zdoali o b r o n i zdobycze r e w o l u c j i " i, m i m o dezercji na niesyc h a n skal, u t w o r z y w k r t k i m czasie t r z y m i l i o n o w a r m i . N i e o g r a n i c z o n y t e r r o r , z n i e w o l e n i e i p r z y m u s , w p o c z e n i u z u p o r c z y w p r o p a g a n d na skal, j a k i e j R o s j a d o t d n i e znaa, p o p r o s t u n i e z o s t a w i y p r o s t e m u c h o p u i r o b o t n i k o w i i n n e g o w y b o r u , j a k wesprze w a d z radzieck w nadziei, e szczodre obietnice k o m i s a r z y c h o p o czci zostan z r e a l i z o w a n e . * S. Ter-Gabrielian, przewodniczcy W C z K w Baku (przyp. tum.).

T r o c k i w s p o m i n a , j a k u s i o w a " p r z e k o n a L e n i n a , e bez u y c i a p r z e m o c y n i e d a si z m u s i l u d z i d o w a l k i . A b y p r z e z w y c i y t o z g u b n e n i e z d e c y d o w a n i e , potrzebne s n a m silne o d d z i a y z a p o r o w e , z o o n e z k o m u n i s t w i p r a w d z i w y c h b o j o w n i k w - m w i przewodniczcy Rewwojensowietu przed wyjazdem na W s c h d . - N i e m o e m y czeka, a c h o p s a m si z d e c y d u j e , b o w t e d y b d z i e z a p n o " . L e n i n z g o d z i si z n i m , w t p i j e d n a k , c z y t e g o r o d z a j u o d d z i a y w y k a si k o n i e c z n s u r o w o c i . R o s j a n i n j e s t z n a t u r y a g o d n y , n i e sta go na b e z w z g l d ne metody rewolucyjnego terroru" .
7 2

T r o c k i , u z y s k a w s z y a p r o b a t L e n i n a , 1 2 s i e r p n i a 1919 r o k u p o i n s t r u o w a rad w o j e n n 14. A r m i i : (...) S z c z e g l n u w a g z w r c i n a t w o r z e n i e o d d z i a w z a p o r o w y c h : z a n i m u d a si s t w o r z y pi, k t r a r o z b i j e n i e p r z y j a c i e l a , n a l e y m i e c h o pistk, b y u k r c i n i e s u b o r d y n a c j i ekscesy w e w a s n y c h szeregach

( )"

73

P r z e j a w y n i e s u b o r d y n a c j i o r a z ekscesy, w t y m r w n i e a n t y s e m i c k i e , n i e n a leay w A r m i i C z e r w o n e j do rzadkoci. Jedn z k o n s e k w e n c j i w o j n y d o m o w e j , zwaszcza n a U k r a i n i e , gdzie o p e r o w a y f o r m a c j e z b r o j n e najrniejszych o r i e n tacji p o l i t y c z n y c h , b y o n i e m a l c a k o w i t e w y n i s z c z e n i e l u d n o c i y d o w s k i e j n a w s i . L e n i n o d n o s i si d o t e g o f a k t u do o b o j t n i e , uwaajc g o p o p r o s t u z a s k u t e k u b o c z n y d z i a a w o j e n n y c h . T y m c z a s e m a n t y s e m i t y z m osiga w r d c z e r w o n o a r m i s t w b a r d z o z n a c z n e r o z m i a r y . W l i s t o p a d z i e 1920 r o k u f u n k c j o n a r i u s z W C z K , n i e j a k i Z i l i s t , d o n o s i o p o g r o m a c h , j a k i c h d o p u c i a si 1 . A r m i a K o n n a ( u w i e c z n i o n a w n o w e l a c h Izaaka B a b l a ) : Przez rejon przewalia si nowa fala p o g r o m w . T r u d n o ustali dokadn liczb zabitych (...). Cofajce si j e d n o s t k i 1. A r m i i K o n n e j (oraz 6. Dywizja) nkay po drodze ludno ydowsk, grabiy i mordoway. Rogaczew (ponad 30 zabitych), Baranowicze (14 ofiar), R o m a n o w (nie ustalono), C z u d n w (14 ofiar) - oto n a j nowsze przypadki p o g r o m w na U k r a i n i e . Wszystkie w y m i e n i o n e w i o s k i zostay doszcztnie ograbione. Pogromy miay miejsce rwnie w rejonie Berdyczowa (...). Gorszki i C z e r n i h w doszcztnie ograbione .
74

W l i p c u 1921 r o k u L e n i n o w i z a m e l d o w a n o , e w rejonie M i s k a i H o m l a d o s z o d o b a n d y c k o - p o g r o m o w y c h e k s c e s w " , k t r e z katastrofaln s z y b k o c i " rozprzestrzenia si zaczy n a ca U k r a i n " . Szczeglnie o k r u t n e p o g r o m y m i a y miejsce w Kapatkiewiczach (175 o f i a r ) , K o w c z y c y (84 o f i a r y ) , K o z o w i c z a c h ( 4 6 o f i a r ) , L u b a n i u (82 o f i a r y ) . P r z e j a w w b a n d y t y z m u n i e zwalczaj r e j o n o w e k o m i t e t y w y k o n a w c z e , k o m i s a r i a t y w o j s k o w e , w y d z i a y specjalne ( . . . ) " .
75

Barbarzyskie p r a k t y k i o k r e s u w o j n y d o m o w e j , k i e d y obie strony przecigay si w z a j e m n i e w o k r u c i e s t w i e , te m i a y czsto z a b a r w i e n i e a n t y s e m i c k i e . C z a r n o s e c i s k a p r o p a g a n d a , goszca, e r e w o l u c j a b o l s z e w i c k a j e s t d z i e e m y d w , e wszyscy komisarze to y d z i , znajdowaa swj o d d w i k w szerokich masach. L e n i n n i e u z n a z a s t o s o w n e u w y p u k l i " tej k w e s t i i . N a w s z y s t k i c h r a p o r t a c h , dotyczcych p o g r o m w , w i d n i e j e nakrelony rk Lenina lakoniczny dopisek: D o a r c h i w u m " . Z drugiej strony jednak, gdy z a p r o p o n o w a n o L e n i n o w i nagranie na

pyt g r a m o f o n o w 16 t r z y m i n u t o w y c h wystpie o charakterze p r o p a g a n d o w y m , w y b r a m i d z y i n n y m i t e m a t O pogromach i przeladowaniu ydw. Rzecz j a s n a , u s t o s u n k o w a si d o p r o b l e m u z k l a s o w e g o p u n k t u w i d z e n i a . T o n i e y d z i s w r o g a m i l u d z i p r a c y - s t w i e r d z i - ale k a p i t a l i c i w s z y s t k i c h k r a j w . W r d y d w r o b o t n i c y i ludzie pracy stanowi wikszo. S naszymi b r a m i , u c i s k a n y m i przez k a p i t a , n a s z y m i t o w a r z y s z a m i w w a l c e o s o c j a l i z m . W r d y d w s te k u a c y , wyzyskiwacze i kapitalici, tak j a k w r d Rosjan, j a k w r d wszystkich n a r o d w " .
7 6

W e d u g L e n i n a t o k a p i t a l i c i podsycaj n i e n a w i d o y d w " , n i e k o n k r e t n e o s o b y i o r g a n i z a c j e . L e n i n , potpiajc a n t y s e m i t y z m w o g l e , n i e z d o a w s p i si n a p o z i o m r z e c z o w e j a n a l i z y a n i t y m b a r d z i e j wskaza s p o s o b w w y p l e n i e n i a t e g o h a n i e b n e g o z j a w i s k a z ycia s p o e c z e s t w a r a d z i e c k i e g o . W o j n a d o m o w a sprzyjaa t e m u , b y drastyczne ograniczenie p r a w i s w o b d , o g o s z o n y c h t r i u m f a l n i e w nastpstwie p a d z i e r n i k o w e g o p r z e w r o t u , majce b y p i e r w o t n i e p o s u n i c i e m t y m c z a s o w y m , stao si cech szczegln r a d z i e c k i e g o ycia. L e n i n , p r z e m a w i a j c w k w i e t n i u 1919 r o k u n a p l e n a r n y m p o s i e d z e n i u W C S P S , r o z w i a i l u z j e , j a k i e m o g l i jeszcze y w i n i e k t r z y c z o n k o w i e z w i z k w z a w o d o w y c h . W charakterze k o m e n t a r z a d o 2 3 . a r t y k u u K o n s t y t u c j i R S F R R s t w i e r d z i : N i e o b i e c y w a l i m y s w o b d n a p r a w o i l e w o , w r c z p r z e c i w n i e (...). M w i l i m y w p r o s t , e b d z i e m y p o z b a w i a s w o b d socjalistw, j e l i korzystaj z n i c h ze szkod d l a i n t e r e s w r e w o l u c j i socjalistycznej (...)" . O d t d , o z n a j m i , b o l s z e w i c y m o g
77

w kadej c h w i l i w t r c i d o w i z i e n i a k i l k u d z i e s i c i u albo i k i l k u s e t w i c h r z y c i e l i , w i n n y c h l u b n i e w i n n y c h , w i a d o m y c h l u b n i e w i a d o m y c h " , aby t y l k o n i e u c i e r p i a y i n t e r e s y r e w o l u c j i . W m a j u 1921 r o k u , podczas I W s z e c h r o s y j s k i e g o Z j a z d u p o wiconego p r o b l e m o m edukacji pozaszkolnej, L e n i n wygosi d w u g o d z i n n m o w 0 wolnoci i rwnoci, na z a k o c z e n i e k t r e j s t w i e r d z i : N i e u z n a j e m y a n i w o l n o c i , a n i r w n o c i , a n i d e m o k r a c j i p r a c o w n i c z e j J e l i s o n e sprzeczne z zasad w y z w o l e nia pracy o d ucisku k a p i t a u " . W o j n a d o m o w a p o z w o l i a b o l s z e w i k o m ustanowi
78

pen dyktatur partii, ukryt p o d szyldem dyktatury proletariatu". N i e t r u d n o zatem z r o z u m i e , dlaczego wystpia p r z e c i w k o b o l s z e w i k o m o g r o m n a liczba r o s y j s k i c h o f i c e r w , p r z e d s i b i o r c w , i n t e l e k t u a l i s t w , c h o p w i m i e s z c z a n . N i e m o g l i o n i liczy n a t o , e n o w a w a d z a p o z w o l i i m korzysta z j a k i c h k o l w i e k e l e m e n t a r n y c h p r a w i s w o b d . P o s t a w i e n i f a k t y c z n i e poza p r a w e m , skazani n a w y k o n y w a n i e t y l k o takiej pracy, d o j a k i e j s k i e r u j i c h k o m i s a r z e , l u d z i e c i n i e m i e l i p o p r o s t u i n n e g o w y b o r u , k t r y p o z w o l i b y i m zachowa p o c z u c i e w a s n e j g o d n o c i . J e d n a k e stranicy b i a y c h szat" n i e w y k o r z y s t a l i s w o j e j szansy. P r z e g r a l i p r z e d e w s z y s t k i m dlatego, e z a b r a k o i m p r z e w o d n i e j i d e i , n a t y l e p o r y w a j c e j , b y m o g l i si w o k n i e j z j e d n o c z y . D e m o k r a c j a , k t r e j r z e c z n i k a m i b y K i e r e s k i i j e g o s t r o n n i c y , zostaa zawaszczona p r z e z b o l s z e w i k w , d y s p o n u j c y c h p o t n m a c h i n p r o p a g a n d y . H a s a n a rzecz p r z y w r c e n i a m o n a r c h i i t r a f i a y w p r n i , n i e w y w o u j c adnego o d z e w u . A n t y b o l s z e w i z m r o d z i n a t u r a l n reakcj: A c z e m u t o w y m a c i e b y lepsi?" Z a m i a n a d y k t a t u r y b o l s z e w i c k i e j n a d y k t a t u r b i a " n i e w y d a w a a si szczeglnie pocigajc p e r s p e k t y w , zwaszcza d l a c h o p w .

 B i a y " r u c h przegra r w n i e dlatego, e k i e r o w a l i n i m w o j s k o w i , a n i e p o l i t y c y . K o c z a k , D e n i k i n , J u d e n i c z i i n n i w y b a w c y " , n i e b y l i w stanie poj, e j e d y n m o l i w d o przyjcia ide z j e d n o c z e n i o w j e s t koncepcja r o z w o j u R o s j i , z r o d z o n a w l u t y m 1917 r o k u , k t r a znalaza swoje u k o r o n o w a n i e w postaci Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o i z w i z a n y c h z n i m nadziei. B i a l i " g e n e r a o w i e n i e p o t r a f i l i w z n i e si p o n a d w o j s k o w i strategiczn ocen sytuacji. L e n i n p o k o n a i c h przede w s z y s t k i m p o l i t y c z n i e , u m i e j t n i e m a n e w r u j c , zmieniajc taktyk i hasa, n i e gardzc demagogi i stosujc p r z e m o c j a k o u n i w e r s a l n y r o d e k r o z w i z y w a n i a p r o b l e m w . O ile na p o c z t k u 1917 r o k u m g m i e w i e l e w t p l i w o c i , t o teraz zyska j u n i e z b i t e p r z e k o n a n i e , e przyszo k o m u n i z m u w R o s j i zostaa zabezpieczona. Pierwszego m a j a 1919 r o k u o z n a j m i t u m o m , z g r o m a d z o n y m n a P l a c u C z e r w o n y m : Wikszo z o b e c n y c h , k t r z y n i e u k o c z y l i jeszcze 3 0 - 3 5 lat, zobaczy r o z k w i t k o m u n i z m u (...) z b u d o w a n y przez nas g m a c h spoeczestwa socjalistycznego nie j e s t u t o p i " . T y l k o n i e l i c z 79

ni zdawali sobie w w c z a s spraw, e o d n i e s i o n e z w y c i s t w o m i a o si w p e r s p e k t y w i e okaza p y r r u s o w y m . L e n i n o w i j e d n a k , p r z y c a y m j e g o p o t n y m intelekcie i n i e z o m n e j sile w o l i , zabrako h i s t o r y c z n e j p e r s p e k t y w y . G b o k o i szczerze w i e r z y , i droga, k t r c e m e n t o w a p r z e m o c , m o e d o p r o w a d z i d o u p r a g n i o n e g o c e l u . B i a l i " n i e p o d z i e l a l i t y c h p r a g n i e , a c h o c i a w sensie h i s t o r y c z n y m m i e l i racj, z a b r a k o i m p o l i t y c z n e g o w y c z u c i a i p r a k t y c z n y c h z d o l n o c i . Z i n a i d a G i p p i u s , szukajc p r z y c z y n saboci i k l s k i b i a e j " s p r a w y , u b o l e w a a : Wszyscy j u teraz w i e m y , dlaczego upad biay" r u c h (...). W o d z o w i e nie docenili przeciwnika. Tak, zdarza si w niektrych pukach nierozwany, lepy p o d z i w dla starego, tsknota za przeszoci, niemono zrozumienia, e przeszo nie w r c i . Jednak gwna przyczyna klski A r m i i Ochotniczej - to j e j cakowite osamotnienie. Z a r w n o wewntrzne, j a k i zewntrzne. O p u c i l i j nie tylko Rosjanie, ale rwnie perfidni wczorajsi sojusznicy (...) .
80

T a k czy inaczej, n a d u g o przed k o c e m w o j n y d o m o w e j L e n i n m i a wszelkie p o d s t a w y , b y sdzi, e o d n i e s i e z w y c i s t w o , zacz w i c z n o w u r o z p a l a p r z y g a sajcy p o m i e w i a t o w e j r e w o l u c j i .

GRZECH CAROBJSTWA
O s i e m n a s t e g o l i p c a 1918 r o k u R a d a K o m i s a r z y L u d o w y c h z e b r a a si n a k o l e j n sesj. O b e c n y c h b y o 3 3 c z o n k w , o b r a d y p r o w a d z i L e n i n . N a d z w y c z a j n e owiadczenie zoy J a k o w S w i e r d o w , przewodniczcy Wszechrosyjskiego C e n tralnego K o m i t e t u Wykonawczego Rad. Swierdow, szczupy mczyzna w p i n ce-nez, z wsami i m o d n wwczas kozi brdk, odczyta zebranym wycig z p r o t o k o u posiedzenia W C I K z tego 18 lipca, stwierdzajcy, e w J e k a t e r y n b u r g u r o z s t r z e l a n y zosta M i k o a j R o m a n o w . W n o c y z 16 na 17 l i p c a , czyta S w i e r d o w , p o p r a w i a j c co c h w i l a p i n c e - n e z , w z w i z k u z w y k r y c i e m p r z e z C z K r o z l e g e g o b i a o g w a r d y j s k i e g o s p i s k u , majcego

n a c e l u u p r o w a d z e n i e b y e g o cara i j e g o r o d z i n y , J e k a t e r y n b u r s k a R a d a D e l e g a t w p o d j a decyzj o r o z s t r z e l a n i u M i k o a j a R o m a n o w a . Reszta carskiej r o d z i n y e w a k u o w a n a zostaa w b e z p i e c z n e m i e j s c e . S w i e r d o w u n i s g o w i u w a n i e r o z e j r z a si p o sali. N i e b y o a d n e j r e a k c j i , z e b r a n i p r z y j l i w i a d o m o s p o k o j n i e . C z i c z e r i n n o t o w a , S k l a n s k i szepta co d o u c h a K a r a c h a n o w i . J a k b y n i e w y d a r z y o si n i c , c o o d b i e g a o b y o d u s t a l o n e j rewolucyjnej r u t y n y . S w i e r d o w stwierdzi dalej, e p r e z y d i u m W C I K uznao d e cyzj R a d y j e k a t e r y n b u r s k i e j z a suszn, polecajc j e m u , S o s n o w s k i e m u i A w a n i e s o w o w i p r z y g o t o w a o d p o w i e d n i e o w i a d c z e n i e d l a prasy. L e n i n p r z e r w a n a c h w i l pisanie n o t a t k i d l a C z i c z e r i n a , c h c i a w i e d z i e , c z y s p y t a n i a d o t o w a r z y s z a S w i e r d o w a . N i k t n i e m i a p y t a . L o s cara d a w n o j u zosta p r z e s d z o n y . O b e c n i p a m i t a l i z a p e w n e , e 2 9 s t y c z n i a p o s t a n o w i o n o s p r o wadzi M i k o a j a R o m a n o w a do P i o t r o g r o d u i postawi go przed sdem" , a na
8 1

pocztku maja nie k t o i n n y j a k S w i e r d o w p o w i a d o m i Rad K o m i s a r z y L u d o w y c h o p r z e w i e z i e n i u R o m a n o w w n i e d o P i o t r o g r o d u , lecz d o J e k a t e r y n b u r g a . Zaraz p o t e m , 1 9 maja, n a posiedzeniu K C R K P ( b ) p o t w i e r d z o n e zostay w c z e niejsze ustalenia, e car b e z w z g l d n i e p o w i n i e n stan p r z e d s d e m . T e r a z j e d n a k zebrani w y s u c h a l i beznamitnej relacji S w i e r d o w a w m i l c z e n i u , k t r e p r z e r w a t y l k o j e d e n gos: A rodzin w y w i e z i o n o ? " N i e b y o o d p o w i e d z i . L e n i n p o n o w n i e spyta: J a k p o d e j m i e m y d e c y z j ? " D e c y z j a m o g a b y t y l k o j e d n a : zaaprobowa i w y r a z i poparcie dla dziaa, p o d j t y c h przez Rad D e l e g a t w w J e k a t e r y n b u r g u . W p r o t o k o l e zapisano, e R a d a K o m i s a r z y L u d o w y c h , w y suchawszy owiadczenia przewodniczcego W C I K , towarzysza Swierdowa, w z w i z k u z e g z e k u c j b y e g o cara M i k o a j a I I , p r z y j a j e d o w i a d o m o c i . L e n i n
8 2

przeszed natychmiast d o nastpnych p u n k t w p o r z d k u dziennego, gdy S o w n a r k o m m i a d o rozpatrzenia jeszcze o k o o 2 0 spraw, w t y m p r o j e k t y d e k r e t w o l u d o w y m komisariacie o c h r o n y zdrowia, o reorganizacji C z e r w o n e g o Krzya, a take o u t w o r z e n i u p a s t w o w e g o u r z d u s t a t y s t y c z n e g o .
83

L e n i n w i e d z i a , e caa r o d z i n a carska zostaa r o z s t r z e l a n a . O n , S w i e r d o w i T r o c k i w i e l o k r o t n i e roztrzsali t kwesti. Jedna rzecz od p o c z t k u nie b u d z i a w t p l i w o c i : r o s y j s k i i m p e r a t o r m u s i u m r z e . B o l s z e w i c y n i e m o g l i naraa r e w o l u c j i , nie m o g l i dopuci, b y monarchici z n w podnieli gowy. N i e o d razu, c o p r a w d a , zapada decyzja o r o z s t r z e l a n i u , n a j p i e r w n a l e a o p r z e d s t a w i c a r o w i z a r z u t y , s p o r z d z i d u g list j e g o z b r o d n i " . ( T y l k o o c o m i e l i g o oskary? O t o , e b y w a d c Rosji? C z y o t o , e chcia zapewni spokojn przyszo w i e l k i e m u pastwu?) N i e b a w e m j e d n a k w y b u c h o powstanie Kozakw, przeciwko wadzy r a d z i e c k i e j w y s t p i l i carscy o f i c e r o w i e , z b u n t o w a l i si C z e s i i S o w a c y * , w tej

* Czechom i Sowakom sucym w armii austro-wgierskiej i wzitym przez Rosjan do niewoli pozwolono utworzy tak zwany Legion Czechosowacki, walczcy u boku armii rosyjskiej. W nastpstwie traktatu brzeskiego Niemcy zadali rozbrojenia Legionu, ktry zbuntowa si i podj walk przeciwko bolszewikom (przyp. tum.).

sytuacji n i e m o g o w i c b y m o w y o sdzie. Z r e s z t h i s t o r i a , j a k u w a a l i b o l s z e w i c y , d a w n o j u w y d a a n a cara s w j b e z l i t o s n y w y r o k . N i e t r u d n o z r o z u m i e m o t y w y , j a k i m i k i e r o w a si L e n i n , k t r y w a u t o k r a t y c z n e j m o n a r c h i i zawsze w i d z i a m i e r t e l n e g o w r o g a . J e g o starszy b r a t , A l e k s a n d e r , p l a n o w a z a m a c h n a ycie cara i zosta z a t o p o w i e s z o n y . L e n i n , j a k j u w i e m y , n i e z w y k l e c e n i Siergieja N i e c z a j e w a , radykalnego r e w o l u c j o n i s t , k t r y postrada z m y s y w w i z i e n i u . B o n c z - B r u j e w i c z przytoczy sowa L e n i n a o N i e czajewie: Z a p o m i n a si zupenie, e Nieczjew posiada niezwyky talent organizatora, p o trafi w kadych warunkach stosowa szczeglne zasady pracy konspiracyjnej (...). Wystarczy przypomnie odpowied, jakiej w jednej ze swoich broszur udzieli na pytanie: K o g o naley zabi spord c z o n k w d o m u panujcego?" Brzmiaa ona: Ca wielk j e k t i e n i " * . Kogo wic zabi? C a y d o m R o m a n o w w , co bez t r u d u zrozumie kady c z y t e l n i k To po prostu genialne!
84

C o w i c e j , L e n i n u w a a egzekucj m o n a r c h y z a rzecz b e z d y s k u s y j n n i e t y l ko dlatego, e precedens taki u s t a n o w i a r e w o l u c j a francuska. T e g o samego zdania b y l i r w n i e rosyjscy s o c j a l d e m o k r a c i . J u w 1903 r o k u , podczas d e b a t y p r o g r a m o w e j na II Zjedzie partii, w n i o s e k o zniesienie kary mierci w y w o a ze strony czci d e l e g a t w d r w i c e k o m e n t a r z e : d l a M i k o a j a I I t e ? " N a w e t m i e n s z e w i c y n i e o m i e l i l i si w w c z a s w y s t p i o d a r o w a n i e c a r o w i y c i a . P o n a d t o , j u p o
85

p o w r o c i e L e n i n a z e S z w a j c a r i i , 2 1 k w i e t n i a 1917 r o k u , K o m i t e t C e n t r a l n y z a a p r o b o w a w a s n o r c z n i e p r z e z e napisan r e z o l u c j e , k t r a s t w i e r d z a a : U w a a m y W i l h e l m a II za rozbjnika na tronie, tak samo godnego mierci, j a k M i k o a j I I "

8 6

W artykuach, wykadach i odezwach Lenina, napisanych p o m i d z y r o k i e m 1916 a 1 9 1 9 , car w y m i e n i o n y zosta p o n a d 100 razy. L e n i n , s w o i m z w y c z a j e m , h o j n i e szafowa n i e w y b r e d n y m i e p i t e t a m i , n i g d y j e d n a k n i e p o k u s i si o r z e c z o w analiz d z i a a l n o c i g o w y p a s t w a . P o o b a l e n i u cara z u p o d o b a n i e m n a z y w a g o p g w k i e m M i k o a j e m " , g u p a w y m R o m a n o w e m " , i d i o t - p o t w o r e m " . Jesz8 7

cze w p r z e d e d n i u p r z e w r o t u p a d z i e r n i k o w e g o u s k a r a si n a R z d T y m c z a s o w y , k t r y z m u s z o n y p o d n a c i s k i e m p a r t i i l e w i c o w y c h aresztowa M i k o a j a I I , p r z e t r z y m u j e cara w n i e c o z b y t k o m f o r t o w y c h w a r u n k a c h " .

8 8

T e g o d n i a , g d y z a m o r d o w a n a zostaa carska r o d z i n a , L e n i n o d r a n a z a j m o w a si z w y k y m i o b o w i z k a m i : p o d p i s a p e n o m o c n i c t w a d l a w y j e d a j c y c h n a f r o n t Wacetisa i Daniszewskiego, przesa n i e m i e c k i e d o k u m e n t y " C z i c z e r i n o w i , r o z m a w i a z delegacj r o b o t n i k w z Z a k a d w P u d o w s k i c h . C o d z i e n n r u t y n z a k c i t y l k o j e d e n d r o b n y e p i z o d . K o p e n h a s k a gazeta N a t i o n a l T i t e n d e " z w r c i a si d o p r z e w o d n i c z c e g o R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h z p y t a n i e m : j a k s k o m e n t u j e u p o r c z y w e p o g o s k i o r o z s t r z e l a n i u b y e g o cara M i k o a j a I I ?
8 9

Najwyraniej

w p o w i e t r z u w i s i a o j u p r z e c z u c i e z a p l a n o w a n e j z b r o d n i . L e n i n s z y b k o napisa

* Wielka jektienia - cz naboestwa prawosawnego, podczas ktrej wymienia si wszystkich czonkw rodziny panujcej (przyp. autora).

o d p o w i e d : n i e b d z i e k o m e n t o w a p o g o s e k , a caa s p r a w a j e s t w y m y s e m b u r u azyjnej p r o p a g a n d y . Wieczorem, kiedy wjekaterynburgu koczono j u przygotowania do krwawej rozprawy, L e n i n przewodniczy d u g i e m u posiedzeniu S o w n a r k o m u , a pniej, noc, podpisa instrukcj o u t w o r z e n i u Nadzwyczajnej K o m i s j i do W a l k i z K o n t r r e w o l u c j n a f r o n c i e w s c h o d n i m . ( W t y m czasie w j e k a t e r y n b u r g u J a k o w M i 9 0

chajowicz J u r o w s k i wydawa wanie rozkazy s w e m u p l u t o n o w i egzekucyjnemu). L e n i n i S w i e r d o w o t r z y m a l i j u sporzdzony u p r z e d n i o raport, stwierdzajcy, e b i a o g w a r d z i c i p r z y g o t o w u j napa n a d o m I p a t i e w a , g d z i e p r z e b y w a j p o d stra R o m a n o w , j e g o r o d z i n a o r a z t o w a r z y s z c e i m o s o b y " . Nastpnego d n i a L e n i n o w i d o r c z o n o list z Jekaterynburga o sytuacji w m i e cie. N a k o p e r c i e napisa: O t r z y m a e m . L e n i n " . I t a k w i e d z i a j u , c o zaszo.
9 1

S w i e r d o w p o w i a d o m i g o w c z e n i e j , e z M o s k w y p r z e z P e r m w y s a n y zosta u m w i o n y sygna: z a k o c z y s p r a w " . N a t e n r o z k a z o b w o d o w a R a d a U r a l s k a podj miaa konieczne, u z g o d n i o n e u p r z e d n i o k r o k i w celu l i k w i d a c j i R o m a n o w w " . T a k w e r s j w y d a r z e p o t w i e r d z i p n i e j T r o c k i , k t r y zapisa w d z i e n n i k u przebieg swojej r o z m o w y z e S w i e r d o w e m p o zajciu Jekaterynburga przez armi admiraa Koczaka: N a s t p n y m razem o d w i e d z i e m M o s k w j u po upadku Jekaterynburga. W trakcie r o z m o w y ze S w i e r d o w e m spytaem go m i m o c h o d e m : - A gdzie car? - Ju po wszystkim - powiedzia. - Rozstrzelany. - A rodzina? - Rodzina te. - Wszyscy? - spytaem, nie kryjc zdziwienia. - Wszyscy! - odpar Swierdow. - A co? Czeka, jaka bdzie moja reakcja. N i c na to nie odpowiedziaem. - K t o podj decyzj? - pytaem dalej. - Decyzj podjlimy t u , na miejscu. Iljicz uwaa, e nie w o l n o zostawia im ywego s y m b o l u , zwaszcza w tak trudnej sytuacji .
92

M o r d e r c y z Jekaterynburga w y k o n y w a l i po prostu rozkazy politbiura i Lenina, w c o zreszt j u w c z e n i e j m a o k t o w t p i . P r a w d z i w i c a r o b j c y z n a j d o w a l i si w Moskwie. S i e d e m n a s t e g o l i p c a , k i e d y w J e k a t e r y n b u r g u zostaa bestialsko z a m o r d o w a n a caa r o d z i n a R o m a n o w w , b y d l a L e n i n a k o l e j n y m z w y k y m d n i e m . W d z p r z e w o d n i c z y p o s i e d z e n i o m , d y k t o w a t e l e g r a m y , pisa n o t a t k i , p r z y j m o w a k o m i s a r z y . Przeczyta r w n i e m e m o r i a l u d o w e g o k o m i s a r z a o w i a t y , M i c h a i a P o k r o w s k i e g o , o k o n i e c z n o c i w y s t a w i e n i a w M o s k w i e 5 0 (!) p o m n i k w w y b i t n y c h r e w o l u c j o n i s t w , p o s t p o w y c h " pisarzy i artystw. Zaraz po dojciu do w a d z y b o l s z e w i c y z n i s z c z y l i d z i e s i t k i p o m n i k w p r z e d s t a w i c i e l i klas p o s i a d a j c y c h " , a b y zatrze p a m i p r z e s z o c i , teraz z a t e m n a l e a o z a p e n i p u s t e c o k o y p r o l e t a r i a c k i m i b o h a t e r a m i " . W c i g u k i l k u lat n a w s z y s t k i c h s k w e r a c h , p l a c a c h , w e

w s z y s t k i c h p a r k a c h w k r a j u stany k a m i e n n e , b r z o w e , g i p s o w e i b e t o n o w e p o s gi bolszewickich p r z y w d c w . Oczywicie w radzieckim krajobrazie nie b y o m i e j sca d l a p o m n i k w p g w k a ' ' , p o t w o r a - i d i o t y " , M i k o a j a K r w a w e g o " . O d b i e gamy jednak od tematu. N i e p i e r w s z y t o j u raz L e n i n d e c y d o w a o y c i u c z o n k w r o d z i n y R o m a n o w w . P o d k o n i e c 1917 r o k u p r z e d s t a w i o n o m u p r o b b y e g o w i e l k i e g o ksicia M i c h a i a R o m a n o w a , k t r y c h c i a p r z y j n a z w i s k o o n y i sta si o b y w a t e l e m B r a s o w e m " , co, j a k m i a nadziej, m o g o m u u a t w i w y j a z d z a granic. L e n i n w i e d z i a , e M i c h a i o d n i s si p r z y c h y l n i e d o r e w o l u c j i l u t o w e j , n o s i n a w e t c z e r w o n w s t k w k l a p i e m a r y n a r k i i n i e zaangaowa si w a d e n sposb w d z i a alno a n t y b o l s z e w i c k . L e n i n , o d s u w a j c p e t y c j n a b o k , r z u c i c h o d n o , e n i e m a z a m i a r u z a j m o w a si t s p r a w . J e g o o d m o w a oznaczaa w istocie w y r o k
93

mierci. M i c h a i A l e k s a n d r o w i c z R o m a n o w zosta n i e b a w e m a r e s z t o w a n y i zesany d o P e r m u . W n o c y z 1 1 n a 1 2 c z e r w c a 1918 r o k u g r u p a b o l s z e w i k w p o d d o w d z t w e m W . I w a n c z e n k i w y w i o z a M i c h a i a i j e g o o s o b i s t e g o sekretarza, A n g l i k a N i cholasa J o h n s o n a , z a m i a s t o i r o z s t r z e l a a o b u . N i e o d b y si, o c z y w i c i e , a d e n p r o c e s . K i l k a lat p n i e j d w a j u c z e s t n i c y m o r d u , A . M a r k o w i L N o w o s i e o w , wszczli spr, k o m u z n i c h przypada w i n n a historyczna c h w a a " z a w w y c z y n . N o w o s i e o w w y s a d o I n s t y t u t u H i s t o r i i P a r t i i list, w k t r y m s z c z e g o w o opisa egzekucj i ograbienie z w o k przez zabjcw. Miesic po mierci M i c h a i a R o m a n o w a doszo do masakry w Jekaterynburg u . R o s j a i w i a t d o w i e d z i a y si w k r t c e , e r o z s t r z e l a n y zosta J e d y n i e M i k o a j R o m a n o w " , w y k r y t o b o w i e m r o z l e g y spisek, z a w i z a n y c e l e m u a t w i e n i a b y e mu carowi ucieczki. W w a r u n k a c h w o j n y d o m o w e j m o g o b y to stanowi dodatk o w e zagroenie dla r e w o l u c j i proletariackiej. R o d z i n a R o m a n o w w przeniesiona zostaa w b e z p i e c z n e m i e j s c e " .
94

P o d k o n i e c 1 9 2 1 r o k u w j e k a t e r y n b u r g u ukazaa si praca z b i o r o w a p t . Rewolucja robotnicza na Uralu, w y d a n a w d z i e s i c i o t y s i c z n y m n a k a d z i e , n i e b a w e m j e d n a k u z n a n a za s z k o d l i w k l a s o w o " i w y c o f a n a ze sprzeday. W z b i o r z e z a m i e s z c z o n y zosta m i d z y i n n y m i a r t y k u P a w a M i c h a j o w i c z a B y k o w a , z a t y t u o w a n y Ostatnie dni ostatniego cara. A u t o r s t w i e r d z a , e d e c y z j a o r o z s t r z e l a n i u M i k o a j a R o m a n o w a i w s z y s t k i c h t o w a r z y s z c y c h m u o s b zapada ostatecznie w p i e r w szych d n i a c h lipca. P r e z y d i u m Rady [Jekaterynburskiej] o t r z y m a o polecenie, by poczyni przygotowania do egzekucji i wyznaczy d z i e " . B y k o w poda sto9 5

s u n k o w o w i e y m l a d e m , p o z o s t a w i o n o m u te w z g l d n s w o b o d w p i s a n i u . P r z y z n a z g o d n i e z p r a w d , e r o z s t r z e l a n y zosta n i e t y l k o car, ale r w n i e w s z y s t kie towarzyszce m u osoby". K t j e d n a k zleci p r e z y d i u m p o c z y n i p r z y g o t o w a n i a " ? M i e j s c o w a Rada, w e d l e d o s t p n y c h B y k o w o w i d a n y c h , n a p o c z t k u l i p c a w o g l e si n i e z b i e r a a , z a t e m r o z k a z y m o g y nadej j e d y n i e z M o s k w y . D u o p n i e j zastpca k o m e n d a n t a stray w d o m u specjalnego p r z e z n a c z e n i a " , G r i g o r i j P i e t r o w i c z N i k u l i n , n a zadane m u p y t a n i e , c z y L e n i n , S w i e r d o w

i i n n i c z o n k o w i e w a d z c e n t r a l n y c h w i e d z i e l i o r o z s t r z e l a n i u carskiej r o d z i n y " , o d p a r : P o n i e w a G o o s z c z e k i n [ F i l i p Isajewicz G o o s z c z e k i n , k o m i s a r z w o j s k o w y o b w o d u u r a l s k i e g o ] d w a razy j e d z i d o M o s k w y n a narad w s p r a w i e l o s u R o m a n o w w , t o n a s u w a si o c z y w i s t y w n i o s e k , e r o z m a w i a l i w a n i e o t y m ( . . . ) " .

%

Jeli n a w e t d e c y z j p o d j a f o r m a l n i e Rada j e k a t e r y n b u r s k a , t o i t a k n i e sposb z a o y , b y p o d o b n a akcja p r z e p r o w a d z o n a zostaa bez a p r o b a t y K o m i t e t u C e n t r a l n e g o i L e n i n a osobicie. B i o r c p o d u w a g , j a k i s t o s u n e k m i e l i b o l s z e w i c y d o h i e r a r c h i i p a r t y j n e j , w y d a j e si t o w r c z w y k l u c z o n e . J e d n o t y l k o m o g o p o w s t r z y m a L e n i n a p r z e d ostateczn r o z p r a w z c a r e m - ch, b y w y r o k u s a n k c j o n o w a sd p r o l e t a r i a c k i " . P o n i e w a j e d n a k d o J e k a t e r y n b u r g a z b l i a a si a r m i a a d m i r a a K o c z a k a , a l o s y w a d z y r a d z i e c k i e j jeszcze si w a y y , w z g l d n a z a c h o w a n i e c h o by p o z o r w praworzdnoci przestawa by istotny. L e n i n doskonale w i e d z i a , co czeka r o d z i n carsk, i w y r a z i n a t o z g o d . P o w i a d c z a t o j e s z c z e j e d n o w i a r y g o d ne r d o , niedokoczone p a m i t n i k i radzieckiego d y p l o m a t y , A d o l f a Joffego. W r o z d z i a l e Lenin i nasza polityka zagraniczna c z y t a m y : (...) W t y m czasie, gdy stracono byego cara M i k o a j a Romanowa i jego rodzin, znajdowaem si w Berlinie. O egzekucji M i k o a j a II zostaem p o w i a d o m i o n y o f i cjalnie, nic jednak nie syszaem o j e g o onie i dzieciach, sdziem wic, e yj. Kiedy przedstawiciele W i l h e l m a I I , a take brata byej carycy, ksicia H e s s e n - D a r m stadt, oraz i n n y c h ksit przychodzili do m n i e z l i c z n y m i pytaniami o los Aleksandry F i o d o r o w n y (ksiniczki Alissy Heskiej) i j e j dzieci - powtarzaem im to, co sam wiedziaem i o czym b y e m przekonany. Z czasem j e d n a k zaczem wtpi w prawdziwo swoich informacji, poniewa nieustannie dochodziy do m n i e r ne pogoski. C h o j e d n a k w i e l o k r o t n i e pytaem M o s k w , nigdy nie dowiedziaem si na ten temat niczego konkretnego. W k o c u , kiedy - w drodze do Szwajcarii w Berlinie zjawi si incognito F. Dzieryski, zaczem na niego naciska i pozna e m prawd. Powiedzia, e W a d i m i r Iljicz kategorycznie zabroni i n f o r m o w a m n i e o t y m . Wedle sw Dzieryskiego, W a d i m i r Iljicz rzek: Lepiej, eby Joffe o n i c z y m nie wiedzia. atwiej mu bdzie kama, tam, w Berlinie (...)" .
97

O t r a g i c z n y m losie r o d z i n y carskiej napisano w i e l e , c h o ( d o n i e d a w n a jeszcze) g w n i e z a granic. T e m a t t e n , p o d o b n i e j a k p o w i z a n i a b o l s z e w i k w z N i e m c a m i , zwizki rodzinne Lenina, prawda o jego chorobie, sprawy finansowe partii, zapoc z t k o w a n y p r z e z w o d z a t e r r o r , i w i e l e , w i e l e i n n y c h - b y zakazany. W tej k w e s t i i b o w i e m b o l s z e w i c y , c h o d o p e r f e k c j i o p a n o w a l i sztuk p o s u g i w a n i a si p r o p a gand, o d p o c z t k u m u s i e l i si b r o n i , u s p r a w i e d l i w i a , odpiera z a r z u t y . N i e p r z y p a d k i e m w s z y s t k i e m a t e r i a y dotyczce o k o l i c z n o c i m i e r c i cara, j e g o o n y , d z i e c i i towarzyszcych im osb u k r y t o skrztnie w najtajniejszych archiwach. L a t e m 1918 r o k u m i e r z b i e r a a w R o s j i o b f i t e n i w o . G i l o t y n a r e w o l u c j i p r a c o w a a bez p r z e r w y , s z c z e g l n i e p o z a m a c h u n a L e n i n a w d n i u 3 0 s i e r p n i a . J e d n a k e bestialski m o r d n a r o d z i n i e carskiej z a p o c z t k o w a z u p e n i e n o w y etap, g d y o d tej p o r y b o l s z e w i c y w y z b y l i si n a w e t p o z o r w p r a w o r z d n o c i . B o j e l i n a w e t z a o y " , e u d a o b y i m si d o w i e " c z e g o k o l w i e k c a r o w i M i k o a j o w i

A l e k s a n d r o w i c z o w i i carycy Aleksandrze F i o d o r o w n i e , to o c m i e l i oskary 1 1 - l e t n i e g o c a r e w i c z a A l e k s i e j a i j e g o c z t e r y siostry, O l g , T a t i a n , M a r i i A n a s t a zj? N i e m g b y i c h skaza n a w e t b o l s z e w i c k i sd. Jak wskazuje na to w i e l e d o w o d w porednich, rozkaz w y m o r d o w a n i a r o d z i n y carskiej w y d a n y zosta u s t n i e p r z e z L e n i n a i S w i e r d o w a . B o l s z e w i c y p o s t a w i l i sobie z a cel w y t p i c a y r d R o m a n o w w " , c o p o t w i e r d z a f a k t , e n i e m a l j e d n o czenie z g a d z e n i zostali w i e l k a ksina J e l i z a w i e t a F i o d o r o w n a , w i e l k i ksi S i e r giej M i c h a j o w i c z , ksita I w a n K o n s t a n t y n o w i c z , K o n s t a n t y K o n s t a n t y n o w i c z i I g o r K o n s t a n t y n o w i c z oraz h r a b i a W a d i m i r P a w o w i c z Palej - w s z y s c y w A a p a j e w s k u , 140 k i l o m e t r w n a p n o c n y w s c h d o d J e k a t e r y n b u r g a , w s z y s c y w w y j t k o w o o k r u t n y s p o s b * . J a k w i e m y , n i e c o w c z e n i e j , w P e r m i e , z a b i t y zosta b r a t cara, w i e l k i ksi M i c h a i A l e k s a n d r o w i c z . Do wyplenienia monarchii w Rosji" bolszewicy przywizywali o g r o m n e znaczenie. Czynic t o , chcieli nie t y l k o w y k l u c z y m o l i w o , e k i e d y k o l w i e k pojaw i si n a r o s y j s k i e j z i e m i m o n a r c h i s t y c z n e sztandary, p o d n i e s i o n e p r z e z o c a l a y c h c z o n k w d y n a s t i i , lecz take p r z y z w y c z a i l u d r o s y j s k i d o m y l i : n i e b d z i e t e r m i d o r a , p o w r o t u d o przeszoci. Proces, j a k k o l w i e k oczywisty b y b y j e g o w y n i k , n i e r o z w i z a b y tej k w e s t i i raz n a zawsze, p o n i e w a p o z o s t a y b y p r z y y c i u d z i e c i cara, k t r e n a w e t z n a j d u j c si w r k a c h b o l s z e w i k w , s t w a r z a y b y z a g r o e n i e d l a s y s t e m u t o t a l i t a r n e g o . W t e n sposb n a t o m i a s t , j e d n y m z d e c y d o w a n y m u d e r z e n i e m , b o l s z e w i c y z n i s z c z y l i g w n l i n i d y n a s t i i , k t r a n a r o d z i a si p o n a d t r z y w i e k i w c z e n i e j w m o n a s t e r z e I p a t i e w s k i m w g u b e r n i k o s t r o m s k i e j , skd w 1613 r o k u p r z y b y d o M o s k w y m o d o c i a n y car M i c h a R o m a n o w , s k o c z y a si za, o s o b l i w y m z r z d z e n i e m l o s u , w d o m u k u p c a I p a t i e w a w J e k a t e r y n b u r g u . K o m i s j a ledcza, p o w o a n a l a t e m 1918 r o k u p o w k r o c z e n i u b i a y c h " d o J e k a t e r y n b u r g a , n a k t r e j czele stan M . S o k o w , u s t a l i a , e r a n k i e m 1 6 l i p c a , w przeddzie zabjstwa, p r o j e k t obwieszczenia R a d y j e k a t e r y n b u r s k i e j o rozstrzel a n i u cara w y s a n y zosta t e l e g r a f i c z n i e d o M o s k w y , g d z i e z a t w i e r d z i g o S w i e r d o w . S a m i o p r a w c y p r z y z n a l i p n i e j , e o t r z y m a l i sygna z g r y " . Z g o d a n a egzekucj i j e j p o t w i e r d z e n i e przez W C I K j u nastpnego d n i a wiadcz nie t y l k o o u z g o d n i e n i u d z i a a p o m i d z y J e k a t e r y n b u r g i e m a M o s k w , lecz take o p l a n o w a n y m s p o s o b i e z b r o d n i . G d y 1 9 m a j a 1918 r o k u K o m i t e t C e n t r a l n y R K P ( b ) d e batowa nad kwesti M i k o a j R o m a n o w " ( p u n k t pity porzdku dziennego), S w i e r d o w p r o p o n o w a , by niczego jeszcze nie rozstrzyga". P r z y w d c y nie b y l i z g o d n i : c z y sdzi cara - lecz co w t e d y z r o b i z d z i e m i ? - c z y te z g a d z i go bez procesu, nie podrywajc przy t y m autorytetu wadzy .
9 8

L e n i n z g o d z i si z e S w i e r d o w e m , b y n i e p o d e j m o w a n a razie a d n y c h d z i a a , lecz szuka r o z w i z a n i a , k t r e p o z w o l i o b y z g a d z i R o m a n o w w bez u t r a t y t w a r z y " p r z e z w a d z radzieck. R o z w i z a n i e z n a l e z i o n o w l i p c u , w postaci l o k a l n e j

* Sekcja zwok, przeprowadzona po odkryciu cia przez biaych", wykazaa, e ofiary yy jeszcze, kiedy wrzucono je do szybu starej sztolni (przyp. tum.).

rewolucyjnej inicjatywy" jekaterynburskich bolszewikw. M o s k w a miaa jedyn i e c z e k a " n a w i a d o m o o e g z e k u c j i ( p o d a n y m p r z e z siebie sygnale), a b y n a t y c h m i a s t z a a p r o b o w a ca akcj. Z e z n a n i a bezporednich w y k o n a w c w przez dugie dziesiciolecia spoczywa y w t a j n y c h k r e m l o w s k i c h a r c h i w a c h . D o k u m e n t y o w e p o z w a l a j zbada zasad f u n k c j o n o w a n i a maszyny t e r r o r u , ukazujc zarazem sposb, w j a k i psychologia p r z e m o c y o d c i s k a a si w w i a d o m o c i s p o e c z n e j . O b y w a t e l e r a d z i e c c y r z a d k o z a s t a n a w i a l i si n a d t y m , e z i a r n o m o r d e r c z e j k o l e k t y w i z a c j i , s t r a s z l i w y c h c z y stek k o c a lat 3 0 . i p o w o j e n n e g o k a r a n i a " c a y c h n a r o d w , w z e s z o n a g r u n c i e spoecznej p r a k t y k i b o l s z e w i k w , zapocztkowanej w k r t c e po przewrocie pad z i e r n i k o w y m . C z y t a j c relacje s p r a w c w m o r d u , J u r o w s k i e g o , M i e d w i e d i e w a ( K u d r i n a ) , R a d z i n s k i e g o , N i k u l i n a , J e r m a k o w a i i n n y c h , n a l e y zda sobie s p r a w , e u d z i a w tej z b r o d n i p r z e z d z i e s i t k i lat p o c z y t y w a n y b y z a c h w a l e b n y w y c z y n w subie r e w o l u c j i , g o d n y najwyszego uznania i odznacze pastwow y c h . Z a s t p c a d o w d c y p l u t o n u e g z e k u c y j n e g o , G r i g o r i j N i k u l i n , s k a r y si w latach 4 0 . , e J e r m a k o w b e z w s t y d n i e p r z y p i s u j e ca zasug s o b i e " . R z e c z y w i cie, J e r m a k o w , k u o b u r z e n i u w s p u c z e s t n i k w m o r d u , k t r z y r w n i e u b i e g a l i si o p i e r w s z e s t w o , u t r z y m y w a , e o s o b i c i e z a s t r z e l i cara, i m p e r a t o r o w , c a r e w i c z a Aleksieja i j e d n z ksiniczek. Z godnoci - czytamy w j e g o w s p o m n i e n i a c h - s p e n i e m s w j o b o w i z e k w o b e c l u d u i o j c z y z n y (...)". W 1922 r o k u J u r o w s k i napisa w p a m i t n i k a c h , e d o p k i n i e p r z y s z a z c e n t r a l i ostateczna d e c y z j a " o losie r o d z i n y cara, o n , j a k o n o w y k o m e n d a n t d o m u specjalnego p r z e z n a c z e n i a " , z a p r o w a d z i t a m p o r z d e k , zaostrzajc r e i m " . I m p e r a t o r o w , w s p o m i n a J u r o w s k i , p o z w a l a a sobie czsto p o d c h o d z i d o o k n a i w y glda p r z e z n i e . P e w n e g o r a z u , g d y A l e k s a n d r a F i o d o r o w n a z a b a r d z o z b l i y a si do okna, w a r t o w n i k zagrozi, e przebije j bagnetem (...)" .
10

Szesnastego lipca 1918 r o k u - relacjonowa dalej J u r o w s k i - o 2.00 po p o u d n i u przyjecha do m n i e do d o m u towarzysz F i l i p i przekaza mi polecenie K o m i t e t u Wykonawczego, by straci M i k o a j a (...). N o c zjawi si towarzysz, k t r e m u na haso k o m i n i a r z " naley wyda ciaa, aby m g je pochowa i zakoczy ca spraw (...). W e z w a e m wart wewntrzn, wyznaczon do rozstrzelania M i k o a j a i j e g o rodziny, wyznaczyem zadania i powiedziaem kademu, kogo ma zastrzeli. W y daem im rewolwery systemu nagan. Kiedy przydzielaem role, otysze* poprosili, abym oszczdzi im strzelania do dziewczt, poniewa nie s w stanie tego zrobi. U z n a e m , e najlepiej bdzie w ogle zwolni tych towarzyszy od udziau w egzekucji, gdy w decydujcym momencie m o g l i okaza si niezdolni do spenienia swego rewolucyjnego obowizku (...). O w p do drugiej rozlego si pukanie do d r z w i . T o przyjecha k o m i n i a r z " . Wszedem d o p o k o j u , o b u d z i e m doktora B o t kina i powiedziaem m u , e wszyscy p o w i n n i si szybko ubra, poniewa w miecie jest niespokojnie i musz zaprowadzi ich w bezpieczne miejsce. * otyszami" nazywano wwczas wszystkich komunistw obcokrajowcw (przyp. tum.).

O 2.00 (w nocy) posaem warte na d. Rozkazaem im stan w ustalonym p o rzdku. Sam sprowadziem na parter rodzin. M i k o a j nis na rkach Aleksieja. Pozostali zabrali poduszki i inne rzeczy. Skierowalimy ich do p i w n i c y (...). A l e k sandra F i o d o r o w n a usiada. Aleksiej take usiad. Kazaem wszystkim wsta. Wstali, zasaniajc sob ca tyln i jedn z bocznych cian. Pomieszczenie byo mae. O z n a j m i e m , e K o m i t e t W y k o n a w c z y Uralskiej Rady Delegatw Robotniczych, C h o p skich i o n i e r s k i c h skaza ich na mier. M i k o a j o d w r c i si, by o co spyta. P o w t r z y e m i w y d a e m rozkaz: O g n i a ! " Strzeliem j a k o pierwszy i zabiem na m i e j s c u M i k o a j a . Palba trwaa bardzo dugo (...). N i e od razu udao mi si przerwa strzelanin, ktra stawaa si coraz bardziej bezadna. Kiedy wreszcie u m i l k a , zdaem sobie spraw, e w i e l u nadal yje. D o k tor B o t k i n , na przykad, lea wsparty na p r a w y m o k c i u , j a k b y odpoczywa. D o b i e m go wystrzaem z r e w o l w e r u . Aleksiej, Tatiana, Anastazja i Olga te jeszcze yli. Podobnie D e m i d o w a . T o w . Jermakow chcia uy bagnetu, ale na nic si to nie zdao. Pniej poznalimy przyczyn (crki m i a y na sobie sztywne gorsety z naszytymi brylantami). Z m u s z o n y b y e m dobija wszystkich po kolei. Niestety, czerw o n o a r m i c i z w r c i l i uwag na kosztownoci i postanowili je sobie przywaszczy ...
101

I n n y z u c z e s t n i k w m a s a k r y , G r i g o r i j N i k u l i n , r w n i e p o z o s t a w i relacj: (...) Przed rozstrzelaniem J u r o w s k i wygosi tak przemow: Wasi przyjaciele nacieraj na Jekaterynburg i dlatego zostalicie skazani na mier". N a w e t do n i c h nie dotaro, rozumiecie, co si dzieje, bo M i k o a j powiedzia t y l k o : O c h ! " W t y m momencie zaczlimy strzela - jedna salwa, druga, trzecia (...). N i e k t r z y byli (...) nie cakiem m a r t w i . No wic p o t e m musielimy i c h dobija (...). Anastazja i ta, co zakrya si poduszk - D a w i d o w a (...) musielimy oderwa poduszk i dobi j . T a k . . A chopiec od razu (...). N o , prawda, dugo si jeszcze rzuca, ale w kadym razie z n i m , z chopcem, by koniec (...). Ja, na przykad, myl, e zrobilimy to humanitarnie (...). U w a a m , e g d y b y m dosta si do n i e w o l i biaych", a o n i p o stpiliby ze m n w ten sposb, to m g b y m by tylko szczliwy (...). N i e sdz, eby nasze tutejsze wadze w z i y na siebie tak odpowiedzialno bez rozkazu l u b chocia bez milczcej zgody Lenina, Swierdowa, czy kogo t a m z gry (...) .
102

E . R a d z i n s k i , k t r y z r a m i e n i a R a d y J e k a t e r y n b u r s k i e j asystowa p r z y e g z e k u cji, wspomina: (...) W i e m , znam wszystkie szczegy. Strzelali j a k kto chcia. C h o b y taki M i c h a i Aleksandrowicz M i e d w i e d i e w , zrobi sobie z M i k o a j a tarcz strzelnicz. Cay czas strzela t y l k o do M i k o a j a (...). N o , przyszo do wykonania w y r o k u , dla nas to bya zwyka rzecz* (...) dopiero p o t e m zaczyna si dostrzega historyczne znaczenie (...). Szczerze mwic, bardzo le to wszystko zorganizowano. Wecie na przykad

* Ta sama grupa rozstrzelaa wczeniej ksicia Aleksandra Dogorukiego, generaa Ilj T a tiszczewa - adiutanta cara, hrabin Anastazj Giendrikow i Jekaterin Schneider z otoczenia Romanoww (przyp. autora).

Aleksieja - dosta 11 k u l , n i m w k o c u umar. T w a r d e mia dzieciak ycie (...). Potem m i e l i m y posiedzenie. Przyszli ludzie z miasta (...). Gooszczekin zaraz p o wiedzia: o d M i k o a j a do maego". Oczywicie nie p o w i n i e n by tego m w i . W kadym razie ludzie chyba nie zrozumieli (...). W fabrykach przyjto wiadomo z entuzjazmem. W A r m i i Czerwonej w z b u d z i o to w i e l k i rewolucyjny zapa .
103

A oto fragment ze w s p o m n i e M i e d w i e d i e w a , k t r y na pierwszej stronie napisa: D l a h i s t o r i i . N i e d l a prasy. C z o n e k p a r t i i o d 1 9 1 1 r o k u " : (...) R o m a n o w o w i e b y l i zupenie spokojni, niczego nie podejrzewali (...). Jak burza wpada J u r o w s k i i staje o b o k m n i e . Car spoglda na niego pytajco (...). Caryca si przeegnaa. J u r o w s k i w y c h o d z i p k r o k u w przd i zwraca si do cara: M i k o a j u Aleksandrowiczu! W y s i k i waszych z w o l e n n i k w w celu uratowania was si nie p o w i o d y . W tej trudnej dla Republiki Radzieckiej godzinie (...) spoczywa na nas misja skoczy z d o m e m R o m a n o w w ! " Kobiece k r z y k i : M j Boe! A c h ! O c h ! " M i k o a j mamrocze: Boe, z m i u j si! Boe, z m i u j si! Co to ma znaczy?!" A to ma znaczy!" - m w i J u r o w s k i , wyjmujc z kabury mauzer. Wic nie w y w i o z nas std?" - pyta g u c h y m gosem B o t k i n . J u r o w s k i chce co odpowiedzie, ale ja j u naciskam spust swojego b r o w n i n g a i pakuj pierwsz kul w cara. W t y m momencie otysze oddaj pierwsz salw (...). J u r o w s k i i Jermakow take strzelaj z bliska w pier M i k o a j a I I . Po m o i m pitym strzale M i k o a j II w a l i si m a r t w y na plecy. Kobiece k r z y k i i j k i ; w i d z , j a k pada B o t k i n , p o d cian zwija si lokaj, kucharz osuwa si na kolana. Biaa poduszka poleciaa od d r z w i w prawy kt pomieszczenia. W p r o c h o w y m d y m i e z g r u p y krzyczcych kobiet w y r w a a si ku z a m k n i t y m d r z w i o m jaka posta i natychmiast upada, skoszona k u l a m i Jermakowa (...). Przez d y m nic j u prawie nie wida, strzelamy do niewyranych, padajcych sylwetek (...). Syszymy gos Jurowskiego: Do! Przerwa ogie!" Cisza. D z w o n i w uszach. Nagle z prawego r o g u , gdzie wczeniej poruszya si p o duszka, dobiega radosny, kobiecy krzyk: D z i k i B o g u ! B g m n i e ocali!" Zataczajc si, wstaje pokojwka - zasonia si poduszk, kule ugrzzy w p u c h u . otysze wystrzelali j u wszystkie naboje, wic d w c h przebija pokojwk bagnetami (...). Jkn ranny Aleksiej (...). Podszed do niego J u r o w s k i i wystrzeli trzy ostatnie kule ze swojego mauzera. Chopiec ucich i agodnie osun si z krzesa do stp ojca (...). Ogldamy pozostaych i dobijamy z colta Olg i Anastazj. Teraz j u wszyscy s m a r t w i
104

T e g o samego l u b nastpnego d n i a J u r o w s k i i N i k u l i n pojechali d o M o s k w y z raportem dla Lenina i Swierdowa. O p r c z woreczka d i a m e n t w i i n n y c h koszt o w n o c i w i e l i z e sob w s z y s t k o , c o z n a l e z i o n o w d o m u I p a t i e w a : d z i e n n i k i i k o r e s p o n d e n c j , a take a l b u m z f o t o g r a f i a m i p r z e d s t a w i a j c y m i r o d z i n carsk w T o b o l s k u (car b y z a p a l o n y m f o t o a m a t o r e m ) . M i e d w i e d i e w , k o c z c s w o j e z a p i s k i dla historii, nie dla prasy", w s p o m i n a , e kiedy przyszy z M o s k w y p o t w i e r d z e n i e

i aprobata dla p r z e p r o w a d z o n e j akcji, ja i Aleksander [Aleksander G i e o r g i j e w i c z Bieoborodow - przewodniczcy prezydium Zjazdu Rad O b w o d u Uralskiego] o b j l i m y si i p o g r a t u l o w a l i m y s o b i e " . I t a k - k o n k l u d o w a M i e d w i e d i e w z a k o c z y a si t a j n a operacja w c e l u u w o l n i e n i a R o s j i o d d y n a s t i i R o m a n o w w . P o w i o d a si d o t e g o s t o p n i a , e p o dzi d z i e n i e zostaa u j a w n i o n a a n i t a j e m n i c a d o m u Ipatiewa, ani miejsce p o c h w k u r o d z i n y carskiej"
105

S p r a w c y h a n i e b n e g o m o r d u n i e t y l k o s z c z y c i l i si s w o i m c z y n e m , ale u w a a l i g o r w n i e z a akt h u m a n i t a r y z m u " . P o w o d o w a n i m i t e n s a m r e w o l u c y j n y o b d , k t r y kaza i m i m p e r i a l i s t y c z n w o j n p r z e k s z t a c i w d o m o w " . C a r , zrzekajc si t r o n u d l a d o b r a k r a j u i w i m i z a c h o w a n i a w e w n t r z n e g o p o k o j u , m i a bez p o r w n a n i a w i k s z e p r a w o m w i " o h u m a n i t a r y z m i e . T e n s a m car z o y take s w j p o d p i s p o d M a n i f e s t e m z 1 7 p a d z i e r n i k a 1905 r o k u , g d z i e o b i e c y w a z a p e w n i n i e w z r u s z o n e p o d s t a w y p r a w o b y w a t e l s k i c h n a zasadach r z e c z y w i s t e j n i e tykalnoci j e d n o s t k i " . Pierwszy premier rzdu, hrabia W i t t e , na dugo przed j e k a t e r y n b u r s k tragedi napisa: a l cara. a l R o s j i . B i e d n y , n i e s z c z s n y m o n a r c h a . C o odziedziczy, a c o zostawi? T o d o b r y i n i e g u p i c z o w i e k , t y l k o b r a k u j e m u w o l i , i z tej c e c h y j e g o c h a r a k t e r u w y n i k a j w s z y s t k i e j e g o w a d y j a k o w a d c y , zwaszcza tak autokratycznego i a b s o l u t n e g o "
1 0 6

Z a p e w n e M i k o a j I I n i e b y w y b i t n i n d y w i d u a l n o c i , bez w t p i e n i a j e d n a k nie b r a k o w a o mu szlachetnoci i mstwa. D u g o i u m i e j t n i e m a n e w r o w a w r d p o g m a t w a n y c h r o s y j s k i c h s p r z e c z n o c i i z p e w n o c i n i e p o m y l a n a w e t , e p r z y p a d n i e m u w u d z i a l e k o n i e c j e s z c z e straszniejszy, n i stao si t o w p r z y p a d k u L u d w i k a X V I . O losie L u d w i k a K a p e t a z a d e c y d o w a K o n w e n t i z a n i m zapad o s t a t e c z n y w y r o k , o d b y y si t r z y g o s o w a n i a . L u d w i k p o p r o s i o t r z y d n i z w o k i . D a n o m u t y l k o 2 4 g o d z i n y , m i a j e d n a k czas, b y p o e g n a si z r o d z i n i p r z y g o t o w a si n a m i e r . L u d w i k X V I m i a 3 8 lat, M i k o a j I I - 4 9 . K r l o b j s t w o t o zawsze straszn a rzecz, lecz R o m a n o w w z g a d z o n o w sposb p o d s t p n y i z b r o d n i c z y , bez f i k cyjnej choby r o z p r a w y sdowej. Z a g a d a carskiej r o d z i n y o d z w i e r c i e d l a o g r o m n t r a g e d i n a r o d u , k t r y , z w i e d z i o n y p o p u l i s t y c z n d e m a g o g i , u l e g k l a s o w e j n i e n a w i c i i d a si w c i g n w bratobjcz w o j n . Z b r o d n i a w d o m u Ipatiewa to j e d y n i e epizod w m r o c z n e j , p o n u r e j h i s t o r i i w o j n y d o m o w e j . J e d n a k e e p i z o d t e n u k a z u j e ca h i p o k r y z j p r o pagandy bolszewickiej, o k r u c i e s t w o d y k t a t u r y i d w u l i c o w o p r z y w d c w , a zar a z e m n i e z d o l n o b o l s z e w i k w d o r o z w i z y w a n i a p i t r z c y c h si t r u d n o c i bez uycia nieograniczonej p r z e m o c y i pastwowego t e r r o r u . W a d z e w M o s k w i e nie m o g y p r z y z n a , e b o j si n a w e t p o k o n a n e g o , ale w c i y w e g o M i k o a j a . N i e wierzyy w nieodwracalno p r z e w r o t u padziernikowego, a idiota R o m a n o w " w z b u d z a w n i c h m i s t y c z n y strach, b y b o w i e m s y m b o l e m w i e l k i e g o n a r o d u , k t r y , r o z c z a r o w a n y r z d a m i b o l s z e w i k w , m g zechcie p o w r o t u o b a l o n e g o m o n a r c h y . B o l s z e w i c y p r a g n l i j a k najszybciej p o z b y si t e g o z a g r o e n i a . Jest k i l k a relacji d o t y c z c y c h s p o t k a n i a L e n i n a z J u r o w s k i m i i n n y m i u c z e s t n i k a m i m o r d u . O p o w i a d a o t y m m i d z y i n n y m i zastpca k o m e n d a n t a d o m u

specjalnego p r z e z n a c z e n i a " , N i k i t i n . P r z e p r o w a d z o n o z n i m nastpujc r o z m o w: - N i e pamitacie, czy J u r o w s k i spotka si osobicie ze S w i e r d o w e m i W a d i m i r e m Iljiczem Leninem? - Z W a d i m i r e m I l j i c z e m L e n i n e m spotka si (...). - Po t y m wydarzeniu? - Po t y m wydarzeniu. - A wic m g mu powiedzie (...). - Powiedzia, nawet raport napisa ...
107

Z n i e k t r y m i s p o r d u c z e s t n i k w zabjstwa L e n i n s p o t y k a si r w n i e p r z e d t y m w y d a r z e n i e m " . W 1917 r o k u p r z y j u siebie F i l i p a G o o s z c z e k i n a

108

, a w mar1 0 9

c u 1918 r o k u r o z m a w i a z n i m podczas V I I N a d z w y c z a j n e g o Z j a z d u R K P ( b )

A . M a r k o w , j e d e n z z a b j c w w i e l k i e g o ksicia M i c h a i a R o m a n o w a , t w i e r d z i , e L e n i n r o z m a w i a z n i m n a K r e m l u : K i e d y w 1918 r o k u z o s t a e m o d k o m e n d e r o w a n y do M o s k w y i przyszedem s u b o w o do towarzysza Swierdowa, ten zaprow a d z i m n i e d o W a d i m i r a Iljicza L e n i n a , k t r y w y p y t y w a m n i e o egzekucj M i c h a i a R o m a n o w a ; o p o w i e d z i a e m m u , e sprawa zostaa z a a t w i o n a bez r o z g o s u , a on udzieli mi p o c h w a y : N o i bardzo dobrze, susznie postpilicie"
110

N i k u l i n tak o c e n i p o latach swego przeoonego: M y l , e d o b r z e b y b y o , gdybymy mieli wicej takich bolszewikw, c z o n k w partii, j a k Jakow M i c h a i o wicz Jurowski i jego chopcy"
1 1 1

. L u d z i e tacy j a k J u r o w s k i , B i e o b o r o d o w , G o o s z -

c z e k i n z pewnoci nie dziaaliby na wasn rk, t y m bardziej e S w i e r d o w p r z y kaza i m s w e g o czasu, b y o s z c z d z i l i cara n a w s z e c h r o s y j s k i p r o c e s " . W z o r o w i bolszewicy nie m o g l i ignorowa polece wadz, byli w a n y m i trybami tworzonego przez L e n i n a systemu, a dyktatura nie toleruje dziaa s a m o w o l n y c h . A w t y m p r z y p a d k u , w k r t c e p o e g z e k u c j i , n a j w y s z e w a d z e w y r a z i y s w o j p e n aprobat. S y s t e m , k t r y z g a d z i cara i j e g o r o d z i n , j u w czasach L e n i n a n a o y cis c e n z u r na w s z y s t k o , co w i z a o si z tragedi w J e k a t e r y n b u r g u . P a r t i a n i e m o g a p o z w o l i , b y s p r a w a R o m a n o w w " staa si p r z e d m i o t e m h i s t o r y c z n y c h d o c i e k a , t o t e k a p a n i S y s t e m u p i l n i e s t r z e g l i t a j e m n i c y . D w u d z i e s t e g o szstego l i p c a 1975 r o k u J u r i j A n d r o p o w , p r z e w o d n i c z c y K G B , p r z e d o y c z o n k o m p o l i t b i u ra d o k u m e n t O rozbirce domu Ipatiewa: Antyradzieckie krgi na Zachodzie wszczynaj co jaki czas rnego rodzaju k a m panie propagandowe w o k carskiej rodziny R o m a n o w w , w zwizku z czym n i e rzadko w s p o m i n a n y jest nalecy niegdy do kupca Ipatiewa d o m w Swierdowsku. D o m Ipatiewa nadal stoi w c e n t r u m miasta. Obecnie mieci si w n i m orodek ksztacenia obwodowego w y d z i a u k u l t u r y (..:). W ostatnich czasach Swierdowsk odwiedza zaczli zagraniczni specjalici. W przyszoci liczba cudzoziemcw moe znacznie wzrosn i d o m Ipatiewa stanie si obiektem ich powanego zainteresowania. W zwizku z t y m wydaje si celowe zleci swierdowskiemu k o m i t e t o w i K P Z R rozbirk d o m u w ramach planowej modernizacji miasta (...) .
112

D e c y z j a zapada s z y b k o . K o m i t e t C e n t r a l n y z a a p r o b o w a p r o p o z y c j A n d r o p o w a , a sekretarz k o m i t e t u o b w o d o w e g o w S w i e r d o w s k u ( J e k a t e r y n b u r g u ) , B o rys J e l c y n , n i e z w o c z n i e s p e n i p o l e c e n i e n a j w y s z y c h w a d z p a r t y j n y c h . W 1920 r o k u K i e r e s k i pisa: R z d T y m c z a s o w y n i e u g i si p r z e d w c i e k y mi daniami p o w o d o w a n e j nienawici lewicy, poniewa najlepszym sposobem, b y u c h r o n i R e p u b l i k R o s y j s k p r z e d o d r o d z e n i e m si m o n a r c h i s t y c z n e j l e g e n d y , b y o n i e w y d a w a cara n a m c z e s k m i e r "
1 1 3

. Bolszewicy, przeciwnie, uczy-

n i l i z M i k o a j a R o m a n o w a mczennika i n i e o m a l witego, przekonani, e mog rzdzi Rosj za p o m o c bezprzykadnego t e r r o r u . K u l e nadlatyway j e d n a k ze w s z y s t k i c h s t r o n . W y m i e r z o n e b y y take w p r z y w d c n o w e g o r e i m u , c h o t y m , k t r z y j e w y s t r z e l i l i , n i e p o w i o d o si a t a k d o b r z e , j a k J u r o w s k i e m i u i j e g o p o d komendnym.

STRZAY FANI KAPAN?

L a t e m 1918 r o k u r e w o l u c j a b o l s z e w i c k a p r z e y w a a c i k i e c h w i l e , t o t e L e n i n wygasza j e d n m o w p o drugiej. Pierwszego sierpnia, n a w i e c u W a r s z a w skiego P u k u R e w o l u c y j n e g o , k t r y w y r u s z a w a n i e n a f r o n t , z a p e w n i a c z e r w o n o a r m i s t w , e p r z y p a d i m w i e l k i zaszczyt w a l c z y w o b r o n i e w i t y c h i d e i " . Nastpnego dnia przemawia do k o m u n i s t w dzielnicy B u t y r k i , p o t e m z n w do czerwonoarmistw w klubie na P o l u C h o d y s k i m , a wreszcie, przed w i e c z o r n y m p o s i e d z e n i e m S o w n a r k o m u , d o r o b o t n i k w d a w n y c h z a k a d w M i c h e l s o n a w star e j czci M o s k w y , z a r z e k
114

. Za k a d y m razem m w i z przekonaniem o n i e 115

u c h r o n n y m w y b u c h u r e w o l u c j i w i a t o w e j , zwaszcza e w N i e m c z e c h r o z w i j a si, t a k j a k n i e g d y u nas, r u c h d e f e t y s t y c z n y " . S p o t k a n i e w f a b r y c e M i c h e l s o n a o k a z a o si b a r d z o u d a n e , t o t e 3 0 s i e r p n i a L e n i n z j a w i si t a m p o n o w n i e , b y w y s t p i n a w i e c u p o d h a s e m D w i e w a d z e " . R o b o t n i c y p r z y j l i g o c i e p o , w i c z j e g o osob n a d z i e j e n a r y c h p o p r a w s w o j e j s y t u a c j i . M w c a j e d n a k , z n w p o c h o n i t y a n t y c y p o w a n i e m w y d a r z e n a skal w i a t o w , ostrzega i c h p r z e d n i e b e z p i e c z e s t w a m i d e m o k r a c j i . T a m , gdzie rzdz d e m o k r a c j e , w s z y s t k o s p r o w a d z a si d o j a w n e j , n a j z w y k l e j s z e j g r a b i e y . Z n a m y prawdziw natur tak z w a n y c h d e m o k r a c j i ! " L e n i n zapewnia, e dziki zniesien i u p r y w a t n e j wasnoci z i e m i nastpuje wanie p r a w d z i w e zjednoczenie p r o l e tariatu miast i w s i . N a l e y skupi wszystkie w y s i k i , nawoywa, i rozgromi w r o ga. M a m y t y l k o j e d e n w y b r : z w y c i s t w o a l b o m i e r ! " l przed b u d y n k i e m , by porozmawia z grup kobiet. A b y o d t w o r z y dalszy p r z e b i e g w y d a r z e , p r z y j r z y j m y si n i e k t r y m d o k u m e n t o m z a r c h i w u m K G B . Zastpca komisarza w o j s k o w e g o 5 . M o s k i e w s k i e j R a dzieckiej D y w i z j i Piechoty, B a t u r i n , p r z e s u c h i w a n y pniej przez W C z K zezna, co nastpuje:
1 1 6

Pomachawszy

e n e r g i c z n i e r k n a p o e g n a n i e , s k i e r o w a si d o w y j c i a , z a t r z y m u j c si n a c h w i -

W c h w i l i , gdy tow. L e n i n opuszcza budynek fabryki Michelsona, gdzie odbywa si wiec na temat Dyktatura buruazji i dyktatura proletariatu", dzielia m n i e od niego odlego 15-20 krokw. Poniewa wszyscy stoczyli si przy wyjciu, na schodach powsta zator, tak wic dopiero po duszych wysikach udao mi si wydosta na ulic. Idc w k i e r u n k u samochodu, k t r y m mia odjecha t o w . L e n i n , usysza e m trzy ostre, suche d w i k i , lecz w z i e m je za odgos zapuszczanego silnika, nie przyszo mi do gowy, e to wystrzay rewolwerowe. Potem zobaczyem, j a k stoczeni ludzie, ktrzy do tej pory stali spokojnie w o k samochodu, rozbiegaj si na wszystkie strony, a przy samochodzie ujrzaem tow. Lenina, lecego n i e r u c h o m o twarz do ziemi. Z r o z u m i a e m , e dokonano zamachu na ycie tow. Lenina. C z o wieka, k t r y strzela do tow. Lenina, nie w i d z i a e m . N i e straciem g o w y i krzykn e m : apcie zabjc tow. Lenina!" - i z t y m okrzykiem w y b i e g e m na Sierpuchowk, gdzie pojedynczo i g r u p a m i biegali w r n y c h k i e r u n k a c h przestraszeni strzelanin i o g l n y m zamieszaniem ludzie (...). Przy rozjedzie na Sierpuchowce ujrzaem przed sob kobiet z torebk i parasolk w rkach, stojc pod d r z e w e m , i ten niezwyky w i d o k zwrci moj uwag. M i a a wygld osoby uciekajcej przed pocigiem. Spytaem, po co tu przysza. O d p o w i e dziaa: A co was to obchodzi?" W t e d y przeszukaem j e j kieszenie, odebraem j e j torebk i parasolk i kazaem i z sob. Po drodze, czujc, e to ona dokonaa zamachu na t o w . Lenina, spytaem: Dlaczego strzelalicie do tow. Lenina?" O d p o wiedziaa: A czemu chcecie to wiedzie?" To przekonao m n i e ostatecznie, e schwytaem zamachowczyni (...). W obawie, by nie o d b i l i j e j wsplnicy, a take by nie pada ofiar samosdu, w y d a e m znajdujcym si w t u m i e u z b r o j o n y m m i l i c j a n t o m i czerwonoarmistom polecenie konwojowania nas (...). W w o j s k o w y m komisariacie na Zamoskworieczju aresztowana kobieta zeznaa w czasie przesuchania, e nazywa si Kapan i d o k o naa zamachu na ycie Lenina (...) .
117

Lenina podniesiono tymczasem z z i e m i i u o o n o na t y l n y m siedzeniu samoc h o d u . K i e r o w c a , Stiepan K a z i m i r o w i c z G i l , nie zdejmujc n o g i z gazu, gna b r u k o w a n y m i u l i c a m i w k i e r u n k u K r e m l a . U wejcia do g m a c h u , gdzie znajdowao si m i e s z k a n i e L e n i n a , r a n n y w d z o d m w i p r z y j c i a p o m o c y , z d j paszcz i m a r y n a r k , p o c z y m s a m o d z i e l n i e w s p i si n a t r z e c i e p i t r o . Stojcej w d r z w i a c h siostrze M a r i i p o b l a d y L e n i n o w i a d c z y z w y m u s z o n y m u m i e c h e m : Z o s t a e m l e k k o r a n n y , t y l k o w r k (...)". N a m i e j s c u b y j u l e k a r z , A . W i n o k u r o w , g o t o w y udzieli r a n n e m u pierwszej p o m o c y
1 1 8

. W przedpokoju nieustannie d z w o n i tele-

fon. Doktor W. Rozanow wspomina: N i e w i e l k i pokj (...). Z w y k y obrazek j a k i mona zobaczy wszdzie t a m , gdzie zdarzy si nagy wypadek: zmieszane, wylknione twarze k r e w n y c h i bliskich, s k u pionych w o k pacjenta, rozmawiajcych szeptem, s te i n n i , r w n i e zdenerwow a n i , ale najwyraniej nienalecy do rodziny. Z jednej strony ka grupa lekarzy: W . M i n c , B . Weissbrod, W . O b u c h , N . Siemaszko (...) .
119

N i e b a w e m w e z w a n o jeszcze i n n y c h specjalistw.

Z a p a d a decyzja, e r e g u l a r n i e u k a z y w a si bd b i u l e t y n y o stanie z d r o w i a L e n i n a . W y d z i a a d m i n i s t r a c y j n y R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h o p u b l i k o w a nastpujce o w i a d c z e n i e : 30 sierpnia 1918 r o k u o godzinie 23.00 stwierdzono istnienie d w c h ran postrzaow y c h ; jedna kula wesza pod lew opatk, uszkodzia grny pat puca, powodujc k r w o t o k do opucnej, i u t k w i a po prawej stronie szyi, nad p r a w y m obojczykiem. D r u g a kula przebia lewy bark, strzaskaa ko i u t k w i a p o d skr w okolicy lewego barku. Wystpiy objawy wewntrznego k r w o t o k u . Puls 104. Pacjent jest c a k o w i cie przytomny. Leczeniem zajmuj si najlepsi specjalici i c h i r u r d z y
120

R w n o c z e n i e z p r z y b y c i e m na K r e m l lekarzy, S w i e r d o w i j e g o towarzysze zaczli u k a d a n a d z w y c z a j n e o r d z i e W C I K d o w s z y s t k i c h R a d D e l e g a t w R o botniczych, Chopskich i onierskich

1 2 1

. y c i u Lenina nie grozio jednak niebez-

p i e c z e s t w o . D o k t o r O b u c h p o i n f o r m o w a R a d M o s k i e w s k , e serce r a n n e g o pracuje n o r m a l n i e i nie ma p o w o d u do powaniejszych o b a w . Los sprzyja p r z y w d c y b o l s z e w i k w . J a k pisa R o z a n o w , o w s z y s t k i m z a d e c y d o w a szczliwy p r z y p a d e k i n i e z w y k y t o r k u l i , k t r a p r z e b i a szyj d o k a d n i e p o m i d z y k r t a n i a p r z e y k i e m i nie uszkodzia ttnicy szyjnej. G d y b y pocisk przeszed o m i l i m e t r w j e d n l u b w drug stron, W a d i m i r Iljicz z pewnoci by j u nie y "
1 2 2

T e n w y p a d e k z ca ostroci u w i a d o m i c z o n k o m n a j w y s z y c h i n s t a n c j i p a r t y j n y c h , ile z n a c z y d l a n i c h L e n i n . J e g o t w a r d a rka, z d e c y d o w a n i e i sia w o l i u c z y n i y m o l i w y m n i e t y l k o p a d z i e r n i k o w e z w y c i s t w o , ale i s t w o r z e n i e b o l s z e w i c k i e g o p a s t w a . L e n i n b y m z g i e m i m o t o r e m powstajcego s y s t e m u t o t a l i t a r n e g o . T r o c k i , p r z e m a w i a j c 2 w r z e n i a 1918 r o k u n a p o s i e d z e n i u W C I K , o z n a j m i , e L e n i n j e s t postaci p o p r o s t u s t w o r z o n d l a naszej e p o k i k r w i i elaza (...). K a d y d u r e m o e p r z e s t r z e l i L e n i n o w i czaszk, ale o d t w o r z y tak czaszk - t o zadan i e t r u d n e n a w e t d l a samej n a t u r y "
1 2 3

T r o c k i m i a racj: L e n i n b y s t w o r z o n y d l a e p o k i k r w i i elaza". T r o s k a , j a k p r z e j a w i a n o o n i e g o w n a s t p s t w i e z a m a c h u , staa si p o d s t a w do z b u d o w a n i a k u l t u j e g o o s o b y . Z i n i c j a t y w y k o m i t e t w p a r t y j n y c h w prasie p o j a w i a si zaczy n i e z l i c z o n e w z m i a n k i , a r t y k u y i apele, p e n e w i e r n o p o d d a c z y c h u c z u , h o d w d z i k c z y n n y c h i y c z e w s z e l k i e j p o m y l n o c i , skadajce si n a p i e r w s z fal k u l t u , bez k t r e g o n i e m o e si obej t o t a l i t a r n e s p o e c z e s t w o . W d z i m a s y - t o d w a p o d s t a w o w e k o m p o n e n t y s t r u k t u r y w z n i e s i o n e j p r z e z b o l s z e w i k w p o 1917 r o k u . G w o l i sprawiedliwoci naley j e d n a k stwierdzi, i L e n i n b y zbyt i n t e l i g e n t n y , b y spocz n a l a u r a c h takiej c h w a y . Sekretarz K o m i n t e r n u , A n g e l i k a B a a b a n o w a , k t r a w p a m i t n i k a c h napisaa o Leninie wiele ostrych sw, musiaa m i m o to przyzna: Popularno i n i e k w e s t i o n o w a n y a u t o r y t e t , j a k i m i si c i e s z y , w y r a n i e g o i r y t o w a y . L e n i n u n i k a wszystkiego, co m o g o prowadzi do ubstwienia j e g o osoby. T a k jednoznacznie d a w a t e m u w y r a z , e n i k t w j e g o o b e c n o c i n i e p r b o w a m u schlebia a n i o k a z y wa sualczoci"
124

. K i e d y j e d n a k zosta r a n n y , w s z y s c y starzy t o w a r z y s z e i k o m i -

sarze r n y c h r a n g z g o d n y m c h r e m zaczli o d d a w a m u cze. L e n i n w e z w a d o

siebie B o n c z - B r u j e w i c z a i nakaza m u p r z e r w a k a m p a n i u w i e l b i e n i a w gazetach, co, j a k zwykle w p o d o b n y c h wypadkach, odnioso dokadnie przeciwny s k u tek
1 2 5

Z a m a c h o w c z y n i r w n i e t r a f i a n a K r e m l i zostaa u w i z i o n a w p i w n i c y p o d apartamentem Swierdowa. Przesuchiwali j czoowi funkcjonariusze bolszewick i e j j u r y s d y k c j i i aparatu b e z p i e c z e s t w a : l u d o w y k o m i s a r z s p r a w i e d l i w o c i D m i t r i j K u r s k i o r a z d w a j w y s o k i e j r a n g i c z e k i c i : N i k o a j S k r y p n i k i J a k o w Peters. Z e z n a a , e u r o d z i a si j a k o F a n i a J e f i m o w n a R o j t m a n , c r k a y d o w s k i e g o n a u c z y c i e l a w g u b e r n i w o y s k i e j . M i a a c z t e r e c h b r a c i i t r z y s i o s t r y . W 1906 r o k u , bdc a n a r c h i s t k , u s i o w a a d o k o n a z a m a c h u b o m b o w e g o i zostaa r a n n a . Sd w o j s k o w y skaza j n a b e z t e r m i n o w , c z y l i w i e c z n " k a t o r g . O d b y w a a k a r w M a l c e w i e k o o O r a , p o t e m w s y n n e j A k a t u i , k o p a l n i srebra n i e d a l e k o C z y t y w e w s c h o d n i e j S y b e r i i . W w i z i e n i u odesza o d a n a r c h i z m u i zacza w y z n a w a p o g l d y S o c j a l i s t w R e w o l u c j o n i s t w . W 1911 r o k u j e j r o d z i n a w y e m i g r o w a a d o A m e r y k i . P o r e w o l u c j i l u t o w e j F a n i a zostaa z w o l n i o n a . W A k a t u i p o z n a a M a r i Spiridonow
1 2 6

W t y m m i e j s c u n i e w i e l k a dygresja. M a r i a A l e k s a n d r o w n a S p i r i d o n o w w s t pia do terrorystycznego skrzyda Partii Socjalistw R e w o l u c j o n i s t w j a k o m o d a d z i e w c z y n a . W s t y c z n i u 1906 r o k u t a m b o w s k a organizacja e s e r o w c w z o r g a n i z o w a a z a m a c h n a w y s z e g o carskiego u r z d n i k a , G . u e n o w s k i e g o . u e n o w s k i z g i n , lecz sd w o j s k o w y skaza S p i r i d o n o w n a kar m i e r c i , z a m i e n i o n n a b e z t e r m i n o w k a t o r g . Z w o l n i o n o j p o 1 1 latach. Podczas r e w o l u c j i 1917 r o k u b y a j e d n y m z p r z y w d c w l e w e g o s k r z y d a e s e r o w c w . O d tej p o r y z n a j d o w a a si p o d s t a y m n a d z o r e m W C z K - O G P U - N K W D . P o raz o s t a t n i zostaa a r e s z t o w a n a w 1937 r o k u , i skazano j n a 2 5 lat w i z i e n i a n a p o d s t a w i e z w y k y c h w o w y m czasie, a b s u r d a l n y c h z a r z u t w . W e w r z e n i u 1941 r o k u zostaa r o z s t r z e l a n a bez sdu w w i z i e n i u w O r l e . W 1926 r o k u , k i e d y w y d a w a n o w i e l e ksiek o p r z e l a d o w a n i a c h w czasach c a r s k i c h i n a w e t z a p r z y s i g l i w r o g o w i e " w a d z y r a d z i e c k i e j m o g l i w y p o w i a d a si n a t e n t e m a t , u k a z a y si w M o s k w i e j e j w s p o m n i e n i a z okresu katorgi na Syberii. Opisaa w n i c h m i d z y i n n y m i , j a k j e d e n z j e j t o w a rzyszy, na znak protestu p r z e c i w k o k a r o m cielesnym, p o p e n i samobjstwo: (...) Ley towarzysz na pryczy. N o g a zaoona na nog. W jego kcie ciemno. Podesa sobie wszystkie swoje achmany, aby pod prycze nie wyciekaa krew, sczca si z przecitych tpym n o e m y pod kolanami i na rkach. P o w o l i ganie wiadomo. Zycie uchodzi z niego razem z krwi. Kiedy, kiedy wreszcie przyjdzie w y zwolenie? Stopniowo trwoga ogarniajego omdlay umys, mier nie chce przyj, m o d y organizm sam spieszy sobie na r a t u n e k zamykaj si podcite yy, k r e w krzepnie w ranach i trzeba zaczyna wszystko od pocztku. T n i e o d a m k i e m szka, wsuwa ostr krawd w stare rany, rozrywa skrzepy (...) .
127

F a n i a K a p a n naleaa d o t e g o s a m e g o p o k o l e n i a f a n a t y c z n y c h r e w o l u c j o n i s t w , tej samej n i e p o k o r n e j rasy b u n t o w n i k w , o d p o w i a d a j c y c h p r z e m o c n a p r z e m o c . Z n a l a z s z y si w w i e k u lat 1 8 n a k a t o r d z e , p o r d n a r o d o w o l c w ,

e s e r o w c w , t e r r o r y s t w , w l u t y m 1917 r o k u , w y c h o d z c n a w o l n o , n i e stracia nic z e swej m o d z i e c z e j arliwoci. D l a l u d z i takich j a k K a p a n p i e k a t o w s k i , szubienica, p l u t o n egzekucyjny - s t a n o w i y po prostu najwysz f o r m r e w o l u cyjnego powicenia, dopenienie losu b o j o w n i k a . Fanie Kapan poddano k i l k u przesuchaniom, w k t r y c h uczestniczyli przewodniczcy moskiewskiego trybunau rewolucyjnego, A. Djakonow, l u d o w y k o m i s a r z s p r a w i e d l i w o c i K u r s k i , oraz d w a j f u n k c j o n a r i u s z e W C z K S k r y p n i k i P e ters. I n t e r e s o w a o i c h w p i e r w s z y m r z d z i e , j a k a o r g a n i z a c j a k r y j e si z a p l e c a m i Fani Kapan, k t o n a k o n i j do zamachu terrorystycznego i gdzie s j e j wsplnicy. W i k s z o p r z e s u c h a o d b y w a a si w n a j l e p s z y m b o l s z e w i c k i m s t y l u - g b o k n o c . N a krzele w p i w n i c y siedziaa n i e a d n a , c h u d a k o b i e t a o d u y c h u s z a c h , garbatym nosie i n i e w i a r y g o d n i e dugiej szyi, nie odrywajc w z r o k u od czekistw w s k r z a n y c h k u r t k a c h , z m a u z e r a m i za p a s e m . Jeszcze w A k a t u i k a t o r n i c y n a u c z y l i j , j a k w y t r z y m a p r z e s z y w a j c e s p o j r z e n i e l e d c z y c h i n i e zacz s y p a " . C i c h o , s p o k o j n i e , z w i e l k p e w n o c i siebie o d p o w i a d a a n a k o l e j n e p y t a n i a : N i e nale d o adnej p a r t i i (...)" D l a c z e g o strzelalicie d o t o w a r z y s z a L e n i n a ? " U w a a m g o z a zdrajc. I m d u e j y j e , t y m b a r d z i e j o d d a l a si s p r a w a s o c j a l i z m u . N a cae d z i e s i t k i l a t " . K t o kaza w a m p o p e n i p r z e s t p s t w o ? " Po krtkim wahaniu: D o k o n a a m zamachu na wasn rk". K u r s k i i Peters za w s z e l k cen starali si w y k a z a z w i z k i F a n i K a p a n z p a r t i e s e r o w c w i i c h organizacj b o j o w . Pytali o poszczeglne osoby. C h c i e l i w i e d z i e , c z y z n a Anastazj B i c e n k o , k t r a p r z e b y w a a k i e d y n a z e s a n i u w N e r c z y s k u , p n i e j w e s z a w skad k i e r o w n i c t w a SR i b r a a u d z i a w r o k o w a n i a c h w B r z e c i u L i t e w s k i m j a k o c z o n e k delegacji r a d z i e c k i e j . T a k , s p o t k a a m B i c e n k o n a k a t o r d z e . N i g d y j e j n i e p y t a a m , j a k dosta si d o L e n i n a . Z e n z i n o w a n i e z n a m . N i e z n a m te B e r k e n h e i m a . P o raz o s t a m i w i d z i a a m si z B i c e n k o m n i e j w i c e j m i e s i c t e m u " . J a k przyjlicie rewolucj padziernikow?" Kiedy wybucha rewolucja padziernikowa, przebywaam w Charkowie, w s z p i t a l u . P r z y j a m j w r o g o , z n i e c h c i . P o p i e r a a m ide Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o i n a d a l p o p i e r a m . C o si t y c z y p a r t i i e s e r o w c w , n a j b a r d z i e j s k a n i a m si k u p o g l d o m C z e r n o w a " . D l a c z e g o z a t e m strzelalicie d o L e n i n a ? N a czyje p o l e c e n i e ? " J u d a w n o p o s t a n o w i a m , e zastrzel L e n i n a . Z r o b i a m t o sama. D e c y z j p o d j a m jeszcze w l u t y m . P o m y s przyszed mi do g o w y w S y m f e r o p o l u i od tego czasu p r z y g o t o w y w a a m si ( , . . ) "
128

Wszystkie powysze o d p o w i e d z i pochodz z p r o t o k o u przesuchania. Kapan n i e p r b o w a a si u s p r a w i e d l i w i a , u c h y l a si o d o d p o w i e d z i a l n o c i , p o m n i e j sza s w e g o u d z i a u . M i m o t o j e j z a p e w n i e n i e : z r o b i a m t o s a m a " , b u d z i p o w a n e

w t p l i w o c i . C h o n a m i e j s c u z a m a c h u z g r o m a d z i y si t u m y l u d z i , a d e n z e w i a d k w n i e p o t r a f i s t w i e r d z i j e d n o z n a c z n i e , e w i d z i a K a p a n strzelajc z r e w o l w e r u . N a w e t k i e r o w c a G i l , k t r y czeka n a L e n i n a w s a m o c h o d z i e , zezna p o d czas p r z e s u c h a n i a : Kiedy L e n i n znajdowa si w odlegoci trzech k r o k w od samochodu, zobaczyem wysunit z t u m u kobiec rk z b r o w n i n g i e m . Pady trzy strzay, a ja skoczyem natychmiast w t stron, skd strzelano. Strzelajca kobieta rzucia mi pod nogi rewolwer i znikna w t u m i e . Rewolwer lea u m o i c h stp. Przy m n i e n i k t go nie podnosi. Poprawka: kobiec rk z b r o w n i n g i e m zobaczyem dopiero po p i e r w szym strzale (...) .
129

Osiemnastu wiadkw, przesuchiwanych w w o j s k o w y m komisariacie na Z a m o s k w o r i e c z j u , powiedziao m n i e j wicej t o samo. N i k t nie w i d z i a , j a k Kapan strzelaa d o L e n i n a . C o w i c e j , K a p a n m i a a b a r d z o saby w z r o k , n a w e t z b l i s k a prawie nic nie widziaa, t r u d n o w i c przypuszcza, b y w y b r a n o j d o g r u p y b o j o w e j . D . T a r a s o w a , j e j d a w n a t o w a r z y s z k a zesania, p o n o w n i e aresztowana w z w i z k u z z a m a c h e m , zeznaa, e K a p a n b y a p r a w i e n i e w i d o m a . S t o p n i o w o t r a c i a w z r o k " , k t r y lekarze z t r u d e m j e j p r z y w r a c a l i "
1 3 0

F a k t , e K a p a n n a w e t n i e p r b o w a a si u k r y i j u p o p i e r w s z y m p y t a n i u p r z y z n a a si d o u d z i a u w z a m a c h u , n a s u w a jeszcze w i c e j w t p l i w o c i . B y m o e , z g o d n i e z w c z e n i e j u s t a l o n y m p l a n e m , K a p a n j e d y n i e p r z y j a n a siebie o d p o wiedzialno wraz ze wszystkimi jej konsekwencjami. Profesor A. L i t w i n o w z u n i w e r s y t e t u w K a z a n i u d o s z e d d o w n i o s k u , e d o L e n i n a strzela w r z e c z y w i s t o c i n i e j a k i P r o t o p o p o w , k t r y w l i p c u 1918 r o k u b y p r z e z j a k i czas zastpc D . P o p o w a , d o w d c y k o n n e g o o d d z i a u W C z K - Z g o d n i e z z e b r a n y m przez L i t w i n o w a m a t e r i a e m , P r o t o p o p o w , a r e s z t o w a n y w t y m s a m y m czasie, c o K a p a n , j e s z c z e t e g o s a m e g o l u b n a s t p n e g o d n i a zosta r o z s t r z e l a n y . K a p a n , n i e w i e d z c o t y m , odegraa swoj tragiczn rol do koca. Wkrtce po aresztowaniu Kapan zoya bardzo znamienne owiadczenie, k t r e g o t r z y m a a si p n i e j podczas p r z e s u c h a : 1918 rok, 30 sierpnia, godz. 11.30 wieczorem. N a z y w a m si Fania J e f i m o w n a K a pan, pod t y m nazwiskiem odbywaam kar w A k a t u i . Nosz je od 1906 r o k u . D z i siaj strzelaam do Lenina. Strzelaam z wasnego przekonania. Ile razy strzelaam nie pamitam. Z jakiego r e w o l w e r u strzelaam - nie p o w i e m . N i e chc wdawa si w szczegy. N i e znam tych kobiet, z k t r y m i rozmawia L e n i n . Decyzj, by zastrzeli Lenina, podjam dawno t e m u . N i e mieszkaam wczeniej w M o s k w i e , w Piotrogrodzie te nie (...). Strzelaam do Lenina dlatego, e uwaam go za zdrajc rewolucji, gdyby dalej y, podrywaoby to wiar w socjalizm. Na czym polega to poderwanie wiary, nie chc wyjania (...) .
131

N i e w y k l u c z o n e , e strzay Fani K a p a n " to j e d n a z w i e l u mistyfikacji bolszew i k w . Jest w tej s p r a w i e w i c e j z a g a d k o w y c h o k o l i c z n o c i . B r o w n i n g p o r z u c o n y

p r z e z z a m a c h o w c z y n i d o p i e r o p o t r z e c h d n i a c h (!) o d d a c z e k i s t o m b o l s z e w i k A. Kuzniecow, ktry, wedle wasnych sw, podnis b r o z ziemi. Tymczasem podczas r e w i z j i w t o r e b c e F a n i K a p a n te z n a l e z i o n o b r o w n i n g . Z k t r e g o r e w o l w e r u s t r z e l a n o , a k t r y zosta p o d r z u c o n y ? P r o w a d z c y l e d z t w o n i e p r b o w a l i t e g o ustali. K i e d y J a k o w M i c h a i o w i c z J u r o w s k i ( t e n s a m J u r o w s k i , k t r y k i e r o w a egzekucj r o d z i n y carskiej, p r z e n i e s i o n y nastpnie d o M o s k w y ) n a polecenie Petersa o b e j r z a m i e j s c e z a m a c h u - r w n i e d o p i e r o p o t r z e c h d n i a c h ! - z n a l a z t a m c z t e r y (!) u s k i p o n a b o j a c h d o b r o w n i n g a t w i e r d z i l i z g o d n i e , e p a d y t y l k o t r z y strzay... Jeszcze j e d n a osoba zostaa r a n n a podczas z a m a c h u , M . P o p o w a , z n a j d u j c a si w g r u p i e k o b i e t , z k t r y m i r o z m a w i a L e n i n . P o d e s z a d o L e n i n a i p o s k a r y a si: M k k u p o w a w o l n o , a o d d z i a y z a p o r o w e j o d b i e r a j " . L e n i n o d p a r : Z g o d n i e z ostatnim dekretem odbiera nie w o l n o . M u s i c i e dochodzi swego". P o t e m , j a k zeznaa P o p o w a , r o z l e g si w y s t r z a i u p a d a m "
1 3 3 1 3 2

. A przecie wszyscy wiadkowie

. Raport medyczny

W C z K stwierdza: kula wesza po zewntrznej stronie stawu okciowego, przebia staw na w y l o t , wysza po stronie w e w n t r z n e j i drasna lew pier". T o j e s z c z e n i e w s z y s t k o . J a k u s t a l o n o n i e d a w n o , k u l a , w y j t a 2 3 k w i e t n i a 1922 r o k u p r z e z n i e m i e c k i e g o specjalist, p r o f e s o r a B o r c h a r d t a , z s z y i L e n i n a , z n a d p r a w e g o s t a w u m o s t k o w o - o b o j c z y k o w e g o , n i e zostaa w y s t r z e l o n a z b r o w n i n g a o n u m e r z e s e r y j n y m 1 5 0 4 5 9 , c z y l i z t e g o , k t r y 2 w r z e n i a 1918 r o k u p r z y n i s c z e k i s t o m A K u z n i e c o w . N a s t p n a i s t o t n a o k o l i c z n o : 2 6 c z e r w c a 1963 r o k u , podczas sprawdzania zawartoci tajnej teczki z m a t e r i a a m i na temat z a m a c h u terrorystki F . K a p a n n a L e n i n a , o k a z a o si, e b r a k u j e s t r o n : 1 1 , 8 4 , 8 7 , 9 0 i 9 4 . C m o n a s t w i e r d z i n a p o d s t a w i e i s t n i e j c y c h poszlak? O l e g W a s i l i e w w y s u n h i p o t e z , e c a y z a m a c h zosta o d p o c z t k u d o k o c a zainscenizowany, role przydzielono wczeniej, a naboje b y y lepe
134

. Bardzo miaa

t e o r i a , n i e s p o s b si j e d n a k z n i z g o d z i . W y s t a r c z y p o w i e d z i e , e 3 1 s i e r p n i a Lenina ogldao co najmniej o m i u lekarzy i kady z n i c h w y c z u kul, tkwic n a d o b o j c z y k i e m . A co z ran, k t r o d n i o s a P o p o w a ? B a r d z i e j p r a w d o p o d o b n e w y d a j e si z a o e n i e , e t o n i e K a p a n p o c i g n a z a spust, a j e d y n i e w z i a n a siebie ca w i n . N a i l e m o n a s t w i e r d z i , w a d z e n i e b y y specjalnie zainteresowane w y n i k a m i ledztwa. P r z e p r o w a d z o n o z a l e d w i e k i l k a k r t k i c h przesucha, nie doszo do rozprawy. Z a m a c h Fani K a p a n " dostarczy b o l s z e w i k o m koniecznego pretekstu do rozptania masowego, nieograniczonego, p a s t w o w e g o t e r r o r u . U m o l i w i i m take ostateczn r o z p r a w z n i e d a w n y m i s o j u s z n i k a m i , l e w i c o w y m i e s e r o w c a m i , k t r z y o d j a k i e g o czasu stali si j e d y n i e zawad. Z a p o m o c t e r r o r u b o l s z e w i c y m i e l i nadziej u m o c n i s w o j w a d z i u s t a n o w i p e n y m o n o p o l j e d n e j p a r t i i . A b y p o z b y si K a p a n , n i e b y o p o t r z e b n e a n i l e d z t w o , a n i p r o c e s s d o w y , t o t e w s z y s t k i e m a t e r i a y d o t y c z c e tej s p r a w y s p o c z y n a d u g i e lata w t a j n y c h a r c h i w a c h W C z K - G P U - N K W D - K G B . K o m e n d a n t K r e m l a , P a w e D m i t r i j e w i c z M a l k o w , napisa w e w s p o m n i e niach, e 3 wrzenia w e z w a n o go na u b i a n k , do siedziby W C z K , gdzie W a r a m

A l e k s a n d r o w i c z A w a n i e s o w o d c z y t a m u r o z k a z : K a p a n rozstrzela. W y r o k m a w y k o n a k o m e n d a n t K r e m l a , M a l k o w " . C z t e r d z i e c i lat p n i e j M a l k o w w s p o mina: Rozstrzela czowieka, a szczeglnie kobiet - nieatwa to sprawa. To ciki, bardzo ciki obowizek. N i g d y j e d n a k nie zdarzyo mi si wykona bardziej sprawiedliwego w y r o k u ni ten. Kiedy? - k r t k o spytaem Awaniesowa. - Dzi. Natychmiast. W y r o k u mierci n i k t nie uchyli i 3 wrzenia zosta wykonany. W y k o n a e m go j a , komunista, marynarz F l o t y Batyckiej, komendant moskiewskiego Kremla, Pawe D m i t r i j e w i c z M a l k o w - wasnorcznie .
135

O s t a t n i c h i n s t r u k c j i p r z e d egzekucj u d z i e l i M a l k o w o w i sam S w i e r d o w , w obecnoci J u r o w s k i e g o : K a p a n naley rozstrzela w garau, p r z y w c z o n y m s i l n i k u j e d n e g o z s a m o c h o d w , aby zaguszy o d g o s s t r z a w ; n i e m a m o w y o p o g r z e b i e , z w o k i m u s z b y z n i s z c z o n e bez l a d u . E g z e k u c j a o d b y a si 3 w r z e n i a 1918 r o k u , o g o d z i n i e 4.00 r a n o . K a p a n n i e d o m a g a a si j a w n e j r o z p r a w y a n i n i e p o p r o s i a o ask. W c h a r a k t e r z e w i a d k a asystowa p r z y r o z s t r z e l a n i u p r o l e t a r i a c k i p o e t a , D i e m i a n B i e d n y , szukajc z a p e w n e r e w o l u c y j n e g o n a t c h n i e n i a " . L e n i n nie i n g e r o w a w proces bolszewickiej p r a w o r z d n o c i " . Co p r a w d a z c z a s e m p o w s t a n a i w n y m i t , j a k o b y w d z w y s t p i o d a r o w a n i e ycia K a p a n , ktr w i d y w a n o p n i e j to na W y s p a c h S o o w i e c k i c h , to na K o y m i e , w 1932, a n a w e t w 1938 r o k u . L e c z , j a k napisa p o l a t a c h M a l k o w , b y y t o t y l k o l e g e n d y " . C z a s a m i p o j a w i a y si j e d n a k i n n e o s o b y , m c z y n i i k o b i e t y , o n a z w i s k u K a p a n . W czasach s t a l i n o w s k i c h l u d z i e c i m i e l i n i e w i e l k i e szanse n a p r z e y c i e . J e d n o p y t a n i e : N i e jestecie p r z y p a d k i e m s p o k r e w n i e n i z t F a n i K a p a n ? " m o g o przesdzi o i c h losie. D o Z a r z d u T M G B Z S R R w p y n n a s t p u j c y raport: O d n a l e z i o n o Fanie L w o w n Kapan z m e m W a d i m i r e m A r o n o w i c z e m K a p a n e m i crk M a r i a n n W a d i m i r o w n Kapan. I n f o r m a t o r : Asia. r d o : M y s z k i n a . Decyzja: zdoby wszelkie dostpne informacje o tych l u d z i a c h "
1 3 6

W 1949 r o k u p o d p u k o w n i k M G B S z a r a n o w d o w i e d z i a si o d n i e j a k i e g o N i k o a j e w a , e A K a p a n j e s t b r a t e m t e r r o r y s t k i K a p a n , N a p y t a n i e , skd t o w i e , N i k o a j e w o d p a r , e usysza o t y m o d ssiadw, o d k o g o k o n k r e t n i e - n i e p a m i t a

1 3 7

W a d i m i r N a t a n o w i c z K a p a n , a r e s z t o w a n y w 1938 r o k u p r z e z X I o d d z i a N K W D o b w o d u m o s k i e w s k i e g o , z m a r p r o k u p n i e j w w i e z i e n i u , a j e g o siostra, F l o r a N a t a n o w n a , trafia do o b o z u

1 3 8

. B y o te w i e l u i n n y c h , n o s z c y c h f e r a l n e n a z w i -

s k o K a p a n . P r z e z d z i e s i t k i lat s p o t y k a n o i c h w r n y c h a g r a c h , c o d a w a o a s u m p t p r o s t o d u s z n y m o p o w i e c i o m , j a k o b y d o b r y L e n i n " o c a l i ycie nieszczsnej z a machowczyni. A n g e l i k a B a a b a n o w a , k t r a o d w i e d z i a L e n i n a w G o r k a c h podczas j e g o r e k o n w a l e s c e n c j i , w s p o m i n a a , e k i e d y zaczli r o z m a w i a o z a m a c h u , L e n i n r z u c i sucho: K o m i t e t Centralny zdecyduje, co zrobi z t Kapan"
1 3 9

. T a k jakby nie

w i e d z i a , e e g z e k u c j a j u si o d b y a . Z a u f a n i w s p p r a c o w n i c y , k t r y c h p r z y j

u siebie 6 w r z e n i a , z p e w n o c i p o w i e d z i e l i m u , j a k i los s p o t k a n i e d o s z z a b j c z y n i . W d o d a t k u 1 4 w r z e n i a w d z z a y c z y sobie r o z m a w i a z w y k o n a w c w y roku, komendantem Kremla, Pawem Malkowem

1 4 0

. W e d u g oficjalnych rde,

dyskutowali projekt przeniesienia siedziby Rady K o m i s a r z y L u d o w y c h z b u d y n k u s d u d o W i e l k i e g o P a a c u K r e m l o w s k i e g o . S o w n a r k o m n i g d z i e si, o c z y w i c i e , nie przenis, za to z du doz p r a w d o p o d o b i e s t w a m o n a zaoy, i L e n i n o w i n i e d a w a o s p o k o j u p y t a n i e , j a k z a c h o w y w a a si K a p a n w o s t a t n i c h m i n u t a c h s w e g o ycia. N a t o m i a s t z B a a b a n o w L e n i n w i d z i a si 3 0 w r z e n i a , p o j e j p o w r o cie z e S z t o k h o l m u
1 4 1

. D o t e g o czasu z d y j u w z i u d z i a w p o s i e d z e n i u K o m i -

t e t u C e n t r a l n e g o w d n i u 16 wrzenia, a nazajutrz, 17 wrzenia, p r z e w o d n i c z y sesji R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h , zosta w i c o w s z y s t k i m d o k a d n i e p o i n f o r m o wany

1 4 2

N i e p r z y p a d k i e m powicilimy tyle miejsca t e m u d r o b n e m u n a pozr epizod o w i . L e n i n , z e s w y m r a c j o n a l i s t y c z n y m u m y s e m , n a j w y r a n i e j z d a sobie s p r a w , e p o p e n i bd, pozwalajc, b y w y m i a r bolszewickiej s p r a w i e d l i w o c i " dziaa w a s n y m t r y b e m , zwaszcza j e l i z n a t o s a m o p r a w d z i w e g o z a m a c h o w c a . U s u n si na b o k i o g o s i desinteressement, g d y b y n a t o m i a s t i n t e r w e n i o w a i o c a l i ycie K a p a n , l e g e n d a o d o b r y m L e n i n i e " zyskaaby realne p o d s t a w y . T e n f r a g m e n t politycznego portretu Lenina wiadczy o j e g o g b o k i m pragmatyzmie, przechodzcym c h w i l a m i w amoralny c y n i z m . Jednake umiejtno godzenia p o l i t y k i z m o r a l n o c i t o b a r d z o r z a d k a cecha u m w s t a n u i L e n i n n i e b y t u t a j w y j t k i e m . W y s t a r c z y w s p o m n i e s o w a , k t r e w y p o w i e d z i a podczas I I I Z j a z d u K o m s o m o u w 1919 r o k u : N i e w i e r z y m y w u n i w e r s a l n m o r a l n o i o b n a a m y fasz wszystkich bajek na temat m o r a l n o c i " ry sumienia"
1 4 4 1 4 3

. Etyka spoeczna L e n i n a , j a k uja t o D o r a

S z t u r m a n , u k a d a si w z o w i e s z c z f o r m u H i t l e r a : U w a l n i a m w a s o d c h i m e .

Rewolucja i j e j nieodczna towarzyszka w o j n a d o m o w a o t w o r z y y t a m y dla nieokieznanej przemocy. To oczywiste, e przeciwnicy r e i m u widzieli w L e n i n i e g w n e g o s p r a w c r o s y j s k i e j t r a g e d i i . O s o b l i w i e w y r n i a l i si w t y m e s e r o w cy, k t r z y r w n i e u z n a w a l i terror j a k o m e t o d rozwizywania p r o b l e m w p o l i t y c z n y c h . W 1922 r o k u ukazaa si w B e r l i n i e ksika G . S i e m i o n o w a , s y n n e g o e s e r o w c a t e r r o r y s t y , uderzajca s w o j szczeroci. B a , g d y b y c h o d z i o t u j e d y n i e o szczero! S p o d s t a w y , b y sdzi, e p o d c z a s p r o c e s u e s e r o w c w , k t r y o d b y si w 1922 r o k u , S i e m i o n o w z a a m a si i w z a m i a n za o b i e t n i c d a r o w a n i a ycia z g o d z i si napisa d e m a s k a t o r s k ksik o d z i a a l n o c i s w o i c h t o w a r z y s z y . U t w r S i e m i o n o w a p r z y p o m i n a raczej m o w oskarycielsk p r z e w o d n i c z c e g o t r y b u n a u r e w o l u c y j n e g o , G i e o r g i j a P i a t a k o w a , k t r e m u z a w a r t e w ksice r e w e l a c j e b y y zapewne niezwykle pomocne. G r u p a b o j o w c w , pisa S i e m i o n o w , w y n a j a d w a k o n s p i r a c y j n e m i e s z k a n i a w M o s k w i e i d w i e dacze z a m i a s t e m . L e n i n a i T r o c k i e g o l e d z i l i U s o w , K o n o p l e w a , I w a n o w a , K o r o l e w i sam S i e m i o n o w . T r o c k i prawie codziennie j e d z i do l u d o w e g o komisariatu spraw w o j s k o w y c h , natomiast L e n i n opuszcza K r e m l

bardzo rzadko, zwykle wtedy, gdy mia wystpi na w i e c u . Zdecydowano, e najlepiej dokona zamachu w m o m e n c i e , k i e d y ofiara wysiada bdzie z s a m o c h o d u . C z o n e k K C Partii Socjalistw Rewolucjonistw, A b r a m Rafaiowicz Goc, u w a a, i czas d z i a a n i a n a d s z e d i L e n i n a n a l e y z l i k w i d o w a " m o l i w i e s z y b k o . S i e m i o n o w m i a p o d s w o i m i rozkazami grup w skadzie: K a p a n , Piepieliaj e w , Gruzdijewski i Marusia. Zamach na Lenina miaa jednak przeprowadzi inna grupa: Kapan, Konoplewa, F i o d o r o w i U s o w . U s o w nie przyby na j e d n o ze spot k a i zosta w y k l u c z o n y z a k c j i . D o f a b r y k i M i c h e l s o n a u d a l i si K a p a n o r a z r o b o t n i k N o w i k o w . Kapan wysza razem z L e n i n e m i otaczajcymi go kobietami. P o o d d a n i u s t r z a w K a p a n r z u c i a si d o u c i e c z k i , ale p o k i l k u m i n u t a c h p r z y stana, o d w r c i a si t w a r z k u c i g a j c y m i czekaa, a j a r e s z t u j " . S i e m i o n o w t w i e r d z i , e strzelaa K a p a n , n i e w y j a n i j e d n a k , dlaczego p o z w o l i a si s c h w y ta. P r z e c i e n i k t n i e b i e g z a ni... P o z a m a c h u - pisa S i e m i o n w - d o w i e d z i e l i m y si, e K C naszej p a r t i i zaprzeczy, j a k o b y brali w n i m udzia eserowcy. U z n a l i m y to za t c h r z o s t w o . Po n i e u d a n e j p r b i e w y k o l e j e n i a p o c i g u T r o c k i e g o n i e p o w i o d o n a m si r w n i e z L e n i n e m (...)"
14S

Z a m a c h n a L e n i n a w d n i u 3 0 s i e r p n i a n i e b y p i e r w s z t e g o r o d z a j u akcj. C z t e r n a s t e g o s t y c z n i a 1918 r o k u w P i o t r o g r o d z i e , g d y p o w y g o s z e n i u w M a n e u M i c h a j o w s k i m m o w y d o w y j e d a j c y c h n a f r o n t o d d z i a w L e n i n w r a z z siostr M a r i i s z w a j c a r s k i m socjalist F r i t z e m P l a t t e n e m w r a c a d o S m o l n e g o , g d z i e m i e cia si k w a t e r a g w n a b o l s z e w i k w , j e g o s a m o c h d zosta o s t r z e l a n y . U j e c h a l i z a l e d w i e k i l k a s e t m e t r w - w s p o m i n a a Prawda w r o c z n i c z a m a c h u - g d y p o karoserii s a m o c h o d u zabbniy k u l e " . Platten c h w y c i L e n i n a i pocign go w d. K i e d y w S m o l n y m o b e j r z e l i s a m o c h d , o k a z a o si, e karoseria j e s t w w i e l u m i e j scach p o d z i u r a w i o n a , k u l e p r z e b i y r w n i e p r z e d n i szyb. P l a t t e n k r w a w i , z o sta r a n n y w r k , k i e d y o s a n i a L e n i n a
1 4 6

R o k p n i e j L e n i n z n w z n a l a z si w o p a a c h , t y m r a z e m z a s p r a w z w y k y c h k r y m i n a l i s t w . W i e c z o r e m 1 9 s t y c z n i a 1919 r o k u L e n i n w t o w a r z y s t w i e s i o s t r y i ochroniarza C z a b a n o w a wyjecha do S o k o l n i k w , gdzie w leniczwce, zgodnie z z a l e c e n i e m lekarza, m i e s z k a a N a d i e d a K o n s t a n t i n o w n a . W p o b l i u m o s t u k o l e j o w e g o s a m o c h d zosta z a t r z y m a n y p r z e z t r z e c h u z b r o j o n y c h m c z y z n . Pasa e r o w i e s d z i l i , e t o z w y k a k o n t r o l a d o k u m e n t w , lecz, j a k w s p o m i n a a p n i e j Maria Iljiniczna: Jakie b y o nasze zdumienie, gdy ludzie ci kazali n a m wysi i nie zwracajc uwagi na przepustk, ktr pokaza im W a d i m i r Iljicz, zaczli przeszukiwa jego kieszenie. Przystawiwszy W a d i m i r o w i I l j i c z o w i d o skroni rewolwer, zabrali m u b r o w n i n g i kremlowsk przepustk (...). - Co robicie, to przecie towarzysz L e n i n ! K i m jestecie? Pokacie legitymacje. - Bandyci nie potrzebuj legitymacji. Co mwic, wskoczyli do samochodu, wycelowali w nas rewolwery i p e n y m gazem odjechali w k i e r u n k u S o k o l n i k w (...) .
147

L e n i n musia by bardzo z a d o w o l o n y z transakcji", jak zawar z b a n d y t a m i , p o n i e w a stawia pniej t e n i n c y d e n t za p r z y k a d udanego k o m p r o m i s u . Wyobracie sobie - pisa w artykule Dziecica choroba lewicowosci w komunizmie e wasz samochd zatrzymali uzbrojeni bandyci. Dajecie im pienidze, d o k u m e n t y , rewolwer i samochd. W zamian uwalniaj was od swego miego towarzystwa (...). Nasz ukad z bandytami niemieckiego i m p e r i a l i z m u by wanie k o m p r o m i s e m tego r o d z a j u .
148

W y p a d e k t e n p o s t a w i n a n o g i ca M o s k w . W C z K n a s i l i a s w o j d z i a a l n o i w s t o l i c y f a k t y c z n i e w p r o w a d z o n o stan w o j e n n y . P o k i l k u t y g o d n i a c h n a c z e l n i k wydziau kryminalnego, K Rozental, meldowa L e n i n o w i : W celu wyjanienia okolicznoci bandyckiego napadu na was podczas waszej p o d ry na szosie sokolnickiej, a take po to, by w ogle ukrci dziaalno bandytw, zarzdziem przeszukanie wszystkich prywatnych p o k o j w umeblowanych i mieszka, w k t r y c h m g znale schronienie przestpczy element miasta M o s k w y . Aresztowano wszystkie osoby, podejrzane o udzia w napadzie (...). U d a o si zatrzyma i aresztowa o k o o 200 osb, przy czym na 65 spord n i c h ci powane zarzuty (...). W napadzie na was brali udzia bandyci Jaszka Koszelkow, Zajc-Szofer i Lenka-Szewc. O d k r y t o mieszkanie, suce bandytom za kryjwk (gospodarz przy prbie aresztowania popeni samobjstwo) (...) .
149

Jak w i d z i m y , b o l s z e w i c y dziaali z r o z m a c h e m : w napadzie b r a y udzia t r z y osoby, zatrzymano natomiast okoo-200. O s o b i s t a o c h r o n a L e n i n a zostaa z n a c z n i e w z m o c n i o n a . W k w i e t n i u 1919 r o k u , n a w n i o s e k Stalina, K C R K P ( b ) o m w i t kwesti n a specjalnym p o s i e d z e n i u d o d a t k o w y c h r o d k w bezpieczestwa: Szanowny Orgbiuro chodw zbrojna stw lizacja; nej (nie z tow. Maikow! tow. w sile Lenina piciu i stau z Kremla konieczna jest asysta dwch samoObok postanowio: ochron eskorta. mieszkania ni na rok pododze gabinetu (uywa W.I. na bliej d. mieszkania czystk (i sali posiedze). pracownikw Sownarkomu. Sekretarz KC
1 5 1 1 5 0

S i d m e g o k w i e t n i a 1919 r o k u S t a l i n p r z e d s t a w i k o m e n d a n t o w i K r e m l a w y k a z

1. Przy wyjazdach

ludzi. w

Kierowca

partyjny, dobrani

oddany. spord

2. Ochrona mniej do przycisk tow.

wartownicy Do razie

komunisygnawydawa-

partyjnego). za

dyspozycji napadu). specjalnej

wartownikw przepustki,

3. Wstp przez

mieszkania Lenina. przenie

okazaniem

4. Kancelari 5. Gabinet

przenie

6. Przeprowadzi

gruntown

wrd

A t m o s f e r a p o l o w a n i a n a w r o g w i t e r r o r y s t w n i e t y l k o uzasadniaa zastosow a n i e k o n i e c z n y c h r o d k w bezpieczestwa, r o d z i a take p o d e j r z l i w o , n i e u f n o , s z p i e g o m a n i . C z u j n o staa si n a j w y s z c n o t r e w o l u c j o n i s t w w s z y s t k i c h r a n g

i s z c z e b l i . D w u d z i e s t e g o s m e g o k w i e t n i a 1919 r o k u k o m i s a r z w o j s k o w y w Sarat o w i e , S o k o o w , pisa d o p r z e w o d n i c z c e g o R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h : T o w a rzyszu L e n i n , pozwlcie zawiadomi Was o spisku w o j s k o w y c h przeciwko w a d z y r a d z i e c k i e j . W a s i t o w . T r o c k i e g o chc zabi W a s i w r o g o w i e , k t r y c h z n a m . P r z e k a z u j t o n a u s i l n p r o b c z e r w o n o a r m i s t y J a k o w l e n k i z 12. K r a s n o k u c k i e g o Puku Kolejowego"
1 5 2

T a k i c h j a k J a k o w l e n k o b y o w w c z a s w i e l u , a z c z a s e m m i a si n i m i z a l u d n i cay k r a j . L e n i n o w i z p e w n o c i g r o z i o n i e b e z p i e c z e s t w o , ale p o w y p a d k a c h 1918 r o k u zaczto g o te l e p i e j o c h r a n i a . W p o r w n a n i u z i n n y m i p r z y w d c a m i w d z b o l s z e w i k w b y r w n i e m n i e j naraony, poniewa rzadko opuszcza K r e m l . N i g d y nie wyjeda na front, nie w i z y t o w a guberni, nie odwiedza n o w o u t w o r z o n y c h r e p u b l i k . W o l a r z d z i zza m u r w k r e m l o w s k i e j c y t a d e l i . C o p r a w d a w 1922 r o k u m i a z a m i a r w r a z z C z i c z e r i n e m w z i u d z i a w m i d z y n a r o d o w e j k o n f e r e n c j i w G e n u i , ale p r z e s z k o d z i m u w t y m z y stan z d r o w i a . Poza t y m r a p o r t y W C z K b r z m i a y n i e p o k o j c o . U n s z l i c h t d o n o s i : (...) w z a c z e n i u p r z e s y a m informacje, pochodzce z w i a r y g o d n e g o rda, o p r z y g o t o w y w a n y m przez P o l a k w zamachu na towarzyszy Lenina i Cziczerina. Polacy planuj zamach na L e n i n a i C z i c z e r i n a w z w i z k u z i c h w y j a z d e m na k o n f e r e n c j w G e n u i . W o l , a b y n i e stao si t o n a i c h t e r e n i e ( . . . ) "
153

Zagraajce L e n i n o w i n i e b e z p i e c z e s t w o z r o d z i o p o k r a c z n f o r m s o l i d a r n o c i " z w o d z e m , w y r a a j c si w n i e u m i a r k o w a n y m w y c h w a l a n i u j e g o z a s u g , zalet u m y s u i s i y w o l i . P a n e g i r y k i , u t r z y m a n e w s t y l u p s e u d o l u d o w y m , p r z e siknite b y y m o t y w a m i i d e o l o g i c z n y m i oraz p u s t , j a o w , n i e r z a d k o n a i w n r e t o r y k . O d w i e c z n y r o s y j s k i m i t d o b r e g o c a r a " s z y b k o znalaz sobie n o w y p u n k t o d n i e s i e n i a . J a k pisa j e d e n z n a j z d o l n i e j s z y c h l e n i n o w s k i c h k o m i s a r z y L e o n i d K r a s i n , p r b a z a m a c h u n a ycie L e n i n a s p r a w i a , e sta si o n b a r d z i e j p o p u l a r n y n i kiedykolwiek przedtem"
1 5 4

. N a t u r a l n e wspczucie prostych l u d z i , podsycane

p r z e z p r o p a g a n d , p r z y b r a o t r w a posta b a w o c h w a l s t w a , k t r a znalaza s w j p e n y w y r a z w k u l c i e Stalina, n i e odzierajc b y n a j m n i e j j e g o p o p r z e d n i k a z n i m b u boskoci. Z i e m s k i bg, ktrego bolszewicy uczynili z Lenina, w y m a g a ustanow i e n i a caej o d r b n e j l i t u r g i i z w a c i w y m i d l a n i e j p r z e p i s a m i , r y t u a a m i i o b r z d a m i . W t e n sposb zamach na L e n i n a u m o l i w i n a j w y s z e m u p a r t y j n e m u k i e r o w n i c t w u w y o l b r z y m i r o l s w e g o w o d z a , c o stao si j e d n z c h a r a k t e r y s t y c z n y c h c e c h p o w s t a j c e g o s y s t e m u . F a k t , e s a m L e n i n n i e m i a z w y c z a j u ulega s a m o u w i e l b i e n i u , nie stanowi wikszej przeszkody dla r o z w o j u o w e g o b a w o c h w a l stwa. Bezporedni konsekwencj zamachu b y o r w n i e nasilenie p r z e m o c y , ktr r e i m m g o b e c n i e stosowa bez o g r a n i c z e . Jeszcze p r z e d p r z y j c i e m d e k r e t u W C I K o t e r r o r z e zaczy si m a s o w e e g z e k u c j e . L o s K a p a n p o d z i e l i l i n i e b a w e m carscy d o s t o j n i c y , p r z e t r z y m y w a n i w w i z i e n i u o d 1917 r o k u . W P a r k u P i e t r o w skim rozstrzelano publicznie byego ministra sprawiedliwoci Iwana Grigorijewicza Szczegowitowa, b y y c h m i n i s t r w spraw w e w n t r z n y c h Aleksieja N i k o a j e w i c z a

C h w o s t o w a i Aleksandra D m i t r i j e w i c z a P r o t o p o p o w a , byego dyrektora departam e n t u p o l i c j i Stiepana P i e t r o w i c z a B i e l e c k i e g o , p r o t o j e r e j a W o s t o r g o w a i k i l k a dziesit i n n y c h o s b . W o s t a t n i e j c h w i l i B i e l e c k i p r b o w a u c i e c , lecz zosta z a strzelony. Po dokonanej masakrze czekici z p l u t o n u egzekucyjnego ograbili zwoki
1 5 5

Jesieni 1918 r o k u w a y y si l o s y w a d z y r a d z i e c k i e j . W y d a w a o si, e w y starczy j e d e n n i e o s t r o n y r u c h i p i e r w s z e p r o l e t a r i a c k i e p a s t w o r o b o t n i k w i c h o p w " r o z s y p i e si j a k d o m e k z k a r t . C h o z a b r z m i t o p a r a d o k s a l n i e , z a m a c h Fani Kapan ocali b o l s z e w i k w , ocali system d y k t a t u r y proletariatu" i p o z w o l i m u zapa d r u g i o d d e c h . J a k z w a c i w s o b i e swad u j t o T r o c k i : W owe tragiczne d n i rewolucja dojrzaa do wewntrznego p r z e o m u . Jej d o b r o " odchodzia na d r u g i plan. Partyjny miecz nabiera ostatecznej twardoci. Rosa n i e ustpliwo, a kiedy trzeba - take i bezwzgldno (...). Co zostao odrzucone, co okrzepo i, rzecz osobliwa, t y m razem to nie n o w a chwila wytchnienia, lecz przeciwnie, n o w e niebezpieczestwo uratowao rewolucj (...) .
156

T r o c k i m i a racj. W o b l i c z u n o w e g o z a g r o e n i a b o l s z e w i c y s i g n l i p o n a j b a r d z i e j odraajcy r o d e k o c a l e n i a p a s t w a - m a s o w y t e r r o r w y m i e r z o n y p r z e ciwko wasnemu narodowi. Dotrzymali obietnicy Lenina, e wojn imperialistyczn p r z e k s z t a c w d o m o w . W i e l u w s p i e r a o i c h j e d n a k w o w y m z a m i a r z e . W tej l i c z b i e i c i , k t r z y 3 0 s i e r p n i a 1918 r o k u p o z w o l i l i , b y z a g r z m i a y w y s t r z a y w fabryce M i c h e l s o n a w S z c z y p k o w s k i m Pierieuku...

GILOTYNA TERRORU
Z a m a c h n a L e n i n a sta si g r a n i c , p o p r z e k r o c z e n i u k t r e j t e r r o r i n d y w i d u a l n y z a m i e n i si w t e r r o r m a s o w y , b d c y o d t d n a j w a n i e j s z y m k o m p o n e n t e m p o l i t y k i p a s t w o w e j . L e n i n dy d o tego o d dawna. T r o c k i w s p o m i n a , e k i e d y o m a w i a n o p r o j e k t l e n i n o w s k i e g o d e k r e t u Ojczyzna w niebezpieczestwie, l e w i c o w y e s e r o w i e c S t e i n b e r g z d e c y d o w a n i e s p r z e c i w i si zasadzie r o z s t r z e l i w a n i a n a m i e j scu kadego, k t o u d z i e l i p o m o c y w r o g o w i . M u s i tak by - w y k r z y k n L e n i n - na t y m w a n i e p o l e g a p r a w d z i w y r e w o l u c y j n y p a t o s ! " P r z e s u n a k c e n t n a d r u g sylab, b y osign i r o n i c z n y e f e k t . N i e sdzicie c h y b a , e u d a n a m si z w y c i y bez n a j b a r d z i e j b e z l i t o s n e g o t e r r o r u r e w o l u c y j n e g o ? " G d y rzecz d o t y c z y a r e w o lucji i d y k t a t u r y , L e n i n nie przepuszcza adnej okazji, by podkreli: J e l i nie p o t r a f i m y r o z s t r z e l a b i a o g w a r d y j s k i e g o sabotaysty, t o c t o z a w i e l k a r e w o l u cja? C z c z a p a p l a n i n a i c i e p e k l u c h y " p r z y p o m i n a raczej k i s i e l n i e l a z o "
158 1 5 7

. W s w o j e j b r o s z u r z e Aktualne zadania wa-

dzy radzieckiej L e n i n pisa z a l e m , e nasza w a d z a j e s t n i e w i a r y g o d n i e m i k k a , .

L e n i n n a k a d y m k r o k u d o m a g a si u y c i a z d e c y d o w a n y c h r o d k w , s u r o w y c h sankcji, represji, z p o m o c k t r y c h zamierza skoni o p o r n y c h , by walczyli o u r z e c z y w i s t n i e n i e j e g o hase. P o t r a f i p r z y t y m dy d o w y z n a c z o n y c h c e l w .

Z a n i m j e s z c z e p a d y s t r z a y w f a b r y c e M i c h e l s o n a , t e r r o r W C z K p r z y b r a zastraszajce r o z m i a r y . W s z e c h r o s y j s k a N a d z w y c z a j n a K o m i s j a d o W a l k i z K o n t r r e w o l u c j , S a b o t a e m i Spekulacj, t a k b o w i e m b r z m i a a j e j p e n a n a z w a , p o w s t a a w g r u d n i u 1917 r o k u , dziaajc o d p o c z t k u j a k o b e z l i t o s n a i n i e u b a g a n a r e w o l u c y j n a i n k w i z y c j a . S t r z a y p a d y w sam p o r . T y l k o p r z y u y c i u t e r r o r u u d a w a o si z m u s i o n i e r z y d o w a l k i i z a p e w n i r e g u l a r n e d o s t a w y z i a r n a . P i t e g o w r z e nia 1918 r o k u , t y d z i e p o z a m a c h u , n a p o s i e d z e n i u R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h , k t r e m u p o d nieobecno Lenina p r z e w o d n i c z y S w i e r d o w , o m a w i a n o kwesti masowego t e r r o r u . K r t k i referat w y g o s i D z i e r y s k i . Buruazja i j e j p o p l e c z n i cy, s t w i e r d z i , podnosz g o w y . H y d r z e naley odrba eb. K o m i s a r z e , p o d w r a e n i e m n i e d a w n e g o z a m a c h u i d a . r o b o t n i k w , d o m a g a j c y c h si, b y e l a z n r k " p o o o n o kres w r o g i m a k t o m , g o t o w i b y l i z a a k c e p t o w a k a d e , n a j b a r d z i e j d r a s t y c z n e r o z w i z a n i e , bez o p o r w u c h w a l i l i w i c d e k r e t O czerwonym terrorze, L e n i n , z a p o z n a w s z y si z n i m , m i a w s z e l k i e p o w o d y d o z a d o w o l e n i a , p o n i e w a to j u nie b y k i s i e l " . T e k s t zasuguje na t o , by przytoczy go w caoci: Rada K o m i s a r z y L u d o w y c h , w y s u c h a w s z y sprawozdania Przewodniczcego Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej K o m i s j i do W a l k i z K o n t r r e w o l u c j na temat dziaalnoci wyej w y m i e n i o n e j k o m i s j i , uznaa, e w obecnej sytuacji zapewnienie bezpieczestwa na zapleczu drog t e r r o r u jest niezbdnie konieczne; e dla wzmoenia dziaalnoci Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej K o m i s j i i nadania j e j bardziej planowego charakteru bezwzgldnie naley zasili j e j szeregi m o l i w i e n a j wiksz liczb odpowiedzialnych partyjnych towarzyszy; e niezbdne jest zabezpieczenie R e p u b l i k i Radzieckiej przed w r o g a m i klasowymi drog izolowania ich w obozach; e wszystkie osoby powizane z organizacjami biaogwardyjskimi oraz zamieszane w spiski i b u n t y podlegaj rozstrzelaniu; e naley podawa do w i a d o moci publicznej nazwiska wszystkich rozstrzelanych wraz z uzasadnieniem w y r o ku
1 5 9

Pod nieobecno Lenina dekret podpisali: l u d o w y komisarz sprawiedliwoci D m i t r i j K u r s k i , l u d o w y k o m i s a r z s p r a w w e w n t r z n y c h G r i g o r i j P i e t r o w s k i , sekretarz S o w n a r k o m u W a d i m i r B o n c z - B r u j e w i c z . A k t t e n , podnoszcy terror d o rangi polityki pastwowej, uderza s w o i m r o z m a c h e m i lekcewaeniem wszelkich s p o e c z n y c h n o r m . J a k pisa w 1924 r o k u e m i g r a c y j n y h i s t o r y k Siergiej M i e l g u n o w : M o r a l n y k o s z m a r t e r r o r u , j e g o niszczcy w p y w n a p s y c h i k l u d z k p o l e g a n i e n a i l o c i m o r d e r s t w , ale n a t y m , e z o s t a y t a k z a p l a n o w a n e "
160

System b o l s z e w i c k i m i a na celu w sposb systematyczny w y t w a r z a w spoeczestwie atmosfer strachu i n i e w o l n i c z e g o posuszestwa. Zastpca p r z e w o d n i c z c e g o W C z K i p r z e w o d n i c z c y t r y b u n a u r e w o l u c y j n e g o , J a k o w Peters, w l i stopadzie 1918 r o k u p o w i e d z i a d z i e n n i k a r z o w i : D o zabjstwa U r i c k i e g o w P i o t r o g r o d z i e n i e b y o e g z e k u c j i , a p o t e m - a za w i e l e i czsto n i e p o t r z e b n y c h , t y m c z a s e m M o s k w a w o d w e t za zamach na L e n i n a rozstrzelaa zaledwie k i l k u carskich m i n i s t r w " . C z o w i e k , k t r y przesuchiwa Fanie Kapan, wiedzia, o c z y w i cie, e w o d w e t z a z a m a c h " r o z s t r z e l a n o s e t k i l u d z i . W y k o r z y s t a te w y w i a d , b y

ostrzec: O w i a d c z a m , e j e l i b u r u a z j a rosyjska j e s z c z e raz s p r b u j e p o d n i e g o w , s p o t k a si z tak reakcj i z tak o d p r a w , p r z y k t r e j z b l e d n i e w s z y s t k o , co dotd r o z u m i a n o p o d pojciem czerwonego t e r r o r u "
1 6 1

W o j n a z w a s n y m n a r o d e m t o z a p e w n e g w n y g r z e c h , cicy n a b o l s z e w i kach. Kto m g b y powiedzie, e terror stosowano tylko wobec tych, ktrzy p o peniali przestpstwa p r z e c i w k o n o w e j w a d z y . N i e m i a b y j e d n a k racji. Miesic p r z e d w e j c i e m w y c i e d e k r e t u o c z e r w o n y m t e r r o r z e L e n i n zaleca l u d o w e m u komisarzowi aprowizacji, Aleksandrowi C i u r u p i e , by w kadym okrgu r o l n i c z y m wybiera 2 5 - 3 0 z a k a d n i k w spord bogaczy, odpowiadajcych y c i e m za zbir i wysyk wszystkich nadwyek". C i u r u p a , skonsternowany surowoci p o d o b n y c h m e t o d , piszc o d p o w i e d , p o m i n m i l c z e n i e m k w e s t i z a k a d n i k w . L e n i n z a r e a g o w a n a t y c h m i a s t (rzecz m i a a m i e j s c e podczas p o s i e d z e n i a S o w n a r k o m u ) : D l a C i u r u p y . N i e o d p o w i e d z i e l i c i e w s p r a w i e z a k a d n i k w (...)". C i u r u p a p r b o w a si b r o n i , t w i e r d z c , e t r u d n o b y o b y t o z o r g a n i z o w a . L e n i n b y j e d n a k u p a r t y i w nastpnej n o t a t c e s p r e c y z o w a s w o j i d e : N i e p r o p o n u j , a b y z a k a d n i k w b r a , ale w y z n a c z a i m i e n n i e z kadej g m i n y . C e l : w y z n a c z a bogaczy, e b y to o n i odpowiadali za przymusowe dostawy, odpowiadali yciem za natychmias t o w y z b i r i w y s y k n a d w y e k zboa (...)"
162

C i , k t r z y sdz, e o k o l i c z n o c i u s p r a w i e d l i w i a y stosowanie p o d o b n y c h m e t o d i e s t o s o w a n o je t y l k o w s z c z e g l n y c h sytuacjach, r w n i e n i e m a j racji. Skala zjawiska b y a m a s o w a , a m e t o d y t y p o w e dla l e n i n o w s k i e j p o l i t y k i w latach w o j n y d o m o w e j . D w u d z i e s t e g o sierpnia 1918 r o k u L e n i n d e p e s z o w a d o N i k o a j a S i e m a s z k i , l u d o w e g o k o m i s a r z a z d r o w i a , a take c z e r w o n e g o " d o w d c y w L i w n a c h : Gratuluj zdecydowanej rozprawy z kuakami i biaogwardzistami w powiecie. Trzeba ku elazo, p k i gorce i, nie tracc ani m i n u t y , zorganizowa biedot w p o wiecie, skonfiskowa cae zboe i ca wasno zbuntowanych kuakw, powiesi p r o w o d y r w spord kuakw, zmobilizowa i uzbroi biedot pod komend z d o l nych d o w d c w z naszego oddziau, aresztowa zakadnikw spord bogaczy i trzyma ich (...) .
163

System o b o z w - G w n y Z a r z d O b o z w , czyli G U a g - oraz straszliwe c z y s t k i lat 3 0 . w i e si z w y k l e z i m i e n i e m Stalina, ale r z e c z y w i s t y m t w r c b o l szewickich agrw, egzekucji, masowego t e r r o r u i wszechwadzy o r g a n w " by, rzecz j a s n a , L e n i n . D o p i e r o n a t l e l e n i n o w s k i c h p r a k t y k m o n a z r o z u m i e m e t o d y s t a l i n o w s k i e g o aparatu r e p r e s j i , k t r y p o t r a f i r o z s t r z e l a c z o w i e k a n a p o d s t a w i e s a m y c h t y l k o p o d e j r z e . L e n i n n i e t y l k o z a i n i c j o w a t e r r o r r e w o l u c y j n y , lecz r w n i e j a k o pierwszy nada m u m a s o w y , p a s t w o w y w y m i a r . K i e d y w c z e r w c u 1918 r o k u z a m o r d o w a n y zosta w P i o t r o g r o d z i e M o j s i e j M a r k o w i c z W o o d a r s k i , l u d o w y k o m i s a r z prasy, p r o p a g a n d y i agitacji, L e n i n o c z e k i w a o d p i o t r o g r o d z k i c h b o l s z e w i k w z d e c y d o w a n y c h d z i a a . W i d z c j e d n a k , e z a r e a g o w a l i ospale i p o o w i c z n i e " , w y s a d o Z i n o w i e w a z j a d l i w y list: D o w i e d z i e l i m y si dzisiaj w K C , e r o b o t n i c y w Piotrogrodzie chcieli o d p o w i e dzie na zabjstwo Woodarskiego m a s o w y m t e r r o r e m , a wy (nie wy osobicie,

ale k o m i t e t p i o t r o g r o d z k i ) powstrzymalicie ich. Stanowczo protestuj! K o m p r o m i t u j e m y si: nawet w rezolucjach Rady Delegatw g r o z i m y m a s o w y m t e r r o r e m , a kiedy przychodzi co do czego, t u m i m y najzupeniej suszn rewolucyjn inicjatyw mas. To n i e - p o - d o b - n a ! T e r r o r y c i uznaj nas za niedorajdy. Czas m a m y arcywojenny. M u s i m y zastosowa energiczny i masowy terror przeciwko k o n t r r e w o l u c j o n i s t o m , zwaszcza w Piotrogrodzie, ktrego przykad jest d e c y d u jcy
164

D e k r e t O czerwonym terrorze sta si f u n d a m e n t e m s y s t e m u , b u d o w a n e g o i r o z w i j a n e g o sukcesywnie przez s p a d k o b i e r c w L e n i n a oraz nastpcw D z i e r y skiego i U n s z l i c h t a . W p r o s t t r u d n o u w i e r z y , e c z o w i e k , k t r y d y s k u t o w a o m u zyce B e e t h o v e n a , d e t e r m i n i z m i e S p i n o z y , i m p e r a t y w i e k a t e g o r y c z n y m K a n t a i z z a p a e m p r z e k o n y w a G o r k i e g o i u n a c z a r s k i e g o , j a k b a r d z o b o l s z e w i c y ceni inteligencj, akceptowa totalitarne, policyjne metody. Jak m g L e n i n , p r e t e n d u j c y d o r o l i p r z y w d c y n o w e g o wiata, w a s n o r c z n i e pisa s o w a : p o w i e s i " , r o z strzela", w z i z a k a d n i k w " , w y s a d o o b o z u " , d o b r z e w i e d z c , e n i e b a w e m zostan w c i e l o n e w czyn? K i e d y b o l s z e w i c y zaczli stosowa t e r r o r , p r a w n y m u z a s a d n i e n i e m e g z e k u c j i byo tylko ich rewolucyjne sumienie" i w popiechu wydawane dekrety Rady K o m i s a r z y L u d o w y c h . S k o r o j e d n a k o w e p r a k t y k i stay si p o w s z e c h n e , z w y c z a j n e , a czsto r w n i e m a s o w e , L e n i n u z n a , e n a l e y s t w o r z y d l a n i c h t e o r e t y c z n e i p r a k t y c z n e p o d s t a w y . N a p i s a n a t e n t e m a t w i e l e , ale w y s t a r c z y p r z y t o c z y j e d e n k r t k i f r a g m e n t . W l i s t o p a d z i e 1920 r o k u w p i m i e K o m m u n i s t i c z e s k i j I n t e r n a c y o n a " u k a z a si j e g o a r t y k u , z a t y t u o w a n y Z dziejw problemu dyktatury. K t o n i e z r o z u m i a , e d y k t a t u r a j e s t k o n i e c z n y m w a r u n k i e m z w y c i s t w a kadej klasy r e w o l u c y j n e j , ten nie zrozumia niczego z historii r e w o l u c j i "
1 6 5

, oznajmi na wstpie

L e n i n , p o c z y m s f o r m u o w a szereg t w i e r d z e m a j c y c h uzasadni i u s p r a w i e d l i w i t e r r o r r e w o l u c y j n y . D y k t a t u r a oznacza - p r z y j m i j c i e t o raz n a zawsze d o w i a d o m o c i - n i e o g r a n i c z o n w a d z , o p a r t n a sile, a n i e n a p r a w i e "

1 6 6

. Powtarzajc

t o w i e l o k r o t n i e , z g o d n i e z - b y p o s u y si z w r o t e m G o r k i e g o - l o g i k s i e k i e r y " , L e n i n z d a w a si n a p a w a s w o i m w i e k o p o m n y m o d k r y c i e m : N i e o g r a n i c z o n a , b e z p r a w n a , o p a r t a na sile w b e z p o r e d n i m sensie tego s o w a w a d z a - to w a n i e jest dyktatura"

1 6 7

. L e n i n o w i d o tego s t o p n i a s p o d o b a a si t a t e o r e t y c z n a f o r m u a ,

wyjaniajca i u s p r a w i e d l i w i a j c a o d r a z u w s z y s t k o , e p o d a n a w e t w a s n d e f i n i cj: D y k t a t u r a w z n a c z e n i u n a u k o w y m t o n i c i n n e g o , j a k n i c z y m n i e o g r a n i c z o na, nieskrpowana a d n y m i p r a w a m i i absolutnie a d n y m i r e g u a m i , oparta w p r o s t na przemocy wadza". W e d u g Lenina, zrewolucjonizowany lud wydaje w y r o k i i w y m i e r z a kar, sprawuje wadz, t w o r z y n o w e rewolucyjne p r a w o " sprawiedliwo". W a r t o z w r c i u w a g n a t o , e d o czasu r e w o l u c j i L e n i n , c h o z d a r z a o m u si w y g a s z a n i e z w y k e s t w i e r d z e n i a , p r a w i e n i g d y n i e z n i a si d o l o g i k i s i e k i e r y " , n i e u c i e k a si d o k a t o w s k i e j m e t o d o l o g i i . C h w y c i w s z y w s w o j e rce ster r z d w ,
1 6 8

. Przemoc

stosowana w i m i d y k t a t u r y proletariatu to wanie, j e g o z d a n i e m , r e w o l u c y j n a

j e d n y m z r c z n y m r u c h e m z r z u c i p r z e b r a n i e s o c j a l d e m o k r a t y i p r z y o b l e k si w strj j a k o b i n a . Wszystkie j e g o ideologiczne i polityczne zaoenia p o d p o r z d k o w a n e b y y o d t d j e d n e m u c e l o w i : z a w s z e l k cen u t r z y m a si p r z y w a d z y . L e n i n n i e o g r a n i c z a si j e d n a k d o t w o r z e n i a t e o r e t y c z n y c h p o d s t a w t e r r o r u j a k o p o l i t y k i p a s t w o w e j , lecz b r a r w n i e b e z p o r e d n i u d z i a w j e g o s t o s o w a n i u . J e g o korespondencja z D m i t r i j e m I w a n o w i c z e m K u r s k i m , l u d o w y m k o m i s a r z e m spraw i e d l i w o c i , j e s t p o d t y m w z g l d e m b a r d z o w y m o w n a i c h a r a k t e r y s t y c z n a zaraz e m . L e n i n y w i n a i w n n a d z i e j , e z p o m o c o r g a n w j u r y s d y k c j i u d a m u si powstrzyma dobrze j u zaawansowany r o z w j m o n s t r u a l n y c h biurokratycznych s t r u k t u r . S u g e r o w a K u r s k i e m u , b y k o n i e c z n i e tej j e s i e n i i z i m y 1 9 2 1 / 2 2 r o k u w n i e d o sdu w M o s k w i e c z t e r y - s z e s p r a w o u r z d n i c z opieszao, w y b r a najbardziej jaskrawe przypadki i zrobi z kadego procesu spraw p o l i t y c z n "
1 6 9

L e n i n s p o d z i e w a si, e k o m i s a r i a t s p r a w i e d l i w o c i z d o a z a p r o w a d z i r e w o l u c y j n y p o r z d e k " w r a d z i e c k i m aparacie p a s t w o w y m , k t r y o d s a m e g o p o c z t k u zacz g r z z n w b i u r o k r a t y c z n e j r u t y n i e . W naszych przedsibiorstwach pastwowych panuje nieopisany baagan - pisa do Kurskiego. - A najwiksi baaganiarze, prniacy i wakonie to r z e t e l n i " k o m u n i ci, ktrzy rzetelnie pozwalaj wodzi si za nos. L u d o w y Komisariat Sprawiedliwoci i trybunay rewolucyjne musz w pierwszym rzdzie bezlitonie rozprawi si z t y m i prniakami i z biaogwardzistami, ktrzy n i m i m a n i p u l u j
170

D o d a , e z e t k n si z t a k i m b a a g a n e m w u r z d z i e p a t e n t o w y m , g d z i e p r a c u je w i e l u u c z o n y c h p r n i a k w , w a k o n i i innej kanalii", i doradza K u r s k i e m u , b y z o r g a n i z o w a p o l i t y c z n y p r o c e s , k t r y p o z w o l i strzsn cae t o uczone b o to (...)"

171

Z a j m u j c si t e g o r o d z a j u p r o b l e m a m i , L e n i n n i e t r a c i z o c z u zasadniczego c e l u , k t r y m b y o s t w o r z e n i e p o d s t a w p r a w n y c h dla aparatu r e p r e s j i , c h o c i a w w a r u n k a c h d y k t a t u r y n i e m i a o t o w i e l e w s p l n e g o z p r a w o r z d n o c i . W 1922 r o k u l u d o w y komisariat sprawiedliwoci przystpi do pracy nad kodeksem k a r n y m R S F R R . O d c h w i l i powstania Z w i z k u Socjalistycznych R e p u b l i k Radzieckich w g r u d n i u 1922 r o k u , kada z r e p u b l i k stosowaa w a s n e p r a w a , w t e o r i i n i e z a l e ne, w praktyce j e d n a k zgodne z o g l n y m i zasadami, u s t a l o n y m i przez R K P ( b ) . L e n i n bra c z y n n y udzia w pracach n a d w z o r c o w y m k o d e k s e m k a r n y m R S F R R i w i e l o k r o t n i e s p o t y k a si w tej s p r a w i e z K u r s k i m . P e w n e g o r a z u napisa do n i e g o : T o w . K u r s k i ! M o i m z d a n i e m , naley rozszerzy s t o s o w a n i e k a r y m i e r c i ( z zamian na wyjazd za granic)"
1 7 2

. P o d w c h d n i a c h przekaza m u n o w e w y t y c z n e :

(...) Sd n i e m o e zastpi t e r r o r u ; taka o b i e t n i c a b y a b y s a m o o s z u k i w a n i e m si a l b o o s z u s t w e m ; n a l e y g o u m o t y w o w a i zalegalizowa j a k o zasad, j a s n o , bez faszu i u p i k s z e "

1 7 3

. T r u d n o b y o b y wyrazi to bardziej w p r o s t : terror naley

z a l e g a l i z o w a j a k o zasad" o r a z o k r e l i zakres s t o s o w a n i a t e r r o r u J a k m o n a n a j s z e r z e j " . W z a c z e n i u L e n i n przesa r w n i e d w i e w e r s j e p r o j e k t u , w j a k i s p o sb r o z s z e r z y s t o s o w a n i e k a r y m i e r c i " , ale p o n i e w a n i e w i e l e si r n i , p r z y toczymy tylko jedn:

Propaganda, agitacja, udzia lub wsppraca z organizacjami wspierajcymi t cz midzynarodowej buruazji, ktra nie uznaje zastpujcego kapitalizm k o m u n i stycznego systemu wasnoci i stara si obali go si, drog interwencji, blokady, szpiegostwa lub finansowania prasy i t y m p o d o b n y m i m e t o d a m i , podlega najwyszemu w y m i a r o w i kary z zamian, w przypadku zaistnienia okolicznoci agodzcych, na kar pozbawienia wolnoci l u b deportacj z k r a j u kodeksu karnego
1 7 5 174

F o r m u a p o w y s z a staa si p o d s t a w o s a w i o n e g o a r t y k u u 5 8 r a d z i e c k i e g o , czego n i e o m i e s z k a l i p r z y p o m n i e r e d a k t o r z y p e n e g o w y d a 1 7 6

n i a p i s m L e n i n a z 1970 r o k u : P r o p o z y c j e L e n i n a zostay u w z g l d n i o n e w dalszej pracy nad rozdziaem kodeksu karnego o przestpstwach k o n t r r e w o l u c y j n y c h " . L e n i n o w i p r z y p a d a r w n i e c a k o w i t a zasuga p o w o a n i a d o ycia, j a k j e w w czas n a z y w a n o , o r g a n w k a r z c y c h " d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u , k t r e o d p o c z t k u z a j m o w a y w s y s t e m i e r a d z i e c k i m m i e j s c e szczeglne. W tej d z i e d z i n i e o d e g r a rol pioniersk, poniewa M a r k s i Engels nie zostawili adnych w s k a z w e k na j a k i c h zasadach p o w i n n y f u n k c j o n o w a t e g o r o d z a j u i n s t y t u c j e . W C z K , u t w o r z o n a w g r u d n i u 1917 r o k u , u z y s k a a s z y b k o , n a w n i o s e k L e n i n a , w y j t k o w y status. W s z e c h p o t n a K o m i s j a m i a a p r a w o aresztowa p o d e j r z a n y c h , p r o w a d z i l e d z t w o , w y d a w a w y r o k i i j e w y k o n y w a . W p i w n i c a c h W C z K r o z s t r z e l a n o bez sdu d z i e s i t k i t y s i c y l u d z i . N a j w i d o c z n i e j t o n i e w y s t a r c z a o , p o n i e w a 1 4 m a j a 1921 r o k u p o l i t b i u r o p o d p r z e w o d n i c t w e m L e n i n a p r z y j o w n i o s e k O rozszerzeniu prawa WCzK do stosowania najwyszego wymiaru kary .
177

W C z K d z i a a a cile w e d u g p a r t y j n y c h zalece. W c z e r w c u 1918 r o k u , n a t r z y miesice p r z e d p r z y j c i e m d e k r e t u o c z e r w o n y m t e r r o r z e , n a p a r t y j n e j k o n f e r e n c j i c z e k i s t w z a p a d y nastpujce d e c y z j e : (...) 2. W y e l i m i n o w a znanych i aktywnych p r z y w d c w monarchistw kadetw, prawicowych socjalistw rewolucjonistw i mienszewikw. 3. Zarejestrowa i wzi pod obserwacj generaw i oficerw, ustanowi nadzr nad A r m i Czerwon, j e j kadr dowdcz (...). 4. Rozstrzela znanych i rzucajcych si w oczy kontrrewolucjonistw, spekulant w , zodziei i apwkarzy (...) .
178

N i e r z a d k o decyzja p o l i t b i u r a w y p r z e d z a a w y r o k s d u . N a p r z y k a d n a k a z y w a n o w a d z o m w A z j i rodkowej p o d a d n y m p o z o r e m nie wypuszcza z rk p r z y w d c w b a s m a c z y i n a t y c h m i a s t przekaza i c h t r y b u n a o w i r e w o l u c y j n e m u , majc na wzgldzie zastosowanie najwyszego w y m i a r u k a r y "
1 7 9

L e n i n y w o i n t e r e s o w a si dziaalnoci W C z K r o z p a t r y w a awanse, d b a o n a leyte w y e k w i p o w a n i e f u n k c j o n a r i u s z y , a n a w e t roztrzsa szczegowe kwestie t e c h niczne: o c h r o n i nadzr doprowadzi do perfekcji (osobne przepierzenia, d r e w n i a n e p r z e p i e r z e n i a , szafki l u b p r z e g r d k i n a z m i a n o d z i e y , n i e s p o d z i e w a n e r e w i z j e , system p o d w j n y c h i p o t r j n y c h n i e s p o d z i e w a n y c h k o n t r o l i w e d u g w s z e l k i c h prawide sztuki kryminalnej itd. i t d . ) "
1 8 0

Czytajc t e zalecenia, m o n a b y p o m y -

le, e napisa je d o w i a d c z o n y p r a c o w n i k s u b y bezpieczestwa, a n i e s z e f r z d u . L e n i n p o s u w a si n i e k i e d y do tego, by osobicie zarzdza r e w i z j e i aresztowania:

T o w . Dzieryski! (...) N i e sdzicie, e byoby wskazane przeprowadzi noc aresztowania pod wskazanym adresem, to jest w komitecie r e j o n o w y m ?
181

L e n i n , m a j c y obsesj n a p u n k c i e t a j e m n i c " , p a n i c z n i e ba si p r z e c i e k w i n f o r m a c j i , odkrycia b o l s z e w i c k i c h p l a n w , i n t r y g zagranicy. N a w e t g d y w l i p c u 1921 r o k u H e r b e r t H o o v e r u r u c h o m i p r o g r a m a m e r y k a s k i e j p o m o c y d l a g o d u j c e j R o s j i i d o k r a j u zaczli p r z y b y w a c u d z o z i e m c y , L e n i n w i e t r z y n i e b e z p i e c z e s t w o . Pisa w w c z a s d o M o o t o w a : Tajne. W zwizku z podpisaniem" u m o w y z A m e r y k a n i n e m H o o v e r e m zanosi si na przyjazd masy A m e r y k a n w . Naley zatroszczy si o nadzr i inwigilacj. P r o ponuj, by p o l i t b i u r o powoao komisj z zadaniem przygotowania, opracowania i prowadzenia nadzoru i inwigilacji cudzoziemcw przez W C z K i inne organy. Skad komisji: M o o t o w , U n s z l i c h t , Cziczerin. Zastpi ich mog tylko czonkowie part i i , i to bardzo wysoko postawieni, za zgod M o o t o w a
182

Przez d z i e s i t k i lat o b y w a t e l i Z w i z k u R a d z i e c k i e g o k a r m i o n o legend o d o b r o c i " L e n i n a , a n i e z l i c z o n e ksiki p o w t a r z a y w c i t e same p r z y k a d y l e n i n o w skiej t r o s k i o w s p r o d a k w . D o b r o " L e n i n a b y a j e d n a k szczeglna, r e w o l u c y j n a " . K i e d y z C a r y c y n a nadszed m e l d u n e k e niejaka W a l e n t i n a P i e r s z y k o w a zostaa aresztowana p r z e z tamtejsz C z K p o n i e w a zeszpecia w y r w a n y z p r o p a g a n d o w e j b r o s z u r y w i z e r u n e k w o d z a , L e n i n okaza w i e l k o d u s z n o : C a r y c y n , dla M y s z k i n a . Z a zniszczenie p o r t r e t u n i e naley aresztowa. N a t y c h m i a s t u w o l n i j c i e W a l e n t i n Pierszykowa, a jeli jest kontrrewolucjonistk, to j obserwujcie"
183

L e n i n z a p e w n i a W C z K b e z k a r n o i szczegln o p i e k . W p i e r w s z y m o k r e s i e po rewolucji kontrol nad organami karzcymi sprawowao wycznie politbiuro, a p o t e m - p r z y w d c a pastwa i partii. Jeli d o c h o d z i o do k o n f l i k t u p o m i d z y W C z K a i n n y m i instytucjami p a s t w o w y m i , L e n i n n i e o d m i e n n i e bra stron W C z K W g r u d n i u 1917 r o k u p r z e w o d n i c z c y k o m i s j i ledczej p r z y R a d z i e P i o t r o g r o d z k i e j , M i e c z y s a w K o z o w s k i , w y s a list d o L e n i n a , p r o t e s t u j c p r z e c i w k o nieuzasadnionym egzekucjom", d o k o n y w a n y m przez W C z K Wadimirze Iljiczu! M i n o j u wiele d n i , odkd p o i n f o r m o w a e m Stalina, e jestem do jego dyspozycji. Jednak Stalin zwleka. Zaczam akta o m i u spraw, z p o w o d u ktrych zoyem protest w C z K (...). Proponowaem rozway p o n o w n i e kwesti rozstrzelania wszystkich policjantw, poczynajc od przodownika i cyrkuowego (...). C z K podejmuje, na przykad, decyzj o rozstrzelaniu K r y o w e j z biaogwardyjskiej grupy Saponikowa. a d n y c h d o w o d w poza t y m , e K r y o w a jest on Saponikowa (...). Decyzja o rozstrzelaniu zapada czsto bez ledztwa i uzasadnienia (jak w przypadku Kuzianowa, Szustrowa, Szmakowa i innych). Szmakowa p o stanowiono rozstrzela tylko dlatego, e jest monarchist" (...). L e n i n p o w i a d o m i S t a l i n a , e k o l e g i u m W C z K s p r z e c i w i a si j e g o s p o t k a n i u z K o z o w s k i m , i na t y m s p r a w a si s k o c z y a
184

W k r t c e W C z K staa si j e d n y m z g w n y c h e l e m e n t w s y s t e m u , b u d z c y m strach n i e t y l k o w r d m a s , ale i w r d p r a w o w i e r n y c h b o l s z e w i k w . N i k o a j

W a s i l i e w i c z K r y l e n k o pisa, e W C z K s z y b k o p r z e k s z t a c i a si w l u d o w y k o m i s a riat, przeraajcy z p o w o d u bezwzgldnoci s w o i c h represji oraz cakowitej n i e p r z e n i k a l n o c i , g d y n i k t n i e m i a w g l d u w t o , c o r o d z i si w j e g o t r z e w i a c h "

1 8 5

C z u j c , j a k narasta n i e n a w i l u d u w s t o s u n k u d o W C z K , D z i e r y s k i w p o r o z u m i e n i u z L e n i n e m wystpi przed KC R K P ( b ) z w n i o s k i e m , by ograniczy s t o s o w a n i e n a j w y s z e g o w y m i a r u k a r y w g u b e r n i a c h bez z a t w i e r d z e n i a w y r o k w w M o s k w i e (...) p r z e z sam W C z K . J e d n o c z e n i e D z i e r y s k i p r o p o n o w a c z ciej siga p o kar m i e r c i w w a l c e p r z e c i w k o n a d u y c i o m n a f r o n c i e g o s p o d a r czym"
1 8 6

. L e n i n , rzecz j a s n a , z g o d z i si z t o p i n i .

K i e d y p r b o w a n o podda represyjn dziaalno W C z K k o n t r o l i z e strony l u d o w e g o k o m i s a r i a t u s p r a w i e d l i w o c i , D z i e r y s k i s t a n o w c z o si t e m u s p r z e c i w i : P r z e k a z a n i e W C z K p o d n a d z r N a r k o m j u s t u p o m n i e j s z a nasz p r e s t i , p o d w a a nasz a u t o r y t e t w w a l c e z przestpczoci, p o t w i e r d z a b i a o g w a r d y j s k i e o s z c z e r s t w a o n a s z y m b e z p r a w i u (...). T o n i e a k t n a d z o r u , lecz a k t d y s k r e d y t o w a n i a W C z K i j e j o r g a n w (...). C z K z n a j d u j e si p o d k o n t r o l p a r t i i "
1 8 7

. Dzieryski

m i j a si z p r a w d : j u w t e d y p a r t i a n i e s p r a w o w a a k o n t r o l i n a d W C z K K a r z c y m i e c z r e w o l u c j i " p o d l e g a w y c z n i e w o d z o w i p a r t i i , c o p r z e r o d z i o si n i e b a w e m w p o n u r t r a d y c j . W t e n s p o s b , s t o p n i o w o , lecz w z g l d n i e s z y b k o , W C z K staa si p a s t w e m w p a s t w i e i m o g a d e c y d o w a o losie k a d e g o o b y w a t e l a w e d l e wasnego uznania. O b o k W C z K d z i a a y te t r y b u n a y r e w o l u c y j n e , n a z w a n e t a k p r z e z analogi d o W i e l k i e j R e w o l u c j i F r a n c u s k i e j . J a k w s p o m i n a Siergiej K o b i a k o w , s p r a w u j c y funkcj obrocy przy trybunale r e w o l u c y j n y m , w y r o k i tych t r y b u n a w nie p o d legay zaskareniu ani w t r y b i e apelacyjnym, ani kasacyjnym. N i k t nie zatwierdza w y r o k u , k t r y musia by w y k o n a n y w cigu 24 g o d z i n "
1 8 8

. Oczywicie pod wzgl-

d e m r o z m a c h u i e f e k t y w n o c i " dziaania t r y b u n a y n i e m o g y k o n k u r o w a z W C z K j e d n a k i o n e s k a z y w a y n a m i e r tysice l u d z i , czsto t y l k o z p o w o d u p r z y n a l e n o c i d o klasy w y z y s k i w a c z y " . N i e d y s p o n u j e m y adn p e n statystyk, ale n i e k t r e l i c z b y s b a r d z o w y m o w n e . W m a r c u 1921 r o k u , k i e d y w M o s k w i e o b r a d o w a X Z j a z d R K P ( b ) , p r z e c i w k o b o l s z e w i k o m z b u n t o w a l i si o n i e r z e i m a r y n a r z e z n a d b a t y c k i e j t w i e r d z y K r o n s z t a d , d o m a g a j c si n o w y c h w y b o r w d o R a d , g d y o b e c n e n i e w y r a a j w o l i r o b o t n i k w i c h o p w " , oraz p o w o a n i a rzdu opartego na szerokich, socjalis t y c z n y c h p o d s t a w a c h . D o s t u m i e n i a p o w s t a n i a L e n i n posa o d d z i a y A r m i i C z e r w o n e j w sile 5 0 0 0 0 l u d z i . N i e z n a n a j e s t d o k a d n a l i c z b a z a b i t y c h , lecz 2 0 m a r c a s k a z a n y c h z o s t a o n a m i e r 167 m a r y n a r z y z p a n c e r n i k a P i e t r o p a w o w s k " , a p o d o b n e p r o c e s y t o c z y y si n i e p r z e r w a n i e p r z e z c a y m a r z e c i k w i e c i e
1 8 9

W 1 9 2 1 r o k u , k i e d y w o j n a d o m o w a m i a a si k u k o c o w i , sdy w o j s k o w e n a d a l p r a c o w a y bez w y t c h n i e n i a , a chocia w y d a n o w w c z a s m n i e j w y r o k w m i e r c i n i w latach p o p r z e d n i c h , skala r e w o l u c y j n e g o t e r r o r u w a r m i i b y a i t a k z a t r w a a j c a . J a k d o n o s i l i T r o c k i e m u zastpca p r z e w o d n i c z c e g o K o l e g i u m W o j s k o w e g o N a j w y s z e g o T r y b u n a u W C I K N . S o r o k i n o r a z k i e r o w n i k d z i a u statystycznego

T r y b u n a u W C I K M . S t r o g o w i c z , o d s t y c z n i a d o g r u d n i a r o z s t r z e l a n o cznie 4 3 3 7 onierzy i oficerw A r m i i Czerwonej

1 9 0

. I to w r o k u , kiedy wiatr zwycistwa wia

m o c n o w agle b o l s z e w i k w , a k l s k i m i l i t a r n e b y y j u z a n i m i . N i e k i e d y L e n i n s a m u d z i e l a w s k a z w e k , j a k naley p r o w a d z i t e n c z y i n n y proces. D w u d z i e s t e g o s i d m e g o sierpnia 1921 r o k u , n a p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a w n i e p e n y m skadzie ( o p r c z L e n i n a o b e c n i b y l i j e d y n i e T r o c k i , K a m i e n i e w , Z i n o w i e w , M o o t o w i Stalin), rozpatrywano m i d z y i n n y m i kwesti postawienia przed sdem b i a e g o " generaa b a r o n a v o n U n g e r n a . L e n i n z a p r o p o n o w a r o z w i z a n i e , k t r e p r z y j t o bez d y s k u s j i : P o w i n n i m y sporzdzi s o l i d n y akt oskarenia, a j e l i z n a j dzie si do d o w o d w , w co n i e w t p i , naley z o r g a n i z o w a p u b l i c z n y proces, s z y b k o g o p r z e p r o w a d z i i rozstrzela w i n n e g o "
1 9 1

. N i e w t y m rzecz, c z y U n g e r a

z a s u g i w a n a proces - p r o w a d z c dziaania w o j e n n e w e w s c h o d n i e j S y b e r i i , p o c z y n a sobie dosy k r w a w o - ale decyzja p o l i t b i u r a n i e m i a a n i c w s p l n e g o z s d e m , w y n i k a a z p o b u d e k p o l i t y c z n y c h . B r z m i a a j a k w y r o k , ostateczny i n i e o d w o a l n y . L e n i n w y s t p o w a t u j a k o ledczy, oskaryciel i sdzia. O b r o c a n i e b y p o t r z e b n y . Rozstrzeliwano jednak nie tylko biaogwardzistw, robotnikw, c h o p w i czerwonoarmistw. W C z K nie aowaa k u l i na w a s n y c h w s p p r a c o w n i k w , j e l i ciyy na n i c h j a k i e k o l w i e k podejrzenia. W m a r c u 1921 r o k u grupa c z e k i s t w w y s t o s o w a a p r o t e s t d o K C R K P ( b ) , skarc si, e w s p e c j a l n y c h o d d z i a a c h C z K n a f r o n c i e t u r k i e s t a s k i m n a s i l i y si e g z e k u c j e . F u n k c j o n a r i u s z y r o z s t r z e l i w u j e si z a n a j r n i e j s z e p r z e w i n i e n i a i a d e n k o m u n i s t a p r a c u j c y w t y c h p r o l e t a r i a c k i c h o r g a n a c h k a r z c y c h n i e m o e b y p e w i e n , c z y j u t r o n i e rozstrzelaj i j e go, wynajdujc p r z e c i w k o n i e m u d o w o l n y zarzut". A u t o r z y pisali dalej, e k o m u n i s t a , trafiajc d o o r g a n u karzcego, przestaje b y c z o w i e k i e m , a z a m i e n i a si w a u t o m a t (...). N i e m o e w y g a s z a w a s n y c h p o g l d w , m w i o s w o i c h p o trzebach, poniewa za wszystko grozi rozstrzelanie". Na skutek specyfiki pracy, a take u s t a w i c z n e g o z a g r o e n i a kar, w r d c z e k i s t w r o z w i j a j si z e s k o n n o ci, t a k i e j a k p y c h a , p r n o , o k r u c i e s t w o , s k r a j n y e g o i z m i t d . , i s t o p n i o w o staj si o n i o s o b n k a s t "
192

T a o s o b n a kasta" b y a p r z e d m i o t e m n i e u s t a n n e j t r o s k i L e n i n a . D l a n i e g o l i c z y a si t y l k o j e d n a c n o t a W C z K - d o c h o w a n i e w i e r n o c i j e m u , p a r t i i i r e w o l u c j i . B o l s z e w i c y w i e d z i e l i o t y m , c z u l i to i spieszyli z n o w y m i sugestiami. Z n a n y n a m j u Jakub H a n e c k i p r o p o n o w a L e n i n o w i , b y ustanowi jeszcze wiksz j e d n o p o m i d z y parti a W C z K N a j w a n i e j s z e , pisa, t o s t w o r z y m o l i w i e cise z w i z k i m i d z y o r g a n i z a c j a m i p a r t y j n y m i a k o m i s j a m i n a d z w y c z a j n y m i (...). Z o b o w i za w s z y s t k i c h c z o n k w p a r t i i z a j m u j c y c h o d p o w i e d z i a l n e s t a n o w i s k a d o p r z e kazywania k o m i s j i nadzwyczajnej wszelkich informacji, uzyskanych tak prywatn, j a k o f i c j a l n d r o g , m o g c y c h m i e z n a c z e n i e w w a l c e z k o n t r r e w o l u c j (...)". L e n i n z a s u g e r o w a , b y H a n e c k i p o r o z u m i a si w tej s p r a w i e z D z i e r y s k i m . P r o p o z y c j a H a n e c k i e g o , k t r e g o z n a o d d a w n a , m u s i a a m u b a r d z o przypa d o g u s t u . S a m przecie s w o j e u c z u c i a w o b e c W C z K w y r a z i w p a m i t n y m s t w i e r d z e n i u : D o b r y k o m u n i s t a jest zarazem d o b r y m czekist"
193

L e n i n zaleca s t o s o w a n i e t e r r o r u w n a j r n i e j s z y c h f o r m a c h : b r a n i e z a k a d n i k w , deportacje, p o z b a w i e n i e r a d z i e c k i e g o o b y w a t e l s t w a , egzekucje z n a j b a h s z y c h p o w o d w , p r o w o k a c j e . W n a s t p n y c h l a t a c h M i e n y n s k i , Jagoda, J e o w i B e r i a , opierajc si n a l e n i n o w s k i c h d o w i a d c z e n i a c h , o p r a c o w a l i w i e l e n o w y c h m e t o d . N a p r z y k a d w k w i e t n i u 1941 r o k u zastpca k o m i s a r z a s p r a w w e w n t r z n y c h , I w a n S i e r o w , z a t w i e r d z i operacj p o d k r y p t o n i m e m M y n " . N a D a l e k i m W s c h o d z i e , w r e j o n i e C h a b a r o w s k a , w y t y c z o n a zostaa n a t e r y t o r i u m r a d z i e c k i m f a s z y w a g r a nica z f a s z y w y m i posterunkami. Za granic" wysyano obywateli radzieckich w specjalnych misjach". T a m , schwytani przez przebranych w japoskie m u n d u r y c z e k i s t w , b y l i o k r u t n i e p r z e s u c h i w a n i , r e k r u t o w a n i j a k o agenci i p o n o w n i e w y s y a n i z a g r a n i c " , g d z i e t r a f i a l i w rce p r a w d z i w y c h c z e k i s t w . J e l i o k a z a o si, e n a s k u t e k " j a p o s k i c h " t o r t u r u j a w n i l i s w o j e p o w i z a n i a z N K W D , sd d o r a n y skazywa i c h na mier. Rozstrzelano w ten sposb setki l u d z i i d o p i e r o w y b u c h w o j n y w c z e r w c u 1 9 4 1 r o k u p o o y kres o p e r a c j i M y n "
1 9 4

P o m i m o dramatycznej sytuacji gospodarczej k r a j u L e n i n n i g d y nie o d m a w i a W C z K p o m o c y finansowej, co znajduje potwierdzenie w w i e l u dokumentach. Na p r z y k a d w l i s t o p a d z i e 1921 r o k u L e n i n , j a k o p r z e w o d n i c z c y R a d y P r a c y i O b r o n y , p o d p i s a zarzdzenie o p r z y z n a n i u W C z K d o d a t k o w e j s u m y 7 9 2 0 0 0 r u b l i w z o c i e n a specjalne p o t r z e b y " potwierdzio politbiuro
1 9 6 1 9 5

. D w u d z i e s t e g o czwartego listopada decyzj t

W C z K bya o d pocztku u k o c h a n y m dzieckiem Lenina, k t r y nie k r y j u , e stanowi ona nieodczny skadnik stworzonego przeze systemu. Przemawiajc w 1922 r o k u n a I X Z j e d z i e R a d , w d z p r z y z n a o t w a r c i e , i b e z t a k i e j i n s t y t u c j i w a d z a r o b o t n i k w istnie nie m o e "
1 9 7

. A przecie zaledwie kilka t y g o d n i przed

p r z e w r o t e m p a d z i e r n i k o w y m L e n i n , piszc s w e u t o p i j n e d z i e o Pastwo i rewolucja, r o z w o d z i si s z e r o k o n a d z a n i k i e m m a c h i n y p a s t w o w e j , k i e d y w a d z zdobdzie proletariat. Jego w i z j a nie ogarniaa o d l e g y c h h o r y z o n t w r o z w o j u s p o e c z n e g o , p a t r z y raczej p o d n o g i , zajty c o d z i e n n y m i p r o b l e m a m i i e k s p e r y m e n t a m i , k t r e z czasem przeksztaci m i a y ojczyzn u d z i pracy w gigantyczny GUag. G i l o t y n r o s y j s k i e j r e w o l u c j i b y r e w o l w e r c z e k i s t y . K i e d y j e d n a k stao si j a sne, e w o j n a d o m o w a d o b i e g a z w y c i s k i e g o k o c a , s a l w y p l u t o n w e g z e k u c y j n y c h ustpiy miejsca p o j e d y n c z y m w y s t r z a o m , a pozostali p r z y yciu k o n t r r e w o l u c j o n i c i , t e r r o r y c i , sabotayci z a p e n i a l i b a r a k i a g r w . J u w 1918 r o k u b o l s z e w i c y zaczli t w o r z y s y s t e m o b o z w , lecz d o p i e r o p o z a k o c z e n i u w o j n y z a b r a l i si d o t e g o z r o z m a c h e m . D w u d z i e s t e g o k w i e t n i a 1 9 2 1 r o k u p o l i t b i u r o p o d p r z e w o d n i c t w e m Lenina zaaprobowao plan b u d o w y o b o z u na 10 0 0 0 - 2 0 000 w i n i w w rejonie U c h t y na dalekiej p n o c y
1 9 8

. Tydzie pniej Dzieryski

w y s t p i z w n i o s k i e m , by o n i e r z e i m a r y n a r z e z K r o n s z t a d u - s t a n o w i c e g o w 1917 r o k u g w n y b a s t i o n b o l s z e w i c k i c h w p y w w - k t r z y w m a r c u 1921 r o k u z b u n t o w a l i si p r z e c i w k o d y k t a t u r z e j e d n e j p a r t i i i p r z e z k i l k a n a c i e d n i o d p i e r a l i z m a s o w a n e ataki A r m i i C z e r w o n e j , zostali o s i e d l e n i w k o l o n i i karnej p o d U c h t "

1 9 9

Wkrtce potem W C z K zaproponowaa utworzenie nowej kolonii w okolicy C h o m o g o r w , rwnie na pnocy

2 0 0

. I t a k bez k o c a . N i e b a w e m caa t a j n a m a p a k r a -

j u p o k r y a si z o w i e s z c z , c h o r o b l i w w y s y p k a g r w , p r z e z k t r e w c i g u 7 0 lat i s t n i e n i a l e n i n o w s k i e g o s y s t e m u p r z e w i n o si m i l i o n y l u d z i . P i e r w s z e d e p o r t a c j e d o o b o z w m i a y m i e j s c e j e s z c z e w czasie t r w a n i a d z i a a w o j e n n y c h . Szczeglnie w i e l e k o b i e t i dzieci zostao w y s i e d l o n y c h znad D o n u i K u b a n i a w nastpstwie b e z l i t o s n y c h represji p r z e c i w k o K o z a k o m . T y s i c e u m a r y albo w samych obozach, albo w drodze do n i c h . T r o c k i zapocztkowa nawet m a r sze s y b e r y j s k i e " , ubiegajc w t y m S t a l i n a . W s i e r p n i u 1920 r o k u p r z e w o d n i c z c y R e w w o j e n s o w i e t u pisa d o M o s k w y : N a K u b a n i u p r o p o n u j o g o s i w i m i e n i u r z d u , e r o d z i n y w i n n y c h w s p p r a c y z W r a n g l e m zostan w y s i e d l o n e n a Z a b a j k a l e , w r e j o n y z n a j d u j c e si w r k a c h J a p o c z y k w , s i e m i o n o w c w * i i n n y c h . Prosz m n i e p o w i a d o m i , czy s jakie o b i e k c j e " rwnie rodkw transportu... W d a w n y c h p a r t y j n y c h archiwach i kartotekach K G B - N K W D spoczywaj stos y l i s t w n i e s z c z s n y c h w i n i w n i e z l i c z o n y c h o b o z w . W i k s z a cz zostaa w p r a w d z i e zniszczona na polecenie w a d z , troch j e d n a k przetrwao. Szczeglnie d u o p o c h o d z i z o k r e s u k o l e k t y w i z a c j i , k i e d y t o zaczto w c i e l a w y c i e l e n i n o w s k i plan uspdzielczania". Przytocz kilka, d o w o l n i e w y b r a n y c h , ktre o d daj, j a k sdz, k l i m a t t a m t y c h c z a s w : Proba zesacw narodu caj a nas si teraz za z z okrgu pnocnodwinskiego, nasz e Jeli godem gro. spraw, my rejonu za jakie siali kotaskiego, winy nas to tu od drcz Was, i tu rzeszy i znwylijcie do piersi dwch miesica. yje300 mao si strata wzboobozu Makarycha. zajmijcie si to, nas 1600 przylijcie my zboa duo i i poytek pastwu przynosili, prosimy dnia rewolwer bagnetem ptora i jak nas woda, i
2 0 1

. O b i e k c j i n i e b y o , ale n i e b y o

Prosimy Was,

nad nami? Za granic, i bo tu a

nieprzydatni jestemy. rozstrzelaniem Was,

nieprzydatni, kobiet

strasz Jedn

kadego

przystawiaj mczyzn my.

zakuli na

rozstrzelali,

my do ziemi zakopali przez jakie komisj, eby popatrzya a u nas w dole

Masy prosz si sypie nas zdaje, tu Czy w oczy, zostanie. dlatego, nie, na z

Dobry gospodarz bydo ubrania wody gorcej e

lepiej trzyma, nie ma, duo

z gry piasek cakiem Nam

i butw nigdy nie zdejmujemy, tak e jeszcze jeden siali, ale Rosji nas po

chleba miesic si a (...).

nie starcza,

gramw daj,

my zboa nie do po to

krzywda nie byo, gupiemu

dziaa? teraz

odwrt. nami

Straty adnej przez obywatelsku, tak? przywiedli.

czysta nie

i postpuj gaci, tylko

Sami pomylcie, jak Rosj

Wszystko zabrali i wysiedlili.

I nikt si

upadku

* Ataman Grigorij Michajowicz Siemionw, korzystajc z poparcia Japoczykw, do padziernika 1920 roku walczy na Dalekim Wschodzie przeciwko bolszewikom (przyp. tum.).

Prosimy z w po wielkim

Centralny w jakim strachu, ani Jest

Komitet pooeniu cae nie dla 250 Nic baraki

Wykonawczy, si ma: znajdujemy: ani i zawalone

ebycie baraki nieczystociami,

popatrzyli nasze si ludzie 300 od tak

na wal, mr,

kuakw yjemy kopiemy wody, ani ot

Makarychy i

30 grobw na

dzie. wiadra nas po

drew na tylko daj i baraku,

opa, po nawet

ani gorcej samego

ciepej strawy, i wszystko. nard ludzi. Nasz Makarycha, zaczyna

higieny,

gramw chleba, drczycie obz

w jednym

powietrza niewinnych

chorowa, miasto 45.

zwaszcza Kotas,

niemowlta, okrg

adres: barak

pnocnodwinski,

przesiedlecw.

Rok

1930 .
202

C i , k t r z y pozostali na w o l n o c i , p r b o w a l i p o m c zesacom, a odwaniejsi n a w e t j e d z i l i n a p n o c , aby i c h odszuka. O t o a n o n i m o w y list d o w a d z " z p o c z t k u lat 3 0 . : Piszemy Waszej askawoci nie na tam jakich nam i prosimy Was, lecz wejrzyjcie czarn wygnane od wasne na krwi nie na jak a nasz (...). nandomskiego osiedlenie, (...). kadej nie ma niechby umieraj my, to wiata okrlecz list, skropiony w pnocnej gu, na tundrze gorzkimi miejsce nie zami, wrd

Gdy przyjechalimy najgorsze 92 To

pnocnej

tundry

zobaczylimy zesane mczarnie, na krtki dusze; tylko wiata nawet Kiedy bylimy

niewinne

dusze, na

widziano si

stworzenia oczy, dzieci,

pnocy, list,

widzielimy zdarzao morza, na nim

doby po koca. ju

grzeba tam

pogrzebom

ale jeli spdzi

tydzie,
203

tak jak

ju lepiej ziemia zapada wicej

si do

a z ni ycia

cay wszechwiat, (...) .

i eby nie byo

ani adnego

Z g o d n i e z leninowsk obietnic, p u g rewolucji przeora Rosj". A u t o r z y p o d pisanych i a n o n i m o w y c h listw, a czasem p o e m a t w , na p r n o czekali z m i o w a nia, tak samo i g n o r o w a n i przez r e i m j a k c i , k t r z y m i l c z e l i . Przecie bya t o , w e d l e s w L e n i n a , d r o b n a b u r u a z j a " , n a j w i k s z y w r g r e w o l u c j i . J e l i n i e zostaa unicestwiona, to naleao j reedukowa, nauczy s o c j a l i z m u "
2 0 4

, niewane, za

j a k c e n . B o l s z e w i c y w i e r z y l i , e o w a n a u k a " n a n i c si n i e zda bez g i l o t y n y : cel u w i c a r o d k i . W s z e l k i e r o d k i . J a k pisa L e n i n : N i e c h p o k o j o w e p i e s k i s p o e c z e s t w a b u r u a z y j n e g o , o d B i e o r u s o w a d o M a r t o w a , s k a m l i w y j n a d kad drzazg stracon p r z y w y r b i e w i e l k i e g o , starego l a s u " dosy szybko.
2 0 5

B o l s z e w i k o m n i e u d a o si s t w o r z y r a j u n a z i e m i . J e d n a k p i e k o s t w o r z y l i

CZ V

OTOCZENIE LENINA

Dla Lenina i wszystkich jego naladowcw podstawowym zagadnieniem bya wadza. Nikoaj Bierdiajew

e n i n , k t r y z a l e t a m i s w e g o u m y s u j u n a p o c z t k u w i e k u w y r n i a si s p o -

r d i n n y c h r o s y j s k i c h s o c j a l d e m o k r a t w , zawsze p r z y c i g a l u d z i . S k u p i a l i

si w o k n i e g o , d y s k u t o w a l i , a n a w e t spierali si z n i m , ale n i e m o g l i g o i g n o r o -

w a . Sam s w o j o b e c n o c i w y w i e r a n a n i c h w p y w . A m i m o t o n i e m i a p r z y j a ci. Za m o d u bywa w p r a w d z i e blisko zwizany to z M a r t o w e m , to z Fiedosiejew e m - chocia w i d z i a go zaledwie d w a razy! - to z W a n i e j e w e m , a p o t e m , w p r z e d e d n i u r e w o l u c j i , serdeczne t o w a r z y s k i e s t o s u n k i u t r z y m y w a l i z n i m Z i n o w i e w i K a m i e n i e w . Pniej, w r n y c h okresach, L e n i n darzy w i e l k sympati Swierdowa, Dzieryskiego, Podwojskiego i unaczarskiego. N i e b y y to j e d n a k d o z g o n n e przyjanie. A chocia w y k a z y w a zainteresowanie stanem z d r o w i a n a j b l i s z y c h t o w a r z y s z y , t r o s z c z y si, c z y s syci i w y p o c z c i , t o , w e w a s n y m p r z e k o n a n i u , spenia j e d y n i e swj partyjny obowizek. W d z b o l s z e w i k w m g art o w a i m i a si, a n a w e t z a c h o w y w a si f a m i l i a r n i e , ale n i g d y n i e p r z e k r a c z a p r z y t y m niewidzialnej granicy i do wikszej poufaoci nie dopuszcza nikogo. Z w y j t k i e m , b y m o e , Inessy A r m a n d . B y o d d a n y i d e i , a tacy l u d z i e g r o m a d z w o k siebie s t r o n n i k w i z w o l e n n i k w , w s p p r a c o w n i k w i u c z n i w , r z a d k o j e d n a k miewaj serdecznych przyjaci. W i e l u spord t y c h , k t r z y w c h o d z i l i w skad pierwszego p o l i t b i u r a , w y o n i o n e g o n a w n i o s e k L e n i n a 1 0 ( 2 3 ) p a d z i e r n i k a 1917 r o k u , o d e g r a o p n i e j i s t o t n rol w t w o r z e n i u i ksztatowaniu radzieckiego systemu. N a t o m i a s t samo p o l i t b i u r o a n i podczas p r z e w r o t u , a n i b e z p o r e d n i o p o n i m n i e w y r n i o si n i c z y m szczeg l n y m . L e n i n uwaa p o p r o s t u , e t r u d n o z w o y w a cay K o m i t e t C e n t r a l n y d o r o z w i z y w a n i a c o d z i e n n y c h zada, chcia w i c m i e p o d rk g r o n o zaufanych o s b , k t r e podczas r e g u l a r n y c h s p o t k a z a j m o w a y b y si s p r a w a m i b i e c y m i .

N a V I I I Z j e d z i e p a r t i i w m a r c u 1919 r o k u Z i n o w i e w , o m a w i a j c k w e s t i e o r ganizacyjne, owiadczy, e g d y b y rozszerzy skad K o m i t e t u C e n t r a l n e g o , to p r z e k s z t a c i b y si o n w m a y w i e c " . K o m u n i s t y c z n e m u k i e r o w n i c t w u p o t r z e b n e b y y b i u r o p o l i t y c z n e , b i u r o o r g a n i z a c y j n e i sekretariat. N i k t c h y b a n i e w y o b r a a sobie w w c z a s , e p o l i t b i u r o , u t w o r z o n e n a V I I I Z j e d z i e , s z y b k o zyska sobie o g r o m n y a u t o r y t e t , a z c z a s e m stanie si j e d y n y m o r g a n e m a b s o l u t n e j w a dzy, zasonitym przed w z r o k i e m z w y k y c h miertelnikw kurtyn tajemnicy i wszechmocy. D w u d z i e s t e g o p i t e g o m a r c a 1919 r o k u w s k a d p i e r w s z e g o p o l i t b i u r a w e s z l i L e n i n , K a m i e n i e w , Kriestinski, Stalin i T r o c k i , natomiast kandydatami na c z o n k w zostali B u c h a r i n , Z i n o w i e w i K a l i n i n . Wszyscy ci ludzie - z w y j t k i e m N i k o aja N i k o a j e w i c z a K r i e s t i n s k i e g o , k t r y u t r z y m a " si w p o l i t b i u r z e j e d y n i e d o 1 9 2 1 r o k u , oraz M i c h a i a I w a n o w i c z a K a l i n i n a , postaci czysto d e k o r a c y j n e j - w p o c z t k o w y c h latach w a d z y r a d z i e c k i e j t w o r z y l i n a j b l i s z e o t o c z e n i e w o d z a , stajc si p o m o c n i k a m i g w n e g o a r c h i t e k t a " s y s t e m u . C o si t y c z y K r i e s t i n s k i e g o , t o b y o n i l e w i c o w y m k o m u n i s t " , i t r o c k i s t " , peni wiele w a n y c h f u n k c j i w K o m i t e c i e C e n t r a l n y m , Radzie K o m i s a r z y L u d o w y c h i C e n t r a l n y m K o m i t e c i e W y k o n a w c z y m , z a k o c z y za ycie j a k o o f i a r a stal i n o w s k i c h czystek. O p a s y t o m specjalnego z e s p o u w C e n t r a l n y m A r c h i w u m M G B z a w i e r a m i d z y i n n y m i akta Dochodzenia sdowego w sprawie Bucharina, Rykowa, Jagody, Kriestinskiego... T a m z n a j d u j e si te n i e w i e l k a k a r t e c z k a , i n f o r m u j c a , e 1 5 m a r c a 1938 r o k u , z g o d n i e z w y r o k i e m s d u , r o z s t r z e l a n o w M o s k w i e N i k o aja K r i e s t i n s k i e g o .
1

K a l i n i n m i a w i c e j szczcia. W m a r c u 1919 r o k u n a w n i o s e k L e n i n a w y b r a n y zosta n a p r z e w o d n i c z c e g o W C I K o b e j m u j c t f u n k c j p o z m a r y m n a g r y p S w i e r d o w i e . O d tej p o r y a d o s w e j n a t u r a l n e j m i e r c i w 1946 r o k u o d g r y w a r o l m a r i o n e t k o w e j g o w y pastwa i nie m i a adnego faktycznego w p y w u na losy kraju. J u p i e r w s z e p o s i e d z e n i e n o w e g o p o l i t b i u r a w d n i u 1 6 k w i e t n i a 1919 r o k u , z udziaem zaledwie czterech c z o n k w : Lenina, Kamieniewa, Kriestinskiego i K a l i n i n a , w y k a z a o j a s n o , e b d z i e t o n i e t y l e o r g a n p a r t y j n y , i l e raczej p a s t w o w y . Rozpatrywano kwesti w a r u n k w b y t o w y c h r o b o t n i k w , ograniczenia lekcji r e l i gii do godzin pozaszkolnych, uzupenienia skadu k o l e g i u m ludowego komisariatu rolnictwa, p o d r y Kalinina p r o p a g a n d o w y m pocigiem Rewolucja Padziern i k o w a " , postawienia przed sdem u g r u p o w a antyradzieckich i w i e l e i n n y c h spraw. O p i n i e L e n i n a o otaczajcych go l u d z i a c h w y r a a n a j p e n i e j i w sposb n a j b a r d z i e j s k o n d e n s o w a n y j e g o s y n n y List do Zjazdu, d y k t o w a n y z p r z e r w a m i p o m i d z y g r u d n i e m 1922 a s t y c z n i e m 1923 r o k u . D w u d z i e s t e g o c z w a r t e g o i 2 5 g r u d n i a L e n i n przedstawi polityczne, moralne i intelektualne charakterystyki Trockiego, Stalina, Z i n o w i e w a , K a m i e n i e w a , a take B u c h a r i n a i P i a t a k o w a . W u z u p e n i e n i u do l i s t u z 24 g r u d n i a i 4 stycznia p o d y k t o w a z n a m i e n n y f r a g m e n t , n i e m a l w caoci

p o w i c o n y S t a l i n o w i . Z a p i s k i t e n i e t y l k o p o z w a l a j w y r o b i sobie p o g l d , j a k
2

L e n i n o c e n i a sytuacj w k r a j u i w p a r t i i na p o c z t k u lat 2 0 . , lecz m w i take w i e l e o o s o b i s t y m stosunku w o d z a b o l s z e w i k w do osb z j e g o najbliszego o t o czenia. N i e c o zaskakujce w y d a w a si m o e d o c z e n i e d o l i s t y p o t e n c j a l n y c h n a stpcw L e n i n a nazwiska Gieorgija L e o n i d o w i c z a Piatakowa. L e n i n okrela go j a k o c z o w i e k a o n i e w t p l i w i e w y j t k o w e j sile w o l i i w y j t k o w y c h z d o l n o c i a c h " .
3

R z e c z y w i c i e , P i a t a k o w z a j m o w a c a y szereg s t a n o w i s k , k t r e n a z w a m o n a m i n i s t e r i a l n y m i , n i g d y j e d n a k n i e z a p e w n i s o b i e w p a r t i i n a t y l e znaczcej p o z y c j i , b y w y w i e r a w p y w n a f o r m u o w a n i e s t r a t e g i c z n y c h c e l w , t r u d n o te znale w j e g o b i o g r a f i i co, c o p o z w o l i o b y p o s t a w i g o n a r w n i z , p o w i e d z m y , B u c h a r i n e m czy z i n n y m i u z n a n y m i p r z y w d c a m i partii. W gr w c h o d z i o w i c zapewne j e d y n i e przeczucie Lenina, e w Piatakowie drzemi o g r o m n e m o l i w o c i . Los Piatakowa by r w n i e tragiczny. W y k l u c z o n o go z partii, aresztowano, zesano, a w k o c u , w 1937 r o k u , p o s t a w i o n o p r z e d s d e m . T y m r a z e m n i e p o m o g a m u j e g o w y j t k o w a sia w o l i " . P o d d a n y d u g o t r w a y m t o r t u r o m P i a t a k o w napisa d o l u d o w e g o k o m i s a r z a s p r a w w e w n t r z n y c h , N i k o a j a I w a n o w i c z a J e o w a , 3 5 - s t r o n i c o w y list, k t r e g o tre w y t u m a c z y m o n a j e d y n i e m a j a c z e n i a m i u d r c z o n e g o o k r u t n y m l e d z t w e m u m y s u . P i a t a k o w w y z n a , e w g r u d n i u 1935 r o k u w O s l o s p o t k a si p o t a j e m n i e z T r o c k i m , w k a d a j c w usta b y e g o n a r k o m w o j e n m o r a takie o t o w y p o w i e d z i : " Z r o z u m c i e , e bez caej serii aktw terrorystycznych, ktrych naley dokona m o l i w i e szybko, nie uda si obali stalinowskiego rzdu. C h o d z i przecie o zamach stanu (...). W tej walce trzeba wykorzysta wszystko, najostrzejsze rodki, suce przygotowaniom do p r z e w r o t u , a w pierwszym rzdzie terror, dywersj i sabota ()
4

B y l i te b o l s z e w i c y spoza w s k i e g o k r g u p o l i t b i u r a , z k t r y m i L e n i n p o z o s t a w a w b l i s k i m kontakcie i roztrzsa z n i m i najrniejsze kwestie, i tu w y m i e n i naley takie postacie, j a k S w i e r d o w , D z i e r y s k i , O r d o n i k i d z e , P o d w o j s k i , U l i c k i , Woodarski, unaczarski, Koontaj, C i u r u p a , Boncz-Brujewicz i w i e l u innych. W s z y s c y o n i o d g r y w a l i j e d n a k r o l raczej w y k o n a w c w w o l i w o d z a , j e g o i n t e r p r e tatorw i penomocnikw. To o n i przygotowywali zbrojne powstanie, wcielali w ycie t w a r d e zasady k o m u n i z m u w o j e n n e g o " i c z e r w o n e g o t e r r o r u , m o b i l i z o w a l i wszelkie siy niezbdne d o prowadzenia w o j n y d o m o w e j , t w o r z y l i podstawy N o w e j Polityki E k o n o m i c z n e j , inicjowali wiatow rewolucj. Ludzie z otoczenia Lenina, z a r w n o najbliszego, j a k i z drugiego k r g u " , zachowujc wasn i n d y widualno i odrbno, byli przekanikami leninowskiej w o l i , natchnienia i fataln y c h b d w , s t a n o w i l i o g n i w o p o r e d n i e , u m o l i w i a j c e realizacj b o l s z e w i c k i e go kursu. Otoczenie wodza nie byo m o n o l i t e m , w i e l u jego wsppracownikw p o z o s t a w a o z e sob w k o n f l i k c i e , z w a s z c z a T r o c k i i S t a l i n , k t r y c h w z a j e m n a w r o g o m i a a d a l e k o idce, t r a g i c z n e k o n s e k w e n c j e d l a k r a j u i p a r t i i . B u c h a r i n

p r b o w a p o z o s t a w a w d o b r y c h s t o s u n k a c h z e w s z y s t k i m i , czsto k o s z t e m zasad, d o t e g o s t o p n i a , e T r o c k i - c o p r a w d a d o p i e r o w 1928 r o k u - n a z w a g o K o eczka B a a b o k i n e m " . Z i n o w i e w , znany ze swego b r a k u lojalnoci, okreli

5

T r o c k i e g o , zreszt n i e bez p o d s t a w , m i a n e m f r a z e s o w i c z a , k t r y p o w t a r z a j e d y n i e k o m u n a y Parvusa. W 1925 r o k u Z i n o w i e w o w i a d c z y bez o g r d e k , e T r o c k i n i e z n a ( i n i e zna) d r o g i d o z w y c i s t w a a n i r o s y j s k i e j , a n i m i d z y n a r o d o w e j r e wolucji" . T a k wic jedynie Z i n o w i e w i Kamieniew tworzyli trway polityczny
6

t a n d e m , k t r y - n i e liczc j e d n e g o p o w a n e g o u c h y b i e n i a w p a d z i e r n i k u 1917 r o k u - nie sprawia L e n i n o w i adnych k o p o t w . Z n i e l i c z n y m i w y j t k a m i , o t o c z e n i e L e n i n a s z o z a n i m bez w a h a n i a , w s p i e r a o g o , w a l c z y o m i d z y sob o w p y w y i w y s z p o z y c j w p i r a m i d z i e w a d z y . J a k o g r u p a , l u d z i e c i r z u c a j te n i e c o w i a t a n a p o r t r e t s w e g o w o d z a , m o n a w n i c h b o w i e m d o s t r z e c t e l e n i n o w s k i e c e c h y , k t r e t r u d n o r o z p o z n a , patrzc t y l k o n a niego.

NAJZDOLNIEJSZY CZOWIEK W KOMITECIE CENTRALNYM

D w u d z i e s t e g o c z w a r t e g o g r u d n i a 1922 r o k u L e n i n n a z w a T r o c k i e g o n a j z d o l n i e j s z y m c z o w i e k i e m w o b e c n y m K o m i t e c i e C e n t r a l n y m " oraz " j e d n y m z d w c h najbardziej u z d o l n i o n y c h p r z y w d c w w o b e c n y m K o m i t e c i e C e n t r a l n y m " - o b o k Stalina . Na k r t k o przed mierci L e n i n uzna za stosowne p o d k r e 7

li w a l o r y i n t e l e k t u a l n e d r u g i e g o c z o w i e k a r o s y j s k i e j r e w o l u c j i " , w y t k n w s z y m u j e d n o c z e n i e j e g o w a d y , z b y t n i p e w n o siebie i n a d m i e r n e z a i n t e r e s o w a n i e c z y s t o a d m i n i s t r a c y j n s t r o n p r a c y " . O c e n L e n i n a p o p r z e d z i y d u g i e lata b l i skiego wspdziaania, g w a t o w n y c h s p o r w , przybierajcych n i e k i e d y nader n i e stosowne f o r m y , badawczego wyczekiwania i z n o w u wsppracy. I c h w z a j e m n e s t o s u n k i , o c z y m b y a j u m o w a , p r z e c h o d z i y p r z e z r n e fazy. N a p o c z t k u s t u l e c i a L e n i n okaza m o d e m u r e w o l u c j o n i c i e p o m o c w t r u d n y m m o m e n c i e j e g o ycia. W p a d z i e r n i k u 1902 r o k u , w c z e s n y m r a n k i e m , T r o c k i zastuka d o d r z w i l o n d y s k i e g o m i e s z k a n i a W a d i m i r a U l j a n o w a . A d r e s d o s t a o d P a w a A k s e l r o d a w Z u r y c h u , d o k d t r a f i p o ucieczce z s y b e r y j s k i e g o zesania. L e n i n w p r o w a d z i Trockiego w krg znanych w Rosji i Europie socjaldemokratw, pozna go z Plechanowem, Potriesowem, D a n e m , Wier Zasulicz, M a r t o w e m i zatrudni w redakcji Iskry". D w u d z i e s t o t r z y l e t n i B r o n s t e i n , k t r y zdawa si b u d z i u L e n i n a o p i e k u c z e i n s t y n k t y , b a r d z o w i e l e m w i , z p o w o d u u d a n e j u c i e c z k i c z u si b o h a t e r e m i c h c i w i e w c h a n i a w siebie r e w o l u c y j n y f e r m e n t , j a k i m przesikno ycie rosyjskich e m i g r a n t w . P o c z t k o w o L e n i n chcia u c z y n i T r o c k i e g o s w o i m p o m o c n i k i e m , r e z e r w u j c dla siebie r o l z w i e r z c h n i k a i o p i e k u n a . M o d y c z o w i e k okaza si j e d n a k k r n b r n y , u p a r t y i n i e z w y k l e a m b i t n y . I c h d r o g i r o z e s z y si n a d u g o p o I I Z j e d z i e S D P R R w 1903 r o k u , k i e d y w p a r t i i

nastpi r o z a m n a b o l s z e w i k w i m i e n s z e w i k w . M a r t o w , A k s e l r o d , D a n i Z a s u l i c z p o c i g a l i T r o c k i e g o z n a c z n i e b a r d z i e j n i p o z u j c y n a m o d e g o starca L e n i n . P o r e w o l u c j i 1905 r o k u L e n i n i T r o c k i b y l i j u n i e p r z e j e d n a n y m i p o l i t y c z n y mi i i d e o l o g i c z n y m i w r o g a m i . L e n i n atakowa T r o c k i e g o za skonno do z a j m o w a n i a p o z y c j i c e n t r o w e j , w g b i d u s z y zazdroszczc m u z a p e w n e b y s k o t l i w e g o i c e l n e g o p i r a , z k t r y m n i e m g si r w n a c i k i , w y m u s z o n y s t y l U l j a n o w a . L e n i n nie szczdzi T r o c k i e m u z n i e w a g i p r z y k l e i m u o b e l y w etykietk J u d a sza". W j e d n y m z l i s t w d o I n e s s y A r m a n d pisa: A c h t e n T r o c k i ! Z a w s z e t a k i s a m : k r c i , s z a c h r u j e , u d a j e l e w e g o , p o m a g a p r a w y m , p k i si d a (...)" . T r o c k i n i e
8

p o z o s t a w a m u d u n y . W a r t y k u a c h p i s a n y c h p o r e w o l u c j i 1905 r o k u , a p r z e d p r z e w r o t e m p a d z i e r n i k o w y m n i e u s t a n n i e z r y w a z L e n i n a szaty t e o r e t y k a i z a m i e n i a b u a w w o d z a n a d r e w n i a n p a k . W y d a w a o si, e j u n a zawsze p o z o stan n i e p r z y j a c i m i . W m a r c u 1913 r o k u T r o c k i pisa d o m i e n s z e w i k a M i k o a j a Czcheidzego: (...) Pode intrygi, ktre systematycznie knuje mistrz w takich sprawach, L e n i n , ten zawodowy wyzyskiwacz wszelkiego wstecznictwa w rosyjskim r u c h u r o b o t n i c z y m (...). C a y gmach l e n i n i z m u oparty jest obecnie na kamstwie i faszerstwie i niesie w sobie zatruty pierwiastek wasnego rozkadu (...)'. A d o l u t e g o 1917 r o k u L e n i n u w a a T r o c k i e g o z a p r o z a c h o d n i e g o s o c j a l d e m o k r a t , c o w j e g o o c z a c h s t a n o w i o g r z e c h s t r a s z l i w y . Jeszcze w l i p c u 1916 r o k u n a z w a g o h i p o k r y t " , k a u t s k i s t " i e k l e k t y k i e m " . E p i t e t k a u t s k i s t a " b a r d z o si L e n i n o w i spodoba, gdy obdarzy n i m T r o c k i e g o w k i l k u kolejnych artykuach. D l a w o d z a bolszewikw Karl Kautsky by ucielenieniem o p o r t u n i z m u i zaprzas t w a , a r e p r e z e n t o w a n y p r z e z n i e g o c e n t r y z m - z d r a d klasy r o b o t n i c z e j . W licie o t w a r t y m d o Borysa Suwarina, wyjaniajc swj stosunek d o T r o c k i e g o , L e n i n pisa: (...) z a r z u c a e m m u g w n i e t o , e t r o c h z b y t czsto p r e z e n t o w a w R o s j i p o l i t y k c e n t r u m " . J e d n a k e i m b l i e j r e w o l u c j i , t y m a g o d n i e j w y r a a si L e 1 0

n i n o T r o c k i m , c h o o d czasu d o czasu g r o m i g o j e s z c z e z a u p r a w i a n i e s o f i s t y k i " i inne antymarksistowskie sztuczki". P o p o w r o c i e d o R o s j i L e n i n przesta a t a k o w a T r o c k i e g o , n a z y w a j c g o teraz z n a n y m i n t e r n a c j o n a l i s t i p r z e c i w n i k i e m w o j n y " . R e w o l u c j a , j a k si w y d a j e ,

1 1

z b l i y a i c h d o siebie w b r e w i c h w o l i . J e l i p r z e d p r z y j a z d e m T r o c k i e g o d o R o s j i w m a j u 1917 r o k u L e n i n z a r z u c a m u j e s z c z e , c h o n i e z b y t g w a t o w n i e , d w u znaczny stosunek d o s z o w i n i z m u " , t o j e d n a k p o l u t y m postawa dotychczaso1 2

w e g o p r z e c i w n i k a bya j u dla L e n i n a na tyle jasna, e n i e b a w e m g n i e w ustpi miejsca askawoci. W k w i e t n i u 1917 r o k u , p r z e m a w i a j c d o o n i e r z y d y w i z j i p a n cernej w M a n e u M i c h a i o w s k i m , w d z ubolewa, e Brytyjczycy trzymaj w w i z i e n i u naszego towarzysza T r o c k i e g o , byego przewodniczcego Rady D e l e g a t w R o b o t n i c z y c h w 1905 r o k u " . W k o c u L e n i n z n a l a z w s w y m s e r c u m i e j s c e
1 3

d l a T r o c k i e g o , g d y w s i e r p n i u 1917 r o k u , podczas V I Z j a z d u S D P R R , w szeregi b o l s z e w i k w p r z y j t a zostaa c e n t r o w a organizacja, z n a n a p o d n a z w K o m i t e t u M i d z y d z i e l n i c o w e g o . T y m s a m y m centrysta" T r o c k i w z m o c n i siy Lenina

d o d a t k o w y m i 4 0 0 0 s o c j a l i s t w , w r d k t r y c h z n a l e l i si r w n i e W o o d a r s k i , Joffe, unaczarski, M a n u i l s k i , U r i c k i i Jurieniew. O z b l i e n i u L e n i n a z T r o c k i m z a d e c y d o w a y j e d n a k n i e w z g l d y o s o b i s t e , lecz r o z u m i a n a przez o b u potrzeba znalezienia radykalnych rozwiza dla Rosji. O b a j b y l i j a k o b i n a m i , stawiajcymi w p i e r w s z y m rzdzie na powstanie, dyktatur i, jeli to konieczne, terror. T r o c k i , nie tak d a w n o jeszcze uchodzcy w oczach L e n i n a za kautskist", o d p o w i a d a j c K a u t s k y ' e m u l a t e m 1920 r o k u , pisa: Rewolucja wymaga od rewolucyjnej klasy, by dya do celu w s z e l k i m i rodkami, jakie ma do dyspozycji: kiedy trzeba - drog zbrojnego powstania, kiedy indziej drog t e r r o r y z m u (...). T e r r o r moe okaza si bardzo skuteczny przeciwko reakcyjnej klasie, ktra nie chce zej ze sceny. Strach to potny rodek prowadzenia p o l i t y k i , i midzynarodowej, i wewntrznej. W o j n a , tak j a k i rewolucja, opiera si na strachu. Zwyciska w o j n a niszczy zwykle tylko nieznaczn cz pokonanej arm i i , odstraszajc pozostaych, amic ich w o l " .
14

T r o c k i n a j w y r a n i e j w z i sobie d o serca n a u k i L e n i n a , k t r y w k r t c e p o r e w o l u c j i udziela b o l s z e w i k o m lekcji, j a k naley organizowa terror i posugiwa si n i m w c e l u zastraszenia. W c y t o w a n y m a r t y k u l e T r o c k i e g o , Terroryzm i komunizm, p o b r z m i e w a j z d e c y d o w a n i e l e n i n o w s k i e n u t y . W osobie T r o c k i e g o znalaz L e n i n z n a k o m i t e g o organizatora, k t r y sprawdza si w kadej sferze praktycznego dziaania i k t r y k o m p e n s o w a j e g o w a s n e saboci: n i e u m i e j t n o d o w o d z e n i a n a pierwszej l i n i i i niech d o opuszczania k w a t e r y g w n e j " . L e n i n o w i b a r d z o o d p o w i a d a o , e T r o c k i o d r a z u zaakceptowa swoj d r u g p o zycj i n i e p r e t e n d o w a d o r o l i p r z y w d c y , chocia p r z e z j a k i czas p r z e w y s z a p o p u l a r n o c i samego L e n i n a . W i e l e lat p n i e j , j u n a w y g n a n i u , T r o c k i napisa: G d y b y w 1917 r o k u nie byo m n i e w Petersburgu, rewolucja padziernikowa d o konaaby si i tak - pod w a r u n k i e m e znalazby si tam L e n i n i stan na czele. G d y b y w Petersburgu nie byo ani Lenina, ani m n i e , nie byoby te rewolucji padziernikowej: przeszkodzioby t e m u k i e r o w n i c t w o partii bolszewickiej (nie m a m co do tego najmniejszych wtpliwoci!) (...) Dokadnie to samo mona powiedzie na temat w o j n y d o m o w e j , chocia w j e j pierwszym okresie, zwaszcza w momencie utraty Symbirska i Kazania, L e n i n zwtpi, by to j e d n a k oczywicie, tylko przejciowy nastrj, do ktrego nie przyzna si n i k o m u oprcz m n i e .
15

T r o c k i , oceniajc w t e n sposb r o l L e n i n a ( i s w o j w a s n ) w r e w o l u c j i i w o j n i e d o m o w e j , n i e m i j a si z p r a w d . D w a j w y b i j a j c y si p r z y w d c y p r z e w r o t u padziernikowego uosabiali w powszechnej o p i n i i bolszewick dyktatur. W listop a d z i e 1917 r o k u N i k o a j S u c h a n o w s t w i e r d z i : Kt nie potrafi dostrzec, e m a m y do czynienia nie z jak wadz radzieck", ale z dyktatur szanownych panw Lenina i Trockiego, i e dyktatura ta opiera si na bagnetach oszukanych przez n i c h onierzy i uzbrojonych r o b o t n i k w , k t r y m w s w o i m zuchwalstwie w y d a l i weksle bez pokrycia na bajeczne, lecz nieistniejce w rzeczywistoci bogactwa?
16

Jak susznie zauwaya D o r a S z t u r m a n , h i s t o r y k i p o l i t o l o g , T r o c k i , ze w z g l d u n a s w e c e c h y o s o b o w e , n a d a w a si d o s k o n a l e d o t e g o , b y z a j m o w a d r u g pozycj, b y raczej n a j w y s z y m w y k o n a w c n i i n i c j a t o r e m , t w r c idei, t a k t y k i i nastrojw" .

1 7

L e n i n w najbardziej k r y t y c z n y m okresie niespodziewanie znalaz w T r o c k i m n i e z w y k l e p o d a n e g o i u y t e c z n e g o w s p p r a c o w n i k a . T r o c k i o d z n a c z a si n i e przecitn indywidualnoci, by nie t y l k o w i e t n y m organizatorem, m w c i p i s a r z e m , lecz p o s i a d a take r z a d k i d a r t r a f n e j p s y c h o l o g i c z n e j o b s e r w a c j i . Z a p e w n e z tej w a n i e p r z y c z y n y j e g o w s p o m n i e n i a o L e n i n i e , k t r e z a w a r p o czci w s w o j e j ksice, s z n a c z n i e b a r d z i e j interesujce n i przewaajca w i k s z o prac n a t e n t e m a t , w y d a n y c h p o m i e r c i w o d z a . T r o c k i pisa, e p o d c z a s p o s i e d z e i d y s k u s j i L e n i n p o s u g i w a si n o t a t k a m i , a b y zasign i n f o r m a c j i , p o z n a czyje z d a n i e , d z i k i c z e m u oszczdza czas. T a k a n o t a t k a b r z m i a a n i e k i e d y j a k w y s t r z a z r e w o l w e r u n a d s a m y m u c h e m (...). K u n s z t o w y c h n o t a t e k p o l e g a n a t y m , e trafiay w samo sedno sprawy" . Jednak, zauway T r o c k i , m e t o d a Lenina k o m u 18

n i k o w a n i a si osobicie z w i e l o m a o s o b a m i p o c h a n i a a n a d z w y c z a j d u o e n e r g i i . N i e r z a d k o p r z e w o d n i c z c y S o w n a r k o m u s a m pisa l i s t y , s a m a d r e s o w a k o p e r t y i sam je zakleja!"

19

T r o c k i e m u , k t r y adresowanie i zaklejanie k o p e r t p o c z y t y w a

z a t a k w i e l k c n o t , n i e p r z y s z o n a j w y r a n i e j d o g o w y , e p r z e j a w i a si w t y m z w y k y b r a k p r o f e s j o n a l i z m u . T r o c k i z w r a c a take u w a g n a w i e l e m a o z n a c z cych szczegw. P a m i t a m - w s p o m i n a - spojrzenie Lenina spod przyoonej d o c z o a r k i , przeszywajce i taksujce k a d e g o , k t o w y s t p o w a i p r z e m a w i a , spojrzenie n i e z w y k l e badawcze (...)" .
20

C z a s a m i T r o c k i p o s u w a si te d o w i e l k i c h u o g l n i e . W a r t y k u l e Narodowe u Lenina, z a m i e s z c z o n y m w P r a w d z i e " w k w i e t n i u 1920 r o k u z o k a z j i 5 0 . r o c z n i c y u r o d z i n w o d z a , pisa: (...) Sam styl Marksa, bogaty i pikny, czcy si i gitko, gniew i ironi, surowo i w y k w i n t n o , zawiera w sobie literackie i estetyczne prdy caej dotychczasowej spoeczno-politycznej literatury niemieckiej, poczynajc od reformacji, a naw e t wczeniej. Literacki i oratorski styl Lenina jest straszliwie prosty, utylitarny, ascetyczny, j a k wszystko u niego. Jednak w t y m ascetyzmie nie ma nawet cienia moralizatorstwa. To nie zasada, nie w y m y l o n y system, a j u na p e w n o nie poza to po prostu zewntrzny wyraz wewntrznej koncentracji si do dziaania. To r o z tropna, chopska rzeczowo - tyle e na wielk skal .
21

P o r w n a n i e n i e j e s t d o s t a t e c z n i e u z a s a d n i o n e , p o n i e w a M a r k s n i g d y n i e sta na czele r z d u , a L e n i n n i g d y n i e p r b o w a napisa d z i e a na m i a r Kapitau. Jednak T r o c k i m i a racj, p o d k r e l a j c w e w n t r z n p r o s t o t L e n i n a , z a k t r k r y y si p o t n y u m y s , p r z e b i e g o i b a r d z o czsto p e r f i d i a . L e n i n b y c z o w i e k i e m c z y n u i p o d t y m w z g l d e m , c o zauway Stalin, T r o c k i znacznie m u ustpowa. T r o c k i s p r a w d z a si j a k o p r z y w d c a w m o m e n t a c h k r y t y c z n y c h , podczas p r z e w r o t u , o f e n s y w y n i e m i e c k i e j , w o j n y d o m o w e j , j e g o e n e r g i a z d a w a a si w t e d y n i e w y czerpana. L e c z k i e d y r o s y j s k i p o a r zacz przygasa, T r o c k i z a m i e n i si s z y b k o

w u t a l e n t o w a n e g o p o l i t y c z n e g o p u b l i c y s t , o r y g i n a l n e g o pisarza, k t r y m , t a k n a p r a w d , b y zawsze. T r o c k i n i e l u b i m u d n e j , c o d z i e n n e j p r a c y . J u p o d k o n i e c 1920 r o k u c o r a z w i c e j pisa, p o l o w a , w y p o c z y w a w r z d o w y c h s a n a t o r i a c h , coraz m n i e j czasu powicajc o f i c j a l n y m o b o w i z k o m i p o s i e d z e n i o m p o l i t b i u r a . K i e d y T r o c k i u p a j a si saw t w r c y A r m i i C z e r w o n e j i p r z y g o t o w y w a w i e l o t o m o w e w y d a n i e s w o i c h d z i e , S t a l i n p r z e j m o w a k o n t r o l n a d a p a r a t e m p a r t y j n y m i t o r o w a sobie d r o g do w a d z y . B e z t r o s k a i p r n o p r z e s d z i y o losie T r o c k i e g o w n a j b a r d z i e j d e c y d u j c y m m o m e n c i e : k i e d y L e n i n w y c o f a si z a k t y w n e j p r a c y , a w k r t c e p o t e m u m a r . Z c h w i l , g d y o d s z e d c z o w i e k n u m e r j e d e n " , z a b r a k o te m i e j s c a dla n u m e r u d r u g i e g o " . T r o c k i b y p o t r z e b n y rosyjskiej r e w o l u c j i , d o p k i y L e n i n . W z a j e m n e stosunki p o m i d z y L e n i n e m a T r o c k i m znajduj odbicie w ich k o r e s p o n d e n c j i . Z ca p e w n o c i w i e l e l i s t w , z a w i e r a j c y c h p o c h l e b n e o p i n i e n a t e m a t T r o c k i e g o , po p r o s t u z n i s z c z o n o . W Dzieach zebranych z n a l a z y si bez w y j t k u w s z y s t k i e k r y t y c z n e w y p o w i e d z i L e n i n a o T r o c k i m , b r a k u j e za d o k u m e n t w , w k t r y c h p r z e w o d n i c z c y R e w w o j e n s o w i e t u p r z e d s t a w i o n y zosta w p o z y t y w n y m w i e t l e . P o m i e r c i L e n i n a S t a l i n p r z e j r z a u w a n i e ca j e g o s p u c i z n w poszukiwaniu sownej amunicji przeciwko T r o c k i e m u i w y d o b y na wiato d z i e n n e stare s p o r y . Z n a l a z t a m r w n i e w i e l e o b e l g p o d a d r e s e m T r o c k i e g o , takich j a k p o d y karierowicz", odszczepieniec", kanalia" i w i n i a " , z ktrych
2 2

niebawem zrobi uytek. N a s t p c y L e n i n a j a k b y z a p o m n i e l i , e czasem w y r a a o n zgoa o d m i e n n e o p i n i e . W z w i z k u z w y b o r a m i d o Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o L e n i n pisa: Jest zrozumiae samo przez si, e (...) n i k t nie odrzuciby takiej, na przykad, k a n dydatury, j a k Trockiego, poniewa, po pierwsze, T r o c k i zaraz po przyjedzie przeszed na pozycj internacjonalisty; po drugie, przekona midzydzielnicowcw do poczenia si z n a m i ; po trzecie, w t r u d n y c h dniach lipcowych stan na wysokoci zadania" .
23

K i e d y w l i s t o p a d z i e 1917 r o k u n a p o s i e d z e n i u K o m i t e t u C e n t r a l n e g o Z i n o w i e w zaproponowa, by p r a w i c o w i eserowcy i m i e n s z e w i c y weszli w skad r z d u , T r o c k i o s t r o si t e m u s p r z e c i w i , c o z n a l a z o u z n a n i e w o c z a c h L e n i n a : T r o c k i d a w n o p r z e w i d z i a , e z j e d n o c z e n i e j e s t n i e m o l i w e . T r o c k i t o z r o z u m i a i o d tej p o r y n i e b y o lepszego b o l s z e w i k a " .

2 4

W a r t o p r z y t o c z y jeszcze j e d e n p r z y k a d , wiadczcy, e L e n i n d a r z y w c z o r a j szego w r o g a d u y m z a u f a n i e m . W 1919 r o k u , k i e d y n a p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a w y p o m i n a n o T r o c k i e m u , e bez w a h a n i a kaza r o z s t r z e l i w a d o w d c w i k o m i sarzy n a f r o n c i e z a n i e u d o l n o , L e n i n stan p o j e g o s t r o n i e . O d p i e r a j c z a r z u t y , T r o c k i p r z y p o m n i a p o d o b n y w y p a d e k sprzed r o k u i w a r k n g n i e w n i e : G d y b y n i e m o j e d r a s t y c z n e r o d k i p o d S w i j a s k i e m , n i e z a s i a d a l i b y m y teraz w p o l i t b i u r z e ! " L e n i n w y k r z y k n : C a k i e m s u s z n i e ! " , p o c z y m napisa co p o s p i e s z n i e n a b l a n k i e c i e z pieczci S o w n a r k o m u i w r c z y g o T r o c k i e m u . T e k s t b r z m i a n a s t pujco:

Towarzysze! Znajc nia wydawanych surowy charakter absolutnie Trockiego przez rozporzdze przekonany tow. o e Trockiego, popieram jestem celowoci je bez W.
25

do i

tego

stop-

przekonany,

susznoci,

koniecznoci zastrzee, Uljanow-Lenin

rozporzdze,

Przewodniczcy S o w n a r k o m u doda jeszcze: D a m w a m takich blankietw, ile t y l k o chcecie" . Co znamienne, L e n i n pokada pene zaufanie w T r o c k i m , j e l i c h o d z i o realizacj f u n k c j i d y k t a t u r y . W i d z i a w n i m e l a z n e g o k o m i s a r z a " rewolucji i sankcjonowa jego bezwzgldne metody. A j e d n a k T r o c k i , k t r y bardziej n i L e n i n przesikn europejsk tradycj soc j a l d e m o k r a t y c z n , p i e r w s z y w y c z u m i e r t e l n e z a g r o e n i e z e s t r o n y rozrastajcej si b i u r o k r a c j i , w i d z c w n i e j z o w i e s z c z z a p o w i e d n a r o d z i n t o t a l i t a r y z m u . L e n i n z r o z u m i a t o d o p i e r o w w c z a s , k i e d y n i e m i a j u a n i si, a n i czasu, b y z a p o biec n i e b e z p i e c z e s t w u . D u o p n i e j , n a w y g n a n i u , T r o c k i n a z w a t specyficzn f o r m z w y r o d n i e n i a radzieckiego s y s t e m u s t a l i n o w s k b i u r o k r a c j " . D l a s t a l i n o w s k i c h t e o r e t y k w , pisa, t a w a r s t w a s p o e c z n a w o g l e n i e i s t n i e j e . M w i n a m tylko o l e n i n i z m i e " , o bezosobowym przywdztwie, o tradycji ideo w e j , o d u c h u bolszewizmu, o nieuchwytnej generalnej l i n i i " , ale o t y m , e urzdn i k ywy, z k r w i i koci c z o w i e k skrca ow generaln lini j a k straak swj w, nie, o t y m nie usyszycie nawet sowa (...). T a k i c h u r z d n i k w jest kilka m i l i o n w - wicej ni r o b o t n i k w w czasie rewolucji padziernikowej (...). Powstaa wszechpotna maszyna biurokratyczna, wyrastajca ponad masy i rzdzca n i m i (...) .
26

M a o kto zwrci uwag na to, e wanie w biurokratyzacji T r o c k i upatrywa r d o k u l t u L e n i n a i l e n i n i z m u . N i e b e z p i e c z e s t w o zaczyna si t a m - ostrzega w 1927 r o k u - gdzie szacunek dla L e n i n a i j e g o n a u k i p r z y b i e r a b i u r o k r a t y c z n y , m e c h a n i c z n y c h a r a k t e r " . M i a o c z y w i c i e racj, n i e p o w i e d z i a t y l k o , a szkoda, e j e m u
27

s a m e m u przypada w n i e m a y m s t o p n i u zasuga s t w o r z e n i a k l i m a t u b a w o c h w a l s t w a jeszcze z a ycia w o d z a . D r u g i e g o w r z e n i a 1918 r o k u T r o c k i , w y s t p u j c n a p o s i e d z e n i u W C I K , o z n a j m i : (...) m a m y posta, k t r a s t w o r z o n a zostaa dla naszej e p o k i k r w i i elaza (...). T postaci j e s t L e n i n , n a j w i k s z y c z o w i e k naszej e p o k i r e w o l u c y j n e j " . P o d z i w T r o c k i e g o , j a k k o l w i e k szczery, i j e m u s a m e m u przysparza k o r z y 28

ci: b y d r u g i m " p o n a j w i k s z y m " - t o znaczy zaj poczesne m i e j s c e w h i s t o r i i . L e n i n z d a w a sobie s p r a w , e T r o c k i o d g r y w a r o l wykraczajc z n a c z n i e p o z a j e g o f u n k c j e l u d o w e g o komisarza spraw w o j s k o w y c h i m o r s k i c h oraz p r z e w o d n i czcego R e w o l u c y j n e j R a d y W o j e n n e j . Icie w u l k a n i c z n a e n e r g i a i n a d z w y c z a j n e z d o l n o c i o r g a n i z a c y j n e c z y n i y z n i e g o niezastpion p o d p o r n o w e j w a d z y . G d y nastpowa j a k i k o l w i e k kryzys, czy na froncie, czy w transporcie, czy na o d c i n k u z a o p a t r z e n i a , L e n i n z w r a c a si d o T r o c k i e g o , g b o k o p r z e k o n a n y , e z n a j d z i e o n rozwizanie. T r o c k i , przeciony obowizkami, nierzadko odmawia. N a przyk a d w l i p c u 1921 r o k u , p o l i t b i u r o p o s t a n o w i o m i a n o w a T r o c k i e g o l u d o w y m k o m i s a r z e m zaopatrzenia. T r o c k i nie w y r a z i zgody i zdoa przekona L e n i n a o s u s z n o c i s w e g o s t a n o w i s k a , t o t e k i l k a d n i p n i e j decyzja zostaa z m i e n i o n a .
2 9

L e n i n d o s k o n a l e w i e d z i a o zaciekej w r o g o c i p o m i d z y S t a l i n e m a T r o c k i m i n i e u s t a n n i e p r b o w a p o p r a w i i c h w z a j e m n e s t o s u n k i . C h o c i a czasem b r a s t r o n j e d n e g o l u b d r u g i e g o z r y w a l i , g e n e r a l n i e stara si sta p o n a d t y m k o n f l i k t e m i niekiedy gani publicznie obie zwanione strony. Na X Zjedzie R K P ( b ) L e n i n da w y r a z s w e m u n i e z a d o w o l e n i u z T r o c k i e g o , cho u c z y n i to w tak u p r z e j m e j f o r m i e , e t r u d n o tu rozpozna j e g o styl: Towarzysze, dzisiaj t o w . T r o c k i polemizowa ze m n niezwykle agodnie, r o b i mi w y m w k i i nazywa m n i e arcyostronym. P o w i n i e n e m podzikowa mu za ten k o m p l e m e n t i wyrazi al, e nie mog odpaci mu t y m samym. Przeciwnie, p r z y j dzie mi m w i o m o i m nieostronym przyjacielu i ustosunkowa si do b d u , przez k t r y straciem tak wiele "cennego czasu i z p o w o d u ktrego przedua si nasza obecna dyskusja P o p r z e w r o c i e p a d z i e r n i k o w y m L e n i n i T r o c k i u t r z y m y w a l i z e sob s t o s u n k i p a r t n e r s k i e , p r a w i e p r z y j a c i e l s k i e , lecz k i e d y w 1922 r o k u w d z zacz c h o r o w a , zacieni k o n t a k t y z i n n y m i c z o n k a m i k i e r o w n i c t w a partyjnego, a j e g o osobiste z w i z k i z T r o c k i m osaby. T r o c k i rzadziej o d w i e d z a chorego L e n i n a n i , p o w i e d z m y , Stalin czy B u c h a r i n . Z drugiej strony, T r o c k i , k t r y r o z m a w i a z lekar z a m i L e n i n a , z a p e w n e w c z e n i e j o d i n n y c h z d a sobie s p r a w , e d o a k t y w n e j dziaalnoci politycznej przewodniczcy S o w n a r k o m u w r c i j u nie zdoa. W g bi duszy by przekonany, e wodzowska buawa przypadnie wanie j e m u . Przyg o t o w y w a si p s y c h i c z n i e d o o b j c i a r o l i p r z y w d c y , b a r d z o si j e d n a k p o m y l i . N i e skrywajc swej intelektualnej wyszoci nad p o z o s t a y m i c z o n k a m i p o l i t b i u r a , cign n a siebie i c h t u m i o n n i e c h . T r o c k i c z u , e L e n i n j e s t s k o c z o n y , i s c e p t y c z n i e o d n o s i si d o j e g o p r b k i e r o w a n i a p a r t i z a p o r e d n i c t w e m prasy. K i e d y 5 m a r c a 1923 r o k u L e n i n p o p r o si g o , a b y b r o n i s p r a w y g r u z i s k i e j w K o m i t e c i e C e n t r a l n y m " , p o n i e w a n i e m o n a l i c z y n a b e z s t r o n n o Stalina i D z i e r y s k i e g o , T r o c k i o d m w i , u s p r a 3 1

w i e d l i w i a j c si z y m s t a n e m z d r o w i a . Z a p e w n e n i e c h c i a pogarsza s t o s u n k w z e S t a l i n e m , l u b te u z n a y c z e n i e L e n i n a z a z w y k f a n a b e r i . T a k c z y i n a c z e j , nie speni ostatniej w o l i swego w o d z a . T r o c k i , p o m i m o swej zayoci z L e n i n e m , m u s i a c h y b a c z u , e d a w n e g r z e c h y nie zostay do koca zapomniane i w kadej c h w i l i m o g by uyte p r z e c i w k o n i e m u . N i e p r z y p a d k i e m w s w o i m Testamencie L e n i n u z n a z a s t o s o w n e p r z y p o m n i e p a r t i i n i e b o l s z e w i c k przeszo T r o c k i e g o , c h o , c o p r a w d a , n i e u c z y n i t e g o w t o n i e o s k a r y c i e l s k i m . c z y a i c h cisa p o l i t y c z n a w s p p r a c a , ale n i e o s o bista p r z y j a . o n a T r o c k i e g o , N a t a l i a S i e d o w a , n i e s p o t y k a a si z K r u p s k , a sam T r o c k i , w przeciwiestwie do K a m i e n i e w a , Z i n o w i e w a , B u c h a r i n a i Stalina, nie b y czstym gociem w d o m u W a d i m i r a Iljicza. N i e cigno go r w n i e d o o a u m i e r a j c e g o L e n i n a , w i c p o s i a d o w G o r k a c h te o d w i e d z a r z a d z i e j ni inni. C a k i e m m o l i w e , e L e n i n , w i a d o m i e bd p o d w i a d o m i e , zachowa w j a k i m s t o p n i u n i e u f n o w o b e c T r o c k i e g o , o c z y m zdaj si w i a d c z y n i e k t r e

ujawnione ostatnio d o k u m e n t y . W odrcznych notatkach, adresowanych do K a m i e n i e w a , Z i n o w i e w a i S t a l i n a , s u g e r o w a n i e k i e d y , b y w y w a r l i presj n a T r o c k i e g o i s k o n i l i g o d o z m i a n y p o g l d w w tej c z y i n n e j k w e s t i i . C z t e r n a s t e g o m a r ca 1921 r o k u L e n i n zaproponowa K a m i e n i e w o w i , by wystpi na X Zjezdzie partii z k r y t y k T r o c k i e g o : P o w i e d z c i e (ja z a p o m n i a e m ) , e p o d e j c i e T r o c k i e g o j e s t c a k o w i c i e n i e s u s z n e , a p r a k t y k a (...) w y k a e T r o c k i e m u j e g o b d " . L e n i n n i e
3 2

chcia w y t y k a T r o c k i e m u b d u " osobicie, w o l a , b y K a m i e n i e w u c z y n i t o p u b l i c z n i e . P r z y i n n e j o k a z j i , podczas p o s i e d z e n i a p o l i t b i u r a , napisa d o K a m i e n i e w a : N i e z w r a c a j c i e u w a g i n a K a l i n i n a , z o s t a w c i e g o m n i e . Z a j m i j c i e si w y c z nie T r o c k i m " . N i e w i a d o m o , co b y o p r z e d m i o t e m dyskusji, najwyraniej jednak
3 3

L e n i n z a m i e r z a w p y n n a T r o c k i e g o , z n w p o s u g u j c si w t y m c e l u K a m i e niewem. G d y T r o c k i , o b c i o n y o b o w i z k a m i d o g r a n i c m o l i w o c i , d o w i e d z i a si, e p o l i t b i u r o c h c e p o w i e r z y m u r w n i e skarb p a s t w a i f u n k c j l u d o w e g o k o m i s a rza f i n a n s w , z a p r o t e s t o w a , uzasadniajc s w o j o d m o w n a p i m i e . L e n i n z a r e agowa kolejn notatk: L i s t T r o c k i e g o niejasny. Jeeli o d m a w i a , p o t r z e b n a j e s t decyzja p o l i t b i u r a . J a s p r z e c i w i a m si j e g o r e z y g n a c j i " . Raz j e s z c z e L e n i n stara
34

si u n i k n o t w a r t e j k o n f r o n t a c j i z T r o c k i m i zleca i n n y m c z o n k o m p a r t y j n e g o k i e r o w n i c t w a , aby p r z e m w i l i m u d o r o z u m u " . Osiemnastego lipca 1922 r o k u , podczas r e k o n w a l e s c e n c j i w G o r k a c h , L e n i n napisa d o S t a l i n a , proszc j e g o i K a mieniewa o opinie na temat Trockiego . T r u d n o powiedzie, o co dokadnie c h o 3 5

dzio, wyglda to j e d n a k na prb wypracowania wsplnej linii przynajmniej trzech p r z y w d c w , L e n i n a , Stalina i K a m i e n i e w a , w o b e c T r o c k i e g o a l b o p r z e c i w k o n i e m u . I n i c j a t o r e m tej a k c j i m g b y S t a l i n , z a c h c o n y p r z e z i n n y c h c z o n k w p o l i t b i u r a , o b a w i a j c y c h si w z r o s t u w p y w w p r z e w o d n i c z c e g o R e w w o j e n s o w i e t u . B y m o e m y l a n o n a w e t o u s u n i c i u T r o c k i e g o z e s t a n o w i s k a bd s t a n o w i s k , co sugeruje list L e n i n a , adresowany do K a m i e n i e w a : (...) wyrzuci za burt uwaacie, Myl, za e uda dobr do si tego ze unikn przesady. Czy to nie Piszecie zbyt to mi, wielka e (KC) gotw jest Wyrzuca Chyba nie
36

burt

armat.

przesada? w

Trockiego

wanie zmierzacie szcztem? Krwawe

szczyt gupoty. migotaj

e ju zidiociaem

widma

oczach*(...) .

L e n i n poczu zapewne, e opozycja w o b e c Trockiego przekroczya dopuszc z a l n e g r a n i c e , i stan w j e g o o b r o n i e . I s t n i e j te i n n e w i a d e c t w a , pozwalajce w y r o b i sobie p o g l d n a b y n a j m n i e j n i e s i e l a n k o w e s t o s u n k i w e w n t r z n a j w y szego p a r t y j n e g o a r e o p a g u . L e n i n s w o i m a u t o r y t e t e m stara si u m i e r z a k o n f l i k ty i nie dopuszcza do r o z a m w , j e d n a k fakt pozostaje f a k t e m , e w s t o s u n k u do T r o c k i e g o n i e zawsze b y o t w a r t y i szczery. N i e p o t r a f i z a p o m n i e o d a w n y c h rnicach p o g l d w , cho docenia w y b i t n e zasugi swego najzdolniejszego k o m i sarza. Krwawe widma..." - Aleksander Puszkin Borys Godunow (prze. S. Pollak).

L e n i n nieraz w y r a a z d u m i e n i e i p o d z i w d l a m i l i t a r n y c h t a l e n t w T r o c k i e g o . K o p i e w i k s z o c i s w y c h r o z k a z w o p e r a c y j n y c h T r o c k i posya L e n i n o w i i S w i e r d o w o w i , n a w i e l u z n i c h z n a j d u j si d o p i s k i L e n i n a , wiadczce o j e g o p e n e j a p r o bacie dla b e z k o m p r o m i s o w y c h p o c z y n a n a r k o m w o j e n m o r a . D w u d z i e s t e g o szstego listopada 1918 r o k u T r o c k i depeszowa d o r a d y w o j e n n e j a r m i i w B a a s z o w i e : (...) Naley elazn rk zmusi d o w d c w d y w i z j i i p u k w , by przeszli do o f e n sywy bez wzgldu na cen. Jeli w przecigu najbliszego tygodnia sytuacja si nie z m i e n i , zmuszony bd zastosowa wobec dowdztwa 9. A r m i i surowe represje. Pierwszego grudnia chc dosta od rewolucyjnej rady wojennej 9. A r m i i dokadny spis wszystkich jednostek, ktre nie w y p e n i y swoich zada b o j o w y c h .
37

C z a s e m telegramy T r o c k i e g o m i a y charakter kategorycznych da, L e n i n za, zdajc sobie s p r a w z k r y t y c z n y c h o k o l i c z n o c i , stara si je s p e n i m o l i w i e s z y b k o i d o k a d n i e . W depeszy d o L e n i n a z 2 8 g r u d n i a 1918 r o k u T r o c k i d o n o s i : Z w r a c a m uwag Rady O b r o n y na zbyt wielk liczb z w o l n i e [ze suby w o j s k o w e j ] tak zwanych niezbdnych p r a c o w n i k w (...). Cika sytuacja na kolejach w y nika w pierwszym rzdzie z braku d o b r y c h r o b o t n i k w , ktrych zastpuj wystraszeni ludzie bez adnych kwalifikacji. Z w r a c a m uwag Rady O b r o n y na krytyczn sytuacj z paliwem (...) .
38

B r z m i a o to j a k u p o m n i e n i e najwyszego zwierzchnika, udzielane podlegej m u i n s t y t u c j i : Z w r a c a m u w a g R a d y O b r o n y (...)". L e n i n n i e o b r a a si j e d n a k , d o b r z e w i e d z c , e klska l u b z w y c i s t w o n a f r o n t a c h w o j n y d o m o w e j zaley w gwnej mierze od Trockiego. Przez cay okres w o j n y sytuacja w t r a n s p o r c i e b y a r z e c z y w i c i e k r y t y c z n a , t o t e L e n i n w p e n i popiera p r o p o n o w a n e przez T r o c k i e g o rozwizania. Na przykad w l u t y m 1920 r o k u da c z o n k o m R a d y O b r o n y nastpujc i n s t r u k c j : I n d y w i d u alne p r z y d z i a y chleba naley z m n i e j s z y n i e z a t r u d n i o n y m w t r a n s p o r c i e i z w i k szy z a t r u d n i o n y m . N i e c h u m r jeszcze tysice, lecz kraj b d z i e u r a t o w a n y (...)" .
39

Podczas r e w o l u c j i i w o j n y d o m o w e j T r o c k i b y w s w o i m y w i o l e . N i e b a si bra o d p o w i e d z i a l n o c i z a p o s u n i c i a i d z i a a n i a , k t r e m o g y m i e d a l e k o idce k o n s e k w e n c j e . W o s t a t n i m d n i u negocjacji w B r z e c i u L i t e w s k i m w y k r o c z y d a l e k o p o z a r a m y l i n s t r u k c j i L e n i n a i p o d j , j a k m u si z d a w a o , j e d y n s u s z n d e c y zj, w p r a w i a j c p o c z t k o w o B e r l i n i P i o t r o g r d w o s u p i e n i e . O t o tre j e g o d e p e szy d o L e n i n a : R o z m o w y zakoczone. Dzisiaj, po k o c o w y m wyjanieniu, dlaczego austriackoniemieckie w a r u n k i s niemoliwe do przyjcia, delegacja nasza owiadczya, e w y c o f u j e m y si z imperialistycznej w o j n y , d e m o b i l i z u j e m y armi i o d m a w i a m y podpisania zaborczego p o k o j u . Z g o d n i e z t deklaracj wydajcie natychmiast r o z kaz o zakoczeniu w o j n y z N i e m c a m i , A u s t r o - W g r a m i , Turcj i Bugari oraz o demobilizacji na wszystkich f r o n t a c h .
40

L e n i n o w i i m p o n o w a o niezbite przekonanie Trockiego o nieuchronnoci w y b u c h u wiatowej rewolucji proletariackiej. W d z b o l s z e w i k w podziela pocztk o w o t p e w n o , lecz p o d w c h latach w o j n y d o m o w e j sta si b a r d z i e j o s t r o n y

w o c e n a c h . O b a j z g a d z a l i si w j e d n y m : s k o r o w i a t o w e g o p o a r u n i e u d a o si roznieci od razu, naley to robi s t o p n i o w o , g r u n t o w n i e , od podstaw. Tendencja t a znalaza s w j w y r a z w t w o r z e n i u n a c a y m w i e c i e p o k r e w n y c h R K P ( b ) p a r t i i k o m u n i s t y c z n y c h , organizowaniu nielegalnej, agenturalnej dziaalnoci w krajach k a p i t a l i s t y c z n y c h , oraz w e w s p i e r a n i u r u c h u r o b o t n i c z e g o i p o w s t a n a r o d o w o w y z w o l e c z y c h . Zaniechano otwartego s z t u r m u i przystpiono do oblenia, k t r e cign si m i a o p r z e z 7 0 lat. N i e w i e l u l u d z i w h i s t o r i i z d o a o w y w r z e s w j w p y w n a l o s y caego wiata: kilku zdobywcw, kilku wielkich filozofw i twrcw systemw religijnych. W r d n i c h , bez w t p i e n i a , z n a l e l i s w o j e m i e j s c e L e n i n i T r o c k i . P r o k u p r z e d s w o j t r a g i c z n m i e r c i z r k i z a b j c y T r o c k i napisa: J a k i e k o l w i e k b d o k o licznoci mojej mierci, u m r z niezachwian wiar w komunistyczn przyszo" .
41

T r o c k i do koca pozosta w i e r n y swojej W i e l k i e j U t o p i i - wiatowej r e w o l u c j i k o m u n i s t y c z n e j . J a k b y p r z e c z u w a j c n a d c h o d z c y k r e s , p r z e z o s t a m i r o k ycia p r o w a d z i zaciek w o j n p r o p a g a n d o w z e S t a l i n e m . W l i c i e - m a n i f e c i e d o r o b o t n i k w r a d z i e c k i c h , z a t y t u o w a n y m Oszukuj Was!, s t w i e r d z i : C e l e m Czwartej M i d z y n a r o d w k i jest rozprzestrzeni rewolucj padziernikow na cay wiat, a jednoczenie odrodzi Z S R R , u w o l n i go od pasoytniczej b i u r o kracji. M o n a to osign tylko drog powstania r o b o t n i k w , c h o p w , onierzy A r m i i Czerwonej i marynarzy Czerwonej Floty przeciwko nowej kacie ciemiycieli i pasoytw (...) .
42

L e n i n i T r o c k i , c h o t a k o d siebie r n i , z n a l e l i w s p l n y cel s w o i c h w y s i k w n a a r e n i e r e w o l u c j i . O b a j w i e r z y l i , e m o g j ocali t y l k o si i z d e c y d o w a n i e m . Z n a l i n a w z a j e m s w o j e m o c n e i sabe s t r o n y , p o t r a f i l i z a p o m n i e o d a w n y c h s p o r a c h i w s p p r a c o w a z e sob p r z e z w s z y s t k i e lata w o j n y d o m o w e j . J e d n a k obaj p o p e n i l i t e n s a m zasadniczy b d : w i e r z y l i , e u s t a n o w i o n a p r z e z n i c h d y k t a t u r a m o e p r z y n i e l u d z i o m szczcie. L e n i n w i d z i a n i e b e z p i e c z e s t w o d l a n o w e j w a d z y w o s a b i e n i u zasad p r o l e t a r i a c k i c h ; T r o c k i u p a t r y w a j e w S t a l i n i e . a d e n z n i c h j e d n a k n i e b y w stanie p o j , e n a j w i k s z y m z a g r o e n i e m - d l a w a d z y , dla n i c h samych i dla przyszoci - jest system, k t r y z b u d o w a l i . P o n i s z y f r a g m e n t z d z i e n n i k w T r o c k i e g o w i e l e m w i , j a k sdz, o d u c h o w e j w i z i , j a k a i c h czya: (...) Kiedy po raz pierwszy udawaem si na front, w okresie pomidzy upadkiem Symbirska a Kazania, L e n i n by w p o n u r y m nastroju. Rosjanie s zbyt mikcy", Rosjanie to mazgaje, fajtapy", ciepe kluchy, a nie dyktatura (...)". M w i e m m u : Podstaw wszystkich jednostek w i n i e n stanowi twardy rewolucyjny rdze, k t r y utrzyma elazn dyscyplin od wewntrz; naley stworzy lojalne oddziay zaporow e , ktre bd dziaa z zewntrz rka w rk z r e w o l u c y j n y m j d r e m w poszczeglnych jednostkach, nie cofajc si przed rozstrzeliwaniem dezerterw; m u s i m y zapewni kompetentne dowodzenie, nad kadym specjalist postawi komisarza z r e w o l w e r e m , ustanowi rewolucyjne trybunay wojenne i odznaczenia za m stwo w b o j u " .

L e n i n odpowiedzia m n i e j wicej w t y m sensie: T o wszystko suszne, absolutnie suszne - ale czasu jest troch za m a o ; j e l i zaczniemy dziaa ostro (co jest n i e zbdnie konieczne) - nasza wasna partia n a m przeszkodzi: bd jcze, apa za telefony, czepia si faktw, przeszkadza. Oczywicie, rewolucja si hartuje, ale czasu jest mao (...)". Kiedy na podstawie naszych r o z m w L e n i n przekona si, e jestem dobrej m y l i , zacz gorco popiera m j wyjazd, pomaga w przygotowaniach, okazywa wielk trosk, po 10 razy dziennie pyta przez telefon, czego mi trzeba, czy nie przydaby mi si samolot itp. G d y T r o c k i , o p a n o w a w s z y sytuacj p o d K a z a n i e m , w r c i i o p o w i e d z i a L e n i n o w i o p i e r w s z y c h sukcesach n a f r o n c i e , L e n i n s u c h a c h c i w i e i w z d y c h a z u k o n t e n t o w a n i e m : W y g r a l i m y t g r , j e l i raz z d o a l i m y z a p r o w a d z i p o r z d e k w a r m i i , to znaczy, e z a p r o w a d z i m y go wszdzie. A g d y zapanuje porzdek, rewolucja bdzie niepokonana" .
43

L e n i n i T r o c k i nie byli mazgajami" ani fajtapami". O b a j podzielali przekonanie, e terror i nieograniczona p r z e m o c to j e d y n a m e t o d a ocalenia bolszewick i c h i d e a w . N a p o s i e d z e n i u k o m u n i s t y c z n e j f r a k c j i W C S P S 1 2 s t y c z n i a 1920 r o k u L e n i n w y g o s i m o w , w k t r e j czsto n a w i z y w a d o t e r r o r u i k t r a n i e w e s z a d o p e n e g o " w y d a n i a j e g o dzie. S t w i e r d z i m i d z y i n n y m i : (...) T r o c k i w p r o w a d z i kar m i e r c i , m y j u s a n k c j o n u j e m y (...)" . N i e z a c h w i a n a w i a r a w r e w o l u 44

cyjn p r z e m o c p o z w o l i a t y m d w m bardzo r n y m l u d z i o m zawrze pragmat y c z n y s o j u s z , lecz T r o c k i , n a w e t j a k o n u m e r d r u g i " w b o l s z e w i c k i e j h i e r a r c h i i , n i e z d o a z a p e w n i sobie m o c n e j p o z y c j i . B y s a m .

CZOWIEK O NIEOGRANICZONEJ WADZY

Spord t r z e c h b o l s z e w i c k i c h p r z y w d c w - m o w a oczywicie o L e n i n i e , T r o c k i m i Stalinie - t e n ostatni b y najbardziej p r z e c i t n y i p o s p o l i t y . N i e p r z y p a d k i e m T r o c k i nazwa g o w y b i t n m i e r n o t " . T a k si j e d n a k z o y o , e t e n n i e p o z o r n y , r e d n i e g o w z r o s t u c z o w i e k o ospowatej t w a r z y odegra najbardziej zowieszcz r o l w h i s t o r i i X X w i e k u . L e n i n b y i n s p i r a t o r e m , T r o c k i - agitatorem, Stalin za - w y k o n a w c . I to w a n i e Stalin w y c i g n ostateczne, logiczne w n i o s k i z l e n i n o w s k i e j tezy o d y k t a t u r z e p r o l e t a r i a t u w k r a j u b u d u j c y m s o c j a l i z m " . W s w o i m Licie do Zjazdu z 24 g r u d nia 1922 r o k u L e n i n n a z w a g o c z o w i e k i e m o n i e o g r a n i c z o n e j w a d z y " . W s z y s c y t r z e j p r z y w d c y z o s t a w i l i p o sobie n i e w i a r y g o d n e b o g a c t w o m a t e r i a w a r c h i w a l n y c h , d o n i e d a w n a cile r e g l a m e n t o w a n y c h , z w y j t k i e m tej czci, k t r T r o c k i zdoa w y w i e z a granic. W i e l e tysicy t o m w m o n o g r a f i i , w s p o m n i e , r o z p r a w i w s z e l k i c h m o l i w y c h p r z y c z y n k w - napisanych zostao przez s a m y c h w o d z w . T y l e t y l k o , e w Z S R R p r a w i e n i k t i c h n i e c z y t a . Przewaajca cz l e n i n o w s k i c h d o k u m e n t w i n t e r e s o w a a j e d y n i e s p e c j a l i s t w o d p r o p a g a n d y . P o n i e w a w s z y s t k i e i n n e i d e o l o g i e b y y zakazane, s y s t e m p o s u g i w a si p i s m a m i Lenina do politycznej edukacji obywateli.

S a m L e n i n n i e w y d a w a s w o i c h p r a c , r o b i l i t o j e g o nastpcy i u c z n i o w i e . N i e z a s t a n a w i a l i m y si n i g d y , j a k w i e l e z n a l a z o si t a m p r z y p a d k o w e g o m i e c i a : n i e i s t o t n e z a p i s k i , n o t a t k i n a m a r g i n e s a c h , p o d k r e l e n i a , szkice p l a n w . N a p r z y k a d p o d p i s a n a p r z e z L e n i n a i n s t r u k c j a Przepisy sanitarne dla mieszkacw K r e m l a , w k t rej c z y t a m y : W s z y s c y n o w o p r z y b y l i ( k o l e j ) , z a n i m w p r o w a d z si d o b u d y n k u , m a j w y k p a si w a n i i o d d a s w o j e r z e c z y do d e z y n f e k c j i ( o b o k a n i ) (...). N i e s t o s u j c y si d o p r z e p i s w s a n i t a r n y c h b d n i e z w o c z n i e u s u w a n i z K r e m l a i o d d a w a n i p o d sd z a s p o w o d o w a n i e z a g r o e n i a p u b l i c z n e g o " . P o d o b n e d o k u 4 5

m e n t y m o g oczywicie zainteresowa historyka, jest t o j e d n a k t w r c z o " i n s p e k t o r a n i s z e g o szczebla, n i e za w i e l k i e g o r e w o l u c y j n e g o p r z y w d c y . L e n i n m a r t w y b y d l a Stalina o w i e l e c e n n i e j s z y n i L e n i n y w y , p o n i e w a caa l e n i n o w s k a s p u c i z n a , p r z y u m i e j t n e j i n t e r p r e t a c j i , m o g a o d t d s u y " system o w i , A j e l i n i e s u y a , t r z y m a n o j w cile t a j n y c h a r c h i w a c h . W 1933 r o k u j e d e n z e z b i e r a c z y i s t r a n i k w o w y c h d o k u m e n t w , W i k t o r T i c h o m i r n o w , pisa do Stalina, e tajno i c h p r z e c h o w y w a n i a jest w p e n i zagwarantowana" . L e n i 46

n o w s k i e d o k u m e n t y z b i e r a n o p r z e z d u g i e dziesiciolecia, pacc z o t e m l u b d z i e a m i sztuki za pojedyncze listy, ksiki z n o t a t k a m i L e n i n a na marginesach bd o s o b i s t e z a p i s k i . N a p o s z u k i w a n i a w y r u s z a y z a g r a n i c cae e k s p e d y c j e . W 1 9 3 6 r o k u dyrektor Instytutu Marksa-Engelsa-Lenina, W. Adoratski, donosi triumfaln i e S t a l i n o w i : T o w . H a n e c k i e m u u d a o si p o w i e l u w y s i k a c h uzyska o k o o 4 0 k s i e k z n o t a t k a m i L e n i n a i 85 ksiek z j e g o k r a k o w s k i e j b i b l i o t e k i (z piecztk L e n i n a , ale bez n o t a t e k ) " .
4 7

N a j e d e n z t a k i c h l i s t w S t a l i n o d p i s a : F u n d u s z e w y d a w a m o n a , ale t r z e b a wiedzie, co dostajemy j a k o archiwalia. N i e w o l n o kupowa kota w w o r k u . N i e c h dadz n a m spis d o k u m e n t w w a r c h i w u m z i c h k r t k i m s t r e s z c z e n i e m , a p o t e m m o n a w y a s y g n o w a 5 0 0 0 0 r u b l i " . W k w i e t n i u 1936 r o k u c z o n k o w i e g r u p y
4 8

poszukiwawczej, Bucharin, Adoratski, Arosiew i T i c h o m i r n o w , donosili Stalinow i z Parya, e n i e j a k i R o l a n d g o t w j e s t sprzeda r k o p i s y L e n i n a z a p o k a n sum: Sam Roland da 3 000 000 f r a n k w francuskich (to jest o k o o 240 000 r u b l i w z o cie). Sdzimy, e byoby wskazane, jeli transakcja dojdzie do skutku, okreli sum, jak mona wypaci R o l a n d o w i , na o k o o 100 000 r u b l i w zocie, to jest o k o o 1 250 000 fr. francuskich. Roland oddal n a m jeszcze inne usugi poza sprzeda rkopisw i moe by uyteczny w przyszoci .
49

T i c h o m i r n o w , znalazszy si z p o l e c e n i a w a d z w P a r y u , p r o w a d z i te b e z porednie r o z m o w y z G r i g o r i j e m Aleksiejewiczem Aleksinskim, b y y m bolszewik i e m , k t r y w 1917 r o k u w n i e m a y m s t o p n i u p r z y c z y n i si d o w y w o a n i a s k a n dalu w o k niemieckich pienidzy" Lenina. W s w y m raporcie, opatrzonym adnotacj cile t a j n e " , T i c h o m i r n o w pisa: Podczas pierwszego spotkania [Aleksinski] pokaza mi bardzo ostronie listy, sdzc ze wszystkiego, napisane przez Lenina. Charakter pisma, na ile m o g e m stwierdzi (Aleksinski nie pozwala mi si wczytywa), niewtpliwie wyglda na Lenina.

Listy owe, j a k t w i e r d z i Aleksinski, L e n i n wysa do pewnej pisarki, ktra u t r z y m y waa z n i m bliskie stosunki, nie bya j e d n a k c z o n k i e m partii. Osoba ta nie chce odda n a m listw, d o p k i yje Nadieda Konstantinowna. Kobieta owa jest dobrze zabezpieczona, poniewa otrzymywaa od nas pienidze z M o s k w y za porednict w e m Mienynskiego albo Dzieryskiego, a teraz regularnie wypaca si j e j o d p o wiedni sum z konta w b a n k u .
50

O d b i e g a j c t a k b a r d z o o d t e m a t u , c h c i a e m pokaza, e b o l s z e w i c c y p r z y w d c y n i e a o w a l i r o d k w , b y l e t y l k o posi ca s p u c i z n p o L e n i n i e . W s z y s t k o , co pasowao do ustalonego schematu leninowsko-stalinowskiej ideologii, b y o p u b l i k o w a n e z o d p o w i e d n i m k o m e n t a r z e m . C a a reszta s p o c z y w a m i a a sine die w partyjnych archiwach. A r c h i w u m S t a l i n a j e s t n i e m n i e j b o g a t e , z n a l a z y si t a m z a r w n o r k o p i s y j e g o pierwszych a r t y k u w , j a k i raporty B e r i i , gorliwego w y k o n a w c y najbardziej b e z w z g l d n y c h r o z k a z w n i e o m y l n e g o w o d z a " . Z a c h o w a si te p r o t o k z p o siedzenia p o l i t b i u r a w d n i u 5 m a r c a 1940 r o k u , k i e d y t o p o s t a n o w i o n o p r z e n i e zabalsamowane z w o k i L e n i n a d o n o w e g o sarkofagu. By m o e wanie w t e d y zapada r w n i e decyzja o w y m o r d o w a n i u p o n a d 2 0 0 0 0 p o l s k i c h o f i c e r w , o n i e r z y , ksiy i u r z d n i k w c y w i l n y c h , i n t e r n o w a n y c h p o 1 7 w r z e n i a 1939 r o k u .
5 1

Z d o k u m e n t w w y n i k a j a s n o , e w z a j e m n e relacje p o m i d z y c z o n k a m i n a j w y s z e g o k i e r o w n i c t w a d a l e k i e b y y o d h a r m o n i i , c o stao si s z c z e g l n i e w i d o c z n e , g d y w 1922 r o k u z a c h o r o w a L e n i n . W c i g u n a s t p n y c h m i e s i c y t o w a r z y s z e w o d z a z d a l i sobie s p r a w , e j e g o d n i s p o l i c z o n e . W i e l e y c z e L e n i n a z w y c z a j n i e i g n o r o w a n o , n i e k t r e s p o t k a y si z b a r d z o n i e p r z y c h y l n y m p r z y j c i e m . W e w r z e n i u 1922 r o k u L e n i n p o d y k t o w a K a m i e n i e w o w i m e m o r a n d u m o zasadach o r g a n i z a c j i f e d e r a c y j n e g o p a s t w a , proszc g o , b y p r z e d s t a w i j e p o z o s t a y m c z o n k o m politbiura. Stalin, przeczytawszy m e m o r a n d u m , skomentowa j e nader lekcewaco: (...) t o w a r z y s z L e n i n , w e d u g m n i e , pospieszy si z e s w o i m d a n i e m , b y l u d o w e k o m i s a r i a t y p r z e k s z t a c i y si w f e d e r a l n e k o m i s a r i a t y (...). P o p i e c h t o w o d a n a m y n a u t o n o m i s t w (...). P o p r a w k a L e n i n a d o p a r a g r a f u 5 jest, m o i m z d a n i e m , zbdna (...)" . W t y m tonie, p u n k t p o p u n k c i e , Stalin o d r z u 52

ci niemal wszystkie p r o p o n o w a n e przez Lenina rozwizania. D o samej m i e r c i w o d z a S t a l i n n a p o z r z a c h o w y w a si w o b e c n i e g o l o j a l n i e , w gbi duszy j e d n a k d a w n o g o j u p o c h o w a , p o d o b n i e j a k T r o c k i . Przez cay t e n czas sekretarz g e n e r a l n y w y k o r z y s t y w a s w e b l i s k i e z w i z k i z u m i e r a j c y m L e n i n e m dla u m o c n i e n i a wasnej pozycji. Przyjeda z rezydencji w G r k a c h - gdzie b y w a z n a c z n i e czciej n i i n n i - n a p o s i e d z e n i a p o l i t b i u r a , k t r e p o d n i e o b e c no L e n i n a p r o w a d z i z w y k l e K a m i e n i e w , przekazujc z e b r a n y m p o z d r o w i e n i a o d I l j i c z a " , a take j e g o o p i n i e i zalecenia. W t e n s p o s b , p o w o l i , s t o p n i o w o , k r e o w a swj w i z e r u n e k ma zaufania chorego p r z y w d c y . N i e k t r e z notatek L e n i n a , p i s a n y c h l u b d y k t o w a n y c h o s o b i c i e d o sekretarza g e n e r a l n e g o , S t a l i n o d c z y t y w a i n n y m c z o n k o m p o l i t b i u r a . I tak, 1 9 m a j a 1922 r o k u , z a p o z n a i c h z treci nastpujcego z a p i s k u :

T o w . Stalin! (...) Przy okazji. C z y nie pora zaoy kilka w z o r c o w y c h sanatoriw nie bliej ni 600 w i o r s t od M o s k w y ? N i e warto aowa na to pienidzy, ktre wydajemy i dugo bdziemy wydawa na konieczne podre do N i e m i e c . Jednak za wzorcowe mona uzna tylko takie sanatoria, gdzie uda si zatrudni najlepszych lekarzy i administracj, nie zwyczajne radzieckie niedorajdy i w a k o n i . O k a z a w s z y w t e n sposb trosk o najwysze k i e r o w n i c t w o partyjne, trosk, k t r a w p r z y s z o c i sta si m i a a r e g u , L e n i n d o d a j e s z c z e p o s t s c r i p t u m , o p a trzone nagwkiem Tajne": W Z u b a o w i e , gdzie w y b u d o w a n o dacze W a m , K a m i e n i e w o w i i Dzieryskiemu, a jesieni w y b u d u j rwnie m n i e , m u s i m y mie do jesieni bocznic kolejow z reg u l a r n y m r u c h e m autodrezyn. U m o l i w i to szybk, dyskretn i tani komunikacj przez okrgy rok. Zlecie i dopilnujcie. Pobliski sowchoz te trzeba postawi na nogi .
53

L e n i n a zawsze zaprzta t e m a t z d r o w i a i o d p o c z y n k u t o w a r z y s z y b r o n i . W t y m s a m y m r o k u pisa: T o w . S t a l i n . N i e p o d o b a m i si W a s z w y g l d . S k a d a m w n i o sek d l a p o l i t b i u r a o w y d a n i e r e z o l u c j i : z o b o w i z a S t a l i n a , e b y p o z o s t a w Z u b a o w i e o d c z w a r t k u w i e c z o r e m d o w t o r k u rano (...)" .

54

J a k u d a o si s t w i e r d z i , S t a l i n w r o z m o w a c h z c z o n k a m i p o l i t b i u r a n i e r a z w s p o m i n a o swojej oywionej korespondencji z L e n i n e m , o powierzanych mu przez p r z y w d c zadaniach. W s z y s t k o to razem m i a o stworzy wraenie, e L e n i n i S t a l i n pozostaj ze sob w j a k i c h s z c z e g l n y c h z w i z k a c h , e c u d o w n y G r u z i n " , j a k w y r a z i si raz p r z e w o d n i c z c y S o w n a r k o m u , cieszy si n i e o g r a n i 5 5

c z o n y m zaufaniem wodza, k t r y w n i m wanie upatruje kandydata na swego nastpc. S t a l i n z e s w e j s t r o n y s a m czsto z w r a c a si d o L e n i n a w r n y c h s p r a w a c h : T o w . L e n i n ! K i e d y mog porozmawia z W a m i o mojej pracy w centrali ( p o t r z e b u j 2 0 m i n u t ) ? " Z t a k b a h e g o p o w o d u n a w i z y w a a si caa k o r e s p o n d e n c j a . L e n i n pisa w o d p o w i e d z i : 1 ) A l b o d z i (lepiej n i e : j e s t e m j u z m c z o n y ) ; 2) J u t r o , jeli bdzie posiedzenie, czy przyjedziecie?; 3) W sobot?" Stalin p o d k r e la z w y k l e s w o j p e n d y s p o z y c y j n o : W s z y s t k o m i j e d n o k i e d y ; k i e r u j c i e si w a s n y m u z n a n i e m i t y l k o w a s n y m ( m o g p r z y j e c h a , k i e d y t y l k o sobie y c z y cie)" .
5 6

L e n i n c e n i sobie g o r l i w o Stalina i p o l e g a n a n i m coraz b a r d z i e j . D z i e s i t e g o m a r c a 1922 r o k u S t a l i n z a m e l d o w a L e n i n o w i , e k o n t r o l a f i n a n s w l u d o w e g o komisariatu spraw zagranicznych, przeprowadzona przez Jelizawiet R o z m i r o w i c z , u j a w n i a s p o r e z a n i e d b a n i a , w z w i z k u z c z y m L e w K a r a c h a n , zastpca k o m i s a r z a s p r a w z a g r a n i c z n y c h , oraz N i k o a j G o r b u n o w , sekretarz S o w n a r k o m u , p o w i n n i stan p r z e d s d e m . J a k i e j e s t w a s z e z d a n i e ? " - p y t a S t a l i n . O d p o w i e d p r z y s z a n a t y c h m i a s t : T o w . S t a l i n ! Jeli m a c i e p e w n o i j e l i j e s t o f i c j a l n y nakaz sdziego, m u s z stan p r z e d s d e m . N i e w o l n o p o b a a . L e n i n " .
5 7

Jak m o n a przypuszcza, rzdzenie p a s t w e m za p o m o c takich wanie licik w " stao si z c z a s e m u l u b i o n m e t o d L e n i n a . W y s y a o w e l i c i k i w i e l u o s o b o m z bardzo rnych p o w o d w : istotnych i m n i e j istotnych, pilnych i cakowicie

b a h y c h . D o K a m i e n i e w a napisa i c h o k o o 3 0 0 , d o T r o c k i e g o p o n a d 100, d o Z i n o w i e w a te o k o o 3 0 0 , d o S t a l i n a p o n a d 2 0 0 . W w i e t l e t y c h l i s t w L e n i n j a w i si j a k o p r o t o p l a s t a p r z y s z y c h p a r t y j n y c h a u t o k r a t w , i d e n t y f i k u j c y c h si z a b s o l u t n w a d z i u w a a j c y c h w a s n o p a s t w o w z a s w o j . N a p r z y k a d pisa d o sekretarza W C I K , A b l a j e n u k i d z e , proszc g o , b y zadba o p r z y s p i e s z e n i e d o s t a w y d r e w n a opaowego dla A . Jelizarowej. M i e s z k a u niej m j brat, k t r e m u w a nie p o w i k s z y a si r o d z i n a

(...)" .
58

W t y c h latach r w n i e S t a l i n czsto w i a d c z y L e n i n o w i o s o b i s t e p r z y s u g i . W k w i e t n i u 1922 r o k u L e n i n o t r z y m a l i s t o d G i e o r g i j a L w o w i c z a S z k o w s k i e g o , m i e s z k a j c e g o w N i e m c z e c h starego b o l s z e w i k a , k t r y podczas w o j n y s u y L e n i n o w i j a k o specjalny agent d o n a j r n i e j s z y c h z a d a : z a j m o w a si k o r e s p o n d e n c j , p u b l i k a c j prac w o d z a , u y c z a m u s w e g o m i e s z k a n i a p r z y o k a z j i w a n y c h spotka, a przede w s z y s t k i m p r o w a d z i sprawy finansowe L e n i n a i partii. W c z e n i e j , w z w i z k u z t a k z w a n afer S c h m i d t a " , r e p r e z e n t o w a b o l s z e w i k w w r o z m o w a c h z prawnikami. Kiedy L e n i n wyjeda do Rosji, wielokrotnie p r z y p o m i n a S z k o w s k i e m u w l i s t a c h , b y zatroszczy si o o d b i r 100 f r a n k w , k t r e w p a c i szwajcarskiej p o l i c j i w c h a r a k t e r z e k a u c j i z a p o z w o l e n i e p o b y t u . S z k o w s k i p r o w a d z i r w n i e n a p o l e c e n i e L e n i n a agitacj w r d r o s y j s k i c h j e c w w o j e n n y c h , z o r g a n i z o w a w y j a z d n a l e c z e n i e b o l s z e w i c k i e g o delegata d o I V D u m y , F . S a m o j o w a , i spenia w i e l e i n n y c h zada. Teraz, p o r e w o l u c j i , g d y S z k o w s k i p o p r o s i L e n i n a o d o b r posad", w d z przekaza spraw S t a l i n o w i : S z k o w s k i , stary b o l s z e w i k (...) d e n e r w u j e si; b o i si, e g o wydal i t d . ( M a on, dzieci; nieatwo mu bdzie p r z y w y k n do z i m n e j i godnej Rosji...)". L e n i n p r o s i S t a l i n a , b y d o w i e d z i a si, c z e g o S z k o w s k i c h c e " , i k o c z y l i s t s t w i e r d z e n i e m : n i e w o l n o p o m i a t a l u d m i , n a l e y o d n i e si y c z l i w i e " .
5 9

S t a l i n napisa d o S z k o w s k i e g o : W a s z l i s t d o t o w . L e n i n a p r z e k a z a n o m i z p r o b , a b y m zapyta W a s p i s e m n i e , g d z i e i j a k prac c h c i e l i b y c i e p o d j . M o ecie b y p e w n i , e p a r t i a n i e o d m w i W a s z e m u y c z e n i u " . y c z e n i a S z k o w 6 0

s k i e g o o k a z a y si n a d e r p r a k t y c z n e i k o n k r e t n e . P r a g n , b y r o d z i n a p o z o s t a a z a g r a n i c i o t r z y m y w a a j e g o d o t y c h c z a s o w p e n s j , o n s a m za g o t w b y zaj si w Rosji czysto partyjn robot" w l u d o w y m komisariacie rolnictwa, w K o m i n t e r n i e l u b te w N K I D . N a j b a r d z i e j j e d n a k c h c i a b y w y j e c h a j a k o pose d o S z w a j carii". Stalin p o i n f o r m o w a Lenina, e Szkowski prosi, by urzdzi go w Szwajc a r i i (...). N i e m a m y w S z w a j c a r i i p r z e d s t a w i c i e l s t w a h a n d l o w e g o , j e s t t y l k o C z e r w o n y K r z y , ale n i e w i e m , c z y S z k o w s k i zechce ( a l b o c z y b d z i e si n a d a w a , s k o r o n i e j e s t l e k a r z e m ) t a m p r a c o w a . T r z e b a t o w y j a n i (..-)" .
61

y c z e n i u S z k o w s k i e g o stao si zado. P r a c o w a w d y p l o m a c j i d o 1925 r o k u , k i e d y t o w r c i d o Z S R R , b y sta si f u n k c j o n a r i u s z e m p a r t y j n y m . N i e b a w e m j e d n a k p r z y l g n a d o n i e g o e t y k i e t k a t r o c k i s t y , a w 1937 r o k u , p o m i m o s p e c j a l n y c h z a s u g " d l a L e n i n a , zosta r o z s t r z e l a n y . L e n i n n i e u s t a n n i e pisa s w o j e l i c i k i " , proszc o p o p a r c i e " l u b p o m o c " d l a l u d z i , k t r y m w p r z e s z o c i co z a w d z i c z a . W n a s t p n y c h latach n o m i n a c j e na

n a j w y s z e s t a n o w i s k a w p a s t w i e i w p a r t i i zalee m i a y c a k o w i c i e o d w o l i p a r t y j n e g o p r z y w d c y . S t a l i n , szukajc w t r u d n y m czasie d o b r e j p o s a d y " d l a k o g o , k t o odda kiedy usugi L e n i n o w i , w i d z i a w t y m j e d y n i e hierarchiczn sprawiedliwo". C a y m s w o i m p o s t p o w a n i e m L e n i n nauczy Stalina bezwzgldnoci, p r z e biegoci, w y t r w a o c i w deniu do celu, pokaza m u , j a k naley pracowa z k a d r a m i " . S t a l i n o k a z a si n a d z w y c z a j p o j t n y m u c z n i e m . W c z e n i e j o d i n n y c h u w i a d o m i s o b i e , e czas L e n i n a m i n , w c z e n i e j te z r o z u m i a , e m a r t w y , lecz k a n o n i z o w a n y w d z b d z i e m u b a r d z i e j p o t r z e b n y n i y w y . J u w 1920 r o k u , z o k a z j i 5 0 . u r o d z i n L e n i n a , S t a l i n pisa, e w r a z z n a s t a n i e m r e w o l u c y j n e j e p o k i , k i e d y o d p r z y w d c w w y m a g a si r e w o l u c y j n y c h , p r a k t y c z n y c h hase, t e o r e t y c y s c h o d z z e sceny, u s t p u j c m i e j s c a n o w y m l u d z i o m " . J a k o s c h o d z c y c h z e sce6 2

n y " w y m i e n i Plechanowa i Kautsky'ego, nie wiedzc jeszcze, e w r d n o w y c h l u d z i " , n o w y c h p r z y w d c w , z n a j d z i e si n i e b a w e m o n s a m , n i e p o z o r n y b o l s z e w i k D u g a s z w i i . J a k pisa S t a l i n j e s z c z e z a y c i a L e n i n a , u t r z y m a si n a p o z y c j i w o d z a p r o l e t a r i a c k i e j r e w o l u c j i i p r o l e t a r i a c k i e j p a r t i i " z d o a t y l k o t e n , k t o czy w sobie t e o r e t y c z n si z p r a k t y c z n y m , o r g a n i z a c y j n y m d o w i a d c z e n i e m ( . . . ) " .
63

O b c o w a n i e z L e n i n e m n a u c z y o te c u d o w n e g o G r u z i n a " p e w n o c i siebie, a p o d y k t y c z n o c i , n i e t o l e r a n c j i . S t a l i n z p e w n o c i n i e z a p o m n i a , j a k w l u t y m 1922 r o k u L e n i n pisa d o n i e g o i d o K a m i e n i e w a w s p r a w i e f i n a n s w p a r t i i , n i e p r z e b i e rajc specjalnie w s o w a c h : Z a w s z e z d y m y znale g w n i a n y c h e k s p e r t w ; s p r b u j m y zacz o d czego l e p s z e g o " , n a l e y p r z y d u s i g n i d y i k a n a l i e , k t r e n i e chc skada s p r a w o z d a (...). N a u c z c i e t y c h g n o j k w p o d c h o d z i p o w a n i e d o o b o w i z k w i przedstawia dokadne rozliczenia

(...)" .
64

C h o c i a S t a l i n p o raz p i e r w s z y s p o t k a si z L e n i n e m w 1905 r o k u , podczas konferencji partyjnej w T a m m e r f o r s w F i n l a n d i i , do w y b u c h u r e w o l u c j i nie u t r z y m y w a l i z e sob b l i s z y c h k o n t a k t w . W 1915 r o k u L e n i n n a w e t n i e p a m i t a n a z w i s k a p r z y s z e g o w y b i t n e g o " p r z y w d c y . W l i s t o p a d z i e pisa d o K a r p i s k i e g o : W i e l k a p r o b a : d o w i e d z c i e si ( o d S t i o p k i a l b o M i c h y * i t d . ) , j a k b r z m i n a z w i s k o K o b y ( I o s i f D...? N i e p a m i t a m ) . T o bardzo w a n e ! "
6 5

Lecz o d c h w i l i , gdy

3 k w i e t n i a 1917 r o k u S t a l i n w r a z z i n n y m i b o l s z e w i k a m i p o w i t a L e n i n a n a stacji w B i e o o s t r o w i e , a d o m i e r c i w o d z a b y l i sobie n i e z w y k l e b l i s c y , s z c z e g l n i e p o p r z e w r o c i e p a d z i e r n i k o w y m . C o p r a w d a n a paszczynie osobistej K a m i e n i e w i Z i n o w i e w zawsze stali b l i e j W a d i m i r a I l j i c z a . W p r z e d d z i e s a m e g o p r z e w r o t u S t a l i n j a k b y zapad si p o d z i e m i . a d e n d o k u m e n t z t a m t y c h czasw - poza falsyfikatami z okresu stalinowskiego - nie m w i nic konkretnego na temat r o l i K o b y w t y c h dramatycznych dniach. Stalin w y p y n p o n o w n i e na p o w i e r z c h n i d o p i e r o 26 padziernika (8 listopada), k i e d y to na w n i o s e k L e n i n a wszed w skad rzdu, obejmujc funkcj l u d o w e g o k o m i s a rza d o s p r a w n a r o d o w o c i . Podczas r o k o w a w B r z e c i u L i t e w s k i m n i e c z u si Stiopka i Micha - pseudonimy N. Kiknadzego i M. Cchakaja (przyp. autora).

j e s z c z e z b y t p e w n i e , g d y , j a k si t o czsto z d a r z a o i w c z e n i e j , n i e o p o w i e d z i a si w y r a n i e p o a d n e j z e s t r o n w s p o r z e . D w u d z i e s t e g o t r z e c i e g o l u t e g o 1918 r o k u , k i e d y K C S D P R R roztrzsa kwesti n i e m i e c k i e g o u l t i m a t u m , Stalin u s i o w a zaj s t a n o w i s k o p o r e d n i e , s u g e r u j c , e t r z e b a k o n t y n u o w a r o z m o w y , lecz p o k o j u m o n a nie podpisywa". L e n i n o w s k a replika jest dobrze znana: Stalin si m y l i , k i e d y m w i , e m o n a n i e p o d p i s y w a (...). Jeli n i e p o d p i s z e c i e , t o w c i g u t r z e c h t y g o d n i w y d a c i e w y r o k m i e r c i n a w a d z r a d z i e c k ( . . . ) " . O d tej p o r y
66

S t a l i n u w a a , b y n i e p o p e n i w i c e j p o d o b n e g o b d u , i zawsze stara si sta p o stronie przewodniczcego Rady Komisarzy L u d o w y c h . Z w r c i w s z y n a siebie u w a g podczas w o j n y d o m o w e j j a k o g o r l i w y w y k o n a w ca rozkazw wodza, Stalin, na w n i o s e k Lenina, po V I I I Zjedzie partii wszed w s k a d B i u r a P o l i t y c z n e g o i B i u r a O r g a n i z a c y j n e g o . F u n k c j e o b u t y c h cia, u t w o r z o n y c h w m a r c u 1919 r o k u d l a u s p r a w n i e n i a p r a c y z b y t l i c z n e g o K o m i t e t u C e n t r a l n e g o , L e n i n o k r e l i w sposb b a r d z o p r o s t y : O r g b i u r o r o z m i e s z c z a s i y , p o l i t b i u r o decyduje o p o l i t y c e " . W d z , faworyzujc Stalina, przydzieli mu
6 7

m i e s z k a n i e n a K r e m l u , z a t r o s z c z y si, c z y o t r z y m u j e o n specjalne, k r e m l o w s k i e " racje y w n o c i o w e , j a k o j e d n e m u z p i e r w s z y c h ( p o T r o c k i m ) w y d a m u n a stpujce z a w i a d c z e n i e : Stwierdzam cy sta i Obrony, ze niniejszym, czonek e tow. Stalin, Rady cztonek Wojennej KCRKP, Republiki, Rady W. czonek ma Rady PrakorzyObrony (Lenin)
68

Rewolucyjnej pocigu.

prawo i

specjalnego

Przewodniczcy

Pracy

Uljanow

L u d o w e m u komisarzowi do spraw narodowociowych L e n i n powierzy nieb a w e m k o l e j n e o b o w i z k i , stawiajc g o n a czele l u d o w e g o k o m i s a r i a t u k o n t r o l i pastwowej, przemianowanego pniej na l u d o w y komisariat inspekcji r o b o t n i c z o - c h o p s k i e j . O d tej p o r y c u d o w n y G r u z i n " w c h o d z i w s k a d w s z y s t k i c h n a j w y s z y c h o r g a n w , a 3 k w i e t n i a 1922 r o k u o b j n o w o u t w o r z o n f u n k c j s e k r e tarza g e n e r a l n e g o K C . C h o j e g o k a n d y d a t u r z g o s i n a p l e n a r n y m p o s i e d z e n i u K o m i t e t u C e n t r a l n e g o K a m i e n i e w , n i e m a n a j m n i e j s z y c h w t p l i w o c i , e zostaa o n a w c z e n i e j u z g o d n i o n a z L e n i n e m . C o p r a w d a p o d w j n y m " k o m i s a r z e m Stal i n pozostawa t y l k o n o m i n a l n i e , zbyt pochaniay go b o w i e m liczne obowizki na f r o n c i e , b y m g w y k a z a si n a s t a n o w i s k a c h m i n i s t e r i a l n y c h . W licie d o A d o l f a Joffe L e n i n zauway, e los nie p o z w o l i mu [to jest Stalinowi - D . W . ] w cigu trzech i p r o k u by ani komisarzem R K I , ani komisarzem do spraw n a r o d o w o ci. T o f a k t " .
6 9

S t a l i n , d z i k i s w e j n o w e j f u n k c j i sekretarza g e n e r a l n e g o , m u s i a u t r z y m y w a j e s z c z e b a r d z i e j cise k o n t a k t y z L e n i n e m , i n f o r m u j c g o o n a s t r o j a c h w r d k i e r o w n i c t w a , u d z i e l a j c r a d , ustalajc k o l e j n o j e g o s p o t k a z i n n y m i d y g n i t a r z a m i p a r t y j n y m i . Czasami porzdek ten wyznacza sam L e n i n , j a k choby 16 sierpnia 1922 r o k u , g d y p o l e c i : T o w . S t a l i n ! (...) P r o s z w e z w a d o m n i e n a p g o d z i n n e s p o t k a n i e ( a l b o o 12.00, a l b o o 5.00) K r a s i n a , R y k o w a , K a m i e n i e w a , W a d i m i r o w a ,

S m i g . K o l e j n o n i e c h ustal s a m i . O k a d y m s p o t k a n i u n a l e y p o w i a d a m i a (rano w d n i u spotkania), przez Jenukidzego, lekarzy" .

70

U s c h y k u 1922 r o k u stosunki p o m i d z y p r z y w d c partii a j e g o p r z y s z y m nastpc b y y j u b a r d z o z a c i e n i o n e . O d k o c a m a j a d o p o c z t k u p a d z i e r n i k a Stalin o d w i e d z i L e n i n a w G o r k a c h 1 2 razy, wicej n i k t o k o l w i e k i n n y . D w u dziestego szstego l i p c a 1926 r o k u M a r i a U l j a n o w a pisaa d o p o c z o n e g o p l e n u m K o m i t e t u Centralnego i Centralnej Komisji Kontroli RKP(b): W . I . Lenin bardzo ceni Stalina (...). W . I . wzywa do siebie Stalina i zleca mu najbardziej delikatne zadania, zadania takiego rodzaju, e powierzy je mona tylko komu, k o m u si szczeglnie ufa, kogo zna si jako szczerego rewolucjonist i bliskiego t o warzysza (...). Przez cay zreszt okres swojej choroby, pki m g jeszcze widywa si z towarzyszami, najczciej wzywa do siebie tow. Stalina, a w szczeglnie cikich chwilach nie wzywa w ogle nikogo z czonkw K C , oprcz Stalina .
71

O c z y w i c i e sowa te m i a y wesprze Stalina w okresie ostrej w a l k i w e w n t r z p a r t i i , lecz m i m o t o nie odbiegaj o n e z b y t n i o o d p r a w d y . A d o a w a n t u r y z K r u p s k L e n i n cakowicie polega na sekretarzu g e n e r a l n y m . W d z , nawet ciko chory, nie p o r z u c i swojej p r z e w o d n i e j idei oczyszczenia R o s j i " i czsto z a p o r e d n i c t w e m S t a l i n a w y d a w a i n s t r u k c j e d l a W C z K
7 2

. Zacho-

w a a si w a s n o r c z n a n o t a t k a L e n i n a , s k r e l o n a c h e m i c z n y m o w k i e m i z a a d r e s o w a n a d o sekretarza g e n e r a l n e g o , w k t r e j p r z y w d c a u d z i e l a r a d S t a l i n o w i , j a k postpowa z przebywajcymi na w o l n o c i m i e n s z e w i k a m i , kadetami, eserowcami i i n n y m i z a a r t y m i w r o g a m i b o l s z e w i z m u " . Stalin jeszcze w latach 30. k o r z y sta z e w s k a z w e k L e n i n a , c h o , c o p r a w d a , n a s w j w a s n y s p o s b , d e p o r t u j c n i e s e t k i , lecz m i l i o n y l u d z i , i n i e z a g r a n i c , ale d o o b o z w n a d a l e k i c h k r a c a c h o g r o m n e g o k r a j u . G e n s e k n a u c z y si o d L e n i n a w i e l e . O d czasu g d y w m a j u 1918 r o k u L e n i n m i a n o w a go p e n o m o c n i k i e m od spraw zaopatrzenia w ywno na p o u d n i u Rosji, przyznajc m u nadzwyczajne u p r a w n i e n i a " , Stalin p r z y w y k
7 3

p o d e j m o w a d e c y z j e bez o g l d a n i a si n a n i c : a n i n a p r a w o , a n i n a m o r a l n o , a n i na elementarne ludzkie uczucia litoci i miosierdzia. N i e L e n i n j e d n a k , lecz S t a l i n z a p o c z t k o w a p r a k t y k p o l i t y c z n y c h m o r d e r s t w z a g r a n i c . Sekretarz g e n e r a l n y b a r d z o a o w a , e T r o c k i e m u p o z w o l o n o o p u c i w 1929 r o k u Z w i z e k R a d z i e c k i , i z l e c i N K W D - s p a d k o b i e r c y W C z K i O G P U - zadanie w y e l i m i n o w a n i a s w e g o z a p r z y s i g e g o w r o g a n i e m a l n a t y c h m i a s t p o t y m , j a k T r o c k i z n a l a z si p o z a z a s i g i e m r a d z i e c k i e g o w y m i a r u s p r a w i e d l i w o c i . S t a l i n o w s c y z a b j c y d u g o p o l o w a l i n a T r o c k i e g o , lecz d o p i e r o p o l a t a c h
74

u d a o i m si d o p i s w e g o . T y m c z a s e m w y g n a n i e c n a b r a t u p e t u . M a o k t o w i e , e w c z e r w c u 1937 r o k u T r o c k i w y s a z M e k s y k u d o M o s k w y t e l e g r a m n a s t p u jcej treci: Polityka Stalina prowadzi do ostatecznej, tak wewntrznej, j a k i zewntrznej klski. J e d y n y m ratunkiem jest radykalny z w r o t w k i e r u n k u radzieckiej demokracji, p o czynajc od ujawnienia ostatnich procesw sdowych. Deklaruj swoje pene p o parcie na tej drodze.

T r o c k i j e s z c z e w 1937 r o k u u d z i si, e m o l i w a j e s t u g o d a z e S t a l i n e m . T e n j e d n a k by nieprzejednany i opatrzy telegram j e d n o z n a c z n y m komentarzem: Szpiegowska m o r d a ! Bezczelny szpieg H i t l e r a ! I . S t a l i n " . P o d s p o d e m z o y l i swoje p o d p i s y M o o t o w , W o r o s z y o w , M i k o j a n i Z d a n o w . T e g o samego d n i a
7 5

Stalin wyda rozporzdzenie, by zintensyfikowano w y s i k i w celu likwidacji T r o c k i e g o " , lecz d o p i e r o w s i e r p n i u 1940 r o k u z o s t a y o n e u w i e c z o n e s u k c e s e m . N a z a j u t r z po zabjstwie Stalin o t r z y m a z redakcji P r a w d y " robocz wersj artyk u u mier midzynarodowego szpiega. Z g o d z i si zasadniczo z j e g o treci, p o c z y n i j e d n a k w a s n o r c z n e p o p r a w k i , d r o b n e , ale z n a m i e n n e . O k r e l a T r o c k i e g o j a k o o r g a n i z a t o r a m o r d w " , k t r y u c z y , j a k zabija zza w g a " , z o r g a n i z o w a podstpne zabjstwo K i r o w a , Kujbyszewa, G o r k i e g o " , nosi n a czole p i t n o m i d z y n a r o d o w e g o szpiega i m o r d e r c y " .
7 6

C z o w i e k odpowiedzialny za mier Trockiego i m i l i o n w i n n y c h ludzi nazyw a s w o j o f i a r m o r d e r c . O b s e s y j n a idea m o r d e r s t w a zaciya n a d p s y c h i k d y k t a t o r a . N i e b y a t o cecha w r o d z o n a , lecz n a b y t a w p r o c e s i e k r w a w y c h b o l s z e w i c k i c h p r a k t y k . T o w a r z y s z b r o n i L e n i n a j e s z c z e z a y c i a w o d z a w y k s z t a c a w sobie n a w y k i w a d c y absolutnego. L e n i n b y z wyksztacenia p r a w n i k i e m i adwokatem, p r z e j a w i a j e d n a k raczej m e n t a l n o p r o k u r a t o r a . T e n p r o k u r a t o r s k i , o s k a r y c i e l s k i s p o s b m y l e n i a r o z w i n si u Stalina p o d b e z p o r e d n i m w p y w e m j e g o m i strza, a d z i a a n i a , j a k i e p n i e j p o d e j m o w a , j u j a k o a b s o l u t n y d y k t a t o r , n o s i y w y r a n e lady l e n i n o w s k i e g o s t y l u . Dziennik rejestracji dokumentw z zaleceniami Stalina odzwierciedla taki wanie styl p r z y w d z t w a , l e n i n o w s k i w d u c h u , cho w skrajnie s p r y m i t y z o w a n e j f o r m i e . W g r u d n i u 1937 r o k u zastpca J e o w a , M i c h a i F r i n o w s k i , p r z y s a r a p o r t w s p r a w i e przewodniczcego K a m u c k i e g o C I K , C h o m u t i n n i k o w a . Stalin dopisa p o d spodem: J e l i C h o m u t i n n i k o w jest kandydatem do Rady Najwyszej, nie warto g o teraz aresztowa ( m o n a si z n i m r o z p r a w i p o w y b o r a c h ) . Jeli j e s t k a n d y d a t e m - aresztowa z a d w a t y g o d n i e " . W t y m s a m y m m i e s i c u , p o p r z e c z y t a n i u p r o t o k o u p r z e s u c h a n i a M i c h a i a L a n d y , S t a l i n napisa d o P i o t r a S m i r n o w a z Z a r z du Politycznego A r m i i C z e r w o n e j : Z w r c i e uwag na zeznania Landy. Najwyraniej wszystkie w y m i e n i o n e osoby (z w y j t k i e m Miereckowa) to niegod z i w c y " . W p a d z i e r n i k u 1938 r o k u J e o w i B e r i a p r z e d s t a w i l i p l a n r e p r e s j i p r z e c i w k o o n o m w r o g w l u d u , opatrzony przez dyktatora z w i z y m k o m e n t a r z e m : S u s z n i e " . W l i s t o p a d z i e 1938 r o k u w p y n m e l d u n e k O opieszaoci kierownictwa NKWD w republice Niemcw na Powou (ludowy komisarz Ressin). W imieniu Stalin a o d p o w i e d z i a j e g o sekretarz A l e k s a n d e r P o s k r i e b y s z e w : T o w . B e r i a . S t a l i n p o l e c i aresztowa R e s s i n a " . W g r u d n i u 1938 r o k u P . P o n o m a r i e n k o p r z y s a r a port O niedocigniciach i nieprawidowociach w pracy organw NKWD na Biaorusi, w z w i z k u z c z y m d y k t a t o r napisa d o M o o t o w a i B e r i i : N a l e y oczyci z b r u d u b i a o r u s k i e o r g a n y N K W D ; p o d o b n e g o b r u d u j e s t te w i e l e w p o z o s t a y c h r e p u b l i k a c h i o b w o d a c h " . N o t a t k a Berii na temat g r u p y szpiegowskiej R o c h l i n a " s k o m e n t o w a n a zostaa n a s t p u j c o : T o w a r z y s z u B e r i a . R o c h l i n t o z n a n a m i o d

d a w n a kanalia. Jeszcze w z e s z y m r o k u m w i e m B a g i r o w o w i o k o n i e c z n o c i p o z b y c i a si R o c h l i n a . D z i w n e , e a r e s z t o w a n o g o z t a k i m o p n i e n i e m " .

7 7

K a n c e l a r i a L e n i n a n i e p r o w a d z i a p o d o b n e g o d z i e n n i k a , lecz z w i z e l e n i n o w skie zalecenia, n o t a t k i i s z y f r o g r a m y b a r d z o p r z y p o m i n a j s t y l e m t w r c z o " j e g o ucznia. Wystarczy p r z y p o m n i e instrukcje dla C i u r u p y : N i e p r o p o n u j , aby zak a d n i k w b r a , ale w y z n a c z a i c h i m i e n n i e (...)", k o n i e c z n a j e s t b e z w z g l d n a w o j s k o w a operacja p r z e c i w k o w i e j s k i e j b u r u a z j i " ; d l a Z i n o w i e w a : N a l e y w p r o wadzi energiczny i m a s o w y t e r r o r " ; dla liwskiego k o m i t e t u w y k o n a w c z e g o : (...) p o w i e s i p r o w o d y r w s p o r d k u a k w (...)"; d l a E . B o s z a : P o d e j r z a n y c h z a m k n w obozie (...)" . U n s z l i c h t i Stalin, obarczeni zadaniem r o z p r a w y ze spe78

k u l a n t a m i , o t r z y m a l i polecenie, b y p o j m a k i l k u i rozstrzela dla p r z y k a d u " .

7 9

D w u d z i e s t e g o s i d m e g o s i e r p n i a 1939 r o k u S t a l i n o s o b i c i e r o z k a z a straci N i k o a j a S u c h a n o w a , m i e n s z e w i k a i k r o n i k a r z a r e w o l u c j i , k t r y o d 1920 r o k u przebywa na syberyjskim zesaniu . P r a w d z i w y leninista" i zacieky antysemita

80

S t a l i n p o l e c i r w n i e aresztowa S o l o m o n a o z o w s k i e g o , starego b o l s z e w i k a i b y ego przewodniczcego Antyfaszystowskiego K o m i t e t u y d o w s k i e g o , oraz 1 2 i n n y c h y d w , k t r y c h oskarono o szpiegostwo i rozstrzelano (z w y j t k i e m j e d n e go) 1 2 s i e r p n i a 1952 r o k u .
8 1

P o l i t y c z n y w i z e r u n e k Stalina u j a w n i a w i e l e cech l e n i n o w s k i c h : pewno siebie, przekonanie o wasnej nieomylnoci, niezachwian wiar w uniwersalny charakter dyktatury proletariatu, pogard dla l u d z i , umiejtno kierowania masami, przebiego, spryt i bezwzgldno. C h o j e d n a k d u c h o w y m o j c e m Stalina b y L e n i n , p o d w i e l o m a w z g l d a m i obaj p r z y w d c y b a r d z o si o d siebie r n i l i . L e n i n nie lubi wasnych portretw, natomiast Stalinowi byy one w p r o s t nieodzowne. L e n i n m i a sabo d o o b c o j z y c z n y c h s o w n i k w , k t r e czsto p r z e d s n e m w e r t o w a ; S t a l i n c z y t y w a d o p o d u s z k i p o d r c z n i k i , m o n o g r a f i e , scenariusze i i n n e teksty, wymagajce przed publikacj j e g o aprobaty. W s t a l i n o w s k i m a r c h i w u m spoczywa wiele takich rkopisw, opatrzonych bezapelacyjnymi ocenami wodza. L e n i n raczej s t r o n i o d m o c n i e j s z e g o a l k o h o l u , m a j c u p o d o b a n i e d o l e p s z y c h g a t u n k w p i w a . Stalin w o l a w d k i k o n i a k , a p o d koniec ycia pija g w n i e g r u ziskie w i n o . W d n i a c h swego najwikszego t r i u m f u obaj nie m i e l i b l i s k i c h p r z y jaci, cho to akurat nie p o w i n n o dziwi: i n t y m n e w i z y przyjani nie w y t r z y m u j hierarchicznych ogranicze. N i k o a j Iwanowicz B u c h a r i n w nadziei, e zdoa o d m i e n i s w j los, sa d o Stalina n i e z l i c z o n e listy, nazywajc g o d r o g i m K o b " i p o d p i s u j c si: T w j B u c h a r i n " . K o r e s p o n d e n c j a b y a j e d n o s t r o n n a : K o b a p o z o s t a g u c h y na b a g a n i a i p o c h l e b s t w a B u c h a r i n a . B u c h a r i n m i a racj, piszc w l i s t a c h : T w j " . S t a l i n z m i t g o z e s t o u ycia j a k o k r u c h c h l e b a . L e n i n , n i e p r z e j e d n a n y i o k r u t n y w sferze i d e o l o g i c z n e j , p o l i t y c z n e j , f i l o z o ficznej, bezlitosny i m c i w y wobec p r z e c i w n i k w , w stosunkach z b l i s k i m i l u d mi pozostawa c z o w i e k i e m a g o d n y m i t r o s k l i w y m . D o t y c z y o to r w n i e Stalin a : w d z t r o s z c z y si o j e g o z d r o w i e , p o s i k i , m i e s z k a n i e i o d p o c z y n e k . Z w r a c a si, n a p r z y k a d , d o A b l a J e n u k i d z e : C z y n i e m o n a szybciej z w o l n i m i e s z k a n i a

p r z y z n a n e g o S t a l i n o w i ? B a r d z o W a s p r o s z , postarajcie si o to i z a t e l e f o n u j c i e do m n i e ( . . . ) " . K i e d y w s t y c z n i u 1 9 2 1 r o k u S t a l i n m u s i a p o d d a si n i e w i e l k i e j o p e 82

r a c j i , L e n i n napisa d o j e g o lekarza, W . O b u c h a : T o w . O b u c h ! B a r d z o p r o s z posa S t a l i n o w i c z t e r y b u t e l k i n a j l e p s z e g o p o r t w e i n u . P o w i n i e n si w z m o c n i p r z e d operacj. W a s z L e n i n " .

8 3

L e n i n l u b i p r n o w a i o d p o c z y w a , z w a s z c z a z a g r a n i c , lecz p o r o k u 1917 j e l i p r z e r y w a prac, t o g w n i e z e w z g l d w z d r o w o t n y c h . S t a l i n , d o s z e d s z y d o s z c z y t u p i r a m i d y w a d z y , spdza w a k a c j e w k u r o r t a c h n a p o u d n i u R o s j i , d o k d wyjeda z w y k l e p n y m latem l u b wczesn jesieni. Po II w o j n i e wiatowej, p r z e k o n a n y , e h i s t o r i a p r z y z n a a m u r a c j " , p o w i c a c o r a z w i c e j czasu n a z a s u o n y o d p o c z y n e k , lecz n a w e t w l a t a c h 3 0 . spdza d w a l u b t r z y miesice w p a r t y j n y c h s a n a t o r i a c h w S o c z i , G a g r a c h , M u c h a a t c e , patrzc n a m o r z e , spacerujc p a r k o w y m i a l e j a m i , oddajc si s a m o t n y m r o z m y l a n i o m n a tarasach s t a r y c h p a a c w . W l a t a c h 1 9 4 9 - 1 9 5 2 S t a l i n w y p o c z y w a n a p o u d n i u p o c z t e r y i p miesica bez p r z e r w y , o d s i e r p n i a d o d n i a s w o i c h u r o d z i n - 2 1 g r u d n i a .
8 4

W 1922 r o k u Z i n o w i e w , w a r t y k u l e z a t y t u o w a n y m Towarzysz Lenin na wakacjach. Notatki, o p i s a , j a k p r z e d r e w o l u c j W a d i m i r I l j i c z l u b i i u m i a o d p o c z y w a w P a r y u , B e r n i e , Z u r y c h u , K r a k o w i e i K u o k k o l a . N a r t y , j a z d a n a r o w e r z e , piesze w y c i e c z k i , k p i e l e , p o l o w a n i a . Z a z w y c z a j j e d n a k j e g o o d p o c z y n e k s p r o w a d z a si d o t e g o , b y j a k n a j w i c e j p o z o s t a w a s a m n a s a m z p r z y r o d (...)". W T a t r a c h p o t r a f i p r z e g o n i nas z e 100 w i o r s t z naszej galicyjskiej w i o s k i , n a W g r y , e b y p r z y nie s t a m t d w c h a r a k t e r z e t r o f e u m (...) j e d n b u t e l k w g i e r s k i e g o w i n a " . A r 8 5

t y k u n i e zosta o p u b l i k o w a n y . W t y m s a m y m czasie S t a l i n napisa d l a P r a w d y " a r t y k u n a p o d o b n y t e m a t , opatrzony identycznym tytuem, utrzymany jednak w zupenie o d m i e n n y m t o nie: Spotykaem niekiedy na froncie starych onierzy, ktrzy, po k i l k u dniach nieprzerwanej w a l k i , bez snu i odpoczynku, wracali p o t e m z pola b i t w y j a k cienie, padali j a k k o d y i przespawszy 18 godzin bez przerwy, wstawali wypoczci, aby walczy dalej (...). Towarzysz L e n i n w y w a r na m n i e takie wanie wraenie (...). S t a l i n pisa, e L e n i n a i n t e r e s u j e w s z y s t k o : sytuacja w e w n t r z n a , u r o d z a j , k u r s rubla, budet, Ententa, rola A m e r y k i , eserowcy i mienszewicy. A r t y k u powsta po t o , b y p o o y kres k r c y m w r d e m i g r a c j i n i e w i a r y g o d n y m l e g e n d o m o m i e r c i L e n i n a " . T o w a r z y s z L e n i n , pisa S t a l i n , u m i e c h n si i z a u w a y : N i e c h k a m i , j e l i t o i m sprawia przyjemno, n i e naley o d m a w i a u m i e r a j c y m ostatniej pociechy" .
86

W g r u d n i u 1922 r o k u stan z d r o w i a L e n i n a z n o w u si p o g o r s z y . P l e n u m K o m i t e t u Centralnego u c h w a l i o nadzwyczajn rezolucj, powierzajc opiek nad w o d z e m Stalinowi, k t r y obowizany by zapewni lekarzom wszelk p o m o c , c h o r e m u za s t w o r z y j a k najlepsze w a r u n k i " . D w u d z i e s t e g o g r u d n i a L e n i n d o z n a k i l k u p o d r z d w y l e w w , nadal j e d n a k c h c i a d y k t o w a l i s t y i r o z p o r z d z e n i a . C z u , e m i e r m o e p r z y j w kadej c h w i l i , t o t e w n a j b l i s z y c h d n i a c h p o d y k t o w a

m i d z y i n n y m i s w j s y n n y List do Zjazdu, 4 s t y c z n i a za Uzupenienie do listu z 24 grudnia 1922 r., p o w i c o n e n i e m a l w caoci s e k r e t a r z o w i g e n e r a l n e m u . Stalin jest grubiaski - dyktowa L e n i n sekretarce Fotijewej - a wada ta, cakowicie do zniesienia w naszym rodowisku i we wzajemnych stosunkach pomidzy n a m i , k o m u n i s t a m i , staje si nie do zniesienia u sekretarza generalnego. Dlatego p r o p o nuj towarzyszom zastanowi si nad sposobem usunicia Stalina z tego stanowiska i mianowania na jego miejsce kogo innego, kto przy wszystkich i n n y c h zaletach r n i b y si od towarzysza Stalina p o d j e d n y m tylko wzgldem, mianowicie byby bardziej tolerancyjny, bardziej lojalny, bardziej uprzejmy, bardziej yczliwy wobec towarzyszy, m n i e j kapryny i t d .
87

G d y S t a l i n d o w i e d z i a si, e lekarze p o z w o l i l i L e n i n o w i d y k t o w a , w o r d y n a r n y sposb z w y m y l a przez telefon Krupsk. N a d i e d a K o n s t a n t i n o w n a , ze z a m i w o c z a c h w y s u c h a w s z y g n i e w n e j t y r a d y sekretarza g e n e r a l n e g o , napisaa d o K a m i e n i e w a : L w i e B o r y s o w i c z u , z p o w o d u k r t k i e g o l i s t u , napisanego p r z e z e m n i e p o d d y k t a n d o W a d i m i r a I l j i c z a z a z g o d l e k a r z y , S t a l i n p o z w o l i sobie w c z o raj w i e c z o r e m n a g r u b i a s k i w y b r y k w s t o s u n k u d o m n i e (...)" . D o p i e r o 5 m a r c a ,
88

k i e d y L e n i n p o c z u si t r o c h l e p i e j , K r u p s k a o p o w i e d z i a a m u o i n c y d e n c i e . W p a d we wcieko i nastpnego d n i a p o d y k t o w a ostatni w s w y m y c i u list, czynic S t a l i n o w i ostre w y m w k i i groc m u z e r w a n i e m w s z e l k i c h s t o s u n k w , j e l i n i e przeprosi jego ony .
8 9

D w a d n i p n i e j , w n o c y z 7 n a 8 m a r c a 1923 r o k u , stan z d r o w i a L e n i n a g w a t o w n i e si p o g o r s z y . U m i e r a j c y p r z y w d c a n i g d y p r a w d o p o d o b n i e n i e z o b a c z y o d p o w i e d z i Stalina na s w j list, d a t o w a n e j 7 m a r c a i u t r z y m a n e j w i m p e r t y n e c k i m t o n i e . N a t r z e c h s t r o n a c h , w y d a r t y c h z n o t a t n i k a , o p a t r z o n y c h piecztk z n a z w i s k i e m i f u n k c j , S t a l i n z a p r z e c z y w e r s j i K r u p s k i e j , piszc n a z a k o c z e n i e l e k c e waco: J e l i uwaacie, e dla p o d t r z y m a n i a stosunkw p o w i n i e n e m cofn swoje sowa, m o g je cofn, cho nadal nie potrafi z r o z u m i e , w c z y m t k w i p r o b l e m , n a c z y m p o l e g a m o j a w i n a i c z e g o w a c i w i e si o d e m n i e da". I z w y czajny podpis: I . Stalin" .
9 0

W k r t c e p o m i e r c i w o d z a , z i n i c j a t y w y sekretarza g e n e r a l n e g o , I n s t y t u t M a r k sa i E n g e l s a p r z e m i a n o w a n o na I n s t y t u t M a r k s a - E n g e l s a - L e n i n a . S t a l i n p a t r z y dalej n i i n n i . D e c y z j K C w s z y s t k i e d o k u m e n t y , m a t e r i a y , l i s t y , n a w e t t e o c h a r a k t e r z e o s o b i s t y m , m i a y zosta z o o n e w n o w y m c e n t r u m b a d a l e n i n o w s k i e g o dziedzictwa". N a j p i e r w powstao a r c h i w u m L e n i n a , gdzie p r z e c h o w y w a n o p o c z t k o w o , j a k w 1933 r o k u d o n o s i S t a l i n o w i T i c h o m i r n o w , 4 5 0 0 d o k u m e n t w . W p i e r w s z e j p o o w i e lat 3 0 . l i c z b a t a w z r o s a d o 2 6 0 0 0 . Z p o l e c e n i a Stalina p r z e n i e s i o n o t a m w k r t c e w s z y s t k i e l e n i n o w s k i e p a p i e r y , bdce w p o s i a d a n i u B u charina, Z i n o w i e w a , Kamieniewa i i n n y c h c z o o w y c h b o l s z e w i k w . Ekspedycje
9 1

organizowane przez H a n e c k i e g o , Adoratskiego i T i c h o m i r n o w a przetrzsay W i e d e , Warszaw, K r a k w , Z u r y c h , Bruksel i Pary w p o s z u k i w a n i u dalszych d o k u m e n t w . Jeszcze w m a r c u 1946 r o k u zastpca l u d o w e g o k o m i s a r z a s p r a w z a 9 2

g r a n i c z n y c h , S o l o m o n o z o w s k i , i n f o r m o w a Stalina:

D o s z o do mojej wiadomoci, e w a r c h i w u m zmarej niedawno O r t o d o k s ( L u b o w Isakowna Akselrod) znajduj si dwa listy Lenina i bardzo duo listw Plechanowa. Sdz, e naleaoby zleci I n s t y t u t o w i Marksa-Engelsa-Lenina uzyskanie tych l i stw od spadkobiercw w zamian za jak rekompensat: prawo do pozostania w mieszkaniu l u b wynagrodzenie pienine .
93

M a o k t o r o z u m i a u k r y t y sens t y c h w i e l o l e t n i c h p o s z u k i w a , t y m b a r d z i e j e wikszo odnalezionych d o k u m e n t w znikaa natychmiast w tajnych archiwach. S t a l i n b r a p o d s w o j k o n t r o l ca s p u c i z n p o L e n i n i e , c h r o n i c t y m s a m y m r w n i e siebie, z y s k i w a b o w i e m i n s t r u m e n t szantau i zastraszania o r a z m o n o u k r y c i a w i e l u o r y g i n a l n y c h m a t e r i a w p r z e d o k i e m z b y t d o c i e k l i w y c h badaczy. J a k j u w s p o m n i a e m , w 1 9 9 1 r o k u w s p e c j a l n y c h z b i o r a c h z n a j d o w a y si 3 7 2 4 nieopublikowane d o k u m e n t y Lenina i okoo 3000 oficjalnych d o k u m e n t w Sown a r k o m u , o p a t r z o n y c h j e g o p o d p i s e m . T a j e m n i c a n i e t y k a l n o c i Stalina, d i a b o l i c z n e j s i y i w s z e c h m o c y d y k t a t o r a , k r y a si w j e g o m o n o p o l u n a L e n i n a , w y c z n o ci n a i n t e r p r e t a c j i o b r o n " l e n i n o w s k i e g o d z i e d z i c t w a . B y a t o r w n i e j e d n a z przyczyn trwaoci stworzonego przez Lenina totalitarnego systemu, k t r y s k u t e c z n i e o p i e r a si w s z e l k i m r e f o r m o m . S t a l i n z a b a l s a m o w a n i e t y l k o c i a o w o d z a , lecz r w n i e j e g o i d e e .

BOLSZEWICKI TANDEM
B y 2 4 s i e r p n i a 1 9 3 6 r o k u . G o r c e , d u s z n e p o w i e t r z e g s t n i a o w sali s d o w e j , gdzie w s z y s t k i e o k n a p o z o s t a w a y szczelnie z a m k n i t e . P r z e w o d n i c z c y K o l e g i u m W o j s k o w e g o Sdu Najwyszego Z S R R , a r m w o j e n j u r i s t Wasilij U l r i c h , z rzadka p o d n o s z c g o w i toczc p o sali r y b i m i o c z a m i , d o n o n y m g o s e m o d c z y t y w a w y r o k : (...) u z n a j e si z a w i n n y c h : 1 . Z i n o w i e w a G.J., 2 . K a m i e n i e w a L . B . (...)". P o t e m nastpowao jeszcze 14 nazwisk. U l r i c h o t a r c z o o c h u s t k i dalej w y r z u c a z siebie s o w a , g r z m i c e j a k w y s t r z a y w l e p k i e j , d w i c z n e j ciszy: (...) tego, e: a) zorganizowali zjednoczone trockistowsko-zinowiewowskie c e n t r u m terrorystyczne z zamiarem zamordowania czoowych dziaaczy radzieckiego rzdu i W K P ( b ) ; b) zaplanowali i dokonali 1 grudnia 1934 r o k u rkami leningradzkiej podziemnej grupy terrorystycznej haniebnego m o r d u na osobie t o w . S. K i r o w a ; c) zorganizowali sie grup terrorystycznych w celu zamordowania towarzyszy Stalina, Woroszyowa, Zdanowa, Kaganowicza, Ordonikidzego, Kosiora i Postyszewa, czyli przestpstw przewidzianych w artykuach 5 8 - 8 i 5 8 - 1 1 kodeksu karnego RSFRR (...). Na podstawie powyszego (...) K o l e g i u m Wojskowe Sdu N a j w y szego Z S R R skazuje: 1. Z i n o w i e w a Grigorija Jewsiejewicza, 2. Kamieniewa L w a Borysowicza (...). S o w a - w y s t r z a y r o z l e g y si j e s z c z e 1 4 razy. (...) n a n a j w y s z y w y m i a r k a r y r o z s t r z e l a n i e , w r a z z k o n f i s k a t caego m i e n i a ( . . . ) " .
94

P o d s d n y c h w y p r o w a d z o n o z sali. K a m i e n i e w p o d t r z y m y w a Z i n o w i e w a , k t r y szepta bez z w i z k u : O b i e c a , o b i e c a (...), S t a l i n o b i e c a (...). T r z e b a z a w i a d o m i S t a l i n a (...), o b i e c a (...)". G r i g o r i j J e w d o k i m o w , I w a n B a k a j e w , W a g a r s z a k T e r - W a g a n i a n , I w a n S m i r n o w , Isaak R h e i n g o l d i i n n i skazani, s p u c i w s z y g o w y , w y s z l i p o w o l i z k o n w o j e n t a m i . R o z c h o d z i l i si te p r z e d s t a w i c i e l e w a d z , r o z m a wiajc szeptem. Z i n o w i e w i K a m i e n i e w u c z e p i l i si r e s z t e k n a d z i e i : S t a l i n r z e c z y w i c i e o b i e ca d a r o w a i m y c i e w z a m i a n z a p e n e p r z y z n a n i e si d o w i n y " i o k a z a n i e s k r u c h y . O b a j n i e z d a w a l i sobie s p r a w y , e w s z y s t k o b y o j u o d d a w n a p r z e s d z o n e . Szesnastu skazanych, k t r y m p o z o s t a y z a l e d w i e g o d z i n y ycia, pisao p o d a n i a o a sk. Z j e d n y m w y j t k i e m : E d u a r d S o l o m o n o w i c z G o l z m a n , 1 1 . n a licie o s k a r o n y c h , o d m w i napisania p r o b y o u a s k a w i e n i e . B y m o e l e p i e j o d i n n y c h z r o 95

z u m i a , e w r o z e g r a n y m w a n i e p o n u r y m d r a m a c i e j u n i c si n i e z m i e n i . P o z o s t a l i j e s z c z e si u d z i l i , a zwaszcza - Z i n o w i e w i K a m i e n i e w . P r z e c i e w e z w a n o i c h z w i z i e n i a d o S t a l i n a , k t r y osobicie p r z y r z e k i m , e u r a t u j y c i e . N i e w y z b y si take n a d z i e i N a t a n a z a r e w i c z L u r i e , g d y pisa w s w y m p o d a n i u , e w i e l o k r o t n i e p r z y g o t o w y w a terrorystyczne akty p r z e c i w k o W o r o s z y o w o w i , O r d o n i k i d z e m u i Z d a n o w o w i , bdc w t y m c e l u u z b r o j o n y m " . N a c o l i c z y w t e r r o r y s t a " , z n w powtarzajc p o d d y k t a n d o absurdalne samooskarenia? C o p r a w d a m i a zaledwie 34 lata ...
96

a d e n z n i c h n i e w i e d z i a , e w teczce z sentencj w y r o k u l e y j u (!) Postanowienie Prezydium CKW ZSRR, p o d p i s a n e p r z e z I o s i f a U n s z l i c h t a , g d z i e z g r y o d r z u c o n o w s z e l k i e p r o b y o ask. U l r i c h o w i p o z o s t a w a o j e d y n i e w s t a w i dat: 2 4 s i e r p n i a 1936 r o k u . T e g o s a m e g o d n i a P r z e w o d n i c z c y K o l e g i u m W o j s k o w e g o napisa j e s z c z e j e d e n d o k u m e n t : Do komendanta K o l e g i u m Wojskowego Sdu Najwyszego Z S R R kapitana Ignatiewa L.G. Wnosz o natychmiastowe wykonanie w y r o k u K o l e g i u m Wojskowego Sdu N a j wyszego Z S R R wobec skazanych na najwyszy w y m i a r kary - rozstrzelanie: 1. Z i n o w i e w a Grigorija Jewsiejewicza, 2. Kamieniewa L w a Borysowicza (...). O w y k o n a n i u zameldowa. Przewodniczcy K o l e g i u m Wojskowego Sdu Najwyszego Z S R R , armwojenjurist W . U l r i c h
9 7

O c z y m j e d n a k i k o m u m i a m e l d o w a Ignatiew? D w u d z i e s t e g o pitego sierpn i a 1 9 3 6 r o k u , o g o d z i n i e 2.00 w n o c y , Z i n o w i e w i K a m i e n i e w w r a z z 1 4 w s p o s k a r o n y m i z o s t a l i r o z s t r z e l a n i w p i w n i c y b u d y n k u , w k t r y m o d b y w a si p r o ces. W y r o k w y k o n a n o w o b e c n o c i samego U l r i c h a , zastpcy l u d o w e g o k o m i s a r z a spraw w e w n t r z n y c h Jakowa A g r a n o w a , prokuratora generalnego A n d r i e j a W y szyskiego oraz kapitana I g n a t i e w a .
98

T a k z a k o c z y l i ycie d w a j n i e r o z c z n i t o w a r z y s z e , k t r z y n a paszczynie o s o bistej b y l i blisi L e n i n o w i n i k t o k o l w i e k i n n y . C h o c i a L e n i n n i g d y nie zapom n i a o i c h z d r a d z i e " , k i e d y w p a d z i e r n i k u 1917 r o k u o d m w i l i p o p a r c i a d l a

j e g o p l a n u z b r o j n e g o p o w s t a n i a . W s w y m licie Do czonkw partii bolszewikw, n a p i s a n y m 1 8 p a d z i e r n i k a , w d z ciska g r o m y i b y s k a w i c e : To przecie tysic razy podlejsze i m i l i o n razy bardziej szkodliwe od wszystkich wystpie Plechanowa w niepartyjnej prasie w latach 1906-1907 (...). U w a a b y m to dla siebie za hab, g d y b y m przez wzgld na dawn przyja z t y m i towarzyszami zawaha si przed i c h potpieniem. M w i wprost, e nie uwaam j u i c h za towarzyszy (...)". To w a n i e t e n e p i z o d m i a na m y l i L e n i n , g d y pisa w Licie do Zjazdu w g r u d n i u 1922 r o k u : P r z y p o m n t y l k o , e p a d z i e r n i k o w y e p i z o d Z i n o w i e w a i K a m i e niewa nie by, oczywicie, przypadkiem, nie m o n a j e d n a k w i n i ich za to bardziej ni Trockiego za jego niebolszewizm"
1 0 0

O losie d w c h b r a c i s y j a m s k i c h g w a r d i i l e n i n o w s k i e j " , j a k o k r e l i a i c h D o r a S z t u r m a n , z a d e c y d o w a nastpca L e n i n a , c z o w i e k , k t r e g o Z i n o w i e w i K a m i e n i e w n a z y w a l i m i d z y sob A z j a t " . O b a j d o s t a l i si w a r n a t e g o s a m e g o m y n a , k t r y t a k g o r l i w i e p o m a g a l i b u d o w a . Z a ycia L e n i n a z n a l e l i si n a szczycie b o l s z e w i c k i e j h i e r a c h i i , lecz p o j e g o m i e r c i p o z o s t a l i t a m j e d y n i e t a k d u g o , j a k d u g o p o t r z e b n i b y l i S t a l i n o w i w j e g o r o z g r y w c e z T r o c k i m . P o t e m , p r z e z cae d z i e siciolecie, w a l c z y l i r o z p a c z l i w i e , b y w r c i w szeregi p r z y w d c w p a r t y j n y c h , p k i nie zmiadyy i c h tryby stalinowskiej praworzdnoci". G r i g o r i j J e w s i e j e w i c z Z i n o w i e w i L e w B o r y s o w i c z K a m i e n i e w u r o d z i l i si w t y m s a m y m , 1883 r o k u . Z i n o w i e w ( p r a w d z i w e n a z w i s k o R a d o m y s l s k i ) - w r o dzinie waciciela mlecznej f e r m y p o d Jehzawietgradem na U k r a i n i e , K a m i e n i e w ( R o z e n f e l d ) - w M o s k w i e , j a k o s y n w y k w a l i f i k o w a n e g o r o b o t n i k a . O b a j do w c z e n i e z e t k n l i si z m a r k s i z m e m , o b a j w a c i w i e n i g d y n i e p r a c o w a l i , o b r a w szy, p o d o b n i e j a k L e n i n , d r o g z a w o d o w y c h r e w o l u c j o n i s t w " . O b a j te, ale szczeglnie Z i n o w i e w , u w a a n i b y l i za t e o r e t y k w m a r k s i z m u : L e n i n w s w y m a r t y k u l e O bolszewizmie z a l i c z y i c h , o c z y w i c i e w r a z z sob, do n a j w y b i t n i e j s z y c h pisarzy-bolszewikw"
101

Z i n o w i e w przecign l i t e r a c k i m d o r o b k i e m K a m i e n i e w a , zwaszcza p o r e w o l u c j i . Z a m i e r z a n a w e t zakasowa T r o c k i e g o , p r z y s t p u j c d o w y d a w a n i a s w o i c h d z i e z e b r a n y c h w 2 0 t o m a c h , lecz p o p a d w n i e a s k i n i e m g d o k o c z y tego a m b i t n e g o przedsiwzicia. O ile j e d n a k T r o c k i posiada n i e w t p l i w y talent l i t e r a c k i , o t y l e Z i n o w i e w b y raczej r z e m i e l n i k i e m p i r a , n i e z b y t o r y g i n a l n y m k o m e n t a t o r e m m a r k s i z m u . P i s m a Z i n o w i e w a w w i k s z o c i si n i e z a c h o w a y , w okresie s t a l i n o w s k i m zniszczono n i e m a l wszystko. Spord n i e l i c z n y c h ocala y c h ksiek, b r o s z u r i a r t y k u w n a j w i k s z h i s t o r y c z n w a r t o p r z e d s t a w i a j j e g o Wspomnienia, p o w s t a e w k r t c e p o m i e r c i L e n i n a , lecz p r z e t r z y m y w a n e w arc h i w u m a d o k o c a lat 8 0 . , w k t r y c h opisa k o n f e r e n c j prask w 1912 r o k u , tarcia z w i z a n e z p r b z d e m a s k o w a n i a p r o w o k a t o r a R o m a n a M a l i n o w s k i e g o oraz przedstawi swoje refleksje na temat spotka z L e n i n e m
1 0 2

W latach 1918-1925 Z i n o w i e w p r z e m a w i a m n s t w o razy na posiedzeniach S o w n a r k o m u , w zakadach pracy, w K o m i n t e r n i e , w K o m i t e c i e C e n t r a l n y m ,

na wszelkiego rodzaju konferencjach. Jego w s p p r a c o w n i c y skrztnie wszystko zbierali i p r z y g o t o w y w a l i do publikacji. W zbiorach specjalnych przetrway d w a t o m y jego notatek z obrad Biura Politycznego. Z pomoc uzbrojonych w pira a s y s t e n t w napisa b e z b a r w n e a p o l o g i e , a raczej szkice do n i c h : W. Uljanow (Lenin) - w d w c h t o m a c h , Z historii bolszewizmu - w d w c h t o m a c h , Rok rewolucji. Luty 1917-1918 o r a z k i l k a i n n y c h p r a c . L i t e r a c k a t w r c z o " Z i n o w i e w a j e s t d o s k o n a y m o d z w i e r c i e d l e n i e m postpujcej b i u r o k r a t y z a c j i p a r t i i i w y r o s e g o w o k n i e j s y s t e m u . P r z e z cae d z i e s i c i o l e c i a a n o n i m o w i p o m o c n i c y , sekretarze, r e f e renci pisali dla w o d z w m o w y , prelekcje, ksiki, k t r e w y d a w a n o w o g r o m n y c h n a k a d a c h , a k t r y c h n i k t p o t e m n i e c z y t a . W czasach l e n i n o w s k i c h Z i n o w i e w i j e m u p o d o b n i p r z y n a j m n i e j p r a c o w a l i n a d t e k s t e m s a m o d z i e l n i e , redagujc g o i poprawiajc. K o l e j n i p r z y w d c y , o d C h r u s z c z o w a d o Gorbaczowa, j u t y l k o w y gaszali g o t o w e p r z e m w i e n i a ' i p o d p i s y w a l i s w o j e d z i e a z e b r a n e . I n t e l e k t u a l n a p r o s t y t u c j a staa si n o r m . D r u g i z b o l s z e w i c k i c h b r a c i " , K a m i e n i e w , w y d a j e si postaci o w i e l e c i e kawsz. Z p e w n o c i b y te b a r d z i e j o d w a n y . W y s t p o w a p r z e c i w k o L e n i n o w i , p u b l i k u j c w gazecie G o r k i e g o N o w a j a y z " s w o j e k r y t y c z n e u w a g i n a t e m a t z b r o j n e g o p o w s t a n i a , p r b o w a p r z e c i w s t a w i a si r w n i e S t a l i n o w i . Podczas X I V Z j a z d u p a r t i i w g r u d n i u 1925 r o k u - w y p a d a y a k u r a t u r o d z i n y sekretarza g e n e r a l nego - K a m i e n i e w owiadczy: N i e zgadzamy si, by f o r m u o w a n o teori wodza", nie zgadzamy si, by t w o r z o n o wodza". N i e zgadzamy si, aby Sekretariat faktycznie czy funkcje polityczne i organizacyjne, sta ponad organem politycznym. Jestemy za t y m , aby nasze k i e r o w n i c t w o zorganizowane zostao w taki sposb, by rzeczywist wadz sprawowao p o l i t b i u r o , a podporzdkowany mu Sekretariat wypenia jego polecenia na p o ziomie technicznym (...). U w a a m , e nasz sekretarz generalny nie jest postaci, ktra potrafi skupi w o k siebie stary bolszewicki sztab (...). Poniewa w i e l o k r o t nie m w i e m to towarzyszowi Stalinowi osobicie oraz w krgu leninowskich t o warzyszy, powtrz to take na Zjedzie: doszedem do przekonania, e towarzysz Stalin nie potrafi odegra r o l i czowieka jednoczcego bolszewicki sztab (...). T cze swego wystpienia rozpoczem sowami: jestemy przeciwni teorii j e d n o osobowego kierownictwa, jestemy przeciwni t w o r z e n i u w i z e r u n k u w o d z a !
103

Z perspektywy dziesicioleci m o n a powiedzie, e prba K a m i e n i e w a ( p o p a r g o w t y m Z i n o w i e w ) , k t r y stara si n i e d o p u c i d o z b r o j n e g o p r z e j c i a w a d z y p r z e z b o l s z e w i k w w 1917 r o k u , b y a p r z e j a w e m o s t r o n o c i " j a k n a j b a r d z i e j u z a s a d n i o n e j i d a l e k o w z r o c z n e j . W y s t p i e n i e za n a X I V Z j e d z i e s t a n o w i o przestrog, ktrej n i k t nie usucha. K a m i e n i e w m i a p o n o cisze p i r o n i Z i n o w i e w , c o d o t y c z y o zwaszcza a r t y k u w z pocztkw j e g o rewolucyjnej kariery, j a k choby tych zwizanych z w a l k w e w n t r z p a r t y j n . W s i e r p n i u 1909 r o k u L e n i n s k a r y si Z i n o w i e w o w i w j e d n y m z l i s t w , i l e t r u d u k o s z t o w a a g o redakcja t e k s t u K a m i e n i e w a : O s t a t n i e 2/3 a r t y k u u K a m i e n i e w a s c a k o w i c i e ze i w a c i w i e n i e nadaj si do p o p r a w i e n i a .

P r z e r o b i e m 1/3 (s. 1 - s. 5 do k o c a ) , a dalej n i e j e s t e m j u w stanie p r z e r a b i a , g d y w i d z , e n i e c h o d z i t u o k o r e k t , lecz o n a p i s a n i e w s z y s t k i e g o o d n o w a (...)"

104

. M o e i K a m i e n i e w n i e pisa n a j l e p i e j , lecz t e n i e l i c z n e t e k s t y , j a k i e p o n i m

zostay, nie potwierdzaj oceny redaktora". Jego n i e w i e l k i t o m i k o C z e r n y s z e w s k i m , w y d a n y w s e r i i yciorysy znanych ludzi, z d r a d z a d o j r z a e g o l i t e r a t a , s p o r d najbliszych towarzyszy L e n i n a ustpujcego talentem j e d y n i e T r o c k i e m u . Z i n o w i e w i K a m i e n i e w c z u l i d o siebie n a w z a j e m w i e l k osobist s y m p a t i . N a p a s z c z y n i e m o r a l n e j , p o l i t y c z n e j , l i t e r a c k i e j , a take p o d k i l k o m a i n n y m i w z g l d a m i K a m i e n i e w przewysza Z i n o w i e w a , b y bardziej g o d n y zaufania, l o j a l n y , u c z c i w s z y , o d w a n i e j s z y . Z i n o w i e w s p l a m i si u d z i a e m w b o l s z e w i c k i m terrorze, z k t r y m K a m i e n i e w nie m i a bezporednio nic wsplnego. W zwizku t y c h d w c h l u d z i b e z s p r z e c z n i e d o m i n o w a j e d n a k Z i n o w i e w , K a m i e n i e w za wszdzie posusznie za n i m poda. Na emigracji Z i n o w i e w pozostawa w szczeglnie b l i s k i c h stosunkach z L e n i n e m , n a t o m i a s t j e g o o n a , L i l i n a I o n o w n a Z a t a , p r z y j a n i a si z K r u p s k , k t r a p o t e m czsto w s p o m i n a a o b o j e m a o n k w w p a m i t n i k a c h . Z i n o w i e w w y r n i a si j a k o j e d e n z n a j b a r d z i e j a k t y w n y c h i z a u f a n y c h w s p p r a c o w n i k w L e n i n a , t e n za n i e z w y k l e c e n i sobie j e g o g o r l i w o i o d d a n i e . C o p r a w d a p o p a d z i e r n i k u 1 9 1 7 r o k u L e n i n n i g d y n i e w y z b y si d o k o c a w t p l i w o c i w o b e c Z i n o w i e w a , w y r a a j c je n a w e t w Licie do Zjazdu. N i e j e s t te z a p e w n e s p r a w p r z y p a d k u , e o ile w s z y s t k i e j e g o l i s t y d o Z i n o w i e w a s p r z e d r e w o l u c j i z a c z y n a y si z w y k l e o d s w D r o g i p r z y j a c i e l u ! " b d D r o g i G r i g o r i j u ! " , o t y l e t e p n i e j sze u t r z y m a n e b y y w t o n i e b a r d z i e j f o r m a l n y m : T o w . Z i n o w i e w ! "
1 0 5

Z i n o w i e w , p r z y caej w y r a z i s t o c i j e g o s y l w e t k i , pozostaje j e d n a k postaci c o k o l w i e k zagadkow. N a z y w a n y przez m i e n s z e w i k w g i e r m k i e m L e n i n a " , p o m i e r c i w o d z a j a k o n a g l e z n i k n . w k r p y , o t y y , raczej f l e g m a t y c z n y c z o w i e k z m i e n i a si z u p e n i e , g d y t y l k o w c h o d z i n a t r y b u n . Z i n o w i e w p r z e m a w i a z a w s z e z n i e z w y k y m o y w i e n i e m . J e g o s i l n y , zniewalajcy gos o p i k n y m , d w i c z n y m b r z m i e n i u d o m i n o w a n a d sal, n a d t u m e m i w y d a w a si j a k b y s t w o r z o n y d l a m a s o w y c h w i e c w . J a k pisa u n a c z a r s k i : Z i n o w i e w n i e j e s t w s w o i c h m o w a c h t a k o d k r y w c z y i b o g a t y w n o w e i d e e , j a k r z e c z y w i s t y w d z caej r e w o l u c j i L e n i n ; u s t p u j e take, r z e c z j a s n a , p o d w z g l d e m s i y p r z e k o n y w a n i a T r o c k i e m u . J e d n a k e z w y j t k i e m t y c h d w c h m w c w Z i n o w i e w n i e m a sobie r w n y c h "
1 0 6

Co znamienne, Z i n o w i e w z t y m samym skutkiem potrafi przemawia po niem i e c k u w K o m i n t e r n i e l u b na zjedzie partii w N i e m c z e c h . C h o c i a j e d n a k n a p i sa i p o w i e d z i a w i e l e , t r u d n o go u z n a za w y b i t n e g o pisarza i p u b l i c y s t . K s i k i Z i n o w i e w a , a raczej szkice d o n i c h , c h o t a k b e z b a r w n e , z a w i e r a j m i m o to wiele interesujcych obserwacji na temat Lenina. W swoich w s p o m n i e n i a c h , n a p i s a n y c h w l a t a c h 2 0 . , lecz p r z e z d u g i czas z a m k n i t y c h w a r c h i w u m , Z i n o w i e w z a u w a y , e j u w w i e k u 2 5 lat p r z y s z y o j c i e c r o s y j s k i e j r e w o l u c j i c z u si o d p o w i e d z i a l n y z a ca l u d z k o , c z u si p r z y w d c ( w n a j l e p s z y m s e n sie tego s o w a ) klasy r o b o t n i c z e j i p a r t i i " . C z y m i a w i a d o m o , d o j a k i e j r o l i zosta

przeznaczony? Z i n o w i e w odpowiada na to pytanie twierdzco: T a k , mia! Bez t e g o n i e s t a b y si L e n i n e m ( . . . ) "

107

W s p o m n i e n i a t e b y y pisane, g d y Z i n o w i e w d a w n o j u p r z e k r o c z y s z c z y t o w y p u n k t swej k a r i e r y p o l i t y c z n e j , S t a l i n za s z y b k o urasta w si. M a r k s u m a r ostat e c z n i e d o p i e r o w t e d y , z a u w a y Z i n o w i e w , k i e d y u m a r j e g o nastpca - E n g e l s . Z L e n i n e m b y o z u p e n i e inaczej. N i e zosta p o n i m aden E n g e l s , ale i o n n i e u m a r t a k d o k o c a (...). A j e d n o c z e n i e p o d w i e l o m a w z g l d a m i w y s z o g o r z e j n i z M a r k s e m " . Z a r a z p o t e m Z i n o w i e w stawia k r o p k n a d i : zasadniczy b d " L e n i n a polega n a t y m , e n i e p r z e w i d z i a d o k a d n i e , c o nastpi, g d y j e g o z a b r a k n i e (...) .
108

T y m s a m y m Z i n o w i e w jasno i miao (bardzo to do niego niepodobne) stwierdza, e Stalin nie jest E n g e l s e m , a sprawy przybray z y o b r t . W y g l d a na t o , j a k b y z a r w n o o n s a m , j a k i K a m i e n i e w , T r o c k i , B u c h a r i n i i n n i n i e m o g l i sobie w y b a c z y , e p o z w o l i l i n a t o , b y ster o g r o m n e g o o k r t u u j w s w e rce p i r a t , k t r y u s t a n o w i w s z y m o n o p o l n a L e n i n a , s z y b k o sta si a b s o l u t n y m d y k t a t o r e m . Z i n o w i e w n i e p o t r a f i z a p o m n i e , e w r o k u 1917 i p n i e j t r a k t o w a S t a l i n a p r o tekcjonalnie, j a k zwykego przedstawiciela mniejszoci n a r o d o w y c h . Stalin, czekajc, a n a d e j d z i e j e g o czas, r z a d k o o d p o w i a d a n a lekcewace u w a g i Z i n o w i e w a . K i e d y p a r t y j n a g r a " d y s k u t o w a a o t y m , k o g o p o s t a w i n a czele K o m i n t e r n u , Z i n o w i e w stwierdzi (co bardzo u b o d o Stalina): P o w i n i e n to by kto o e u r o p e j skiej k u l t u r z e , znajcy j z y k i (...)". J a k w i a d o m o , t o w a n i e G r i g o r i j Z i n o w i e w zosta p i e r w s z y m p r z e w o d n i c z c y m M i d z y n a r o d w k i K o m u n i s t y c z n e j . B y g o r c y m z w o l e n n i k i e m e k s p o r t u r e w o l u c j i , z w a s z c z a d o N i e m i e c , L e n i n za z g a d z a si z t a w a n t u r n i c z strategi. W s t y c z n i u 1 9 2 0 r o k u w d z b o l s z e w i k w o w i a d c z y : N a l e y s z y b k o o s w o b o d z i K r y m , aby m i e w p e n i r o z w i z a n e rce, p o n i e w a w o j n a d o m o w a m o e z m u s i nas d o m a r s z u n a Z a c h d , n a p o m o c k o munistom"
1 0 9

K i e d y l a t e m 1920 r o k u o b r a d o w a I I K o n g r e s K o m i n t e r n u , A r m i a C z e r w o n a , r e a l i z u j c w y t y c z n e L e n i n a , m a s z e r o w a a n a W a r s z a w . N a scenie T e a t r u W i e l k i e g o , g d z i e zebraa si w i a t o w a p a r t i a r e w o l u c j i s o c j a l i s t y c z n e j " , Z i n o w i e w p o l e c i zawiesi o g r o m n y c h r o z m i a r w m a p wiata. K a d e g o r a n k a delegaci w p a t r y w a l i si j a k u r z e c z e n i w m a l e k i e j a s k r a w e c h o r g i e w k i , znaczce p o s t p y c z e r w o n y c h " , podczas g d y Z i n o w i e w wygasza entuzjastyczne k o m e n t a r z e , u t r z y m u j c , e n a s t p n y , I I I K o n g r e s K o m i n t e r n u o d b d z i e si w B e r l i n i e , a p o t e m w P a r y u , L o n d y n i e (...)". J e g o s o w a g i n y w b u r z y o k l a s k w . W p a m i t n i k a c h Z i n o w i e w a p o j a w i a j si c z a s e m d r o b n e , lecz n a d e r i n t e r e s u j c e s z c z e g y , w w i e t l e k t r y c h p o r t r e t L e n i n a staje si b a r d z i e j w y r a z i s t y . Z i n o w i e w przytoczy, na przykad, celny d o w c i p Plechanowa: L e n i n to pierwszej klasy f i l o z o f , w t y m sensie, e z filozofii j e s t cigle j e s z c z e w p i e r w s z e j k l a s i e " . I n n y m r a z e m pisa: L e n i n u w i e l b i a nas straszy: j e l i b d z i e m y r o b i b d y - p o l e c i m y " . L u b : P e w n e g o r a z u w P a r y u o p i j a l i m y z L e n i n e m j e g o n o w ksik i s i e d z i e l i m y d o rana w k a w i a r n i " ( n i e w i e m , k o g o m o g a zainteresowa j e g o ksika, o p r c z garstki socjaldemokratw - D . W . )
1 1 0

Niestety, te nader rzadkie pereki o r y g i n a l n y c h spostrzee ton w p o w o d z i z i n o w i e w o w s k i e g o p u s t o s o w i a i t w i e r d z e w r o d z a j u : L e n i n u r o d z i si g e n i u szem"

1 1 1

, L e n i n m i a genialn i n t u i c j " , L e n i n t o geniusz r e w o l u c j i w i a t o w e j " ,

1 1 2

a nawet L e n i n to geniusz l e n i n i z m u "

. Czasem, cho nieczsto, w s w o i c h w y -

s t p i e n i a c h p o r e w o l u c j i Z i n o w i e w p o z w a l a sobie k r y t y k o w a L e n i n a . D w u d z i e stego s i d m e g o l i s t o p a d a 1923 r o k u , k i e d y w d z b y j u m i e r t e l n i e c h o r y , Z i n o w i e w , przemawiajc na Wszechrosyjskim Zjedzie Pracownikw Owiaty, p r z y p o m n i a , j a k b a r d z o p o m y l i l i si M a r k s i E n g e l s w s w y c h p r z e w i d y w a n i a c h c o d o c h w i l i nadejcia r e w o l u c j i s o c j a l i s t y c z n e j , i d o d a : M u s z p r z y z n a , e t e n s a m b d p o p e n i te W . I . L e n i n "
1 1 3

. By to jednak tylko epizod. Wysawianie Lenina

stao si n i e t y l k o o b o w i z k i e m , lecz r w n i e o z n a k l o j a l n o c i w o b e c p a r t i i . P o r o k u 1926 Z i n o w i e w , w y k l u c z o n y z p o l i t b i u r a , n a p r z e m i a n t o p r b o w a walczy ze Stalinem, to wyraa skruch, to z n w sprawowa drugorzdne f u n k cje, j a k i e p r z y d z i e l a m u n o w y w d z . W 1930 r o k u , m i m o b r a k u w y s z e g o w y k s z t a c e n i a , zosta r e k t o r e m u n i w e r s y t e t u w K a z a n i u , a w g r u d n i u 1 9 3 1 zastpc przewodniczcego Pastwowej Rady N a u k o w e j . Zachowa j e d n a k y w o w pamici swe bliskie z w i z k i z L e n i n e m i niezachwianie w i e r z y , e prdzej czy p n i e j p o m o g m u one w r c i n a szczyty w a d z y . K a m i e n i e w n i e m i e s z k a z L e n i n e m t a k d u g o , j a k Z i n o w i e w , n i e u k r y w a si r a z e m z n i m w szaasie, n i e w r a c a d o R o s j i s y n n y m z a p l o m b o w a n y m w a g o n e m " . S j e d n a k podstawy do przypuszcze, i L e n i n darzy L w a Borysowicza uczuciami o w i e l e gbszej n a t u r y . N i e t y l k o z tego p o w o d u , e K a m i e n i e w b y j e g o zastpc w Radzie K o m i s a r z y L u d o w y c h oraz R a d z i e P r a c y i O b r o n y i zyska okazj, by l e piej p o z n a L e n i n a z racji cisego w s p d z i a a n i a . K a m i e n i e w m i a z n a c z n i e w i c e j w e w n t r z n e g o p o c z u c i a p r z y z w o i t o c i , czego" L e n i n , u r o d z o n y c y n i k , n i e m g n i e zauway. K a m i e n i e w b y , rzecz j a s n a , r o s y j s k i m b o l s z e w i k i e m , p o z b a w i o n y m j e d nak, p o d o b n i e j a k P i a t a k o w , u n a c z a r s k i , R y k o w , graniczcej z o k r u c i e s t w e m b e z wzgldnoci, typowej dla w y z n a w c w dyktatury proletariatu. Potrafi wystpi przec i w k o s a m o w o l i i k i e r o w a si t a k o b c y m b o l s z e w i k o m i m p u l s e m , j a k z w y k e l u d z k i e w s p c z u c i e . K i e d y w d o w i e p o z m a r y m w 1921 r o k u t e o r e t y k u a n a r c h i z m u Piotrze K r o p o t k i n i e c z y n i o n o t r u d n o c i z z e z w o l e n i e m na w y j a z d za granic, t o w a n i e K a m i e n i e w p r z e k o n a L e n i n a , aby p o p a r j e j p r o b . W l a t a c h 1 9 2 1 - 1 9 2 2 L e n i n o d b y w a z K a m i e n i e w e m czste i d u g o t r w a e n a rady
1 1 4

. J a k m o n a sdzi, K a m i e n i e w sw p o w c i g l i w o c i , u m i a r e m i o p a n o w a -

n i e m w y w i e r a n i e m a y w p y w n a Lenina, k t r e m u brakowao t y c h wanie cech. unaczarski zauway, e K a m i e n i e w uchodzi za czowieka stosunkowo m i k k i e g o z e w z g l d u n a s w e a g o d n e u s p o s o b i e n i e . T o o c z y w i c i e raczej p o c h w a a n i z a r z u t , ale z a p e w n e m o g o b y i tak, e w p o r w n a n i u z t a k i m i l u d m i , j a k L e n i n , T r o c k i , S w i e r d o w i i m p o d o b n i , K a m i e n i e w w y d a w a si z b y t i n t e l i g e n t n y , p o d lega r n y m w p y w o m , w y k a z y w a n i e z d e c y d o w a n i e "
1 1 5

L e n i n p o z n a b l i e j K a m i e n i e w a , g d y p r o w a d z i o n negocjacje z d e p o z y t a r i u s z a m i p a r t y j n y c h f u n d u s z y . C h o K a m i e n i e w o e n i si z siostr T r o c k i e g o , n i e

o s a b y p r z e z t o j e g o z w i z k i z L e n i n e m i K r u p s k . W k w i e t n i u 1913 r o k u L e n i n pisa d o n i e g o : A w i c w i d z i m y si l a t e m . G o r c o zapraszamy. W y n a j l i m y d o m k o o Z a k o p a n e g o (46 g o d z i n o d K r a k o w a , stacja P o r o n i n ) o d 1 m a j a d o 1 p a d z i e r n i k a ; m a m y dla W a s p o k j . Z i n o w i e w o w i e bd niedaleko (...)"

116

J a k si z d a j e , L e n i n m i a sabo d o K a m i e n i e w a . I c h k o n f l i k t w p a d z i e r n i k u 1917 r o k u n i e p r z e s z k o d z i m u p o p r z e w k r t c e p o t e m k a n d y d a t u r y L w a B o r y s o w i c z a n a s t a n o w i s k o p r z e w o d n i c z c e g o W C I K . C z s t o te p o w i e r z a K a m i e n i e w o w i d e l i k a t n e zadania, j a k c h o b y . w w c z a s , g d y w t r a k c i e r o k o w a b r z e s k i c h w y s a g o n a w n i o s e k T r o c k i e g o z s e k r e t n m i s j d o L o n d y n u i Parya, a b y d o w i e d z i a si, c z y S p r z y m i e r z e n i g o t o w i s w e s p r z e b o l s z e w i k w p r z e c i w k o N i e m c o m . P o d r z a k o c z y a si n i e p o w o d z e n i e m . B r y t y j c z y c y , n i e baczc n a i m m u n i t e t d y p l o m a t y c z n y K a m i e n i e w a , z a r e k w i r o w a l i j e g o baga i c z e k n a 5 0 0 0 f u n t w , po c z y m w y d a l i l i go z kraju. Francuzi nie p o z w o l i l i mu nawet postawi stopy na swojej z i e m i
1 1 7

Zadania, ktre otrzymywa Kamieniew, dotyczyy nie tylko spraw partyjnych i p a s t w o w y c h , lecz take o w i e l e b a r d z i e j p r o z a i c z n y c h k w e s t i i . Z i m 1920 r o k u L e n i n pisa d o n i e g o : d w u n a s t e g o l u b t r z y n a s t e g o p r z y j e d a G o r k i . C z y m o e cie zarzdzi, b y d o s t a r c z o n o m u d r e w n a o p a ? "
1 1 8

A niedugo potem: T o w . Ka-

m i e n i e w ! N a j w y r a n i e j Wasze rozporzdzenia o d r w a c h dla t o w . G o r k i e g o nie zostay w y k o n a n e . K a r m i g o o b i e t n i c a m i . T o w . G u i l b e a u si skary. W j e g o m i e s z k a n i u j e s t 0 s t o p n i . N a l e y o d d a p o d sd w i n n e g o n i e w y p e n i e n i a W a s z y c h zarzdze"

1 1 9

. L e n i n p r o s i r w n i e K a m i e n i e w a , b y p o m g d z i e c i o m Inessy A r m a n d
1 2 0

zatroszczy si o g r b m a t k i

, zleca m u w i e l e i n n y c h d r o b n y c h m i s j i .

N i e w t p l i w i e j e d n a k K a m i e n i e w odda L e n i n o w i najwiksze usugi j a k o w y d a w c a j e g o d z i e . J u w 1907 r o k u stara si o p u b l i k o w a t r z y t o m o w y z b i r a r t y k u w L e n i n a , z a t y t u o w a n y W cigu dwunastu lat. K a m i e n i e w p o d p i s a u m o w z s o c j a l d e m o k r a t y c z n y m w y d a w n i c t w e m Z i e r n o " , ale ostatecznie rzecz z a k o c z y a si f i a s k i e m - z r n y c h p o w o d w , p r z e d e w s z y s t k i m d l a t e g o , e p i e r w s z y t o m znalaz b a r d z o n i e w i e l u n a b y w c w . W 1920 r o k u zaczy u k a z y w a si w M o s k w i e Dziea zebrane L e n i n a w 2 0 t o m a c h , z k t r y c h o s t a t n i w y s z e d j u p o m i e r c i w o d z a , w 1926 r o k u . P r z e d s i w z i c i e m o d p o c z t k u k i e r o w a K a m i e n i e w , k o n s u l t u j c si z a u t o r e m w m i a r p o s t p u prac. T r w a a j e s z c z e w o j n a d o m o w a , k r a j p o g r o n y b y w chaosie, lecz L e n i n , T r o c k i i Z i n o w i e w n i e m o g l i si j u d o c z e ka n a p u b l i k a c j s w e g o w i e l o t o m o w e g o d o r o b k u p i s a r s k i e g o . P o u s u n i c i u K a m i e n i e w a z e s k a d u p o l i t b i u r a w 1926 r o k u , los, a cilej m w i c S t a l i n , r z u c a g o n a r n e o d c i n k i b u d o w n i c t w a socjalistycznego". Przez j a k i czas b y . l u d o w y m k o m i s a r z e m h a n d l u , p o s e m w J a p o n i i , p o s e m w e W o s z e c h , c z o n k i e m d y r e k c j i I n s t y t u t u L e n i n a . W 1934 r o k u o b j f u n k c j d y r e k t o r a I n s t y t u tu L i t e r a c k i e g o , gdzie pozosta na d u e j i zyska w r e s z c i e szans, by zaj si k o n k r e t n prac. J a k m o n a sdzi n a p o d s t a w i e p o r e d n i c h p r z e k a z w , z a m i e r z a n a p i sa w s p o m n i e n i a o L e n i n i e , a przecie spucizn literack w o d z a z n a lepiej n i k t o k o l w i e k i n n y . J a k o p i e r w s z y m i a okazj zapozna si z l e n i n o w s k i m a r c h i w u m ,

na bazie k t r e g o p o w s t a nastpnie i n s t y t u t o tej samej n a z w i e , a m i a n o w a n i e K a m i e n i e w a j e g o d y r e k t o r e m b y o z e w s z e c h m i a r rozsdn decyzj. C o p r a w d a j u K a m i e n i e w o d s i e w a " p r z y p u b l i k a c j i l i c z n e listy, zapiski, r o z p o r z d z e n i a L e n i n a , niezgodne z obowizujcym k a n o n e m l e n i n i z m u . Praktyka owa, ukazywanie L e n i na t y l k o z j e d n e j , w y g o d n e j " s t r o n y , staa si z czasem b o l s z e w i c k tradycj. S a m K a m i e n i e w n i e p o z o s t a w i p o sobie d z i e " , c h o c i a t e k s t w , k t r e w y s z y s p o d j e g o p i r a , s t a r c z y o b y n a p i , m o e sze t o m w . J e g o p r z e m w i e n i a p o w i c o n e p a m i c i L e n i n a , p r z e d m o w y d o ksiek w o d z a , refleksje n a t e m a t M a r t o w a , z a p i s k i bdce f a k t y c z n i e k r o n i k w e w n t r z p a r t y j n y c h s p o r w - z p e w n o ci z a s u g u j n a u w a g . J a k j u w s p o m n i a e m , K a m i e n i e w pisa sabe a r t y k u y p o l i t y c z n e , za to o w i e l e lepsze eseje l i t e r a c k i e . O p r c z k s i k i o C z e r n y s z e w s k i m mia w s w o i m d o r o b k u artyku o twrczoci Goethego, p r z e d m o w do jednej z n o w e l T u r g i e n i e w a i recenzje z k i l k u i n n y c h
1 2 1

Podczas g w a t o w n e g o k o n f l i k t u p e r s o n a l n e g o , j a k i r o z g o r z a p o m i e r c i L e n i na, K a m i e n i e w i Z i n o w i e w dokonali zych politycznych kalkulacji. N a j p i e r w p o m o g l i s e k r e t a r z o w i g e n e r a l n e m u i z o l o w a T r o c k i e g o , p n i e j s a m i d o s t a l i si w t r y b y s t a l i n o w s k i e j m a s z y n e r i i . Z n i s z c z e n i e b o l s z e w i c k i e j starej g w a r d i i " t r u d n o w y j a n i j e d y n i e w k a t e g o r i a c h r n i c d o k t r y n a l n y c h , cierania si o d c h y l e " i p l a t f o r m . L e n i n s t w o r z y s y s t e m , w k t r y m n a szczycie p i r a m i d y w a d z y p o z o s t a w a o miejsce t y l k o dla j e d n e g o p r z y w d c y . T y m c z a s e m p r e t e n d e n t w , zwaszcza n a p o c z t k u , b y o w i e l u . K i e d y S t a l i n u z y s k a n a d n i m i p r z e w a g , l u d z i e c i zaczli m u przeszkadza, j a k o z b y t n a t r t n e p r z y p o m n i e n i e o L e n i n i e . N i e m g te p o g o d z i si z f a k t e m , e Z i n o w i e w , K a m i e n i e w o r a z i n n i w o d z o w i e P a d z i e r n i k a " p o d w i e l o m a w z g l d a m i stali b l i e j L e n i n a n i o n . W i d z i a w n i c h p o t e n c j a l n y c h r y w a l i i t o p r z e s d z i o o i c h losie. A b s u r d a l n e , czsto p o p r o s t u m i e s z n e k a m s t w a o spiskach i t a j n y c h c e n t r a c h " b y y t y l k o z e w n t r z n y m p r z e j a w e m p r o c e s u , k t r y ostatecznie u t w i e r d z i s t a l i n o w s k i m o n o p o l n a L e n i n a i j e g o d z i e d z i c t w o . P o c z t k o w o bracia syjamscy", a zwaszcza Z i n o w i e w , w i e r z y l i , e w r c do ask. K i e d y 6 l i s t o p a d a 1929 r o k u m a c i e r z y s t a k o m r k a p a r t y j n a s p r a w d z a a " Z i n o w i e w a , o w i a d c z y o n : M y l , e z c z a s e m ( a t e n czas, m a m n a d z i e j , j e s t b l i ski) K o m i t e t C e n t r a l n y p o z w o l i m i w y k a z a si n a s z e r s z y m p o l u ( . . . ) "
122

. Grigorij

Jewsiejewicz nie docenia wiernego ucznia" Lenina. Stalin nie m g zapomnie, e z a ycia w o d z a Z i n o w i e w a stawiano znacznie w y e j n i j e g o . K i e d y w e w r z e n i u 1918 r o k u T r o c k i z a k o c z y sw m o w p r z e d Rad P i o t r o g r o d z k s o w a m i : M y , u c z n i o w i e L e n i n a , s t a r a m y si o t o , b y c h o t r o c h d o r w n a t e m u p o m i e n n e m u trybunowi midzynarodowego k o m u n i z m u , najwikszemu prorokow i i a p o s t o o w i r e w o l u c j i socjalistycznej (...)", r o z l e g y si, j a k s t w i e r d z a s t e n o g r a m , oklaski. K i e d y j e d n a k przewodniczcy posiedzenia Z o r i n krzykn: N i e c h yje najlepszy u c z e t o w a r z y s z a L e n i n a t o w a r z y s z Z i n o w i e w ! " - o d p o w i e d z i b y y , zgodnie z t y m samym stenogramem, burzliwe owacje"
1 2 3

Istotnie, chyba n i k t nie potrafi sawi L e n i n a tak j a k Z i n o w i e w . P o mierci w o d z a Z i n o w i e w owiadczy: L e n i n - to L e n i n . Potny j a k ocean, s u r o w y

i niedostpny j a k M o n t Blanc, agodny j a k p o u d n i o w e soce, w i e l k i j a k wiat, d o b r y j a k dziecko (...)"

124

. Stalin nie m g pozwoli, by martwego Lenina i j e g o

l e n i n i z m " przechwycili i n n i . I nie pozwoli. K i e d y Z i n o w i e w p o c z u , e u c i s k S t a l i n a staje si c o r a z b a r d z i e j d a w i c y , przesta m a r z y o o d z y s k a n i u d a w n e j c h w a y i zacz m y l e o t y m , j a k u r a t o w a y c i e . B y y n a j l e p s z y u c z e " c h c i a z a w s z e l k cen z a d e m o n s t r o w a s w o j l o j a l n o , ale j e g o ( i K a m i e n i e w a ) p r o b y o a u d i e n c j u sekretarza g e n e r a l n e g o p o z o s t a w a y bez o d p o w i e d z i . M g z r o b i t y l k o j e d n o - d o c z y d o z g o d n e g o c h r u p o c h l e b c w . Z n a k o m i c i e si d o t e g o n a d a w a , m i a p r z e c i e t a k s i l n y i d w i c z n y gos... W s t y c z n i u 1934 r o k u , z o k a z j i 10-lecia m i e r c i L e n i n a , Z i n o w i e w napisa a r t y k u , ktrego z n w n i k t nie chcia opublikowa. Zacytowa t a m w p e w n y m m o m e n c i e w o d z a i o z n a j m i : T e n cytat towarzysz Stalin - k o n t y n u a t o r dziea L e n i n a - z d o a n a p o c z t k u 1933 r o k u p o d e p r z e d a n y m i z w y c i s k o z a k o c z o n e j pierwszej piciolatki". P o t e m przed s o w e m k o n t y n u a t o r " wstawi okrelenie wielki"
1 2 5

. K i e d y u k a z a a si ksika S t a l i n a Marksizm a kwestia narodowo-kolonial-

na, Z i n o w i e w napisa k o l e j n y a r t y k u : Ze skarbca marksizmu-leninizmu. Z a c z z w y sokiej n u t y : S w skarbcu m a r k s i z m u - l e n i n i z m u takie ksiki, bez k t r y c h nie moe si obej aden marksista na wiecie. N i e jest tych ksiek wiele, lecz liczba nie jest tu wana. Te ksiki, cho tak nieliczne, stanowi najcenniejsz wasno wiatowego r u c h u robotniczego. Na tej pce j e d n a z prac towarzysza Stalina dawno j u - i w p e n i zasuenie - zaja poczesne miejsce. Oczywicie m a m na myli Podstawy leninizmu. Teraz nowa jego ksika stanie w r d najwybitniejszych dzie m a r k s i z m u - l e n i n i z m u (...) .
126

R w n i e i t e n a r t y k u n i e znalaz w y d a w c y . D l a Z i n o w i e w a n i e b y o j u r a tunku. K i e d y 1 g r u d n i a 1934 r o k u z a m o r d o w a n y zosta sekretarz l e n i n g r a d z k i e g o k o m i t e t u p a r t i i , Siergiej K i r o w , Z i n o w i e w i K a m i e n i e w t r a f i l i d o w i z i e n i a . K a m i e n i e w , o j c i e c t r z e c h s y n w , chcc z a g o d z i s w j los, p o s t a n o w i o d c i si o d Z i n o w i e w a . P y t a n y p r z e z ledczego R u t k o w s k i e g o o s w o j e z w i z k i z Z i n o w i e w e m , odpar: (...) w m o i c h stosunkach z Z i n o w i e w e m nastpio silne ochodzenie. Jednak wiele okolicznoci yciowych (wsplna dacza) nie p o z w o l i o mi zerwa z n i m ostatecznie wszystkich zwizkw. U w a a m za konieczne doda, e mieszkajc w j e d n e j daczy latem 1934 r o k u , prowadzilimy zupenie osobne ycie i rzadko si spotykalimy. J e w d o k i m o w i K u k l i n byli jego gomi, nie m o i m i . Uznawszy, e sytuacja taka jest dla m n i e m i m o wszystko nie do zniesienia, przy pierwszej sposobnoci zaczem budowa sobie dacz w p o b l i u innej l i n i i kolejowej. W czasie naszej wsplnej w a l ki przeciwko partii nigdy nie uwaaem, e Z i n o w i e w nadaje si na kierownicze stanowiska, a ostatnie lata u t w i e r d z i y m n i e w przekonaniu, e nie posiada on adn y c h cech p r z y w d c y
127

W t y m czasie Z i n o w i e w pisa p a c z l i w e l i s t y d o S t a l i n a , J a g o d y i A g r a n o w a , proszc o ask. W l i c i e d o Stalina z n a l a z si m i d z y i n n y m i t a k i f r a g m e n t : N i e c z y n i sobie a d n y c h z u d z e . Jeszcze n a p o c z t k u s t y c z n i a 1935 r o k u w L e n i n g r a d z i e , w w i z i e n i u l e d c z y m , sekretarz K C J e o w , o b e c n y p o d c z a s j e d n e g o z p r z e s u c h a , p o w i e d z i a m i : P o l i t y c z n i e jestecie j u r o z s t r z e l a n i (...)" A n i e c o dalej: B a g a m Was, uwierzcie m i . N i e w i e d z i a e m , absolutnie nic nie w i e d z i a e m a n i n i e s y s z a e m i n i e m o g e m sysze o i s t n i e n i u w o s t a t n i c h l a t a c h j a k i e j k o l w i e k antypartyjnej g r u p y l u b organizacji w L e n i n g r a d z i e " mnia jednak o Kamieniewie. T r u d n o s t w i e r d z i , w j a k i m s t o p n i u w p y n o t o n a decyzj s d u , o g o s z o n 1 6 s t y c z n i a 1935 r o k u p r z e z W a s i l i j a U l r i c h a w o b e c n o c i c z o n k w K o l e g i u m Wojskowego: Na skutek dziaalnoci Moskiewskiego C e n t r u m " w poszczeglnych ogniwach z i nowiewowskiego kontrrewolucyjnego podziemia wyksztaciy si czysto faszystowskie metody w a l k i , pojawiy si i umacniay terrorystyczne nastroje, skierowane przec i w k o p r z y w d c o m p a r t i i i pastwa, czego nastpstwem stao si zabjstwo towarzysza S. K i r o w a (...). K o l e g i u m W o j s k o w e skazao: 1. Z i n o w i e w a Grigorija Jewsiejewicza, jako gwnego organizatora i najbardziej aktywnego przywdc Moskiewskiego C e n t r u m " , kierujcego dziaalnoci moskiewskich i leningradzkich podziemnych grup kontrrewolucyjnych, na 10 lat wizienia. 2. Kamieniewa L w a Borysowicza, jednego z p r z y w d c w Moskiewskiego C e n t r u m " , niebiorcego j e d n a k w ostatnim czasie aktywnego udziau w j e g o dziaalnoci, na pi lat wizienia (...) .
129 1 2 8

. N a w e t s o w e m nie w s p o -

D z i e s i d n i p n i e j Z i n o w i e w zosta p r z e w i e z i o n y d o w i z i e n i a N K W D w W i e r c h n i e u r a l s k u , K a m i e n i e w za d o C z e l a b i s k a . N a t y m n i e z a k o c z y a si i c h odyseja, w k r t c e b o w i e m s p r o w a d z o n o i c h z p o w r o t e m n a dalszy cig p r z e d stawienia. Stalin doszed do w n i o s k u , e nie naley pozostawia p r z y yciu l u d z i z najbliszego otoczenia zmarego w o d z a . K o m e n t a t o r e m L e n i n a m g by t y l k o o n . W z w i z k u z t y m komisarz bezpieczestwa pastwowego Gieorgij M o c z a n o w depeszowa do naczelnika wizienia w W i e r c h n i e u r a l s k u : W osobnym przedziale wagonu aresztanckiego, ze w z m o c n i o n eskort pod d o w d z t w e m waszego zastpcy, wylijcie do M o s k w y i przekacie do mojej dyspozycji Z i n o w i e w a . D w a d n i pniej w ten sam sposb i p o d waszym d o w d z t w e m dostarczcie Kamieniewa. Ponosicie osobist odpowiedzialno za utrzymanie w taj e m n i c y wyjazdu Z i n o w i e w a i Kamieniewa, zarwno przed w i n i a m i , j a k i prac o w n i k a m i wizienia, oraz za bezpieczestwo w trakcie podry. Godzin odjazdu oraz n u m e r y pocigw i w a g o n w przekacie telegraficznie. M o c z a n o w
130

Podczas d r u g i e g o p r o c e s u w s i e r p n i u 1936 r o k u b r a c i a s y j a m s c y " b y l i j u b a r d z i e j u l e g l i . W z a m i a n z a z o o n i m p r z e z S t a l i n a o b i e t n i c d a r o w a n i a ycia p r z y z n a l i si d o w s z y s t k i c h w y i m a g i n o w a n y c h z a r z u t w . J a k u d a o m i si u s t a l i , n a s a m y m p o c z t k u l e d z t w a z o s t a l i w e z w a n i n a K r e m l , ale p r z e b i e g i c h r o z m o w y z e

Stalinem m o e by j e d y n i e p r z e d m i o t e m docieka. N a Zachodzie kryy p o g o s k i , j a k o b y j e s z c z e w t r a k c i e p i e r w s z e g o p r o c e s u o s k a r e n i p r b o w a l i nastraszy d y k t a t o r a , e, j a k pisaa p a r y s k a gazeta, j e l i zostan s k a z a n i , i c h p r z y j a c i e l e z a granic o p u b l i k u j k o m p r o m i t u j c e Stalina d o k u m e n t y " si z g o d n i e z k r e m l o w s k i m s c e n a r i u s z e m . O t o f r a g m e n t p r o t o k o u p r z e s u c h a n i a z 2 8 l i p c a 1936 r o k u : Pytanie: ledztwo w waszej sprawie wykazao, e c e n t r u m organizacji szczegowo opracowao plan spisku. Opowiedzcie o t y m . Z i n o w i e w : P o l i t y c z n y m celem spisku b y o obalenie KC W K P ( b ) i rzdu radzieckiego oraz utworzenie wasnego KC i wasnego rzdu, zoonego z trockistw, z i n o w i e w o w c w i p r a w i c o w c w (...). K o n k r e t n y plan wyglda nastpujco: uwaalimy, e zamordowanie Stalina (oraz i n n y c h p r z y w d c w partii i pastwa) w y w o a zamieszanie w kierowniczych krgach W K P ( b ) . Zakadalimy, e Kamieniew, Z i n o w i e w , S m i m o w , R y k o w , Sokolnikow, T o m s k i , Jewdolrimow, Smiga, M r a c z kowski i i n n i wrc w tych okolicznociach na kierownicze partyjne i rzdowe stanowiska (...). Z g o d n i e z t y m planem T r o c k i , ja i Kamieniew m i e l i m y uj w swoje rce k i e r o w n i c t w o partii i pastwa (...) .
132 1 3 1

. A l b o j e d n a k Stalin nie

b a si s z a n t a u , a l b o te n i e b y o a d n y c h d o k u m e n t w , d r a m a t b o w i e m r o z e g r a

I t a k dalej w t y m s a m y m d u c h u . W l i s t a c h d o Stalina, p i s a n y c h z c e l i w i z i e n n e j , Z i n o w i e w siga n i e k i e d y d n a s a m o p o n i e n i a : (...) d o c h o d z d o t e g o , e w p a t r u j si g o d z i n a m i w z a m i e s z c z a n e w gazetach f o t o g r a f i e W a s z e i i n n y c h c z o n k w p o l i t b i u r a z m y l : b r a c i a , w e j rzyjcie w m o j dusz, czy naprawd nie widzicie, e nie j e s t e m W a s z y m w r o g i e m , e j e s t e m W a s z d u s z i c i a e m (...)". S w o j e l i s t y Z i n o w i e w p o d p i s y w a s o w a m i : J u ca d u s z W a s z - G . Z i n o w i e w " . L e n i n i c i " poerali l e n i n i s t w " , system bezlitonie niszczy s w o i c h t w r c w . Z i n o w i e w i K a m i e n i e w , j e d n i z a r c h i t e k t w z b r o d n i c z e g o s y s t e m u , stali si r w nie j e g o ofiarami. W l i p c u 1988 r o k u w y r o k w s p r a w i e K a m i e n i e w a i Z i n o w i e w a zosta u c h y l o n y , p o n i e w a sd n i e d o s z u k a si w i c h p o s t p k a c h z n a m i o n p r z e s t p s t w a " . O d e c y z j i tej n a l e a o p o w i a d o m i r o d z i n y s k a z a n y c h . y j e s z c z e w n u k K a m i e n i e w a i o n a j e d n e g o z s y n w . K r e w n y c h Z i n o w i e w a n i e u d a o si o d n a l e i c h sierp bolszewickiego t e r r o r u .
133

, zmit

ULUBIENIEC PARTII
L e n i n , piszc w o b l i c z u m i e r c i s w j p o l i t y c z n y t e s t a m e n t , n a k r e l i b a r d z o d z i w n c h a r a k t e r y s t y k B u c h a r i n a , k t r e g o , j a k m o n a sdzi, n i e z w y k l e c e n i . W szary z i m o w y w i e c z r 2 4 g r u d n i a 1922 r o k u d y k t o w a s w e s p o s t r z e e n i a j e d n e j z c z t e r e c h sekretarek, M a r i i A l e k s a n d r o w n i e W o o d i c z e w e j . J e g o s o w a , z a m i a s t w y j a n i a sytuacj, czsto j e s z c z e j z a c i e m n i a y .

Z modszych c z o n k w KC chc powiedzie kilka s w o Bucharinie i Piatakowie. T o , m o i m zdaniem, najbardziej wartociowe siy (spord najmodszych), a w o d niesieniu do n i c h naley mie na wzgldzie, co nastpuje: Bucharin jest nie tylko najbardziej c e n i o n y m i w y b i t n y m teoretykiem partii, uchodzi rwnie susznie za ulubieca caej partii, lecz jego teoretyczne pogldy j e d y n i e z p o w a n y m i zastrzeeniami mog by uznane za w p e n i marksistowskie, poniewa ma on w sobie co ze scholastyka (nigdy nie studiowa i, wydaje mi si, nigdy do koca nie zrozumia dialektyki) .
134

Zakrawa to na j e d e n z najwikszych leninowskich paradoksw. No bo jake: najbardziej ceniony i w y b i t n y teoretyk p a r t i i " nigdy nie studiowa i nie zrozumia d i a l e k t y k i ? Z a n a j b a r d z i e j w a r t o c i o w s i " u w a a si c z o w i e k a p o d e j r z a n e g o o t o , e n i e j e s t w p e n i marksist? I j a k s c h o l a s t y k " B u c h a r i n m g b y z a r a z e m u l u b i e c e m caej p a r t i i " ? Z a c y t o w a n y f r a g m e n t m w i w i c e j o s a m y m L e n i n i e n i o B u c h a r i n i e . C o si t y c z y , n a p r z y k a d , p o l i t y c z n e j d i a l e k t y k i " , t o p o z w o l i a o n a L e n i n o w i p r z e k s z t a c i d y k t a t u r j e d n e j klasy w d y k t a t u r j e d n e j p a r t i i , a t z k o l e i - w dyktatur j e d n e g o czowieka. N i e z d o l n o B u c h a r i n a do z r o z u m i e n i a " tak pojtej dialektyki w y n i k a a zapewne z tego, e b y on najbardziej m i k k i m " s p o r d b o l s z e w i c k i c h p r z y w d c w , a sabo n i e p a s o w a a d o l e n i n o w s k i e j f i l o z o f i i . A j e l i c h o d z i o u l u b i e c a caej p a r t i i " , t o p r z y p u s z c z a m , e s z e r e g o w i bolszewicy m o g l i nawet nie wiedzie o istnieniu Bucharina. y w y u m y s , energia publicysty, oddanie k o m u n i s t y c z n y m ideaom i samemu L e n i n o w i w zupenoci w y s t a r c z a y , b y z a s u y sobie n a t a k i k o m p l e m e n t w o d z a . N i k o a j I w a n o w i c z B u c h a r i n u r o d z i si w 1888 r o k u w M o s k w i e w r o d z i n i e inteligenckiej, oboje j e g o rodzice b y l i nauczycielami. Polityczn dziaalno r o z p o c z podczas r e w o l u c j i 1905 r o k u , n i e b a w e m te w s t p i d o p a r t i i b o l s z e w i k w , o j e g o w y b o r z e przesdzia i c h b o j o w a postawa oraz fakt, e w M o s k w i e przejaw i a l i wiksz aktywno n i i c h rywale, m i e n s z e w i c y . W latach 1 9 0 7 - 1 9 1 0 s t u d i o w a p r a w o n a U n i w e r s y t e c i e M o s k i e w s k i m , lecz w r o k u 1 9 1 1 , k i l k a k r o t n i e w c z e niej a r e s z t o w a n y , zosta zesany n a d a l e k p n o c , skd u c i e k , b y t r a f i w k o c u do N i e m i e c . W latach spdzonych za granic p r z e b y w a k o l e j n o w N i e m c z e c h , A u s t r i i , D a n i i , Szwecji, N o r w e g i i i w Stanach Z j e d n o c z o n y c h . B u c h a r i n p o raz p i e r w s z y s p o t k a si z L e n i n e m w r o k u 1 9 1 2 , g d y m i e s z k a o n w K r a k o w i e , w a u s t r i a c k i e j G a l i c j i . I c h w z a j e m n e s t o s u n k i u k a d a y si p o p r a w n i e , c h o r n i l i si z a p a t r y w a n i a m i n a k w e s t i n a r o d o w , k t r L e n i n z a i n t e r e s o w a si w r o k u 1915. W y b u c h r e w o l u c j i l u t o w e j zasta B u c h a r i n a w N o w y m J o r k u , skd w r c i d o R o s j i w m a j u 1917 r o k u , a j e g o w o j o w n i c z o i r a d y k a l n e pogldy szybko z a p e w n i y m u miejsce n a szczytach h i e r a r c h i i partyjnej. B e z p o r e d n i o p o p r z e w r o c i e p a d z i e r n i k o w y m pociga g o l e w i c o w y k o m u n i z m " z nastawieniem na rewolucj wiatow i nieograniczon dyktatur proletar i a t u . D z i e s i lat p n i e j B u c h a r i n b y j u l i d e r e m p r a w i c o w e g o k o m u n i z m u " , goszc p o t r z e b s t o p n i o w y c h p r z e m i a n , k o m p r o m i s w i u m i a r k o w a n i a . w p r z e s k o k p o m i d z y d w o m a b i e g u n a m i b o l s z e w i c k i e g o s p e k t r u m n i e d o k o n a si, rzecz

j a s n a , w c i g u j e d n e j n o c y . J a k z m i e n i a y si p r z e z t e n o k r e s p o g l d y B u c h a r i n a ? W y j a n i e n i e z a w i e r a po czci j e g o m n i e j z n a n a praca O wiatowej rewolucji, naszym kraju, kulturze i tak dalej, w y d a n a w 1924 r o k u
1 3 5

. K s i k a napisana zostaa w f o r m i e

o d p o w i e d z i n a w y w o d y a k a d e m i k a I w a n a P a w o w a , k t r y n a p o c z t k u lat 2 0 . r o z w i j a sw teori o d r u c h w w a r u n k o w y c h , i j e s t 6 0 - s t r o n i c o w y m streszczeniem teoretycznych koncepcji Bucharina. A k a d e m i k P a w o w z odwag, jaka cechowa w i n n a prawdziwego naukowca, stwierdzi w s w y m i n a u g u r a c y j n y m w y k a d z i e , e m a r k s i z m i k o m u n i z m nie s a b s o l u t n y m o b j a w i e n i e m i m o g zawiera z a r w n o cz p r a w d y , j a k i cz n i e p r a w d y " . K r y t y c z n i e o c e n i a szans r e w o l u c j i w i a t o w e j i g e n e r a l n i e n i e d o s t r z e ga p o z y t y w n y c h s k u t k w r e w o l u c j i , k t r a p r o w a d z i d o d e g r a d a c j i k u l t u r y . N i e u z n a w a te w o j e n d o m o w y c h j a k o r o d k a realizacji c e l w p o l i t y c z n y c h . B u c h a r i n p o s t a n o w i obali po k o l e i t w i e r d z e n i a P a w o w a , k t r e nazwa w swej p o l e micznej pracy lepymi u l i c z k a m i " . N i e m a szans n a r e w o l u c j w i a t o w ? T o p a w o w o w s k a lepa u l i c z k a n u m e r jeden". Bucharin argumentowa: N i e ma najmniejszych wtpliwoci, e r e w o l u cja w i a t o w a j e s t f a k t e m . W e s z a o n a p o p r o s t u w o k r e l o n faz s w e g o r o z w o j u , g d y p r o l e t a r i a t o p a n o w a t y l k o 1/6 p o w i e r z c h n i wiata, a n i e 6/6 - to te f a k t (...)". N i e c h czytelnik sam oceni gbi m y l i w y b i t n e g o teoretyka" m a r k s i z m u . R o s y j s k a r e w o l u c j a n i e m i a a p o z y t y w n y c h s k u t k w ? T o d r u g a lepa u l i c z k a r o z u m o w a n i a akademika Pawiowa". D l a Bucharina wszystko jest jasne: Bolszew i c k a r e w o l u c j a u r a t o w a a k r a j o d k l s k i i p r z e k s z t a c e n i a w k o l o n i (...). S a m o w y c o f a n i e si z w o j n y i o d m o w a s p a t y d u g w t o d w a c z y n n i k i , k t r e u w a r u n k o w a y ycie k r a j u " . I n n y m i s o w y , p o z y t y w n e s k u t k i r e w o l u c j i s na tyle oczywiste, e n i e m a potrzeby tego udowadnia. O d m o w a spaty w i e r z y c i e l o m carskich d u g w - czy t o n i e w y s t a r c z y ? J a k i c h j e s z c z e k o r z y c i c h c e a k a d e m i k P a w o w ? T e g o r o d z a j u r o z b j n i c z a l o g i k a n a j w y r a n i e j n i e peszya B u c h a r i n a . W o j n a d o m o w a t o rzecz przeraajca, t w i e r d z i P a w o w . T o w a n i e t r z e c i a lepa u l i c z k a a k a d e m i k a " . B u c h a r i n i t e g o p o t r a f i d o w i e : B e z z n i s z c z e n i a w a d z y k a p i t a u czeka nas z g u b a - o t o c o p o w i n n o b y w y r y t e w k a d y m m y l c y m m z g u . A w i m i o c a l e n i a l u d z k o c i m u s i m y g o d z i si n a o f i a r y , k t r y c h w y m a g a r e w o l u c j a (...)". A u t o r k s i k i , przytaczajc l e n i n o w s k i a r g u m e n t n a rzecz r e w o l u cyjnej p r z e m o c y , nie w i e d z i a jeszcze, e Rosja Radziecka poniesie te ofiary, e w latach 1929-1953 liczba r e p r e s j o n o w a n y c h osignie 21 500 000 i e w r d n i c h z n a j d z i e si te N i k o a j I w a n o w i c z B u c h a r i n . R e w o l u c j a p r o w a d z i d o z n i s z c z e n i a k u l t u r y ? T o j u c z w a r t a i ostatnia lepa u l i c z k a a k a d e m i k a P a w o w a " , o r z e k B u c h a r i n , k t r e g o r o z s i e r d z i y zwaszcza p o d a w a n e p r z e z P a w o w a p r z y k a d y . O b e c n i e w y d a j e si o g r o m n e s u m y n a w s z y s t k o , n a p r z y k a d n a J a p o n i , c z y l i n a r e w o l u c j w i a t o w , a w t y m s a m y m czasie nasze l a b o r a t o r i u m u n i w e r s y t e c k i e o t r z y m u j e t r z y r u b l e m i e s i c z n i e " . S k d t o p y t a B u c h a r i n - a k a d e m i k P a w o w d o w i e d z i a si o o g r o m n y c h s u m a c h n a J a p o n i ? * " W r z e c z y w i s t o c i , z c z e g o B u c h a r i n d o s k o n a l e z d a w a sobie s p r a w , R o s j a

R a d z i e c k a p r z e k a z y w a a s e t k i m i l i o n w r u b l i d o w s z y s t k i c h z a k t k w wiata n a w y m i e n i o n y przez P a w o w a cel. B u c h a r i n poucza akademika: J e l i zwyciski w y n i k w a l k i j e s t n i e z b d n p r z e s a n k , o d k t r e j zaley w s z y s t k o i n n e , t o n i e m a w y b o r u : naley powici wszystko". Z n w leninowska f o r m u a : naley p o w i ci w s z y s t k o w i m i z a c h o w a n i a w a d z y . N i e w i a d o m o t y l k o , j a k w o w e j lepej u l i c z c e " znalaza si k u l t u r a . M o w a w s z a k o o f i a r a c h , k t r e , w e d l e t e o r e t y k a , s usprawiedliwione. P a w o w a trapi, na przykad, fakt klasowego naboru kandydat w n a w y s z e u c z e l n i e , lecz B u c h a r i n i n a t o m i a z r c z n o d p o w i e d : w p r z e c i w n y m w y p a d k u b d z i e m y suy c e l o m liberalnej b u r u a z j i " , a t o przecie nic i n nego, j a k degeneracja". Wszystkie podobne pytania i wtpliwoci a k a d e m i k w i profesorw B u c h a r i n okreli m i a n e m ideologii epoki k a m i e n n e j "
1 3 6

. K o m e n t a r z e s c h y b a z b d n e , ale

m o n a powiedzie j e d n o : odpowiedzi Bucharina-teoretyka to kwintesencja p o g l d w , k t r y c h b r o n i w r o k u 1918 i k t r y c h si n i e zapar j e s z c z e w r o k u 1929. T r a g i c z n y los t e g o c z o w i e k a , j e g o o s o b i s t y u r o k , s i l n y c h a r a k t e r i y w a i n t e l i g e n cja, a take g o d n a p o s t a w a , j a k z a d e m o n s t r o w a podczas p r o c e s u , stay si j a k b y w i z y t w k j e g o t e o r e t y c z n y c h k o n c e p c j i . J e d n a k e oceniajc g o w t e n s p o s b , p o p e n i a l i b y m y b d , k t r e g o i m n i e n i e u d a o si o n g i u n i k n . M o n a b y w t y m m i e j s c u zapyta, k t o t a k n a p r a w d z a b r n w lep u l i c z k " - P a w o w c z y B u c h a rin? B u c h a r i n , a r e s z t o w a n y w m a r c u 1937 r o k u p o d z a r z u t e m s z p i e g o s t w a i s a b o t a u , p r z e z t r z y miesice o d m a w i a w a c i w y c h " z e z n a , lecz w r e s z c i e , w l i p c u , z o y nastpujce o w i a d c z e n i e : Po d u g i c h wahaniach doszedem do w n i o s k u , e p o w i n i e n e m w peni wyzna swoje w i n y wobec partii, klasy robotniczej i ojczyzny i skoczy raz na zawsze z kontrrewolucyjn przeszoci. Przyznaj, e do niedawna naleaem do p r a w i cowej organizacji, e w c h o d z i e m , wraz z R y k o w e m i T o m s k i m , w skad c e n t r u m organizacji, e organizacja ta stawiaa sobie za cel obalenie wadzy radzieckiej si (powstanie, zamach stanu, terror), e tworzya blok z organizacj trockistowsko-zinowiewowsk. Z o na ten temat szczegowe zeznania .
137

Zacz od w y w o d w teoretycznych. Ju ta okoliczno p o w i n n a u z m y s o w i p r z e n i k l i w e m u M i k o a j o w i I w a n o w i c z o w i , e j e g o los, t a k j a k i los m i l i o n w i n n y c h o f i a r , t o n i e p r z y p a d e k , lecz najgbsza p r a w i d o w o , l o g i c z n a k o n s e k w e n cja m a r k s i z m u - l e n i n i z m u , k t r y n a g r u n c i e r o s y j s k i m z a o w o c o w a k r w a w d y k t a tur w praktyce i uzasadnieniem z b r o d n i w teorii. Zeznania N i k o a j a Bucharina s t a n o w i wstrzsajcy d o k u m e n t . C e n i o n y i w y b i t n y t e o r e t y k p a r t i i " p o d n a c i s k i e m k a p i t a n a b e z p i e c z e s t w a p a s t w o w e g o L . K o g a n a g o t w b y p r z y z n a si do wszystkiego. P o n i e w a czekici nie p o t r a f i l i zgbi istoty j e g o teoretycznych b d w " , p r z y k a z a l i , a b y napisa o n i c h s a m . U c z y n i t o w f o r m i e t r a k t a t u f i l o z o ficznego z p o d t y t u a m i : 1 . M o j e oglnoteoretyczne antyleninowskie pogldy; 2. T e o r i a pastwa i teoria dyktatury; 3. T e o r i a w a l k i klasowej w w a r u n k a c h dyktat u r y proletariatu; 4. T e o r i a zorganizowanego k a p i t a l i z m u " - i tak dalej. D o p i e r o

w k o c o w e j czci t r a k t a t u , n a p i s a n e g o w w i z i e n i u N K W D , o m w i k w e s t i e p o l i t y c z n e : s w o j w a l k p r z e c i w k o p a r t i i , k o n t r r e w o l u c y j n e cele z a o o n e j p r z e z siebie szkoy" i t y m podobne. O b s z e r n e z e z n a n i a B u c h a r i n a t o z a p e w n e j e d y n y w p r a k t y c e ledczej w y p a d e k , k i e d y p o d s d n y w a s n o r c z n i e p r z y g o t o w a m a t e r i a y obciajce, w y s z u k u jc bdy we wasnych teoretycznych koncepcjach. (...) Jak w i a d o m o - pisa Bucharin - w testamencie" Lenina powiedziane jest, e nie zrozumiaem i nigdy powanie nie studiowaem dialektyki. To gboko p r a w dziwe stwierdzenie (...). Abstrakcyjny schematyzm prowadzi do skrajnych u o g l n i e , odrywajc je od zoonej i szybko si zmieniajcej rzeczywistoci, i to j a o w e podejcie do procesw historii i historycznego b y t u lego u podstaw m o i c h najwikszych bdw politycznych, ktre w okrelonych warunkach stay si przestpstwami p o l i t y c z n y m i (...). B u c h a r i n p r z y z n a , e b y n i e t y l k o s c h o l a s t y k i e m " , ale w r c z a n t y l e n i n i s t . (...) Jak w i a d o m o , W . I . L e n i n oskary m n i e o to, e skupiam ca uwag na zniszczeniu buruazyjnego pastwa - z jednej strony i na bezklasowym spoeczestwie - z drugiej (...). Tu wanie ley przyczyna pniejszej prawicowej ideologii (...). N i e doceniaem potgi aparatu pastwowego, powstajcej i umacniajcej si dyktat u r y proletariatu .
158

T o prawda. B u c h a r i n stanowczo nie doceni straszliwej potgi terrorystycznej d y k t a t u r y . S y s t e m f u n k c j o n o w a j u w e d u g w a c i w y c h sobie zasad t o t a l i t a r n e g o spoeczestwa. D o p i e r o p o d n o e m stalinowskiej g i l o t y n y B u c h a r i n zdoa w p e n i z r o z u m i e szatask si a p a r a t u p a s t w o w e g o " . M i m o t o n a d a l p o w t a r z a l e ninowskie twierdzenia o uwidzie pastwa: W teorii w a l k i klasowej w warunkach dyktatury proletariatu p o p e n i e m zasadniczy bd. Doszedem do w n i o s k u , e po zniszczeniu obszarnikw i kapitalistw w y t w o r z y si stan rwnowagi pomidzy proletariatem a chopstwem (...), w zwizku z czym wyganie walka klasowa. Std, zamiast zniszczenia kuactwa, perspektywa j e g o pokojowego wzrostu w myl hasa: Bogacie s i " .
139

O c z y w i c i e B u c h a r i n w c e l i w i z i e n n e j pisa n i e t o , c o n a p r a w d m y l a . S y s t e m n i e p o t r z e b o w a t e o r i i , n i e p o t r a f i si n a t o m i a s t obej bez w i e c k i e j r e l i g i i i i n k w i z y t o r w , k t r z y s t r z e g l i b y j e j d o g m a t w . G d y b y t y l k o L e n i n m g sysze, j a k p r a c o w n i c y bezpieczestwa pastwowego nakazuj w i n i o w i , b y powiza swoj teori ze s w y m i przestpstwami p o l i t y c z n y m i " ! Trzeba przyzna, e B u c h a rin podszed do sprawy profesjonalnie. By m o e te kilkadziesit stron j e g o z e z n a " stanowi wiadectwo waniejsze ni wiele t o m w dzie Lenina, ukazuj b o w i e m k r a c h i u p a d e k caego b o l s z e w i c k i e g o p r z e d s i w z i c i a , a take o s o b i s t t r a g e d i c z o w i e k a , k t r y p o w i c i si s u b i e u t o p i j n e j i d e i . T a k i c h j a k o n b y o zreszt m i l i o n y . Z a p e w n e najbardziej c h w a l e b n y e p i z o d w y c i u B u c h a r i n a z w i z a n y j e s t z t r a k tatem brzeskim. On i j e g o stronnicy, l e w i c o w i k o m u n i c i " , zadreli, gdy w m a r c u 1918 r o k u L e n i n o w i a d c z y , e g e n e r a H o f f m a n n n i e z a j m i e P i o t r o g r o d u

i M o s k w y w tej c h w i l i " . M o e t o j e d n a k z r o b i j u t r o , t o c a k i e m m o l i w e (...). R y s u j e si p r z e d n a m i e p o k a w i e l k i c h k l s k , s t o i m y u j e j p r o g u , n a l e y si z t y m l i c z y , n a l e y b y p r z y g o t o w a n y m n a w y t o n prac w w a r u n k a c h n i e l e g a l n y c h , w warunkach przewidywanej niemieckiej niewoli"

1 4 0

. C z y ci bolszewicy, dla k t -

r y c h o j c z y z n a co j e s z c z e z n a c z y a , m o g l i d o p u c i d o siebie m y l , e r e w o l u c j a d o k o n a a si t y l k o p o t o , b y k r a j m i a y w w a r u n k a c h p r z e w i d y w a n e j n i e m i e c k i e j n i e w o l i " ? Lec n a w i z i e n n e j p r y c z y , B u c h a r i n w s p o m n i a b y m o e s w o j e s o w a , w y k r z y c z a n e w g n i e w i e n a V I I Z j e d z i e p a r t i i : Z a tak cen n i e w o l n o k u p o w a d w u d n i o w e j z w o k i , k t r a n i c n a m n i e da. D l a t e g o , t o w a r z y s z e , s t w i e r d z a m y , e t a p e r s p e k t y w a , k t r p r o p o n u j e n a m t o w a r z y s z L e n i n , j e s t d l a nas n i e do przyjcia"

141

. B y w w c z a s u c z c i w y w o b e c siebie, o c z y m napisa S t a l i n o w i

z w i z i e n i a 15 m a r c a 1937 r o k u : Szczerze wierzyem, e Brze - to wielkie szalestwo. Szczerze w i e r z y e m , e twoja polityka z lat 1928-1929jest skrajnie niebezpieczna. Od p o l i t y k i przechodziem do czowieka, a nie o d w r o t n i e . Gdzie si m y l i e m , co m n i e zgubio? Antydialektyczne mylenie, schematyzm, sofizmaty, abstrakcje, erudycja ksikowa .
142

L e n i n w m w i m u k i e d y , e j e s t n a b a k i e r z d i a l e k t y k , a teraz B u c h a r i n u s t a w i c z n i e kaja si z a t o p r z e d s t r a n i k a m i w i z i e n n y m i , p r z e d n i e d o u c z o n y m p o p e m Stalinem, przed prostakiem Jeowem. N i e by to tylko w p y w zewntrznych o k o l i c z n o c i , k t r e z a m a y j e d n o s t k , lecz n a i w n a w i a r a , e w y z n a n i e m n i e i s t n i e j c y c h g r z e c h w m o n a w y j e d n a sobie ask. B o p r z e c i e L e n i n k o c h a B u c h a r i n a . N i e pisa d o n i e g o t a k czsto, j a k d o i n n y c h o s b z e s w e g o n a j b l i s z e g o o t o c z e n i a , p o n i e w a w o l a z n i m r o z m a w i a , n i e r z a d k o te p r z e j a w i a icie o j c o w s k trosk o m o d e g o towarzysza. G d y t y l k o b o l s z e w i c y p o c z u l i , e. u t r z y m a j si w M o s k w i e , e w a d z a n i e w y m k n i e i m si z r k , zaczli b a r d z o dba o s w o j e z d r o w i e . J u w latach 2 0 . j e d z i l i r e g u l a r n i e d o N i e m i e c n a l e c z e n i e , w z y w a l i n a k o n s u l t a c j e n i e m i e c k i c h specjal i s t w , z a m a w i a l i d r o g i e l e k a r s t w a z zagranicy. B r a l i r w n i e d u g i e , d w u - , t r z y m i e s i c z n e u r l o p y . O d p o c z y w a l u b i l i zwaszcza T r o c k i , B u c h a r i n , Z i n o w i e w i J o f f e . L e n i n w y s y a i n s t r u k c j e d o r a d z i e c k i c h p o s w , nakazujc i m c z u w a n a d l e c z e n i e m i w y p o c z y n k i e m p r z y w d c w p a r t y j n y c h i i n f o r m o w a go na bieco. W m a r c u 1922 r o k u B u c h a r i n w y j e c h a z o n n a w a k a c j e d o N i e m i e c , a 2 6 k w i e t n i a L e n i n pisa d o N i k o a j a K r i e s t i n s k i e g o , r a d z i e c k i e g o a m b a s a d o r a w B e r l i n i e : cile Kopia Tow. Bardzo Bucharczika. jak dzaj ces. naley. go z Kriestinski! dzikuj Mwi Pogoski rwnowagi. najzupeniej z tym moliwy, co a wrogowie maj spore szanse na sukpolecam, nastpuje: za mi o przysanie Smiga, e zamachu lekarstw. zachowuje na jego Chciabym si ycie porozmawia Nie na temat si skandalicznie. leczy dla tajne Stalina

(przygotowywanym)

wyprowa-

Zamach jest W zwizku

Przysta do ony. W gdzie noci tym w

Bucharina czasie ssiedztwie znale samym byle dla tym

tutaj. naley ony jest takie nie

Za

miesic

(albo

ptora)

wylemy go

powrotem

przygotowa: do wicej innego w sanatorium, Saksonii. dwch-trzech ich bez bdzie zrobi, niemieckich poniewa Wolno jej to robotniw pobliwszysttak powiedzy Bucharina gdzie mniej jest komunistw. biaych", Z pewniemieckich przygotowa i umieci to to uczyni. panieskiego nazwiska. Trudno robotnikw

1. Przeniesienie jego mona

miejsce

2. W u jego ko paple

czasie gaduy, trzeba ochrony. musi praw. to

kw komunistw,

sanatorium, i pyszaki.

Jednak

3. ona stpi wedug Bardzo

Bucharina naszych prosz

uywa

wypeni

wszystko

dokadnie,

powanie. Wasz Lenin

1 4 3

Pozdrawiam,

L e n i n z a p l a n o w a ca operacj t y l k o p o t o , b y u p e w n i si, e B u c h a r i n i j e g o ona naleycie w y p o c z n w n i e m i e c k i m s a n a t o r i u m . T y m c z a s e m w R o s j i nadal d y m i y zgliszcza, g d y d o p i e r o c o s k o c z y a si w o j n a d o m o w a . B u c h a r i n b y s w e g o r o d z a j u p a r t y j n y m a r y s t o k r a t . D u o n a d sob p r a c o w a , posiada nader rozleg w i e d z , zna n a w e t m a r k s i s t o w s k i c h k l a s y k w " i n i e m g nie czu, e p o d w z g l d e m i n t e l e k t u a l n y m stoi w y e j od otaczajcych go Woroszyoww, M o o t o w w i Kaganowiczw. Wczesny", porewolucyjny B u c h a r i n b y , p o d o b n i e j a k L e n i n , o r t o d o k s y j n y . W s w o j e j Teorii dyktatury proletariatu, n a p i s a n e j w r o k u 1 9 1 9 , b y t a k e i m p o n u j c o b e z k o m p r o m i s o w y : c z o n k o w i e I I M i d z y n a r o d w k i - t o gadajce y w e t r u p y " ; j e d e n z n i c h , K a u t s k y , t o czowiek, k t r y potrafi t y l k o liza generalski b u t " ; Liga N a r o d w to, z d a n i e m B u c h a r i n a , b r e d n i e " , i s t o t za w a d z y p r o l e t a r i a t u j e s t w y c z n i e d y k t a t u r a " . B u c h a r i n s t w i e r d z a , e p r o l e t a r i a t n i e t y l k o n i e daje b u r u a z j i a d n y c h s w o b d , ale s t o s u j e p r z e c i w k o n i e j n a j o s t r z e j s z e r o d k i r e p r e s j i : z a m y k a j e j g a z e t y , j e j z w i z k i , si z w a l c z a j e j sabota i t d . "
1 4 4

B u c h a r i n , tak j a k i L e n i n , wychwala

zasad w a l k i k l a s o w e j , m o n o p o l u j e d n e j p a r t i i , p o d k r e l a i l u z o r y c z n y c h a r a k t e r demokracji buruazyjnej. W a d n y m p u n k c i e nie o d c h o d z i od n a u k swego m i strza. P n i e j , u s c h y k u lat 2 0 . , b a r d z i e j d o j r z a y B u c h a r i n w n o s i n o w y , q u a s i - l i b e ralny element do swych spoeczno-ekonomicznych koncepcji, ktre podway m i a y j e g o pozycj polityczn i poderwa j e g o autorytet w r d partyjnej hierarchii. D w u d z i e s t e g o p i e r w s z e g o s t y c z n i a 1929 r o k u B u c h a r i n w y g o s i w y k a d Polityczny testament Lenina, a c h o c i a b r o n i w n i m l e n i n i z m u i r o z w i j a g o , o d b i e g a n i e k i e d y z n a c z n i e o d o b o w i z u j c e j t r a d y c j i . I tak, i n d u s t r i a l i z a c j i k r a j u n i e d a si, u t r z y m y w a B u c h a r i n , przeprowadzi drog n a d m i e r n e g o obcienia w s i " , nale y przyciga chopa poprzez j e g o wasne interesy"
145

. B u c h a r i n a oskarano o d -

t d , e b r o n i k u a k a " , p o p i e r a p r y w a t n e i n t e r e s y " i l a n s u j e k u r s n a b o g a c e n i e si j e d n o s t k i " . Z z a r z u t w t y c h n i e z d o a si j u oczyci a d o samej m i e r c i .

B u c h a r i n nie by ani heretykiem, ani oportunist. Dostrzega po prostu n i e d o rzecznoci m a r k s i z m u , odrzucajcego potn d w i g n i e k o n o m i c z n e g o postpu - k o r z y w a s n j e d n o s t k i . Stara si t r o c h ucili, s k o r y g o w a " t r a d y c y j n e p o g l d y , p o w i z a j e z k o n k r e t n y m p o l i t y c z n y m k u r s e m p a r t i i . W t e n sposb s z y b k o przypisano mu o d c h y l e n i e " , gdzie zgodnie z bolszewick logik przeszed o d w a l k i teoretycznej do politycznej, a nastpnie terrorystycznej". W s z e l k i m i sposob a m i p r b o w a w y d o s t a si z p o t r z a s k u , b r o n i c n i e t y l e s w y c h t r a c c y c h herezj p o g l d w , i l e raczej s a m e g o siebie. O b r o n a p r o w a d z o n a b y a w d u c h u b o l s z e w i c k i m : B u c h a r i n z a a t a k o w a T r o c k i e g o . O b r a sobie z a cel j e g o w y p o w i e d z l i p c a 1928 r o k u o p r a w i c o w y m z a g r o e n i u " , okrelajc j e j t o n j a k o n i e s y c h a n i e oszczerczy i h i s t e r y c z n y " zosta d e p o r t o w a n y . T r o c k i b y b a r d z i e j w y r o z u m i a y d l a B u c h a r i n a , c h o c i a d r w i sobie z n i e g o o k r u t n i e i z o l i w i e . B u c h a r i n o w s k a w a l k a z o p o z y c j - pisa j e s i e n i 1927 r o k u n i e z w y k l e p r z y p o m i n a ostrza p r o w a d z o n y przez miertelnie przeraonego o n i e r z a , k t r y m r u y o c z y , w y m a c h u j e n a d g o w k a r a b i n e m , strzela j a k s z a l o n y , a p r o c e n t t r a f i e r w n y j e s t z e r u . T a k a w c i e k a , h a a l i w a k a n o n a d a ogusza i m o e n a w e t przestraszy n i e n a w y k e g o d o s t r z e l a n i n y c z o w i e k a , k t r y n i e w i e , e t o strzela m i e r t e l n i e p r z e r a o n y B u c h a r i n " pryzmat stosunku Lenina do j e g o osoby.
1 4 7 1 4 6

. C h c c z a w s z e l k cen u t r z y m a si n a p o w i e r z c h n i ,

k o p a b e z l i t o n i e T r o c k i e g o , k t r y t r a c i j u g r u n t p o d n o g a m i i lada c h w i l a m i a

. Pniej, j u na wygnaniu, T r o c k i na-

k r e l i b a r d z o i n t e r e s u j c y p o r t r e t N i k o a j a I w a n o w i c z a , patrzc n a n i e g o p r z e z W charakterze Bucharina - wspomina T r o c k i - byo co dziecicego, co czynio go, wedle sw Lenina, ulubiecem partii. Nierzadko, a przy t y m bardzo zapalczyw i e , polemizowa on z L e n i n e m , ktry odpowiada ostro, ale yczliwie. G w a t o w no ich sporw nie miaa w p y w u na ich przyjacielskie stosunki (...). Przypomina mi si taki epizod z posiedzenia politbiura. Kiedy Anglia zmienia nagle sw polityk wobec Rad, przechodzc od interwencji do propozycji zawarcia u m o w y handlowej (...) bylimy t y m do gbi poruszeni (...). Nagle rozleg si gos Bucharina: - A to dopiero! Wszystko stano na gowie! - Bucharin popatrzy na m n i e . - Stawajcie i wy - odparem. Bucharin poderwa si z miejsca, podbieg do skrzanej kanapy, opar si na rkach i unis nogi w gr. Postawszy tak m i n u t l u b d w i e , p o w r c i t r i u m f a l n i e do n o r malnej pozycji. Rozemielimy si, a L e n i n w z n o w i posiedzenie politbiura. T a k i by Bucharin, w teorii i w polityce. Przy wszystkich swoich wyjtkowych z d o l n o ciach nierzadko stawa na gowie (...) .
148

B u c h a r i n o w i , podobnie j a k w i e l u i n n y m towarzyszom Lenina, sdzony b y t r a g i c z n y los. Z a p e w n e t o w a n i e , a take j e g o a g o d n y c h a r a k t e r , s p r a w i a o , e j e g o p o g l d y d u g o u w a a n o z a p o s t p o w e . W y s t a r c z y j e d n a k zapozna si b l i ej z p r a c a m i B u c h a r i n a i n i e c o s p o k o j n i e j p o p a t r z e na straszn przeszo, by

s t w i e r d z i z g o r y c z : idee B u c h a r i n a n i e w i e l e si r n i o d o f i c j a l n e j l i n i i " , m o e j e d y n i e t a k t y k i p r z e w i d y w a n y m c z a s e m realizacji d y r e k t y w p a r t y j n y c h . R e d a k tor Izwiestij" Bucharin przeczuwa instynktownie, e polityka forsownego uprzem y s o w i e n i a i p r z y m u s o w e j k o l e k t y w i z a c j i p r z y n i e s i e k a t a s t r o f a l n e s k u t k i , ale m g o t y m m w i tylko za porednictwem bardzo zawoalowanych aluzji. Jeszcze p r z e z j a k i czas p o r o z g r o m i e n i u p r a w y c h " S t a l i n p o z w a l a , b y B u c h a r i n c z u si j e l i n i e u l u b i e c e m p a r t i i " , t o p r z y n a j m n i e j u y t e c z n y m d l a n i e j c z o w i e k i e m . B u c h a r i n n i e o d z n a c z a si m o c n y m c h a r a k t e r e m . P r z e z cae lata 3 0 . , a d o a r e s z t o w a n i a i , o c z y w i c i e , r w n i e p o t e m , stara si w r c i d o ask S t a l i n a , czsto k o s z t e m w a s n e j g o d n o c i , a raz napisa n a w e t p o e m a t n a cze t r i u m f u j c e g o w o d z a . C z a s a m i K o b a ( B u c h a r i n n i e m a l d o k o c a z w r a c a si t a k d o S t a l i n a , liczc n a p r z y w r c e n i e b a r d z i e j p r z y j a z n y c h s t o s u n k w ) d a w a m u n a d z i e j , r o z l u n i a j c n i e c o m i e r t e l n y c h w y t , lecz p o t e m z n w p o j a w i a y si z o w i e s z c z e o z n a k i z b l i a j c y c h si n i e u c h r o n n i e r e p r e s j i . B u c h a r i n z w y k l e pisa w t e d y k o l e j ny d u g i list, w k t r y m zapewnia w o d z a o s w y m nieustajcym i szczerym p r z y wizaniu: Drogi Wpadem dziae codziennie. rzeczywicie szur dz, o e Pisz nadto powiedz si mi Posyam donosz. do o Ciebie tym. Twj Bucharin"
9

Koba! w wielki popoch, e mnie rzadko w kiedy zwymylae bywam Moskwie. co w tam cae mnie A noce mi jako za (...). Erenburga. Przez Powietam dni broWiCi zadwa redakcji. przecie ja popiesznie namacalny i o bywam napisa dowd. wszystkim e

midzy innymi, Ostatnimi nie Ci byo (...). Kalininie niektrzy z

czasy przesiadywaem

Polecono broszur si nie si mn gniewaj w

ukoczon moich

dopiero

przyjaci bardzo i otwarcie, zachowuj

interesuj si.

szczerze i e nie

Jeli do

sdzisz, Ciebie jak

spoufalam

stosunku

naley,

B u c h a r i n p r a g n , b y w r c i y d a w n e czasy, k i e d y t o w a r z y s z e L e n i n a m w i l i sobie n a t y " , u w i k a n i b y l i j e d y n i e w s p o r y p o l i t y c z n e i n i e n a u c z y l i si j e s z c z e stalinowskich m e t o d k n u c i a i n t r y g . W a r t o t u z w r c i uwag nie t y l k o n a objto tej j e d n o s t r o n n e j k o r e s p o n d e n c j i , lecz take n a n a m i t n pasj, z j a k B u c h a r i n baga o p r z e b a c z e n i e . Pisa zreszt n i e t y l k o d o S t a l i n a , r w n i e d o l u d z i z j e g o n a j b l i s z e g o o t o c z e n i a . P i e r w s z e g o w r z e n i a 1936 r o k u , p o e g z e k u c j i Z i n o w i e w a i K a m i e n i e w a , z w r c i si d o W o r o s z y o w a : Drogi pisaem sano: go Klimencie dzisiejszej tam Kamieniewa Jefremowiczu. mj co list do czonkw Stalina rad, e w zwizku politbiura z z prob, i Wyszyskiego: aby go i te psy rozepodymi (...). nocy w sekretariacie wszystko, (...). tow. Otrzymae ju, napisaem zapewne,

trzeba

potwornymi

oskareniami

Strasznie jestem

rozstrzelano

Jeli

bd jeszcze i wylij mi ten a bom Wybacz

y, do

gdy armii,

wybuchnie

wojna, myli

wywiadcz (...). si kbi

mi

wtedy

ostatni

przysug sposzone

choby jako tysice nie cugli

szeregowca

nieskadny list: mocnych czysty.

w gowie,

skacz jak

konie,

ma. Nik. Bucharin

150

ciskam,

B u c h a r i n c a y m i n o c a m i lea n a w i z i e n n e j p r y c z y , w p a t r u j c si w s u f i t c e l i . L e n i n m u u f a , S t a l i n n i e . N a k r t k o p r z e d a r e s z t o w a n i e m napisa j e s z c z e j e d e n , k t r y z r z d u list: Do Do Drodzy Dzisiaj szli rka w w Towarzysze! Prawdzie" opozycji z rk tego ukaza (a si i potpiajcy oczywicie dywersantami artyku, i mnie) gestapo. i nie jestem zwizany z adza na co potwornego upiera to, N. si ilu (...). Bucharin
151

tow. KC byych o

Stalina WKP(b) przye

czonkw w

BP

ktrym si

wdcw prawicowej Wobec nymi swojej

zatem

obwinia

to,

trockistami

raz jeszcze ani czynem, Ju sam i absolutnej mnie

owiadczam: ani myl o zawsze swymi nie byem tym i bez uwaam wszdzie wzgldu (...). przy

1. Ani sowem, terrorystami. 2. W wystpioby kadych przeciwko cakowitej

wzmiank

okolicznociach, ze Z

bd

niewinnoci,

oszczercw

kamliwymi

zeznaniami

komunistycznym

pozdrowieniem

P o t y m licie fala k r y t y k i j a k b y n i e c o o p a d a . Z a s z c z u t y o p o z y c j o n i s t a " u c z e p i si resztek n a d z i e i : w i d o c z n i e K o b a w y s u c h a g o , p r z y p o m n i a sobie lata w s p l nej w a l k i z T r o c k i m , u w i e r z y w j e g o b e z w a r u n k o w lojalno. N i e wiedzia, e Stalin przesa list n a c z e l n e m u r e d a k t o r o w i P r a w d y " , dopisawszy p o d s p o d e m nastpujce zalecenie: Tow. ona su, do Bucharinowi Mechlis. (i Sprawa byych KC. czasu rzecz. do prawych" A I. zatem podjcia (Rykow, naley decyzji.
152

Bucharin) Nie trzeba

zostaa wielkiego

odoumy-

nastpnego t

plenum

wyciszy

kampani

przeciwko

Rykowowi)

by poj

elementarn

Stalin .

B u c h a r i n n i e w i e d z i a r w n i e , e S t a l i n p o s t a n o w i r o z p r a w i si z u l u b i e c e m p a r t i i " z g o d n i e z u s t a l o n y m p l a n e m . K i e d y w l u t y m 1937 r o k u , w p r z e d e d n i u p l e n u m K C , z n w r o z p o c z a si n a g o n k a , B u c h a r i n o w i z i e m i a r o z s t p i a si p o d n o g a m i . N i e potrafi jeszcze z r o z u m i e , e to wanie on sam, w r a z z L e n i n e m , T r o c k i m , S t a l i n e m , z e w s z y s t k i m i , k t r z y w k r t c e m i e l i g o sdzi, s t w o r z y t e n n i e l u d z k i s y s t e m . B y a t o r y t u a l n a r z e : r e i m n i e m g obej si bez w r o g w , i t o w r d najwyszych k r g w w a d z y . System, aby istnie j a k o oblona forteca, m u sia n i e u s t a n n i e p r o w a d z i w a l k , w y n a j d y w a n i e p r z y j a c i , n i s z c z y t y c h , k t r z y p r b o w a l i p o d k o p a j e g o m u r y i baszty. A B u c h a r i n p o m a g a w z n o s i t f o r t e c . D w u d z i e s t e g o l u t e g o 1937 r o k u , t u p r z e d p l e n u m , z e b r a w s z y n a d w t l o n e s i y , napisa j e s z c z e j e d e n l i s t d o c z o n k w p o l i t b i u r a .

Drodzy Wysaem dzi na W mier resztki ktry stek Serga, si umar (...). na

Towarzysze! do plenum tego ktrego Jeszcze moich raz rkach KC prawie 1OO-stronicowe (...). zupenie rodzonego na Wami wykoczony brata, ostatnie tchnienie nerwowo. mi Iljicza, odebraa jestem jak przed owiadczenie w odpowieoszczerstw, zawartych szczerze kln (...). w zeznaniach kochaem si

rezultacie

wszystkiego

Ostatnie sowa Stalin podkreli g r u b y m n i e b i e s k i m o w k i e m i dopisa na marginesie: K a m s t w o " . Jak b y o w rzeczywistoci? L e n i n a w ostatnich miesicach ycia o d w i e d z a o n i e w i e l u p r z y w d c w . P r a w i e n i e m g m w i , n i e c h t n i e te p r z y j m o w a g o c i . W p a m i t n i k a c h , k t r e p r z e z cae d z i e s i c i o l e c i a s p o c z y w a y w t a j n y m a r c h i w u m p a r t i i , K r u p s k a w s p o m i n a a : N a pytanie, czy n i e chciaby zobaczy B u c h a r i n a , k t r y d a w n i e j b y w a u nas czciej n i i n n i , l u b k o g o z t o w a r z y s z y , b l i s k i c h z e w z g l d u n a w s p l n prac, k r c i p r z e c z c o g o w , g d y w i e d z i a , e b a r d z o t r u d n o byoby m u t o znie"
153

Jednake 2 1 stycznia 1924 r o k u B u c h a r i n rzeczywicie o d w i e d z i L e n i n a w G o r k a c h . T e g o p o p o u d n i a z j a w i l i si l e k a r z e , p r o f e s o r O . F o e r s t e r i W . O s i p o w . D o k a d n i e zbadali chorego, nie stwierdziwszy adnych niepokojcych objaww
1 5 4

, c h o L e n i n o w i p o z o s t a y n i e c a e d w i e g o d z i n y ycia. K i e d y zaczy si

k o n w u l s j e , z d e c y d o w a n o si w p u c i d o p o k o j u B u c h a r i n a . J e g o l i s t d o K C n i e zawiera k a m s t w a " . B u c h a r i n p r z y p o m n i a ten epizod w nadziei, e pami o z m a r y m w o d z u o b r o n i g o i u r a t u j e w o w y m k r y t y c z n y m m o m e n c i e . Pisa d a l e j : (...) W godwk, roryzmu, odej czy. egnajcie. Zwyciajcie. Wasz N. Bucharin
155

Pozostao tych (...) i dopki umrze

mi jedno: nie tutaj, zostan mi, jeli

albo

zosta

zrehabilitowanym, rozpoczynam i do i

albo od t

zej jutra

ze i

sceny. cakowit terdrog, dr-

nadzwyczajnych dajcie

okolicznociach sdzone mnie mi jest nie

oczyszczony z zarzutw zdrady, koca nie przenocie

szkodnictwa smutn pozwlcie

donikd

mnie

T a k , B u c h a r i n o w i sdzone b y o d o k o c a i t s m u t n d r o g " . B y m o e p r z y p o m n i a sobie w t y m m o m e n c i e , j a k w e w r z e n i u 1919 r o k u p o l i t b i u r o d y s k u t o w a o kwesti aresztowa w r d kadetw i buruazyjnej inteligencji. Posypay si s k a r g i , k t r e L e n i n p o l e c i r o z p a t r z e B u c h a r i n o w i , D z i e r y s k i e m u i K a m i e n i e w o w i , chocia b y o jasne, e p o l i t b i u r o nie z m i e n i swojej decyzji. wiadczy o t y m d o b i t n i e list L e n i n a do G o r k i e g o z 15 wrzenia: Drogi (...) rzeli si i zwolnili, Aleksieju Postanowilimy kogo si da. Maksymowiczu! w CzK wyznaczy dla Kamieniewa intelektualistw nas jasne, e i i z Bucharina, krgw by przyjburuazyjnych bowiem kadeckich

aresztowaniom Jest

tu zdarzay si pomyki.

Jasne bya

jest

rwnie, i

generalnie
156

decyzja

aresztowaniu

kadeckiej

klienteli

konieczna

suszna .

N o c z 1 4 n a 1 5 k w i e t n i a 1937 r o k u B u c h a r i n , j u o d szeciu t y g o d n i p r z e b y w a j c y w w i z i e n i u , napisa k o l e j n y l i s t d o Stalina, n a 2 2 s t r o n y , o p a t r z o n y d o p i s k i e m : L i s t t e n m a t a k i c h a r a k t e r , e p r o s z , aby p r z e s a n o g o I . W . S t a l i n o w i bez wstpnego czytania przez k o g o k o l w i e k " . P r z y t o c z m y kilka w y j t k w : (...) rzem skonale jego bym a Na wiesz, by plenum jak go czuem si jak si e na z czowiek godzin caej postawiony mierci niewinnie Sam pod prgiedodo jakoZisi (...). pamici. a Nie W rozpaczy klem Powiedziano przy jego ze rzecz w tym, ukrywam, e mi, Iljicza. i e przecie

bezgranicznie, mierci, o

duszy kochaem. imieniem nawet

Odwoaem

kupcz jego przytaczano Iljicza czym za

nakamaem, (artyku

obecny wrciem wielkimi

dokument" mowa

nowiewa), potem (...) niem grzech? ale si nie to za

e po mierci marzyem, tskniem osobicie do nadziej, robak

wyjechaem

stamtd do w artykule. i Ciebie. tylko

Moskwy, Tskto,

wszystkimi,

zreszt jest

aby by te e na

bliej kierownictwa odpowiedzialn si (...). nie si ludzie, nauczyem

ludmi, Ciebie Miaem wij

bardziej

prac.

Przestpstwo? prawda) (...). a ja

szanowa, to - o obrcio czym

ale i szczerze kocha w proch, Chc zwyko si

(znw niech si jak (...).

woli miej

ktrzy mi nie wierz, Wszystko (...). yciu

mi zaufasz o moim

wiziennej pryczy

opowiedzie mwi

Ci otwarcie

i szczerze

osobistym

B u c h a r i n napisa o w s z y s t k i c h s w o i c h t r z e c h o n a c h . P k i n i e o e n i si z A n n a r i n , d n i j e g o u p y w a y w r d n i e w i a r y g o d n y c h c i e r p i e , p o e r a j c y c h rado ycia (...)". B y c z o w i e k i e m b a r d z o c z u y m i t r o s k l i w y m , p o z b a w i o n y m j e d n a k dostatecznie m o c n y c h h a m u l c w m o r a l n y c h . P r z e z j a k i czas m i o t a si p o m i d z y o b o w i z k i e m a m i o c i . J e g o l u d z k i e saboci z n a j d o w a y w y r a z w d z i a a l n o c i politycznej, w j e g o penej kapitulacji przed Stalinem. W i z i e nadal w i e r z y , e z d o a p r z e k o n a Stalina o s w o j e j l o j a l n o c i . (...) By czas, si co si po kiedy u do wydarzyo Ciebie walki? opieraem (...). leelimy razem Brednie. 1928 si na roku. wielu Naprawd cytatach nie mylaem, z Iljicza. si e postChodzio lecz liter, antyszczeglna si na kanapie to niby wtedy przygotowywaem A oto pujesz o to, oglnej sytuacja, nie nie e linii)

u zarania lljicza

leninowsku; dosownie

zrozumiaem zbyt

testament przez (...). gupie,

(dotyczcy 1928 roku A ja, jak tak to

spraw personalnych, wytworzya w Tobie czepiaem

Przed (...).

rokiem widziaem

nieprzewidziana w ducha taktyki. To

Iljicza W 1928/29 ale

uczniak,

wnikajc

wcielenie

leninowskiej

wanie

wygldao...

B u c h a r i n s t w i e r d z a , e L e n i n n i e m g d a w a zalece n a p r z y s z o , p o n i e w a j e j n i e p r z e w i d z i a " , a t y m s a m y m p r z y z n a w a racj S t a l i n o w i , r o z w i j a j c e m u " m y l L e n i n a . K a p i t u l o w a n a caej l i n i i , w t y m p r z y p a d k u - l e n i n o w s k i e j . M w i c o L e n i n i e i o w a s n y c h bdach, B u c h a r i n n i e o d m i e n n i e wraca do Stalina:

(...) gdy takim z ko

Byem samym

szczliwy, mnie, uczuciem, o jak

mogc Iljicza

przebywa

Tob byli

(oczywicie darzy czonkami

nie Ci

wtedy, prawie rodziny, mona wszyst-

wzywae wielk si

eby zwymyla). bezgranicznym wszystkim

Naprawd - jakbymy jak

zaczem czowieka, si

jednej ktremu na

mioci, powiedzie, poskary.

zaufaniem, napisa,

wszystko

wszystkim

podzieli,

B u c h a r i n w s p o m i n a o ksice, k t r w a n i e k o c z y i k t r c h c i a z a d e d y k o w a S t a l i n o w i , p o n i e w a c z u si teraz j e g o u c z n i e m " . I z n o w u z a p e w n i a : (...) a d n y m i r o d k a m i n i e m o n a m n i e z m u s i , b y m z o y oszczercze z e z n a n i a p r z e c i w k o sobie (...)". K o c z y za m c z e s k n u t : (...) podogi, cele s ciemne a i przez smutek ca mj dob itd. i Bd pali si mi s i wiato krwawi, elektryczne. e to N. (...). Bucharin
157

Szoruj si

sprztam,

zmywam

naczynia

Serce tsknota

dzieje

w radzieckim

wizieniu,

niezmierzone szczliwy.

zdrowy

T e n bardzo osobisty list B u c h a r i n a Stalin puci o b i e g i e m w r d c z o n k w politbiura, ktrzy pozostawili na n i m swoje komentarze. M o o t o w : C z y t a e m . M o i m z d a n i e m , pisa t o a j d a k " . K a g a n o w i c z : W c i t a sama z o d z i e j s k a p i o s e n k a : t o n i e j a , a i k o te n i e m j " . C z u b a r : B e z w t p i e n i a a j d a c k i l i s t " . M i k o j a n : B u c h a r i n w c i u p r a w i a s w o j e p r o w i n c j o n a l n e a k t o r s t w o i ajdack h i p o k r y z j " . A n d r i e j e w : T y p o w e B u c h a r i n o w s k i e garstwo". I tak dalej. W t e n sposb w s p l n i c y S t a l i n a , k t r z y w c i u w a a l i si z a u c z n i w L e n i n a , z a d e c y d o w a l i o losie swego towarzysza. Z a m a n y B u c h a r i n napisa j e s z c z e n i e j e d e n list. N i e w s p o m i n a w i c e j o L e n i n i e , k t r y o d s z e d gdzie b a r d z o d a l e k o . B u c h a r i n , c h o j u si p o d d a , t o j e d n a k b a r d z o c h c i a y i n i e w y z b y si d o k o c a n a d z i e i . J e d n a k n i e n a z y w a j u S t a l i n a Kob". Pozdrowienia, (...) godzinami zudzenie Chciaem w yciu, nawet to, jak Pisz wytargowa. (...) wierszy bi), turze (...). skary ale izraelici (...). to wszystko Patrz Moje ju nie na dlatego, siebie jak (oprcz prby o o e na wydaj to siedz w wizieniu ksiki) mi si duy teraz i chc tom co dla (...). stron) przeroliterasiebie czowieka politycznie martwego W moich (...). Wam tylko na powiedzie, z Wami. e nadziei, mann e tak pragnbym e Nie to si stanie. pomwi niesychane niczego z Wami po e na raz Nie nikogo ostatni ywi na si Wiem, niebiesk. zuchwalstwo. cofa, Iosifie na Wissarionowiczu! (miewaem na takie stany) rki. rozmawiaem Niestety byo z to Wami tylko pryczy, wycignicie halucynacjach

siedzielicie

najmniejszej

Wiedzcie jednak,

czekaem

chc

Napisaem

naukowej Stalinie, tre, podobnego

(250-300 (ale je w naszej

pierwsze Poematu chodzi

dziecinne e

z wyjtkiem nie

ktry wysaem mog (...).

Wam jeszcze przed aresz-

towaniem.

Jeli jednak byo jeszcze

powiedzie,

czego

D a l e j B u c h a r i n p r z e d s t a w i ! zarys s w o j e j k s i k i Przeobraenie wiata, g d z i e szczeglne m i e j s c e z a j m o w a y r o z d z i a y Epoka wielkich dokona i Przyszo(Komunizm). W s z y s t k o t o , z a p e w n i a B u c h a r i n : (...) pisaem przewanie nocami i dosownie krwi serdeczn (...). Iosifie Wissarionowiczu, jestecie t a k i m stylist i tak kochacie literatur. N i e p o zwlcie przepa tej pracy (...). M o j e sowa, by moe, wydadz si W a m niedorzeczne, ale kocham Was z caej duszy! (...)
158

A b y d o p e n i si f i n a t r a g e d i i B u c h a r i n a , z a c y t u j j e s z c z e u r y w k i z d w c h d o k u m e n t w . P i e r w s z y n o s i dat 1 3 m a r c a 1938 r o k u i z a a d r e s o w a n y j e s t d o P r e z y d i u m R a d y N a j w y s z e j o d skazanego n a r o z s t r z e l a n i e N . B u c h a r i n a " . Proba Prosz jest wa na socjalistycznej protestu. Jestem sierdzia Wam, ny
1 6 0

Prezydium kar takie ojczynie, Za niezbicie aski, ten o

Rady Najwyszej ZSRR za jej popenione ludowi, partii e powinno i si

ask. mnie

Uwaam, cikie

wyrok ma (...).

sdu soStalimio-

sprawiedliw

przeze

zbrodnie duszy nie 10 razy

przeciwko

rzdowi. mnie nie latach

W mojej rozstrzela pod bdziecie

zbrodnie

przekonany, ktr

gdy po granice, postaram

przewodnictwem aowa si
159

przekroczone i e

zostan gest

historyczne proletariackiej

aktu

Was prosz:

si ze nie

wszystkich by

udowodni

wielkodusznoci

daremny .

P r o b a , rzecz j a s n a , n i e o d n i o s a s k u t k u i 1 5 m a r c a B u c h a r i n zosta r o z s t r z e l a . B u c h a r i n na d u g o przed mierci przewidzia, dokd m o e zaprowadzi n i e o g r a n i c z o n a p r z e m o c . W g r u d n i u 1924 r o k u napisa w tej s p r a w i e d o D z i e r y s k i e go: Drogi Nie midzy cie zumcie wadzy w tego macie wobec w czym nie Feliksie byem innymi, mieli mj na jakobym punkt e Edmundowiczu! ostatnim by posiedzeniu wraz z Sok. Feliksie kochany szybciej rzdu. Syszaem, e mwilicie GPU". Was, tam Abyzroformy wicej artykule DlaGPU. e nie oto
160

[olnikowem]

przeciwko prosz

wtpliwoci, widzenia. powinnimy mniej pod

Edmundowiczu, do tak

Uwaam, samorzdu

przechodzi partii) o mnie i

bardziej wicej dalej.

liberalnej dyskusji, W moim ten kurs. uprawnie

radzieckiej:

represji,

wicej

legalnoci,

(oczywicie

kierownictwem przeciw by wobec

Bolszewiku", czasami drogi adnych Was rzecz

ktry zatwierdzilicie, wystpuj Feliksie podstaw, i (...).

teoretycznie wnioskom (wiecie,

uzasadniem rozszerzenie jak o Was jakie To

Zrozumcie,

Edmuntowiczu podejrzewa

kocham), nieprzyjazne kwestia zasad

uczucia

osobicie

GPU jako

instytucji.

Wasz

N.

Bucharin

N a p i s a n i e takiego l i s t u d o D z i e r y s k i e g o w y m a g a o n i e m a e j o d w a g i . N a l e y d o d a , e p r z e w o d n i c z c y O G P U r w n i e p o t r a k t o w a list w sposb z a s a d n i c z y " ,

z w r a c a j c si d o s w e g o zastpcy W i a c z e s a w a R u d o l f o w i c z a M i e n y n s k i e g o , m r o c z n e j i z o w i e s z c z e j p o s t a c i , k t r a d o 1934 r o k u uosabia m i a a t e r r o r p a stwowy. Dla Podobne tow. Mienynskiego. Bucharina w nad nowej tym. GPU Do do rk mnie, Byoby ugia si wasnych ktry po KC wielkim i krgach (bez kopii). prosz koniecznie bdem, dla mi gdyby w to zwrci. odnotowa partia poDotyczy i zastanowi w podstawowej staci wobec wizm. nowej listu nastroje si linii, to przeczytaniu naley odwil"

najwyszych

politycznym deklaracji.

kwestii

ogosia ktre i oddanie

buruazji odrzuca
162

polityki,

w postaci

Oznaczaoby (...) .

ustpstwo bolsze-

nepmanw, Byoby

drobnomieszczastwa, zwycistwo trockizmu

skonne jest pozycji

D z i e r y s k i , ktrego B u c h a r i n zapewnia o swej yczliwoci, nie podziela pogldw N i k o a j a Iwanowicza w kwestii roli o r g a n w karzcych". Dzieryskieg o n i e bez p r z y c z y n y n a z y w a n o e l a z n y m F e l i k s e m " . M o n a p r z y p u s z c z a , e w i k s z o c z o n k w K o m i t e t u C e n t r a l n e g o zgadzaa si z e s t a n o w i s k i e m D z i e r y s k i e g o , a n i e B u c h a r i n a . Z r e s z t B u c h a r i n o w i czsto z d a r z a o si m i e w a s n e zdanie na rne tematy. N a pocztku 1921 r o k u , g d y w g u b e r n i t a m b o w s k i e j w y b u c h o grone c h o p skie p o w s t a n i e , L e n i n z l e c i B u c h a r i n o w i p r z e a n a l i z o w a sytuacj i z a p r o p o n o w a na posiedzeniu p o l i t b i u r a r o d k i , j a k i e naley podj w celu l i k w i d a c j i zagroenia. D r u g i e g o l u t e g o 1921 r o k u B u c h a r i n w y g o s i s w j r e f e r a t , d o m a g a j c si - z d o b r y m s k u t k i e m , c h o s k o c z y o si t y l k o n a i n t e n c j a c h - o g r a n i c z e n i a p r z y m u s o w y c h dostaw p r o d u k t w r o l n y c h i odcienia c h o p w . L e n i n , Stalin, Kriestinski, P r i e o b r a e n s k i , R u d z u t a k i K a m i e n i e w z g o d z i l i si z t o p i n i , c h o L e n i n z a p r o p o n o w a r w n i e wysa na miejsce A n t o n o w a - O w s i e j e n k , by niezalenie od r o d k w e k o n o m i c z n y c h zastosowa te r o d k i w o j s k o w e
1 6 3

P o w s t a n i e r o z g o r z a o j e d n a k z ca si. U m i a r k o w a n e " m e t o d y B u c h a r i n a o k a z a y si n i e w y s t a r c z a j c e . J a k t e g o o c z e k i w a L e n i n i i n n i c z o n k o w i e p o l i t b i u r a , n a d r o d z e e k o n o m i c z n e j n i e u d a o si r o z w i z a n i c z e g o , n i e o d z o w n e stay si s u r o w e represje. K i e d y 2 7 k w i e t n i a B i u r o P o l i t y c z n e z e b r a o si p o n o w n i e , w p o s i e d z e n i u n i e u c z e s t n i c z y B u c h a r i n . Z a p a d a decyzja, b y m i a n o w a T u c h a c z e w s k i e g o d o w d c w s z y s t k i c h si w o j s k o w y c h w g u b e r n i t a m b o w s k i e j i u c z y n i g o o d p o w i e d z i a l n y m za l i k w i d a c j c h o p s k i c h b a n d " . T u c h a c z e w s k i dosta na to miesic i cakowit swobod dziaania rzu krwi. B u c h a r i n n i e n a d a w a si d o d z i a a r e p r e s y j n y c h , s z u k a raczej r o z w i z a e k o n o m i c z n y c h i p o l i t y c z n y c h , kiedy wic bolszewicy odeszli od s u r o w y c h m e t o d k o m u n i z m u wojennego", w p y w y Bucharina wzrosy. N a X I V Zjedzie W K P ( b ) w g r u d n i u 1925 r o k u raz j e s z c z e z a p r e z e n t o w a o n s w o j e p o g l d y , s t w i e r d z i w s z y , e b d z i e m y b u d o w a s o c j a l i z m n a w e t w o p a r c i u o nasz skp baz, b d z i e m y w l e c si w i m k r o k i e m , ale s o c j a l i z m i t a k z b u d u j e m y "
1 6 5 164

. Powstanie zdawiono i utopiono w m o -

. N o w a polityka eko-

n o m i c z n a na w s i , u t r z y m y w a , oznacza rozszerzenie bazy z a m o n e g o c h o p s t w a ,

przejcie o d w o j n y d o m o w e j d o w e w n t r z n e g o p o k o j u , s t o p n i o w y i k o n s e k w e n t ny rozwj. Jeszcze d o b i t n i e j p r z e d s t a w i B u c h a r i n s w o j e z a o e n i a podczas m o s k i e w s k i e j k o n f e r e n c j i p a r t y j n e j 1 7 k w i e t n i a 1925 r o k u . N a s z a p o l i t y k a w o b e c w s i - o w i a d c z y - p o w i n n a i w t a k i m k i e r u n k u , by a g o d z i i c z c i o w o z n o s i o g r a n i c z e n i a hamujce w z r o s t z a m o n y c h gospodarstw. C h o p o m , w s z y s t k i m c h o p o m , trzeba p o w i e d z i e : b o g a c i e si, r o z w i j a j c i e s w o j e g o s p o d a r s t w a i n i e b j c i e si, e b d was gnbi". W i e l e razy p r z y p o m n i a n o m u pniej t e heretyckie" sowa, w i e l e r a z y p r z y c h o d z i o m u t u m a c z y si z e s w e g o b u r u a z y j n e g o z w y r o d n i e n i a " . W w c z a s j e d n a k , w r o k u 1925, p o g l d y t e p o d z i e l a o w i e l u , w r d n i c h r w n i e S t a l i n . Sekretarz g e n e r a l n y , w y s t p u j c 9 m a j a n a z e b r a n i u a k t y w u p a r t y j n e g o M o s k w y , stwierdzi jednoznacznie: N i e k t r z y towarzysze, wychodzc z faktu rozwarstwienia w s i , wycigaj w n i o s e k , e g w n y m zadaniem partii jest r o z n i e ca w a l k k l a s o w n a w s i . Jest t o , t o w a r z y s z e , n i e s u s z n e . T o - p u s t a g a d a n i n a " . N a k r t k i czas b u c h a r i n o w s k a i n t e r p r e t a c j a N E P - u w z i a g r , w k r t c e j e d n a k p o l i t b i u r o w r c i o n a k u r s ostrej w a l k i k l a s o w e j n a w s i , w y p i e r a n i a k u a k w , a w k o c u p o w s z e c h n e j k o l e k t y w i z a c j i . R o z p r a w i w s z y si z T r o c k i m , S t a l i n p r z e j od pokonanego przeciwnika radykaln koncepcj b u d o w y socjalizmu w miecie i na w s i . B u c h a r i n b y j u g o t w poprze katastrofaln w historycznej perspektyw i e p o l i t y k S t a l i n a , lecz sekretarz g e n e r a l n y u p r z e d z i g o : w 1929 r o k u B u c h a r i n zosta w y k l u c z o n y z e s k a d u p o l i t b i u r a . B a r d z o t o p r z e y i r o z p a c z l i w i e p r b o w a o d n o w i s w o j e d a w n e s t o s u n k i z e S t a l i n e m , w y p i e r a j c si w a s n y c h p o g l d w e k o n o m i c z n y c h i starajc si o o s o b i s t e s p o t k a n i e - b y o j u j e d n a k za p n o . P o d t y m w z g l d e m L e n i n o w s k a charakterystyka B u c h a r i n a n i e w i e l e odbiegaa o d p r a w d y : N i k I w . t o z a p a l o n y e k o n o m i s t a i w t y m zawsze g o p o p i e r a l i m y . A l e (...) w polityce jest diabelnie c h w i e j n y "
1 6 6

Bucharin by po prostu t y p o w y m sabym czowiekiem, ktry nawet nie usiow a s p r a w i a w r a e n i a s i l n e g o . N i e p r z e c i t n y u m y s szed u n i e g o w parze z c a k o w i t y m b r a k i e m w o l i . M i a j e d n a k wasne zdanie i to wystarczyo. W systemie s t w o r z o n y m p r z e z L e n i n a m o g l i pozosta o b o k Stalina t y l k o tacy l u d z i e , k t r z y potrafili potakiwa i aprobowa j e g o m d r e decyzje", j a k choby M i k o a j I w a n o w i c z J e o w , k r e t y n p o d w z g l d e m f i z y c z n y m i u m y s o w y m , te zreszt spisany n a straty, k i e d y s p e n i j u s w o j e zadanie. W s z y s c y c z o n k o w i e n a j w y s z y c h w a d z p a r t y j n y c h p r z e c i g a l i si w w y r a a n i u s w e g o p o d z i w u d l a w o d z a , ale c z o n k o w i e p o l i t b i u r a m u s i e l i si d o tego p r z y k a d a s z c z e g l n i e g o r l i w i e . M i e l i , bd c o b d , szczcie nalee d o l e n i n o w s k i e g o s z t a b u " .

LENINOWSKIE POLITBIURO
Przez d u g i e dziesiciolecia obywatele radzieccy t r a k t o w a l i p o l i t b i u r o j a k o zagadkowy, tajny, wszechmocny, niekiedy zowieszczy organ o niemal m i s t y c z n y m

c h a r a k t e r z e . K i e d y z b i e r a o si k o l e j n e p l e n u m K C , w s z y s c y n i e w i a d o m o c z e m u c z e k a l i w n a p i c i u , a o g o s z o n e zostan n a z w i s k a n o w y c h k a n d y d a t w i c z o n k w p a r t y j n e g o a r e o p a g u , j a k b y o d t e g o zalee m i a o ycie z w y k y c h l u d z i . K i e d y ulic przejedaa czarna l i m u z y n a ktrego z c z o n k w p o l i t b i u r a , m i l i c j a n c i na d u g o w s t r z y m y w a l i r u c h i k o r n i e p r y l i si n a baczno. P o d m i e j s k i e dacze t y c h n a j w y s z y c h d o s t o j n i k w , o g r o d z o n e z i e l o n y m i p a r k a n a m i , p r z y p o m i n a y raczej ksice w o c i , z l i c z n o c h r o n i s u b , w y p o s a o n e w baseny, k o r t y t e n i s o w e , a n a w e t sale d o p r o j e k c j i f i l m w . W r d c i e r p i c e g o n a c h r o n i c z n y b r a k p o d s t a w o w y c h a r t y k u w spoeczestwa kryy legendy o deputatach y w n o c i o w y c h c z o n k w p o l i t b i u r a . A w s z y s t k o zaczo si b a r d z o z w y c z a j n i e . W i e c z o r e m 1 0 (23) p a d z i e r n i k a 1917 r o k u n a p o s i e d z e n i u K o m i t e t u C e n t r a l n e g o zapada decyzja o u t w o r z e n i u p o l i t y c z . b i u r a K C . P o s t a n o w i o n o p o w o a b i u r o z o o n e z 7 c z . : L e n . , Z i n . , K a m . , T r . , S o k , St., B u b n "
1 6 7

. Spotkanie o d b y -

w a o si w P i o t r o g r o d z i e , p r z y N a b r z e u K a r p o w s k i m 3 2 / 1 , w m i e s z k a n i u n u m e r 3 1 , zamienionym pniej n a m u z e u m . N a t y m wanie posiedzeniu, p o trzymiesicznej n i e o b e c n o c i , p o j a w i si L e n i n , k t r y w c z e n i e j m u s i a si u k r y w a , p o s z u k i w a n y p r z e z R z d T y m c z a s o w y . A n i podczas s a m e g o p r z e w r o t u , a n i b e z p o r e d n i o p o t e m p o l i t b i u r o n i e o d e g r a o a d n e j znaczcej r o l i i b y m o e w o g l e zakoczyoby rycho ywot, gdyby L e n i n nie uzna, e K o m i t e t C e n t r a l n y jest c i a e m z b y t l i c z n y m , b y s k u t e c z n i e spenia s w e k i e r o w n i c z e zadania. Z d e c y d o w a si p o z o s t a w i j d r o " K o m i t e t u C e n t r a l n e g o , k t r e m o g o f u n k c j o n o w a w sposb b a r d z i e j s p r a w n y . N a V I I I Z j e d z i e p a r t i i w m a r c u 1919 r o k u Z i n o w i e w z a p r o p o n o w a , b y r o z szerzy s k a d K C d o 1 9 c z o n k w , k t r a t o l i c z b a p o z w o l i a b y , j e g o z d a n i e m , n a s f o r m o w a n i e b i u r a politycznego, biura organizacyjnego, sekretariatu i k o l e g i u m agitacyjno-wyjazdowego. N i e b y o sprzeciww i 25 marca ustalono skad osobow y nowych organw: (...) B i u r o polityczne skada si z towarzyszy Lenina, Trockiego, Stalina, K r i e s t i n skiego, Kamieniewa. Na kandydatw wyznacza si towarzyszy Z i n o w i e w a , B u c h a rina i Kalinina. B i u r o organizacyjne skada si z towarzyszy Krestinskiego, Stalina, Bieoborodowa, Sieriebriakowa i Stasowej. Kandydatem pozostaje towarzysz M u r a n o w , k t r y wraz z towarzyszami N e w s k i m i M a k s i m o w s k i m t w o r z y b i u r o agitacyjno-wyjazdowe. Na sekretarza KC wybrana zostaje towarzyszka Stasowa .
168

P o l i t b i u r o w s w o j e j n o w e j f o r m i e z e b r a o si p o raz p i e r w s z y 1 6 k w i e t n i a 1919 r o k u , w posiedzeniu uczestniczyli L e n i n , Kamieniew, Kriestinski i Kalinin. Z a c h o w a o si w i e l e r e z o l u c j i w s p r a w i e u t w o r z e n i a p o l i t b i u r a i j e g o s p o s o b u d z i a a nia, n i g d y j e d n a k nie okrelono w y r a n i e p e n o m o c n i c t w tego o r g a n u . Przyjto po prostu za pewnik, e s one nieograniczone. Na wniosek Kriestinskiego politb i u r o zaczo si zbiera r e g u l a r n i e w c z w a r t k i i m i m o p r b p r z e s u n i c i a t e r m i n u n a g o d z i n 11.00 w r o d , p o s i e d z e n i a c z w a r t k o w e stay si l e n i n o w s k t r a dycj"
169

Ta maa grupa l u d z i , z k t r y c h aden nie mia dowiadczenia w pracy p a s t w o w e j , r o z s t r z y g a a c a y szereg n a j r n i e j s z y c h k w e s t i i - s p o e c z n y c h , e k o n o micznych, politycznych, wojskowych, dyplomatycznych, finansowych, kulturaln y c h - decydujc o losach m i l i o n w . T r o c k i p r b o w a w p r a w d z i e u r e g u l o w a liczb spraw, zaatwianych co tydzie przez p o l i t b i u r o , niewiele to j e d n a k dao. D r u g i c z o w i e k " w Rosji bardzo nie l u b i u r z d o w e j , kancelaryjnej r u t y n y , zatem czciej o d i n n y c h o p u s z c z a p o s i e d z e n i a , dzielc s w j czas p o m i d z y w y s t p i e n i a p u b l i c z n e , o d p o c z y n e k i prac pisarsk. D w u d z i e s t e g o s t y c z n i a 1922 r o k u p r z y j t o zasad, e p o l i t b i u r o r o z s t r z y g a b d z i e j e d y n i e k w e s t i e w n o s z o n e p r z e z n a j w y s z e r a d z i e c k i e i n s t a n c j e , k t r e same n i e s w stanie si z n i m i u p o r a . F a k t y c z n i e j e d n a k p o l i t b i u r o stao si n a j w y s z y m organem decyzyjnym we wszystkich niemal sprawach, przyjmujc od sameg o p o c z t k u status i n s t y t u c j i p a s t w o w e j , p o n i e w a z a g a d n i e n i a w e w n t r z p a r t y j n e j e d y n i e w z n i k o m y m s t o p n i u w c h o d z i y w zakres j e g o z a i n t e r e s o w a . T r z e c i e g o k w i e t n i a 1922 r o k u , n a p o s i e d z e n i u p l e n u m K C , p o s t a n o w i o n o u t w o r z y f u n k c j sekretarza generalnego i d w c h sekretarzy. N a sekretarza generalnego wyznaczy t o w . Stalina, na sekretarzy - t o w . M o o t o w a i K u j b y s z e wa"
1 7 0

. O d tej c h w i l i praca p o l i t b i u r a u l e g a z n a c z n e m u u s p r a w n i e n i u . Z g o d n i e

z p r o p o z y c j L e n i n a K C zleca S e k r e t a r i a t o w i cile o k r e l i i przestrzega g o d z i n o f i c j a l n y c h p r z y j (...). T o w . S t a l i n o w i zleca si n i e z w o c z n i e znale sobie z a s t p c w i p o m o c n i k w , k t r z y u w o l n i g o o d p r a c y ( z w y j t k i e m zasadniczego kierownictwa) w radzieckich instytucjach {...)"
1 7 1

N i e w s z y s c y jeszcze z d a w a l i sobie s p r a w , e n o w e p r o l e t a r i a c k i e p a s t w o c z e r pa b d z i e sw p o s p n si z e l a z o b e t o n u b i u r o k r a c j i , m o n o p o l u n a w a d z B i u ra Politycznego i ortodoksji c z o n k w partii komunistycznej. Wadza pastwowa p r z e c h o d z i a f a k t y c z n i e w rce t a k z w a n e g o o r g a n u p a r t y j n e g o " , k t r y s t a n o w i m i a zasadniczy i n s t r u m e n t d y k t a t u r y b o l s z e w i c k i e j . Sekretarz g e n e r a l n y s z y b k o przepchn przez p o l i t b i u r o n o w y r e g u l a m i n pracy: Wyznaczy w p o n i e d z i a k i i c z w a r t k i (o 11.00 r a n o ) o b o w i z k o w e p o s i e d z e n i a p o l i t b i u r a , a w r o d y (o 12.00 w p o u d n i e ) posiedzenia t r j k i politbiura (tow. K a m i e n i e w , Stalin, M o o t o w ) "
1 7 2

P o d k o n i e c 1922 r o k u n a w n i o s e k L e n i n a d o r e g u l a m i n u w p r o w a d z o n o z m i a n y , ustalajc t y l k o j e d n o o b o w i z k o w e p o s i e d z e n i e p o l i t b i u r a w e c z w a r t e k o d 11.00 i nie pniej n i o 14.00". L e n i n p r o p o n o w a , aby o p o r z d k u d z i e n n y m i n f o r m o w a w r o d , n i e p n i e j n i o g o d z i n i e 12.00, a k w e s t i e d o d a t k o w e , p r z e d e w s z y s t k i m dotyczce d y p l o m a c j i , w n o s i p o d o b r a d y w d n i u posiedzenia t y l k o w p r z y p a d k u bezwzgldnej koniecznoci, j e l i nie bdzie sprzeciwu ze strony adnego z czonkw BP"
1 7 3

. P r z y j t o r w n i e j e d n o m y l n i e j a k o zasad u s t a l o n y w c z e n i e j
1 7 4

zwyczaj, e w K C n i e m a a d n y c h staych f u n k c j i o p r c z sekretarzy, p r z e w o d n i czcego za w y b i e r a si n a k a d y m k o l e j n y m p o s i e d z e n i u . W tych pierwszych l a t a c h p r z e w o d n i c z y najczciej K a m i e n i e w , z w a s z c z a o d k d z a b r a k o L e n i n a . W l u t y m 1923 r o k u , k i e d y c h o r y L e n i n n i e m g j u p o d o a s w y m r o z l i c z n y m o b o w i z k o m , Z i n o w i e w zaproponowa podzia pracy p o m i d z y c z o n k w

p o l i t b i u r a , p o n i e w a , j a k pisa, - p o d s t a w o w e g a z i e " , t a k i e j a k P r e z y d i u m W C I K , R e w o l u c y j n a Rada W o j e n n a R e p u b l i k i , K o m i n t e r n , W C S P S , l u d o w y komisariat spraw zagranicznych, l u d o w y komisariat h a n d l u zagranicznego, spdzielczo, N a j w y s z a Rada G o s p o d a r k i N a r o d o w e j i i n n e , wymagaj k i e r o w n i c z e g o u d z i a u czonkw politbiura
1 7 5

. O r g a n partyjny, k t r y o d d a w n a j u spenia rol n a d r z d -

n e j i n s t y t u c j i p a s t w o w e j , rozciga s w o j e m a c k i n a w s z y s t k i e s f e r y ycia p u b l i c z n e g o . Z i n o w i e w z a m i e r z a nada p r a c y p o l i t b i u r a charakter b a r d z i e j p l a n o w y , z g o si w i c w n i o s e k , a b y c o t r z y miesice n a p o s i e d z e n i a c h r o z p a t r y w a n o s p r a w y dotyczce l u d o w e g o k o m i s a r i a t u finansw, l u d o w e g o k o m i s a r i a t u zaopatrzenia, eksportu zboa, h a n d l u zagranicznego, A r m i i C z e r w o n e j , Najwyszej Rady G o spodarki N a r o d o w e j , ludowego komisariatu transportu i ludowego komisariatu owiaty. Z a p r o p o n o w a , by niektre z w y m i e n i o n y c h dziedzin powierzy specjalnej t r o s c e " w y z n a c z o n y c h c z o n k w p o l i t b i u r a
1 7 6

C z t e r n a s t e g o c z e r w c a 1923 r o k u p o l i t b i u r o z a t w i e r d z i o specjalny p l a n p r a c y n a t r z y m i e s i c e " , p o d p i s a n y p r z e z Stalina i w p r o w a d z a j c y n o w y p o d z i a o b o wizkw. Z i n o w i e w o w i powierzono przygotowywanie materiaw z dziedziny p o l i t y k i zagranicznej; T r o c k i e m u - z d z i e d z i n y h a n d l u zagranicznego oraz k w e s t i i dotyczcych w a l k i z mienszewikami i eserowcami; K a m i e n i e w o w i i R y k o w o w i przypady zagadnienia gospodarcze; Stalinowi - sprawy n a r o d o w o c i o w e i owiata; B u c h a r i n o w i - m o d z i e , prasa i p u b l i k a c j e p a s t w o w e ; R u d z u t a k o w i - s p dzielczo"; M o o t o w o w i - sprawy wewntrzpartyjne; K a l i n i n sprawowa mia o g l n y n a d z r " n a d sytuacj w s i i n a s t r o j a m i w r d c h o p w ; T o m s k i - n a d s y t u acj r o b o t n i k w , i c h p o t r z e b a m i i o c z e k i w a n i a m i
1 7 7

P o l i t b i u r o czsto n a z y w a n o l e n i n o w s k i m " , z w a s z c z a p o c z w s z y o d lat 3 0 . i p n i e j . P o s i e d z e n i a o d b y w a y si r e g u l a r n i e , n a w e t j e l i u c z e s t n i c z y o w n i c h j e d y n i e t r z e c h c z o n k w . I t a k 2 8 m a j a 1919 r o k u L e n i n , K a m i e n i e w i K r i e s t i n s k i , z p o m o c P i a t a k o w a i B u b n o w a , p o d j l i d e c y z j o p o w s z e c h n e j m o b i l i z a c j i na Ukrainie", odrzucili zdumiewajcy wniosek Dzieryskiego o zwolnienie z w i zienia byego komisarza sprawiedliwoci, eserowca Steinberga, i r w n i e sprawnie u p o r a l i si z k i l k o m a j e s z c z e p r o b l e m a m i
1 7 8

. N i e k i e d y , s z c z e g l n i e podczas w o j n y

d o m o w e j , r o z p o r z d z e n i a p o l i t b i u r a p r z y p o m i n a y raczej w y r o k i t r y b u n a u r e w o l u c y j n e g o n i d y r e k t y w y p a r t i i p o l i t y c z n e j , j a k c h o b y t o z 2 4 c z e r w c a 1919 r o k u , s t w i e r d z a j c e , e k a d y , k t o w o k r e l o n y m czasie n i e o d d a p o s i a d a n e j b r o n i , p o d lega s u r o w y m k a r o m z r o z s t r z e l a n i e m w c z n i e

1 7 9

. L u b z 14 maja 1921 r o k u , k i e d y

L e n i n , Z i n o w i e w , Stalin, K a m i e n i e w , M o o t o w i K a l i n i n sporzdzili projekt r o z szerzenia p r a w W C z K w s t o s o w a n i u n a j w y s z e g o w y m i a r u k a r y z a kradziee z p a stwowych magazynw i fabryk"

1 8 0

. Czasami politbiuro podejmowao podobne

decyzje take n a s z c z e b l u l o k a l n y m : 2 l u t e g o 1922 r o k u K a m i e n i e w , M o o t o w i Stalin p r z y z n a l i C z K w Samarze p r a w o stosowania najwyszego w y m i a r u kary bez z a t w i e r d z e n i a p r z e z W C z K "
1 8 1

. O c z y w i c i e takie p o d e j c i e b a r d z o u p r a s z c z a -

o " s p r a w , zwikszajc s p r a w n o i s k u t e c z n o r e w o l u c y j n y c h r e p r e s j i " . M i e sic p n i e j p o l i t b i u r o p o s t a n o w i o nada G P U k o m p e t e n c j e s d o w e o r a z p r a w o

izolowania cudzoziemcw w obozach" i rozstrzeliwania na miejscu" wszystkich zatrzymanych z broni w rku

1 8 2

D w u d z i e s t e g o s i d m e g o marca 1922 r o k u L e n i n , m w i c n a X I Z j e d z i e R K P ( b ) o tymczasowym odwrocie partii w warunkach nowej polityki ekonomiczn e j , p o s u y si analogi w o j s k o w : K i e d y d o c h o d z i o d t a k i e j s y t u a c j i w a r m i i , u s t a w i a si k a r a b i n y m a s z y n o w e i j e l i p l a n o w y o d w r t p r z e k s z t a c a si w c h a o t y c z n u c i e c z k , pada k o m e n d a : Strzela! I s u s z n i e "
183

. W t e n wanie sposb

T r o c k i , z pen aprobat L e n i n a , szeroko stosowa o d d z i a y z a p o r o w e na f r o n t a c h w o j n y d o m o w e j , b y p o w s t r z y m a o n i e r z y p r z e d c o f a n i e m si bez r o z k a z u . P r z e w o d n i c z c y S o w n a r k o m u u w a a , e p o l i t b i u r o p o w i n n o r o z p r a w i a si stale z e w s z y s t k i m i , k t r z y n i e zgadzaj s i " z r e w o l u c j . S t o p n i o w o w gestii p o l i t b i u r a znalaza si caa p o l i t y k a k a d r o w a . O n o m i n a c j a c h na stanowisko o b w o d o w e g o instruktora partyjnego, wiceministra, d o w d c y okrgu wojskowego, dyrektora wikszego zakadu decydowao wycznie politbiuro. B o l szewicy szybko z r o z u m i e l i , e waciwy d o b r kadr to kwestia o p i e r w s z o r z d n y m z n a c z e n i u . D z i e w i t n a s t e g o k w i e t n i a 1921 r o k u L e n i n , S t a l i n , K a m i e n i e w , M o o t o w , K a l i n i n i T o m s k i p o d j l i nastpujce decyzje p e r s o n a l n e : o skadzie w a d z W y szej M o s k i e w s k i e j S z k o y T e c h n i c z n e j ; o skadzie R a d y d o s p r a w F i n a n s o w y c h ; o w c z e n i u O . S c h m i d t a w skad k o l e g i u m l u d o w e g o k o m i s a r i a t u f i n a n s w ; o w c z e n i u A . S m i r n o w a w skad k o l e g i u m l u d o w e g o k o m i s a r i a t u s p r a w i e d l i w o c i , o w c z e n i u t o w . u t o w i n o w a w skad k o l e g i u m l u d o w e g o k o m i s a r i a t u s p r a w zag r a n i c z n y c h , o w c z e n i u w skad k o l e g i u m l u d o w e g o k o m i s a r i a t u pracy Z a w a d o w skiego, D o g a d o w a , S o o w i o w a - i w i e l e i n n y c h
1 8 4

. Z czasem w s z y s c y f a c h o w c y , spe-

cjalici i u r z d n i c y m i e l i si n a u c z y , e o d o b o r z e k a d r d e c y d u j e p r z e d e w s z y s t k i m c z y n n i k p o l i t y c z n y , p a r t y j n y , i d e o l o g i c z n y . W i e r n o s p r a w i e p a r t i i " l i c z y a si b a r dziej n i i n d y w i d u a l n e z d o l n o c i i zasada ta staa si n i e b a w e m radzieck n o r m . W 1925 r o k u specjaln r e z o l u c j p o l i t b i u r a w p r o w a d z o n o t a k z w a n N o m e n klatur nr 1" i N o m e n k l a t u r nr 2 " . Obsadzanie stanowisk zaliczonych do p i e r w szej n o m e n k l a t u r y stao si p r e r o g a t y w K o m i t e t u C e n t r a l n e g o , a n o m i n a c j e z a t w i e r d z a o z w y k l e p o l i t b i u r o . P i e r w s i sekretarze K G w r e p u b l i k a c h z w i z k o w y c h , sekretarze o b w o d o w i i r e j o n o w i , k o m i s a r z e l u d o w i , d o w d c y o k r g w w o j s k o w y c h i w a n i e j s i a m b a s a d o r o w i e p r z e c h o d z i l i p r z e z sito K o m i t e t u C e n t r a l n e g o
1 8 5

K a n d y d a t w p r z y j m o w a l i pniej p r z y w d c y partii i pastwa. Szczeglnie Stalin m i a z w y c z a j u w a n i e patrze w o c z y p r z y s z e m u s e k r e t a r z o w i k o m i t e t u r e j o n o w e g o , k o m i s a r z o w i l u d o w e m u , k o m a n d a r m o w i , zadajc z w y k l e j e d n o - d w a p y t a n i a : J a k osobicie w a l c z y c i e z t r o c k i z m e m ? " , a l b o : C z y w w a s z y m k o m i s a r i a c i e u d a si w y k o n a p i c i o l a t k w c z t e r y lata?", l u b te: J a k s p r a w u j si w w a s z e j a r m i i d o w d c y - b y l i specjalici w o j s k o w i ? " O o b s a d z i e m n i e j k l u c z o w y c h s t a n o w i s k , przypisanych do drugiej n o m e n k l a t u r y , decydoway poszczeglne w y d z i a y K o m i t e t u C e n t r a l n e g o . N o m e n k l a t u r o w a tabela f u n k c j i w y k l u c z a a ( z r z a d k i m i wyjtkami) o d n o m i n a c j i n a najwysze stanowiska b y y c h c z o n k w i n n y c h partii.

Politbiuro, utwierdzajc dyktatur partii, ze szczeglnym nieprzejednaniem o d n o s i o si d o n i e g d y s i e j s z y c h t o w a r z y s z y - m i e n s z e w i k w . W s w o i m w y s t p i e n i u n a X I Z j e d z i e L e n i n , k t r y m w i s p o k o j n i e o sukcesach i b d a c h N E P - u , o sojuszu" z chopstwem, o wspzawodnictwie w produkcji, natychmiast z m i e ni ton, gdy tylko wspomnia mienszewikw. Kiedy mienszewik m w i : Teraz si wycofujecie, a ja zawsze to proponowaem, zgadzam si z w a m i , jestem po waszej stronie, w y c o f u j m y si razem", odpowiadamy mu na to: Z a publiczne goszenie mienszewizmu nasze rewolucyjne sdy p o w i n n y rozstrzeliwa, bo inaczej nie s to nasze sdy, tylko B g w i e c o ! "
186

T a nienawi L e n i n a d o m i e n s z e w i k w jest uderzajca. W w i e l u s w o i c h d e c y z j a c h L e n i n u p a r c i e stara si i c h p o g n b i . W l i s t o p a d z i e 1 9 2 1 r o k u C z K o t r z y maa informacj o przygotowywanych w M o s k w i e i w Piotrogrodzie powstan i a c h . P o l i t b i u r o n a t y c h m i a s t w y d a o o d p o w i e d n i rezolucj, k t r L e n i n kaza u z u p e n i s w o i m i d y r e k t y w a m i : M i e n s z e w i k w n i e wypuszcza; zleci C z K nasilenie aresztowa w r d m i e n s z e w i k w (...)"
187

. W m a r c u 1923 r o k u , k i e d y

Lenin by j u powanie chory, jego wsppracownicy i uczniowie z politbiura opracowali cay p r o g r a m " w a l k i z m i e n s z e w i z m e m w Z S R R . W specjalnym p r o t o k o l e , z a t w i e r d z o n y m przez najwysze k o l e g i u m partyjne, p r o p o n o w a n o : p r z e d s i w z i z d e c y d o w a n e k r o k i p r z e c i w k o m i e n s z e w i k o m w skali caego p a stwa; wybra miejsca zsyki dla m i e n s z e w i k w ( N a r y m s k i Kraj dla d o r o s y c h , P e c z o r s k i K r a j d l a m o d z i e y ) ; p o z b y si m i e n s z e w i k w z i n s t y t u c j i i p r z e d s i b i o r s t w p a s t w o w y c h ; usun s t u d e n t w - m i e n s z e w i k w z w y s z y c h uczelni; za m i e n s z e w i k w uwaa r w n i e tych, ktrzy wystpili z partii po padziernik u 1917 r o k u
1 8 8

Rosyjska socjaldemokracja zostaa skazana na zagad. W w i e d e p o d j t y c h k r o k w m o n a b y p o m y l e , e t o c z y a si w a l k a z t e r r o r y s t a m i , s p i s k o w c a m i l u b p r z e s t p c a m i s t a n u , a n i e z d a w n y m i t o w a r z y s z a m i p a r t y j n y m i . G d y b y k i l k a lat w c z e n i e j k t o p o w i e d z i a L e n i n o w i , e b d z i e sadza t y c h l u d z i d o w i z i e , zsya d o o b o z w , o d d a w a w rce W C z K , W a d i m i r I l j i c z n a z w a b y t o o b d e m " i p o d y m oszczerstwem". Z a r w n o o n sam, j a k i j e g o l e n i n o w s k i e " p o l i t b i u r o p o d o j c i u d o w a d z y , s z y b k o p o d e p t a l i w i e l e s o c j a l d e m o k r a t y c z n y c h zasad, k t r y m n i e tak d a w n o przysigali wierno. Denie m i e n s z e w i k w do przydania socjalizmowi charakteru demokratycznego uwaane byo za r w n i e ciki grzech, co przynaleno d o b u r u a z j i , klasy k a p i t a l i s t w i o b s z a r n i k w l u b d o carskiej r o d z i n y . L e n i n rzadko wygasza referaty na posiedzeniach politbiura. Z n a c z n i e wicej uwagi powica Radzie K o m i s a r z y L u d o w y c h ni p a r t y j n e m u areopagowi, c h o cia n i g d y n i e p o d a w a w w t p l i w o p i e r w s z e s t w a B i u r a P o l i t y c z n e g o w r d i n n y c h e l e m e n t w w a d z y b o l s z e w i c k i e j . Podczas p o s i e d z e n i e b a r d z o u w a a , pisa s w o j e l i c i k i " d o T r o c k i e g o , S t a l i n a , B u c h a r i n a i i n n y c h , zawsze j e d n a k r e a g o w a , g d y k t r e m u z u c z e s t n i k w z d a r z y o si k l a s o w e " p o t k n i c i e . W i e l o k r o t n i e c z y n i u n a c z a r s k i e m u w y m w k i z a j e g o d e m o k r a t y c z n e s w a w o l e " , raz n a w e t o s t r o s k a r c i n a r k o m a , k t r y s k o n n y b y p o p r z e p r o b F i o d o r a Szalapina

o p o z w o l e n i e na w y j a z d za granic. L e n i n uzna to za l e k k o m y l n o " , w k o c u j e d n a k osignito k o m p r o m i s : Szalapin m o e wyjecha za granic, j e l i C z K jest w stanie z a g w a r a n t o w a , e w r c i . J e l i C z K si s p r z e c i w i , s p r a w a z o s t a n i e r o z p a trzona p o n o w n i e "
1 8 9

. C z K rzecz j a s n a , s p r z e c i w i a si, lecz m i m o t o , 3 1 m a r c a

1922 r o k u , t r z y t y g o d n i e p o p i e r w s z e j debacie n a t e n t e m a t , w i e l k i p i e w a k u z y ska z g o d i o p u c i b o l s z e w i c k k l a t k . J u n i g d y n i e w r c i , d o p i e r o w 1983 r o k u sprowadzono do M o s k w y jego prochy. L e n i n do k r t k o s p r a w o w a o b o w i z k i g o w y p a s t w a r a d z i e c k i e g o i w a c i w i e c a y t e n o k r e s p o w i c i w a l c e z b i u r o k r a c j . K i e d y specjalna k o m i s j a S o w n a r k o m u z A . D i w i l k o w s k i m n a czele s t w i e r d z i a p r z y p a d k i k o r u p c j i w u r z d z i e k w a t e r u n k o w y m Rady Moskiewskiej, a. moskiewski komitet partii wzi w i n n y c h w o b r o n , L e n i n w p a d w g n i e w i napisa d o c z o n k w p o l i t b i u r a : K o m i t e t moskiewski (i t o w . Zielenski w tej liczbie) nie pierwszy j u raz pobaa przestpcom k o m u n i s t o m , ktrych naley wiesza. Dzieje si tak przez p o m y k " . Ale rozmiary tej p o m y k i " s gigantyczne. Proponuj: 1. Przyj zalecenia t o w . D i w i l k o w s k i e g o . 2. U d z i e l i k o m i t e t o w i moskiewskiemu surowej nagany za p o baanie k o m u n i s t o m (...) .
190

L e n i n n i g d y , niestety, nie z r o z u m i a , e wszystkie j e g o interwencje, groby, a r t y k u y i p r z e m w i e n i a s b e z c e l o w e , p o n i e w a istot s t w o r z o n e g o p r z e z e syst e m u by biurokratyczny totalitaryzm. Walczy z zewntrznymi przejawami b i u rokracji, a j e g o rozporzdzenia sprzyjay t y l k o p o w s t a w a n i u bardziej w y r a f i n o w a n y c h f o r m s p o e c z n e g o za. P o n i e w a b o l s z e w i c y zawsze s t a w i a l i sobie z a c e l i n i c j o w a n i e i w s p i e r a n i e r e w o l u c j i w i a t o w e j , p o l i t b i u r o i n t e r e s o w a o si s z c z e g l n i e d z i a a l n o c i K o m i n t e r n u i l u d o w e g o k o m i s a r i a t u s p r a w z a g r a n i c z n y c h . W tej s p r a w i e w s z y s c y c z o n k o w i e b y l i s p e c j a l i s t a m i , t o t e d y s k u s j e t o c z y y si z w y k l e w b a r d z o o y w i o n e j atmosferze. O t o p r z y k a d y decyzji p o l i t b i u r a , w i e l e m w i c e z a r w n o o realnej polityce b o l s z e w i k w , j a k i o j e j historycznych nastpstwach. G d y B e r l i n , w c e l u o m i n i c i a w a r u n k w t r a k t a t u w e r s a l s k i e g o , z w r c i si d o M o s k w y z propozycj zorganizowania w Rosji Radzieckiej k u r s w dla o f i c e r w niemieckich, L e n i n , T r o c k i , Kamieniew, Kriestinski, Radek i K a l i n i n j e d n o g o nie p o s t a n o w i l i : N i e m i e c k i e k u r s y o f i c e r s k i e p o w i n n y o d b y w a si p o z a M o skw. W y b r miejsca pozostawi t o w . T r o c k i e m u i D z i e r y s k i e m u "
1 9 1

P o l i t b i u r o p r z e c e n i a o z a z w y c z a j szanse w y b u c h u r e w o l u c j i w i n n y c h c z ciach wiata. D w u d z i e s t e g o s i d m e g o l i p c a 1922 r o k u , podczas d y s k u s j i n a t e m a t nawizania stosunkw dyplomatycznych z Japoni, obecni doszli do w n i o s k u , e k r a j t e n p r z e y w a o k r e s p r z e d r e w o l u c y j n y " , w z w i z k u z c z y m n a l e y stara si wykorzysta r o z m o w y do celw agitacyjnych"
1 9 2

. Bolszewicy w ogle uwaali

w s z e l k i e k w e s t i e d o t y c z c e K o m i n t e r n u z a s w o j e s p r a w y w e w n t r z n e , czsto n i e z a c h o w u j c p r z y t y m a d n y c h p o z o r w . Podczas d e b a t y n a d m i d z y n a r o d o w y m r u c h e m z w i z k o w y m p o l i t b i u r o bez e n a d y p o s t a n o w i o : M i a n o w a t o w . R u dzutaka sekretarzem generalnym P r o f i n t e r n u "

1 9 3

T o m z p r o t o k o a m i sesji l e n i n o w s k i e g o p o l i t b i u r a " j e s t d o b i t n y m w i a d e c t w e m t e g o , j a k p a r t i a p r z e j a w s w o j e rce w a d z n a d p a s t w e m i m e t o d a m i a d m i n i s t r a c y j n y m i p o d p o r z d k o w a a sobie a b s o l u t n i e w s z y s t k o . N a w e t d z i e p o s i e d z e W C S P S (roda o 11.00) u s t a l i o p o l i t b i u r o

1 9 4

W r d r o z s t r z y g a n y c h p r z e z p o l i t b i u r o s p r a w znale m o n a czsto i z u p e n i e bahe: czy D i e b o r i n , L u b o w Akselrod i Bazarow mog wykada filozofi m a r k s i stowsk? ( P i e r w s z y tak, p o z o s t a l i n i e Aleksandry Fiodorowny"
1 9 6 1 9 5

). Z nie m n i e j s z y m namaszczeniem studio-

w a n o p r o p o z y c j K r a s i n a , b y w y d a z a g r a n i c l i s t y i d z i e n n i k b y e j cesarzowej . L u b projekt radzieckiego ceremoniau dyplomatycz1 9 7

nego, z c a k o w i t y m w y k l u c z e n i e m obiadw, niada, kolacji, herbatek i t d

".

W i s t o c i e p o l i t b i u r o , z c h w i l , g d y j e g o p o s i e d z e n i a zaczy si o d b y w a r e g u l a r n i e , p r z e k s z t a c i o si s z y b k o w w y s z y " r z d , stojcy p o n a d r z e c z y w i s t y m r z d e m . Sprawy partyjne m i a y d r u g o r z d n e znaczenie. W i e l e cech l e n i n o w s k i e g o s t y l u p r a c y i m e t o d d z i a a n i a w e s z o n a stae d o t r a d y c j i , s k r u p u l a t n i e p r z e s t r z e g a n e j p r z e z k o l e j n y c h g e n e r a l n y c h ( i p i e r w s z y c h ) sekretarzy. N a d e w s z y s t k o p r z e k o n a n i e o t y m , e decyzja p o l i t b i u r a m a c h a r a k t e r n a d r z d n y , w y s z y n i p r a w o i konstytucja, ktre traktowane b y y przez ten organ j e d y n i e j a k o narzdzia p o m o c n i c z e . D l a o b y w a t e l i o g r o m n e g o p a s t w a p o l i t b i u r o s a m o w sobie b y o p r a w e m . P o l i t b i u r o p r z e j o take o d L e n i n a zasad f u n k c j o n o w a n i a i p o d e j m o w a n y c h p o s t a n o w i e w c a k o w i t e j t a j e m n i c y . K t o w i e d z i a , w j a k i s p o s b zapaday decyzje d o t y c z c e m a s a k r y w K a t y n i u , k r y z y s u b e r l i s k i e g o c z y k u b a s k i e g o , n a j a z d u n a W g r y , C z e c h o s o w a c j , A f g a n i s t a n ? I k t o p o t r a f i b y dzisiaj p o w i e d z i e , c z y w 1 9 8 1 r o k u p r z y g o t o w y w a n o i n t e r w e n c j w Polsce? W i e l e f a k t w z o s t a o u j a w n i o n y c h w r e z u l t a c i e d r a m a t y c z n y c h p r z e m i a n , j a k i e zaszy w o s t a t n i c h l a tach w b y y m Z S R R , w i e l e j e d n a k nadal pozostaje tajemnic. J a k j u w i e m y , j e s z c z e w czasach l e n i n o w s k i c h p o l i t b i u r o w y r o s o z e s t r u k t u r p a r t y j n y c h , przeksztacajc si w n a j w y s z y o r g a n w a d z y p a s t w o w e j , p n i e j za t e n j e g o status j e d y n i e si u m a c n i a , i t a k specjalna r e z o l u c j a p o l i t b i u r a z 8 l u t e g o 1947 r o k u ( d o t e g o czasu l u d o w e k o m i s a r i a t y p r z e m i a n o w a n o n a m i n i s t e r s t w a * ) s t w i e r d z a a : W s z y s t k i e k w e s t i e dotyczce M i n i s t e r s t w a S p r a w Z a g r a n i c z n y c h , M i nisterstwa H a n d l u Zagranicznego, Ministerstwa Bezpieczestwa Pastwowego, o b r o t u p i e n i n e g o , k w e s t i e w a l u t o w e , a take w a n i e j s z e k w e s t i e d o t y c z c e M i nisterstwa Si Z b r o j n y c h - naley skupi w p o l i t b i u r z e K G W K P ( b ) "
1 9 8

. O d tej

pory, zgodnie z k o l e j n y m i zarzdzeniami Breniewa, A n d r o p o w a , Czernienia i G o r b a c z o w a , coraz bardziej ucilano sfery dziaalnoci c z o n k w p o l i t b i u r a dla wstpnego rozpatrzenia, p r z y g o t o w a n i a i nadzorowania o k r e l o n y c h g r u p zagadnie". N a r n y c h etapach r o z w o j u p a s t w a r a d z i e c k i e g o p o l i t b i u r o f u n k c j o n o w a o w r n y sposb. K i e d y n a szczycie p i r a m i d y w a d z y n a d u g i e lata u s a d o w i si Stal i n , p o l i t b i u r o stao si p o s u s z n y m c i a e m d o r a d c z y m " , z o o n y m z p o t a k i w a c z y , Przemianowanie nastpio w marcu 1946 roku (przyp. tum.).

k t r y c h j e d y n y m zadaniem byo zatwierdzanie dziaa przywdcy. D l a wszystk i c h n i e w t a j e m n i c z o n y c h organ ten pozostawa nadal najwitszym r e w o l u c y j n y m k o l e g i u m , lecz d l a S t a l i n a - j e d y n o w a d c y b y t y l k o w y g o d n atrap, nadajc j e g o w o l i sankcj p r a w n . S t a l i n z a c h o w y w a si j a k t y p o w y d y k t a t o r : e l i m i n o w a s t a r y c h w s p p r a c o w n i k w , k t r z y z n a l i j e g o saboci i b d y , d o b i e r a j c n a i c h miejsce n o w y c h towarzyszy b r o n i " , g o r l i w y c h w y k o n a w c w , zawdziczajcych j e m u swoje wyniesienie. L e n i n przeksztaci dyktatur proletariatu w dyktatur p a r t i i , S t a l i n za p o s z e d j e s z c z e d a l e j , zastpujc d y k t a t u r p a r t i i d y k t a t u r j e d n e go czowieka. P o l i t b i u r o pozostao g w n y m i n s t r u m e n t e m , p o d t r z y m u j c y m w wiadomoci spoecznej p o z o r y kolegialnego p r z y w d z t w a , cho j e g o c z o n k o w i e t w o r z y l i j e d y n i e z d y s c y p l i n o w a n y sztab W o d z a . P o w y s z y stan r z e c z y z r o d z i si w r e z u l t a c i e d o k o n a n e j p r z e z L e n i n a k o n c e n t r a c j i caej w a d z y w r k a c h j e d n e j p a r t i i . S t a l i n u k o c z y b u d o w t o t a l i t a r n e j l e n i n o w s k i e j p i r a m i d y i z a j e g o c z a s w p o l i t b i u r o p r z y p o m i n a zaczo t r y b u n a b o l s z e w i c k i e j i n k w i z y c j i . T r z e c i e g o g r u d n i a 1934 r o k u * decyzj p o l i t b i u r a p r z y j t o n a s t p u j c y p r o j e k t zarzdzenia P r e z y d i u m C K W Z S R R : 1. Zleci w a d z o m ledczym, by prowadziy w trybie przyspieszonym sprawy oskaronych o przygotowywanie bd dokonanie aktw terrorystycznych. 2. Zleci organom sdowym, by nie wstrzymyway wykonywania w y r o k w mierci ze wzgldu na proby o ask przestpcw wymienionej kategorii, poniewa Prezydium C K W Z w i z k u SRR nie uwaa za moliwe bra podobnych prb pod uwag (...) .
199

P o b r z m i e w a j t u echa s w L e n i n a , k t r y n a k a z y w a r o z s t r z e l i w a k o n s p i r a t o r w oraz p o d e j r z a n y c h , n i k o g o n i e pytajc i n i e w d a j c si w i d i o t y c z n e k o r o w o dy (...)"

200

. T y l e t y l k o , e L e n i n siga p o t a k i e r o d k i w latach w o j n y , S t a l i n za

z d e c y d o w a n y b y zastosowa j e w czasie p o k o j u . J e g o l e n i n o w s k i e " p o l i t b i u r o p o s z o n a w e t d a l e j . N a p o s i e d z e n i u w d n i u 5 l i p c a 1937 r o k u p o s t a n o w i o n o w p r o w a d z i o d tej c h w i l i p r o c e d u r , w e d u g k t r e j w s z y s t k i e o n y z d e m a s k o w a n y c h z d r a j c w o j c z y z n y - p r a w i c o w o - t r o c k i s t o w s k i c h szpiegw podlega bd zesaniu do obozu na nie mniej ni pi-osiem lat"
2 0 1

. Ta bezprzykadna surowo stano-

w i a j e d y n i e dalszy c i g p r a k t y k , s t o s o w a n y c h p r z e z b o l s z e w i k w podczas w o j n y d o m o w e j . T o przecie T r o c k i p r o p o n o w a , b y powierza stanowiska d o w d c z e tylko t y m spord b y y c h oficerw, k t r y c h r o d z i n y zamieszkuj w granicach R o sji R a d z i e c k i e j , u w i a d a m i a j c i m , e s a m i p o n o s z o d p o w i e d z i a l n o z a los s w o ich bliskich"
2 0 2

. L e n i n z n a t e zarzdzenia T r o c k i e g o i n i g d y n i e w y r a a o b i e k c j i ,

zwaszcza e sam w p r o w a d z i zwyczaj brania z a k a d n i k w . Jeli j e d n a k j e g o b e z wzgldno bya czciowo chocia u s p r a w i e d l i w i o n a przez w o j n , to Stalin nie m i a p o d o b n e j w y m w k i . U c z e przecign mistrza, dostosowujc j e g o n a u k i d o n o w y c h czasw. Jak gosi p r o p a g a n d o w y slogan: S t a l i n - to L e n i n dzisiaj". W k r t c e po najedzie H i t l e r a na Z w i z e k Radziecki w c z e r w c u 1941 r o k u , l e n i n o w s k i e " p o l i t b i u r o g o t o w e b y o podpisa z N i e m c a m i d r u g i t r a k t a t b r z e s k i " . Pierwszego grudnia 1934 roku zamordowany zosta Siergiej K i r w (przyp. tum.).

P r z y k a d w o d z a b o l s z e w i k w okaza si z a r a l i w y i k i e d y t y l k o zaczy si k a t a s t r o f a l n e n i e p o w o d z e n i a n a f r o n c i e , S t a l i n p o l e c i B e r i i s k o n t a k t o w a si z a g e n t e m N K W D , bugarskim ambasadorem I w a n e m Stamenowem. Z a jego poredn i c t w e m c h c i a n a w i z a r o k o w a n i a z B e r l i n e m i w z a m i a n za p o k j o d s t p i H i t l e r o w i U k r a i n , B i a o r u , k r a j e b a t y c k i e , P r z e s m y k K a r e l s k i , Besarabi i B u k o w i n . R o z m o w y z e S t a m e n o w e m p r o w a d z i m i a w y z n a c z o n y p r z e z B e r i agent Pawe Sudopatow z W y d z i a u Zagranicznego N K W D
2 0 3

J a k w y n i k a z setek tysicy d o k u m e n t w , l e n i n o w s k i e " p o l i t b i u r o r w n i e p o m i e r c i s w e g o t w r c y w i m i osignicia c e l w n i e g a r d z i o a d n y m i , n a w e t n a j b a r d z i e j w t p l i w y m i m o r a l n i e r o d k a m i . W y s t a r c z y w s p o m n i e , e p a r t y j n y areopag w o b l i c z u h i t l e r o w s k i e g o zagroenia z w r c i si o p o m o c d o C e r k w i , k t r d o tej p o r y p r a w i e z u p e n i e zniszczy, d o u c z o n y c h i w y n a l a z c w , k t r y c h w c z e n i e j zsy a n o m a s o w o d o o b o z w , i d o s p o e c z n o c i y d o w s k i e j , k t r a zdya j u p o z n a cay k o s z m a r r a d z i e c k i e g o a n t y s e m i t y z m u . K i e d y j e d n a k H i t l e r zosta p o k o n a n y , S t a l i n u z n a , e w czasie w o j n y p o c z y n i o n o z b y t w i e l e u s t p s t w , zwaszcza w o b e c y d w . P o l i t b i u r o , wyraajc g o n o sw s y m p a t i d l a s p r a w y y d o w s k i e j i n o w o u t w o r z o n e g o p a s t w a I z r a e l , pisao z a k u l i s a m i z u p e n i e n o w y scenariusz. J u w e w r z e n i u 1946 r o k u g w n y p a r t y j n y i d e o l o g A n d r i e j d a n o w p r z y p u c i g w a t o w n y atak n a y d o w s k i c h k r y t y k w t e a t r a l n y c h , z a p o c z t k o w u j c n o w fal a n t y s e m i t y z m u , wyraajcego si w nagonce na s y j o n i s t w , a r e s z t o w a n i a c h , egzekucjach, skrytobjczych m o r d e r s t w a c h , l i k w i d o w a n i u y d o w s k i c h stowarzysze i gazet
204

C o p r a w d a w a d z a S t a l i n a b y a j u d o t e g o s t o p n i a n i e o g r a n i c z o n a , e czsto n i e z a d a w a sobie n a w e t t r u d u , b y m a s k o w a s w o j e p o s u n i c i a l i s t k i e m f i g o w y m p o l i t b i u r a . K i e d y 2 3 i 2 8 s i e r p n i a oraz 2 8 w r z e n i a 1939 r o k u R i b b e n t r o p i M o o t o w podpisywali w i a d o m y ukad, dotyczcy podziau k i l k u niepodlegych pastw, l u d o w y k o m i s a r z spraw zagranicznych b y j e d y n y m , oprcz Stalina, c z o n k i e m p o l i t b i u r a , k t r y z n a tre t a j n e g o p r o t o k o u d o d a t k o w e g o " . N i e r z a d k o podczas w i e l o g o d z i n n y c h , s u t o z a k r a p i a n y c h n o c n y c h b i e s i a d w g o w i e S t a l i n a r o d z i y si p o m y s y , i d e e , p l a n y , k t r y m i d z i e l i si z e s w y m i s t o o w n i k a m i . N a s t p n e g o r a n k a M a l e n k o w o w i p o z o s t a w a o j e d y n i e o g o s i m d r e d e c y z j e " w o d z a j a k o zarzdzenia politbiura. W r d w i e l u z b r o d n i , j a k i e ci n a s t a l i n o w s k i m " p o l i t b i u r z e , j e d n a z w a s z cza w y r n i a si n i e b y w a y m o k r u c i e s t w e m i c y n i z m e m . C h o d z i o d e c y z j p o l i t b i u r a z 5 m a r c a 1940 r o k u . P r z y t o c z w s k r c i e t e n d o k u m e n t , z k t r y m z w i z a n e s m o j e szczeglne w s p o m n i e n i a , b o w i e m t o w a n i e j a w r a z z t r z e m a i n n y m i c z o n k a m i k o m i s j i p r e z y d e n c k i e j o d n a l a z e m g o w r d s t o s w m a t e r i a w zalegaj c y c h tajne archiwa K o m i t e t u Centralnego. 1 . Zleci N K W D Z S R R 1) sprawy przebywajcych w obozach dla j e c w w o j e n n y c h 14 700 osb - byych polskich oficerw, u r z d n i k w , obszarnikw, policjantw, p r a c o w n i k w w y w i a d u , andarmw, osadnikw [ t o jest polskich c h o p w z zachodniej U k r a i n y i Biaorusi] i stranikw wiziennych;

2) a take sprawy aresztowanych i przebywajcych w wizieniach w zachodnich obwodach U k r a i n y i Biaorusi w liczbie 11 000 osb c z o n k w licznych k o n t r r e w o l u c y j n y c h szpiegowskich i dywersyjnych organizacji, byych obszarnikw, fabrykantw, u r z d n i k w i uciekinierw - rozpatrze w trybie specjalnym, stosujc wobec n i c h najwyszy w y m i a r kary - rozstrzelanie. Sprawy rozpatrze bez wzywania aresztowanych i bez przedstawiania zarzutw, bez decyzji o zakoczeniu ledztwa i aktu oskarenia (...) .
205

L u d z i e , o k t r y c h m o w a , n i e b y l i n a w e t j e c a m i w o j e n n y m i , p o n i e w a w 1939 r o k u P o l s k a n i e p r o w a d z i a w o j n y z e Z w i z k i e m R a d z i e c k i m . N i e p o p e n i l i take a d n y c h p r z e s t p s t w . J a k w i e l u i n n y c h , u z n a n o i c h z a p o t e n c j a l n si a n t y r a d z i e c k , m u s i e l i w i c zosta w y e l i m i n o w a n i . S t e n o g r a m z dyskusji nie istnieje, decyzj p o d e j m o w a n o ustnie. Wypada t y l k o d o d a , e c h o c i a s t r o n a r a d z i e c k a d o k o c a p r b o w a a w y p r z e si s w e g o u d z i a u w sprawie katyskiej, d o k u m e n t y dotyczce rozstrzelania p o l s k i c h obywateli z n a n e b y y r a d z i e c k i m p r z y w d c o m . I t a k n a p r z y k a d C h r u s z c z o w z a p o z n a si z n i m i w m a r c u 1959 r o k u , A n d r o p o w - w k w i e t n i u 1 9 8 1 r o k u , asystent G o r b a c z o w a , W . B o d i n - w k w i e t n i u 1989 r o k u , p r a w d o p o d o b n i e p o t o , b y p o i n f o r m o w a sekretarza g e n e r a l n e g o o i c h z a w a r t o c i . I s t n i e j e o k o o 1 0 i n s t r u k c j i p o l i t b i u r a , p o c z y n a j c o d 1 9 7 1 r o k u , z z a l e c e n i a m i , j a k u k r y z b r o d n i . W akcj t z a m i e s z a n i b y l i B r e n i e w , A n d r o p o w , C z e r n i e n k o , G r o m y k o , a take i n n i d y g n i t a r z e p a r t y j n i , s p o r d k t r y c h k i l k u yje d o d z i
2 0 6

P o u j a w n i e n i u czci s t a l i n o w s k i c h z b r o d n i n a X X Z j e d z i e K P Z R w 1956 r o k u w n a j w y s z y c h k r g a c h p a r t y j n y c h r o z g o r z a a zacita w a l k a p o m i d z y z w o l e n n i k a m i klasycznego s t a l i n i z m u a t y m i , k t r z y p r b o w a l i zachowa go w bard z i e j l i b e r a l n e j " f o r m i e . Z a k o c z y a si o n a w c z e r w c u 1957 r o k u , g d y p l e n u m potpio tak zwan grup antypartyjn w osobach M a l e n k o w a , M o o t o w a , Kaganowicza, Buganina, Pierwuchina, Szepiowa i innych. U t a j n i o n y stenogram p o s i e d z e n i a l i c z y sobie 3 4 4 s t r o n y i s t a n o w i u n i k a l n y d o k u m e n t , r z u c a j c y w i e l e wiata z a r w n o n a morale k o m u n i s t w , j a k i moralno c z o n k w K o m i t e t u C e n tralnego
207

M a r s z a e k G i e o r g i j u k o w , oskarajc M o o t o w a i K a g a n o w i c z a o u d z i a w r e p r e s j a c h z lat 1 9 3 7 - 1 9 3 8 , p r z e d s t a w i w i a d e c t w a , z k t r y c h w y n i k a o , e o b a j w y m i e n i e n i (oczywicie, r a z e m ze Stalinem) u s a n k c j o n o w a l i egzekucj 38 679. w y s z y c h u r z d n i k w , dziaaczy k u l t u r y , d o w d c w w o j s k o w y c h . Z a w c z a s u o k r e lili na listach aresztowanych rodzaj kary (rozstrzelanie), a K o l e g i u m W o j s k o w e dopenio jedynie koniecznych formalnoci. u k o w poda przykad, kiedy tylko j e d n e g o d n i a - 1 2 l i s t o p a d a 1938 r o k u - S t a l i n i M o o t o w p o l e c i l i r o z s t r z e l a 3 1 6 7 osb
2 0 8

I n n y z c z o n k w K C , D u r o w , o p o w i e d z i a , i l u sekretarzy partii w e z w a n y c h p r z e z M a l e n k o w a d o K o m i t e t u C e n t r a l n e g o a r e s z t o w a n o zaraz p o w y j c i u z j e g o gabinetu

2 0 9

. Partyjny sztab" nie tylko organizowa terror przeciwko w a s n e m u

s p o e c z e s t w u , ale i s a m sta si o r g a n e m p o l i c j i p o l i t y c z n e j .

M i m o przytoczonych na p l e n u m mrocych k r e w w yach p r z y k a d w stalin o w s k i e g o b e z p r a w i a z n a l e l i si j e s z c z e l u d z i e , k t r z y , j a k K a g a n o w i c z , m o g l i p o w i e d z i e : K o c h a e m Stalina, a b y o z a c o k o c h a - t o w i e l k i m a r k s i s t a (...). P o w i n n i m y b y z n i e g o d u m n i , k a d y k o m u n i s t a p o w i n i e n b y d u m n y (...). Z d y s k r e d y t o w a l i m y S t a l i n a i n i e zdajc s o b i e z t e g o s p r a w y , z d y s k r e d y t o w a l i m y 30 lat naszej p r a c y ( . . . ) "
210

. L e n i n i z m w s w e j s t a l i n o w s k i e j p o s t a c i sta si czci r a -

dzieckiego charakteru, na wskro fanatycznym wiatopogldem, sposobem mylenia i dziaania. Z tego wanie w y n i k a w o g r o m n y m s t o p n i u r o z k w i t d o g m a t y z m u w p a r t i i i w k r a j u . O d d o g m a t y z m u za w i e d z i e p r o s t a d r o g a d o t o t a l i t a r n e j dyktatury. P o d r a m a t y c z n y m X X Z j e d z i e , k i e d y t o C h r u s z c z o w m n i e z d a r zason t a j e m n i c y z przestpczej d z i a a l n o c i s u b s p e c j a l n y c h , d l a l e n i n o w s k i e g o p o l i t b i u r a " nastaa n o w a era. Z m i e n i a si te j e g o t a k t y k a : z a p o g w a c e n i e r e w o l u c y j n e j p r a w o r z d n o c i " w i n p o n o s i l i t y l k o S t a l i n , B e r i a i N K W D , ale n i e p a r t i a , a j u na p e w n o nie p o l i t b i u r o . Wszelkie p r b y wyjanienia genezy terrorystycznego r e i m u b y y skutecznie udaremniane. O d c z u t o n a sobie i C h r u s z c z o w . K i e d y w 1964 r o k u , w n a s t p s t w i e p r z e w r o t u p a a c o w e g o , zosta o d s u n i t y o d w a d z y , z e b r a , b y m o e s a m o t y m n i e w i e dzc, p i e r w s z e o w o c e s w o j e j o d w a n e j p o s t a w y n a X X Z j e d z i e . N i e a r e s z t o w a n o g o b o w i e m , n i e r o z s t r z e l a n o i n i e zesana, z g o d n i e z d o t y c h c z a s o w p r a k t y k , lecz p o z w o l o n o , b y d o y w s p o k o j u s w y c h d n i , j a k donasza si stare p a l t o . J e d n a k b y y p i e r w s z y sekretarz, z a c h y s n w s z y si o y w c z y m p o w i e t r z e m w o l n o c i , n i e z a m i e r z a dogasa j a k w i e c a , c i c h o i s m u t n o . W z o r e m w i e l u s t a r y c h l u d z i , m a j c y c h z a sob b u r z l i w e y c i e , p o s t a n o w i napisa p a m i t n i k i . C h r u s z c z o w , c z o w i e k b e z w y k s z t a c e n i a i o n i s k i e j k u l t u r z e , lecz n i e p o z b a w i o n y w r o d z o n e j inteligencji i niemaej odwagi c y w i l n e j , przystpi do dyktowania swoich w s p o mnie. N i e b a w e m , rzecz j a s n a , d o w i e d z i a o si o t y m p o l i t b i u r o . D w u d z i e s t e g o p i t e g o m a r c a 1970 r o k u p r z e w o d n i c z c y K G B , J u r i j A n d r o p o w , p r z e d o y K o m i t e t o w i C e n t r a l n e m u nastpujcy, do rozpatrzenia w trybie szczeglnej d o n i o s o ci", raport: W ostatnim czasie N. C h r u s z c z o w przyspieszy prac nad p r z y g o t o w y w a n i e m w s p o m n i e o t y m okresie swego ycia, kiedy zajmowa odpowiedzialne stanowiska partyjne i pastwowe. D y k t o w a n e przez niego wspomnienia zawieraj szczegowe informacje, stanowice partyjn i pastwow tajemnic, dotyczce takich k w e stii, j a k obronno pastwa radzieckiego, rozwj przemysu, rolnictwa, gospodarki j a k o caoci, osignicia naukowo-techniczne, dziaalno organw bezpieczestwa pastwowego, polityka zagraniczna, stosunki pomidzy K P Z R a b r a t n i m i partiami w krajach socjalistycznych i kapitalistycznych i inne. U j a w n i a procedur p o d e j m o wania decyzji na zamknitych posiedzeniach politbiura KC K P Z R (...). I s t o t n i e , sama p r a k t y k a z a m k n i t y c h p o s i e d z e " b y a p i l n i e s t r z e o n t a j e m n i c . D a l e j A n d r o p o w pisa:

W tej sytuacji jest spraw najwyszej koniecznoci podj w trybie natychmiastow y m rodki zaradcze, ktre pozwol kontrolowa prac N. Chruszczowa nad wspom n i e n i a m i i zapobiec nader p r a w d o p o d o b n y m przeciekom partyjnych i pastwow y c h tajemnic za granic. W z w i z k u z t y m naleaoby ustanowi dyskretny operacyjny nadzr nad N. Chruszczowem i jego synem Siergiejem Chruszczow e m (...). N a s z y m z d a n i e m b y o b y r w n i e wskazane raz jeszcze w e z w a N. Chruszczowa do KC K P Z R i uprzedzi go o odpowiedzialnoci za rozgaszani i ujawnianie partyjnych i pastwowych tajemnic oraz zada od niego niezbdnych wyjanie w tej kwestii (...) .
211

W p o l i t b i u r z e z a w r z a o . C h r u s z c z o w , k t r e m u p o z w o l o n o u p r a w i a w spok o j u o g r d e k , zamiast w y s a g o n a K o y m , w z i si d o pisania w s p o m n i e . N a l e a o n i e z w o c z n i e p o o y t e m u kres. D w u d z i e s t e g o s i d m e g o m a r c a 197' r o k u I . K a p i t o n o w i J . A n d r o p o w o t r z y m a l i p o l e c e n i e , b y r o z m w i si z C h r u s z c z o w e m w zwizku z w y m i a n pogldw na posiedzeniu politbiura K C

2 1 2

. Roz-

m o w a z C h r u s z c z o w e m odniosa tylko taki skutek, e odstawiony na bocznic p i e r w s z y sekretarz i j e g o s y n stali si b a r d z i e j o s t r o n i . M i m o t o K G B z d o a w e j w posiadanie p o n a d 2000 p o d y k t o w a n y c h przez C h r u s z c z o w a s t r o n j e g o w s p o m n i e . B y a t o j e d n a k t y l k o k o p i a , podczas g d y o r y g i n a l n y r k o p i s , o c z y m zreszt C h r u s z c z o w n i e w i e d z i a , zosta p r z e m y c o n y n a Z a c h d p r z y u d z i a l e S i e r g i e j i i n n y c h c z o n k w r o d z i n y . K i e d y stao si j a s n e , e n i e u d a si u n i k n p u b l i k a c j i p o s t a n o w i o n o w y w r z e presj n a starego l e n i n i s t " , a b y s a m z a p r z e c z y a u t e n tycznoci w y w i e z i o n y c h za granic materiaw. T y m r a z e m z k r n b r n y m e k s t o w a r z y s z e m s p o t k a l i si p r z e w o d n i c z c y K o m i sji K o n t r o l i P a r t y j n e j , A . Pelsze i d w a j j e j c z o n k o w i e , S . P o s t o w a o w i R . M i e l n i k o w . S t e n o g r a m g o d z i n n e j r o z m o w y czyta si j a k scenariusz f i l m u h i s t o r y c z n e g c Przytocz j e d y n i e kilka f r a g m e n t w , ktre najlepiej, m o i m z d a n i e m , charaktery uj k o m u n i s t y c z n moralno, atmosfer politycznego ledztwa, k u l t y w o w a n przez p o l i t b i u r o , i mia postaw Chruszczowa. Pelsze: Jak donis nasz ambasador, t o w . D o b r y n i n , 6 listopada w N o w y m J o r k przedstawiciele amerykaskiego koncernu prasowo-wydawniczego T i m e " gosi oficjalnie, e posiadaj wspomnienia N.S. Chruszczowa" (...). M o e opowieci n a m szczerze, k o m u sprzedalicie te materiay w celu ich publikacji za granic. Chruszczow: Protestuj, t o w . Pelsze, m a m swoj ludzk godno i protestuj. Ni k o m u nie sprzedawaem materiaw. Jestem nie m n i e j komunist ni w y . Pelsze: Wyjanijcie wic, j a k t a m trafiy. Chruszczow: To wy mi wyjanijcie, j a k one tam trafiy. Ja myl, e wcale tam ni trafiy i e to prowokacja. Pelsze: Znajdujecie si w partyjnym d o m u . . . Chruszczow: N i g d y n i k o m u nie sprzedawaem adnych w s p o m n i e i nigdy bym sobie na to nie pozwoli. O w s z e m , d y k t o w a e m , ale uwaam, e jest to prawo kadego obywatela i czonka partii.

Pelsze: Rozmawialimy j u z w a m i o t y m , e kiedy do pisania waszych w s p o m n i e wcignity jest szeroki krg l u d z i , nie jest to odpowiednia metoda... Chruszczow: Prosz bardzo, aresztujcie, rozstrzelajcie. ycie mi zbrzydo. Kiedy m n i e o to pytaj, zawsze m w i , e m a m do ycia. Syszaem dzisiaj w radiu o mierci de Gaulle'a. Zazdroszcz m u . . . Pelsze: Powiedzcie n a m , j a k wybrn z tej sytuacji? Chruszczow: N i e w i e m . To wasza w i n a , nie wasza osobicie, ale caego k i e r o w n i c twa (...). W i e m , e zanim zostaem wezwany, nasano na m n i e agentw (...). Pelsze: O t y m , e dyktujecie, w i e j u w M o s k w i e w i e l u l u d z i . Chruszczow: M a m 77 lat. Jestem z d r w na umyle i odpowiadam za swoje sowa i czyny (...). Pelsze: Jak wybrn z tej sytuacji? C h r u s z c z o w : N i e w i e m . Jestem zupenie i z o l o w a n y i faktycznie znajduj si w areszcie d o m o w y m . O b i e bramy, wszyscy wchodzcy i wychodzcy s p o d o b serwacj. T o bardzo poniajce. O b r z y d o m i . Ulyjcie m o i m cierpieniom. Pelsze: N i k t was nie k r z y w d z i . Chruszczow: M o r a l n e t o r t u r y s najgorsze. Pelsze: Powiedzielicie: kiedy skocz, oddam do K C . Chruszczow: N i e m w i e m tego. Towarzysz K r y l e n k o poleci mi przesta pisa. Powiedziaem: nie mog, to moje prawo (...). Pelsze: N i e chcemy waszej mierci. Chruszczow: Ja chc umrze. Pelsze: M o e kto was oszuka? Chruszczow: D r o g i towarzyszu, odpowiadam za swoje sowa i nie jestem obkany. M a t e r i a w n i k o m u nie oddawaem i odda nie m o g e m . M i e l n i k o w : Z waszymi materiaami mia do czynienia nie tylko syn, ale i maszynistka, ktrej nie znacie, bezpartyjny pisarz, ktrego take nie znacie, i i n n i . Chruszczow: To radzieccy ludzie, zaufani ludzie. M i e l n i k o w : N i e tupcie i nie krzyczcie. Znajdujecie si w K K P , wic zachowujcie si j a k naley (...). Chruszczow: To nerwy, nie krzycz. Zwacie na m j w i e k i sytuacj, w jakiej si znajduj. Pelsze: Niezalenie od w i e k u i n e r w w kady czonek partii p o w i n i e n odpowiada za swoje czyny. Chruszczow: Macie cakowit racj, tow. Pelsze, i ja odpowiadam. Jestem g o t w ponie wszelkie konsekwencje, z kar mierci wcznie. Pelsze: K K P nie skazuje na mier. Chruszczow: Zdarzao si. T y l e tysicy l u d z i zgino. T y l u rozstrzelano. A teraz stawiaj p o m n i k i w r o g o m l u d u " (...). Pelsze: 23 listopada, to jest za 13 d n i , [pamitniki] zostan opublikowane. Teraz s w d r u k a r n i (...).

Chruszczow: Jestem gotw owiadczy, e adnych pamitnikw ani w y d a w c o m radzieckim, ani zagranicznym nie dawaem i dawa nie zamierzam. Prosz to zapisa. Postowaow: M u s i m y si zastanowi, a przede wszystkim wy musicie to uczyni, jakie w zwizku z t y m naley zoy owiadczenie, a trzeba bdzie to zrobi (...). Chruszczow: P o w i e m tylko j e d n o , e wszystko, co podyktowaem, to prawda. a d nych zmyle, adnych przejaskrawie, na o d w r t , niektre rzeczy zagodziem. Sdziem, e poprosz m n i e o napisanie pamitnikw. O p u b l i k o w a l i przecie w s p o mnienia u k o w a . Z a d z w o n i a do m n i e ona u k o w a i m w i : Gieorgij Konstantinowicz ley chory i nie moe rozmawia z w a m i osobicie, ale prosi, ebycie w y razili wasz opini o jego ksice (...). M w i , e nie czytaem, ale opowiadali mi ludzie. Czuj wstrt do tego, co u k o w napisa o Stalinie. u k o w to czowiek uczciw y , frontowiec, ale narwany (...). Postowaow: Powiedzielicie przecie, e nie czytalicie jego ksiki. Chruszczow: A l e m i opowiadali. Postowaow: N i e o u k o w a tu chodzi. Chruszczow: Towarzysz Pelsze nie da mi dokoczy myli. Przerywa to w stalin o w s k i m stylu. Pelsze: To wasze n a w y k i . Chruszczow: Ja te zaraziem si od Stalina, ale u w o l n i e m si od niego, a wy nie... M i e l n i k o w : Moecie zoy protest. Chruszczow: M w i w a m , nie zmuszajcie m n i e na staroc do kamstwa... Pelsze: D o w i e d z i e l i m y si dzisiaj, e amerykaski koncern prasowo-wydawniczy T i m e " wszed w posiadanie w s p o m n i e Chruszczowa, ktre zostan o p u b l i k o w a ne. To fakt (...). C h c e m y , ebycie okrelili swj stosunek do tej sprawy, bez w d a wania si w tre p a m i t n i k w owiadczyli, e jestecie oburzeni i n i k o m u niczego nie dawalicie... Chruszczow: N i e c h stenografistka zapisze moje owiadczenie. Z doniesie prasy zagranicznej, przede wszystkim Stanw Zjednoczonych A m e r y k i i i n n y c h b u r u azyjnych pastw europejskich, w i a d o m o , e wydane zostan pamitniki l u b w s p o mnienia Chruszczowa. Jestem oburzony t mistyfikacj, poniewa adnych pamitn i k w n i k o m u nie dawaem - ani w y d a w n i c t w u T i m e " , ani j a k i m k o l w i e k i n n y m , nawet radzieckim w y d a w n i c t w o m . Dlatego uwaam, e jest to kamstwo, faszerstwo, do jakiego zdolna jest prasa buruazyjna (...) .
213

N a l e y odda sprawiedliwo b y e m u p i e r w s z e m u sekretarzowi: cho w y w i e r a n o n a n i e g o siln presj, p r z y z n a t y l k o , e n i k o m u n i e d a w a s w o i c h w s p o m n i e , c o b y o p r a w d . N i e z d e z a w u o w a n a t o m i a s t treci p a m i t n i k w . D u g a r o z m o w a p o m i d z y leninist", k t r y popad w nieask, a p a r t y j n y m i i n k w i z y t o r a m i j e s t d o b i t n y m wiadectwem komunistycznej moralnoci, troskliwie pielgnowanej przez p o l i t b i u r o . Od czasw L e n i n a tajemnice i sekrety b y y w y r a z e m u n i w e r s a l nego rodka politycznego partii bolszewickiej: kamstwa. W y p o w i e d z i a n e przez C h r u s z c z o w a z d a n i e : N i e z m u s z a j c i e m n i e n a staro d o k a m s t w a " - o d z w i e r ciedla na p o z i o m i e j e d n o s t k o w y m wszechobecno nieprawdy, faszu i mistyfikacji,

k t r y m i p o s u g i w a a si n a c o d z i e p a r t i a k o m u n i s t y c z n a . G w o l i cisoci n a l e y p o w i e d z i e , e w i k s z o z nas w i e r z y a w t e n fasz i p o m a g a a go r o z p o w s z e c h nia. J a k w i d z i m y , p o X X Z j e z d z i e K P Z R p o l i t b i u r o n i e s t r a c i o n i c z e swej w s z e c h m o c y , lecz j e d y n i e z m i e n i o z e w n t r z n e f o r m y i m e t o d y w y w i e r a n i a w p y w u . Zamiast j a w n e g o , fizycznego terroru stosowano odtd terror psychiczny, m a n i p u lacj s p o e c z n w i a d o m o c i , u d o s k o n a l a n o " t o t a l i t a r n b i u r o k r a t y z a c j s p o e czestwa. P o l i t b i u r o pozostao nadal n a d r z d n y m o r g a n e m w a d z y p a s t w o w e j , decydujcym o wszystkim. W a d z a p o l i t b i u r a o p i e r a a si n a g i g a n t y c z n y m aparacie K o m i t e t u C e n t r a l n e g o . S a m K o m i t e t C e n t r a l n y skada si z 3 0 0 c z o n k w i 150 k a n d y d a t w , a p o d l e ge m u tysice p a r t y j n y c h u r z d n i k w k i e r o w a y r z d e m , m i n i s t e r s t w a m i , r e s o r tami, w y s z y m i uczelniami, przemysem, kultur, sportem, dyplomacj, armi, t a j n p o l i c j i w y w i a d e m - w k a d y m o b w o d z i e i r e j o n i e . A p a r a t K C d z i e l i si n a 20 z gr w y d z i a w , p o d z i e l o n y c h na 180-190 s e k t o r w
2 1 4

. B y y t a m sektory

U k r a i n y i M o d a w i i , s e k t o r prasy, s e k t o r n a u k f i l o z o f i c z n y c h , s e k t o r o d s p r a w zagranicznych s t u d e n t w , sektor b u d o w n i c t w a maszyn ( o b r o n n y ) , sektor p r z e m y s u elektronicznego ( o b r o n n y ) , sektor gospodarki miejskiej, sektor k o c h o z w , sektor o r g a n w bezpieczestwa pastwowego, sektor kadr radzieckich przedsib i o r s t w w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h i w i e l e d z i e s i t k w i n n y c h . O g e m aparat p a r t y j n y - to znaczy a k t y w n a organizacja, w o d r n i e n i u od z w y k y c h c z o n k w p a r t i i - l i c z y sobie 100 0 0 0 - 1 5 0 0 0 0 d z i a a c z y r n y c h s z c z e b l i . N a d p a s t w e m rozcigna s w o j e m a c k i m o n s t r u a l n a p a r t y j n a o m i o r n i c a , k t r a r o z k a z y w a a , zarzdzaa, w y z n a c z a a , przeksztacaa, p l a n o w a a , k o n t r o l o w a a , analizowaa, prognozowaa... L e n i n o w s k i w y n a l a z e k w postaci systemu j e d n o p a r t y j n e g o d o p r o w a d z i f a k t y c z n i e d o l i k w i d a c j i p a r t i i w z w y k y m sensie t e g o s o w a . Staa si o n a j a k b y z a k o n e m u p r z y w i l e j o w a n y c h o h i e r a r c h i c z n e j s t r u k t u r z e , p r z e strzeganej cilej n i w w o j s k u . N a szczycie b i u r o k r a t y c z n e j p i r a m i d y u s a d o w i o si p o l i t b i u r o - k l a n n i e t y k a l n y c h i s t o j c y c h p o n a d p r a w e m l u d z i . T y l k o p i e r w szy sekretarz m g z r z u c i c z o n k a p o l i t b i u r a ( p r z y j e d n o m y l n y m p o p a r c i u wszystkich pozostaych) po stopniach drabiny w a d z y na samo d n o . Czasami z wielkim hukiem. O t o c h a r a k t e r y s t y c z n y szczeg. N a p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a w d n i u 1 7 c z e r w c a 1971 r o k u j e d e n z j e g o c z o n k w , Giennadij W o r o n o w , zaproponowa: Wydaje m i si, e s e k r e t a r z y k o m i t e t w o b w o d o w y c h i p r z e w o d n i c z c y c h k o m i t e t w w y k o n a w c z y c h p o w i n n a zatwierdza r w n i e Rada M i n i s t r w R S F R R , a p r z y n a j m n i e j w y r a a s w o j z g o d (...)". O d p o w i e d z i a m u j e d e n z k o l e g w , A n d r i e j Kirilenko: C h c p o m c W o r o n o w o w i i wyjani, e m a m y w Rosji KC K P Z R i on zaatwia wszystkie tego r o d z a j u sprawy, w t y m r w n i e k a d r o w e . Zawsze tak b y o , p o c o w i c w p r o w a d z a zasad, b y t a k i e r z e c z y p r z e c h o d z i y p r z e z R a d M i n i s t r w ? " T u w t r c i si i n n y z c z o n k w p o l i t b i u r a , N i k o a j P o d g r n y : P o c o to jeszcze przepuszcza przez jakie organy p o m o c n i c z e ? "
2 1 5

W s z e l k i e p r z e j a w y n i e z a l e n e g o m y l e n i a p o l i t b i u r o t r a k t o w a o w sposb r w n i e n i e p r z e j e d n a n y , j a k w czasach L e n i n a i Stalina. S i d m e g o s t y c z n i a 1974 r o k u , k i e d y d y s k u t o w a n o p r z y p a d e k d y s y d e n c k i e g o pisarza, A l e k s a n d r a S o e n i c y n a , Breniew owiadczy: We Francji i U S A , j a k twierdz nasi przedstawiciele w i n n y c h pastwach i prasa zagraniczna, w y c h o d z i nowa ksika Soenicyna -Archipelag GUag (...). N i k t tej ksiki j a k dotd nie czyta, ale tre jest znana. To o h y d n y antyradziecki paszkwil. W zwizku z t y m m u s i m y si dzisiaj zastanowi, co robi dalej. W e d u g naszych praw, m a m y wszelkie podstawy, by wsadzi Soenicyna do wizienia, poniewa targn si na najwiksz wito - na Lenina, na nasz ustrj radziecki, na wadz radzieck (...). P o t e m z a b i e r a l i g o s K o s y g i n , A n d r o p o w , K i r i l e n k o i S u s o w , roztrzsajc k w e s t i , c z y p o s t a w i S o e n i c y n a p r z e d s d e m , c z y te w y g n a g o z k r a j u powane ni nuklearne. Z m i e n i a o si y c i e , l u d z i e , o k o l i c z n o c i , z m i e n i a si c a y w i a t , lecz p o l i t b i u ro pozostao j a k b y zakonserwowane w marksistowskiej ortodoksji i ciasnym p o dejciu k l a s o w y m . N a w e t w kwestiach o g l n o l u d z k i c h , h u m a n i t a r n y c h , nie b y o w stanie w z n i e si p o n a d b o l s z e w i c k i e u p r z e d z e n i a . T r z y d z i e s t e g o p i e r w s z e g o s i e r p n i a 1983 r o k u r a d z i e c k i e m y l i w c e z e s t r z e l i y s a m o l o t p o u d n i o w o k o r e a sltich l i n i i l o t n i c z y c h , k t r y naruszy przestrze p o w i e t r z n Z S R R . D r u g i e g o w r z e nia p o l i t b i u r o o b r a d o w a o d u g o . P a d a y nastpujce s t w i e r d z e n i a : t o b e z c z e l n a antyradziecka prowokacja", nasi p i l o c i dziaali w cakowitej zgodzie z r e g u l a m i n e m w o j s k o w y m " , n a l e y okaza s t a n o w c z o i z i m n k r e w " , n a l e y t r z y m a si wersji zamieszczonej w prasie" - i t y m podobne. Jedynie S o o m i e n c e w i G r o m y ko powiedzieli, m i d z y i n n y m i : P o w i n n i m y chyba ogosi, e w s p c z u j e m y r o d z i n o m o f i a r " . G o r b a c z o w stan n a s t a n o w i s k u , e m i l c z e teraz n i e w o l n o , n a l e y p r z y j p o s t a w zaczepn ( , . . ) "
217 2 1 6

Z p u n k t u w i d z e n i a c z o n k w p o l i t b i u r a zagroenie intelektualne b y o nie m n i e j

Podczas g d y c a y w i a t b y w s t r z n i t y m i e r c i 2 6 9 p a s a e r w i b e z m y l n y m o k r u c i e s t w e m tej a k c j i , c z o n k o w i e n a j w y s z e g o o r g a n u p a r t y j n e g o z a s t a n a w i a l i si j e d y n i e , j a k w y b r n z t r u d n e j s y t u a c j i , j a k si u s p r a w i e d l i w i , w j a k i sposb okaza s t a n o w c z o i p r z y j p o s t a w z a c z e p n " . N a w e t w o k r e s i e p i e r e s t r o j k i , k i e d y w y d a w a o si, e w s z y s c y p o j l i w r e s z c i e g w a t o w n p o t r z e b z a s a d n i c z y c h r e f o r m , p o l i t b i u r o starao si znale s p o s b n a k o s m e t y c z n e o d n o w i e n i e s y s t e m u , t a k b y z m i e n i j e g o fasad, z a c h o w u j c p r z y t y m zasadnicz tre. N i k o m u n i e p r z y s z o d o g o w y , e s t w o r z o n a p r z e z L e n i n a t o t a l i t a r n a s t r u k t u r a n i e nadaje si d o z r e f o r m o w a n i a . W t y m w i e t l e z u p e n i e i n a czej w y p a d a o c e n i h i s t o r y c z n r o l G o r b a c z o w a , o s t a t n i e g o sekretarza g e n e r a l n e go KC K P Z R . N i e o to b o w i e m c h o d z i , e G o r b a c z o w zniszczy system totalitarny - on po prostu nie przeszkadza w j e g o samozniszczeniu. Pitnastego p a d z i e r n i k a 1987 r o k u , podczas t r z y g o d z i n n e j sesji p o l i t b i u r a , r o z p a t r y w a n o t y l ko j e d n kwesti: projekt referatu na uroczyste posiedzenie z okazji 70. rocznicy

W i e l k i e j Socjalistycznej R e w o l u c j i P a d z i e r n i k o w e j . Z u w a g i n a o b j t o p e n e g o stenogramu przytocz jedynie niektre w y p o w i e d z i . Rykow: M y l , e referat daje suszn odpraw okrelonej grupie l u d z i , ktrzy prbuj wykorzysta demokracj na szkod naszej partii i oglnonarodowych i n t e resw. Gorbaczow: N i e jest n a m potrzebny jaki tam buruazyjny p l u r a l i z m . M a m y socjalistyczny p l u r a l i z m , poniewa bierzemy p o d uwag zrnicowane interesy ludzi i odmienne p u n k t y widzenia. Rykow: T a k wanie trzeba to uj w referacie (...). Bo przecie z kadego sowa r o b i si p o t e m uytek: aha, p l u r a l i z m , zakadajmy drug parti, trzeci parti i t d . Ligaczow: C h c i a b y m jeszcze raz podkreli: to bardzo wane, by wanie teraz da zasadniczo suszn marksistowsko-leninowsk ocen ideowej w a l k i partii z t r o c k i z m e m (...). G r o m y k o : N i e do koca rozstrzygnita wydaje si kwestia: a co by b y o , gdybymy nie m i e l i kolektywnego socjalistycznego rolnictwa? Jak wygldaby nasz kraj w latach w o j n y i co dziaoby si po wojnie? (...) Trzeba powiedzie, e bez Lenina partia miaa do spenienia bardzo cikie zadanie - zapewni zwycistwo nad t y m i c i e m n y m i siami, ktre chciay zniszczy parti (...). Gorbaczow: (...) tu przejawi si geniusz Lenina i to, e wszyscy jego towarzysze b r o n i stali o klas niej od niego. W t y m gronie mona to powiedzie: przecie przed przyjazdem Lenina do Piotrogrodu i Stalin, i wszyscy i n n i , ktrzy b y l i w R o sji, j u szykowali si na to, e, j a k dobrze pjdzie, zostanie stworzona legalna o p o zycja. I o n i tam bd: w legalnej partii opozycyjnej. T a k i by pogld czoowych dziaaczy naszej partii. A wtedy zjawi si L e n i n i z miejsca powiedzia: N i e c h yje socjalistyczna rewolucja!" Szewardnadze: Jeden z w r o t b u d z i moje wtpliwoci, chocia jest zasadniczo suszny. W referacie m w i si: K u r s na likwidacj kuactwa j a k o klasy by p r a w i d o w y (...)". A moe nie m w i o l i k w i d a c j i " i znale jakie inne sowo (...). C z e b r i k o w : Pojawia si grupa osb - nie wyraa ona, oczywicie, nastrojw l u d u ktre rozprowadzaj u l o t k i , domagajc si nowej konstytucji. O t o j e d n a z u l o t e k M w i si w niej, e nasza konstytucja nie pasuje do pierestrojki, e to konstytucja totalitarnego r e i m u , podobna do regulaminu wojskowego, a nasz kraj to nie k o szary. Krytykuj szsty artyku JO przewodniej r o l i partii. W t y m d u c h u w y p o w i a d a l i si p o z o s t a l i c z o n k o w i e p o l i t b i u r a , a b y t o j u trzeci r o k pierestrojki. B o l s z e w i z m , wprowadzajcy sztuczn rwno socjalizm, w r o g o w o b e c t y c h , k t r z y m y l inaczej - stay si nasz n a t u r i b a r d z o p o w o l i o t r z s a l i m y si z t e g o h i s t o r y c z n e g o m i e c i a . W i k s z o c z o n k w p o l i t b i u r a z n a c z n i e w o l n i e j n i reszta s p o e c z e s t w a . P o d t y m w z g l d e m l e n i n o w s k a t r a d y c j a zostaa o c z y w i c i e z a c h o w a n a . P r z e t r w a a r w n i e p o d postaci t r o s k i o w a s n e p o t r z e b y , j a k p r z e j a w i a a zawsze e l i t a p a r t y j n a . N a s p e c j a l n y m p o s i e d z e n i u w d n i u 2 8 l i p c a 1966 r o k u p r z y j t o p o s t a n o w i e n i e , a b y c z o n k o w i e , k a n d y d a c i n a c z o n k w p o l i t b i u r a K C K P Z R , sekretarze

K C K P Z R i zastpcy P r z e w o d n i c z c e g o R a d y M i n i s t r w Z S R R r o z p o c z y n a l i p r a c o g o d z i n i e 9.00 r a n o i k o c z y l i o 17.00 z o b o w i z k o w p r z e r w na o b i a d " . P o n a d t o l a t e m p r z y s u g i w a i m m i a s z e c i o t y g o d n i o w y u r l o p , z i m za - c z t e r o t y godniowy

2 1 8

. D w u d z i e s t e g o c z w a r t e g o m a r c a 1983 r o k u k a n d y d a c i i c z o n k o w i e
2 1 9

p o l i t b i u r a , k t r z y u k o c z y l i 6 5 lat ( w t y m czasie d o t y c z y o t o p r a w i e w s z y s t k i c h ) , u z y s k a l i n o w e u l g i i o d t d m o g l i zaczyna prac o g o d z i n i e 10.00 r a n o . W roku 1976 ustalono wysoko pensji dla c z o n k w na p o z i o m i e 800 r u b l i miesicznie ( w y k w a l i f i k o w a n y r o b o t n i k zarabia o k o o 2 0 0 r u b l i ) , d o t e g o d o c h o d z i y dacza i p i o s b s u b y , s a m o c h o d y czajka i w o g a o r a z w i e l e i n n y c h p r z y w i l e j w
2 2 0

Wszystkie tego rodzaju informacje spoczyway w specjalnych teczkach", do k t r y c h dostp m o n a b y o uzyska t y l k o za zgod sekretarza generalnego K C KPZR"
2 2 1

K a d a w a d z a d e m o r a l i z u j e , lecz w a d z a b o l s z e w i c k a b y a s z c z e g l n i e p o d a t n a n a z e p s u c i e , c o a t w o s t w i e r d z i , przygldajc si d z i a a l n o c i l e n i n o w s k i e g o " p o l i t b i u r a . O d z w i e r c i e d l a o o n o apokalips r e i m u u s c h y k u r e w o l u c j i .

cz VI

JEDNOWYMIAROWE SPOECZESTWO

Lenin

zanegowa

wolno wewntrz partii,

a ta negacja wolnoci przeniesiona zostaa na ca Rosj. Nikoaj Bierdiajew

o l s z e w i z m , k t r e g o n a j p e n i e j s z y m u c i e l e n i e n i e m sta si s a m L e n i n , z n i s z c z y w R o s j i w s z y s t k o . W p i e r w s z e j k o l e j n o c i j e g o o f i a r p a d saby i n i e u d o l n y

r z d d e m o k r a t y c z n y , p o t e m przysza k o l e j n a w a s n o p r y w a t n , w s p l n o t w i e j s k i K o c i . L e n i n r e p r e z e n t o w a sob t o , c o a n t y k a p i t a l i s t y c z n e , a n t y d e m o k r a t y c z n e , antyliberalne, antyreformistyczne, antyhumanistyczne i antychrzecijaskie. C h y b a n i k o m u w h i s t o r i i n i e u d a o si t a k g r u n t o w n i e i n a t a k w i e l k skal p r z e k s z t a ci t a k o g r o m n e g o s p o e c z e s t w a . N a j i s t o t n i e j s z zapewne cech n o w e g o spoeczestwa bya j e g o jedno

w y m i a r o w o , j e d n o l i t o . W s z y s t k i e n i e z l i c z o n e i z r n i c o w a n e f o r m y ycia s p o ecznego i intelektualnego, w i e l o t o r o w o k u l t u r y i tradycji historycznej, t w r c z y potencja m i l i o n w l u d z i w t o c z o n e zostay w s u r o w y , j e d n o z n a c z n y , b e z k o m p r o m i s o w y ideologiczny paradygmat l e n i n i z m u . Dogmatyczne mylenie, totalit a r n a b i u r o k r a c j a , a u t o r y t a r y z m i i r r a c j o n a l n y s t r a c h n a d u g i e d z i e s i c i o l e c i a stay si c h a r a k t e r y s t y c z n y m i c e c h a m i n o w e g o s y s t e m u . S t r o n i c e r a d z i e c k i e j h i s t o r i i p o 1924 r o k u , w y r a a j c e c a y t r a g i z m r o z w o j u s p o e c z n e g o , p e n e s n i e u s t a j c y c h w e z w a , k t r y c h sens j e s t zawsze t e n s a m : Z p o w r o t e m , d o L e n i n a ! " S p o e c z e s t w o z n a l a z o si w e w a d z y i d e i t e g o c z o w i e k a , a w s z y s c y j e g o nastpcy w k u l m i n a c y j n y c h m o m e n t a c h d r a m a t u p o l i t y c z nego w z n o s i l i oczy do i k o n y radzieckiego bstwa i w z y w a l i na p o m o c cie m a r twego przywdcy. W p a d z i e r n i k u 1927 r o k u S t a l i n , d o b i j a j c y w a n i e t r o c k i s t o w s k o p o z y c j , w s w y m p t o r a g o d z i n n y m w y s t p i e n i u n a X V K o n f e r e n c j i p a r t y j n e j raz p o raz p r z y w o y w a L e n i n a w charakterze g w n e g o sojusznika. J a k w i e c i e - m w i w 1921 r o k u L e n i n p r o p o n o w a w y k l u c z y z K C i z p a r t i i S z l a p n i k o w a (...) z a t o

t y l k o , e o m i e l i si o n w y s t p i p r z e d k o m r k p a r t y j n z k r y t y k N a j w y s z e j Rady G o s p o d a r k i N a r o d o w e j " . Stalin, uznawszy t e n a r g u m e n t za wystarczajcy, c i g n : M w i si o a r e s z t o w a n i a c h w y k l u c z o n y c h z p a r t i i m c i c i e l i , p r o w a d z c y c h a n t y r a d z i e c k r o b o t . T a k , a r e s z t u j e m y i c h i b d z i e m y aresztowa, j e l i n i e przestan p o d k o p y w a p a r t i i i w a d z y r a d z i e c k i e j " . W o d p o w i e d z i r o z l e g y si o k r z y k i : Susznie! Susznie!" Stalin w z y w a s w o i c h suchaczy, aby b y l i tak samo
1

bezlitoni wobec w r o g w , j a k L e n i n . L e n i n sta si u n i w e r s a l n y m o r e m , k t r y m k a d y z j e g o s p a d k o b i e r c w p o s u g i w a si p o s w o j e m u . P o w r t d o L e n i n a i j e g o a g r e s y w n a o b r o n a " , p r z e k s z t a canie u m a r e g o w i d e a l n y w z o r z e c n a b r a y c h a r a k t e r u k o m u n i s t y c z n e j n o r m y i r e g u y ycia partyjnego. J e d n o w y m i a r o w o spoecznego, politycznego i i d e o l o g i c z n e g o b y t u o k r e l a n o l e n i n o w s k i m i p a r a m e t r a m i : L e n i n nakaza (...)", u L e n i n a p o w i e d z i a n e j e s t (...)", po l e n i n o w s k u n a l e y p o s t p i t a k (...)". K i e d y 2 5 l u t e g o 1956 r o k u N i k i t a S i e r g i e j e w i c z C h r u s z c z o w w y g a s z a n a K r e m l u s w j s y n n y r e f e r a t O kulcie jednostki i jego konsekwencjach, n a d sal u n o s i si d u c h L e n i n a . C o c h w i l a p i e r w s z y sekretarz, p o d n o s z c g o w , spoglda n a m i l c z c y c h s u c h a c z y i o z n a j m i a : L e n i n naucza (...)", L e n i n zawsze p o d k r e l a r o l l u d u (...)", z a y c i a L e n i n a K o m i t e t C e n t r a l n y p a r t i i b y r z e c z y w i s t y m w y r a z e m k o l e k t y w n e g o p r z y w d z t w a (...)", L e n i n (...) w y m a g a b a r d z o u w a n e g o p a r t y j n e g o p o d e j c i a d o l u d z i (...)". W y c h o d z i o n a t o , e istota k u l t u j e d n o s t k i z a w i e r a a si w o d e j c i u p r z e z Stalina o d l e n i n o w s k i c h n a k a z w . N a w e t o k r u c i e s t w o L e n i na, w e d l e C h r u s z c z o w a , b y o i n n e g o r o d z a j u n i o k r u c i e s t w o Stalina, j a k b y bardziej szlachetne"... (...) Czy mona powiedzie, e L e n i n nie stosowa najbardziej surowych rodkw wobec w r o g w r e w o l u c j i , kiedy naprawd zachodzia taka potrzeba? N i e , n i k t tego powiedzie nie moe. W a d i m i r Iljicz domaga si zdecydowanej rozprawy z w r o gami rewolucji i klasy robotniczej i, kiedy byo to konieczne, posugiwa si t y m i rodkami z ca bezwzgldnoci. Przypomnijcie sobie choby walk W . I . Lenina z eserowskimi organizatorami antyradzieckich powsta, z k o n t r r e w o l u c y j n y m k u actwem w 1918 r o k u i z i n n y m i (...). T y l k o e L e n i n posugiwa si t y m i rodkami przeciwko p r a w d z i w y m w r o g o m klasowym (...) .
2

O t to: jeeli w r g klasowy jest p r a w d z i w y " , wszystkie rodki s d o z w o l o n e . D w u d z i e s t e g o s i d m e g o k w i e t n i a 1921 r o k u p o l i t b i u r o p o d p r z e w o d n i c t w e m Lenina mianowao Michaia Nikoajewicza Tuchaczewskiego najwyszym d o w d c w o j s k o w y m w g u b e r n i t a m b o w s k i e j . O t r z y m a zadanie l i k w i d a c j i w c i g u miesica c h o p s k i e g o p o w s t a n i a , c o t y d z i e za o b o w i z a n y b y skada K o m i t e t o w i C e n t r a l n e m u p i s e m n y r a p o r t o p o s t p a c h s w o j e j a k c j i . N i e z m i e c i si w w y z n a c z o n y m t e r m i n i e , ale d z i a a b a r d z o e n e r g i c z n i e . D w u n a s t e g o c z e r w c a 1 9 2 1 r o k u w y d a nastpujce r o z k a z y : Resztki rozbitych band i pojedynczy bandyci, zbiegli ze w s i , gdzie ustanowiona zostaa wadza radziecka, zbieraj si w lasach i stamtd urzdzaj napady na spokojnych mieszkacw.

W celu natychmiastowego oczyszczenia lasw rozkazuj: 1. Lasy, gdzie ukrywaj si bandyci, oczyci przy uyciu gazw trujcych; zaplanowa to tak, aby c h m u r y gazw duszcych rozprzestrzeniay si po caym lesie, zabijajc wszystkich, ktrzy si tam u k r y l i . 2. Inspektorowi artylerii niezwocznie dostarczy niezbdn ilo b u t l i z gazami trujcymi i potrzebnych specjalistw (...). Gwnodowodzcy Tuchaczewski Szef sztabu K a k u r i n
3

T r u d n o b y o b y u z n a c h o p w , o g r a b i o n y c h p r z e z w a d z radzieck, z a p r a w d z i w y c h w r o g w k l a s o w y c h " , ale l e n i n o w s k i e " p o l i t b i u r o w i e d z i a o o t a k i c h a k cjach i je a p r o b o w a o * . W r m y j e d n a k d o l u t o w e j n o c y 1956 r o k u i r e f e r a t u C h r u s z c z o w a . ( . . . ) S t a l i n n i e u s z a n o w a p a m i c i Lenina". N i e p r z y p a d k o w o n i e zosta z b u d o w a n y p o m n i k W a d i m i r a Iljicza w postaci Paacu R a d , k t r y p o s t a n o w i o n o w z n i e p o n a d 3 0 lat t e m u . N a l e y n a p r a w i t sytuacj i z b u d o w a p o m n i k W a d i m i r a I l j i c z a (...)". Z e b r a n i p r z e r y w a l i C h r u s z c z o w o w i , j a k d o w i a d u j e m y si z e s t e n o g r a m u , d u g o t r w a y m i b u r z l i w y m i o k l a s k a m i " , j a k b y w k r a j u n i e b y o j u setek t y s i c y
4

p o m n i k w L e n i n a . W kadej w i o s c e , n a w e t na najbardziej guchej p r o w i n c j i , w k o c h o z o w y m b i u r z e , w k l u b i e , n a p l a c u sta g i p s o w y , b e t o n o w y l u b b r z o w y L e n i n . Z w i z e k R a d z i e c k i p o k r y w a a gsta sie l e n i n o w s k i c h m u z e w , l e n i n o w s k i c h s a l " , l e n i n o w s k i c h m i e j s c p a m i c i , a take b i b l i o t e k , u l i c , k o c h o z w , s o w c h o z w , wiosek i miast, nazwanych j e g o i m i e n i e m . Gigantyczne Centralne M u z e u m W . I . Lenina miao swoje filie w Leningradzie, T b i l i s i , K i j o w i e , U l j a n o w s k u , L w o w i e , Baku, Taszkiencie, U f i e , Krasnojarsku, Kazaniu, Kujbyszewie, Ama Acie. B y s t a t e k - m u z e u m " na Jeniseju, s t o d o a - m u z e u m " i szaas-muzeum" w R a z l i w i e , a take p o c i g - m u z e u m " . M u z e a p o w s t a w a y r w n i e z a g r a n i c : w Paryu, Pradze, L i p s k u , H e l s i n k a c h , K r a k o w i e , nawet t a m , gdzie L e n i n n i g d y nie by: w Bratysawie, U a n - B a t o r , A d e n i e , H a w a n i e . a d e n wity, autokrata ani w i e l k i z d o b y w c a n i e cieszy si n i g d y t a k i m p o w a a n i e m . W i e l u l u d z i , z a h i p n o t y z o w a n y c h nieziemsk wielkoci L e n i n a , u w i e r z y o w wito w o d z a b o l s z e w i kw. P i e r e s t r o j k a zacza si j u n a d o b r e , k i e d y p o l i t b i u r o p r z y g o t o w y w a o s w j r e f e r a t n a 7 0 . r o c z n i c r e w o l u c j i p a d z i e r n i k o w e j . Sekretarz g e n e r a l n y M . G o r b a c z o w , p o d k r e l a j c l e n i n o w s k i g e n i u s z , m w i podczas t e g o p o s i e d z e n i a : C h c i e l i b y m y przerzuci m o s t o d L e n i n a , powiza l e n i n o w s k i e idee, l e n i n o w s k i e p o dejcie d o w y d a r z e t a m t y c h lat z e s p r a w a m i naszego d n i a dzisiejszego. P r z e c i e ta dialektyka, z pomoc ktrej rozwizywa p r o b l e m y L e n i n - to klucz do rozwizania o b e c n y c h z a d a " . A z a t e m m y , R o s j a n i e , a n a d e w s z y s t k o nasi p r z y w d c y ,
5

* Brutalne metody Tuchaczewskicgo wzbudziy jednak w Moskwie zaniepokojenie, a Rykow domaga si nawet jego odwoania - zob.: P. Wieczorkiewicz Sprawa Tuchaczewskiego, Warszawa 1994, s. 28-29 (przyp. tum.).

zawsze m i e l i m y w r k u w u n i w e r s a l n y k l u c z , w a d e n sposb j e d n a k n i e p o t r a f i l i m y otworzy n i m d r z w i d o wolnoci, dostatku, poszanowania praw czowiek a , w l o k c si coraz b a r d z i e j w t y l e za k a r a w a n c y w i l i z a c j i . N a p o c z t k u stulecia L e n i n o w i a d c z y : D a j c i e n a m organizacj z a w o d o w y c h r e w o l u c j o n i s t w , a p r z e w r c i m y d o g r y n o g a m i ca R o s j " . O r g a n i z a c j a p o w s t a a, a w r a z z R o s j w s z y s t k o z o s t a o p r z e w r c o n e d o g r y n o g a m i . N i e m o r a l n e stao si m o r a l n y m , n i k c z e m n o z m i e n i a si w t y t u d o c h w a y , katastrof u z n a n o z a w i e l k i sukces, klsk w a s n e g o k r a j u - z a n i e b y w a e r e w o l u c y j n e osignicie. W rezultacie o w e g o p r z e w r o t u " powstao j e d n o w y m i a r o w e spoeczestwo z j e d n o w y m i a r o w jani. D r o g a d o j e d n e g o w y m i a r u w i o d a przez zniszczenie w a snoci p r y w a t n e j . L e n i n , goszc h a s o : Z a g r a b i o n e - g r a b i " , n i e r o z u m i a , e w a s n o p r y w a t n a sama w sobie w a r u n k u j e z o o n y m e c h a n i z m s a m o r e g u l a c j i e k o n o m i k i . Przejcie d o k o m u n i s t y c z n e g o s p o s o b u zarzdzania g o s p o d a r k w y m a g a o zastpienia c z y n n i k w e k o n o m i c z n y c h a d m i n i s t r a c y j n y m i , z c z y m w i z a si r o z w j t o t a l i t a r n e j b i u r o k r a c j i . A p o n i e w a b i u r o k r a c j a n i e m o e si obej bez d o g m a t y z m u , stworzono t y m s a m y m podstawy j e d n o w y m i a r o w e g o spoeczes t w a . Proces w y w r a c a n i a " d o t k n w s z y s t k i c h : r o b o t n i k w , c h o p w , i n t e l i g e n cj i d u c h o w i e s t w o . N i e n a l e y p r z y t y m z a p o m i n a , e w s z y s t k o t o , c o d o k o n y w a o si w R o s j i , p l a n o w a n o o d p o c z t k u n a skal w i a t o w . J a k u j t o w 1920 r o k u L e n i n , ofensywa na Warszaw bya prb wymacania bagnetem gotowoci P o l s k i d o r e w o l u c j i s o c j a l i s t y c z n e j " , w lad z a k t r p o w i n n o d o j d o w y b u c h u
6

w N i e m c z e c h , a p o t e m na c a y m wiecie...

OSZUKANA AWANGARDA
Z a c y t u j m y na wstpie j e d e n k r t k i d o k u m e n t (przytaczaem go j u w jednej ze s w o i c h ksiek): D o towarzysza Berii .P. D l a przyspieszenia robt prosz o zorganizowanie jeszcze jednego obozu na 5000 l u d z i , przydzielenie 30 000 m e t r w brezentu do uszycia n a m i o t w i 50 t o n d r u t u kolczastego. 22 marca 1947 r o k u . A Zademidko
7

awrientij Pawowicz Beria, podobnie j a k i n n i stalinowscy m i n i s t r o w i e , czsto p o d p i s y w a t e g o r o d z a j u z a m w i e n i a n a k o l e j n p a r t i n i e w o l n i k w w k r a j u b u d u j c y m socjalistyczne spoeczestwo". Z w i z e k Radziecki kroczy l e n i n o w s k ciek", a m i l i o n y l u d z i z a d r u t a m i k o l c z a s t y m i b u d o w a o d r o g i i m o s t y , kopalnie i hydroelektrownie, pracoway w laboratoriach n a u k o w y c h i biurach k o n struktorskich. M i n i s t e r spraw w e w n t r z n y c h by zarazem najwikszym w kraju p r o d u c e n t e m " ; z a t r u d n i a najliczniejsz a r m i r o b o t n i k w , p o z b a w i o n y c h j a k i c h k o l w i e k p r a w . J e g o r a p o r t y d l a Stalina p y n y n i e u s t a j c y m s t r u m i e n i e m :

Donosz, e 13 kwietnia br. o godz. 17.00 Magnitstroj N K W D w p r o w a d z i do eksploatacji przemysowej w ninietagilskim zakadzie koksochemicznym bateri k o k sownicz nr 4, skadajc si z 65 piecw. Oddana do eksploatacji bateria zapewni dodatkowo przemysowi Z w i z k u Radzieckiego 450 000 t o n metalurgicznego k o k su rocznie. W lad za bateri koksownicz Tagilstroj koczy budow wielkiego p i e ca o pojemnoci 1050 m e t r w szeciennych i spucie 450 000 t o n s u r w k i elaza rocznie i odda go ostatecznie w trzeciej dekadzie kwietnia 1944 r o k u .
8

W a r c h i w a c h z n a j d u j e si w i e l e t o m w p o d o b n y c h r a p o r t w , m o n a w i c o d n i e w r a e n i e , e klasa r o b o t n i c z a - p r z o d u j c a r e w o l u c y j n a sia wiata p r a c y " - p r z e n i o s a si w caoci n a w y s p y p o n u r e g o a r c h i p e l a g u G U a g . Z a cen w a snego y c i a l u d z i e c i osigali n i e k i e d y z d u m i e w a j c e r e z u l t a t y . W r o k u m i e r c i Stalina w y s i k i e m setek t y s i c y w i n i w z a t r u d n i o n y c h p r z y w y d o b y c i u z o t a p a s t w o w e rezerwy tego k r u s z c u w z r o s y d o 2049,8 t o n . N a s t p c y dyktatora n i g d y n i e z d o a l i si n a w e t z b l i y d o t e g o r e k o r d u i p o p r o s t u k o r z y s t a l i z n a g r o m a d z o n e g o z o t a , k t r e g o zapasy d o r o k u 1 9 9 1 s t o p n i a y d o o k o o 2 5 0 t o n . S i e d e m n a s t e g o k w i e t n i a 1923 r o k u w p r z e m w i e n i u n a o t w a r c i e X I I Z j a z d u R K P ( b ) K a m i e n i e w owiadczy: Wraz z klas robotnicz, pod przewodem W a d i m i r a Iljicza, przeszlimy dug, n i e bywa, bezprzykadn w historii drog (...). Jestemy jedyn parti komunistyczn, ktra nie walczy j u o wadz, lecz organizuje rzdy r o b o t n i k w i c h o p w , jedyn parti, ktra ma mono odda odwieczne narzdzia ucisku na sub klasy r o b o t niczej i wszystkich pracujcych. Nasze pastwo to pierwsza prba, by narzdzia te, majtek narodowy, ziemi; szkoy, owiat - wszystko, co powstao dziki ludzkiej pracy i co do tej pory suyo uciskowi, przeksztaci w narzdzia powszechnego wyzwolenia l u d z i pracy, oddawszy je w rce klasy robotniczej. [ O k l a s k i ] .
9

C z y klasa r o b o t n i c z a i s t o t n i e p r z e k s z t a c i a si w n a r z d z i e p o w s z e c h n e g o w y z w o l e n i a l u d z i p r a c y " ? C z y w s z y s t k o p r z e s z o w j e j rce? C z y r z e c z y w i c i e s t a a si a w a n g a r d r e w o l u c j i " ? L e n i n , rzecz j a s n a , o d p o w i e d z i a b y n a t e p y t a n i a t w i e r d z c o . W s w o j e j u t o p i j n e j p r a c y Pastwo i rewolucja, p r z y p o m i n a j c e j raczej filozoficzne majaczenia, a nie teoretyczn rozpraw, p r z y w d c a b o l s z e w i k w n a z w a p r o l e t a r i a t s z c z e g l n klas", t y l k o o n b o w i e m , z d a n i e m a u t o r a , m o e stan n a czele w s z y s t k i c h p r a c u j c y c h i w y z y s k i w a n y c h m a s , k t r e b u r u a z j a w y zyskuje, uciska i d a w i , a k t r e n i e s z d o l n e do samodzielnej w a l k i o swoje w y z w o l e n i e " . L e n i n , j a k o p r z e n i k l i w y p o l i t y k , r o z u m i a , e j e l i j e g o partia p o 1 0

c i g n i e za sob klas r o b o t n i c z , to szanse na realizacj b o l s z e w i c k i c h p l a n w stan si r e a l n e . Z a i s t e , osign w i e l e ; w p r z e d d z i e p r z e w r o t u p a d z i e r n i k o w e g o p a r t y j n a organizacja b o l s z e w i k w w P i o t r o g r o d z i e skadaa si w p o n a d 8 0 % z r o b o t n i k w . I c h poparcie p o z w o l i o L e n i n o w i przeksztaci r y z y k o w n awantur w h i s t o r y c z n r z e c z y w i s t o , m u s i a t y l k o u m i e j t n i e w y z y s k a o g r o m n si w p o s t a c i klasy r o b o t n i c z e j , k t r a u w i e r z y a , e j e j los j e s t teraz w j e j w a s n y c h r k a c h . M a r t o w , piszc 1 9 listopada 1917 r o k u d o A k s e l r o d a , p r z y z n a : (...) p r a w i e cay p r o l e t a riat stoi po stronie L e n i n a i liczy na to, e p r z e w r t d o p r o w a d z i do j e g o spoecznego

wyzwolenia (...)" . Robotnicy uwierzyli bolszewikom, uwierzyli Leninowi, i to

n

zadecydowao o p o w o d z e n i u leninowskich p l a n w zdobycia wadzy. C z y p r o l e t a r i a t n a p r a w d sta si klas p a n u j c " ? C o z y s k a l i r o b o t n i c y n a dyktaturze proletariatu"? N a l e y tu rozway kilka aspektw. Po pierwsze, na czele p r o l e t a r i a t u s t a n l i z r e g u y p r z e d s t a w i c i e l e n i e l u b i a n e j i p o m i a t a n e j p r z e z L e n i n a inteligencji. W istocie wszystkie g w n e stanowiska o b j l i l u d z i e , k t r z y n i g d y n i e b y l i w h a l i f a b r y c z n e j i k t r z y w i k s z cz ycia s p d z i l i za granic. L e n i n , T r o c k i , Stalin, Swierdow, Bucharin, O r d o n i k i d z e , Dzieryski, u n a czarski, Z i n o w i e w , K a m i e n i e w , W o o d a r s k i , U r i c k i , Radek i i n n i z a w o d o w i r e w o l u c j o n i c i " n i e b y l i p r o l e t a r i u s z a m i , ale zaraz p o d o j c i u d o w a d z y z a t r o s z c z y l i si o t o , a b y o b o k n i c h z n a l e l i si w K o m i t e c i e C e n t r a l n y m p r z e d s t a w i c i e l e " klasy r o b o t n i c z e j j a k o r o d z a j p o l i t y c z n e g o sztafau. F a k t y c z n i e o d p r z e w r o t u p a d z i e r n i k o w e g o do sierpnia 1991 r o k u parti i p a s t w e m rzdzili n a j p i e r w z a w o d o w i rewolucjonici", a potem partyjni funkcjonariusze" z nomenklatury. O w s z e m , n a n a j w y s z e p i t r a w a d z y d o s t a w a l i si n i e r z a d k o l u d z i e p o c h o d z c y z r o d z i n r o b o t n i c z y c h , p r z e w a n i e i n y n i e r o w i e f a b r y c z n i , ale s y s t e m s k o n s t r u o w a n y b y tak, e s z y b k o t r a c i l i o n i s w o j e p r o l e t a r i a c k i e r y s y , stajc si czci p a r t y j n e j b i u r o k r a c j i . Klasa r o b o t n i c z a j a k g d y b y p r z e k a z y w a a s w o j e u p r a w n i e n i a ( w b r e w w a s n e j w o l i ) u p a r t e j , w a d c z e j , n i e u s t p l i w e j kacie z a w o d o w y c h p r z y wdcw-leninistw. P o d r u g i e , L e n i n p r z y n i e z l i c z o n y c h okazjach m w i o p r z e k a z a n i u w rce r o b o t n i k w potencjau przemysowego pastwa, utrzymujc, e r o b o t n i c y po z d o b y c i u w a d z y p o l i t y c z n e j r o z b i j stary aparat b i u r o k r a t y c z n y , zniszcz g o d o f u n d a m e n t w , n i e zostawi k a m i e n i a n a k a m i e n i u , zastpi g o n o w y m , z o o n y m z t y c h s a m y c h r o b o t n i k w i u r z d n i k w , stosujc j e d n a k o d p o w i e d n i e r o d k i , aby n i e p r z e k s z t a c i l i si o n i w b i u r o k r a t w " . B y y t o w s z a k e n a i w n e , u t o p i j n e m a r z e n i a . R o 1 2

b o t n i c y , p r z e j w s z y f a b r y k i i p r z e d s i b i o r s t w a , zostali w k r t c e u j a r z m i e n i w d a l e k o w i k s z y m ni dotd s t o p n i u . Wszystko ogoszono wasnoci pastwow, w stosunk u d o ktrej z w y k y r o b o t n i k mia t y l k o j e d n o p r a w o : pracowa, pracowa, pracow a . P r a c o w a bez s t r a j k w , u z n a n y c h z a b u r u a z y j n y sabota", bez m o l i w o c i w y s u w a n i a j a k i c h k o l w i e k s o c j a l n y c h i e k o n o m i c z n y c h da. L e n i n i j e g o partia d o p r o w a d z i l i do penego oderwania robotnika od r o d k w p r o d u k c j i , a n o w y aparat b i u r o k r a t y c z n y " m i a przecign stary sw t o t a l n s t r u k t u r i bezdusznoci. P o t r z e c i e , m o g o si z d a w a , e d y k t a t u r a p r o l e t a r i a t u " , o k t r e j L e n i n t y l e pisa i m w i , p o z w o l i r o b o t n i k o m zaj d o m i n u j c p o z y c j w z a r z d z a n i u p r o dukcj i pastwem. To wanie rozumia L e n i n pod pojciem rewolucyjnej d e m o k r a c j i . W e d u g n i e g o d e m o k r a c j a t o f o r m a p a s t w a , k t r e g o istot j e s t z o r g a n i z o w a n e i s y s t e m a t y c z n e k o r z y s t a n i e z p r z e m o c y " . T u L e n i n okaza si p r o r o k i e m :
1 3

p r z e m o c y w o b e c klasy r o b o t n i c z e j m i a o b y r z e c z y w i c i e p o d d o s t a t k i e m . J e g o nastpca sadza d o w i z i e n i a z a absencj i s p n i a n i e si d o p r a c y , o d e b r a d o w o d y osobiste c h o p o m , aby nie uciekali d o miast, z a b r o n i r o b o t n i k o m przechodzi z fabryki do fabryki.

N i e d u g o p o p r z e w r o c i e p a d z i e r n i k o w y m p r z o d u j c a klasa" p o d d a n a zosta a jeszcze b a r d z i e j d o t k l i w e j eksploatacji n i z a c a r a t u . I c h o c i a L e n i n i j e g o w s p p r a c o w n i c y bez k o c a m w i l i o p r a w i e r o b o t n i k w d o r z d z e n i a , p r z e w o d z e n i a , decydowania - w rzeczywistoci by to j e d y n i e polityczny kamufla. Rzdzili zaw o d o w i r e w o l u c j o n i c i " , p a r t y j n i f u n k c j o n a r i u s z e , k t r z y stali si n a j w y s z y m i k a p a n a m i o s a w i o n e j d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u . W t e n sposb klasa r o b o t n i c z a o d e graa r o l n a j w a n i e j s z e g o m a s o w e g o i n s t r u m e n t u , k t r y p o z w o l i n a w p r o w a d z e n i e si s o c j a l i z m u w R o s j i . J a k pisa K a r l K a u t s k y , r a d z i e c k i s o c j a l i z m t o a d e n s o c j a l i z m , p o n i e w a z r o d z i si" n i e z o b f i t o c i i r o z w o j u si w y t w r c z y c h , lecz z niedostatku i zacofania; z m i l i t a r y z o w a n y k o m u n i z m nie j e s t w y n i k i e m procesu r e w o l u c y j n e g o , lecz r o z k a d u , d o k t r e g o d o p r o w a d z i a w o j n a w e w n t r z n a i z e w n t r z n a " . L e n i n w y k o r z y s t a klas r o b o t n i c z j a k o g w n si, b y p r z e b u d o 1 4

w a R o s j n a socjalistyczn m o d . S a m o s o w o r o b o t n i k " , p r o l e t a r i u s z " d z i a a o n a L e n i n a j a k czary. M a g i c z n a f o r m u a pochodzenia robotniczego" bya dla niego p o d s t a w o w y m k r y t e r i u m w i a r y w l u d z i . C z a s a m i s r o d z e si z a w o d z i , j a k c h o b y w p r z y p a d k u R o m a n a M a l i nowskiego. M a l i n o w s k i , przed I w o j n wiatow lider zwizku zawodowego pet e r s b u r s k i c h m e t a l o w c w , cieszy si n i e o g r a n i c z o n y m z a u f a n i e m w o d z a . Z j e g o r e k o m e n d a c j i n a praskiej k o n f e r e n c j i p a r t y j n e j w s t y c z n i u 1912 r o k u t e n u t a l e n t o w a n y m w c a i organizator wszed w skad K o m i t e t u Centralnego. L e n i n j e d z i wraz z M a l i n o w s k i m do Lipska i, j a k w s p o m i n a Z i n o w i e w , wystawi mu po p o w r o c i e j a k najlepsz o p i n i . Z a p r o p o n o w a n a w e t , b y M a l i n o w s k i r e p r e z e n t o w a b o l s z e w i k w w nadchodzcych w y b o r a c h d o rosyjskiego p a r l a m e n t u , D u m y P a s t w o w e j . N i k t w w c z a s n i e w i e d z i a , e j u w m a j u 1910 r o k u M a l i n o w s k i zosta z w e r b o w a n y p r z e z carsk o c h r a n i r e g u l a r n i e i n f o r m o w a d e p a r t a m e n t p o l i c j i o sytuacji w p a r t i i b o l s z e w i c k i e j . N a p o d s t a w i e j e g o r a p o r t w a r e s z t o w a n o m i d z y i n n y m i Gooszczekina, K r y l e n k , O r d o n i k i d z e g o , R o z m i r o w i c z a , Stalina, Stasow, Spandariana. T o wanie ochrana u m o l i w i a m u z w y c i s t w o w y b o r c z e , powierzajc m u zadanie pogbiania p o d z i a u m i d z y b o l s z e w i k a m i a m i e n s z e w i k a m i , b y w t e n s p o s b osabi o b i e f r a k c j e . G d y z c z a s e m w o k o s o b y M a l i n o w s k i e g o narasta zaczy p o d e j r z e n i a , p o w o a n o komisj zoon z Haneckiego, Z i n o w i e w a i Lenina, ktra nie doszukaa si j e d n a k w d z i a a n i a c h b y e g o p o s a d o D u m y a d n y c h k o m p r o m i t u j c y c h o k o l i c z n o c i . W a r t y k u l e n a t e n t e m a t L e n i n pisa, e c i e n a M a l i n o w s k i e g o r z u c i l i n i e g o d z i w c y , a w y p o z w a l a c i e grzeba si w t y m n i k c z e m n i k o m , g a d z i n o m , m i e r d z i e l o m , o b o k k t r y c h klasa r o b o t n i c z a p r z e s z a z p o g a r d ! "
15

Podczas w o j n y M a l i n o w s k i w a l c z y w szeregach a r m i i r o s y j s k i e j i w 1915 r o k u d o s t a si d o n i e w o l i . Z o b o z u d l a j e c w s z y b k o n a w i z a k o n t a k t z p r z e b y w a j c y m w Szwajcarii L e n i n e m i p r o w a d z i z n i m regularn korespondencj. Po r e w o l u c j i l u t o w e j , g d y w rce R z d u T y m c z a s o w e g o w p a d y k a r t o t e k i p o l i c y j n e i M a l i n o w s k i zosta z d e m a s k o w a n y , L e n i n z o y z e z n a n i a p r z e d k o m i s j ledcz, t w i e r d z c , e t a j n a p o l i c j a n i c z e g o n i e osigna i j e d y n i e p o m o g a zacieni w i z y

p o m i d z y d z i a a j c y m i w p o d z i e m i u b o l s z e w i k a m i a i c h gazet, P r a w d " . W p a 1 6

d z i e r n i k u 1918 r o k u M a l i n o w s k i w r c i d o b r o w o l n i e d o R o s j i i zosta a r e s z t o w a n y . L e n i n , d o w i e d z i a w s z y si o t y m , p o w i e d z i a t y l k o : C t o z a k a n a l i a ! A l e nas nabra! Zdrajca! Rozstrzelanie to dla niego za m a o " . Jak j u w i e m y , w listopadzie
1 7

1918 r o k u M a l i n o w s k i e g o skazano n a m i e r , a L e n i n m i a m o n o si p r z e k o na, e s a m o p o c h o d z e n i e s p o e c z n e n i e daje adnej g w a r a n c j i r e w o l u c y j n e j c z y stoci". O d pocztku swego istnienia l e n i n o w s k i e " p o l i t b i u r o szukao sposobw u m o c n i e n i a w p y w w p a r t i i w r d r o b o t n i k w , o d p o c z t k u te b u d o w a p r z e m y sowej bazy socjalizmu miaa w z n a c z n y m s t o p n i u p r z y m u s o w y charakter. W i e l e inwestycji, jeeli nie wikszo, zrealizowano rkami w i n i w , k t r y c h od koca lat 2 0 . b y o zawsze c o n a j m n i e j k i l k a m i l i o n w . W s i e r p n i u 1933 r o k u , p o u k o c z e n i u K a n a u B i a o m o r s k o - B a t y c k i e g o , zapada decyzja, e O G P U z o r g a n i z u j e zasiedlenie caego r e j o n u n o w y m i k o n t y n g e n t a m i w i n i w , p o t r z e b n y m i d o e k s ploatacji bogactw n a t u r a l n y c h oraz do b u d o w y barek i h o l o w n i k w . P o n a d 9 0 %
1 8

r o b t w strefie kanau w y k o n a n o d z i k i pracy p r z y m u s o w e j . Wszyscy l u d o w i komisarze, wznoszcy f u n d a m e n t y socjalistycznego spoec z e s t w a " , d o m a g a l i si o d M i e n y n s k i e g o , a p o t e m o d J a g o d y i B e r i i c o r a z w i c e j l u d z i . K a d d r o g , m o s t , k o p a l n i , k a n a i k o m b i n a t b u d o w a y tysice a n o n i m o w y c h w i n i w . I c h m o g i y s b e z i m i e n n e , liczba ofiar nieznana. Stalin, j a k o n a j w y s z y k a p a n , specjalnie d b a o t o , b y w p i e k i e l n y m p a l e n i s k u n i g d y n i e w y g a s ogie. G d y l u d o w y komisarz p r z e m y s u cikiego, Sergo O r d o n i k i d z e , skary si, e Jagoda n i e dostarcza m u o d p o w i e d n i e j i l o c i s i y r o b o c z e j " , S t a l i n n a t y c h miast naprawi sytuacj . T a k i m i m e t o d a m i , w i m i d y k t a t u r y proletariatu, r o s y j 19

scyjakobini przeprowadzali swj eksperyment.

"

W s i e r p n i u 1937 r o k u p o l i t b i u r o p o d j o decyzj o b u d o w i e b a j k a l s k o - a m u r skiej m a g i s t r a l i k o l e j o w e j , a r o k p n i e j z a t w i e r d z i o g o t o w y p r o j e k t . I z n w n a N K W D s p a d y zadania p r z e p r o w a d z e n i a p o m i a r w i b a d a g e o l o g i c z n y c h , p o k i e r o w a n i a p r a c a m i , a n a w e t d o s t a r c z e n i a w i e l u tysicy k o n i p o c i g o w y c h . W t e n

2 0

sam sposb N K W D b u d o w a n o r y l s k i k o m b i n a t g r n i c z o - m e t a l u r g i c z n y , D n i e proges, wszystkie wiksze h y d r o e l e k t r o w n i e , niezliczone f a b r y k i i kopalnie. N i e zawsze d o m y l a m y si, e u r d e tego z j a w i s k a sta L e n i n . L e n i n s z e r o k o o d w o y w a si d o p r a k t y k i k o m u n i z m u w o j e n n e g o " j a k o s p o s o b u s z y b k i e g o przejcia d o socjalistycznej f o r m y g o s p o d a r k i . D u g o s d z i l i m y , e k o m u n i z m w o j e n n y " zrodzia w o j n a d o m o w a , e by on rodkiem tymczasow y m , d o r a n y m , k t r y r w n i e a t w o d a o si w p r o w a d z i , j a k i odej o d n i e g o , zastpi N o w P o l i t y k E k o n o m i c z n . W r z e c z y w i s t o c i k o m u n i z m w o j e n n y " s t a n o w i p o d s t a w , istot l e n i n o w s k i e j p o l i t y k i i t y l k o j e g o c a k o w i t a klska kazaa L e n i n o w i szuka r a t u n k u w N E P - i e . K o m u n i z m w o j e n n y " n i e u m a r j e d n a k z u p e n i e , a j e g o n a j w a n i e j s z e e l e m e n t y p r z e t r w a y a d o k o c a lat 8 0 . D o m i n a c j a p a s t w a n a d s p o e c z e s t w e m , k t r e j t o zasady L e n i n zawsze b r o n i , c h o napisa t a k w i e l e n a t e m a t o b u m i e r a n i a m a c h i n y p a s t w o w e j " , z a d e c y d o w a a

o ywotnoci k o m u n i z m u w o j e n n e g o " . L e n i n uwaa, e koncentracja p r z e m y su, finansw, cakowity pastwowy m o n o p o l na produkcje, handel i ceny przybli upragniony socjalizm. Z a o w o c o w a o to j e d n a k t y l k o koszarow f o r m k o m u n i z m u w o j e n n e g o " , S t a l i n za, p o k r t k i m o k r e s i e N E P - u , w p r o w a d z i g o n a p o w r t , w c i e l a j c w ycie l e n i n o w s k i e idee k o l e k t y w i z a c j i r o l n i c t w a i m i l i t a r y z a c j i p r z e m y s u , czynic G U a g n i e o d c z n y m s k a d n i k i e m g o s p o d a r k i n a r o d o w e j oraz ustanawiajc n a k a z o w m e t o d r z d z e n i a j a k o a b s o l u t n i e socjalistyczn. O j c e m k o m u n i z m u wojennego" by Lenin, ktry w obliczu rewolucyjnego c h a o s u u j r z a szans n a r a t u n e k W s u r o w e j r e g l a m e n t a c j i , p r z e m o c y , t o t a l n e j k o n t r o l i . T a k i e , z d a n i e m L e n i n a , w i n n o si w p r z y s z o c i sta r w n i e p a s t w o k o m u n a , c h o o b d a r z a o n sw k o m u n , s a m w t o z a p e w n e n i e w i e r z c , e l e m e n t a m i p r o l e t a r i a c k i e j w i a d o m o c i . O b r a z p r z y s z o c i n a k r e l o n y p r z e z e w ksice Pastwo i rewolucja s z o k u j e n a w e t d z i : Im bardziej demokratyczne jest pastwo, skadajce si z uzbrojonych r o b o t n i k w , t y m szybciej zacznie obumiera wszelka pastwowo. Kiedy wszyscy naucz si rzdzi i rzeczywicie bd samodzielnie rzdzi spoeczn produkcj, samodzielnie rozlicza i kontrolowa darmozjadw, nierobw, oszustw i t y m podobnych stranikw kapitalistycznej tradycji", wwczas uniknicie owego rozliczenia i k o n t r o l i stanie si tak trudne, stanowi bdzie tak rzadki wyjtek, podlegajcy, bez wtpienia, tak s u r o w y m i natychmiastowym k a r o m (poniewa uzbrojeni robotnicy s l u d m i praktycznymi, a nie sentymentalnymi intelektualistami, i nie pozwol robi z siebie gupcw), e potrzeba przestrzegania prostych, podstawowych praw w s p ycia spoecznego szybko przerodzi si w n a w y k .
21

L e n i n m i a racj, p r z y n a j m n i e j j e l i c h o d z i o j e d n o : s k o r o n a r d r o s y j s k i zacz u w a a p o d o b n e m e t o d y z a n a t u r a l n e , s z y b k o stay si o n e n a w y k i e m . Z tego wzgldu twierdzenie, e k o m u n i z m w o j e n n y " by tylko przejciowym etapem radzieckiego b u d o w n i c t w a , jest, m o i m zdaniem, bdne. P o k r t k i m przebysku N E P - u S t a l i n p o w r c i d o k o m u n i z m u w o j e n n e g o " , adaptujc g o i m o d e r n i z u j c d o s w o j e j l e n i n o w s k i e j s t r a t e g i i " . W t y m sensie n a w e t przeraajce z a p e w n i e n i e Stalina, e i m dalej b d z i e m y p o s u w a l i si n a p r z d , i m w i c e j b d z i e m y m i e l i s u k c e s w , t y m w i k s z zajado b d p r z e j a w i a r e s z t k i r o z b i t y c h klas w y z y s k u j c y c h , t y m c h t n i e j b d siga p o c o r a z ostrzejsze f o r m y w a l k i " , w y d a j e si
2 2

logiczn konsekwencj w o j e n n o - k o m u n i s t y c z n e g o mylenia". P o m i m o klski k o m u n i z m u w o j e n n e g o " L e n i n , a po n i m Stalin, uznali go za n a t u r a l n y etap r e w o l u c j i . Jeszcze l a t e m 1917 r o k u L e n i n p r z y z n a p u b l i c z n i e , e n i e u d a si przej d o s o c j a l i z m u bez u y c i a n i e o g r a n i c z o n e j p r z e m o c y . O d p o w i a dajc b u r u a z y j n e j gazecie D i e " , o w i a d c z y w p r o s t : H i s t o r y c y p r o l e t a r i a t u w i d z w j a k o b i n i z m i e j e d e n z n a j w i k s z y c h w z l o t w klasy uciskanej w w a l c e o w y z w o l e n i e " . Bardziej w n i k l i w i ludzie j u d a w n o zauwayli, e to wanie k o m u 2 3

n i z m w o j e n n y " , a nie kapitalistyczne okrenie", przesdzi o militarystycznej p r z y s z o c i R o s j i . W s w o i c h Rozmylaniach o rosyjskiej rewolucji P i o t r S t r u w e pisa j u w 1921 r o k u : N a l e y stwierdzi, e radziecki k o m u n i z m j e s t p o d n i e j e d n y m

w z g l d e m s p a d k o b i e r c t e g o , c o z w y k o si n a z y w a e k o n o m i w o j e n n , w o j e n n y m s o c j a l i z m e m , w o j e n n regulacj (...). W o j e n n y s o c j a l i z m r e g u l o w a w i k s z e l u b mniejsze u b s t w o (...)" .

24

D z i e d z i n a w o j s k o w o c i okazaa si c h y b a j e d y n , w k t r e j k o m u n i z m r a d z i e c ki m g konkurowa z demokracjami zachodnimi, poniewa na przestrzeni dziesicioleci najwaniejszym w y z n a c z n i k i e m w i e l k o c i pastwa bya j e g o potga m i litarna. N i e naley p r z y t y m zapomina, e u najgbszych rde tego zjawiska ley leninowska polityka k o m u n i z m u w o j e n n e g o " . A b y z a p e w n i b o d c e d l a w z r o s t u p r o d u k c j i , n a l e a o znale s k u t e c z n y z a m i e n n i k " m a t e r i a l n e g o z a i n t e r e s o w a n i a , j a k i surogat k o r z y c i o s o b i s t e j . L e n i n d o strzeg g o w s o c j a l i s t y c z n y m w s p z a w o d n i c t w i e i , p r z y z n a t r z e b a , d o p k i l u d z i e c h y l i l i czoa przed Ide, bodziec t e n c a k i e m niele skutkowa. M i l i o n y w i e r z y y , e d o k o n u j bohaterskiego w y c z y n u " , wypeniaj leninowskie nakazy". W lat a c h 3 0 . S t a l i n , p o w o u j c si n a p o j e d y n c z e p r z y k a d y i w z o r y , z d o a zachci m i l i o n y l u d z i do w y k o n y w a n i a i przekraczania zada p r o d u k c y j n y c h . B y to zap e w n e n a j w i k s z y sukces k o m u n i z m u w o j e n n e g o " , k t r y p o t r a f i znale n i e e k o n o m i c z n e bodce w z r o s t u gospodarczego. W 1935 r o k u w k o p a l n i C e n t r a l n a j a - I r m i n o g r n i k A l e k s i e j S t a c h a n o w u s t a n o w i f a n t a s t y c z n y r e k o r d w y d a j n o c i pracy. J a k b y z m o b i l i z o w a o t o r o b o t n i k w ( n i e bez u d z i a u k o m i t e t w p a r t i i , rzecz j a s n a ) i w i n n y c h d z i e d z i n a c h p r o d u k c j i . N i e b a w e m k o w a l A . B u s y g i n u s t a n o w i n o w y r e k o r d , p o t e m maszynista P . K r i w o n o s , metalowiec M. Mazaj i i n n i . T e g o wanie potrzebowa Stalin. N i e m i a o d l a n i e g o z n a c z e n i a , e spada zacza i t a k n i s k a j a k o p r o d u k c j i , znaczco w z r o sa za to l i c z b a a w a r i i i w y p a d k w . Te o s t a t n i e S t a l i n w s w y m referacie z 3 m a r c a 1937 r o k u z a k w a l i f i k o w a j a k o s z k o d n i c t w o " , o b j a w zaostrzajcej si w a l k i k l a s o wej. S t a c h a n o w b y d l a Stalina i n i c j a t o r e m n o w e g o r u c h u k o m u n i s t y c z n e g o . N a polecenie K o m i t e t u C e n t r a l n e g o p a r t y j n i propagandzici pisali niezliczone ksiki i b r o s z u r y : Moja metoda, Rok w ojczynie ruchu stachanowskiego, Opowie o sobie, Opowie o moim yciu (...), a A l e k s i e j S t a c h a n o w p o d p i s y w a je w s z y s t k i e , n a w e t n i e czytajc. S t a l i n d o j r z a w r u c h u s t a c h a n o w s k i m ( i o t y m te pisano) realizacj w s k a za Lenina, z a w a r t y c h w a r t y k u l e Jak organizowa socjalistyczne wspzawodnictwo? Bya to prba podniesienia, za p o m o c r o d k w ideologicznych i nacisku ze stron y partii, wydajnoci pracy m e t o d a m i p o z a e k o n o m i c z n y m i . Bez w t p i e n i a Stachanow (o k t r y m czasem z a p o m n i a n o ) i j e g o naladowcy zasuguj na najwyszy s z a c u n e k L u d z i e ci w i e r z y l i , e d z i k i swojej pracy p r z y bliaj wietlan przyszo". M a o k t o w w c z a s r o z u m i a , e zasadniczych w a d systemu e k o n o m i c z n e g o stachanowskie r e k o r d y na dusz met u k r y nie z d o aj. I c h o c i a p r z e z n a s t p n e d z i e s i c i o l e c i a f u n k c j o n a r i u s z e p a r t y j n i p r b o w a l i w s z e l k i m i sposobami r e a n i m o w a socjalistyczne w s p z a w o d n i c t w o " , i c h w y s i k i o k a z a y si, r z e c z j a s n a , d a r e m n e . P r a w e k o n o m i i , t a k j a k i p r a w n a t u r y , obej si n i e da.

S t a l i n , p o w o u j c si n a w s k a z a n i a L e n i n a , p r z e n i s a k c e n t z b o d c w m a t e r i a l n y c h n a m o r a l n e . P o j a w i l i si n i e z l i c z e n i m e d a l i c i , b o h a t e r o w i e i b o h a t e r k i p r a c y , p r z o d o w n i c y . W 1939 r o k u C K W Z S R R o g o s i , e z a s t a c h a n o w s k p r a c " n a g r o d z o n o o r d e r a m i : w przemyle - 18 519 r o b o t n i k w , w szkoach w i e j s k i c h - 4 3 1 8 n a u c z y c i e l i , a take 1147 a r t y s t w i 2 0 5 s p o r t o w c w . J a k o b w i e c i a o f i c j a l n a p r o p a g a n d a , osignicia l u d z i r a d z i e c k i c h , r e k o r d S t a c h a n o w a , t o cecha szczeglna r a d z i e c k i e g o s y s t e m u . M o g o si t o z d a r z y t y l k o w n a s z y m k r a j u , g d z i e r o b o t n i c y p r a c u j d l a s a m y c h siebie, d l a s w o j e j k l a s y " . W d z n a r o d u , t o w a rzysz S t a l i n , p o w i e d z i a o r u c h u s t a c h a n o w s k i m , e z a w i e r a o n w sobie z i a r n o p r z y s z e g o k u l t u r a l n o - t e c h n i c z n e g o w z l o t u klasy r o b o t n i c z e j , o t w i e r a p r z e d n a m i t j e d y n d r o g , n a k t r e j m o n a osign n a j w y s z e w s k a n i k i w y d a j n o c i p r a c y " . P o d o b n e m e t o d y - o d w o y w a n i e si d o e n t u z j a z m u , r a d z i e c k i e g o p a t r i o t y 2 5

z m u i b o d c w m o r a l n y c h - m o g da j e d y n i e t y m c z a s o w e r e z u l t a t y . E k o n o m i k a n i e m o e w y k a r m i si sam I d e , p r d z e j c z y p n i e j n i e z b d n e staj si a r g u m e n t y materialne. K i e d y r u c h s t a c h a n o w s k i r o z w i j a si w n a j l e p s z e , K C W K P ( b ) z w o a d o M o s k w y W s z e c h z w i z k o w N a r a d P i o n i e r w Pracy Socjalistycznej. W s z y s t k o o d b y o si tak, j a k z w y k l e p r z y p o d o b n y c h o k a z j a c h : p r z e m w i e n i a , b a n k i e t y , t e atr, w y c i e c z k i , s p o t k a n i e z s a m y m w o d z e m n a r o d w . S t a c h a n o w c y , z p o m o c p a r t y j n y c h p r o p a g a n d z i s t w z K C , u o y l i list d o Stalina, k t r y o p u b l i k o w a a nastpnie Prawda": (...) D r o g i nasz, ukochany przyjacielu i nauczycielu! D o p i e r o co dzikowalicie n a m za nauk. W y , w i e l k i w d z narodw, geniusz ludzkoci, dzikowalicie n a m , r o b o t n i k o m i r o b o t n i c o m , za nauk. Jaki to dla nas zaszczyt, e tak wysoko ocenilicie nasze proste m o w y na zwoanej z Waszej inicjatywy Wszechzwizkowej Naradzie stachanowcw. Jak m a m y W a m dzikowa? Gdzie znale sowa uznania za t nauk, ktr daje n a m kadego dnia partia poprzez swoj wielk prac, ktr dajecie W y , Wasz wiaty bolszewicki umys, ktr dalicie n a m jeszcze raz dzisiaj w s w o i m z n a k o m i t y m p r z e m w i e n i u . W i e l k i e dziki, stachanowskie, ogromne, j a k nasza mio do Was, dziki za nauk, drogi Iosifie W i s s a r i o n o w i c z u !
26

H i s t o r i a t o b e z n a m i t n y sdzia. Jej a r n a obracaj si p o w o l i , ale n i e u b a g a n i e . Z i a r n a k o m u n i z m u " , zasiane p r z e z S t a c h a n o w a i j e m u p o d o b n y c h , n i e d a y o b f i t y c h p l o n w . I chocia w pocie czoa pracoway n a d n i m i m i l i o n y u c z c i w y c h l u d z i , n a czele z a w a n g a r d r e w o l u c j i " , u t o p i a p o z o s t a a bajk. N a w e t r a c j o n a l n e j d r o idei sprawiedliwoci spoecznej nie znalazo godnego w y r a z u . Polityka w y r w n y w a n i a w d , nieustanna gotowo do wczenia w spoeczn praktyk m a c h a n i z m w o d b i e r a n i a " i p o d z i a u " z n i s z c z y y r w n i e t o , c o m i a o szans n a przeycie. K l a s a r o b o t n i c z a staa si s u g p a r t y j n e j o l i g a r c h i i . C h o p s t w u p r z y p a d w u d z i a l e los j e s z c z e g o r s z y . L e n i n , p r z e m a w i a j c 1 3 l i s t o p a d a 1 9 2 2 r o k u n a I V K o n g r e s i e K o m i n t e r n u , b y szczery: C h o p i r o z u m i e j , e z d o b y l i m y w a d z d l a r o b o t n i k w i m a m y p r z e d sob cel - s t w o r z y z a p o m o c tej w a d z y u s t r j

s o c j a l i s t y c z n y " . Szczery, a z a r a z e m o b u d n y . N i e z d o b y w a d z y d l a r o b o t n i k w
27

a n i t y m b a r d z i e j d l a c h o p w , lecz d l a o l i g a r c h i i p a r t y j n e j .

CHOPSCY KRWIOPIJCY
P o m i e r c i S t a l i n a w s z y s c y j e g o k o l e j n i nastpcy u w a a l i z a k u p z b o a z a g r a n i c z a j e d n o z p r i o r y t e t o w y c h z a d a p a s t w a . N i e z n a c z y t o , e w czasach s t a l i n o w s k i c h p r o d u k c j a r o l n a u t r z y m y w a a si n a w y s z y m p o z i o m i e . W r c z p r z e c i w n i e . D y k t a t o r j e d n a k n i e w a h a si w p r o w a d z i w c a y m k r a j u k a r t e k y w n o c i o w y c h l u b w y d a m i l i o n w l u d z i n a p a s t w g o d u , n i e m u s i a si w i c n a d m i e r n i e przejmowa b r a k a m i w zaopatrzeniu. Jednoczenie C h r u s z c z o w , B r e n i e w i i n n i p r a w d z i w i leninici", odrzuciwszy skrajnoci s t a l i n i z m u , nie m o g l i i g n o r o w a o g r o m n e g o d e f i c y t u z b o a , bdcego p o d s t a w o w y m r d e m p o y w i e n i a d l a l u d z i i k a r m y d l a z w i e r z t h o d o w l a n y c h . P o c z w s z y o d 1957 r o k u , o g r o m ne iloci zboa sprowadzano regularnie ze S t a n w Z j e d n o c z o n y c h , Kanady i i n nych krajw. Szesnastego s i e r p n i a 1975 r o k u B r e n i e w o t r z y m a r a p o r t o d N . P a t o l i c z e w a , szefa d e p a r t a m e n t u h a n d l u z a g r a n i c z n e g o . R a p o r t y t a k i e t r a f i a y n a j e g o b i u r k o regularnie, podobnie j a k wczeniej na b i u r k o Chruszczowa: O p r c z zakupion y c h wczeniej 1 5 m l n 950 tys. t o n ( o c z y m d o n o s i l i m y W a m w zeszym t y g o d n i u ) u d a o n a m si z a k u p i j e s z c z e 1 m l n 9 5 0 tys. t o n z i a r n a . W t e n s p o s b , w e d u g s t a n u z 1 6 s i e r p n i a b r . z a k u p i o n o c z n i e 1 7 m l n 9 0 0 tys. t o n z i a r n a " . D a l e j P a t o l i c z e w pisa, e, o p r c z U S A , z b o e z g o d z i y si sprzeda K a n a d a , A r g e n t y n a , R u m u n i a i Australia, ponadto p r o w a d z o n e s r o z m o w y w sprawie dalszych z a k u p w we Francji, R F N , na Wgrzech, w Jugosawii, Argentynie, Brazylii i Australii. Z a o e n i e j e s t t a k i e , k o c z y P a t o l i c z e w , b y c a k o w i t a ilo s p r o w a d z o n e g o z z a granicy zboa w y n i o s a 30 000 000 t o n , naley w i c d o k u p i jeszcze 10 000 000 t o n . C z y m j e d n a k paci? O t y m m w i i n n y r a p o r t z p o d p i s a m i A . K o s y g i n a ,
2 8

I . A r c h i p o w a , N . B a j b a k o w a , tego P a t o l i c z e w a , M . S w i e s z n i k o w a , W . D i e m i e n cewa i J. I w a n o w a , skierowany do p o l i t b i u r a i stwierdzajcy, e na zakup ziarna p o t r z e b a 4 9 3 4 0 0 0 0 0 0 d o l a r w . A u t o r z y r a p o r t u p r o p o n o w a l i t a k e , aby d o w y m i e n i o n e j s u m y doda jeszcze 15 000 000 t o n ropy, 1 600 000 t o n o l e j u napdow e g o , b e n z y n y , m a z u t u , a przede w s z y s t k i m - 397 t o n zota, chocia w r o k u u b i e g y m w y s t a r c z y o n a t e n cel 2 6 5 t o n z o t a . R a d z i e c c y f i n a n s i c i s k a r y l i si, e
29

s p r z e d a z o t a w o b e c n e j s y t u a c j i j e s t n a d z w y c z a j u t r u d n i o n a . W 1975 r o k u da si z a u w a y znaczcy spadek c e n z o t a n a w i a t o w y c h r y n k a c h w z w i z k u z e z m n i e j s z a j c y m si g w a t o w n i e p o p y t e m . Jeli w g r u d n i u 1974 r o k u cena z o t a w y n o s i a 1 8 0 - 2 0 0 d o l a r w z a u n c j , t o teraz z a l e d w i e 1 4 1 - 1 4 6 d o l a r w ( . . . )

M30

Z a k u p z b o a sta si d l a p r z y w d c w p a r t i i i p a s t w a s p r a w t a k p o w s z e d n i i oczywist, e p l a n o w a n o go z k i l k u l e t n i m w y p r z e d z e n i e m . Na przykad w c z e r w cu 1977 r o k u , p o l i t b i u r o o t r z y m a o cay p r o g r a m z a k u p w ziarna za granic,

s p o r z d z o n y w e d u g s z a c u n k w G o s p a n u , ustalajcy z a p o t r z e b o w a n i e w y s o k o c i 4 7 4 0 0 0 0 0 t o n n a n a j b l i s z e c z t e r y lata. S p o d z i e w a n o si, e w t y m s a m y m czasie kraj w y p r o d u k u j e 362 000 000 t o n wasnego zboa. W r a z z e z b o e m i m p o r t o w a n y m , k o n k l u d o w a l i autorzy p r o g r a m u , p o z w o l i to zgromadzi w magazynach p a s t w o w y c h wystarczajce i l o c i z i a r n a n a cele k o n s u m p c y j n e , zasiew, a take dostawy na Kub, do W i e t n a m u , Mongolskiej Republiki L u d o w e j , Korei Pnocnej i na p r z e t w r s t w o p r z e m y s o w e w ilociach p r z e w i d z i a n y c h przez plan piciol e t n i " . P o d d o k u m e n t e m zoyli swoje podpisy wszyscy c z o n k o w i e politbiura, od B r e n i e w a i Susowa, do R o m a n o w a i Szczerbickiego . P r o d u k c j a zboa w t y c h
31

l a t a c h b y a o c z y w i c i e nisza o d p r z e w i d y w a n e j , w z w i z k u z c z y m z a g r a n i c z a kupiono go odpowiednio wicej. D a n e t e p o z w a l a j w j a k i m s t o p n i u w y j a n i , g d z i e r o z p y n y si r e z e r w y w a l u t o w e pastwa. Z g o d n i e z w y l i c z e n i a m i , z a a p r o b o w a n y m i przez p o l i t b i u r o , w piciolatce poprzedzajcej o m a w i a n y okres na zakup zboa przeznaczono 1214 t o n z o t a . D o d a t k o w o p r o w a d z o n o r w n i e sprzeda p a l i w , m i e d z i , c y n k u , m a 32

gnezu, r u d y c h r o m u , a l u m i n i u m , celulozy, wgla, d i a m e n t w przemysowych, baweny, samochodw, traktorw, obrabiarek i w i e l u i n n y c h w y r o b w . W y p y w a std o c z y w i s t y w n i o s e k , e b o l s z e w i c k i e p l a n y w d z i e d z i n i e r o l n i c t w a si n i e z i c i y . R o s j a p r z e k s z t a c i a si z k r a j u , k t r y dostarcza n a w i a t o w e r y n k i w i e l k i e iloci zboa, w regularnego i m p o r t e r a . Przez cay 2 5 - l e t n i okres, k i e d y Z S R R k u p o w a ziarno z a granic, M o s k w a faktycznie finansowaa r o z w j r o l n i c t w a w i n n y c h k r a j a c h , z a n i e d b u j c w a s n e . W t y m czasie Z w i z e k R a d z i e c k i p r z e k a z a b a n k o m z a c h o d n i m o k o o 1 2 0 0 0 t o n z o t a , k u p u j c o p r c z z b o a take m i s o , m a s o i i n n e p r o d u k t y r o l n e . W r o k u 1977 t y l k o z a u z u p e n i a j c e " d o s t a w y m i s a p o l i t b i u r o m u s i a o sprzeda z a g r a n i c d o d a t k o w o 4 2 t o n y z o t a . F a k 33

t y c z n i e cae w y d o b y w a n e w k r a j u z o t o o r a z j e g o s z y b k o t o p n i e j c e zapasy o d p y w a y za granic w zamian za ywno. G d y b y system gospodarczy nie b y tak z w y r o d n i a y , t e a s t r o n o m i c z n e s u m y m o g y b y zosta z u y t e n a r o z w j w z o r o w e go, z r w n o w a o n e g o , d o c h o d o w e g o r o l n i c t w a . N a j w y s z y p o z i o m zapasw czystego z o t a zosta w Z S R R o s i g n i t y w 1953 r o k u i w y n o s i 2 0 4 9 , 8 t o n , ale cae
3 4

pniejsze w y d o b y c i e r z d u 2 5 0 - 3 0 0 t o n rocznie szo na zakup ziarna. D o 1953 r o k u Z S R R p r o d u k o w a z n a c z n i e m n i e j z b o a n i p o tej dacie. N a j l e p s z y w czasach s t a l i n o w s k i c h b y r o k 1 9 5 2 , k i e d y t o z e b r a n o 3 4 7 0 0 0 0 0 t o n . N i g d y p r z y t y m nie d o k o n y w a n o - a d n y c h powaniejszych z a k u p w z a granic, c h o na p r z y k a d w l a t a c h 1945 i 1946 w w i e l u r e j o n a c h Z w i z k u R a d z i e c k i e g o panowa gd. Jak donosi Berii l u d o w y komisarz spraw w e w n t r z n y c h Tatarskiej A S R R , G o r b u l i n , 46 000 mieszkacw republiki cierpiao z p o w o d u niedoywien i a i p o t r z e b o w a o p o m o c y . T y l k o raz w t y m o k r e s i e , w k r t c e p o z a k o c z e n i u
3 5

I I w o j n y wiatowej, Z S R R o t r z y m a nieco zboa z e S t a n w Z j e d n o c z o n y c h . Z a z w y c z a j S t a l i n w a l c z y o z m n i e j s z e n i e d e f i c y t u i n n y m i m e t o d a m i . W 1947 r o k u , j a k w y n i k a z oficjalnego r a p o r t u , 22 678 osb p o s t a w i o n o przed sdem za k r a dzie, m a r n o t r a w s t w o i niszczenie ziarna", przede w s z y s t k i m przewodniczcych

k o c h o z w , d y r e k t o r w p u n k t w skupu i elewatorw. Szczeglnie d u o p r z y p a d k w kradziey i m a r n o t r a w s t w a ziarna w y k r y t o w U k r a i s k i e j SRR. M S W U S R R t y l k o w miesicu lipcu pocigno do odpowiedzialnoci karnej 10 511 o s b " . W t a k i t o s p o s b r a d z o n o sobie z n i e d o s t a t k a m i z b o a : r e p r e s j a m i , p r z e 3 6

milczaniem p r o b l e m u , cisym racjonowaniem. W l a t a c h 1 9 5 3 - 1 9 7 7 p r o d u k c j a z b o a b y a n a o g nisza o d k o n s u m p c j i , d e f i cyt uzupeniano z zakupw zagranicznych kosztem pastwowych rezerw w a l u t o w y c h . N a p r z y k a d w r o k u 1975 p r o d u k c j a w a s n a w y n i o s a 5 0 2 0 0 0 0 0 t o n , k o n s u m p c j a za - 8 9 4 0 0 0 0 0 t o n , podczas g d y 3 9 2 0 0 0 0 0 t o n p o c h o d z i o z z a k u p w .
3 7

Szesnastego p a d z i e r n i k a 1978 r o k u m i n i s t e r z a o p a t r z e n i a G . Z o o t u c h i n p r z e d o y B r e n i e w o w i raport przedstawiajcy aosny obraz gospodarki zboowej od 1940 d o 1977 r o k u . B r e n i e w z a p o z n a si z d o k u m e n t e m , s t a n o w i c y m w i s t o c i e oskarenie bolszewickiego systemu k o c h o z w , i po p r o s t u go podpisa. A l b o nic n i e z r o z u m i a , a l b o te z d y si j u p r z y z w y c z a i d o p o d o b n y c h k l s k P r z e z cae d z i e s i c i o l e c i a k r a j z u y w a o g r o m n e zasoby b o g a c t w , k t r y m i o b darzya go natura, w y d o b y w a n y c h dziki niewolniczej pracy m i l i o n w l u d z i . N i c d z i w n e g o z a t e m , e w s z y s t k i e d a n e , p r z y t o c z o n e p r z e z e m n i e w p i e r w s z e j czci tego rozdziau, pozostaway do niedawna najpilniej strzeon tajemnic p a s t w o w . P o n i e w a , p o w t r z m y raz j e s z c z e , s t a n o w i o n e f a k t y c z n i e o s k a r e n i e systemu i leninowskiego planu uspdzielczania". K i e d y 2 6 p a d z i e r n i k a ( 8 listopada) 1917 r o k u L e n i n w y g a s z a n a I I W s z e c h r o s y j s k i m Z j e d z i e Rad referat o z i e m i oraz d o t y c z c y m j e j dekrecie, owiadczy publicznie, e kwesti t m o e rozstrzygn t y l k o Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e " . M u s i a take o g o s i , e j a k o w y t y c z n a p r z y u r z e c z y w i s t n i a n i u w i e l k i c h p r z e o b r a e z i e m s k i c h , d o ostatecznego i c h r o z s t r z y g n i c i a p r z e z Z g r o m a d z e n i e K o n stytucyjne, p o w i n n a suy nastpujca i n s t r u k c j a chopska, sporzdzona na podstawie 242 l o k a l n y c h instrukcji c h o p s k i c h " . Przeczyta nastpnie o s i e m
3 8

p u n k t w o w e g o r o z p o r z d z e n i a : z n i e s i o n a zostaje p r y w a t n a w a s n o z i e m i ; z i e m i a stanowi odtd majtek n a r o d o w y , dzielony przez lokalne i centralne organy s a m o r z d o w e ; c o j a k i czas, w m i a r w z r o s t u l i c z b y l u d n o c i , n a s t p o w a b d kolejne podziay... W sali r o z l e g y si o k r z y k i d e z a p r o b a t y . L e n i n zajkn si, ale o d p o w i e d z i a : P o d n o s z si t u g o s y , e d e k r e t i r o z p o r z d z e n i e u o y l i Socjalici R e w o l u c j o n i ci. A j e l i n a w e t ? C z y t o n i e w s z y s t k o j e d n o , k t o j e u k a d a , s k o r o m y , j a k o d e m o kratyczny rzd, nie m o e m y zlekceway o p i n i i d o w (...)" .
39

L e n i n ledwie potrafi ukry niezadowolenie z faktu, e eserowski program, socjalistyczny w swojej treci, nie m w i nic o dyktaturze proletariatu i rozstrzyga kwesti z i e m i w ramach tradycyjnej w s p l n o t y wiejskiej. Eserowcy traktowali p a s t w o j a k o e l e m e n t w y c z n i e p o m o c n i c z y . L e n i n w y p o w i e d z i a si n a t e n t e m a t p e n y m g o s e m n a I I I Z j e d z i e R a d , c h o i t a m b y z m u s z o n y p r z y z n a , e sojusz b o l s z e w i k w z l e w i c o w y m i e s e r o w c a m i o p a r t y j e s t n a m o c n y c h podstawach i k r z e p n i e n i e z d n i a n a d z i e , ale z g o d z i n y n a g o d z i n " . O w i a d c z y j e d n a k ; c h o p i
4 0

m u s z sobie j a s n o u z m y s o w i , e n i e m a i n n e j d r o g i d o s o c j a l i z m u o p r c z d y k tatury proletariatu i bezlitosnego zamania przewagi wyzyskiwaczy" . C h o p i , p o 4 1

z b y w s z y si j e d n e g o j a r z m a , m u s i e l i p r z y g o t o w a si n a d r u g i e - p r o l e t a r i a c k i e , a cilej, b o l s z e w i c k i e . W o s t a t e c z n y m r o z r a c h u n k u t o w a n i e stosunek d o c h o p s t w a z a p r o w a d z i m i a b o l s z e w i k w w lep u l i c z k . W j e d n e j ze s w o i c h o s t a t n i c h prac, O spdzielczoci, L e n i n zaprezentowa koncepcj przekonania c h o p w do socjalizmu. A r t y k u zaw i e r a k i l k a r o z s d n y c h p r o p o z y c j i i s u s z n y c h i d e i , j a k c h o b y takie, e N E P j e s t p r b p o g o d z e n i a i n t e r e s w p r y w a t n y c h i s p o e c z n y c h , e spdzielcze r o l n i c t w o t o f o r m a p r z e j c i o w a , o b l i c z o n a n a j e d n o l u b d w a dziesiciolecia. L e n i n m w i take o k o n i e c z n o c i p r z e w r o t u k u l t u r a l n e g o " . W s z y s t k o t o j e d n a k d e w a l u o w a o si w z e t k n i c i u z e s t a r y m i j a k o b i s k i m i m o t y w a m i : n i e z b d n e j e s t zabezpieczenie w i o d cej r o l i p r o l e t a r i a t u w s t o s u n k u d o c h o p s t w a " , w a s n o r o d k w p r o d u k c j i j e s t w r k a c h p a s t w a " , i t a k dalej. Z d r o w y rozsdek z a w i d L e n i n a n a d o b r e , napisa o n , e j e s t co t r y w i a l n e g o i d z i w a c z n e g o w m a r z e n i a c h o t y m , j a k p r z e z z w y k e uspdzielczanie m o n a zamieni w r o g w klasowych w klasowych sojusznikw, a w o j n klasow w klasowy p o k j (tak z w a n y p o k j w e w n t r z n y ) " .
4 2

W s z y s t k i e d o b r e i n t e n c j e , p o m y s y , denia r e w o l u c j o n i s t w o b r a c a y si w n i w e c z , g d y t y l k o b o l s z e w i c y p o d e j m o w a l i sw u l u b i o n p i e o w a l c e k l a s o w e j , dyktaturze proletariatu, p r z e m o c y w o b e c w s i . Wwczas nie b y o j u miejsca na w o l n o p o l i t y c z n i e k o n o m i c z n , zasad d o b r o w o l n e g o u c z e s t n i c t w a , o d w i e c z ne tradycje i n n e j , niebolszewickiej w s p l n o t y . Swj stosunek do sprawy c h o p skiej L e n i n w y r a z i n a j p e n i e j podczas w o j n y d o m o w e j , p r o w a d z c w istocie p o l i t y k k o n s e k w e n t n e j e k s t e r m i n a c j i c h o p w . N a w e t skrajne n i e d o s t a t k i w d z i e d z i n i e zaopatrzenia nie m o g u s p r a w i e d l i w i o k r u c i e s t w a L e n i n a w o b e c najbardziej p r o d u k t y w n e j czci c h o p s t w a . S o w o k u a k " w y m a w i a zawsze z z a p i e k n i e nawici. A p r z e c i e g d y b y n i e sprzeda r o d z i n n e j p o s i a d o c i A a k a j e w k a , s a m j a k o j e d e n z p i e r w s z y c h k w a l i f i k o w a b y si d o r o z k u a c z a n i a " . W m a j u 1918 r o k u L e n i n n a k r e l i g w n e z a o e n i a d e k r e t u o d o s t a w a c h p r z y m u s o w y c h . D o m a g a si u m i e s z c z e n i a t a m s f o r m u o w a o b e z l i t o s n e j t e r r o r y stycznej w a l c e p r z e c i w k o c h o p s k i e j i i n n e j b u r u a z j i , u k r y w a j c e j n a d w y k i z b o a". P r z e w o d n i c z c y S o w n a r k o m u nalega, by w y r a n i e zapowiedzie, e w a c i c i e l e z i a r n a , k t r z y posiadaj n a d w y k i i n i e dostarcz i c h d o m i e j s c z b i r k i i w y s y k i , u z n a n i zostaj z a w r o g w l u d u i p o d l e g a j k a r z e w i z i e n i a n i e k r t s z e j n i 1 0 lat, k o n f i s k a t y caego m i e n i a i w y k l u c z e n i a n a zawsze z e s p o e c z n o c i w i e j s k i e j " . W s z y s t k o , c o L e n i n pisa o c h o p s t w i e , n a c e c h o w a n e b y o n i e u k r y w a n
4 3

zoci i j a w n n i e n a w i c i w o b e c t y c h , k t r y c h n a z y w a k u a k a m i . Syta i zabezpieczona, ukrywajca w skarbonkach ogromne s u m y pienidzy, otrzymanych od pastwa w czasie w o j n y , chopska buruazja pozostaje gucha i obojtna na j k i godujcych r o b o t n i k w i chopskiej biedoty - pisa L e n i n w dekrecie. - T e j zawzitoci chciwych (chopskich k r w i o p i j c w ) wiejskich k u a k w i bogaczy trzeba pooy kres

(...) .
44

Dlaczego j e d n a k nie zostawi w spokoju zamoniejszych c h o p w i nie w e s prze biedoty, zapewniajc j e j p o m o c finansow, e k o n o m i c z n , u l g i podatkowe? Dlaczego rwna bogatych do p o z i o m u najbiedniejszych, a nie odwrotnie? P o niewa naruszaoby to l e n i n o w s k i schemat dyktatury proletariatu i w a l k i klasowej. O t y m wanie m w i L e n i n na I I I Wszechrosyjskim Zjedzie Rad: N i e w o l n o w y o b r a a s o b i e , e p a n o w i e socjalici p o d a d z n a m s o c j a l i z m n a tacy, i d o tego z p r z y b r a n i e m . J a k w i d z i m y z h i s t o r i i , w a l k a k l a s o w a zawsze c z y si z p r z e m o c . T a k , j e s t e m y z a p r z e m o c , j e l i stosuj j l u d z i e p r a c y , w y z y s k i w a n e m a s y p r z e c i w k o w y z y s k i w a c z o m ! " Jak w y n i k a ze stenogramu, po tych sowach Lenina nastpia b u r z a o k l a s k w " .
4 5

T o w a n i e podczas w o j n y z k u a k a m i L e n i n w p r o w a d z i d o o b i e g u z o w i e s z czy t e r m i n w r g l u d u " , zapocztkowa branie zakadnikw, stworzy oddziay z a p o r o w e i o b o z y pracy. B y , j a k uj t o W i k t o r C z e r n o w , p r a w d z i w y m Robesp i e r r e ' e m " . N i e u s t a n n i e p o n a w i a s w o j e straszne danie - r o z s t r z e l a n a m i e j 4 6

s c u " , nakazywa wypaca nagrody k a d e m u , k t o wskae ukryte n a d w y k i , czyli,

4 7

m w i c p o p r o s t u , d o n i e s i e n a ssiada .
48

D o p o o w y 1918 r o k u , d z i k i w y s i k o m b o l s z e w i k w , b u r u a z j a zostaa d o szcztnie ograbiona. L e n i n o w s k i e haso grab zagrabione" z r e a l i z o w a n o b a r d z o s z y b k o . G r a b i - znaczy n i e p r a c o w a . C a y ciar b o l s z e w i c k i e g o e k s p e r y m e n t u spad teraz n a b a r k i c h o p s t w a , p r z e d e w s z y s t k i m z a m o n e g o c h o p s t w a . W i e o d p o w i e dziaa m a s o w y m b i e r n y m o p o r e m , a p o t e m fal z b r o j n y c h p o w s t a , k t r e b e z l i t o nie t o p i o n o w e k r w i . R e g u l a r n e najazdy o d d z i a w z a o p a t r z e n i o w y c h " n a w s i e d o p r o w a d z i y d o k l s k i g o d u w latach 1 9 2 1 - 1 9 2 2 . Szczeglnie g r o n e p o w s t a n i e , n a czele k t r e g o stan eserowiec A . A n t o n o w , w y b u c h o w s i e r p n i u 1921 r o k u w g u b e r n i t a m b o w s k i e j . A b y si z n i m u p o r a , M o s k w a m u s i a a s k o n c e n t r o w a n a t a m b o w s z c z y n i e p o w a n e s i y w o j s k o w e , a n a w e t zastosowa gazy trujce. Co znamienne, L e n i n b y znacznie bardziej powcigliwy w stosunku do i n terwentw, a nawet biaych" generaw - Wrangla, Koczaka, D e n i k i n a , J u d e n i cza - n i w o b e c c h o p w i K o z a k w , p r z e c i w k t r y m z m a n i a k a l n y m u p o r e m n a k a z y w a stosowa najbardziej b e z w z g l d n e r o d k i . Jednastego c z e r w c a 1921 r o k u l e n i n o w s k i e " p o l i t b i u r o z a a p r o b o w a o nastpujce zarzdzenie p e n o m o c n e j k o misji W C I K (...) Banda A n i o n o w a dziki zdecydowanym dziaaniom naszych wojsk zostaa r o z bita, rozproszona i jest stopniowo likwidowana. A b y ostatecznie wykorzeni wszystkie eserowsko-bandyckie elementy, w uzupenieniu do wydanych wczeniej r o z porzdze penomocna komisja W C I K nakazuje: 1. Obywateli odmawiajcych podania swego nazwiska rozstrzeliwa na miejscu bez sdu. 2. Ogasza dekret o zakadnikach i rozstrzeliwa takowych w przypadku o d m o w y wydania b r o n i . 3. W przypadku znalezienia ukrytej b r o n i rozstrzeliwa na miejscu bez sdu n a j starszego pracujcego czonka rodziny.

4. Rodzina ukrywajca bandyt podlega aresztowaniu i wysiedleniu z guberni, m i e nie zostaje skonfiskowane, a najstarszy pracujcy w rodzinie rozstrzelany bez sdu. 5. W rodzinach ukrywajcych bandytw l u b i c h mienie - najstarszego pracujcego rozstrzeliwa na miejscu bez sdu, 6. W razie ucieczki rodziny bandyty j e j mienie rozda pomidzy c h o p w w i e r n y c h wadzy radzieckiej, a porzucone d o m y spali l u b zburzy, 7. Niniejsze zarzdzenie wciela w ycie dokadnie i bezlitonie. Przewodniczcy penomocnej komisji W C I K A n t o n o w - O w s i e j e n k o Gwnodowodzcy wojskami Tuchaczewski Przewodniczcy gubispokomu awrow Sekretarz Wasiljew Zarzdzenie odczyta na zebraniach g r o m a d z k i c h .
49

Politbiuro RKP(b) w peni aprobowao ludobjstwo dokonywane na w a s n y m n a r o d z i e . Z r z a d k a t y l k o r o z l e g a y si sabe g o s y p r o t e s t u . W e w r z e n i u 1921 r o k u przewodniczca moskiewskiego k o m i t e t u Czerwonego Krzya Wiera Figner napisaa l i s t d o T r y b u n a u R e w o l u c y j n e g o R e p u b l i k i : W wielka tego dacji I 29, ro nowskim dzieci miejscach liczba sektora band tak w 13, do odosobnienia guberni w miasta Moskwy przetrzymywana przez do osb, 10 lat-47, do si
50

jest trjk" czasu w 60 w

obecnie czwarlikwisiemielat opa(...). wyej i piciow stertach

chopw z bojowego obozie w antonowskich.

tambowskiej,

przysanych

charakterze

zakadnikw za

krewnych 56

nowopieskowskim kouchowskim 158,

przetrzymywane jest w tej liczbie

295,

starcw powyej Moskwy

nieletnich

17 lat -

pomidzy nimi dzieci poniej Wszyscy ci tak godni, czego Krzy ich do ksa ludzie e prosi przybyli

poniej jednego w poszukiwaniu

roku. bodaj i

kanym W

stanie - obdarci, tych

pnadzy i

mae dzieci grzebi o zagodzenie (...) .

odpadkw

nadajcego domw

do jedzenia losu

okolicznociach zakadnikw

Czerwony odesanie

wymienionych

J e d n a k w a d z a pozostawaa g u c h a n a p o d o b n e bagania. T y l k o k r e w i elazo m o g y u r a t o w a b o l s z e w i k w . W m a j u 1921 r o k u T u c h a c z e w s k i m i a j u d o swojej d y s p o z y c j i p o n a d 5 0 000 r e g u l a r n y c h o n i e r z y , t r z y pocigi pancerne, t r z y j e d n o s t k i p a n c e r n e , kilkanacie j e d n o s t e k z m o t o r y z o w a n y c h , o k o o 7 0 d z i a , setki k a r a b i n w m a s z y n o w y c h i eskadr s a m o l o t w . W razie napotkania o p o r u j e g o o d d z i a y p a l i y cae w s i e , o s t r z e l i w a y z a r m a t c h o p s k i e c h a u p y , n i e b r a y j e c w . Po klsce p o w s t a nia A n t o n o w z n o w u s p r b o w a rozpali p o m i e o p o r u i jeszcze przez k i l k a miesicy spdza b o l s z e w i k o m sen z p o w i e k J e d n a k w m a j u 1922 r o k u C z K n i e bez p o m o c y d o n o s i c i e l i , w p a d a n a j e g o t r o p i miesic p n i e j z o r g a n i z o w a a zasadzk. A n t o n o w i j e g o brat, zaskoczeni w c h o p s k i e j chacie, przez g o d z i n stawiali o p r c z e r w o n o a r m i s t o m , p k i o n i e r z e n i e p o d o y l i o g n i a p o d d o m . O b a j bracia p a d l i o d k u l , p r b u j c w y m k n si d o lasu. N a t a m b o w s z y n i e d u g o jeszcze n i e m i l k y w y s t r z a y , g d y w a d z e m c i y si n a tamtejszej l u d n o c i z a p o m o c u d z i e l o n A n t o n o w o w i .

P o w s t a n i a na m n i e j s z skal w y b u c h a y i w i n n y c h g u b e r n i a c h . W 1 9 2 1 r o k u , kiedy ustay j u w a l k i z r e g u l a r n y m i siami b i a y c h " i o b c y m i i n t e r w e n t a m i , strat y A r m i i C z e r w o n e j w y n i o s y 171 185 z a b i t y c h , n i e liczc w o j s k C z K i o d d z i a w s p e c j a l n y c h . W latach 1 9 2 1 - 1 9 2 2 stan w o j e n n y u t r z y m y w a si j e s z c z e w 3 6 g u berniach i obwodach .
5 1

Z r u j n o w a n a w i e n i e b y a w stanie w y k a r m i k r a j u , w w i e l u r e j o n a c h z a p a n o w a g d , r o b o t n i c y w m i a s t a c h o t r z y m y w a l i skpe racje c h l e b a . M i m o t o r z d n a d a l s p r z e d a w a z b o e z a g r a n i c . N a p r z y k a d p o d k o n i e c 1920 r o k u , l u d o w y komisariat spraw zagranicznych zaproponowa wysa do W o c h drug parti z b o a". K o m i t e t C e n t r a l n y uzna za politycznie konieczne zapewni W o c h o m d a l sze d o s t a w y z b o a . D o k a d n y m o k r e l e n i e m i l o c i z b o a i w a r u n k w j e g o w y s y k i z a j m i e si k o m i s j a z a o p a t r z e n i a i l u d o w y k o m i s a r i a t h a n d l u z a g r a n i c z n e g o " .
52

T r z y d z i e c i sze m i l i o n w l u d z i g o d o w a o , k a d e g o d n i a u m i e r a o tysice, a m i m o t o 7 g r u d n i a 1922 r o k u p o l i t b i u r o p o d p r z e w o d n i c t w e m L e n i n a p o d j o decyzj o s p r z e d a y p r a w i e 1 0 0 0 0 0 0 t o n z i a r n a . J a k u j t o N i k o a j B i e r d i a j e w :

53

W b o l s z e w i k a c h j e s t co o b c e g o , co n i e z t e g o wiata. D l a t e g o w a n i e s t a k straszni" . W k r a j u panowa g d , cay c y w i l i z o w a n y wiat wysya ywno do

54

R o s j i , ktra tymczasem w w i e l k i c h ilociach sprzedawaa za granic wasne zboe. I s t o t n i e , b o l s z e w i c y m o g l i w y d a w a si s t r a s z n i " . G d zbiera coraz obfitsze n i w o . L a t e m 1921 r o k u rzd a m e r y k a s k i z d e c y d o w a si u d z i e l i g o d u j c e j R o s j i z n a c z n e j p o m o c y . W t y m c e l u u t w o r z o n a zostaa A m e r y k a s k a O r g a n i z a c j a P o m o c y ( A m e r i c a n R e l i e f A d m i n i s t r a t i o n ) , n a czele k t r e j stan H e r b e r t H o o v e r . P r o g r a m r e a l i z o w a n y b y d o lata 1923 r o k u , dziki n i e m u m i l i o n y obywateli radzieckich unikno mierci godowej. Jednak podczas g d y A R A dostarczaa d o R o s j i zboe, b o l s z e w i c y w y d a w a l i o g r o m n e s u m y na i n i c j o w a n i e r u c h w r e w o l u c y j n y c h na c a y m wiecie i t w o r z e n i e coraz to n o w y c h partii komunistycznych. Z g o d n i e z zarzdzeniem politbiura r e k w i r o w a n o k o s z t o w n o c i , g r a b i o n o c e r k w i e , sprzedawano carskie z o t o - r z e k o m o na zakup y w n o c i , naprawd j e d n a k dla zupenie i n n y c h celw. Pitnastego padziernika 1921 r o k u p o l i t b i u r o zastrzego sobie wyczno decyzji w spraw i e dysponowania p a s t w o w y m i r e z e r w a m i zota . Lista zagranicznych agen5 5

t w , k t r y m w y p a c a n o spore s u m y w lokalnej w a l u c i e , jest nieskoczenie d u ga. R o z p o c z y n a si o d W g i e r , dalej n a s t p u j C z e c h o s o w a c j a , N i e m c y , W o c h y , A m e r y k a (midzy i n n y m i 1 008 000 dolarw amerykaskich dla Johna Reeda*), A n g l i a , Bakany, Szwecja, Szwajcaria. Zestawienia takie sporzdzane b y y z m i e sica n a m i e s i c .
56

L e n i n , zgodnie ze s w y m konspiracyjnym sposobem mylenia, widzia w dziaalnoci m i d z y n a r o d o w y c h organizacji p o m o c y g o d u j c y m nie tyle przejaw h u m a n i t a r y z m u , ile i n t r y g i imperialistycznej b u r u a z j i " . W odrcznej notatce dla

* John Reed, podobnie jak inni wymienieni na licie, otrzymywa pienidze nie dla siebie, lecz dla marksistowskich organizacji w swoim kraju (przyp. autora).

M o o t o w a , z 2 3 s i e r p n i a 1923 r o k u pisa: P r o p o n u j , b y p o l i t b i u r o p o w o a o k o misj z zadaniem przygotowania, opracowania i prowadzenia nadzoru i inwigilacji c u d z o z i e m c w . Skad k o m i s j i : M o o t o w , U n s z l i c h t , Cziczerin" .I rzeczywicie,
5 7

nastpnego dnia p o l i t b i u r o w y d a o stosowne rozporzdzenie. Z a c h o w a o si w i e l e d o k u m e n t w z p o d p i s a m i S t a l i n a , T r o c k i e g o , K a m i e n i e w a , k t r e wiadcz n i e z b i c i e , e a m e r y k a s k i m o r g a n i z a c j o m c h a r y t a t y w n y m c z y n i o n o w s z e l k i e m o l i w e t r u d n o c i : o g r a n i c z a n o ilo a r t y k u w y w n o c i o w y c h , j a k a m o g a b y przekazana o s o b o m p r y w a t n y m i o r g a n i z a c j o m , w p r o w a d z a n o o p a ty za korzystanie z radzieckich d r g , m a g a z y n w i t d .

5 8

O d n o s i si w r a e n i e , e d l a

b o l s z e w i c k i c h p r z y w d c w p r y n c y p i a i d e o l o g i c z n e b y y w a n i e j s z e n i ycie r a dzieckich o b y w a t e l i . L u d z i e g o t o w i n a kade o k r u c i e s t w o w e w a s n y m k r a j u n i e potrafili zrozumie humanitarnych m o t y w w cudzoziemcw. Eserowcy, uwaani za wyrazicieli i o b r o c w interesw chopstwa, g w a t o w nie k r y t y k o w a l i b o l s z e w i k w . W 1921 r o k u K o m i t e t C e n t r a l n y i c h partii w y d a n i e l e g a l n i e b r o s z u r z a t y t u o w a n Co bolszewicy dali ludowi? W r o z d z i a l e Wadza przeciw chopom c z y t a m y : Bolszewicy od samego pocztku swego przekltego panowania okazali si w r o g a m i c h o p w . A b y zdoby ziarno, wysyali na wie ekspedycje karne (...). C h o p odetchn swobodnie nie moe: to dostawa, to praca przymusowa, to onierze i trzeba dawa w o z y , ostatni sztuk byda prowadzi do rzeni (...). Chopstwa jest w Rosji 90 000 000, to znaczy ogromna wikszo. A j a k i udzia ma chopstwo w rzdzeniu pastwem? R o b o t n i k w do Rad wybieraj jednego na 5 000, a c h o p w jednego na 25 000 (...) .
59

J e d n a k eserowcy n i c j u nie m o g l i zrobi. L i k w i d a c j a p o w s t a oznaczaa r w nie likwidacj Partii Socjalistw Rewolucjonistw. Bolszewicy, pogodziwszy si f o r m a l n i e z e s e r o w s k i m p r o g r a m e m d o t y c z c y m z i e m i i f a k t y c z n i e g o s o b i e przyswoiwszy, nigdy nie zaakceptowali gwnego p u n k t u , e ziemia jest w a snoci l u d u pracujcego, a k o n k r e t n i e - w s p l n o t y w i e j s k i e j . B o l s z e w i c y zawsze uwaali ziemi za wyczn wasno pastwa i tak wanie u j m o w a t k w e s t i K o d e k s Z i e m s k i R S F R R , w p r o w a d z o n y j u p o r o z g r o m i e n i u p a r t i i eser o w c w . C o d o c h o p w , t o s t a w a l i si y w y m d o d a t k i e m d o c u d z e j w a s n o c i , co p o t w i e r d z i a p o t e m radziecka konstytucja. W t e n sposb p r z y g o t o w a n o g r u n t p o d kolektywizacj, bezporedni p r o d u c e n c i o d e r w a n i zostali o d r o d k w p r o d u k c j i . N a t y m polega l e n i n o w s k i plan u p a s t w o w i e n i a c h o p w , u p a s t w o w i e n i a w s p l n o t y wiejskiej i przygotowania j e j do n o w e j f o r m y poddastwa, tyle e teraz o p a r t e g o n a s o c j a l i s t y c z n y c h z a s a d a c h " . N E P p o z w o l i i m j e s z c z e z a kosztowa ostatnich c h w i l wzgldnej swobody przed d u g i m okresem k o c h o zowego niewolnictwa. P o d s t a w y m e t o d o l o g i c z n e p r z y s z e j k o l e k t y w i z a c j i s f o r m u o w a n e zostay p r z e z L e n i n a : p r z e o b r a e n i a n a w s i m a j si d o k o n y w a w t e n s a m s p o s b , c o p r z e o braenia w pastwie. U y c i e p r z e m o c y b y o dopuszczalne i k o n i e c z n e zaraz e m . U s p d z i e l c z e n i e w s p l n o t y w i e j s k i e j m o g o nastpi t y l k o w w a r u n k a c h

dyktatury proletariatu. L e n i n i bolszewicy zapanowali nad wsi przede w s z y s t k i m d l a t e g o , e u d a o i m si r o z p t a w o j n w r d s a m e g o c h o p s t w a , p r z e c i w s t a w i z a m o n y c h , d o b r z e p r o s p e r u j c y c h g o s p o d a r z y m a o r o l n y m , b e z r o l n y m , le g o spodarujcym. Przenieli r w n i e na wie p o m i e w o j n y d o m o w e j i kosztem m i l i o n w ofiar p c h n l i j n a n o w drog", tak j a k i c h uczy L e n i n . G d y 7 stycznia 1933 r o k u S t a l i n n a p o c z o n y m p l e n u m K C i K K P w y g a s z a referat o w y k o n a n i u r o l n i c z y c h z a d a p l a n u p i c i o l e t n i e g o w c z t e r y lata, czsto p o w o y w a si n a L e n i na: L e n i n m w i , e jeli po staremu bdziemy pracowa w maych gospodarstwach, choby nawet j a k o w o l n i obywatele i na w o l n e j z i e m i , to i tak grozi n a m n i e u c h r o n na katastrofa (...). L e n i n m w i , e tylko dziki wsplnej, artelowej, komunistycznej pracy mona wydosta si z tej lepej u l i c z k i , w ktr zagnaa nas imperialistyczna w o j n a (...). L e n i n m w i , e koniecznie m u s i m y przestawi si na wspln prac w w i e l k i c h , w z o r o w y c h gospodarstwach; inaczej nie mona wyj z tego chaosu, z tej rozpaczliwej sytuacji, w jakiej znajduje si Rosja .
60

S t a l i n o z n a j m i , e p i c i o l a t k a w d z i e d z i n i e r o l n i c t w a zostaa w y k o n a n a t r z y razy", ujawniajc p r z y okazji co, co z g o d n i e z b o l s z e w i c k l o g i k s t a n o w i p o w i n n o tajemnic pastwow: Partia osigna t o , e zamiast 500 000 0 0 0 600 000 000 p u d w [8 000 0 0 0 - 1 0 000 000 t o n ] ziarna, skupowanego w okresie i n d y w i d u a l n e j g o s p o d a r k i c h o p s k i e j , m a m y teraz m o n o s k u p o w a 1,2 m i liarda-1,4 m i l i a r d a p u d w [20 000 0 0 0 - 2 4 000 000 t o n ] ziarna t o w a r o w e g o rocznie" . Co prawda, to prawda. Kochozy zapewniay pastwu zwikszone korzy6 1

ci p r z e d e w s z y s t k i m d l a t e g o , e m o n a i m b y o o d e b r a cae z i a r n o z a symboliczn cen, wystarczyo p o p r o s t u wyda polecenie. T a u n i k a l n a , l e n i n o w s k a f o r m a " g o s p o d a r o w a n i a p o z w a l a a zagarnia c a y p r o d u k t d o d a t k o w y a czsto n i e t y l k o - f a k t y c z n i e z a d a r m o . S t a l i n o g o s i , e p o d s t a w o w y m z a d a n i e m k o m u n i s t w na w s i jest przyspieszy kampani s k u p u ziarna". Przeszkodzi w t y m m o g j e d y n i e , m w i c s o w a m i Lenina, chopscy k r w i o p i j c y " - k u a c y , k t r z y , j a k u p o r c z y w i e p o w t a r z a S t a l i n , z o s t a l i r o z b i c i , ale j e s z c z e n i e d o b i c i " . Jest t o j e d n a k j u t y l k o k w e s t i a c z a s u , z a p e w n i s e k r e t a r z g e n e r a l n y ,
6 2

poniewa to my jestemy u wadzy, my d y s p o n u j e m y zasobami pastwa, my jestemy powoani do prowadzenia k o c h o z w i my p o w i n n i m y ponosi pen o d p o w i e d z i a l n o za prac na w s i " .
6 3

W t y m s a m y m czasie, g d y S t a l i n w y g a s z a s w o j m o w , t r w a o d o b i j a n i e " k u a k w . Szesnastego s t y c z n i a 1933 r o k u p o l i t b i u r o z a a k c e p t o w a o w n i o s e k t o w . Kaganowicza i Balickiego o wysiedlenie 500 r o d z i n k u a c k i c h poza granice o b w o du odeskiego" . T e g o samego dnia przyjto r w n i e w n i o s e k Kosiora o w y s i e 64

dlenie 300 rodzin kuackich z o b w o d u czernihowskiego", a niebawem podobny los s p o t k a k u a k w w o b w o d z i e d n i e p r o p i e t r o w s k i m ( 7 0 0 r o d z i n ) i c h a r k o w s k i m (400 r o d z i n ) . Z B a s z k i r i i p r z e s i e d l o n o n a Syberi 1000 r o d z i n z o l i w y c h g o s p o 6 5

d a r z y i n d y w i d u a l n y c h " , z P o w o a 300400 szczeglnie z o l i w y c h s a b o t a y s t w " ,

z p n o c n e g o Kaukazu - d o d a t k o w o 400 r o d z i n k u a c k i c h . P r z y t o c z m y jeszcze

6 6

j e d n o rozporzdzenie politbiura: Wysiedli w j a k najkrtszym terminie do p n o c n y c h o b w o d w Z S R R ze stanicy potawskiej ( p n . Kaukaz), j a k o najbardziej kontrrewolucyjnej, wszystkich mieszk a c w , z w y j t k i e m rzeczywicie o d d a n y c h w a d z y radzieckiej. W s z y s t k i c h k o m u n i s t w w y k l u c z o n y c h z partii za sabota dostaw ziarna wysiedli do o b w o d w p n o c n y c h na r w n i z k u a k a m i .
67

Z p o w y s z y c h d o k u m e n t w w y n i k a , e p o l i t b i u r o n a k a z y w a o przesiedli d o d a t k o w o " w pnocne rejony Syberii 1 000 000 ludzi. Wadze lokalne prosiy j e d y nie o w z m o c n i e n i e w o j s k G P U i p r a w o do stosowania najwyszego w y m i a r u kary wedle wasnego uznania .
68

G d y w 1987 r o k u n a p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a , p o w i c o n y m 7 0 . r o c z n i c y P a dziernika, Szewardnadze w y r a z i swoje w t p l i w o c i w kwestii uycia s f o r m u o wania likwidacja k u a k w " , Gorbaczow owiadczy: Likwidacja kuactwa j a k o klasy b y a p o l i t y k suszn. P o c o z m i e n i a sowa? T o w a n i e r o b i o n o . Z j e d n y m j e d n a k n i e m o e m y si z g o d z i - z t y m i i n s t r u k c j a m i w s p r a w i e r o z k u a c z a n i a . N a d g o r l i w o i forsowanie kolektywizacji d o p r o w a d z i y do tego, e s k r z y w d z o n o cz r e d n i e g o c h o p s t w a . T o c o i n n e g o . A p o l i t y k a w o b e c k u a c t w a b y a s u s z n a

(...)" . D z i w n i e b r z m i a y te s o w a w u s t a c h r e f o r m a t o r a , k t r y , j a k si zdaje, d o s y
69

p n o z r z u c i z siebie l e n i n o w s k i g o r s e t d o g m a t y z m u . Z a r w n o podczas w o j n y d o m o w e j , j a k i w t r a k c i e s o c j a l i s t y c z n y c h p r z e o b r a e " c h o p i ucierpieli bardziej od i n n y c h g r u p spoecznych. N i e r o z u m i e l i , o co n a p r a w d t o c z y si k r w a w a batalia w o k i d e i i hase L e n i n a , a p e l i K o m i n t e r n u , p r o g r a m w socjalistw. A j e d n a k t o g w n i e i c h m o b i l i z o w a n o i w y s y a n o n a f r o n t , i m r e k w i r o w a n o i o d b i e r a n o m i e n i e , i c h r e p r e s j o n o w a n o i w y s i e d l a n o . W y d a j e si t o n i e d o p o m y l e n i a , ale t a k w a n i e b y o - b o l s z e w i c y b a l i si n a j m n i e j s z y c h o z n a k p o p r a w y w a r u n k w ycia w s i . F a k t i s t n i e n i a z a m o n y c h c h o p w r o z p a t r y w a l i w k o n t e k c i e u m a c n i a n i a si t e n d e n c j i b u r u a z y j n y c h " , w z r o s t u l i c z b y k u a k w . Klasowe dogmaty pozbawiy bolszewikw elementarnej logiki i zdrowego rozsdku. Jewgienij Prieobraenski twierdzi, e spord masy redniakw" w y o d r b n i a si s t o p n i o w o g r u p a d o b r z e p r o s p e r u j c e g o c h o p s t w a , z a i n t e r e s o w a n e go w z r o s t e m produktywnoci w ramach indywidualnej, intensywnej gospodarki r o l n e j - ale j e s t t o p r o s t a d r o g a d o k u a c t w a ! W y c h o d z i n a t o , e l e n i n i c i o b a w i a l i si w z r o s t u w r o g i c h w o b e c s y s t e m u n a s t r o j w w r d l u d z i z a m o n y c h i z a d o w o l o n y c h z ycia! Jednoczenie bolszewicy w i d z i e l i w chopach podstawowe r d o finansowan i a f o r s o w n e j i n d u s t r i a l i z a c j i k r a j u , p r z y c z y m nastpcy L e n i n a n a w e t t e g o n i e u k r y w a l i . D z i e w i t e g o l i p c a 1928 r o k u S t a l i n , w y s t p u j c n a p l e n a r n y m p o s i e d z e niu K C W K P ( b ) , oznajmi: [chopstwo] paci pastwu nie tylko zwykle podatki, bezporednie i porednie, ale jeszcze przepaca, kupujc towary przemysowe po stosunkowo wysokich cenach to po pierwsze; i m n i e j l u b bardziej traci z p o w o d u niskich cen na p r o d u k t y rolne -

to po drugie. To dodatkowy podatek, naoony na chopstwo w interesie r o z w o j u przemysu. To co w rodzaju daniny", co w rodzaju podatku nadzwyczajnego S t a l i n , p o w o u j c si n a L e n i n a , m w i take o k o n i e c z n o c i z a s t o s o w a n i a w o b e c w s i n a d z w y c z a j n y c h r o d k w " . I je zastosowano. Kolektywizacj Stalin nazwa najgbszym r e w o l u c y j n y m p r z e w r o t e m , d o r w n u j c y m s w y m i konsek w e n c j a m i p r z e w r o t o w i r e w o l u c y j n e m u z p a d z i e r n i k a 1917 r o k u " . A b y d o k o 7 1

na k o l e k t y w i z a c j i , c z y l i k o c h o z o w e j r e w o l u c j i " , sekretarz g e n e r a l n y w p r o w a d z i w c a y m k r a j u stan w y j t k o w y , k t r y m i a si u t r z y m a p r z e z w i e l e lat. D o b r z e p r z y s w o i sobie lekcj L e n i n a , e w m o m e n t a c h k r y t y c z n y c h n a l e y siga p o n a j b a r d z i e j r a d y k a l n e r o z w i z a n i a . P a m i t a , j a k w i o s n 1918 r o k u , g d y u r w a y si dostawy zboa z o k u p o w a n e j przez N i e m c w U k r a i n y , L e n i n wystpi z w n i o s k i e m , b y k o m i s a r i a t s p r a w w o j s k o w y c h przeksztaci w k o m i s a r i a t w o j e n n o - a p r o w i z a c y j n y , t o znaczy s k o n c e n t r o w a 9/10 w y s i k w k o m i s a r i a t u spraw w o j s k o w y c h na p r z y g o t o w a n i u a r m i i do w o j n y o zboe i p r o w a d z e n i u takiej w o j n y " . P r o p o n o w a stworzy oddziay aprowizacyjne i wysya je do w a l k i o zboe, a take w p r o w a d z i kar m i e r c i z a n a r u s z e n i e d y s c y p l i n y podczas t e g o r o d z a j u akcji .
72

K i e d y nadesza p o r a , r w n i e i S t a l i n d a sygna d o k o l e j n e j w o j n y p r z e c i w k o w s i . D w u d z i e s t e g o s i d m e g o g r u d n i a , podczas k o n f e r e n c j i a g r o n o m w m a r k s i stw, ogosi; o d p o l i t y k i ograniczania eksploatatorskich tendencji kuactwa przes z l i m y d o p o l i t y k i l i k w i d a c j i k u a c t w a j a k o k l a s y " . A p r z e c i e z a l e d w i e d w a lata
73

wczeniej gospodarstwa kuackie p r o d u k o w a y p o n a d 11 000 000 t o n zboa, osiem razy wicej n i k o c h o z y i sowchozy. T y l e t y l k o , e od k u a k w ziarno trzeba b y o k u p o w a , podczas g d y k o c h o z o m m o n a b y o j e p o p r o s t u zabra. K i e d y Stalin wygasza t m o w , z j e g o polecenia p r z y g o t o w y w a n o n o w e d o k u m e n t y d o r o z p a t r z e n i a p r z e z p o l i t b i u r o , k t r e z a t w i e r d z i o j e w s t y c z n i u 1930 r o k u . W r d n i c h z n a j d o w a a si take d y r e k t y w a O metodach likwidacji gospodarstw kuackich w rejonach objtych cakowit kolektywizacj. T e n d u g i i b a r d z o s z c z e g o w y d o k u m e n t s t a n o w i w i s t o c i e w y r o k n a n a j b a r d z i e j p r a c o w i t i w y d a j n cz r o syjskiego c h o p s t w a . S t a l i n o s o b i c i e u c z y n i d o p i s e k , b y p r o p o n o w a n e r o d k i z a stosowa n i e z w o c z n i e " . Z g o d n i e z d y r e k t y w p o l i t b i u r a k u a c y p o d z i e l e n i z o stali n a t r z y k a t e g o r i e : a) kategoria pierwsza - kontrrewolucyjny aktyw kuacki - niezwocznie z l i k w i d o wa drog zamykania w obozach, nie wahajc si (...) przed stosowaniem najwyszego w y m i a r u kary; b) kategori drug stanowi p o w i n n y pozostae elementy a k t y w u kuackiego (...) podlegaj one zesaniu w odlege rejony Z w i z k u Radzieckiego; c) do kategorii trzeciej zaliczaj si wszyscy pozostali kuacy (...). D y r e k t y w a nakazywaa O G P U przeprowadzi planowe wysiedlanie ludnoci do agrw na pnocy i wschodzie kraju. Poniewa liczono tylko gowy rodzin, r z e c z y w i s t a l i c z b a z e s a n y c h b y a p i - s i e d e m razy w y s z a :

o b z (tys.) rednia W o g a Pnocny Kaukaz Ukraina Centr. Region Czarnoziemny DolnaWoga Biaoru Ural Kazachstan 3-4 6-8 15 3-5 4-6 4-5 4-5 5-6

zesani (tys.) 8-10 20 30-35 10-15 10-12 6-7 10-15 10-15

W pozostaych obwodach i republikach analogiczne zestawienia sporzdzi O G P U w p o r o z u m i e n i u z o d p o w i e d n i m i k o m i t e t a m i o b w o d o w y m i i KC W K P ( b ) . Na miejsca zsyki wybiera rejony sabo zaludnione (...). Wysiedlani t a m kuacy zostan rozmieszczeni w niewielkich osadach, podlegajcych wadzy komendantw. Skonfiskowane k u a k o m rodki produkcji stanowi niepodzielny fundusz k o c h o zw. Na czas trwania kampanii O G P U otrzymuje penomocnictwa do pozasdowego rozpatrywania spraw (...) .
74

W e d u g m o i c h oblicze ( p r a w d o p o d o b n i e niepenych) ofiar rozkuaczania" pado 8 500 0 0 0 - 9 000 000 rosyjskich c h o p w , i c h o n i dzieci. Jedna czwarta s p o r d n i c h stracia y c i e w c i g u p i e r w s z y c h m i e s i c y p o r o z k u a c z e n i u " , k o l e j n a 1/4 - p r z e d u p y w e m r o k u . K i e d y w s i e r p n i u 1942 r o k u w i z y t w M o s k w i e z o y W i n s t o n C h u r c h i l l , Stalin przedstawi mu nieco inn wersj tych wydarze: To b y o co strasznego, cigno si cztery lata. A b y oszczdzi Rosji powtarzajcych si okresw g o d u , naleao zaora ziemi traktorami. M u s i e l i m y na to pj. W i e l u c h o p w poparo nas. N i e k t r y m z tych, co stawiali opr, dalimy ziemi na pnocy do indywidualnej uprawy. Jednak wikszo z n i c h bya tak znienawidzona, e z l i k w i d o w a l i ich sami parobcy (...) .
75

S p o r a cz s p o e c z e s t w a w i e r z y a , e t e d r a s t y c z n e r o d k i p o z w o l z a j e d n y m zamachem rozwiza wszystkie p r o b l e m y . M y l e l i tak r w n i e bolszewicy. B y o t o w i e l k i m n i e p o r o z u m i e n i e m . Z a stalinowski plan w p r o w a d z e n i a socjaliz m u n a w i e " k r a j z a p a c i s t r a s z l i w cen. C h o p w z a m i e n i o n o w p w o l n y s o c j a l i s t y c z n y " stan s p o e c z n y , n a t o m i a s t n a j b a r d z i e j p r z e d s i b i o r c z a , n a j a k t y w n i e j sza, n a j b a r d z i e j p r o d u k t y w n a i c h cz - c h o p s c y k r w i o p i j c y " - z o s t a a zlikwidowana. Wyczerpani wojn domow, nieustannymi rekwizycjami i i n n y m i narzuconym i p r z e z w a d z e c i a r a m i c h o p i n a o g n i e s t a w i a l i o p o r u . T u i t a m z d a r z a y si j e d n a k w y b u c h y rozpaczy. W o d p o w i e d z i na j e d e n z n i c h , w Dagestanie, p o l i t b i u ro uznao za celowe doprowadzi do stopniowego stumienia niepokojw w d r o d z e i z o l a c j i r e g i o n u o d w i a t a z e w n t r z n e g o i r o z o e n i a g o o d w e w n t r z . Jagoda p o w i n i e n przekaza w y t y c z n e O G P U (...) i d o m a g a si w y d a n i a p r o w o d y r w ( . . . ) " . W s z y s t k o s k o c z y o si tak, j a k w g u b e r n i t a m b o w s k i e j : a r e s z t o w a n i a m i
76

i z s y k a m i do agrw.

C h o p w z a m a ostatecznie g d , k t r y nasta w k o c o w e j fazie k o l e k t y w i z a c j i . P a s t w o , j a k j u w i e m y , m o g o teraz zabiera k o c h o z o m cae z b o e , c z n i e z z i a r n e m s i e w n y m . W 1932 r o k u u r o d z a j b y g o r s z y n i w latach p o p r z e d n i c h , ale w a d z e w y c i s n y z g o s p o d a r s t w s p d z i e l c z y c h tak sam ilo zboa. W o b e c o p o r nych stosowano n o w e metody. K o m i t e t Centralny Komunistycznej Partii U k r a i n y w p i s y w a na czarn list" wsie, ktre zoliwie sabotoway skup ziarna". J e d n e g o t y l k o d n i a 6 g r u d n i a 1932 r o k u n a list o w t r a f i o sze w s i . W p i s a n i e n a
7 7

c z a r n l i s t " pocigao z a sob d o t k l i w e k a r y : zakaz k o c h o z o w e g o h a n d l u , w s t r z y m a n i e d o s t a w t o w a r w , nakaz n a t y c h m i a s t o w e j s p a t y k r e d y t w . W e w s i z j a w i a y si te o d d z i a y O G P U , b y o c z y c i k o c h o z z o b c y c h i w r o g i c h e l e m e n t w " . W 1933 r o k u U k r a i n , C e n t r a l n y R e g i o n C z a r n o z i e m n y , K u b a , p n o c n y Kaukaz, P o w o e i Kazachstan nawiedzi straszliwy g d . N a d a l osiedlano k u a k w w strefie K a n a u B i a o m o r s k o - B a t y c k i e g o . T y s i c e l u d z i p r b o w a o u c i e 7 8

ka d o m i a s t , ale n a d r o g a c h i d w o r c a c h stay k o r d o n y c z e k i s t w . J u w g r u d n i u 1932 r o k u w a d z e w p r o w a d z i y n o w e o g r a n i c z e n i e : c h o p o m o d e b r a n o d o w o d y osobiste, j a k g d y b y przywracajc t y m s a m y m paszczyzn. C h o p i j e d l i t r a w , p r b o w a l i te zbiera z e r y s k a p o z o s t a e p o n i w a c h k o sy. J e d n a k p a s t w o c z u w a o i 7 s i e r p n i a 1932 r o k u w e s z o w y c i e p o s t a n o w i e n i e Rady K o m i s a r z y L u d o w y c h Z S R R , znane powszechnie j a k o p r a w o o kosach". S t w i e r d z a o o n o : Z a p r z y w a s z c z e n i e (kradzie) m i e n i a k o c h o z o w e g o i s p d z i e l czego stosowa w c h a r a k t e r z e r o d k a r e p r e s j i - n a j w y s z y w y m i a r o b r o n y s p o e c z n e j - r o z s t r z e l a n i e i k o n f i s k a t caego m i e n i a z z a m i a n p r z y u w z g l d n i e n i u o k o l i c z n o c i a g o d z c y c h n a n i e m n i e j n i 1 0 lat p o z b a w i e n i a w o l n o c i i k o n f i s k a t m i e n i a " . Z a k r a d z i e k o s w z w y k l e n i e r o z s t r z e l i w a n o , ale w i e l e tysicy c h o p w
7 9

t r a f i o n a 1 0 lat d o i t a k p r z e p e n i o n y c h o b o z w . G d zabra j e s z c z e 3 5 0 0 0 0 0 ofiar - by to j u ostami akord kolektywizacji. M i m o t o Stalin, g w n y w y k o n a w c a leninowskiego planu uspdzielczania", n i e t r a c i p e w n o c i siebie. M a s z y n a p r o p a g a n d o w a p r a c o w a a n a p e n y c h o b r o t a c h . W l u t y m 1933 r o k u , w o k r e s i e n a j w i k s z e g o g o d u , z w o a n o W s z e c h r o s y j s k i Z j a z d k o c h o n i k w p r z o d o w n i k w pracy. P r z e m a w i a l i m i d z y i n n y m i M o o t o w , K a g a n o w i c z , K a l i n i n i W o r o s z y o w , a take s y n n y d o w d c a c z e r w o n e j k a w a l e r i i " , S i e m i o n B u d i o n n y . Dziewitnastego l u t e g o g w n m o w w y g o s i Stalin, m i m o c h o d e m tylko napomykajc o godzie. Towarzysze w s p o m n i e l i , z a u w a y , e r o b o t n i c y m a j w i k s z e osignicia n i k o c h o n i c y (...). A c z y w i e cie, ile t e osignicia k o s z t o w a y r o b o t n i k w L e n i n g r a d u i M o s k w y , w j a k i e j y l i n d z y , e b y d o j d o t e g o ? " B y y czasy, m w i dalej S t a l i n , k i e d y r o b o t n i c y d o s t a w a l i t y l k o s m cz f u n t a c z a r n e g o c h l e b a , i t o p n a p z o t r b a m i . I t r w a o t o n i e m i e s i c i n i e p r o k u , a cale d w a lata (...)" . S t a l i n da d o z r o z u m i e n i a , e
8

n d z a t o rzecz z w y c z a j n a , a n a w e t k o n i e c z n a i n i e u n i k n i o n a . P r z e c i e r o b o t n i c y c i e r p i e l i . G d - t o n i c t a k i e g o . N a j w a n i e j s z e , aby p r z o d o w n i c y n i e z a p o m i n a l i o s w o i m o b o w i z k u : O d w a s w y m a g a si t y l k o j e d n e g o - m a c i e u c z c i w i e p r a c o w a , d z i e l i k o c h o z o w e d o c h o d y w e d u g p r a c y , dba o m a j t e k k o c h o z u , dba

o t r a k t o r y i m a s z y n y , doglda k o n i , w y p e n i a zadania w a s z e g o r o b o t n i c z o - c h o p s k i e g o p a s t w a , u m a c n i a k o c h o z y i przegania p r e c z z k o c h o z w w s z e l k i c h k u akw" .

8 1

W t y m s a m y m czasie, g d y o d b y w a si s t a l i n o w s k i z j a z d , o b w o d o w e k o m i t e t y partii na U k r a i n i e prboway p o m c tysicom umierajcych ludzi. Kijowski k o m i t e t K P ( b ) U zarzdzi, by w s z y s t k i c h s p u c h n i t y c h i o p a d y c h z g o d u " postaw i na n o g i do 5 marca, przenoszc i c h do specjalnych pomieszcze i organizujc i m p o s i k i regeneracyjne. N i e w o l n o p r z y t y m j e d n a k , gosio zarzdzenie, t r w o ni m a j t k u k o c h o z o w e g o " , gdy bdzie to najsurowiej karane". Z g o d n i e z zaleceniami M o s k w y komitet upatrywa przyczyn godu w naduyciach w kochozach, b u m e l a n c t w i e , o b n i e n i u dyscypliny pracy i t d . "
8 2

Przy tak sprzecznych

d y r e k t y w a c h na yznej U k r a i n i e ludzie d u g o jeszcze u m i e r a l i z g o d u . L e n i n m w i , e r o z w j s p d z i e l c z o c i j e s t d l a nas t o s a m y (...) z r o z w o j e m s o c j a l i z m u " , S t a l i n za n a z w a k o c h o z y najlepsz f o r m s p d z i e l c z o c i . W k o 8 3

c u d z i k i k o c h o z o m u d a o si z n i s z c z y w s p l n o t w i e j s k i z a m i e n i m i e s z k a c w w s i w p a s t w o w y c h n i e w o l n i k w . O d tej p o r y p r z e z d u g i e d z i e s i c i o l e c i a s y s t e m k o m u n i s t y c z n y z e z d u m i e w a j c y m u p o r e m stara si u c z y n i z k o c h o z o w e j paszczyzny e k w i w a l e n t w o l n e j pracy. Niezalenie j e d n a k o d u c h w a , p o d e j m o w a n y c h n a k o l e j n y c h h i s t o r y c z n y c h p l e n a c h " K C , m i m o zaangaowania w i e l k i c h r o d k w f i n a n s o w y c h i t e c h n i c z n y c h , m i m o zacht i g r b p o d a d r e s e m p r z e w o d n i c z c y c h k o c h o z w , o c z e k i w a n y c h r e z u l t a t w n i g d y n i e u d a o si o s i g n. K r a j , k t r y p r z e d r e w o l u c j "dostarcza 1/4 w i a t o w e j p r o d u k c j i z b o a , sta si j e g o r e g u l a r n y m i m p o r t e r e m . Ju samo t o stanowi m o e w y m o w n e p o d s u m o w a n i e b o l s z e w i c k i e g o e k s p e r y m e n t u . S t a l i n , rzecz j a s n a , n i e k u p o w a z b o a z a g r a nic: mier m i l i o n w w s p o b y w a t e l i bya dla niego t y l k o m a o znaczcym e p i z o d e m n a d r o d z e d o w i e t l a n e j p r z y s z o c i " . Poczynajc o d C h r u s z c z o w a , w s z y s c y r a d z i e c c y p r z y w d c y c o r o k u a m a l i sobie g o w : c o j e s z c z e sprzeda, o p r c z k o l e j n y c h 2 0 0 - 3 0 0 t o n z o t a , b y w y k a r m i o g r o m n y kraj? T y l k o raz B r e n i e w zarzda r a p o r t u n a t e m a t p r o d u k c j i i k o n s u m p c j i z b o a , zawierajcego d a n e z k i l k u d z i e s i c i u lat. O p a t r z o n y k l a u z u l n a j w y s z e j t a j n o c i " , spocz w specjalnej t e c z c e " . D w i e s t r o n y b e z n a m i t n y c h c y f r z przeraajc j a s n o c i u j a w n i a y t o , c o s t a n o w i o najwiksz partyjn tajemnic: n i e m a l przez cay okres w a d z y radzieckiej kraj rokrocznie cierpia na deficyt zboa . Istniay t y l k o d w a wyjcia z s y t u 84

acji: w czasach s t a l i n o w s k i c h l u d z i e g o d o w a l i ; p o t e m r z d r e g u l a r n i e k u p o w a zboe o d kapitalistw, ktrzy, w b r e w l i c z n y m p r z e p o w i e d n i o m Lenina, cakiem niele prosperowali. B r e n i e w d u g o w p a t r y w a si w o w e d w i e s t r o n y , z w y s i k i e m zgbiajc sens p r o s t y c h k o l u m n c y f r . C t o , s y s t e m s p d z i e l c z y n i e j e s t w stanie w y k a r m i k r a j u ? D a w n o j u w y p e n i o n o l e n i n o w s k i nakaz l i k w i d a c j i c h o p s k i c h k r w i o p i j c w " , a z b o a n a d a l n i e starcza? w y c h o d z i n a t o , e o d X X Z j a z d u p a r t i i Z S R R stale k u p o w a z b o e o d k a p i t a l i s t w . A socjalistyczne w s p z a w o d n i c t w o , d z i e w i c z e

z i e m i e , tysice o d z n a c z o n y c h ? W a n i e z K i j o w a nadesza p r o p o z y c j a , b y u t w o r z y n o w e , zaszczytne o d z n a c z e n i e , O r d e r B o h a t e r a P r a c y K o m u n i s t y c z n e j , i p r z y zna j e , n a p o c z t e k , j e m u , L e o n i d o w i I l j i c z o w i (...). O d 1957 r o k u k r a j bez p r z e r w y k u p o w a , k u p o w a , k u p o w a . S e t k i , tysice t o n z o t a , m i l i o n y t o n r o p y , g a z u , r u d y m e t a l i - w s z y s t k o za z b o e . N o r m a l n i e B r e n i e w kazaby tego r o d z a j u d o k u m e n t przesa o b i e g i e m " , t o z n a c z y zapozna z j e g o treci p o z o s t a y c h c z o n k w p o l i t b i u r a . T e r a z j e d n a k n a pisa t y l k o drc r k : L . B r e n i e w . 1 7 X 7 8 " . P o l i t b i u r o n i e p o w i n n o roztrzsa tej k w e s t i i . B o j e l i i n f o r m a c j e w y d o s t a n si p o z a m u r y K r e m l a ? A t o z n a c z y , e n i k t w i c e j n i e p o w i n i e n tego czyta. O d o y teczk n a b o k i sign p o g r u b y p l i k w n i o s k w o odznaczenie z w y c i z c w socjalistycznego w s p z a w o d n i c t w a z o k a zji 60. rocznicy Wielkiej R e w o l u c j i Padziernikowej.

TRAGEDIA INTELIGENCJI
L e n i n b y n i e t y l k o d e m o n e m z n i s z c z e n i a , lecz take d e m i u r g i e m t w o r z e n i a . T w o r z e n i a proletariackiego, marksistowskiego. Chcia w p r o w a d z i " socjalizm w c i g u k i l k u m i e s i c y i z b u d o w a " k o m u n i z m w k i l k a lat. W y s u w a w tej k w e s t i i r a d y k a l n e i n i e c i e r p l i w e p r o p o z y c j e . N a j e g o w n i o s e k 1 2 k w i e t n i a 1918 r o k u Rada K o m i s a r z y L u d o w y c h zatwierdzia p r z y g o t o w a n y przez unaczarskiego d e k r e t O usuniciu pomnikw, w z n i e s i o n y c h na cze c a r w i i c h p a c h o k w , i p r z y g o t o w a n i u p r o j e k t w p o m n i k w rosyjskiej r e w o l u c j i socjalistycznej. O c z e k i w a n o , e m o d e l e b d g o t o w e n a 1 m a j a . O k a z a o si j e d n a k , e a t w i e j z w a l i z p i e d e s t a w c a r w i i c h p a c h o k w " n i u s t a w i n a i c h m i e j s c e n o w e boyszcza. P o d koniec lipca profesor M i c h a i N i k o a j e w i c z P o k r o w s k i w y g o s i na posiedzen i u S o w n a r k o m u referat o koniecznoci w y s t a w i e n i a w M o s k w i e 5 0 p o m n i k w za zasugi na p o l u dziaalnoci rewolucyjnej i spoecznej, na p o l u filozofii, l i t e r a t u r y i s z t u k i " . L e n i n z a p r o p o n o w a , a b y list k a n d y d a t w p r z e d o y d o z a t w i e r d z e nia Radzie K o m i s a r z y L u d o w y c h w cigu piciu d n i " . R a d a K o m i s a r z y L u d o w y c h , c z y n i c zado n i e c i e r p l i w y m d a n i o m L e n i n a , postanowia: Z w r c i uwag L u d o w e g o Komisariatu Owiaty na piln potrzeb s z y b k i e g o w p r o w a d z e n i a w y c i e zarzdzenia S o w n a r k o m u o u p i k s z e n i u u l i c , g m a c h w publicznych itp. napisami i cytatami". Nastpnego dnia zatwierdzono w y m a g a n list. D w a m i e s i c e p n i e j L e n i n zada s p r a w o z d a n i a z realizacji postanowie Rady Komisarzy L u d o w y c h i wyrazi swoje niezadowolenie. Prawie n i c n i e z o s t a o z r o b i o n e . Z a t e l e f o n o w a d o u n a c z a r s k i e g o , a k i e d y o k a z a o si, e w y j e c h a o n d o P i o t r o g r o d u , w y s a w lad z a n i m depesz: Dzisiaj wysuchaem referatu Winogradowa o popiersiach i p o m n i k a c h i jestem o b u r z o n y do gbi; od miesicy nic si nie r o b i ; do tej pory nie ma ani jednego popiersia, zniknicie popiersia Radiszczewa to komedia. N i e ma popiersia Marksa na ulicy, w sprawie propagandowych napisw na ulicach te nic nie zrobiono.

U d z i e l a m w a m nagany za karygodn i niedba postaw, chc zna nazwiska wszystk i c h odpowiedzialnych osb, aby odda je pod sd. Haba sabotaystom i o b i b o kom .
8 5

K i e d y kraj lea w r u i n i e , l u d z i e g o d o w a l i , szerzyy si t y f u s , b a n d y t y z m i o g l n y c h a o s , L e n i n n i e p r z e s t a w a m y l e o t y m , b y j a k najszybciej zatrze lady p r z e szoci i n a t c h n u m c z o n y n a r d w i d o k i e m e l i w n y c h i d o l i . W d z j a k b y n i e chcia l u b nie m g z r o z u m i e , e w historii nic nie ginie b e z p o w r o t n i e . I chocia stara si za w s z e l k cen z n i s z c z y p a m i o r o s y j s k i c h carach, a zwaszcza o i d i o cie M i k o a j u I I " , m i a o n 7 5 lat p n i e j , p o czci d z i k i w y s i k o m s a m y c h b o l s z e w i k w , p r z e w y s z y p o p u l a r n o c i L e n i n a . P a m i i w i a d o m o s p o e c z n a rzdz si w a s n y m i p r a w a m i , n i e u s t a n a w i a n y m i p r z e z p o l i t b i u r o l u b R a d K o m i s a r z y Ludowych. Epizod z p o m n i k a m i pokazuje wyranie, e L e n i n traktowa duchow kultur n a r o d u w kategoriach czysto p r a g m a t y c z n y c h , w y c z n i e j a k o p o l i t y k bolszewicki. W s z y s t k o p o w i n n o s u y r e w o l u c j i , a zwaszcza r e w o l u c y j n a o w i a t a i r e w o l u c y j na agitacja. W 1935 r o k u N a d i e d a K r u p s k a , o d p o w i a d a j c n a a n k i e t I n s t y t u t u B a d a n a d M z g i e m , z a u w a y a : B a r d z o l u b i teatr - t o zawsze r o b i o n a n i m d u e w r a e n i e " . S t w i e r d z e n i e t a k i e pozostaje j e d n a k w s p r z e c z n o c i z i n n y m i w y p o w i e 8 6

dziami Krupskiej, ktra wspominaa na przykad, e przed rewolucj, na emigracji, w y c h o d z i l i m y z teatru po p i e r w s z y m akcie". W M o s k w i e L e n i n rzadko bywa w teatrze, lecz K r u p s k a z a p a m i t a a , e w r o d k u p r z e d s t a w i e n i a z r o b i o n e g o na p o d s t a w i e wierszcza za kominem D i c k e n s a z n u d z i si i w y s z e d . J e g o m i o " do teatru nie przeszkodzia mu wyrazi zgody na zamknicie T e a t r u Wielkiego. P o l i t b i u r o w i e l o k r o t n i e d y s k u t o w a o t k w e s t i , a L e n i n zawsze b y z a z a m k n i c i e m .
8 7

u n a c z a r s k i p r o t e s t o w a , a Rada K o m i s a r z y L u d o w y c h j e s z c z e p r z e d decyzj p o l i t b i u r a p o p a r a g o , lecz L e n i n si u p a r . N a p i s a w tej s p r a w i e d o M o o t o w a : Dowiedziawszy przyzwoity ponuj, wniosek by si od Kamieniewa, o e Sownarkom jednogonie Wielkiej Opery i przyj Baletu, nieprounaczarskiego zarzdzio: WCIK i zmian i decyzji tylko itp. przekaza wysucha co najmniej poosowa balet) Sownarkomu. kilkudziesiciu tzn. artystw, naley eby unika opacay si, Piotrogrodzie na ten i na (...) .
88

zachowanie

politbiuro Prezydium w

1. Zleci 2. Zostawi ich wszelkich 3. Z w na

Moskwie (zarwno w

przedstawienia wikszych likwidacj i

opera, jak

wydatkw analfabetyzmu go

scenografi sposb na pi czytelnie. minut,

zaoszczdzonych

miliardw by

4. Wezwa oskaronego

unaczarskiego upomnie

ostatniego

O s t a t n i a u w a g a w i a d c z y , e L e n i n s k o n n y b y p o t r a k t o w a ca rzecz z h u m o r e m i w y b a c z y k o s m o p o l i c i e u n a c z a r s k i e m u , ale p r z e s a n i e caoci j e s t j a s n e . K t s p r z e c i w i b y si w a l c e z a n a l f a b e t y z m e m ? T y l k o d l a c z e g o k o s z t e m T e a t r u Wielkiego i i n n y c h w i e l k i c h p r z y b y t k w k u l t u r y narodowej? Lenina to bynajmniej

n i e m a r t w i o . W s z y s t k i e j e g o idee p o d p o r z d k o w a n e zostay r e w o l u c j i i j e j u m o c n i e n i u . Z a cen o b n i e n i a o g l n e g o p o z i o m u i n t e l e k t u a l n e g o chcia p o d n i e w i a d o m o mas l u d o w y c h n a tyle, b y atwiej b y o n i m i rzdzi. W g r u d n i u 1918 r o k u L e n i n w a s n o r c z n i e napisa Instrukcj o ksikach do czytania dla robotnikw i chopw. S t a w i a k a t e g o r y c z n e dania: Zadanie: w terminie d w u t y g o d n i o w y m uoy ksik do czytania dla c h o p w i r o b o t n i k w (...). Tematy: ustanowienie wadzy radzieckiej, j e j polityka zagraniczna i wewntrzna. Na przykad: co to jest wadza radziecka. Jak rzdzi krajem. Prawo o ziemi. Rady Gospodarki N a r o d o w e j . Nacjonalizacja f a b r y k Dyscyplina pracy. I m perializm. W o j n a imperialistyczna. Tajne traktaty. Jak domagalimy si pokoju. O co teraz walczymy. Co to jest k o m u n i z m . Oddzielenie C e r k w i od pastwa. I tak dalej (...)
89

N a w e t l i k w i d a c j a a n a l f a b e t y z m u zostaa u p o l i t y c z n i o n a . N i e w o l n o b y o pisa 0 p r z e s z o c i , zostaa j a k b y s k o n f i s k o w a n a i w y r z u c o n a n a m i e t n i k R o b o t n i c y i c h o p i m u s i e l i si w p i e r w s z y m r z d z i e d o w i e d z i e , c o t o j e s t k o m u n i z m " . L e n i n , sam obdarzony p o t n y m intelektem, doskonale rozumia, e wiadomo to najsilniejsza forteca. N i e a t w o j zdoby, n a w e t z p o m o c O G P U . N a l e y w t y m c e l u z m o b i l i z o w a p a r t i i t z n i k o m cz i n t e l i g e n c j i , k t r a stana p o s t r o n i e b o l s z e w i k w . D l a t e g o L e n i n s f o r m u o w a n o w generaln lini: podda i n t e l i gencj w p y w o m p a r t i i , z m u s i j d o p r a c y d l a d o b r a r e w o l u c j i . K i e d y 9 p a d z i e r n i k a 1920 r o k u p o l i t b i u r o d y s k u t o w a o o Z j e d z i e P r o l e t k u l t u , L e n i n , S t a l i n , K a mieniew, Kriestinski i Bucharin przyjli jednogonie postanowienie: U c h w a l i na z j e d z i e r e z o l u c j o c i s y c h z w i z k a c h P r o l e t k u l t u i p o d p o r z d k o w a n i u go partii" .
9 0

T r o c k i , bardziej ni i n n i p r z y w d c y z o r i e n t o w a n y w problematyce literatury i s z t u k i , p r z e m a w i a j c w 1925 r o k u na s p o t k a n i u z m o s k i e w s k i m i p i s a r z a m i i p o etami, owiadczy: M a m y fabryk, ktra t w o r z y n o w y c h proletariackich poetw-artystw, ale to nie adne M A P P - y i nie W A P P - y * , lecz R K P . Towarzysze p o w i n n i siedzie w R K P i si uczy. R K P w y c h o w a proletariackiego poet, stworzy prawdziwego utalentowanego literata. I dlatego literat komunista, j a k o czonek R K P , p o w i n i e n skupi ca uwag na twrczoci swojej partii (...) .
91

T a k dojrzewaa tragedia rosyjskiej k u l t u r y i inteligencji, k t r partyjne p r y n c y p i a p o z b a w i y s w o b o d y t w r c z e j . w i a d o m o t o n i e t y l k o f o r t e c a , lecz r w n i e o s t a t n i a oaza w o l n o c i . B o l s z e w i c y , a b y u f o r m o w a m y l c e n a e l e m e n t a r n y m p o z i o m i e spoeczestwo, k t r y m a t w o bdzie rzdzi i m a n i p u l o w a , przez d z i e sitki lat k a r m i l i l u d z i p r y m i t y w n straw d u c h o w , e l i m i n u j c w s z y s t k o , c o u z n a l i z a k l a s o w o s z k o d l i w e " . W l i s t o p a d z i e 1923 r o k u M a k s y m G o r k i pisa d o W . C h o dasiewicza:

* M A P P - Moskiewskie Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich; WAPP - Wszechzwizkowe Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich (przyp. tum.).

(...) Z nowinek, od ktrych w gowie si mci, mog zakomunikowa, e w N a k a n u n i e " zamieszczono informacj: w Rosji Nadieda Krupska i jaki tam M. Speranski zakazali czyta: Platona, Kanta, Schopenhauera, Soowjewa, Taine'a, Ruskina, N i e t z schego, L. Tostoja, Leskowa, Jasieskiego (!) i jeszcze w i e l u podobnych heretykw. I napisano: Dzia religii p o w i n i e n zawiera tylko ksiki antyreligijne" (...) .
92

W y c h o w a n i e i n t e l i g e n c j i r a d z i e c k i e j stao si j e d n y m z g w n y c h zada b o l s z e w i k w , a j e g o p r o g r a m s f o r m u o w a L e n i n w a r t y k u l e Partyjna organizacja i partyjna literatura, n a p i s a n y m j e s z c z e w 1905 r o k u . S t w i e r d z i w n i m , e l i t e r a t u r a to s p r a w a p a r t i i , gazety p o w i n n y z n a j d o w a si p o d k o n t r o l o r g a n i z a c j i p a r t y j n y c h , pisarze za m u s z b y c z o n k a m i p a r t i i . K i e d y L e n i n d o s z e d d o w a d z y , p o g l d y

9 3

te zaczto w c i e l a w y c i e . W p i e r w s z y m rzdzie naleao przeprowadzi selekcj" intelektualistw. Ci s p o r d n i c h , k t r z y n i e p o g o d z i l i si z r e w o l u c j - a w i c z a p e w n e w i k s z o zapacili za to y c i e m l u b w y g n a n i e m z k r a j u , j e e l i wczeniej sami nie uciekli. Los t e n sta si u d z i a e m d z i e s i t k w t y s i c y n a j l e p s z y c h . W c z e r w c u 1922 r o k u p o l i t b i u r o , po w y s u c h a n i u r e f e r a t u I o s i f a U n s z l i c h t a O ugrupowaniach antyradzieckich, p o s t a n o w i o pozbawi ojczyzny wszystkich mylcych inaczej. Rezolucja nakadaa n a W C I K o b o w i z e k p o w o a n i a specjalnej k o m i s j i z p r z e d s t a w i c i e l i l u d o w e go komisariatu spraw w e w n t r z n y c h i ludowego komisariatu sprawiedliwoci, k t r e j p r z y z n a si p r a w o , w t y c h p r z y p a d k a c h , k i e d y n i e z a c h o d z i k o n i e c z n o zastosowania bardziej s u r o w e j kary, zamienia j na w y j a z d za granic l u b w o k r e lone r e j o n y R S F R R " .
9 4

W s z e c h p o t n e G P U n a t y c h m i a s t zaczo o d s i e w a " w s z y s t k i e n i e b e z p i e c z n e d l a r e w o l u c j i e l e m e n t y , c z y l i w p r a k t y c e ca e l i t i n t e l e k t u a l n s p o e c z e s t w a rosyjskiego. D r u g i e g o sierpnia U n s z l i c h t m g j u p o w i a d o m i Stalina: Z g o d n i e z r e z o l u c j p o l i t b i u r a p r z e s y a m p r o t o k p o s i e d z e n i a k o m i s j i B P , list a n t y r a d z i e c k i e j i n t e l i g e n c j i M o s k w y , list a n t y r a d z i e c k i e j i n t e l i g e n c j i P i o t r o g r o d u z c h a r a k t e r y s t y k a m i (...)". K o m i s j a p o s t a n o w i a p r z e p r o w a d z i aresztowania w s z y s t k i c h w y m i e n i o n y c h o s b , z a p r o p o n o w a i m w y j a z d z a g r a n i c n a w a s n y k o s z t . W razie o d m o w y - na koszt G P U . Jednoczenie zamkn k o n t r r e w o l u c y j n e w y d a w n i c twa: Wiestnik Sielskogo Choziajstwa, Mysl, Ekonomiczeskoje W o z r o d i e n i je za p u b l i k o w a n i e antyradzieckich i idealistycznych p o g l d w " .
9 5

F u n k c j o n a r i u s z e G P U d o b r z e w y k o n a l i s w o j e zadanie: w y b r a l i n a z w i s k a n a j w y b i t n i e j s z y c h r o s y j s k i c h i n t e l e k t u a l i s t w , k i e r u j c si p r z y t y m r w n i e o s o b i s t y m i w s k a z a n i a m i w o d z a . L e n i n p r z e g l d a l i s t y k i l k a r a z y , ucila, u z u p e n i a , dopisywa swoje uwagi, p o c z y m przekazywa materiay G P U , D z i e r y s k i e m u , S t a l i n o w i , U n s z l i c h t o w i , b y r z e c z d o p r a c o w a l i " . N a w e t g d y j e s i e n i 1922 r o k u pierwsza grupa intelektualistw bya j u gotowa d o wyjazdu, L e n i n , k t r y w y p o c z y w a w a n i e p o c h o r o b i e , n i e przesta i n t e r e s o w a si t s p r a w i k i e r o w a d a l s z y m i p o s u n i c i a m i G P U . S i e d e m n a s t e g o w r z e n i a napisa d o U n s z l i c h t a : B d cie t a k d o b r z y i z a d y s p o n u j c i e , a b y z w r c o n o m i w s z y s t k i e (...) k a r t k i z n o t a t k a m i , k t o w y j e c h a , k t o s i e d z i , k o m u i d l a c z e g o p o z w o l o n o zosta. D o p i s z c i e w a s n e

u w a g i . Wasz L e n i n " . D o p i e r o nastpnego dnia, o k o o p n o c y ( G P U nie m o g o

9 6

si uskara n a b r a k p r a c y : tysice l u d z i n a l e a o a r e s z t o w a , zesa, w y d a l i z k r a j u , c z a s e m te k o g o r o z s t r z e l a ) , z u w a g i n a n i e o b e c n o U n s z l i c h t a , o d p o w i e d z i a j e g o zastpca, G i e n r i c h J a g o d a : Zgodnie listy ktre z z z Waszym lub poleceniem i przekazuj nazwiska PS z powrotem Moskwie Pierwsza i przysane przez Z z Was koMoodpowiednimi takich dopiskami innych G.J. G.
9 7

osb

(wyszczeglnione partia

oddzielnie),

powodw pozostay w Jagoda.

Piotrogrodzie. wyjeda

munistycznym

pozdrowieniem

skwy 22 IX w pitek.

Listy b y y dugie, z p o d t y t u a m i : Profesura Pierwszego U n i w e r s y t e t u M o skiewskiego", Profesorowie Pietrowsko-Razumowskiej A k a d e m i i Rolniczej", Profesorowie Instytutu Inynierii D r o g o w e j " , Lista antyradzieckich profesorw I n s t y t u t u A r c h e o l o g i i " , O g l n a lista a k t y w n y c h a n t y r a d z i e c k i c h d z i a a c z y z w i z a n y c h z w y d a w n i c t w e m B i e r i e g " , L i s t a o s b z a m i e s z a n y c h w s p r a w n r 813 (grupa A b r i k o s o w a ) " , Lista antyradzieckich a g r o n o m w i spdzielcw", Lista l e k a r z y " , L i s t a a n t y r a d z i e c k i c h i n y n i e r w " , L i s t a l i t e r a t w " o r a z specjalna L i sta a n t y r a d z i e c k i e j i n t e l i g e n c j i m . P i o t r o g r o d u " . P i e r w s z a g r u p a l i c z y a 120 o s b . N a k a z i c h w y d a l e n i a p o d p i s a l i p i e r w o t n i e 3 1 l i p c a 1922 r o k u K a m i e n i e w , K u r s k i i U n s z l i c h t . N a k o c u h a n i e b n e j l i s t y , z a w i e rajcej w i e l e z n a k o m i t y c h n a z w i s k , w i d n i e j e d o p i s e k J a g o d y : Z g o d n i e z d e c y z j politbiura KC R K P komisja pod przewodnictwem tow. Dzieryskiego rozpatrywaa proby o uchylenie nakazu w y j a z d u osb, u z n a n y c h za niezastpione w s w o j e j dziedzinie, o k t r y c h pozostawienie na stanowiskach wystpiy odpowiednie instytucje". Przytocz tylko niektre nazwiska wraz z dopiskami sporzdzonymi przez G P U . Stratonow W . Wyjeda. N a wolnoci. A r t o b o l e w s k i I. Przed trybuna rew. Oskarony o agitacj przeciwko przejmowan i u kosztownoci cerkiewnych. T i a p k i n N . Przebywa pod stra. W i e l i c h o w P. Przebywa p o d stra. K o r o b k o w N . Z w o l n i o n y (...). Ostatnie stadium grulicy. K o n d r a t i e w I. W n i e s i o n o oskarenie o wspieranie eserowcw. Wyjazd czasowo wstrzymany. Przebywa pod stra. O s o r g i n M . Wyjeda. N a wolnoci. Stiepun F. Nieodnaleziony. Sorokin P. Aresztowany. Wyjeda. Z a m i a t i n J. Wyjazd odroczony do czasu podjcia dalszych decyzji. Jermoajew N. Za granic nie wysya. Odda pod sd. W i s o u c h S. Aresztowany. Wyjeda. Bierdiajew N . Wyjeda. N a w o l n o c i . N a osobnej licie G P U , gdzie s f o r m u o w a n e s z a r z u t y p r z e c i w k o d e p o r t o w a n y m , p r z y n a z w i s k u B i e r d i a j e w a z n a j d u j e si adnotacja: Z w i z a n y z w y d a w n i c t w e m

Bierieg. W m i e s z a n y w s p r a w t a k t y c z n e g o c e n t r u m i Z w i z k u O d r o d z e n i a , monarchista, kadet prawej orientacji, czarnoseciniec, religijny, bra udzia w cerkiewnej kontrrewolucji. Wydali" .
9 8

W a r t o z a u w a y , e L e n i n z a j m o w a si t e g o r o d z a j u s p r a w a m i z a l e d w i e m i e sic p o t y m , j a k N a d i e d a K r u p s k a p o m a g a a m u r o z w i z y w a p r o s t e zadania w r o d z a j u m n o e n i a l i c z b d w u c y f r o w y c h p r z e z j e d n o c y f r o w e . Podczas s w o j e j r e k o n walescencji w d z zapeni p o d o b n y m i wiczeniami 20-kartkowy zeszyt". 0 przyszoci k w i a t u rosyjskiej inteligencji decydowa c z o w i e k , k t r y z t r u d e m rozwizywa dziaania arytmetyczne na p o z i o m i e siedmiolatka. Oczywicie p r no szuka w Kronice biograficznej l a d w t e g o a s p e k t u d z i a a l n o c i L e n i n a . O p o l e c e n i u z 1 7 w r z e n i a n i e m w i si t a m a n i s o w a , a u t o r z y u z n a l i n a t o m i a s t z a s t o s o w n e w s p o m n i e , e w d n i u t y m L e n i n zayczy sobie, b y dostarczono m u k o p e r t y i klej w najlepszym g a t u n k u "
1 0 0

T r z y lata w c z e n i e j , 1 5 w r z e n i a 1919 r o k u , L e n i n napisa d u g i l i s t d o G o r k i e go, k t r y przebywajc w N i e m c z e c h , wyraa swe zaniepokojenie aresztowaniami w r d i n t e l e k t u a l i s t w . B a r d z o z n a m i e n n a t o e p i s t o a , bdca w i s t o c i e k w i n t e sencj p o g l d w w o d z a n a t e m a t i n t e l i g e n c j i . T r u d n o si d z i w i , e nastpcy L e n i n a , w z i w s z y sobie d o serca j e g o w s k a z a n i a , s p r o w a d z i l i r a d z i e c k i n t e l i g e n c j d o r o l i p o m i a t a n e g o s u g i . G o r k i , j a k pisaa z n a n a p u b l i c y s t k a J e k a t i e r i n a K u s k o w a , b y d u c h o w o rozdarty: cigno g o d o ojczyzny, zewszd j e d n a k docieray t r w o n e w i e c i o nasilajcych si e g z e k u c j a c h
101

. W i e l k i r o s y j s k i pisarz, k t r e g o los

sta si o d z w i e r c i e d l e n i e m t r a g e d i i r o s y j s k i c h i n t e l e k t u a l i s t w , j e s z c z e si o p i e r a , c h o M o s k w a nalegaa n a j e g o p o w r t i w y w i e r a a n a n i e g o o g r o m n presj. A b y z a c h o w a s w o b o d t w r c z , p o w i n i e n zosta z a g r a n i c , n i e m i a n a t o j e d n a k do siy. S w j l i s t do L e n i n a , p r o t e s t , a z a r a z e m b a g a n i e o w z i c i e w o b r o n r o s y j s k i c h i n t e l e k t u a l i s t w , napisa w o s t a t n i m p a r o k s y z m i e w o l n o c i . O d p o w i e d L e n i n a b y a d e m a g o g i c z n a , g n i e w n a , a p o d y k t y c z n a , szorstka. J a k by w d z j u wiedzia, e G o r k i - a w r a z z n i m resztki pozostaej w Rosji i n t e l i g e n cji - zostanie z a m a n y i z m u s z o n y do kapitulacji. L e n i n , przyznawszy, e p r z y a r e s z t o w a n i a c h z d a r z a y si b d y " , s t w i e r d z a : J a s n e j e s t i t o , e g e n e r a l n i e d e c y zja o a r e s z t o w a n i u kadeckiej (i o k o o k a d e c k i e j ) k l i e n t e l i b y a k o n i e c z n a i s u s z n a " . Nastpnie poucza Gorkiego: N i e naley myli intelektualnych si" narodu z silami" buruazyjnych intelektualistw. W e m y jako przykad Korolenk: przeczytaem niedawno jego napisan w sierpn i u 1917 r o k u broszur Wojna, ojczyzna i ludzko. Korolenko to przecie prawie m i e n szewik A jaka niegodziwa, poda, nikczemna obrona imperialistycznej w o j n y , ukryta pod c k l i w y m i frazesami! aosny filister w niewoli buruazyjnych przesdw! D l a takich panw 10 000 000 zabitych na imperialistycznej w o j n i e - to rzecz godna p o parcia (...), a mier setek tysicy w sprawiedliwej wojnie domowej przeciwko o b szarnikom i kapitalistom w y w o u j e achy, ochy, wzdychania i histeri (...). L e n i n stwierdza dalej, e intelektualne siy r o b o t n i k w i c h o p w rosn i krzepn w walce o obalenie buruazji i j e j poplecznikw, intelektualistw, l o k a j w

k a p i t a u , u w a a j c y c h si z a m z g n a r o d u . T y m c z a s e m t o n i e m z g , lecz g w n o " . Szef radzieckiego rzdu nie m g b y chyba wyrazi swego stosunku do Rosji i j e j inteligencji w sposb bardziej o b r a z o w y i dosadny. N a z a k o c z e n i e l i s t u L e n i n n i e z a n i e d b a , rzecz j a s n a , s p o s o b n o c i , b y z r c z nie ugodzi i samego G o r k i e g o : Nieraz ju, najgorszym (...). ni* i do nie to si to na Capri i pniej, mwiem inteligencji i biali" i Wam: pozwalacie si si ich omotywa biadoleniu kapitalistw a doda: pisa si ycz, z take Bo czy tego bycie elementom buruazyjnej ludu, jak wrogowie w w miejscu, czy to poddajecie (bojownicy o obszarnicy i rozumiem. listu, i nie Lenin nie

wietnie rozumiem, tacy sami w boga

e w ten sposb mona doj i do tego, ludu, jak ju nie po

e Czerwo-

wrogowie tacy sami albo [w tym si

obalenie kapitalici),

obszarnikw to wiary Ech, dla zginiecie artysty nie

cara-ojczulka. biadoleniu

wietnie zgniych haba?"], Z caego Lenin .

102

zakoczeniu jeli

piszecie.

Zatraca

inteligentw serca

mier,

wyrwiecie Wam

rodowiska wyrwali.

buruazyjnych Gorco

intelektualistw! pozdrawiam.

Wasz

K l a s o w y s k a l p e l L e n i n a ci b e z l i t o n i e . P r o b l e m p o l e g a n a t y m , e t e g o r o d z a j u p o g l d y w y r a a a n i e osoba p r y w a t n a , lecz g o w a p a s t w a i p r z y w d c a p a r t i i bolszewickiej. L e n i n po prostu nie dowierza inteligencji i d a w n o j u stwierdzi, e k w e s t i a l i t e r a t u r y p o w i n n a sta si czci s k a d o w (...) r o b o t y p a r t y j n e j " . P r z y j w s z y raz n a zawsze m a r k s i z m z a p r a w d a b s o l u t n , L e n i n o d m a w i a w s z y s t k i m prawa do o d m i e n n e g o p u n k t u widzenia. Jego wiatopogld nabra cech wieckiej r e l i g i i , o n s a m za, j a k k a d y r e l i g i j n y f a n a t y k , n i e p o t r a f i n a w e t t e o r e t y c z n i e d o p u c i m y l i , e racj m o e m i e k t o i n n y o p r c z c z e r w o n y c h " . C o w i c e j , L e n i n , j a k o g w n y architekt padziernikowego eksperymentu, m g wymaga, by i n n i te w t o w i e r z y l i . J e g o i n n y list, d o t y c z c y n i e p r a w o m y l n e j i n t e l i g e n c j i , z j e sieni 1922 r o k u , u t r z y m a n y j e s t w t o n i e kategorycznej d y r e k t y w y : Tow. W detw cze nowa, rowca, cownicy (lekarz, jewna N. gii. wi cimy itp. przed Czy Stalin! kwestii deportowania zada urlopem, Gornfelda? naley s sprytniejsi. (Ozierow Wigdorczyk, i jej go moda i z kilka nie Rosji zostaa mienszewikw, poniewa dotd i ludowych operacja tych innych? Gorsi innych). w tym S. i zajadli oni i od kadego eseIzgojew wszyscy wsppraRozanow Nikoata, socjalistw, kachciabym moim postanowiono Miakotina, mnie, poniewa szczwany), Radczenko Rokow Komisja listy i Rosj pod na pyta, rozpoczta jeszPieszecho-

zakoczona. elesowcw?

"wykorzeni* deportowa

wszystkich wszystkich. Potriesow, wielu czy co (pono

Petryszczewa Take wielu, Miguto, crka Mancewa, tych

Wedug

Ekonomista"

Mienszewicy rodzaju, wrogowie Frank (autor za Lubow

bolszewizmu); MetodoloprzedstaOczy-

(trzeba

deportowa,

niepoprawny); Messinga

kierunkiem by kilkuset

innych wysia

powinna

trzeba

panw bezwzgldnie

granic.

dobre.

Co sta? w.

do Zawsze

Leniewa bdzie i

(dawny Die) brudzi, na ile

powanie mog

si sdzi

zastanowi: po -

czy

te

nie

wy-

przeczytaniu jego to najbardziej robi i bez

artykunieprzeNim podawaCharkw

Ozierow jednani nia skoczy si

wszyscy

wsppracownicy ich nie won

Ekonomista" z Rosji.

wrogowie. proces -

Wszystkich wyjedajcie, autorw z

Naley to

od razu.

eserowcw, Domu co tam ni s. do

pniej. Literatw,

Aresztowa z

kilkuset

powodw Wszystkich

panowie! piotrogrodzkiej eserowcw. (adresy: Nowaja 29). Lenin

103

Myli";

przetrzsn, a szybko, Zwrcie Kniga", nr 4,

nie wiemy, nie pniej na uwag

si dzieje, koca w Z i na

to dla

nas zagranica".

Trzeba dziaRusskaja

procesu

literatw 37)

Piotrogrodzie list prywatnych

1922 r.,

wydawnictw (s.

komunistycznym

pozdrowieniem

P o l i c y j n e r o z p o r z d z e n i a L e n i n a , n i e c o c h a o t y c z n e , lecz napisane n a j e d n y m o d d e c h u , c h e m i c z n y m o w k i e m , b y y o k r u t n e i bezlitosne. Adresat odebra je j a k o dyrektyw i nakreli w g r n y m r o g u : D l a t o w . Dzieryskiego, do z w r o t u . S t a l i n " . P r z e z p o n a d w i e r w i e k u o d X X Z j a z d u z a s t a n a w i a l i m y si, skd w z i o si u S t a l i n a t o b e z g r a n i c z n e o k r u c i e s t w o w o b e c w s p r o d a k w . N i k t z nas ( w t y m r w n i e a u t o r tej k s i k i ) n i e p o m y l a n a w e t p r z e z c h w i l , e o j c e m r o syjskiego t e r r o r y z m u i t o t a l i t a r y z m u b y s a m L e n i n . S k d u L e n i n a p o d o b n a b e z wzgldno, to i n n a rzecz. On przecie nie ucieka z w i z i e i miejsc zsyki, j a k w y k o l e j o n y r e w o l u c j o n i s t a D u g a s z w i l i , lecz w i d s p o k o j n e y c i e e m i g r a n t a w b o g a t y c h k r a j a c h i m i a s t a c h . Z a p e w n e w y p y w a o to z p r z y s w o j o n e j sobie p r z e z niego filozofii rewolucyjnego prawa i moralnoci" - wszystko jest dozwolone w i m i osignicia c e l u . J a k pisa M a c h i a v e l l i : O c z y n a c h w s z y s t k i c h l u d z i , a nade w s z y s t k o ksit, k t r z y n i e m a j n a d sob t r y b u n a u , wiadcz i c h r e z u l t a t y , d l a tego n i e c h ksita staraj si z a c h o w a s w o j w a d z i osign z w y c i s t w o . J a k i m i r o d k a m i b y si p r z y t y m n i e p o s u y l i , zawsze spotkaj si o n e z u z n a n i e m i szacunkiem (...)"
104

. Fanatyczna wiara, e historia u s p r a w i e d l i w i wszystkie dzia-

a n i a i p o d j t e k r o k i , j e l i t y l k o cel zostanie o s i g n i t y , u g r u n t o w a a si j u n a d o b r e w w i a d o m o c i L e n i n a , k i e d y w a d z a , z u p e n i e n i e o c z e k i w a n i e , znalaza si w rkach bolszewikw. P r z y w d c a partii, n i c z y m szef tajnej p o l i c j i , dawa c z e k i s t o m p r z y k a d , j a k n a l e y w y p e n i a p a r t y j n e d y r e k t y w y . P o d k o n i e c 1922 r o k u L e n i n raz j e s z c z e p o w r c i d o t e m a t u d e p o r t a c j i i p o d y k t o w a p r z e z t e l e f o n sekretarce, L i d i i F o t i j e w e j , n o t a t k d l a Stalina w s p r a w i e k o l e j n e g o w o l n o m y l i c i e l a , N . R o k o w a : (...) Proponuj: po pierwsze - wysa Rokowa za granic; po drugie - jeli si to nie uda (na przykad z takiego p o w o d u , e R o k o w o w i , ze wzgldu na podeszy w i e k , naley okaza pobaanie), to (...) wysa go, na przykad, do Pskowa, stworzy mu znone w a r u n k i ycia, zapewni rodki materialne i prac. P o w i n i e n j e d n a k pozostawa p o d cisym nadzorem, poniewa czowiek ten jest i bez wtpienia bdzie naszym w r o g i e m j u d o koca .
105

T y m s p o s o b e m L e n i n w n o s i w a s n y w k a d w realizacj s w e j z o w i e s z c z e j f o r m u y : O c z y c i m y Rosj na d o b r e " . O c z y c i m y - od intelektualnej wiadomoci. N i e w a h a si w s k a z y w a o f i a r p a l c e m , c h o w i e l e s p o r d n i c h z n a o s o b i c i e . W licie d o G o r k i e g o w y r a z i s w j s t o s u n e k d o i n t e l i g e n c j i , n o t a t k a d l a Stalina bya j u konkretn instrukcj, wymagajc natychmiastowego w y k o n a n i a . W sierpn i u 1922 r o k u p o l i t b i u r o p r z y j o p o s t a n o w i e n i e rozszerzajce zasig r e p r e s j i p r z e c i w k o inteligencji. Z e b r a n i zaakceptowali propozycj t o w . U n s z l i c h t a o w y s a n i u za granic k o n t r r e w o l u c y j n y c h e l e m e n t w s t u d e n c k i c h " , p o w o u j c w t y m celu k o m i s j w skadzie: K a m i e n i e w , U n s z l i c h t , Prieobraenski zielone pdy nowego pokolenia inteligencji. Swoje pogldy na temat artystw L e n i n s f o r m u o w a jeszcze na pocztku s t u lecia, a n a l i z u j c t w r c z o L w a N i k o a j e w i c z a T o s t o j a . J e g o a r t y k u Lew Tostoj jako zwierciado rosyjskiej rewolucji, n a p i s a n y w 1908 r o k u , j e s t p o d t y m w z g l d e m bardzo z n a m i e n n y , pokazuje b o w i e m , e nawet uznanego geniusza w d z bolszew i k w b y w stanie o c e n i a j e d y n i e w k a t e g o r i a c h r e w o l u c y j n y c h . (...) Z j e d n e j strony - pisa L e n i n - to genialny artysta, k t r y odmalowa nie tylko niezrwnane obrazy rosyjskiego ycia, lecz take stworzy pierwszorzdne dziea literatury wiatowej. Z drugiej s t r o n y - obszarnik, optany przez Chrystusa. Z j e d nej strony, nadzwyczaj silny, otwarty i szczery protest, w y m i e r z o n y w spoeczne zakamanie, z drugiej strony - tostojowiec", t z n . udrczony, histeryczny mazgaj, nazywany rosyjskim intelektualist, k t r y bijc si w piersi, m w i : jestem o b m i e r z y, jestem ohydny, ale zajmuj si m o r a l n y m samodoskonaleniem; nie j e m j u w i cej misa i odywiam si r y o w y m i kotlecikami (...) .
107 106

. Bolszewicy,

natchnieni p r z y k a d e m Lenina, patrzyli w przyszo, o d r y w a l i od r o d z i n n e j z i e m i

L e n i n odbiera T o s t o j a w sposb p o w i e r z c h o w n y i w u l g a r n y . T o s t o j j u u p r o g u X X w i e k u sta si w y r a z i c i e l e m u n i w e r s a l n y c h o g l n o l u d z k i c h w a r t o c i , podczas g d y L e n i n n a zawsze zaleg w s w o i c h k l a s o w y c h o k o p a c h . W d z b o l s z e w i k w niejednokrotnie powtarza z naciskiem, e podstawow przyczyn klski p i e r w s z e j r e w o l u c j i r o s y j s k i e j " b y a t o s t o j o w s k a p o s t a w a n i e p r z e c i w s t a w i a n i a si zu przemoc
1 0 8

. L e n i n p o s u y si p r z y k a d e m T o s t o j a , b y ukaza n i e d o s t w o

i m a r n o r o s y j s k i e j i n t e l i g e n c j i , ale w i d z i e w i n t e l e k t u a l i s t a c h j e d y n i e u d r c z o n y c h , histerycznych mazgajw" m g tylko czowiek, ktrego pole widzenia ogranicza szczelina klasowej strzelnicy. W i e l u r o s y j s k i c h p i s a r z y , m y l i c i e l i , u c z o n y c h , i n y n i e r w , z n a l a z s z y si w r o z p a c z l i w e j s y t u a c j i , p r b o w a o w y j e c h a z k r a j u n a w a s n r k , ale p o l i t b i u r o i G P U z a c h o w y w a y c z u j n o . G i e n r i c h Jagoda p o w i a d o m i K o m i t e t C e n t r a l n y , e do jego resortu w p y n y podania k i l k u literatw, a mianowicie Wiengierowej, B o k a , S o o g u b a , o w y j a z d z a g r a n i c " . Jagoda p r z e s t r z e g a : B i o r c p o d u w a g fakt, e literaci, k t r z y opucili kraj, prowadz niezwykle aktywn kampani p r z e c i w k o R o s j i R a d z i e c k i e j i e cz z n i c h , j a k B a l m o n t , K u p r i n , B u n i n , n i e c o f a si przed najbardziej n i k c z e m n y m i zmyleniami, W C z K nie w i d z i m o l i w o c i p o z y tywnego rozpatrzenia p o d o b n y c h p r b "
1 0 9

K i e d y n a p o c z t k u lat 2 0 . Z w i z e k R a d z i e c k i stara si n a w i z a s t o s u n k i d y p l o m a t y c z n e z e w i a t e m z e w n t r z n y m i z d o b y sobie m i d z y n a r o d o w e u z n a n i e , wikszo w y m i e n i o n y c h w y e j pisarzy uzyskaa p o z w o l e n i e na w y j a z d . W stos u n k u do inteligencji ukraiskiej postpiono j e d n a k inaczej: p o l i t b i u r o przyjo w n i o s e k U n s z l i c h t a , b y z a m i e n i w y j a z d z a g r a n i c n a zesanie w o d l e g e r e j o n y RSFRR"
1 1 0

W y j e c h a c h c i a o w i e l u , a zwaszcza c i , k t r z y w R o s j i R a d z i e c k i e j n i e w i d z i e l i d l a siebie m o l i w o c i p r a c y t w r c z e j . W k r t c e w i c d o s z o d o u n i k a l n e g o z j a w i ska, b o w i e m n a e m i g r a c j i r o z k w i t a zacza w i e l k a l i t e r a t u r a rosyjska, c h a r a k t e r y zujca si w y s o k i m a r t y z m e m , u m i o w a n i e m w o l n o c i o r a z u c z c i w o c i w o b e c siebie i h i s t o r i i . Racj m i a z a p e w n e G l e b S t r u w e , g d y pisa: C m o e p r z e c i w stawi literatura radziecka y c i u A r s i e n i e w a B u n i n a , emigracyjnej twrczoci R i e mizowa, najlepszym u t w o r o m Szmielowa, historyczno-filozoficznym powieciom Adanowa, poezji Chodasiewicza i Cwietajewej, wysoce o r y g i n a l n y m powieciom Nabokowa?"
1 1 1

D o tej l i s t y m o n a b y d o d a j e s z c z e w i e l e n a z w i s k r o s y j s k i c h f i l o -

z o f w i p i s a r z y , d l a k t r y c h n i e z n a l a z o si m i e j s c e w o j c z y n i e . N i e o d p a r c i e j e d n a k n a s u w a si m y l , e g d y b y L e n i n w s w e j g o r l i w o c i n i e w y g n a i c h w s z y s t k i c h z a g r a n i c , k i l k a n a c i e lat p n i e j p a d l i b y o n i o f i a r s t a l i n o w s k i c h r e p r e s j i . P r b o w a y w y j e d a r w n i e cae g r u p y . W m a j u 1 9 2 1 r o k u p o l i t b i u r o r o z p a t r y w a o s p r a w w y j a z d u z a g r a n i c czci z e s p o u M C h A T - u , p o s t a n o w i o n o j e d n a k o d o y d e c y z j d o r e f e r a t u u n a c z a r s k i e g o : ile w y j e d a j c y c h o s b z e wiata n a u k o w e g o i a r t y s t y c z n e g o w r c i o d o k r a j u " n y m d o w o d e m gbokiej wadliwoci systemu. Jeszcze z a ycia L e n i n a b o l s z e w i c k i e k i e r o w n i c t w o z d a o sobie s p r a w , e e x o d u s r o s y j s k i e j i n t e l i g e n c j i o d b i j a si n i e k o r z y s t n i e n a w i e l u d z i e d z i n a c h g o s p o d a r k i k r a j u . D z i e w i t e g o s i e r p n i a 1923 r o k u p o l i t b i u r o p o d p r z e w o d n i c t w e m K a m i e n i e w a r o z p a t r y w a o r a p o r t D z i e r y s k i e g o , k t r y pisa: Za granic przebywa dua liczba w y b i t n y c h rosyjskich specjalistw, yjcych w cikich warunkach, pragncych wrci do Rosji i pracowa. Brakuje n a m specjalistw. N a s i najlepsi to c i , ktrzy przyszli do nas od Koczaka, D e n i k i n a i Wrangla i z j a k i e go p o w o d u nie zostali rozstrzelani. W poszczeglnych przypadkach naley udziela przebaczenia i nadawa radzieckie obywatelstwo (...). P o s t a n o w i o n o : Zezwala na p o w r t z emigracji rosyjskich specjalistw i d a wa im prac"
1 1 3 1 1 2

. Wikszo, oczywicie, nie

w r a c a a , z b l e m w s e r c u d e c y d u j c si n a d o b r o w o l n e w y g n a n i e , c o b y o k o l e j -

. T y l e t y l k o , e podczas w o j n y d o m o w e j o d p y n a z R o s j i p o t -

n a fala i n t e l i g e n c j i , w r c i y za z a l e d w i e w t e s t r u m y c z k i . N o i b y l i , r z e c z j a s n a , jeszcze c i , k t r z y z jakiego p o w o d u n i e zostali rozstrzelani". W 1923 r o k u p o l i t b i u r o z l e c i o W C z K o r g a n i z o w a r o z k a d b i a o g w a r d y j skiej e m i g r a c j i i w y k o r z y s t a n i e k t r y c h j e j p r z e d s t a w i c i e l i w i n t e r e s i e w a d z y r a dzieckiej". U t w o r z o n y pniej wydzia zagraniczny O G P U prowadzi szeroko z a k r o j o n akcj r o z p r a c o w y w a n i a " r o s y j s k i e j e m i g r a c j i , a c z a s e m n a w e t l i k w i d o w a " szczeglnie zaciekych w r o g w w a d z y radzieckiej". R e i m n a j p i e r w

w y g n a za g r a n i c n i e z l i c z o n e rzesze i n t e l e k t u a l i s t w , a n a s t p n i e , j a k wiadcz o t y m cale t o m y r a p o r t w r a d z i e c k i c h a g e n t w z e w s z y s t k i c h e u r o p e j s k i c h s t o l i c , robi, co m g , by ich s k o m p r o m i t o w a , przekupi, zwerbowa l u b skci, w y grywajc poszczeglne u g r u p o w a n i a p r z e c i w k o sobie. Wikszo z n a n y c h u c z o n y c h , pisarzy i, oczywicie, dziaaczy p o l i t y c z n y c h miaa w N K W D swoje specjalne teczki, w k t r y c h o d n o t o w y w a n o kady ich k r o k , w y p o w i e d , c h w i l o w y nastrj. O b s z e r n y zesp a r c h i w a l n y R o s y j s k a e m i g r a c j a " z a w i e r a d a n e o n i e m a l w s z y s t k i c h znanych przedstawicielach inteligencji. C o c i e k a w e , r a d z i e c k i e s u b y specjalne p r b o w a y zaskarbi s o b i e , m i d z y i n n y m i , z a u f a n i e N i k o a j a B i e r d i a j e w a i p o s u y si j e g o w p y w a m i d o s w o i c h c e l w . J e d n a k , j a k d o n o s i agent K a i , B i e r d i a j e w n i e n a w i e l e si p r z y d a , p o n i e w a krytykuje k o m u n i z m i jest zdecydowanym przeciwnikiem filozofii materialis t y c z n e j , s k o n n y j e s t r o z m a w i a j e d y n i e o t e o l o g i i " . Z t e g o te z a p e w n e p o w o d u w teczce W y d z i a u Z a g r a n i c z n e g o O G P U B i e r d i a j e w f i g u r u j e p o d k r y p t o n i m e m Spowiednik"
1 1 4

. P o k i l k u n i e u d a n y c h p r b a c h z b l i e n i a si d o B i e r d i a j e w a w y -

w i a d o w c y M i e n y n s k i e g o , niezbyt m o c n i w teologii, dali za wygran i zostawili wielkiego myliciela w spokoju. O p r c z i n n y c h p r z e j a w w dziaalnoci rosyjskiej emigracji n i e p o k o i o w a d z e r a d z i e c k i e r w n i e i t o , e p o z b a w i o n a o j c z y z n y i n t e l i g e n c j a , c h o znalaza si w c i k i e j s y t u a c j i m a t e r i a l n e j , s z y b k o zakada zacza w a s n e w y d a w n i c t w a , g a z e t y , c z a s o p i s m a . W r u c h w y d a w n i c z y z a a n g a o w a l i si m i d z y i n n y m i B u n i n , K u p r i n , Mierekowski, Gippius, M i l u k o w . Bolszewickie kierownictwo obawiao si p r z e n i k a n i a d o R o s j i R a d z i e c k i e j b i a o g w a r d y j s k i e j l i t e r a t u r y , p r z e d s i w z i o zatem odpowiednie k r o k i , by uchroni swych obywateli przed z g u b n y m i b u r u azyjnymi w p y w a m i " . T r a g e d i a i n t e l i g e n c j i r o s y j s k i e j n i e s p r o w a d z a si t y l k o d o p r z y m u s o w e j e m i gracji najwybitniejszych j e j przedstawicieli. W y g n a n i przez L e n i n a i n t e l e k t u a l i ci p o z b a w i e n i z o s t a l i o j c z y z n y , c i za, k t r z y p o z o s t a l i w R o s j i R a d z i e c k i e j , u t r a c i l i s w o b o d t w o r z e n i a . Jeli o d r z u c a l i p r z y t y m r e w o l u c j , lecz m u s i e l i p r z y s t o s o w a si d o g o r z k i e j r z e c z y w i s t o c i , p r b o w a l i c z a s e m co w k r a j u z m i e n i . W t y m m i e j s c u w a r t o w s p o m n i e o t a k z w a n e j s p r a w i e l e k a r z y " , n i e tej z 1953 r o k u , lecz o m a o z n a n y m w y d a r z e n i u , k t r e m i a o m i e j s c e j e s z c z e z a ycia L e n i n a . W c z e s n y m l a t e m 1922 r o k u o b r a d o w a w M o s k w i e Wszechrosyjski Z j a z d L e karzy. L u d o w y komisarz z d r o w i a , N. Siemaszko, donosi w z w i z k u z t y m L e n i n o w i i czonkom politbiura: (...) Zakoczony niedawno Zjazd Lekarzy u j a w n i na tyle wane i niebezpieczne zjawiska w naszym yciu, e uwaam za konieczne powiadomi o t y m c z o n k w politbiura (...). Na Zjedzie prowadzono kampani przeciwko medycynie radzieckiej i wychwalano medycyn w ziemstwach i profilaktyk. Rozpatrywano w n i o s k i , by poprze kadetw, mienszewikw, wydawa wasny organ prasowy.

Co si tyczy usunicia p r z y w d c w lekarzy, d o k t o r w Granowskiego, M a n u a , Wigdorczyka, L i w i n a , to naley si porozumie z G P U . C z y aresztowanie nie przysporzy im aby popularnoci?
115

W t y m p r z e j a w i e w o l n o m y l i c i e l s t w a l e k a r z y L e n i n d o s t r z e g co z n a c z n i e b a r d z i e j n i e b e z p i e c z n e g o i n a r a p o r c i e S i e m a s z k i napisa w a s n e zalecenie: D l a t o w . Stalina. M y l , e trzeba w cisej t a j e m n i c y , bez p o w i e l a n i a , pokaza t o D z i e r yskiemu, wszystkim czonkom politbiura i uchwali rezolucj"
1 1 6

. Politbiuro

p o w i c i o s p r a w i e l e k a r z y " a d w a p o s i e d z e n i a - 24 m a j a i 8 c z e r w c a . T y l k o j e d e n T o m s k i w s t r z y m a si o d g o s o w a n i a i o w i a d c z y : K w e s t i a Z j a z d u L e k a r z y w y m a g a innego postawienia sprawy. W znacznym stopniu w i n n i jestemy m y " . M i m o t o , na danie L e n i n a , p o d j t o u c h w a O antyradzieckich ugrupowaniach wrd inteligencji .
117

Zastosowane r o d k i - o czysto p o l i c y j n y m , r e p r e s y j n y m charakterze - w i a d c z y y o d a l s z y m n a s i l a n i u si t e n d e n c j i t o t a l i t a r n y c h . W sferze ycia i n t e l e k t u a l n e g o p a r t i a d e c y d o w a a o d t d o w s z y s t k i m : c o czyta, k o g o czci, k o g o n i e n a w i d z i e , k o g o w y d a w a , k o g o nagradza. T r z y n a s t e g o w r z e n i a 1922 r o k u n a p o s i e d z e n i u politbiura, k t r e m u przewodniczy L e n i n , debatowano nad pytaniem Pokrowskiego: k t o p o w i n i e n wygasza w y k a d y w Instytucie C z e r w o n e j Profesury. Zapada decyzja, b y p o z w o l i D i e b o r i n o w i ( i A k s e l r o d ) p r o w a d z i k u r s f i l o z o f i i m a r k s i z m u , a B a z a r o w o w i - zabroni w y k a d u na temat k a p i t a u "
1 1 8

. W l u t y m 1921 r o k u

p o l i t b i u r o roztrzsao propozycj Krasina, dotyczc w y d a n i a za granic p a m i t n i k w b y e j c e s a r z o w e j , powicajc tej k w e s t i i w i c e j m i e j s c a n i p r o b l e m o w i g o du

1 1 9

. W s z y s t k o , c o m i a o j a k i k o l w i e k z w i z e k z i d e o l o g i , s t a w a o si d l a b o l s z e -

w i k w zagadnieniem strategicznym. N a w e t zgod na p o w r t do Rosji biaego" generaa Saszczewa o b w a r o w a n o z a s t r z e e n i e m : m u s i napisa p a m i t n i k i z o k r e su w a l k i z wadz radzieck" wspudziale N K W D . Inteligencja z n a t u r y rzeczy bya straniczk niezniszczalnej idei l i b e r a l i z m u , k t r y , g d y b y zachowa swe p o l i t y c z n e w p y w y , m g b y stanowi w a n zapor p r z e c i w k o skrajnociom d y k t a t u r y proletariatu. L e n i n r o z u m i a t o lepiej n i k t o k o l w i e k i n n y , d l a t e g o te, n a d u g o p r z e d w y p a d k a m i p a d z i e r n i k a 1917 r o k u , z w a l c z a zaciekle l i b e r a l n b u r u a z j . W a r t y k u l e Robotnicza i buruazyjna demokracja, n a p i s a n y m w p o c z t k a c h 1905 r o k u w G e n e w i e , s t w i e r d z i w p r o s t , e w s o c j a l demokracji w y r n i m o n a d w a skrzyda: proletariackie i inteligenckie. To d r u gie j e s t n a w s k r o l i b e r a l n e , n i e z d o l n e d o p o d j c i a z d e c y d o w a n y c h , r e w o l u c y j n y c h dziaa. L i b e r a l i z m to r u c h b u r u a z j i " , u t r z y m y w a L e n i n , zamykajc w ten sposb w s z e l k d y s k u s j . I n t e l e k t u a l i c i , l i b e r a o w i e p o t r a f i j e d y n i e i n a u g o d z buruazj
121 120

, oczywicie z intencj zdemaskowania" r u c h u bia-

y c h " . W 1929 r o k u genera Saszczew zosta z a m o r d o w a n y , p r a w d o p o d o b n i e p r z y

Poniewa w socjaldemokracji najblisi liberalizmowi byli mienszewicy, haniebne p i t n o u g o d o w c w " przypado w p i e r w s z y m rzdzie i m . L e n i n doskonale z d a w a sobie s p r a w , e t a k r a d y k a l n a d o k t r y n a j a k b o l s z e w i z m n i e m a a d n y c h

szans n a z w y c i s t w o w n o r m a l n e j " , p a r l a m e n t a r n e j w a l c e p o l i t y c z n e j , w w a r u n k a c h f u n k c j o n o w a n i a Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o . N i e u c h r o n n i e s t a o b y si o n o trybun liberalnego umiarkowania, na co L e n i n absolutnie nie m g p o z w o l i . D l a t e g o te p r z y p u s z c z a w c i n o w e ataki n a l i b e r a l i z m i j e g o ostoj - rosyjsk inteligencj. P o l i t b i u r o o d czasu d o czasu p r z y p o m i n a o p a r t i i i s u b o m s p e c j a l n y m o k o niecznoci ukadania s t o s u n k w z inteligencj w d u c h u dyktatury proletariatu. Jedenastego s t y c z n i a 1923 r o k u n a j w y s z y o r g a n p a r t y j n y w s k a d z i e : K a m i e n i e w , T o m s k i , R y k o w , T r o c k i , K a l i n i n , B u c h a r i n , podj kolejn uchwa: Zleci G P U , b y n a s i l i o n a d z r n a d o s o b a m i w o l n y c h z a w o d w i w o d p o w i e d n i m czasie p o d j o kroki w celu unieszkodliwienia w r o g w wadzy radzieckiej"
122

W y g n a n i e i n t e l e k t u a l i s t w za granic l u b zsyka w odlege r e j o n y Rosji b y y k o l e j n y m i e t a p a m i l e n i n o w s k i e j p o l i t y k i , lecz i n t e l i g e n c j a , c h o j u p r a w i e zmiadona, na og nie odpowiadaa b o l s z e w i k o m w t e n sam sposb i nie ucieka a si d o a k t w t e r r o r u - n a d a l p o z o s t a w a a w i e r n a s w y m z a s a d o m . W 1931 r o k u zacza w y c h o d z i w P a r y u l i b e r a l n a e m i g r a c y j n a gazeta N o w y j G r a d " . W a r t y k u l e r e d a k c y j n y m rosyjscy i n t e l e k t u a l i c i p i s a l i : P o k o l e n i e w y c h o w a n e n a k r w i w i e r z y w z b a w i e n n e s k u t k i p r z e m o c y " . A u t o r z y n a w o y w a l i , b y n i e p o d d a w a si p r a g n i e n i u z e m s t y , lecz b r o n i w e w n t r z n y c h w a r t o c i j e d n o s t k i i j e j w o l n o c i m e t o d a m i h u m a n i t a r n y m i . N i e n a w i d z c k a t w Rosji, nie w i d z i m y dla n i c h p r z y szoci. T y l k o d r o g a c h r z e c i j a s t w a p r o w a d z i d o p r a w d y s p o e c z n e j "
123

. Czy Le-

n i n , n a m i t n y o b r o c a d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u , m g znale w s p l n y j z y k z w y razicielami p o d o b n y c h pogldw? O tragedii rosyjskiej inteligencji przesdzia sprzeczno p o m i d z y s t w o r z o n y m p r z e z b o l s z e w i k w s y s t e m e m a w o l n o c i . R e i m o w i potrzebna bya posuszna, milczca inteligencja. W czasach l e n i n o w s k i c h i p n i e j s z y c h c e l t e n osigano p r o s t y m i i , j a k si z d a w a o , e f e k t y w n y m i m e t o d a m i . P i t n a s t e g o l i p c a 1937 r o k u J e o w pisa d o S t a lina: Przesyam raport naczelnika w y d z i a u N K W D w o b w o d z i e s w i e r d o w s k i m , t o w . D m i t r i j e w a , o p i s a r z u K a m i e s k i m W . z 4 l i p c a 1937 r . A r e s z t o w a n i e K a m i e s k i e g o W . u w a a m z a k o n i e c z n e . Prosz o W a s z z g o d " . D m i t r i j e w d o n o s i , e K a m i e s k i s y m p a t y z u j e z f u t u r y s t a m i . D o b r z e w y r a a si o n i m B u c h a r i n . Dalsi k r e w n i b y l i wacicielami statku. Przyjani-si z G o w i n e m , zdemaskowan y m j a k o trockista (...)"
124

. P o t a k d r u z g o c c y c h a r g u m e n t a c h decyzja m o g a b y

t y l k o j e d n a : Aresztowa. St." C o p r a w d a p o X X Z j e d z i e n a l e a o znale i n n e m e t o d y u j a r z m i a n i a m y l i l u d z k i e j , j e l i intelekt pozostawa m i a p o s u s z n y m i n s t r u m e n t e m p r y m i t y w n e g o d o g m a t y z m u p o d c z u j n k o n t r o l p a r t i i i s u b s p e c j a l n y c h . L e n i n o w i u d a o si s t w o r z y z a d z i w i a j c y s y s t e m , k t r y n a p r z e s t r z e n i d z i e s i t k w lat n i e u l e g a n a j m n i e j s z y m z m i a n o m , t o t e kada p r b a w y j c i a p o z a d o z w o l o n e r a m k i w y w o y w a a g n i e w n reakcj n a s t p c w w o d z a . D w u d z i e s t e g o szstego k w i e t n i a 1983 r o k u n a p o s i e d z e n i u S e k r e t a r i a t u K C K P Z R d y s k u t o w a n o o sztuce L u d m i y R a z u m o w s k i e j Droga Jeleno Siergiejewno. P r z y t o c z w y j t k i z o b s z e r n e g o s t e n o g r a m u ,

p r z y l e k t u r z e k t r e g o t r u d n o o p r z e si w r a e n i u , e o d b y w a si t u n i e r o z m o w a k o n k r e t n y c h , w s p c z e s n y c h n a m l u d z i , lecz r y t u a l n a , i d e o l o g i c z n a c e r e m o n i a . Gorbaczow: P r o b l e m jest powany. Prosiem o pozostanie k i e r o w n i k w w y d z i a w K C , przedstawicieli Ministerstwa K u l t u r y Z S R R i RSFRR, Rady M i n i s t r w Federacji Rosyjskiej, abymy m o g l i starannie go rozway. T o w . Barabasz, w y j a nijcie, prosz, j a k to si m o g o sta, e taka szkodliwa pod wzgldem i d e o w y m sztuka przez wiele miesicy sza na scenach naszych teatrw. Jak to si m o g o sta, e wniosek o zdjcie tej sztuki postawio nie M i n i s t e r s t w o K u l t u r y , lecz K o m i t e t Bezpieczestwa Pastwowego? Barabasz (pierwszy zastpca ministra k u l t u r y Z S R R ) : Wystawienie sztuki L. Razumowskiej Droga Jeleno Siergiejewtw to powane zaniedbanie Ministerstwa K u l t u r y Z S R R , jego organw w republice i w terenie (...). O t r z y m a l i m y informacj, e M i n i s t e r s t w o K u l t u r y RSFRR polecio organom l o k a l n y m rozpatrze kwesti, czy m o l i w e jest dalsze wystawianie sztuki Razumowskiej. Jest wanie przerabiana, poniewa w takiej f o r m i e , j a k dotd, wystawia j e j nie mona. Gorbaczow: To nienormalne, e spraw t zajmuje si Sekretariat KC K P Z R (...). N i e bdziemy przecie w KC debatowa nad kad wystawian sztuk. Trzeba s u r o w o kara tych, ktrzy dopuszczaj do podobnych pomyek. Barabasz: Naley j e d n a k zauway, e w wikszoci teatrw tekst sztuki zosta t r o ch skorygowany, z m i e n i o n y i przerobiony. Ponomariow: Co mona byo przerobi w tej marnej sztuce i po co w ogle j przerabia? Gorbaczow: M i n i s t e r s t w o K u l t u r y schowao gow w piasek, uchylajc si od t r u d n y c h p r o b l e m w wychowania a u t o r w sztuk granych w teatrach. Jak dugo jeszcze m y , k o m u n i c i , bdziemy si wstydzi wystpowa w obronie naszych partyjnych pozycji, naszej komunistycznej moralnoci? Ponomariow: A kto to jest ta Razumowska? Barabasz: Ma 35 lat, pracuje j a k o nauczycielka w t e c h n i k u m , bezpartyjna. Napisaa dotd cztery sztuki, k t r y c h nigdzie nie grano (...). Gorbaczow: A M i n i s t e r s t w o K u l t u r y milczao przez cay r o k gdy tymczasem sztuka bya wystawiana w teatrach. Rykow: C z y na temat tej sztuki b y y jakie publikacje w naszej prasie? Barabasz: W obronie tej sztuki na amach Litieraturnoj Gaziety" wystpi W i k t o r Rozow. W gazecie Sowietskaja K u l t u r a " ukazaa si pozytywna recenzja. Z i m i a n i n : Sprawa ze sztuk Droga Jeleno Siergiejewno nie jest odosobniona. Takie p r b y k r y t y k i negatywnych zjawisk w naszym yciu, przeradzajce si w szkalowanie radzieckiej rzeczywistoci, zdarzay si i wczeniej (...). Partia w y c h o d z i z zaoenia, e naley udaremnia podobne prby w zarodku, pracowa z literatam i , z dramaturgami, poprawia i c h , kiedy jeszcze pisz swoje u t w o r y (...). Kiedy sztuka jest gotowa, do j e j oceny m a m y komisje repertuarowe, m a m y w k o c u G a w l i t " , odpowiedzialny za to, eby nie ukazyway si adne antyradzieckie p u blikacje (...).

Soomiencew: Pracownicy Ministerstwa K u l t u r y nie chc psu sobie stosunkw z dramaturgami i literatami. W o l e l i b y , eby stosunki z dziaaczami k u l t u r y psu sobie K o m i t e t Centralny partii (...). Szauro ( k i e r o w n i k w y d z i a u k u l t u r y K C K P Z R ) : M i n i s t e r s t w o K u l t u r y Z w i z k u Radzieckiego i Ministerstwa K u l t u r y Federacji Rosyjskiej, L i t w y , Estonii, G r u z j i niestety le jeszcze pracuj z dramaturgami (...). Naley pomaga im w z r o z u m i e n i u zoonych p r o b l e m w rzeczywistoci z pozycji partyjnych. Sztuka Droga Jeleno Siergiejewno grana bya w kraju wszystkiego 98 razy, obejrzao j o k o o 50 000 w i d z w . M o i m zdaniem sztuki poprawi si nie da i nie naley j e j poprawia. N a j wyraniej nie nadaje si do przerobienia. Gorbaczow: T a k wyania si obraz naszych zaniedba w bardzo wanej dziedzinie pracy ideologicznej. Koczemasow (zastpca przewodniczcego Rady M i n i s t r w RSFRR): To prawda, byy artykuy nie tylko w centralnych, ale i w lokalnych gazetach. W wikszoci b y y to pozytywne recenzje. T y l k o irkucka gazeta komsomolska ostro skrytykowaa sztuk Razumowskiej j a k o ideologicznie szkodliw (...). Gorbaczow: Dlaczego wic zlekcewaylicie ten artyku, nie wycignlicie o d p o w i e d n i c h wnioskw? Koczemasow: T o , oczywicie, rwnie i moja w i n a . D a w n o j u p o w i n n i m y zreorganizowa prac z dziaaczami k u l t u r y , zwikszy odpowiedzialno. Gorbaczow: Skoro o tym wiecie, to dlaczego nie reorganizujecie? Koczemasow: W t y m w y p a d k u nie zadziaa po prostu nasz system k o n t r o l i . Gorbaczow: M i m o wszystko j a k si to stao, e szkodliwa ideologicznie sztuka spotkaa si w naszej prasie z takim poparciem?" Stukalin (kierownik wydziau propagandy K C K P Z R ) : W naszym wydziale nic o t y m nie wiedzielimy, nie zwrcilimy te uwagi na artyku Rozowa w Litieraturnoj Gazietie". Soomiencew: Kiedy W i k t o r R o z o w wystpuje w obronie jakiego u t w o r u , zawsze p o w i n n o to budzi czujno. Z a m i a t i n : (...) Cakowicie zgadzam si z t y m , e w i e l u ludzi w G w n e j K o m i sji Repertuarowej nie chce si kci z dramaturgami. W M o s k w i e zdjto wanie z afisza dziewi sztuk. A przecie Komisja Repertuarowa wszystkie je przepucia. B o b k o w (zastpca przewodniczcego K G B Z S R R ) : G w n a przyczyna wystawienia na scenie takiej i d e o w o w a d l i w e j sztuki - to brak k o n t r o l i . Trzeba j e d n a k uwzgldni, e czasami pomys na sztuk jest dobry, a i tekst niezy, jednak spektakl w y c h o d z i ideologicznie szkodliwy, co jest w i n reysera (...). Soomiencew: (...) T kwesti trzeba rozpatrywa w znacznie szerszym kontekcie (...). N i e raz j u spotykalimy si z przemycaniem na scen i do k i n ideologicznie szkodliwych u t w o r w , obliczonych na niedojrza publiczno, na modzie (...). K o m u , n a przykad, potrzebny jest taki u t w r j a k wystawiona przez M C h A T sztuka W a m p i o w a Polowanie na kaczki? Szkaluje cay nasz ustrj.

Gorbaczow: Naley powiedzie wprost, e obowizani jestemy walczy z tego r o dzaju zjawiskami i nie oglda si na przeszkody. Posuchajcie tylko, co opowiada j e d e n z bohaterw sztuki o swojej r o z m o w i e z ojcem: J a k i e , m w i , tatku, s te dzisiejsze ideay, e nard si z ciebie mieje, no jakie, w y m i e cho jedn. Trzsie si cay. Pody, m w i , sta si nard. Buruje i bydo. Bez praw yj. U s p o k j si, m w i , czasy teraz takie (...)". C z y mona przej do porzdku nad t a k i m i sowami? Ju sama ta, poal si Boe, sentencja p o w i n n a wzbudzi podejrzenia kadego radzieckiego czowieka. A t y m bardziej pracownika k u l t u r y lub cenzora. M u s i m y stwierdzi, e m a m y tu do czynienia z brakiem k o n t r o l i i osabieniem politycznej czujnoci (...) .
125

P r z y t o c z o n y stenogram wiadczy nie t y l k o o t y m , e stalinowski system p r z e t r w a w n i e z m i e n i o n e j postaci p r z e z cae dziesiciolecia. P r z e t r w a o r w n i e u p a r t e d e n i e d o s w o b o d n e g o w y r a a n i a m y l i . I n t e l i g e n c j a w c i p o t r a f i a z d o b y si na protest, na intelektualny sprzeciw, choby i bierny. N a t o m i a s t k i e r o w n i c t w o partyjne, i to jeszcze na pocztku procesu, nazwanego przez G o r b a c z o w a p i e r e s t r o j k " , n a d a l starao si u t r z y m a s w j m o n o p o l , n i e t y l k o n a w a d z , ale i n a k u l t u r . N a w e t G o r b a c z o w , k t r y p a t r z y dalej i g b i e j n i j e g o k o l e d z y z p o l i t b i u r a , z m u s z o n y b y w w c z a s dziaa w e d l e s t a r y c h , d o b r y c h s c h e m a t w , p o l e ninowsku".

LENIN I KOCI
E l e k t r y c z n o zastpi c h o p u B o g a . N i e c h c h o p m o d l i si d o e l e k t r y c z n o c i ; bardziej odczuje potg w a d z y centralnej - w miejsce nieba". Sowa te w y p o w i e d z i a L e n i n w r o k u 1918, podczas d y s k u s j i z K r a s i n e m i M i l u t i n e m o e l e k t r y f i k a c j i Rosji
1 2 6

C h o p p r z y j e l e k t r y c z n o d o s y c h t n i e , lecz b y n a j m n i e j n i e zastpia m u ona Boga. Od dziecistwa nosi Boga w sercu, chon go wraz z obyczajowoci wiejskiej wsplnoty, urzeczony przepychem religijnych ceremonii i wspania m u z y k l i t u r g i i . Z a p e w n e B g z n a l a z b y sobie silniejsze o p a r c i e w d u s z y R o s j a n i n a , g d y b y n i e b y t a k cile z w i z a n y z c a r e m . G d y u p a d car, z a c h w i a a si r w n i e wiara. L e n i n rozegra na swoj korzy rosyjski f e n o m e n j e d n o c i religii i m o n a r chii. I m p e r i u m r o s y j s k i e , r o z p a d s z y si, z m a r t w y c h w s t a o w i m p e r i u m r a d z i e c k i m . M i e j s c e w i a r y zaja i d e o l o g i a m a r k s i z m u - l e n i n i z m u . N o w a w i e c k a r e l i g i a n i e b y a j e d n a k w stanie z n i s z c z y d o k o c a r o s y j s k i e j c e r k w i , c h o w o o n o w t o icie t y t a n i c z n y w y s i e k J a k pisa n a w y g n a n i u N i k o a j B i e r d i a j e w : N a r d rosyjski - to nard apokaliptyczny. Podj on prb urzeczywistnienia socjalizmu. N i e przyj humanistycznej cywilizacji z demokracj i parlamentem i w t y m tragicznym dowiadczeniu objawiy si ostateczne granice socjalizmu, demaskujce jego natur. L u d z i Z a c h o d u dowiadczenie to p o w i n n o wiele nauczy.

Rzeczywisto pokazaa, e p r o b l e m socjalizmu to nie p r o b l e m e k o n o m i c z n y i polityczny: to p r o b l e m Boga i niemiertelnoci. Radz w a m zastanowi si nad tym
1 2 7

L e n i n z a s t a n o w i si n a d t y m j e s z c z e n a p o c z t k u stulecia. N i e p r z e y w a , j a k byli marksici: Struwe, Bierdiajew, Fiedotow, dugich rozterek d u c h o w y c h . N i e pozostawi obszernych traktatw o miejscu i r o l i religii w spoeczestwie l u d z k i m . O g r a n i c z y si w tej k w e s t i i d o k i l k u p r o p a g a n d o w y c h p a m f l e t w i z w i zych partyjnych dyrektyw. G l e b K r z y a n o w s k i w s p o m i n a , e L e n i n p o w i e d z i a m u kiedy: J u w pitej klasie g i m n a z j u m r o z w i z a e m r a d y k a l n i e w s z y s t k i e k w e s t i e r e l i g i j n e : z e r w a e m s w j k r z y y k i w y r z u c i e m g o d o kosza n a m i e c i "
1 2 8

. P o m i m o faktu - a moe
1 2 9

wanie dlatego - e j e g o oboje rodzice b y l i gboko p o b o n i z a p r z y s i g y ateista.

i e w szkole w y -

magano od niego uczestnictwa w naboestwach, L e n i n opuci g i m n a z j u m j a k o L e n i n , p r z y n a j m n i e j f o r m a l n i e , u z n a w a w o l n o s u m i e n i a - ale n i e w o l n o wiary, poniewa widzia w religii tylko J e d e n z przejaww duchowego ucisku". C h t n i e te p o w t a r z a k l a s y c z n f o r m u M a r k s a : R e l i g i a t o o p i u m d l a l u d u "
1 3 0

S a m n i g d y n i e b y n a d m i e r n i e r e l i g i j n y , a w c z e s n a fascynacja m a t e r i a l i z m e m u c z y nia j e g o przejcie od p w i a r y do c a k o w i t e j n i e w i a r y l e k k i m i n i e z a u w a a l n y m . N i e zaprzta sobie g o w y k w e s t i , e n i e w s z y s t k i e z a p e w n e p r o b l e m y b y t u i n i e b y t u dadz si w y j a n i z p o z y c j i e k o n o m i c z n e g o d e t e r m i n i z m u i d i a l e k t y k i m a t e r i a l i s t y c z n e j . N i g d y n i e z a s t a n o w i o g o r w n i e , dlaczego p r o s t e " m a r k s i s t o w s k i e w y j a n i e n i a z o o n y c h z a g a d n i e y c i a s p o e c z n e g o n a d e r czsto p r z y p o m i n a j m a g i c z n e zaklcia, w y m a g a j c e n i e m a l t y l e s a m o w i a r y , i l e t r a d y c y j n a r e l i g i a . L e n i n m i a racj, m w i c , e r e l i g i a p o w i n n a b y s p r a w p r y w a t n " , p o d o b n i e zreszt m y l e l i w s z y s c y socjalici. Z a r a z j e d n a k d o d a w a : W a d e n s p o s b n i e m o e m y u w a a r e l i g i i z a s p r a w p r y w a t n w o d n i e s i e n i u d o naszej w a s n e j p a r t i i " . T o j u b u d z i n i e p o k j : L e n i n , goszc w o l n o s u m i e n i a , p r a g n b y r o z p a t r y w a t w o l n o w e d u g k r y t e r i w p a r t y j n y c h . C z a s e m L e n i n w y p o w i a d a si j a k p r a w d z i w y l i b e r a : D o m a g a m y si p e n e g o o d d z i e l e n i a K o c i o a o d p a s t w a , a b y walczy z r e l i g i j n y m o d u r z e n i e m czysto ideologiczn i t y l k o ideologiczn broni, nasz pras, n a s z y m s o w e m ( . . . ) " idee r e a l i z o w a w p r a k t y c e . K o c i i s t o t n i e zosta o d d z i e l o n y o d p a s t w a . B o l s z e w i c k a prasa n a t y c h m i a s t p r z y p u c i a g w a t o w n y atak n a d u c h o w i e s t w o - k o n t r r e w o l u c j o n i s t w w s u t a n n a c h " - w y d a w a o si j e d n a k , e n a t y m si s k o c z y ; L e n i n o b i e c a p r z e c i e zwalcza w p y w y K o c i o a w y c z n i e i d e o l o g i c z n b r o n i . Z n a j c L e n i n a , m o n a si j e d y n i e d z i w i , e m i e r t e l n y cios C e r k w i z d e c y d o w a si zada d o p i e r o w 1922 r o k u , k i e d y s i y f i z y c z n e zaczy g o j u opuszcza. D o tej p o r y zajty b y c z y m i n n y m , a w d o d a t k u C e r k i e w z a c h o w y w a a si s p o k o j n i e . R z d T y m c z a s o w y p r z y w r c i godno patriarchy Rosji, zniesion w X V I I I w i e k u przez Piotra W i e l k i e g o ,
131

. W r o k u 1905 m a o k t o z w r a c a u w a g n a p o -

d o b n e o w i a d c z e n i a , z c h w i l j e d n a k , g d y L e n i n d o s z e d d o w a d z y , zacz s w o j e

a n o w y p a t r i a r c h a , T i c h o n , w y r n i a si a p o l i t y c z n p o s t a w , c o z r o b i o w r a e n i e n a w e t n a b o l s z e w i k a c h . L a t e m 1918 r o k u T i c h o n o d m w i s w e g o b o g o s a w i e s t w a b i a e m u " r u c h o w i . M o n a t y l k o zgadywa, c z y ba si t e r r o r u c z e r w o n y c h " , c z y i n t u i c y j n i e p r z e c z u w a n i e u c h r o n n klsk b i a y c h " . B y m o m e n t , k i e d y p a t r i a r c h a c h c i a spotka si z L e n i n e m , b y o m w i z n i m problem awry Troicko-Siergijewskiej, zamienionej na m u z e u m ateizmu. N a l e ga, p r o s i , pisa l i s t y , n i c z e g o j e d n a k n i e osign. B o l s z e w i c y u w a a l i , e n a w e t robocze kontakty z w y s z y m d u c h o w i e s t w e m mog ich skompromitowa, a p o n a d t o L e n i n c h c i a z a d e m o n s t r o w a , j a k n a l e y o d n o s i si d o K o c i o a . W d z b o l s z e w i k w o d m w i p r z y j c i a n i e t y l k o p a t r i a r c h y , lecz t a k e a r c y b i s k u p a W a d i m i r a i i n n y c h p r z e d s t a w i c i e l i s y n o d u , k t r z y p r b o w a l i w y p r a c o w a modus vivendi z n o w y m i w a d z a m i . Z a p e w n e n i e w i d z i a p o w o d u , b y w d a w a si w r o z m o w y z e s u g a m i k u l t u " , s k o r o z a m i e r z a r o z p r a w i si z n i m i p r z y n a j b l i s z e j okazji. C o p r a w d a L e n i n o w i z d a r z y o si s w e g o czasu u t r z y m y w a do b l i s k i e k o n takty z d u c h o w n y m , k t r e g o i m i j e s t w rosyjskiej h i s t o r i i d o b r z e znane - G i e o r g i j e m H a p o n e m . P o raz p i e r w s z y s p o t k a l i si w l u t y m 1905 r o k u . W d z b o l s z e w i k w w i d w Genewie dugie r o z m o w y z t y m czowiekiem, ktry gotw by pomc w p r z y g o t o w a n i a c h d o z b r o j n e g o p o w s t a n i a w R o s j i . P o p H a p o n p o c z y n a sobie bardzo energicznie: organizowa na Zachodzie zakup b r o n i i j e j wysyk do Rosji, z w o a z wasnej i n i c j a t y w y konferencj rosyjskich p a r t i i o orientacji socjalistyczn e j , w y s u n ide Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o . H a p o n z r o b i n a L e n i n i e d u e wraenie s w o i m r a d y k a l i z m e m , a nawet e k s t r e m i z m e m . U l j a n o w zaopatrzy w o j o w n i c z e g o popa w faszywy paszport, by u m o l i w i mu wyjazdy do Rosji. Jednak w m a r c u 1906 r o k u e s e r o w c y z a b i l i H a p o n a n i e d a l e k o P e t e r s b u r g a , w y s u n w s z y p r z e c i w k o n i e m u m o c n o nacigane o s k a r e n i e o w s p p r a c z tajn p o l i c j . N a t e r e n i e R o s j i z n a j d o w a o si o k o o 8 0 0 0 0 w i t y , w p r z e w a a j c e j w i k szoci p r a w o s a w n y c h . U n s z l i c h t n i e r a z n a p o m y k a L e n i n o w i o p r z e c h o w y w a n y c h tam fantastycznych bogactwach", nagromadzonych w w y n i k u religijnego u c i s k u " . L e n i n czeka j e d y n i e n a d o g o d n o k a z j , b y zada K o c i o o w i d r u z g o c c y c i o s , i o k a z j a taka w k o c u si n a d a r z y a . P o w d w y d a w a si r z e c z y w i c i e p r z e k o nywajcy: w i e l k i g d , j a k i n a w i e d z i Rosj w latach 1 9 2 1 - 1 9 2 2 . Jeli s t a l i n o w s k i " g d z p o c z t k u lat 3 0 . zosta w y w o a n y s z t u c z n i e i b y p r z e z r e i m s k r z t n i e u k r y w a n y n i e t y l k o p r z e d w i a t e m z e w n t r z n y m , ale i p r z e d w a s n y m i o b y w a t e l a m i , t o g d l e n i n o w s k i " z b i e r a s w o j e n i w o n a o c z a c h caego wiata. W m i e s z a si K o m i n t e r n , apelujc d o r o b o t n i k w E u r o p y , k t r z y p r z e z j e d e n d z i e w t y g o d n i u pracowali na godujcych" w Rosji. Jednak j a k o pierwszy uderzy w d z w o n , w sensie n a j z u p e n i e j d o s o w n y m , W a s i l i j I w a n o w i c z B i e l a w i n , t a k i e b o w i e m w i e c k i e i m i n o s i p a t r i a r c h a T i c h o n . W o r d z i u d o n a r o d u napisa: D l a godujcego l u d u padlina staa si przysmakiem, lecz nawet i ten przysmak" jest nieosigalny. Jki i k r z y k i rozlegaj si ze wszystkich stron. D o c h o d z i do l u doerstwa. Spord 13 000 000 godujcych tylko 2 000 000 o t r z y m u j pomoc.

Wycignijcie pomocne d o n i e do godujcych braci i sistr! Za zgod w i e r n y c h mona wykorzysta zebrane w wityniach drogocenne przedmioty (piercionki, acuszki, bransolety, ofiarowane dla ozdobienia witych i k o n , srebrny i zoty z o m ) na pomoc dla godujcych (...)" .
132

S i d m e g o lipca 1921 r o k u o inicjatywie patriarchy d y s k u t o w a n o na posiedzen i u p o l i t b i u r a , zapada n a w e t d e c y z j a , b y o r d z i e T i c h o n a nada p r z e z r a d i o . Z c z o n k w najwyszego k i e r o w n i c t w a obecni b y l i j e d y n i e L e n i n , T r o c k i i M o o t o w . T r o c k i u w a a , e apel T i c h o n a p o w i n n a o p u b l i k o w a take b o l s z e w i c k a p r a sa, L e n i n j e d n a k w y b i e g a m y l d u o d a l e j : j a k , korzystajc z e s p o s o b n o c i , zabra C e r k w i w s z y s t k o , a j e d n o c z e n i e raz n a zawsze p o d c i j e j s k r z y d a . W s i e r p n i u T i c h o n z w r c i si z a p e l e m d o n a r o d w w i a t a i p r a w o s a w n y c h c h r z e c i j a n " . U t w o r z o n y zosta W s z e c h r o s y j s k i C e r k i e w n y K o m i t e t P o m o c y G o d u j c y m , postanowiono ofiarowa na potrzeby godujcych kosztownoci cerk i e w n e , n i e s u c e d o c e l w l i t u r g i c z n y c h " . W t y m s a m y m czasie p o w s t a p o d o b n y k o m i t e t , n a k t r e g o czele s t a n l i l i b e r a o w i e S . P r o k o p o w i c z , J . K u s k o w a i N . K i s z k i n . O d p i e r w s z y c h sylab n a z w i s k z a o y c i e l i zyska o n sobie o b i e g o w nazw Prokukisz, co bolszewicy skrcili zoliwie do Kukisz (Figa)
133

. Dwudzie-

stego s i d m e g o s i e r p n i a 1 9 2 1 r o k u L e n i n nakaza z m a k s y m a l n y m p o p i e c h e m aresztowa P r o k o p o w i c z a i w s z y s t k i c h bez w y j t k u c z o n k w ( n i e k o m u n i s t w ) Komitetu Pomocy"

1 3 4

. N i e zamierza tolerowa s a m o w o l i buruazji", ktra, j a k

donosi U n s z l i c h t , miaa powizania z eserowcami i uprawiaa antyradzieck p r o p a g a n d " . B o l s z e w i c y b a r d z o n i e c h t n y m o k i e m p a t r z y l i n a akcj p o m o c y , p r o w a d z o n p r z e z C e r k i e w oraz z a g r a n i c z n e organizacje c h a r y t a t y w n e , t o t e n i e m o g l i p o z w o l i , b y , n a d o m i a r w s z y s t k i e g o , w c z y a si d o t e g o r o d z i m a b u r u a z j a . W latach 1 9 2 1 - 1 9 2 2 , w e d u g n i e p e n y c h d a n y c h , w R o s j i g o d o w a o o k o o 2 5 0 0 0 0 0 0 l u d z i . W t y m s a m y m czasie K o m i t e t C e n t r a l n y p a r t i i b o l s z e w i k w przekazywa due s u m y pienidzy, zoto i kosztownoci zagranicznym partiom k o m u n i s t y c z n y m , p r b u j c raz j e s z c z e r o z n i e c i p o m i e r e w o l u c j i w i a t o w e j . W s a m y m t y l k o r o k u 1922, z n w w e d u g n i e p e n y c h danych, przeznaczono na t e n c e l p o n a d 19 0 0 0 0 0 0 r u b l i w z o c i e , p o c h o d z c y c h w z n a c z n e j czci z zasob w cerkiewnych. Emisariusze M o s k w y w o z i l i pienidze d o C h i n , I n d i i , Persji, na Wgry, do W o c h , Francji, A n g l i i , N i e m i e c , Finlandii i w i e l u innych krajw, wszdzie t a m , gdzie potrzebny by n o w y r e w o l u c y j n y i m p u l s . T y m c z a s e m g d p r z y b r a straszliwe r o z m i a r y . G o d u j c y j e d l i p a d l i n i l u d z k i e z w o k i . P o l i t b i u r o z a b r o n i o zamieszczania w prasie w s z e l k i c h w z m i a n e k o k a n i b a l i z m i e . D w u d z i e s t e g o c z w a r t e g o l u t e g o 1922 r o k u o b y w a t e l e R o s j i d o w i e d z i e l i si z gazet, e p o p r z e d n i e g o d n i a W C I K w y d a d e k r e t o p r z y m u s o w e j k o n f i s k a c i e wszystkich cerkiewnych kosztownoci. Zarzdzenie to zaaprobowa wczeniej L e n i n , a z a t w i e r d z i o p o l i t b i u r o , j e d n a k tej i n f o r m a c j i gazety n i e z a m i e c i y . O r g a n i z a c j e p a r t y j n e , o d d z i a y G P U i specjalnie u t w o r z o n e g r u p y w d z i e r a y si d o C e r k w i , o d c z y t y w a y d e k r e t W C I K i d o m a g a y si d o b r o w o l n e g o w y d a n i a k o s z t o w n o c i . P o p i g o t o w i b y l i odda w s z y s t k o z w y j t k i e m p r z e d m i o t w l i t u r g i c z n y c h .

Godujca rodzina Czuwaszw w okolicach Samary, 1921 rok.

L e w Kamieniew i jego ona, siostra Trockiego, z czonkami amerykaskiego k o m i t e t u pomocy przy k u c h n i wydajcej zup w d o t k n i t y m godem regionie na P o w o u , listopad 1921 r o k u .

U c h o d c y z regionw dotknitych godem w obozie na P o w o u , 1921 rok.

Isaak Brodski r o b i szkic do portretu Lenina podczas I I I Kongresu K o m i n t e r n u , k t r y odby si w czerwcu-lipcu 1921 r o k u . Lenin i K l i m e n t W o r o s z y o w w r d onierzy A r m i i Czerwonej, ktrzy zgnietli powstanie marynarzy w Kronsztadzie, 22 marca 1921 r o k u .

Lenin podczas prb z pierwszym pugiem napdzanym elektrycznoci, M o s k w a , 1921 rok.

 T r i u m w i r a t " : Stalin, Kamieniew i Z i n o w i e w , za Stalinem Rykow, M o s k w a , wczesne lata 20.

L e n i n i Stalin w Gorkach, letniej rezydencji Lenina. Podejrzewano, e Stalin spreparowa to zdjcie na d o w d swojej zayoci z przywdc rewolucji. Naprawd zostao zrobione przez siostr Lenina, Mari, i jest autentyczne.

L e n i n , Krupska, siostra Lenina A n n a Jelizarowa, j e j syn W i k t o r i crka miejscowego robotnika; G o r k i , sierpie-wrzesie 1922 r o k u . L e n i n w sierpniu 1922 r o k u .

L e n i n i Krupska podczas przejadki w o k rezydencji w Gorkach z kierowc R.S. Kosmaczewem i czonkiem osobistej ochrony P.P. Pakolim, sierpie-wrzesie 1922 r o k u .

Lenin i Krupska z teleskopem w Gorkach, sierpie-wrzesie 1922 r o k u .

L e n i n w Gorkach w lipcu-sierpniu 1923 r o k u , wida wyranie, e od zeszego lata stan jego zdrowia znacznie si pogorszy. O b o k siostra Maria. Mczyzna nieznany, by moe lekarz.

L e n i n w parku w Gorkach w towarzystwie P.P. i M . M . Pakolich, lato 1923 r o k u .

L e n i n latem 1923 r o k u . Jego ostatnie zdjcia.

Na katafalku, stycze 1924 r o k u . Na katafalku. Przy t r u m n i e szef tajnej policji Feliks Dzieryski (trzeci od lewej) i K l i m e n t W o r o s z y o w (w m u n d u r z e w o j s k o w y m ) .

Demonstracja leninistw" w M o s k w i e , 1992 rok. Protest przeciwko przekazaniu M u z e u m Lenina Radzie Miejskiej.

M i e j s c o w i ateici przepdzali p o p w , a czasem n a w e t d o k o n y w a l i aresztowania, p r z e p r o w a d z a j c nastpnie n a w a s n r k p e n " k o n f i s k a t . B y a t o systematyczna g r a b i e , w k t r e j n i e r z a d k o b r a y u d z i a r w n i e e l e m e n t y przestpcze. W w i e l u miejscach w i e r n i stawili opr. W drugiej dekadzie marca L e n i n o t r z y m a z G P U doniesienie, e w n i e w i e l k i m miasteczku Szuja nie opodal I w a n o w a podczas r e k w i z y c j i c e r k i e w n y c h k o s z t o w n o c i w y b u c h y z a m i e s z k i . J a k w y n i k a o z r a p o r t u , po konfiskacie z o t y c h i srebrnych p r z e d m i o t w z trzech n i e w i e l k i c h C e r k w i i d o k o n a n i u spisu k o s z t o w n o c i w miejscowej synagodze, k o m i s j a p o w i a t o w e g o k o m i t e t u w y k o n a w c z e g o w k r o c z y a w asycie m i l i c j i d o w i t y n i p r z y p l a c u S o b o r o w y m . W p o b l i u z e b r a si t u m , d o s z o d o z a k c e n i a p o r z d k u , k t o zacz b i w d z w o n c e r k i e w n y . W e z w a n a n a m i e j s c e p k o m p a n i a 146. P u k u P i e c h o t y o t w o r z y a o g i e z d w c h k a r a b i n w m a s z y n o w y c h , p o l a a si k r e w , z g i n l i l u d z i e * . T e g o samego w i e c z o r u w i e r n i dostarczyli d o k o m i t e t u w y k o n a w c z e g o o k o o 6 0 k i l o g r a m w srebra i k o s z t o w n o c i . K o m i s j a n i e z a d o w o l i a si t y m i z s o b o r u z a b r a n o j e s z c z e p o n a d 160 k i l o g r a m w srebra, z o t a i d r o g i c h k a m i e n i . Jak d o n o s i l i czekici, zamieszki zostay zorganizowane przez czarnosecinny k l e r " , c h o w i a d o m o b y o , e, t a k j a k i w i n n y c h p r z y p a d k a c h , p r o t e s t m i a c h a r a k t e r s p o n t a n i c z n y . L e n i n w p a d w e w c i e k o . O i l e z w y k l e p o t r a f i n a d sob zapan o w a , t o t y m r a z e m m i o t a si i ciska g r o m y . S z y b k o si j e d n a k u s p o k o i , p o n i e w a z r o z u m i a , e n a d a r z y a m u si w y j t k o w a o k a z j a , b y j e d n y m z d e c y d o w a n y m p o s u n i c i e m skoczy z d u c h o w i e s t w e m , a zwaszcza z patriarch T i c h o n e m , k t r y n a dekret W C I K o d p o w i e d z i a k o l e j n y m o r d z i e m d o l u d u . Patriarcha, p r z y p o m n i a w s z y znane stanowisko s y n o d u w sprawie aktywnego u d z i a u C e r k w i w w a l c e z g o d e m , u s t o s u n k o w a si n a s t p n i e do d e k r e t u o r e k w i z y c j i w s z y s t k i c h c e r k i e w n y c h kosztownoci, nazywajc w akt w i t o k r a d z t w e m . Dopucilimy, biorc pod uwag nadzwyczaj cikie okolicznoci, moliwo ofiarowania przedmiotw cerkiewnych, niepowiconych i niemajcych charakteru sakralnego (...). N i e m o e m y si jednak zgodzi, by zabierano ze wity przedmioty wite, ktrych uycie do celw innych ni liturgiczne jest wedle kanonw cerkiewnych zabronione i karane jako witokradztwo: w przypadku osb wieckich - wykluczen i e m z Kocioa, w przypadku osb duchownych - pozbawieniem wice .
135

L e n i n odebra ordzie T i c h o n a j a k o wezwanie do zorganizowanego o p o r u p r z e c i w k o z a r z d z e n i o m w a d z y r a d z i e c k i e j i p o s t a n o w i osobicie o p r a c o w a p r o g r a m z n i s z c z e n i a C e r k w i . W d z * p r z e b y w a w t y m czasie w w i o s c e K o r z i n k i n o k o o T r o i c e - y k o w a w g u b e r n i m o s k i e w s k i e j , g d z i e spdza j e d e n z e s w y c h c z s t y c h u r l o p w . K r u p s k a w s p o m i n a a , e podczas s p a c e r w w i e l e m w i n a t e m a t y a n t y r e l i g i j n e , napisa take o b s z e r n y a r t y k u d l a p i s m a P o d z n a m i e n i e m m a r k s i z m a " , z a t y t u o w a n y O znaczeniu wojujcego materializmu. B y c a k o w i c i e p o c h o nity planami kampanii przeciwko Kocioowi.

* Wedug Hellera i Niekricza zginy cztery osoby, a 10 zostao rannych. Zob.: M. Heller, A. Niekricz Utopia u wadzy, Warszawa 1986, s. 111 (przyp. tum.).

Jedenastego m a r c a 1922 r o k u napisa d o T r o c k i e g o , b y u p e w n i si, c z y p o l i t b i u r o w y p e n i o j e g o i n s t r u k c j e i k a z a o s p o r z d z i d o k a d n y spis c e r k w i , k t r e zostay w y c z y s z c z o n e " , a cilej m w i c , o g r a b i o n e

1 3 6

. da r w n i e szczego-

w y c h r a p o r t w na temat liczby aresztowanych i rozstrzelanych p o p w . W p o o w i e marca C z K przysaa m u kilka takich r a p o r t w , donoszc o nasileniu r e w o l u c y j n y c h represji w o b e c p o p w i i n n y c h funkcjonariuszy k u l t u " . T y m c z a s e m p o l i t b i u r o zaakceptowao propozycj Lenina, by zbiera informacje o wystpieniach b u n t o w n i c z y c h p o p w i rozstrzeliwa p r o w o d y r w " d z i o dekret o karze mierci dla d u c h o w i e s t w a
1 3 8 1 3 7

, a 4 maja formalnie zatwier-

Tre szeciostronicowego listu, k t r y L e n i n napisa w z w i z k u z w y p a d k a m i w Szui, zaadresowanego d o M o o t o w a j a k o sekretarza K C , ale przeznaczonego dla w s z y s t k i c h c z o n k w p o l i t b i u r a , d u g o nie b y a u j a w n i a n a . W Kronice biograficznej m w i si j e d y n i e o t y m , e L e n i n uznaje za k o n i e c z n e zdecydowanie w p r o w a d z i w ycie dekret W C I K z 23 l u t e g o 1922 r o k u o p r z e j c i u k o s z t o w n o c i c e r k i e w n y c h "
1 3 9

. W t a k z w a n y m Pe-

nym wydaniu dzie sze s t r o n l i s t u z r e d u k o w a n o do szeciu l i n i j e k k o m e n t a r z a w aneksie: W licie d o c z o n k w p o l i t b i u r a K C R K P ( b ) L e n i n pisze o k o n i e c z n o c i z a m a nia o p o r u d u c h o w i e s t w a w o b e c d e k r e t u W C I K z 2 3 l u t e g o 1922 r o k u (...)" .
140

W o s t a t n i m okresie L e n i n posya t o w a r z y s z o m g w n i e k r c i u t k i e n o t a t k i , c z a s e m n a d e r e n i g m a t y c z n e - n i e u s t a n n i e si spieszy. T e n d u g i , d o b r z e p r z e m y lany list z 19 marca 1922 r o k u j e s t w y j t k i e m . L e n i n w p o d o b n y c h sprawach zaw s z e stara si z a c h o w a o s t r o n o , t o t e o p a t r z y l i s t c h a r a k t e r y s t y c z n y m w s t p e m : Prosz p o d a d n y m p o z o r e m nie robi k o p i i , niech wszyscy c z o n k o w i e p o l i t b i u r a ( t o w . K a l i n i n te) pisz s w o j e u w a g i n a s a m y m d o k u m e n c i e " . W d z w i e d z i a , e treci listu nie m o e w t y m w y p a d k u u s p r a w i e d l i w i r e w o l u c y j n a konieczno". P i r o dzierya rka i n k w i z y t o r a . List wykracza daleko poza r a m y stosunku L e n i n a do Kocioa, stanowic raczej o d b i c i e j e g o p o l i t y c z n e j i m o r a l n e j s y l w e t k i . Jest z b y t d u g i , b y przytacza g o w caoci, zacytuj w i c t y l k o n i e k t r e w y j t k i . Co ra, co chy czele na do wypadkw mi si, planem pisz swym w Szui, e walki na oraz si ktr to spraw podj (...). o e wniesiono ju pod obrady politbiuteraz tward decyzj tym w zwizku faktem to, cerna Jeli zestawi z przejmowaniu o czarnosecinne w tym nielegalnym wydaje o koniecznie danym do co to, trzeba odcinku dekretu wiadomo

z oglnym kiewnych ze tym,

stosunku to

duchowiestwa gazety, stanie wodzem nam

kosztownoci ordziu duchowiestwo momencie.

nam

patriar-

Tichona,

zupenie jasne, rozmysem bitw

z caym

wprowadza

w ycie plan,

polegajcy

by wyda

decydujc

dokadnie

L e n i n , j a k zawsze, m y l a k a t e g o r i a m i f r o n t o w y m i " , w i a d o m i e p r z y t y m p r z e tasowujc fakty i przypisujc p r z e c i w n i k o w i wasne intencje. To wanie o n , a nie K o c i , p l a n o w a zada z n i e n a c k a d e c y d u j c y c i o s . W dalszej czci l i s t u n a s t p u j e w y l i c z e n i e r o d k w , k t r e , z d a n i e m L e n i n a , n a l e y zastosowa. (...) nika na Mamy 99 gow szans na 100, e osigniemy peny sukces, dla nas pozycje na pobijemy przeciwwiele dziesicioleci. i zabezpieczymy kluczowe

Wanie ludzi, a musimy)

teraz na i

tylko

teraz, walaj

kiedy

na

obszarach

dotknitych trupw, majtek kosztownoci

godem z wart praca Przej i wielu

zjada

si

drogach

si setki, jeli nie (...). (wystarczy Bez tego nie ekonomiczny cakowicie setek (...).

tysice,

moemy (i dlatego najwiksz wiele senienanasze

przeprowadzi bezlitosn rubli w i

konfiskat energi zocie awr). rozwj jest wielu

cerkiewnych wspomnie majtku do rubli

determinacj tek w rce milionw ogle, ktrych szych musimy

Moemy przej

gigantyczne jakakolwiek skuteczna moe

bogactwa obrona w

monasterw jakikolwiek pozycji majtek bez

pastwowa

i jakakolwiek (a

w Genui* wysokoci wzgldu na

pomylenia.

milionw

miliardw)

wszystko

N i e m a t u n a w e t s o w a n a t e m a t p o m o c y g o d u j c y m . U j a w n i a si z a t o w c a ej p e n i k o n f i s k a t o r s k i " w i a t o p o g l d L e n i n a . J a k w d z z a m i e r z a b u d o w a s o c j a l i z m " , s k o r o k a t e g o r y c z n i e s t w i e r d z a , e bez o g r a b i e n i a C e r k w i j a k i k o l w i e k r o z w j e k o n o m i c z n y (...) j e s t c a k o w i c i e n i e d o p o m y l e n i a " ? L e n i n p r z e z w s z y s t k i e lata s p r a w o w a n i a w a d z y n i e u s t a n n i e co k o n f i s k o w a i r e k w i r o w a . T r u d n o c z a s e m o p r z e si w r a e n i u , e zaprztaa g o bez r e s z t y j e d n a obsesyjna idea: c o i k o m u m o n a b y j e s z c z e odebra? O d b i e r a n o w s z y s t k o : f a b r y k i , b a n k i , z b o e , d r o g i , k o s z t o w n o c i o s o b i s t e , d o m y , m i e s z k a n i a , o d z i e ( w e s z y w y c i e specjalne d e k r e t y , nakadajce n a b u r u z j o b o w i z e k z d a w a n i a c i e p y c h u b r a i b u t w ) , t e a t r y , s z k o y , d r u k a r n i e . S t a o si t o m o l i w e d l a t e g o , e b o l s z e w i c y n a d u g i e d z i e s i t k i lat o d e b r a l i l u d z i o m p o d s t a w o w w a r t o - w o l n o . C a a reszta b y a j e d y n i e k o n s e k w e n c j . D a l e j L e n i n pisa: Pewien susznie trzeba dziej wania mdry pisarz e i szereg zajmujcy jeli dla to nie si sprawami osignicia naley znios to (...). czasie, pastwa okrelonych uczyni poniewa w [Machiavelli? celw sposb jak dugotrwaego D.W.] najbarstosopowiedzia, popeni politycznych

okruciestw, w jak ludowe

zdecydowany okruciestwa

najkrtszym

masy

L e n i n si m y l i . N a r d , k t r y p o p r o w a d z i d r o g k o m u n i z m u , z n o s i n i e w i a r y g o d n e o k r u c i e s t w a p r z e z cae dziesiciolecia. Sama t y l k o w o j n a d o m o w a k o s z towaa Rosj 13 000 000 istnie l u d z k i c h . Po j e j zakoczeniu do pocztku k o l e k t y w i z a c j i , w szczliwych latach N E P - u " , zgino w obozach l u b podczas t u m i e n i a antyradzieckich wystpie i b u n t w o k o o 1 000 000 ludzi. A od r o k u 1929 d o 1953 l i c z b a t a w z r o s a o k o l e j n e 2 1 5 0 0 0 0 0 . L e n i n , zwracajc w licie u w a g n a d o g o d n d l a p r z e p r o w a d z e n i a g l o b a l n e j o p e r a c j i p r z e c i w k o K o c i o o w i sytuacj m i d z y n a r o d o w , d o c h o d z i d o o c z y w i stego w n i o s k u , e p o w i n n i m y w a n i e teraz w y d a d e c y d u j c i n i e u b a g a n b i t w czarnosecinnemu d u c h o w i e s t w u i zama j e g o o p r z t a k i m o k r u c i e s t w e m , e b y n i e z a p o m n i a o t e g o p r z e z nastpne d z i e s i t k i l a t "
1 4 1

. T r z e b a przyzna, e cel

* Midzynarodowa konferencja w Genui, powicona gwnie zagadnieniom ekonomiczn y m , trwaa od kwietnia do czerwca 1922 roku; z powodu choroby Lenina Rosj Radzieck reprezentowa Gieorgij Cziczerin (przyp. tum.).

s w j osign: C e r k i e w p r z e k s z t a c o n a zostaa w s u e b n i c p a r t i i , a w r d d u c h o w i e s t w a d z i a a y n i e z l i c z o n e rzesze a g e n t w . J e l i zaraz p o r e w o l u c j i b y o w R o sji o k o o 8 0 0 0 0 c e r k w i , t o w r o k u 1950 p o z o s t a o i c h z a l e d w i e 1 1 5 2 5 , n a w e t p o m i m o f a k t u , e w l a t a c h I I w o j n y w i a t o w e j , k i e d y S t a l i n z w r c i si d o K o c i o a o p o m o c , n a s t p i o p r z e j c i o w e o d r o d z e n i e ycia r e l i g i j n e g o

142

L e n i n o w s k i e uderzenie w rosyjski Koci m o n a przyrwna do w o j n y , ktr S t a l i n w y p o w i e d z i a c h o p s t w u . N i g d y c h y b a w s w o j e j h i s t o r i i rosyjska C e r k i e w n i e p o n i o s a t a k o g r o m n y c h d u c h o w y c h i m a t e r i a l n y c h strat. J a k w y n i k a z r n y c h d a n y c h , rozstrzelano od 14 000 do 20 000 p o p w i bardziej a k t y w n y c h w i e r n y c h . W e d l e l e n i n o w s k i c h k r y t e r i w b y o t o z p e w n o c i o w i e l e z a m a o , w d z pisa przecie w s w y m licie: I m w i k s z liczb p r z e d s t a w i c i e l i reakcyjnego d u c h o w i e s t w a i r e akcyjnej b u r u a z j i u d a n a m si p r z y tej o k a z j i rozstrzela, t y m l e p i e j " . C o si t y c z y w y p a d k w w S z u i , L e n i n te p o l e c i p o d j s t o s o w n e k r o k i . P o l i t b i u r o p o w i n n o w y d a d y r e k t y w , pisa: By proces Szujskich b u n t o w n i k w , wystpujcych przeciwko pomocy godujcym, przeprowadzony zosta z maksymaln szybkoci i zakoczy si nie inaczej, j a k rozstrzelaniem bardzo duej liczby najbardziej w p y w o w y c h i niebezpiecznych czarnosecicw m. Szui, a w miar monoci nie tylko z tego miasta, lecz take z M o s k w y i niektrych i n n y c h orodkw r e l i g i j n y c h .
143

O g l n y zarys l i s t u L e n i n p o d y k t o w a p r z e z t e l e f o n s w o j e j sekretarce M a r i i W o o d i c z e w e j , poniewa nie m i a z a m i a r u przyjeda na kolejne posiedzenie p o l i t b i u r a . P o l i t b i u r o z b i e r a o si w tej s p r a w i e k i l k a razy. D w u d z i e s t e g o m a r c a K a m i e n i e w , Stalin, T r o c k i i M o o t o w przedyskutowali projekt, k t r y przygotowa przewodniczcy Rewolucyjnej Rady Wojennej, L e w T r o c k i , i z niewielkimi p o p r a w k a m i z a t w i e r d z i l i w s z y s t k i e 1 7 p u n k t w d e k r e t u . U t w o r z o n a zostaa c e n t r a l n a k o m i s j a p o d p r z e w o d n i c t w e m K a l i n i n a , w s k a d k t r e j w e s z l i J a k o w l e w , Sap r o n o w , U n s z l i c h t , K r a s i k o w , W i n o k u r o w i B a z i l e w i c z , o g l n y za n a d z r n a d dziaalnoci k o m i s j i sprawowa T r o c k i . P o d o b n e k o m i s j e p o w s t a y r w n i e w t e renie, zwracano przy t y m uwag, aby skad n a r o d o w o c i o w y t y c h oficjalnych k o m i s j i n i e d a w a p o w o d u d o s z o w i n i s t y c z n e j a g i t a c j i " . Z tego p o w o d u c z o n k i e m k o m i s j i c e n t r a l n e j n i e zosta y d T r o c k i , c h o c i a f a k t y c z n i e k i e r o w a j e j p r a c a m i . P o s t a n o w i o n o r o z w i n m o l i w i e j a k najszersz k a m p a n i p r o p a g a n d o w , s p o w o d o w a r o z a m w C e r k w i , wspiera tak zwan y w C e r k i e w " , czyli o d n o w i cieli", wystpujcych p r z e c i w k o T i c h o n o w i , przeprowadzi rzeczon kampani w j a k n a j k r t s z y m czasie, a nastpnie aresztowa cae w y s z e d u c h o w i e s t w o . K o n fiskata c e r k i e w n y c h k o s z t o w n o c i o d b y w a si m i a a w o b e c n o c i w o j s k a , k o m u n i s t w i o d d z i a w specjalnego p r z e z n a c z e n i a
144

. L e d w i e zacza si z o r g a n i z o w a -

n a g r a b i e , g d y T r o c k i d o n o s i L e n i n o w i : W a d i m i r z e I l j i c z u (...). G w n a praca polegaa d o t d n a k o n f i s k a c i e w z l i k w i d o w a n y c h m o n a s t e r a c h , m u z e a c h , s k a r b cach i t p . Z d o b y c z j e s t o g r o m n a , a d o k o c a j e s z c z e d a l e k o ( . . . ) "

145

W S z u i , rzecz j a s n a , o d b y si b y s k a w i c z n y p r o c e s . D w u d z i e s t e g o d r u g i e g o m a r c a p o l i t b i u r o z e b r a o si n a k o l e j n y m p o s i e d z e n i u , g d z i e zapada d e c y z j a , e

 a r e s z t o w a n i e S y n o d u i p a t r i a r c h y p o w i n n o nastpi n i e teraz, lecz m n i e j w i c e j z a 1 5 - 2 5 d n i . Relacj z w y p a d k w w S z u i poda d o w i a d o m o c i p u b l i c z n e j , w i n n y c h s z u j s k i c h p o p w i o s o b y w i e c k i e odda p o d sd w c i g u t y g o d n i a . P r o w o d y r w b u n t u rozstrzela"

146

. C o p r a w d a U n s z l i c h t nalega, b y p a t r i a r c h a r e s z t o w a n o n a -

t y c h m i a s t . P i s m o z G P U , adresowane d o p o l i t b i u r a , s t w i e r d z a o : P a t r i a r c h a T i c h o n i otaczajca go zgraja (...) p r o w a d z n i c z y m n i e z a m a s k o w a n akcj p r z e c i w k o p r z e j m o w a n i u c e r k i e w n y c h k o s z t o w n o c i (...). P o d s t a w y d o aresztowania T i c h o n a i najbardziej r e a k c y j n y c h c z o n k w S y n o d u s wystarczajce. G P U u w a a : 1. Jest teraz waciwy m o m e n t na aresztowanie Synodu i patriarchy. 2. N i e w o l n o dopuci do wybrania nowego Synodu. 3. Wszystkich p o p w wystpujcych przeciwko p r z e j m o w a n i u kosztownoci naley zesa do dotknitych godem rejonw Powoa j a k o w r o g w l u d u (...) .
147

A b y przyspieszy t e m p o r e k w i z y c j i i z a p e w n i k o m i s j o m p o m o c t e c h n i c z n " , p o l i t b i u r o z a p o r e d n i c t w e m W C I K w y a s y g n o w a o n a t e n cel 5 0 0 0 0 0 0 r u b l i

1 4 8

N o w i t e c h n i c z n i " w s p p r a c o w n i c y k o m i s j i r e k r u t o w a l i si w z n a c z n e j czci z b y y c h w i n i w k r y m i n a l n y c h , odsiadujcych w y r o k i za napady, rozboje i r a bunki. N a t e r e n i e caego k r a j u o d b y w a y si istne w y p r a w y w o j e n n e p r z e c i w k o c e r k w i o m i d u c h o w i e s t w u . O f i a r grabiey paday n i e t y l k o s o b o r y , lecz take y d o w skie synagogi, m u z u m a s k i e m e c z e t y i k o c i o y k a t o l i c k i e . N o c a m i w p i w n i c a c h C z K i o k o l i c z n y c h lasach r o z b r z m i e w a y suche w y s t r z a y r e w o l w e r o w e . C i a a r o z strzelanych p o p w i osb wieckich grzebano w w w o z a c h , parowach, na p u s t k o w i a c h . W R o s j i z a m i l k y d z w o n y c e r k i e w n e . P a r t y j n i sekretarze, czekici i c z o n k o w i e k o m i s j i s k w a p l i w i e l i c z y l i i p a k o w a l i d o s k r z y z o t e i srebrne k i e l i c h y , k r z y e , w i e c z n i k i i i n n e c e n n e p r z e d m i o t y , p r z e z stulecia g r o m a d z o n e w c e r k w i a c h . O g l n a ilo z e b r a n y c h w t e n sposb b o g a c t w n i e j e s t znana, ale lista p r z e d m i o t w s k o n f i s k o w a n y c h j e d n e g o t y l k o d n i a , 1 listopada 1922 r o k u , daje n i e j a k i e p o j cie o r o z m i a r a c h tej a k c j i : z o t o - 545,78 k i l o g r a m a ; s r e b r o - 3 7 6 858,42 k i l o g r a m a ; b r y l a n t y - 35 6 7 0 s z t u k [ D l a c z e g o n i e w karatach? - D . W . ] ; i n n e k o s z t o w n o c i 7 1 7 6 2 s z t u k i ; p e r y - 2 3 4 , 5 6 k i l o g r a m a ; z o t e m o n e t y - 3 1 1 5 r u b l i ; srebrne m o n e t y - 19 155 r u b l i ; r n e d r o g o c e n n e rzeczy - 856,67 k i l o g r a m a . O p r c z w y m i e n i o n y c h cerkiewnych kosztownoci odebrano antyki w liczbie 964 p r z e d m i o t w , ktre zostan w y c e n i o n e o s o b n o "
1 4 9

. W M o s k w i e s k r z y n i e b y y s o r t o w a n e : wikszo z d o -

byczy przekazywano bezporednio do dyspozycji politbiura, na fundusz K o m i n t e r n u , n a p o t r z e b y G P U , n a b u d o w n i c t w o p a s t w o w e " , a t y l k o n i e w i e l k cz s p r z e dano w celu z a k u p u y w n o c i . Z g o d n i e z decyzj p o l i t b i u r a znaczne iloci skonfiskowanych p r z e d m i o t w pozostaway na miejscu do dyspozycji lokalnych w a d z . N i e m a e r o d k i szy n a o p a c e n i a h i e r a r c h i i p a r t y j n e j . Tysice o d e b r a n y c h buruazji d o m w w M o s k w i e umeblowano skonfiskowanymi antykami. B o l s z e w i c y d o b r a l i si r w n i e d o r e l i k w i i . P r a c o w n i k l u d o w e g o k o m i s a r i a t u s p r a w i e d l i w o c i , b l i s k i z n a j o m y L e n i n a P . K r a s i k o w , z a j m u j c y si s p r a w a m i C e r k w i , donosi z K o s t r o m y , e srebrny g r o b o w i e c " ze szcztkami witego Barnaby

z W i e t u g i p o w i n i e n zosta s k o n f i s k o w a n y . P o o t w a r c i u u s u n t a k z w a n e r e l i k w i e . W razie s p o d z i e w a n y c h k o m p l i k a c j i - n i e z w o c z n i e p o w i a d o m i G P U " . P o l i t b i u r o w y r a z i o zgod na otwarcie srebrnego g r o b o w c a " kwidacji relikwii.

1 5 0

, a wkrtce potem

l u d o w y k o m i s a r i a t s p r a w i e d l i w o c i , n a w n i o s e k L e n i n a , w y d a z a r z d z e n i e O li w i t y Barnaba n i e b y j e d y n ofiar w a l k i z z a b o b o n a m i " . N i e c o w c z e n i e j , b o jeszcze w 1919 r o k u , p o t r a k t o w a n o w t e n s a m sposb szcztki Siergieja R a d o n e skiego, r u s k i e g o m n i c h a , zaoyciela a w r y T r o i c k o - S i e r g i j e w s k i e j , k t r y w X I V w i e k u uosabia d u c h a o p o r u R u s i p r z e c i w k o T a t a r o m . G o r l i w y K r a s i k o w p o s t a n o w i n a k r c i p r o p a g a n d o w y f i l m o e k s h u m a c j i s z c z t k w witego Siergieja, w c z y m n i e p r z e s z k o d z i y m u bagania i p r o t e s t y p a t r i a r c h y T i c h o n a . O g r a b i o n a zostaa r w n i e a w r a Peczerska w K i j o w i e . K o m i s j a u k r a i s k a chciaa przeznaczy k o s z t o w n o ci n a p o m o c d z i e c i o m , ale M o s k w a n a t y c h m i a s t zaprotestowaa: s k o n f i s k o w a n y m m i e n i e m zasili b u d e t w s z e c h z w i z k o w y , dla d z i e c i z o s t a w i t y l k o 2 5 %
1 5 1

T y m c z a s e m L e n i n d o m a g a si s z y b k i e g o p r o c e s u w y s z e g o d u c h o w i e s t w a . N a p o c z t k u m a j a 1922 r o k u p o l i t b i u r o , z i n i c j a t y w y L e n i n a , w y d a o d y r e k t y w trybunaowi moskiewskiemu: 1. N i e z w o c z n i e postawi T i c h o n a przed sdem. 2. Zastosowa wobec p o p w najwyszy w y m i a r kary .
152

B o l s z e w i c y m i e l i nadziej p r z e p r o w a d z i b y s k a w i c z n y proces, n a wiecie p o d n i o s y si j e d n a k g o s y p r o t e s t u . T e l e g r a m y w tej s p r a w i e p r z y s a l i d o M o s k w y p a p i e , n i e m i e c c y s o c j a l d e m o k r a c i , s z w e d z c y pacyfici, a take F r i d t j f N a n s e n , n o r weski naukowiec i polityk, W y s o k i Komisarz Ligi N a r o d w do spraw U c h o d c w . P o l i t b i u r o p o s t a n o w i o o d o y proces i p r z y g o t o w a si d o n i e g o b a r d z i e j starann i e . C z o o w y p a r t y j n y ateista, J e m i e l i a n J a r o s a w s k i , z a p r o p o n o w a , b y , j e l i T i c h o n okae s k r u c h , przenie g o d o k l a s z t o r u , n i e zakazujc m u d z i a a l n o c i r e l i g i j n e j
153

s m e g o m a j a z a k o c z y si w M o s k w i e p r o c e s S z u j s k i c h p o p w i w i e c k i c h u c z e s t n i k w zaj. Sd skaza 1 1 o s k a r o n y c h n a kar m i e r c i , w i e l u i n n y c h n a k a r y d u g o l e t n i e g o w i z i e n i a . P o l i t b i u r o u w z g l d n i o sze p o d a o ask, n a t o m i a s t p i c i u p o p w z o s t a o n i e b a w e m r o z s t r z e l a n y c h , doczajc d o d u g i e j l i s t y t y c h , k t r y c h z a m o r d o w a n o w c z e n i e j bez p r o c e s u . W p a d z i e r n i k u 1922 r o k u n a c z e l n i k szstej sekcji t a j n e g o w y d z i a u G P U i z a r a z e m k u r a t o r " d o s p r a w C e r k w i z r a m i e n i a tej i n s t y t u c j i , n i e j a k i T u c z k o w , d o nosi K o m i t e t o w i Centralnemu: Raport o tichonowszczynie Powstaa grupa, tak zwana y w a Cerkiew, skadajca si gwnie z biaych p o p w " * , co dao n a m moliwo skcenia p o p w z biskupami, j a k onierzy z generaami, poniewa midzy b i a y m a czarnym d u c h o w i e s t w e m zawsze istniaa w r o go. Prowadzimy akcj wypierania t i c h o n o w c w z patriarchatu i parafii. Zakadamy * Biaymi popami" nazywano kler onaty, w odrnieniu od popw czarnych", czyli mnichw (przyp. autora).

chrzecijaskie grupy o b r o c w o d n o w y " . I tak, po wystpieniu popa Kranickiego w C e r k w i Chrystusa Zbawiciela, do grupy odnowicieli zapisao si dwanacie osb spord w i e r n y c h (...) .
154

N a d T i c h o n e m , z a m k n i t y m w monasterze D o s k i m , pracowali" tymczasem p o d w a d n i T u c z k o w a . Przesuchania k o n t y n u o w a n o nawet w t e d y , gdy L e n i n by j u powanie c h o r y ; j e g o dyrektywa w odniesieniu do C e r k w i pozostawaa w m o c y . L a t e m 1923 r o k u p o l i t b i u r o w y s u c h a o r e f e r a t u J a r o s a w s k i e g o i p o d j o decyzj: 1. ledztwo w sprawie T i c h o n a prowadzi a do odwoania. 2. Powiadomi Tichona, e zastosowane wobec niego sankcje mog zosta u c h y l o nejeli: a) wyrazi al za zbrodnie popenione przeciwko wadzy radzieckiej; b) uzna orzeczenie sdu; c) odetnie si od biaogwardzistw i i n n y c h organizacji k o n t r r e w o l u c y j n y c h ; d) wyrazi swj negatywny stosunek wobec Kocioa katolickiego. W razie zgody zostanie z w o l n i o n y (...) .
155

N i e c o wczeniej o d n o w i c i e l e " zwoali II Wszechrosyjski Sobr, k t r y pozbaw i T i c h o n a godnoci patriarchy, j e d n a k ani o n , ani j e g o najblisze otoczenie nie u z n a l i tej r o z a m o w e j d e c y z j i . Szesnastego c z e r w c a 1923 r o k u T i c h o n p o d p i s a n a d e r o s o b l i w e o w i a d c z e n i e , k t r e , sdzc p o s t y l u , p o d s u n l i m u l u b p o d y k t o wali pracownicy Pastwowego Zarzdu Politycznego. Od (...) do chwili si radzieckiej objawiaa wie i nych suszn pokoju w przebywajcego Wasilija Bdc w areszcie w patriarchy Bielawina rodowisku monarchistycznym wrogo (...), i znajdujc do wrogo roku si ta elementw czego dekret oskarenia mnie do o antyradzieckich, czasami byo: w tyme z wadzy w sprawadzy cerkiewnieciza skadam Tichona Iwanowicza pod

wychowanym byem w

aresztowania nastawiony w brzeskiego odezwa 1922 roku. sdu wymienione

upywem zdecydowanie

aktywnych

dziaaniach, 1918 roku, w moje

przejawem przejciu

ordzie

ekskomunikowanie antyradzieckie

wreszcie,

wymierzona Wszystkie s o za Sd w

kosztownoci drobnymi (...),

dziaania,

sociami, nastpujce

akcie

Sdu

Najwyszego.

Uznajc

decyzj

pocigniciu te

odpowiedzialnoci ustrojowi

owiadczenie: skruch przy i tym przestpstwa sankcji, e od przeciwko to jest tej pory pastwowemu z aresztu. wrogiem zagranicz156

Wyraam i prosz Zapewniam wadzy nej, jak Sd

Najwyszy o Cakowicie

uchylenie Najwyszy, i

zwolnienie si tak

mnie od

nie jestem ju

radzieckiej.

zdecydowanie

odcinam

wewntrznej

monarchistycznej

biaogwardyjskiej Tichon

kontrrewolucji. (Wasilij Bielawin)

Patriarcha

M i n o k i l k a miesicy, n i m p o l i t b i u r o zareagowao n a t o w y m u s z o n e o w i a d czenie patriarchy, ktre zapewne w caoci, poza s o w e m e k s k o m u n i k a " , zred a g o w a l i p o d w a d n i T u c z k o w a . O s i e m n a s t e g o m a r c a 1924 r o k u , j u p o m i e r c i L e n i n a , decyzja w r e s z c i e zapada: Z a m k n s p r a w T i c h o n a "
1 5 7

. D l a penego

z a m k n i c i a s p r a w y " T i c h o n o w i p o z o s t a w a o j u t y l k o u m r z e , c o te r o k p n i e j uczyni, zamany ledztwem. Jako pierwszy p o w i a d o m i o j e g o mierci nie kto i n n y , j a k n a c z e l n i k t a j n e g o w y d z i a u O G P U T i e r i e n t i j D i e r i b a s : 1 k w i e t n i a 1925 r o k u o 23.45 w Szpitalu B a k u n i n w p r z y Ostoence 19 patriarcha T i c h o n z m a r w o b e c n o c i l e k a r z y J. B a k u n i n e j , I. S z c z e k a n a i sucego P a s k i e w i c z a na atak dusznicy bolesnej. Pogrzeb w monasterze D o s k i m "
1 5 8

. L e n i n w y r a z i si j a s n o :

I m wicej przedstawicieli reakcyjnego d u c h o w i e s t w a i reakcyjnej buruazji uda n a m si p r z y tej o k a z j i r o z s t r z e l a , t y m l e p i e j " . S z e d z i e s i c i o l e t n i W a s i l i j I w a n o w i c z B i e l a w i n n i e m g w y j y w y z r k O G P U , a s k o r o n i e u d a o si p o s t a w i g o przed sdem - c, d o b r y b y kady i n n y sposb. K t o w i e , czy nie p r z y o y do tego r k i n a j w y b i t n i e j s z y specjalista o d n a t u r a l n y c h " m i e r c i , G i e n r i c h Jagoda. Przewaajca w i k s z o r o d k w u z y s k a n y c h z e s p r z e d a y s k o n f i s k o w a n y c h k o s z t o w n o c i w y k o r z y s t a n a zostaa n a cele p a r t y j n e . K o m i t e t C e n t r a l n y w a l c z y z g o d e m p r z y p o m o c y amerykaskiej organizacji A R A i pisma B i e z b o n i k " . P i smo, zaoone przez Jarosawskiego, wyliczao skrupulatnie wszystkie c i e m n e s p r a w k i C e r k w i , obarczajc j p r a k t y c z n i e w i n z a w y w o a n i e g o d u . Specjalna k o m i s j a p r z y K C K K P ( b ) , z a j m u j c a si o d d z i e l e n i e m K o c i o a o d p a s t w a , z o b o w i z a a k a d e g o z e s w o i c h c z o n k w , b y p i s a c o miesic n i e m n i e j n i d w a a r t y kuy do pisma Biezbonik"
159

C e r k i e w r z e c z y w i c i e a n i n i e z a p o m n i a a d r u z g o c c e g o c i o s u , k t r y zada j e j L e n i n , a n i n i e z d o a a si p o n i m p o d w i g n . B o l s z e w i c y u c z y n i l i z n i e j d e k o r a cyjny przydatek do pastwa, u t r z y m y w a n y g w n i e w celu uspokojenia Z a c h o d u , p o z b a w i o n y d u c h o w e j niezalenoci, i n f i l t r o w a n y przez agentw G P U . N a t y m j e d n a k n i e z a k o c z y y si j e j nieszczcia. W r a z z p o c z t k i e m k o l e k t y w i z a c j i znkana, p o z b a w i o n a g o w y C e r k i e w z n w znalaza si n a c e l o w n i k u . P u n k t s m y r o z p o r z d z e n i a p o l i t b i u r a K C W K P ( b ) z 3 0 stycznia 1930 r o k u O metodach likwidacji gospodarstw kuackich w rejonach penej kolektyuzacji g o s i : J a k najszybciej z r e w i d o w a u s t a w o d a w s t w o o s t o w a r z y s z e n i a c h r e l i g i j n y c h , aby w p e n i u n i e m o l i w i przeksztacenie si o r g a n w k i e r o w n i c z y c h t y c h stowarzysze (rady cerkiewne, w s p l n o t y w y z n a n i o w e itp.) w p u n k t y o p o r u kuactwa. U p o w a n i o r g b i u r o K C d o wydania d y r e k t y w y o z a m y k a n i u c e r k w i (...)" .
160

Z i n i c j a t y w y R a d y P r a c y i O b r o n y , z a a p r o b o w a n e j , rzecz j a s n a , p r z e z p o l i t b i u r o , r o z p o c z o si r e k w i r o w a n i e d z w o n w c e r k i e w n y c h , p r z y c z y m c o r o k u u s t a l a n o d o k a d n y p l a n , ile t o n b r z u p o w i n n o si uzyska t m e t o d . Jedenastego m a j a 1933 r o k u p o l i t b i u r o p o s t a n o w i o w c e l u z a p e w n i e n i a p r z e m y s o w i t r a k t o r o w e m u o d p o w i e d n i e j i l o c i c e r k i e w n e g o b r z u (...) z w i k s z y r o c z n y p l a n g r o madzenia brzu z 5200 do 6300 t o n " . Dalej nastpowao szczegowe wyliczenie wedug regionw
1 6 1

C e r k w i e s t o p n i o w o zamykano. Sobory opustoszay. Okaleczone, pozbawione k o p u b u d o w l e sterczay a o n i e n a w z g r z a c h , c i c h e i skazane n a zagad. C z a s e m , c o p r a w d a , gdzie z g b i z h a b i o n y c h u c z u n a r o d o w y c h i r e l i g i j n y c h , a m o e z czystej r o z p a c z y , t r y s k a y i s k r y b u n t o w n i c z e g o p r o t e s t u .

W e w r z e n i u 1938 r o k u zastpca l u d o w e g o k o m i s a r z a s p r a w w e w n t r z n y c h , awrientij Beria, donosi Stalinowi, e niekrasowski r e j o n o w y k o m i t e t w y k o n a w c z y o b w o d u j a r o s a w s k i e g o p o d j decyzj o z a m k n i c i u c e r k w i i z d j c i u d z w o n w w e w s i C z o r n a j a Z a w o d ' . Z j a w i l i si p r z e d s t a w i c i e l e w a d z , z e b r a si t u m , r o z l e g y si o k r z y k i : N a p o m o c ! " , R a b u j ! " , P r z y j e c h a l i p i j a n i b a n d y c i ! " O b r o c y C e r k w i w y s t a w i l i w o k w i t y n i stae w a r t y . S t a l i n , n i e d o c z y t a w s z y r a p o r t u do koca, dopisa w r o g u : T o w . M a l e n k o w . Prosz wyjani spraw i m e l d o w a . Aresztowa organizatorw. I. Stalin"
1 6 2

W p i e r w s z y m okresie II w o j n y wiatowej Z S R R zaanektowa n o w e terytoria, n a k t r y c h naleao c z y m prdzej zaprowadzi n o w y porzdek, tymczasem t a m tejsza l u d n o z n a n a b y a z e s w e j r e l i g i j n o c i . W p a d z i e r n i k u 1940 r o k u sekretarz K C K P ( b ) U k r a i n y , N i k i t a S i e r g i e j e w i c z C h r u s z c z o w , pisa d o S t a l i n a : W e d u g starej ydowskiej tradycji przez 10 d n i w r o k u B g rozlicza y d w z p o przedniego r o k u ich ycia (...). Przez dziewi d n i y d z i modl si do Boga i prosz o odpuszczenie grzechw. W t y m czasie nie w o l n o im pracowa. Dziesitego dnia (sdnego dnia"), k t r y w 1940 r o k u wypada w sobot 12 padziernika, y d z i n i gdy nie pracuj (...). Do sekretarza lwowskiego k o m i t e t u obwodowego, tow. Griszczuka, zwraca si w i e l u mieszkacw narodowoci ydowskiej z prob o z w o l n i e nie z pracy w fabrykach i urzdach w sobot 12 padziernika. Prosz o wskazwki, j a k postpowa w t y m przypadku. Stalin odczeka d o 1 1 padziernika, p o c z y m askawie z e z w o l i : N i e c h w i tuj. Zawiadomcie Chruszczowa
1 6 3

Z a r z d n a d n o w y m i d i e c e z j a m i u s t a n a w i a n o , rzecz j a s n a , z a p o r e d n i c t w e m sub specjalnych. W m a r c u 1941 r o k u l u d o w y komisarz bezpieczestwa p a s t w o w e g o Z S R R , W s i e w o o d N i k o a j e w i c z M i e r k u o w , p r z y s a S t a l i n o w i nastpujcy raport: Na t e r y t o r i u m republik otewskiej, Estoskiej i Litewskiej dziaa obecnie autokefaliczna prawosawna Cerkiew, kierowana przez miejscowych m e t r o p o l i t w - p r o tegowanych rzdw buruazyjnych. W otewskiej SRR (175 000 prawosawnych parafian). W o k g o w y Synodu, A u gustyna, w przeszoci aktywnego stronnika U l m a n i s a * , skupiaj si elementy a n tyradzieckie - b y l i czonkowie faszystowskiej organizacji Perkanirust. W Estoskiej SRR (200 000 prawosawnych) metropolit jest Paulus. Wikszo biaoemigracyjnego duchowiestwa Estonii dziaaa aktywnie w antyradzieckiej o r ganizacji Rosyjski Chrzecijaski R u c h Studencki" (kierowali n i m z Berlina ksi Szachowski i z Parya metropolita Eulogiusz). W Litewskiej SRR (40 000 prawosawnych). G o w a eparchii nie yje. Prbuje zaj to miejsce arcybiskup Teodozjusz Fiedosiejew, stojcy na czele antyradzieckiej g r u py k l e r u (...).

* Karlis Ulmanis - polityk otewski, kilkukrotny premier; w 1934 roku wprowadzi na otwie brutalne rzdy dyktatorskie (przyp. tum.).

N K G B proponuje nastpujce posunicia: 1) Przez agentur N K G B Z S R R skoni patriarchat moskiewski do uchwalenia decyzji o podporzdkowaniu sobie C e r k w i o t w y , Estonii, L i t w y , wykorzystujc do tego celu petycje miejscowego niszego duchowiestwa i w i e r n y c h . 2) Do zarzdzania eparchiami republik batyckich decyzj patriarchatu m o s k i e w skiego wyznaczy w charakterze egzarchy (penomocnego) arcybiskupa D m i t r i j a Nikoajewicza Woskriesienskiego (agent N K G B Z S R R ) , posuywszy si w t y m celu napywajcymi do patriarchatu moskiewskiego probami ze strony miejscowego duchowiestwa (... ) .
164

D o k u m e n t t e n , j a k sdz, s t a n o w i dostateczne p o t w i e r d z e n i e , e L e n i n m i a podstawy, by m w i o c a k o w i t y m zwycistwie nad d u c h o w i e s t w e m " . Z w y c i stwo to b y o do tego stopnia pene, e Stalin i j e g o w s p p r a c o w n i c y tracili niekied y o r i e n t a c j , k t o j e s t p r a w d z i w y m sug K o c i o a , a k t o a g e n t e m N K G B w s u t a n n i e . B o l s z e w i c y , m w i c t a k w i e l e o w o l n o c i w y z n a n i a i podpierajc si n a k a d y m k r o k u o b u d n y m i l e n i n o w s k i m i z a p e w n i e n i a m i , j a k t o l e r a n c y j n i e o d n o s i si s o c j a l i z m d o r e l i g i i , w b a r d z o k r t k i m czasie i p r z y u y c i u n i e o g r a n i c z o n e j p r z e m o cy przeksztacili przybytek ducha i w i a r y w siedlisko n a d z o r c w s u m i e . W l i p c u 1937 r o k u p o l i t b i u r o z o b o w i z a o r z d Z S R R d o p e n e g o o p o d a t k o w a n i a d u c h o w i e s t w a oraz w s z y s t k i c h osb posiadajcych d o c h o d y niezwizane z prac". Na c e r k w i e i m o n a s t e r y n a o o n o r w n i e p o d a t k i w naturze w e d u g zasad o b o w i z u j c y c h d l a g o s p o d a r s t w i n d y w i d u a l n y c h pozostao zaledwie 1 2 499 d u c h o w n y c h
1 6 6 1 6 5

. W praktyce oznaczao

t o n i e m a l c a k o w i t e z d u s z e n i e p a r a f i i . N a k r t k o p r z e d m i e r c i Stalina w k r a j u . w p o g r o m rosyjskiej C e r k w i zapoc z t k o w a L e n i n , k t r e g o osignicia w tej d z i e d z i n i e b y y r z e c z y w i c i e i m p o n u jce. W k r t c e po przewrocie p a d z i e r n i k o w y m zamknito monastery, pniej nastpia p r b a d o k o n a n i a r o z a m u w C e r k w i , a w dalszej k o l e j n o c i e k s h u m a c j a w i t y c h s z c z t k w , k o n f i s k a t y , grabiee i m a s o w e represje p r z e c i w k o d u c h o w i e stwu. P o w o j e n n sytuacj K o c i o a c h a r a k t e r y z u j e m e m o r a n d u m p r z e w o d n i c z c e g o rady d o spraw C e r k w i prawosawnej p r z y Radzie M i n i s t r w Z S R R , Karpowa, w r c z o n e C h r u s z c z o w o w i w l i p c u 1953 r o k u . K a r p o w i n f o r m o w a p i e r w s z e g o sekretarza K C , e w Z w i z k u R a d z i e c k i m p o z o s t a o o g e m 1 9 0 0 0 c e r k w i , k t r e u n i k n y cakowitego zniszczenia. Spord n i c h 13 000 s u y o j a k o skady, k l u b y , magazyny p r z e m y s o w e . N i e w i e l k a liczba ( o k o o 3000) zachowaa swj religijny wystrj, byy one j e d n a k zamknite i naboestw w nich nie odprawiano. K a r p o w d o n o s i C h r u s z c z o w o w i , e: dugoletnia praktyka prac Rady pozwala stwierdzi: kiedy b u d y n k i nieczynnych C e r k w i stoj puste l u b nawet s wykorzystywane niezgodnie z przeznaczeniem (skady, magazyny itd.), bez zewntrznej i wewntrznej przebudowy, nie p o w o d u je to wikszych protestw grup w i e r n y c h , kiedy j e d n a k pojawia si kwestia p r z e b u d o w y l u b r o z b i r k i b u d y n k u nieczynnej cerkwi, protesty natychmiast si pojawiaj

K a t a s t r o f a r o s y j s k i e j C e r k w i n i e j e s t w y c z n zasug L e n i n a i b o l s z e w i k w , c h o n a n i c h ciy, rzecz j a s n a , n a j w i k s z a o d p o w i e d z i a l n o . P r a w o s a w n a C e r k i e w w Rosji tradycyjnie podlegaa p a n u j c y m , j e j niezaleno bya m o c n o i l u z o r y c z n a . N i e r z a d k o s a m K o c i u w a a si z a n i e o d c z n cz a u t o k r a t y c z n e j m o n a r c h i i , c z y m , do pewnego stopnia, wyjani m o n a gboki kryzys, j a k i prze y w a p o 1917 r o k u . U p a d e k s a m o w a d z t w a p o z o s t a w i C e r k i e w b e z s i l n i b e z b r o n n . Prawosawie b y o gboko przesiknite d u c h e m h u m a n i t a r y z m u . N i e z n a o i n k w i z y c j i , n i e p a l i o h e r e t y k w n a stosach, n i e o r g a n i z o w a o w y p r a w k r z y o w y c h . Z a w s z e p o t p i a o p r z e m o c , g o d z i o si j e d n a k z e sw zalenoci o d p a stwa, przydajc instytucji w a d z y dopeniajcych cech a b s o l u t y z m u . Szybki upadek C e r k w i w Rosji Radzieckiej w y t w o r z y w wiadomoci spo e c z n e j g i g a n t y c z n d u c h o w p r n i , k t r w y p e n i y n a t y c h m i a s t idee m a t e r i a l i z m u , s p r o w a d z o n e d o p o s t a c i z w u l g a r y z o w a n y c h m i t w . A t e i z m sta si w a n czci s k a d o w n o w e j w i e c k i e j r e l i g i i , b o l s z e w i z m u . Z j e j p o m o c , d z i k i z m a sowanej propagandzie a n t a g o n i z m w klasowych, u w i e l u p o k o l e zniszczono s k u tecznie wiar w odwieczne, nieprzemijajce wartoci, k t r y c h obroc na Rusi b y a zawsze C e r k i e w .

PROROK KOMINTERNU
D w u d z i e s t e g o t r z e c i e g o l i p c a 1920 r o k u b y j e d n y m z t y p o w y c h , w y p e n i o n y c h n a p i c i e m i prac d n i , k i e d y L e n i n n i e c h o r o w a a n i n i e o d p o c z y w a , lecz przesiadywa d o pna n a K r e m l u , pochonity l i c z n y m i o b o w i z k a m i . T e g o w i e c z o r u m i a jeszcze wystpi n a k o l e j n y m posiedzeniu I I K o n g r e s u K o m i n t e r n u , ktremu przewodniczy
1 6 8

. L e n i n bacznie rejestrowa r o z w j procesw r e w o l u -

c y j n y c h w r n y c h k r a j a c h wiata, p o w s t a w a n i e n o w y c h p a r t i i k o m u n i s t y c z n y c h , w z r o s t m i d z y n a r o d o w e g o poparcia dla w i e l k i e g o dziea, ktre rozpoczli on i j e g o p a r t i a . K r w a w o c z e r w o n e s z t a n d a r y o p o t a y j u w w i e l u s t o l i c a c h . Jeszcze t r z y lata w c z e n i e j w y d a w a o si t o n i e d o p o m y l e n i a , c h o , c o p r a w d a , w l i p c u 1918 r o k u w a r t y k u l e Prorocze sowa p r z y w d c a b o l s z e w i k w napisa: W c u d a , c h w a a B o g u , n i k t j u dzisiaj n i e w i e r z y . C u d o w n e p r o r o c t w o t o bajka. J e d n a k n a u k o w e p r o r o c t w o to fakt"
1 6 9

. N a d c i g a j c a r e w o l u c j a w i a t o w a n i e b y a bajk. B y a f a k t e m , k t r y

lada c h w i l a m i a si u r z e c z y w i s t n i . T a k p r z y n a j m n i e j m y l a w d z w i a t o w e g o p r o l e t a r i a t u " , j a k o s t a t n i o zaczto g o n a z y w a . L e n i n , p o d w r a e n i e m K o n g r e s u K o m i n t e r n u , doniesie z zagranicy, wasnej analizy, a zwaszcza szybkiego p o c h o d u A r m i i C z e r w o n e j na Warszaw, wysa t e g o w i e c z o r u s z y f r o g r a m d o Stalina w C h a r k o w i e : Sytuacja w K o m i n t e r n i e wymienita. Z i n o w i e w , Bucharin, a take i ja uwaamy, e naleaoby obecnie przyspieszy rewolucj we Woszech. M o i m zdaniem, trzeba w t y m celu ustanowi wadz rad na Wgrzech, a pewnie take w Czechach i R u m u n i i . Trzeba to dobrze przemyle. Przedstawcie wasze szczegowe w n i o s k i .

N i e m i e c c y k o m u n i c i sdz, e N i e m c y mog wystawi przeciwko n a m zaledwie 300 000 zwykej haastry zamiast w o j s k a .
170

D o tego czasu zapada j u decyzja l u b , j a k u j t o T r o c k i , p o s z l i m y n a r y z y k o - t y m razem z inicjatywy Lenina - pomacania bagnetem buruazyjno-szlacheckiej Polski"
1 7 1

. W e w r z e n i u 1920 r o k u , podczas L X K o n f e r e n c j i R K P ( b ) , L e n i n w y p o -

w i e d z i a si b a r d z i e j szczerze: d z i k i o f e n s y w i e n a W a r s z a w p o m o e m y u m o c ni w p y w y rad na L i t w i e i w Polsce", zrewolucjonizowa N i e m c y . Co prawda zaraz d o d a : P r o s z t e g o n i e n o t o w a : t o n i e p o w i n n o p r z e d o s t a si d o p r a s y "

172

K o c z c s w j r e f e r a t , L e n i n s t w i e r d z i , e n a w e t n i e p o w o d z e n i e w Polsce n i e p o w s t r z y m a b o l s z e w i k w : N a u c z y nas t o p r o w a d z e n i a w o j n y o f e n s y w n e j . B d z i e m y p o m a g a W g r o m , W o c h o m (...), r y z y k o w a w t a k i s p o s b , a b y m y p r z y k a d y m k r o k u p a m i t a l i , g d z i e si z a t r z y m a "

173

W s z y s t k o t o b y o p r b realizacji l e n i n o w s k i e g o p r o r o c t w a . L e n i n w i e r z y w r e w o l u c j w i a t o w , n i e l u b i j e d n a k r o z w o d z i si n a t e m a t w a s n y c h b d w . P o c h d n a W a r s z a w i d a l e j , d o g r a n i c N i e m i e c , p o d j t y zosta z j e g o i n i c j a t y w y i n a skutek j e g o u p o r c z y w y c h nalega. L e n i n n i g d y p u b l i c z n i e nie przyzna, e swoj d e c y z j s p r o w a d z i s t r a s z l i w e u p o k o r z e n i e n a R o s j , k t r a p o n i s s z y klsk m i l i tarn, z m u s z o n a b y a zapaci z n a c z n i e m n i e j s z e m u p a s t w u o g r o m n k o n t r y b u cj. P o t n e n i e g d y i m p e r i u m p r z e g r a o w o j n z e s w o j d a w n p r o w i n c j . C o w i c e j , n a w e t i p o t e m b o l s z e w i c y n i e p o t r a f i l i z a c h o w a si g o d n i e . K i e d y n a d szed t e r m i n s p a t y p i e r w s z e j r a t y k o n t r y b u c j i , M o s k w a p o s t a n o w i a w y p a c i j w k o s z t o w n o c i a c h , zawyajc j e d n a k k i l k a k r o t n i e i c h r z e c z y w i s t w a r t o . S p o t k a w s z y si z g n i e w n reakcj W a r s z a w y , l u d o w y k o m i s a r z s p r a w z a g r a n i c z n y c h , Gieorgij Cziczerin, donosi Leninowi: Zobowizalimy si i p o w i n n i m y wypaci Polsce 1 listopada 1921 r o k u 10 000 000 r u b l i w zocie i brylantach. Brylanty, ktre przekazalimy, wycenione zostay przez polskich ekspertw na 2 500 000 r u b l i w zocie. N i e m a m y wicej gotowych do przekazania kamieni. Polak Olszewski uprzedza, e fakt przyapania nas na tak dalece zafaszowanej wycenie zostanie szeroko wykorzystany w prasie (...) zostaniemy strasznie s k o m p r o m i t o w a n i . Jest inne wyjcie - natychmiast wypaci rnic zotem, ale troch szkoda w y r z u ci 7 500 000 w zocie. Kolejne wyjcie: postara si natychmiast zebra brakujce kamienie. K a m i e n i m a m y duo, ale nie zostay posegregowane i wycenione (...). Brakuje ludzi (...). B y y dyrektor kasy poyczkowej, L e w i c k i - w w i z i e n i u . A l e k sandrow, rzeczoznawca - te w wizieniu. Potrzebna jest decyzja politbiura, eby przywrci im poprzednie stanowiska (...) .
174

L e n i n wyrazi zgod. Wszystko wskazuje j e d n a k na to, e nie odczuwa n a j m n i e j s z y c h w y r z u t w s u m i e n i a z p o w o d u p o l s k i e j a w a n t u r y . N i e al m u b y o w i e l u tysicy d a r e m n y c h o f i a r a n i m i l i o n w r u b l i , p o w i c o n y c h n a z a s p o k o j e n i e j e g o r e w o l u c y j n y c h zachcianek. N i k t n i g d y nie w y j a n i d o k o c a losu p o n a d 3 0 000 c z e r w o n o a r m i s t w , w z i t y c h d o n i e w o l i przez wojska Pisudskiego. C o

stao si z t y m i l u d m i ? C z y n i e d o s z o a b y d o p o l s k i e g o K a t y n i a ? * T r u d n o o d p o w i e d z i e n a t e p y t a n i a p o u p y w i e k i l k u d z i e s i c i u lat, a r z d r a d z i e c k i n i g d y n i e p r b o w a dociec p r a w d y , wybierajc zemst. L a t e m 1917 r o k u L e n i n , k t r y u k r y w a si w w c z a s w w i o s c e R a z l i w , p r o r o k o w a w s w e j p r a c y Pastwo i rewolucja, e g d y t y l k o w s z y s c y n a u c z si r z d z i " , t o o t w o r z si n a ocie d r z w i p r o w a d z c e o d p i e r w s z e j f a z y s p o e c z e s t w a k o m u n i s t y c z n e g o d o w y s z e j j e g o fazy, a zarazem d o p e n e g o o b u m i e r a n i a p a s t w a " , j e d n a k spraw t e r m i n u t y c h c u d o w n y c h przeobrae pozostawia c a k o w i c i e otwart" zmu
1 7 6 1 7 5

. P i e r w s z e g o m a j a 1919 r o k u , p r z e m a w i a j c n a P l a c u C z e r w o n y m , b y

j u b a r d z i e j k o n k r e t n y i o b i e c a , e o b e c n e p o k o l e n i e z o b a c z y nadejcie k o m u n i . T a n i e z o m n a p e w n o i e o p u c i a g o i p t o r a r o k u p n i e j , podczas
1 7 7

I I I Z j a z d u K o m s o m o u , gdy o z n a j m i : Pokolenie dzisiejszych 15-latkw za 10 do 2 0 lat b d z i e y o w s p o e c z e s t w i e k o m u n i s t y c z n y m " . Radziecki m a r k s i z m tradycyjnie i niezmiennie nazywa Lenina p r o r o k i e m , a s e t k i , tysice p u b l i k a c j i u t r z y m y w a o , e h i s t o r i a X X w i e k u t o c z y si z g o d n i e z przewidywaniami Lenina", co jest k o l e j n y m wiadectwem jego geniuszu. A j e d n a k r a d z i e c k a h i s t o r i o g r a f i a i f i l o z o f i a n i g d y n i e u s t o s u n k o w a y si d o f a k t u , e a n i j e d n a z e p o k o w y c h p r o g n o z L e n i n a si n i e s p r a w d z i a . A n i j e d n a . K o n i e c k a p i t a l i zmu? Od dawna nikt j u nie m w i o t y m powanie. Co wicej, wiele krajw k a p i t a l i s t y c z n y c h " s t w o r z y o u siebie t a k i s o c j a l i z m " , o j a k i m n i e m g m a r z y nawet Lenin. G d y b y powsta z grobu Karol Marks i odwiedzi, powiedzmy, Stuttg a r t i C z y t w e w s c h o d n i e j S y b e r i i , a p o t e m s p y t a n o b y g o , g d z i e u d a o si z r e a l i zowa " j e g o " socjalizm, n i e t r u d n o przewidzie, j a k brzmiaaby odpowied. T r i u m f r e w o l u c j i w i a t o w e j i u t w o r z e n i e w i a t o w e j F e d e r a c j i R a d z i e c k i e j ? I d e a ta, p r z e c h o d z c a r n e t r a n s f o r m a c j e , y a d u g o , zgasa j e d n a k ostatecznie p o d n a c i s k i e m o k o l i c z n o c i , k t r y c h L e n i n j u n i e p r z e w i d z i a . Z w y c i s t w o k o m u n i z m u n a skal w i a t o w ? D z i s i a j t w i e r d z e n i e t o stawia si n a r w n i z n a i w n y m i w i z j a m i S a i n t - S i m o n a , O w e n a , F o u r i e r a i C a m p a n e l l i . L e n i n n i e s p r a w d z i si j a k o p r o r o k e p o k o w y c h p r z e m i a n i nie jest to bynajmniej kwestia przypadku. N i e ma klasowej prawdy, a j e d y n i e klasowe k a m s t w o . Prawda m o e by t y l k o oglnoludzka. W a r to przy t y m zauway, e niekiedy w d z b o l s z e w i k w w y p o w i a d a bardzo p r a w d z i w e sdy, j e l i c h o d z i o m o l i w o p r z e w i d y w a n i a p r z y s z y c h z d a r z e . Z j e g o ust w y s z y s o w a : (...) p r b y w y l i c z e n i a z g r y szans z c a k o w i t d o k a d n o c i t o szarlataneria a l b o b e z n a d z i e j n a p e d a n t e r i a "
178

C e c h a m i szczeglnymi L e n i n a j a k o teoretyka s gboka w e w n t r z n a sprzeczno i n i e s p j n o j e g o w y w o d w , z k t r y m i t r u d n o d y s k u t o w a . J e g o nastpcy w skrytoci d u c h a b y l i m u z a t o w d z i c z n i , zawsze b o w i e m m o g l i znale

* Raczej wtpliwe. Na temat realizacji postanowie traktatu ryskiego i wymiany jecw zob.: W. Materski Tarcza Europy. Stosunki polsko-sowieckie 1918-1939, Warszawa 1994, s. 89-91 (przyp. tum.).

o d p o w i e d n i c y t a t , l e n i n o w s k i n a k a z " , zasadniczo p r z e c i w s t a w n y t e m u , k t r y r e a l i z o w a n o w c z e n i e j . L e n i n n a w e t w k w e s t i a c h o g l n y c h p r o g n o z o w a czasem b a r dzo k o n k r e t n i e : (...) socjalizm skrci d z i e pracy, p o p r o w a d z i masy do n o w e g o y c i a , s t w o r z y w i k s z o c i l u d z i w a r u n k i , k t r e p o z w o l w s z y s t k i m bez w y j t k u peni funkcje pastwowe, a to d o p r o w a d z i do cakowitego obumarcia wszelkiego pastwa w o g l e "
1 7 9

. N i e przeszkadzao m u t o n i e d u g o p o t e m u t r z y m y w a
1 8 0

czego z g o a i n n e g o : N i e t w i e r d z i m y , e M a r k s i m a r k s i c i znaj d r o g d o socjal i z m u ze w s z y s t k i m i szczegami. To b z d u r a " . D l a t e g o te, g d y b y j e g o nalad o w c y chcieli by s k r u p u a m i i d o k a d n i w swoich w n i k l i w y c h studiach nad l e n i n o w s k spucizn, nie b y o b y i m a t w o o d r n i m d r e wskazania" o d b z d u r " . Prorocze z d o l n o c i " L e n i n a znalazy swj najpeniejszy wyraz w odniesieniu d o k w e s t i i r e w o l u c j i w i a t o w e j , pozostajc w c i s y m z w i z k u z j e g o b e z p r e c e d e n s o w y m i w y s i k a m i w k i e r u n k u realizacji w a s n e j p r o g n o z y . R e w o l u c j a w i a t o w a n i e m o g a si j e d n a k obej bez p o p a r c i a z e s t r o n y w i a t a , a o p r c z p a r t i i r o s y j s k i e j w E u r o p i e d z i a a a j e s z c z e t y l k o K o m u n i s t y c z n a P a r t i a N i e m i e c , i n n e za b y y d o p i e r o w s t a d i u m z a l k o w y m . W m a r c u 1919 r o k u l u d o w y k o m i s a r z C z i c z e r i n n a p o l e c e n i e L e n i n a z w r c i si p r z e z r a d i o d o w s z y s t k i c h k o m u n i s t w E u r o p y i A z j i i z a p r o s i i c h d o M o s k w y n a k o n f e r e n c j . W e z w a n i e o d b i o si b a r d z o sab y m echem, poniewa i k o m u n i s t w byo niewielu. Do udziau w konferencji u d a o si n a m w i k i l k u n a s t u p r z e b y w a j c y c h w R o s j i j e c w w o j e n n y c h , z N i e m i e c p r z y j e c h a H u g o E b e r l e i n , b y r e p r e z e n t o w a K P D , z j a w i a si j e s z c z e garstka do p r z y p a d k o w y c h g o c i . T a m a l e k a g r u p k a , n i e w i e l e w i c e j n i 3 0 o s b , o b r a dowaa o k o o tygodnia. Postanowiono, e midzynarodowa konferencja k o m u n i s t y c z n a zakada T r z e c i M i d z y n a r o d w k " . M a n i f e s t p o d p i s a o 1 7 d e l e g a t w , w wikszoci n i k o m u nieznanych i, j a k w s p o m n i a e m , najzupeniej przypadkow y c h . L e n i n postawi przed n o w o u t w o r z o n y m K o m i n t e r n e m jeden podstawowy cel: walczy o wiatow dyktatur proletariatu. O d p i e r w s z y c h d n i s w e g o i s t n i e n i a w e f e m e r y c z n y t w r sta si p r z y k r y w k i i n s t r u m e n t e m d z i a a l n o c i R K P ( b ) n a arenie m i d z y n a r o d o w e j . P r z e w o d n i c z c y n o w e j o r g a n i z a c j i , Z i n o w i e w , w y z n a c z o n y n a t f u n k c j decyzj p o l i t b i u r a , a n a stpnie z a t w i e r d z o n y " przez K o m i t e t W y k o n a w c z y M i d z y n a r o d w k i K o m u n i stycznej ( I K K I ) , zaj si u p r a w i a n i e m n i e o d p o w i e d z i a l n e j d e m a g o g i i . P o w t a r z a uporczywie, e zwycistwo rewolucji komunistycznej w Europie jest pewne, a c z e r w o n e sztandary R a d z a o p o c z w k r t c e n a w s z y s t k i c h k o n t y n e n t a c h . O d p o c z t k u u z n a , e j e g o g w n y m z a d a n i e m j e s t przyspiesza w y b u c h p o w s t a z b r o j n y c h w s z d z i e t a m , g d z i e d o j r z e w a sytuacja r e w o l u c y j n a " . K i e d y c z a s e m m u si to u d a w a o , j a k na p r z y k a d w 1921 r o k u w N i e m c z e c h , p r b y p u c z u i spiski k o c z y y si c a k o w i t y m n i e p o w o d z e n i e m n a s k u t e k n i e u d o l n o c i k o m u n i s t y c z n y c h p r z y w d c w i z d e c y d o w a n e j p o s t a w y r z d u . Podczas g d y w N i e m c z e c h o d d z i a y policji i wojska rozpdzay d o m o r o s y c h konspiratorw, rozentuzjazmowany Z i n o w i e w k r z y c z a z t r y b u n y w M o s k w i e : Z b r j c i e si, n i e m i e c c y p r o l e t a r i u s z e ! W s z d z i e , g d z i e t y l k o m o e c i e znale b r o , b i e r z c i e j w s w o j e rce! T w r z c i e

R a d y ! T w r z c i e A r m i C z e r w o n ! N i e c h yje p r o l e t a r i a c k a r e w o l u c j a w N i e m c z e c h i n a c a y m w i e c i e ! " N i e u k Z i n o w i e w z e w s z y s t k i c h si stara si p r z e k o n a p o l i t b i u r o , e drode r e w o l u c j i w i a t o w e j " j u od dawna f e r m e n t u j w stolicach najwikszych pastw kapitalistycznych. A tymczasem K o m i t e t C e n t r a l n y R K P przygotowywa p r o g r a m dla n o w y c h partii i f o r m u o w a 2 1 w a r u n k w " przyjcia do K o m i n t e r n u
1 8 1

, wysya walizy

zota i k o s z t o w n o c i d o N i e m i e c , W o c h , n a W g r y , d o Persji, I n d i i , C h i n oraz i n n y c h k r a j w , aby ciasto" wiatowej r e w o l u c j i r o z e r w a o buruazyjn dzie. B o l s z e w i c k i e k i e r o w n i c t w o f a n a t y c z n i e w i e r z y o , e w y s t a r c z y zapali w R o s j i r e w o l u c y j n pochodni, by staroytny gmach ludzkiej cywilizacji spon j a k z m u r szaa s t o d o a . W p i e r w s z r o c z n i c z a o e n i a K o m i n t e r n u , 6 m a r c a 1920 r o k u , L e n i n g o t w b y zarczy, e z w y c i s t w o r e w o l u c j i k o m u n i s t y c z n e j w e wszystkich k r a j a c h j e s t p e w n e " , z a k o c z y za s w o j m o w p r z y w t r z e h u c z n y c h o k l a s k w : (...) z w y c i s t w o M i d z y n a r o d w k i K o m u n i s t y c z n e j na c a y m wiecie, i to w czasie n i e z b y t o d l e g y m - t o rzecz b e z d y s k u s y j n a " i w y c z u c i a sytuacji. Bolszewicy, zaoywszy K o m i n t e r n i p o d p o r z d k o w a w s z y go sobie, u z n a l i , e z j e g o p o m o c m o g n i e t y l k o k o n t r o l o w a sytuacj r e w o l u c y j n , ale i j t w o r z y . D l a t e g o te L e n i n o d s a m e g o p o c z t k u n a o y b r z e m i f i n a n s o w a n i a w i a t o w e j partii komunistycznej" na barki ograbionej, wygodzonej, wyniszczonej Rosji Rad z i e c k i e j . Jeszcze p r z e d I K o n g r e s e m K o m i n t e r n u , 8 p a d z i e r n i k a 1918 r o k u , K C p o s t a n o w i p o w o a b i u r o R K P " do pracy zagranicznej" w skadzie: Baabanowa, Worowski, Bucharin i Akselrod
1 8 3 182

. D o n K i c h o t walczcy z w i a t r a -

k a m i i C h l e s t a k o w , fantasta G o g o l a , m i e l i z a p e w n e w i c e j z d r o w e g o r o z s d k u

. L e n i n mia wic podstawy, by stwierdzi

w m a j u 1919 r o k u , e T r z e c i a M i d z y n a r o d w k a p o w s t a a f a k t y c z n i e w r o k u 1918, k i e d y w r n y c h k r a j a c h t w o r z y y si p a r t i e k o m u n i s t y c z n e i n a l e a o s k o o r d y n o wa ich wysiki

1 8 4

. R z e c z w t y m , j a k pisa s y n n y r a d z i e c k i d y p l o m a t a , A d o l f A b r a 1 8 5

m o w i c z J o f f e , e k w e s t i a r e w o l u c j i w i a t o w e j , c h o b y i j e j nadejcie si o p n i a o , b y a k a m i e n i e m w g i e l n y m l e n i n o w s k i e j t a k t y k i w czasie B r z e c i a i p o t e m " . W s z y s t k i e operacje f i n a n s o w e p r o w a d z i o w s p o m n i a n e b i u r o , n a k t r e g o c z e l e w 1919 r o k u stan Z i n o w i e w , c h o p o c z t k o w o p a t r o n a t n a d n i m i s p r a w o w a r w n i e l u d o w y komisariat spraw zagranicznych. N i e b a w e m j e d n a k L e n i n o d sun l u d o w y komisariat o d spraw K o m i n t e r n u , Z i n o w i e w b o w i e m poskary m u si n a z a w i s t n e g o " C z i c z e r i n a , i b i u r o u z y s k a o n i e z a l e n o f i n a n s o w . O c z y w i cie n a d a l p o d p o r z d k o w a n e b y o K o m i t e t o w i C e n t r a l n e m u i t a p o d l e g o w z a kresie p r z y z n a w a n y c h r o d k w c z y n i a z e p o s u s z n e n a r z d z i e b o l s z e w i c k i c h p l a n w . P o l i t b i u r o d e c y d o w a o o w s z y s t k i m : g d z i e i k i e d y m a si o d b y k o l e j n y k o n g r e s , j a k i m i k w e s t i a m i p o w i n i e n si zaj, c z y K a r o l R a d e k , o d p o w i e d z i a l n y z a kontakty z zagranicznymi k o m u n i s t a m i , p o w i n i e n otrzyma 12 dodatkowych diet dla delegatw i o w i e l u i n n y c h drugorzdnych sprawach
186

O d samego p o c z t k u K o m i n t e r n m i a r w n i e cise z w i z k i z G P U i z t w o r z o n y m w a n i e r a d z i e c k i m w y w i a d e m z a g r a n i c z n y m . S u b y specjalne n a w i z y w a y

kontakty z poszczeglnymi sekcjami K o m i n t e r n u , finansoway k o n k r e t n e operacje, p r z y g o t o w y w a y d o k u m e n t y o s o b i s t e , w e r b o w a y w s p p r a c o w n i k w . D w u d z i e s t e g o c z w a r t e g o l i s t o p a d a 1924 r o k u k i e r o w n i k a d m i n i s t r a c y j n y I K K I , n i e j a k i D. B l a k e * napisa d o p o l i t b i u r a K C r a p o r t O nielegalnej technice, skarc si n a b r a k zagranicznych blankietw, papieru fotograficznego i i n n y c h niezbdnych materiaw. Stwierdza rwnie, e personel techniczny wraz z r o d z i n a m i p o w i n i e n by wynagradzany z tajnych f u n d u s z y K o m i n t e r n u " . N a d o k u m e n c i e t y m L e n i n dopisa: O konspiracji - referat Blake'a. T a j n e "
1 8 7

Z a g r a n i c z n e sekcje K o m i n t e r n u , c z y l i n i e r o s y j s k i e partie k o m u n i s t y c z n e , m i a y z a zadanie n i e t y l k o r e k r u t o w a n o w y c h c z o n k w i p r o w a d z i d z i a a l n o p r o p a g a n d o w w e w a s n y c h k r a j a c h , lecz take o r g a n i z o w a s t r a j k i , d e m o n s t r a c j e , m a r sze p r o t e s t a c y j n e i p o w s t a n i a w s z d z i e t a m , g d z i e t o m o l i w e . P o d p r z y k r y w k K o m i n t e r n u p o l i t b i u r o z d o a o z a o y l i c z n e b a z y z a granic. P r z e d s t a w i c i e l K C w T u r k i e s t a n i e pisa d o K a r a c h a n a , zastpcy l u d o w e g o k o m i s a r z a s p r a w z a g r a n i c z n y c h , proszc g o o o p i n i p o l i t b i u r a : 1. C z y wyraacie zgod na utworzenie hinduskiej bazy w Turkiestanie (w p e n y m porozumieniu z Turkbiurem KCRKP(b))? 2. Na czyje nazwisko m a m przekaza 2 000 000 r u b l i w zocie? L e n i n o d p o w i e d z i a n a t e p y t a n i a u s t n i e , p o d p i s u j c si t y l k o n a d o k u m e n c i e czerwonym atramentem
1 8 8

. Z a n i m K o m i n t e r n uzyska w a s n y budet - a finansofinansowych p o d e j m o w a osobicie p r z e w o d n i c z c y

w a g o n i e t y l k o K G R K P ( b ) , lecz take O G P U n a w a s n e t a j n e operacje - w i k szo d e c y z j i w s p r a w a c h Rady Komisarzy L u d o w y c h . N a p r z y k a d z w r c i si d o n i e g o I w a n R a h j a , f i s k i b o l s z e w i k , k t r y p o m a ga m u u k r y w a si l a t e m 1917 r o k u , a p n i e j zosta j e d n y m z p r z y w d c w F i skiej P a r t i i K o m u n i s t y c z n e j , proszc o 1 0 0 0 0 0 0 0 m a r e k f i s k i c h n a cele p a r t y j n e . L e n i n ( z n w c z e r w o n y m a t r a m e n t e m ) napisa: Z g o d a "
1 8 9

. Podobnych prb

L e n i n o t r z y m y w a w i e l e . Z Bengalu, kanaami Cziczerina, dotar d o list gorcego zwolennika K o m i n t e r n u , ktry gotw by urzeczywistni marzenie Lenina o w i a t o w y m poarze r e w o l u c y j n y m i rozpocz przygotowania do w a l k i z A n g l i k a m i , chcia t y l k o , b y j a k najszybciej przysano m u pienidze i o d p o w i e d n i l i t e r a t u r . P r o s z przekaza m o j e p o z d r o w i e n i a - pisa - w s z y s t k i m d z i e l n y m towarzyszom, ktrzy tak mnie walcz o w y z w o l e n i e ludzkoci: L e n i n o w i , T r o c k i e m u , Cziczerinowi. Wirendranat Czattopadia". Wydzia K C o d spraw W s c h o d u u c z y n i n a licie d o p i s e k : J e l i m y l i m y p o w a n i e o z r e w o l u c j o n i z o w a n i u I n d i i , t o p o w i n n i m y p o s t a w i n a I n d i e n i e m u z u m a s k i e (...). C o si t y c z y f u n d u szy, o k t r y c h m w i C z . , t o p o n i e w a b y o n d u g o o p a c a n y p r z e z N i e m c w , n i e w t p l i w i e z d e m o r a l i z o w a g o europejski styl y c i a " otrzymao. * Zapewne pseudonim. N i e udao si ustali prawdziwej tosamoci (przyp. autora).
1 9 0

. Takich rewolucjoni-

s t w " , k t r z y p o t r z e b o w a l i j e d y n i e r o s y j s k i c h p i e n i d z y , b y o w i e l u . W i e l u te j e

M o s k w a p r z e k a z y w a a f u n d u s z e r n y m o s o b o m , setki tysicy, a n a w e t m i l i o n y r u b l i , d o l a r w , f u n t w , m a r e k , l i r w i k o r o n , sigajc w t y m c e l u d o c a r s k i c h r e z e r w z o t a oraz k o s z t o w n o c i s k o n f i s k o w a n y c h C e r k w i i b u r u a z j i . N a ile u d a o m i si stwierdzi, I K K I nigdy nie prowadzi dokadnych rozlicze kosztw swoich n i e l e g a l n y c h o p e r a c j i . B a r d z o interesujca j e s t p o d t y m w z g l d e m k o r e s p o n d e n c j a p o m i d z y S t a l i n e m i Z i n o w i e w e m z j e d n e j s t r o n y , a M a k s y m e m L i t w i n o w e m , zastpc l u d o w e g o k o m i s a r z a s p r a w z a g r a n i c z n y c h , i O s i p e m P i a t n i c k i m , zarzdzajc y m f u n d u s z e m w a l u t o w y m I K K I , z drugiej, w sprawie pienidzy, ktre przepyn y " p r z e z rce j e d n e g o z e m i s a r i u s z y l u d o w e g o k o m i s a r i a t u s p r a w z a g r a n i c z n y c h , n i e j a k i e g o L u b a r s k i e g o o p s e u d o n i m i e C a r l o . J a k w y n i k a z e s p r a w o z d a , zamiast 7 5 0 0 0 0 l i r w , k t r e C a r l o przekaza m i a w o s k i m k o m u n i s t o m , w r c z y i m o n j e d y n i e 2 8 8 0 0 0 , a p o n a d t o straci gdzie 124 4 8 7 k o r o n c z e s k i c h i spor s u m w a n g i e l s k i c h f u n t a c h . L i t w i n o w p r o p o n o w a , b y u d z i e l i L u b a r s k i e m u nagany, n a t o m i a s t P i a t n i c k i b y zdania, e naley g o z w o l n i
1 9 1

. N i e w n i k a j c w szczegy tej do

banalnej s p r a w y , m o n a m i a o s t w i e r d z i , e w i e l u l u d z i w y k o r z y s t y w a o r e w o l u c y j n y zapa b o l s z e w i k w d o w a s n y c h , b y n a j m n i e j n i e i d e o w y c h c e l w . L e n i n n i e t y l k o p r o r o k o w a , lecz r o b i take w s z y s t k o , a b y p r o r o c t w a t e stay si r z e c z y w i s t o c i . P o d e j m o w a n o w y s i k i w k i e r u n k u u m o c n i e n i a w p y w w K o m i n t e r n u w w i e l u krajach, szczeglnie azjatyckich. Karachan zgosi propozycj, b y regularnie wysya d o r n y c h k r a j w n a W s c h o d z i e k o m i n t e r n o w s k i c h agitat o r w , k t r z y za o w e delegacje" o t r z y m y w a p o w i n n i p r e m i e pienine. Wyglda n a t o , e l u d z i e c i , w a l c z c y o u r z e c z y w i s t n i e n i e k o m u n i s t y c z n y c h i d e a w , dali raczej r e k o m p e n s a t y m a t e r i a l n e j n i m o r a l n e j . K a r a c h a n p r z e s a L e n i n o w i d o k u m e n t , o c z y w i c i e cile t a j n y " , w k t r y m p r z e d s t a w i d o k a d n e w y l i c z e n i a : ( . . . ) W y n a g r o d z e n i e k a d e g o agitatora w r a z z p r e m i , w y p a c a n p o p o w r o c i e , ustala si n a s t p u j c o : P n o c n e C h i n y i K o r e a - 1 0 0 0 0 r u b l i ; P o u d n i o w e C h i n y 2 0 0 0 0 r u b l i . P l a n u j e si w y s a n i e p o d o b n y c h m i s j i d o P e r s j i i I n d i i " . K a r a c h a n p r z e w i d y w a , e na w s p i e r a n i e o r g a n i z a c j i r o b o t n i c z y c h i agitacj w k r a j a c h azjatyckich l u d o w y komisariat spraw zagranicznych potrzebowa bdzie w p i e r w s z y m k w a r t a l e 1919 r o k u 2 0 0 0 0 0 r u b l i
1 9 2

. Jak wida, z a n i m jeszcze powsta K o m i n t e r n ,

r o z p r z e s t r z e n i a n i e m r e w o l u c y j n y c h i d e i z a j m o w a si s k u t e c z n i e N K I D . L e n i n o d s a m e g o p o c z t k u stara si nada K o m i n t e r n o w i spoist s t r u k t u r w e w n t r z n . Z d o b y wadz w Rosji, dysponujc jedynie siami stosunkowo niewielkiej partii, sdzi w i c , e g d y b y u d a o si s t w o r z y t a k s a m o z d y s c y p l i n o w a n i s c e n t r a l i z o w a n o r g a n i z a c j o w i a t o w y m zasigu, s p e n i o b y si j e g o p r o r o c t w o o n i e u c h r o n n o c i " r e w o l u c j i w i a t o w e j . N a j e g o p o l e c e n i e T r o c k i napisa Manifest I I Kongresu Komunistycznej (III) Midzynarodwki, ktry Lenin nastpnie zaaprobow a . W tekcie Manifestu d w i c z t y p o w e d l a T r o c k i e g o r e w o l u c y j n e f r a z y : (...) Naley zabi i m p e r i a l i z m , aby r d l u d z k i m g dalej y. (...) Spniony niemiecki parlamentaryzm, p o r o n i o n y p d rewolucji buruazyjnej, ktra sama jest p o r o n i o n y m p o d e m historii, cierpi w niemowlctwie na wszystkie schorzenia psiej staroci.

(...) Midzynarodwka Komunistyczna to wiatowa partia proletariackiego powstania i proletariackiej dyktatury. (...) System radziecki to aparat klasowy, k t r y w walce i drog w a l k i p o w i n i e n z l i kwidowa parlamentaryzm i zaj jego miejsce (...) .
193

W t y c h k i l k u z d a n i a c h T r o c k i z a w a r cele b o l s z e w i k w i strategi i c h p o l i t y k i m i d z y n a r o d o w e j . N i e o c z e k i w a n e i a t w e z w y c i s t w o w p a d z i e r n i k u 1917 r o k u w p r a w i o b o l s z e w i k w w eufori i z r o d z i o gbokie w e w n t r z n e przekonanie, e n a j b a r d z i e j a w a n t u r n i c z e p o s u n i c i a m o g w ostatecznym r o z r a c h u n k u d o p r o w a dzi ich do upragnionego celu. W b o l s z e w i c k i c h k o n c e p c j a c h i k o n k r e t n y c h r e w o l u c y j n y c h d z i a a n i a c h szczegln rol odgrywaa armia, kwestia zwikszenia efektywnoci posuni polityczn y c h d r o g z b r o j n e j p r z e m o c y . W m a j u 1924 r o k u , j u p o m i e r c i L e n i n a , T r o c k i , wystpujc przed suchaczami A k a d e m i i Robotniczo-Chopskiej A r m i i C z e r w o n e j , m w i g w n i e o t y m , j a k p r z y g o t o w y w a si d o w o j n y d o m o w e j w czasie p o k o j u . N a l e y w t y m celu opracowa r e g u l a m i n w o j n y d o m o w e j " , k t r y p o z w o l i u w z g l d n i w p e n i z n a c z e n i e d w c h c z y n n i k w : z b r o j n e j napaci z z e w n t r z i w o j n y d o m o w e j o d w e w n t r z " oraz g r u n t o w n i e s t u d i o w a l e n i n i z m , k t r y okreli polityczne w a r u n k i w a l k i szych bojw. K i e d y w m a r c u 1919 r o k u o b r a d o w a w M o s k w i e V I I I Z j a z d R K P ( b ) , r a d i o podao w i a d o m o o u t w o r z e n i u Wgierskiej R e p u b l i k i Radzieckiej. Delegaci zareagowali h u c z n y m i oklaskami i zobowizali Lenina, by natychmiast wysa do B u d a p e s z t u gorce p o z d r o w i e n i a , c o te z radoci u c z y n i : Z j a z d nasz w y r a a p r z e k o n a n i e , e n i e d a l e k i j e s t czas, k i e d y n a c a y m w i e c i e z w y c i y k o m u n i z m . Klasa r o b o t n i c z a R o s j i w s z y s t k i m i s i a m i spieszy W a m n a p o m o c (...). N i e c h yje midzynarodowa republika komunistyczna!"
1 9 5 1 9 4

. T r o c k i , cho opadnicie fali rewolucyjnej nie

uszo j e g o u w a g i , podkrela m i m o to, e bolszewicy p o w i n n i by g o t o w i d o p r z y -

N i e c a y m i e s i c p n i e j nadesza k o l e j n a r a d o s n a w i e : w B a w a r i i o b j w a d z r z d , n a k t r e g o czele stan k o m u n i s t a E u g e n L e v i n . R z d p r z y s t p i o d r a z u d o r o z w i z y w a n i a n a j p i l n i e j s z y c h zada d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u , t o z n a c z y z n a c j o nalizowa banki, utworzy A r m i Czerwon, wprowadzi omiogodzinny dzie pracy, u z b r o i proletariat, o d i z o l o w a buruazj o d reszty spoeczestwa. T y m r a z e m przesanie L e n i n a u t r z y m a n e b y o w tonie instrukcji: (...) czy uzbroilicie r o b o t n i k w , rozbroilicie buruazj, podwoilicie i potroilicie wynagrodzenie parobkw i niewykwalifikowanych r o b o t n i k w , skonfiskowalicie cay papier i wszystkie drukarnie (...), wykwaterowalicie buruazj w M o n a c h i u m , aby natychmiast wprowadzi r o b o t n i k w do bogatych mieszka (...), wzilicie zak a d n i k w spord buruazji (...), zmobilizowalicie wszystkich r o b o t n i k w , zar w n o do obrony, j a k i do pracy ideologicznej w okolicznych wsiach?
196

L e n i n b y p r z e k o n a n y , e r o z p o c z a si e u r o p e j s k a r e w o l u c j a , k t r a p r z e d e w s z y s t k i m p o w i n n a o b j N i e m c y , a w w c z a s n i k t n i e z d o a zgasi r e w o l u c y j nego p o a r u . Jak napisa p n i e j T r o c k i : R a d z i e c k i e N i e m c y z j e d n o c z o n e

z R a d z i e c k R o s j o d r a z u stayby si silniejsze o d w s z y s t k i c h p a s t w k a p i t a l i s t y c z nych razem wzitych!"

1 9 7

Emisariusze Lenina jedzili do N i e m i e c , na W g r y , do i n n y c h k r a j w Europy, w i o z c w w a l i z k a c h zagraniczn w a l u t , z o t o , b r y l a n t y z c a r s k i c h zapasw. L e n i n u p a r c i e p o w t a r z a : n i e aujcie p i e n i d z y n a b r o i p r o p a g a n d . A n g e l i k a B a a b a n o w a , sekretarz K o m i n t e r n u , w s p o m i n a a , j a k zaraz p o p r z e w r o c i e p a d z i e r n i k o w y m w y s a n o j d o Szwecji, b y z o r g a n i z o w a a czno z l e w i c o w y m i organizacjami w E u ropie. Statki przybyway do Sztokholmu w kad sobot. Przywoziy mi ogromne sumy pienidzy (...). C e l tych pieninych transferw nie by dla m n i e jasny (...). Dostaam od Lenina list, w k t r y m pisa: Droga towarzyszko Baabanowa. Wymienicie, w y mienicie (podkrelone trzy razy - to taki nawyk Lenina, by przydawa szczeglnego znaczenia swoim sowom), jestecie naszym najzdolniejszym i najbardziej zaufanym wsppracownikiem. Ale zaklinam Was, nie oszczdzajcie. Wydawajcie m i l i o n y , w i e le m i l i o n w " . Wyjaniono m i , e p o w i n n a m uywa tych pienidzy i wspiera organizacje lewicowe, rozbija grupy opozycyjne, dyskredytowa konkretne osoby i t d .
198

T y m c z a s e m L e n i n wysya telegramy do wszystkich zapalnych p u n k t w , wszd z i e t a m , d o k d , j e g o z d a n i e m , p r z e s u n o si e p i c e n t r u m r e w o l u c j i e u r o p e j s k i e j : D o B e l i K u n a w B u d a p e s z c i e : p o w i a d o m c i e nas, p r o s z , j a k i e m a c i e g w a r a n c j e , e n o w y rzd wgierski bdzie rzeczywicie k o m u n i s t y c z n y , a nie t y l k o socjalistyczny, to jest z o o n y z socjal-zdrajcw?"
199

W m a j u 1919 r o k u p r z y w d c a b o l -

s z e w i k w o p u b l i k o w a w P r a w d z i e " l i s t d o k o m u n i s t w w g i e r s k i c h , ostrzegajc i c h o g r o c y m n i e b e z p i e c z e s t w i e : B d c i e t w a r d z i . Jeli w r d s o c j a l i s t w , k t r z y p r z y c z y l i si w c z o r a j d o w a s , d o d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u l u b w r d d r o b n o m i e s z c z a s t w a , p o j a w i si j a k i e w a h a n i a , z d u c i e j e b e z l i t o n i e . R o z s t r z e l a n i e o t o s p r a w i e d l i w y los t c h r z a n a w o j n i e "

2 0 0

. Jak m o n a przypuszcza, te j a k o b i -

skie zalecenia, zamiast o m i e l a W g r w i B a w a r w , b u d z i y raczej lk. L e n i n s p o d z i e w a si j e d n a k , e s a l w y i t r z a s k w y s t r z a w w w g i e r s k i c h i n i e m i e c k i c h p i w nicach u m o c n i " rewolucj w tych krajach. L e n i n o w s k a zapowied p o m o c y n a V I I I Z j e d z i e partii nie bya t y l k o pust deklaracj. W y s y a n o p i e n i d z e i l i t e r a t u r p r o p a g a n d o w , p r b o w a n o r w n i e dostarcza b r o . W m a j u P o d w o j s k i d o n o s i L e n i n o w i z K i j o w a , e p r z y s t p i d o formowania midzynarodowej dywizji, by pomc W g r o m "
2 0 1

. L e n i n natychmiast

zada o d K r i e s t i n s k i e g o p i e n i n e g o w s p a r c i a d l a tej i n i c j a t y w y . Podczas g d y o d d z i a y s z k o l i y si p r z e d w y r u s z e n i e m n a W g r y , R o s j a n a d a l z n a j d o w a a si w stanie c h a o s u i a n a r c h i i , a n a s t r o j e w samej a r m i i te n i e n a p a w a y o p t y m i z m e m . O t o k i l k a w y j t k w z Raportu WCzK o politycznej sytuacji na d y w i z j , k t r a m i a a spieszy n a p o m o c W g r o m . Berdyczw Biaa C e r k i e w Napad na C z K . Obrabowano zbrojowni. Powstanie w miecie. Stumione przez pocig pancerny i oddzia w sile 300 l u d z i . Ukrainie od 1 stycznia do 15 maja 1919 roku. To w a n i e t a m P o d w o j s k i t w o r z y s w o j

Wasilkow Szpoa Kazaty Oseter Starodub Krlewiec Priuki

Miasto grabi czerwonoarmici. M i e j s c o w y garnizon dokonuje aresztowa, rewizji i m o r d u j e ludno. Czerwonoarmici z 4. Nieynskiego P u k u rozpdzili C z K Powstanie we wsiach N o w o - G y b o w o i Sworota. Stumione przez oddzia C z K Z a b i t o cztery osoby. Powstanie w wiosce W i t e l i n , stumione przez oddzia w sile 400 l u d z i . Z a b i t o 20 osb. Powstanie we w s i A n t o n o w k a . Stumione przez oddzia C z K Rozstrzelano 1 0 p r o w o d y r w . Powstanie w miecie i rejonie Iwannicy. Stumione przez wojska miejscowego garnizonu przy uyciu artylerii.

Konstantinograd Aleksandrowsk

Powstanie w wiosce Piereszczepino. Stumione przez oddzia C z K Dziesi ofiar. Powstanie w wiosce Swistunowo. Stumione przez oddzia C z K zabito 30 powstacw.

T e n w y k a z m i a s t , m i a s t e c z e k i w i o s e k c i g n i e si n i e m a l bez k o c a , n i e r z a d k o do akcji w c h o d z i a artyleria, czasem, j a k w H o m l u , w a d z e radzieckie m u s i a y rat o w a si u c i e c z k

202

B o l s z e w i c y z a p e w n i l i sobie z w y c i s t w o w y c z n i e d z i k i b e z w z g l d n e m u t e r r o r o w i . L e n i n i j e g o K C , t u m i c elazn rk w e w n t r z n e n i e p o k o j e , n i e przestaw a l i m y l e , j a k b y t u m o l i w i e s z y b k o przenie w o j n d o m o w n a t e r y t o r i u m i n n y c h p a s t w . B y l i g b o k o p r z e k o n a n i , e t y l k o sia, p r z e m o c i t e r r o r m o g w y nie d o w a d z y i c h s t r o n n i k w z a granic. Manifest I I K o n g r e s u K o m i n t e r n u m w i o t y m j a s n o : M i d z y n a r o d w k a K o m u n i s t y c z n a n i e m o e przyj w s w o j e szeregi t y c h o r g a n i z a c j i , k t r e , w p i s a w s z y d o s w e g o p r o g r a m u d y k t a t u r p r o l e t a r i a t u , nadal prowadz polityk obliczon na p o k o j o w e rozwizanie historycznego k r y z y s u "
2 0 3

N a c i s k na zbrojne powstania - masowe wystpienia o charakterze m i l i t a r n y m , k o n i e c z n o p r z e c i g n i c i a n a s w o j s t r o n a r m i i - sta si m o t y w e m p r z e w o d n i m w wypowiedziach niemal wszystkich bolszewickich przywdcw. Polityk t p r b o w a n o realizowa r w n i e poza granicami Rosji Radzieckiej, czerwonej od poar w i p r z e l a n e j k r w i . K i e d y r o z w i a y si n a d z i e j e w g i e r s k i e , m o s k i e w s k i e k i e r o w n i c t w o z w r c i o s w o j u w a g n a W s c h d . T r o c k i pisa: (...) na arenie europejskiej p o l i t y k i wiatowej nasza A r m i a Czerwona stanowi si do skromn nawet w przypadku koniecznoci obrony (...). Sytuacja ta z m i e n i si zupenie, jeli z w r c i m y si twarz ku W s c h o d o w i (...). Droga do I n d i i moe okaza si dla nas w t y m momencie atwiejsza do przebycia i znacznie krtsza ni droga do Radzieckich Wgier (...) .
204

D a l e j T r o c k i r a d z i s t w o r z y siln baz w o j s k o w n a U r a l u , k t r a p o z w o l i z r e w o l u c j o n i z o w a W s c h d . W istniejcych w a r u n k a c h , p r o g n o z o w a p r z e w o d n i c z c y

R e w w o j e n s o w i e t u , a r e n r y c h y c h p o w s t a m o e sta si A z j a " , d l a t e g o te n a ley rozpocz o d p r z y g o t o w a d o m i l i t a r n e g o uderzenia n a I n d i e , d o k t r y c h droga wiedzie przez Afganistan. T r o c k i w y d a szefowi sztabu, P. L e b i e d i e w o w i , rozporzdzenia w sprawie niezbdnych dostaw sprztu w o j s k o w e g o do A f g a n i stanu"
2 0 5

N i e m n i e j i s t o t n y b y k i e r u n e k b l i s k o w s c h o d n i . Jeszcze n i e t a k d a w n o w y d a w a o si, e Persja w k r t c e stanie si c z e r w o n a " . F i o d o r R a s k o l n i k o w , d o w d c a A r m i i Czerwonej w t a m t y m rejonie, i n f o r m o w a M o s k w : D o p i e r o co w r c i e m z Enzeii, nastroje w Persji s nie do opisania. Caa ludno witaa nas z n i e z w y k y m entuzjazmem. Z pocztku czerwone flagi wywieszano t y l ko gdzieniegdzie, lecz teraz powiewaj j u nad caym miastem. Perscy Kozacy oznajm i l i , e oddaj si do naszej dyspozycji. Dowodzcego n i m i oficera rosyjskiego aresztowaem osobicie, na jego miejsce wyznaczony zostanie nasz towarzysz (...). Prosz o instrukcje odnonie do dalszej p o l i t y k i w Persji. C z y mog uwaa, e m a m w o l n rk w kwestii, czy posuwa si w gb kraju, jeli nastpi tam przewrt i n o w y rzd wezwie nas na p o m o c ?
206

S p r a w a p e r s k a te u t k n a n i e b a w e m w m a r t w y m p u n k c i e , c h o p o d e j m o w a n o w y s i k i , b y uratowa tamtejsz rewolucj. Przedstawiciel K C R K P ( b ) , B . A b u k o w , p r o s i M o s k w o szybk p o m o c d l a b o l s z e w i c k i e g o p r o t e g o w a n e g o , M i r z y K u c z u k a : P o t r z e b n e s b r o , z o t o , s r e b r o (...). W r k a c h K u c z u k a s j a k n a razie t y l k o d w a m i a s t a (...). R a s k o l n i k o w o b i e c a o f i c j a l n e u z n a n i e (...). O c z e k u j e m y realnej p o m o c y (...)"
207

Paday najrniejsze propozycje, chciano zaktywizowa wystpienia r e w o l u c y j n e w K o r e i , C h i n a c h , I n d i a c h . W s i e r p n i u 1919 r o k u p r z e w o d n i c z c y k a m u c k i e g o O K A C z a p a j e w , w y s t p i z sugesti, b y w y s a z b r o j n e o d d z i a y o d I n d i i z drugiej s t r o n y " , przez M o n g o l i i T y b e t . Jednak potrzebne bd pienidze, z o t o , a take b r o d o r o z d a n i a w r d m i e j s c o w e j l u d n o c i . W y p r a w m o n a z a m a s k o w a j a k o ekspedycj n a u k o w . N a l e y s z y b k o zjedna M o n g o w i m i e s z k a c w T y b e t u d l a s p r a w y w i a t o w e j r e w o l u c j i (...). L e n i n n a t y c h m i a s t r o z k a z a p r z e d s i w z i o d p o w i e d n i e k r o k i w k i e r u n k u realizacji t y c h p r o j e k t w
2 0 8

W s t o s u n k u d o K o r e a c z y k w w d z z a c h o w y w a w i k s z ostrono. K i e d y delegacja z K o r e i p o p r o s i a o osobiste s p o t k a n i e z p r z e w o d n i c z c y m R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h , L e n i n zleci z n a n e m u d z i a a c z o w i K o m i n t e r n u , u c i e k i n i e r o w i z W gier, M a t y a s o w i R a k o s i e m u , b y przyj k o r e a s k i c h k o m u n i s t w i i n f o r m o w a o r e zultatach"

209

. K o r e a c z y c y p r o w a d z i l i w o j n partyzanck p r z e c i w k o J a p o c z y k o m

i m i e l i nadziej, e M o s k w a u d z i e l i i m b e z p o r e d n i e g o wsparcia. J e d n a k e C z i c z e r i n z d e c y d o w a n i e si s p r z e c i w i : N i e b d z i e m y rzuca w y z w a n i a J a p o n i i . O c z y w i cie naley t r z y m a k a m i e za pazuch; o c z y w i c i e m o n a i trzeba w e s p r z e p a r t y z a n t w k o r e a s k i c h , ale bez a d n y c h o t w a r t y c h , a t y m b a r d z i e j d e m o n s t r a c y j n y c h posuni z naszej s t r o n y (...)". L e n i n dopisa n a j e g o raporcie: T o w . M o o t o w ! W z u p e n o c i z g a d z a m si z C z i c z e r i n e m . a d n y c h o t w a r t y c h , a t y m b a r d z i e j d e m o n stracyjnych posuni. Niniejsz dyrektyw wyda w i m i e n i u K C "
2 1 0

N i e k i e d y Lenin, rozgorczkowany napywajcymi doniesieniami, decyzjami samego p o l i t b i u r a l u b p o p r o s t u w a s n y m i p o m i e n n y m i w y o b r a e n i a m i , n a p r a w d b y g o t w u w i e r z y : r e w o l u c j a w i a t o w a j u si zacza, n i c n i e z d o a j e j p o w s t r z y m a . W p a d z i e r n i k u 1918 r o k u pisa d o T r o c k i e g o i S w i e r d o w a : M i d z y n a r o d o w a r e w o l u c j a p r z y b l i y a si p r z e z o s t a m i t y d z i e t a k dalece, e n a l e y j uwaa za kwesti najbliszych d n i "
2 1 1

. Prorok by niecierpliwy, uparty i przeko-

n a n y o p r a w d z i w o c i swojej p r o g n o z y . A b y przyspieszy bieg w y d a r z e , rzuca na szal w s z y s t k o , l u d z i , p i e n i d z e , b r o , a p r z e d e w s z y s t k i m - z o t o . R o s j a k o n a a z g o d u , p o n a w o g n i u w o j n y d o m o w e j , a n a cele r e w o l u c j i wiatowej w y c i e k a o " m i l i o n y r u b l i , nierzadko p r z y p a d k o w y m i kanaami i przez przypadkowych ludzi. L e n i n , w z b u r z o n y czstymi sygnaami o r o z t r w o n i o n y c h r o d k a c h , nakaza u p o r z d k o w a p r o c e d u r p r z e k a z y w a n i a p i e n i d z y . W e w r z e n i u 1921 r o k u decyzj p o l i t b i u r a u t w o r z o n a zostaa k o m i s j a b u d e t o w a I K K I , w ktrej skad z ramienia R K P ( b ) weszli Z i n o w i e w , Sole, M o o t o w ( l u b M i c h a j ow - wymiennie). L e n i n osobicie i n t e r e s o w a si akcj finansowania o r g a n i z a c j i i p o s z c z e g l n y c h o s b z a granic. W l i s t o p a d z i e 1 9 2 1 r o k u j e g o d o b r y z n a j o m y , P i o t r I w a n o w i c z S t u c z k a , p r z y s a m u l i s t nastpujcej t r e c i : Drogi Prosz sprawa nawet Wadimirze o Wasz si od Iljiczu! pomoc 1 przy sierpnia, Z ustalaniu a nasi budetu kompartii otwy, nie P. poniewa dostali, Stuczka towarzysze nic jeszcze

cignie

odmowy. komunistycznym pozdrowieniem

2 1 2

L e n i n napisa n a licie: D o t o w . M o o t o w a . T a z w o k a j e s t h a n i e b n a . P r o s z rozstrzygn spraw do czwartkowego posiedzenia p o l i t b i u r a " . N a szczcie zacza dziaa k o m i s j a b u d e t o w a K o m i n t e r n u . O t o w y c i g z p r o t o k o u p o s i e d z e n i a k o m i s j i m i e s z a n e j z m a r c a 1922 r o k u : 1. Budet kompartii N i e m i e c : za przekazaniem w 1922 r o k u niemieckiej k o m p a r t i i 446 592 r u b l i w zocie (42 872 832 m a r k i niemieckie) gosowali Brandler, Popow, H u m b e r t - D r o z i Piatnicki; za 400 000 r u b l i w zocie Solc i M i c h j o w . 2. Budet k o m p a r t i i Francji: postanowiono przyzna na dziaalno wydawnicz 100 000 r u b l i w zocie (638 000 frankw francuskich). Przyjto jednogonie. 3. Budet KP W o c h : 360 842 ruble w zocie. C z y l i 4 306 000 l i r w . 4. Budet KP Czechosowacji: za 250 000 r u b l i w zocie (7 910 000 k o r o n czeskich); gosowali Popow, Brandler, Piatnicki ( H u m b e r t - D r o z wyszed), za 200 000 Solc i M i c h j o w . 5. Budet KP A n g l i i : 200 000 r u b l i w zocie jednogonie, gosowali wszyscy (...) .
213

L e n i n i bolszewicy wspierali wszystkie organizacje, k t r e p r z y j y p r o g r a m o we zaoenia K o m i n t e r n u . Z moskiewskiej szkatuy regularnie o t r z y m y w a y f u n d u s z e p a r t i e k o m u n i s t y c z n e w Stanach Z j e d n o c z o n y c h , Polsce, A u s t r i i , S z w a j c a rii, Szwecji, na Wgrzech, w Jugosawii, R u m u n i i , L u k s e m b u r g u , H o l a n d i i , Grecji, T u r c j i , Persji, Indiach, C h i n a c h , K o r e i , Japonii, N i e m c z e c h , Belgii, H i s z p a n i i ,

A r g e n t y n i e , w e Woszech", w A f r y c e P o u d n i o w e j , E s t o n i i , n a o t w i e , L i t w i e , w F i n l a n d i i , N o r w e g i i i w i e l u i n n y c h krajach. K o m i s j a K o m i n t e r n u przydzielaa rwnie niemae rodki m i d z y n a r o d o w y m organizacjom m o d z i e o w y m , k o m u nistycznym zwizkom zawodowym, licznym wydawnictwom, biurom, centrom. N a j w i c e j pienidzy szo d o N i e m i e c . W y d a t k i z w y k l e przekraczay ustalony b u d e t , lecz M o s k w a z r e g u y c z y n i a zado n a p y w a j c y m l i c z n i e p r o b o m o d o d a t k o w e fundusze. N a w s p o m n i a n y m w y e j posiedzeniu k o m i s j i mieszanej r o z d z i e l o n o o g e m 5 5 3 6 4 0 0 r u b l i w z o c i e , j a k n a o w e czasy b y a t o o g r o m n a s u m a . W e d u g d o s t p n y c h d a n y c h w t y m s a m y m r o k u Rada K o m i s a r z y L u d o w y c h p r z e z n a c z y a n a z a k u p y w n o c i d l a g o d u j c y c h s u m t r z y razy m n i e j s z . A p r z e c i e z o t y s t r u m i e , p y n c y k o m i n t e r n o w s k i m i k a n a a m i , n i e w y s y c h a przez cae d z i e siciolecia. W o k r e s i e p o w o j e n n y m M o s k w a b y a szczeglnie h o j n a , o c z y m w i a d c z y c h o b y t a b a r d z o n i e k o m p l e t n a lista ( w s z y s t k i e k w o t y w d o l a r a c h U S A ) . W 1945 r o k u : B u g a r i a ( K o s t o w ) - 100 0 0 0 ; w 1946 r o k u : C h i n y ( C z o u E n - l a i ) 5 0 0 0 0 ; R u m u n i a ( G e o r g i u D e j ) - 5 0 0 0 0 0 ; w 1947 r o k u : G r e c j a ( Z a c h a r i a d e s ) 100 0 0 0 ; w 1948 r o k u : F r a n c j a ( T h o r e z ) - 2 5 2 3 5 0 ; W o c h y (Secchia) - 4 0 0 0 0 ; H o l a n d i a ( G r o o t ) - 5 0 0 0 0 ; G r e c j a ( Z a c h a r i a d e s ) - 100 0 0 0
2 1 4

O d r a z u p o r e w o l u c j i stao si p o w s z e c h n p r a k t y k r a d z i e c k i c h d y p l o m a t w i l i c z n y c h p e n o m o c n y c h " p r z e d s t a w i c i e l i d o m a g a si o d K r e m l a coraz t o n o w y c h rodkw, niezbdnych do rewolucjonizowania procesw politycznych za granic i u m a c n i a n i a p o z y c j i R o s j i R a d z i e c k i e j w r n y c h k r a j a c h . W s t y c z n i u 1920 r o k u J o f f e pisa d o C z i c z e r i n a , e c h o z a p a c i l i m y E s t o n i i o 1 5 0 0 0 0 0 0 w i c e j " , to odzyskamy te m i l i o n y nadzwyczaj szybko". D y p l o m a t a z leninowskiej szkoy, k t r y w 1919 r o k u p r b o w a k i e r o w a p r o c e s e m r e w o l u c y j n y m w N i e m c z e c h , p r z y p o m i n a C z i c z e r i n o w i , e k i e d y K o c z a k w y w i z ponad 800 000 000, nawet n i e m r u g n l i m y o k i e m (...). W i d z i a e m n a L i t w i e i B i a o r u s i , j a k nasi agenci szastaj m i l i o n a m i ( . . . ) "
215

. . Jak j u

W k w i e t n i u 1922 r o k u p o l i t b i u r o z a t w i e r d z i o b u d e t K o m i n t e r n u , a S t a l i n w y d a o d p o w i e d n i e dyspozycje l u d o w e m u k o m i s a r i a t o w i f i n a n s w
2 1 6

w s p o m n i a e m , o f i c j a l n y b u d e t p o k r y w a j e d y n i e cz w y d a t k w , g d y w m i a r j a k napyway niezliczone proby, na potrzeby k o m u n i s t y c z n y c h organizacji za granic przeznaczano d o d a t k o w e r o d k i z tak zwanego f u n d u s z u r e z e r w o w e g o " , f u n d u s z u p o l i t b i u r a i b u d e t u O G P U . R w n i e w k w i e t n i u 1922 r o k u K a r a c h a n donosi Stalinowi, e w i m i e n i u ludowego komisariatu spraw zagranicznych przekaza p o w a n e s u m y K o r e a c z y k o m ( d w a r a z y p o 6 0 0 0 0 0 r u b l i w z o c i e i raz 4 0 0 0 0 0 0 c a r s k i m i a s y g n a t a m i ) n a z a k u p pras d o d w c h d r u k a r n i ( w S z a n g h a j u i w P e k i n i e ) oraz na n i e l e g a l n d z i a a l n o a n t y j a p o s k w K o r e i
2 1 7

L e n i n n i e c i e r p l i w i e o c z e k i w a , k i e d y w r e s z c i e t e i n w e s t y c j e zaczn p r z y n o s i z y s k i , ale s p o t k a g o z a w d . W k r t c e p o u t w o r z e n i u k o m i s j i b u d e t o w e j w y s z y na j a w liczne przypadki naduy i malwersacji; o g r o m n e s u m y k o m i n t e r n o w s k i c h p i e n i d z y r o z p y w a y si bez l a d u . S a f a r o w d o n o s i S t a l i n o w i , e g o t w k i k o s z townoci powierza zupenie nieodpowiedzialnym l u d z i o m " . Na przykad dwaj

Koreaczycy, J u n H u - n a m i Li K o - c z i otrzymali 200 000 r u b l i w zocie na w s p i e r a n i e r u c h u n a r o d o w e g o w K o r e i , a j a k si o k a z a o , p i e n i d z e p r z e j y zwalczajce si u g r u p o w a n i a k o r e a s k i e j e m i g r a c j i w M a n d u r i i

2 1 8

S t a l i n w a s n o r c z n i e napisa d o Z i n o w i e w a , d o m a g a j c si w y j a n i e , c t o za f u n d u s z f r a n k f u r c k i " powsta w N i e m c z e c h , k t o go finansuje i w j a k i m celu. Z i n o w i e w , k t r y n i c o t y m n i e w i e d z i a , o b i e c a zasign i n f o r m a c j i , g d y t y l k o p o j a w i si P i a t n i c k i i S t a s o w a

219

. O k a z a o si w k o c u , e f i n a n s o w y m i s p r a w a m i

K o m i n t e r n u z a j m o w a si w N i e m c z e c h n i e j a k i J a m e s ( J a k o w ) R e i c h , p o s u g u j c y si p a r t y j n y m p s e u d o n i m e m t o w a r z y s z T h o m a s " , k t r y o t r z y m y w a z M o s k w y o g r o m n e s u m y p i e n i d z y . T y l k o w l u t y m 1921 r o k u p r z e k a z a o n n i e m i e c kiej k o m p a n i i 62 000 000 m a r e k na przygotowanie zbrojnego wystpienia. W cigu caego 1 9 2 1 r o k u t o w a r z y s z T h o m a s " r o z p r o w a d z i w N i e m c z e c h 122 0 0 0 0 0 0 marek, a dodatkowe 50 000 000 zatrzyma do swojej dyspozycji w f u n d u s z u f r a n k furckim". K i e d y P i a t n i c k i zabra si w r e s z c i e d o p o r z d k o w a n i a f i n a n s o w y c h s p r a w K o m i n t e r n u , t a j e m n i c z y t o w a r z y s z T h o m a s " n i e m g si r o z l i c z y z k i l k u n a s t u milionw marek
2 2 0

. W s p p r a c o w n i c z k a K o m i n t e r n u , z w i z a n a z organizacj R e i -

cha, w s p o m i n a a pniej: Pienidze b y y z w y k l e p r z e c h o w y w a n e w mieszkaniu t o w a r z y s z a T h o m a s a . L e a y w w a l i z k a c h , t e c z k a c h , szafach, c z a s a m i w g r u b y c h paczkach na pkach bibliotecznych l u b za ksikami. Przekazywanie pienidzy o d b y w a o si w n a s z y c h m i e s z k a n i a c h p n y m w i e c z o r e m , w k a r t o n o w y c h p u dach o wadze 10-15 kilogramw kade"
2 2 1

. Komisja politbiura, utworzona na p o -

lecenie Stalina i k i e r o w a n a przez radzieckiego p e n o m o c n e g o przedstawiciela w N i e m c z e c h , K r i e s t i n s k i e g o , n i e m o g a znale p o k w i t o w a n a b a r d z o d u e sumy. Postanowiono nie powierza odtd towarzyszowi T h o m a s o w i spraw zwizanych z operacjami f i n a n s o w y m i "
2 2 2

. N i e c o p n i e j w y j a n i o si, e t o w a r z y s z

T h o m a s " n i e b y n a w e t c z o n k i e m p a r t i i , lecz z u p e n i e p r z y p a d k o w y m c z o w i e k i e m , k t r y j a k i m s p o s o b e m w p l t a si w f i n a n s o w e m e c h a n i z m y p r z y g o t o w a do rewolucji wiatowej". P o d koniec r o k u k o m i s j a p o l i t b i u r a w skadzie: Z i n o w i e w , T r o c k i , K u j b y s z e w , P i a t n i c k i , S o k o l n i k w zadaa d o d a t k o w o 2 196 5 0 0 r u b l i w z o c i e n a t a k z w a n e n i e p r z e w i d z i a n e subsydia d l a p a r t i i " . L e n i n , k t r y n i e u s t a n n i e d o m a g a si n a j s u r o w s z y c h r e p r e s j i za sabota, spekulacje i m a r n o t r a w s t w o , n i e b y w stanie s p r a w i , b y j e g o w a s n a organizacja, u t w o r z o n a w c e l u r o z p r z e s t r z e n i a n i a i d e i k o m u n i s t y c z n y c h , d y s p o n o w a a r o d k a m i f i n a n s o w y m i w sposb r a c j o n a l n y . P o p r o stu bezmylnie w y r z u c a pienidze za granic w n a i w n e j nadziei, e p o m o g one wzej z i a r n o m j e g o d o k t r y n y . A przecie w listopadzie 1921 r o k u o p u b l i k o w a a r t y k u z a t y t u o w a n y O znaczeniu zota, w k t r y m pisa: R S F R R w i n n a strzec s w e g o z o t a , sprzedawa j e d r o e j , k u p o w a t o w a r y t a n i e j "
2 2 3

. N i e by to pierwszy

w y p a d e k , g d y L e n i n m w i j e d n o , r o b i za co z u p e n i e i n n e g o . L e n i n , j a k si zdaje, t y l k o raz w y b u c h n g n i e w e m , k i e d y d o n i e s i o n o m u o k o l e j n e j stracie d u e j s u m y k o m i n t e r n o w s k i c h p i e n i d z y . W a s n o r c z n i e napisa

 p r o j e k t tajnego listu K C R K P " , gdzie stwierdzi m i d z y i n n y m i : N i e m a w t p l i woci, e p o m o c finansowa, jakiej K o m i n t e r n udziela p a r t i o m k o m u n i s t y c z n y m w krajach buruazyjnych, cho cakowicie u p r a w o m o c n i o n a i niezbdna, p r o w a d z i czasem do skandalicznych i h a n i e b n y c h n a d u y " . N a s t p n i e w y m i e n i kary partyjne za kradzie, sprzeniewierzenie l u b przywaszczenie k o m i n t e r n o w s k i c h p i e n i d z y - od n a g a n y do u s u n i c i a ze s t a n o w i s k a , w y d a l e n i a z p a r t i i , a n a w e t a r e s z t o w a n i a - d o m a g a j c si d o k a d n y c h r o z l i c z e z kadej w y d a n e j k o p i e j k i " Oczywicie niewiele to dao. Z a r z d w Stalina w y d a t k i K o m i n t e r n u p o d l e g a y cilejszej k o n t r o l i , b a r d z i e j p r e c y z y j n i e o k r e l a n o r w n i e i c h cele. K i e d y f r a n c u s k i p i s a r z , H e n r i B a r b u s s e , p r z y b y d o M o s k w y z z a m i a r e m napisania k s i k i o S t a l i n i e , t y t u e m z a l i c z k i " wypacono mu 40 000 frankw
2 2 5 2 2 4

. N i e b y a t o d u a s u m a , lecz B a r b u s s e o t r z y m a

z n a c z n i e w i c e j , g d y w 1936 r o k u ksika si ukazaa. B u g a r G e o r g i D y m i t r o w , o s t a m i generalny sekretarz M i d z y n a r o d w k i K o m u n i s t y c z n e j , sprawujcy t f u n k c j w l a t a c h 1 9 3 5 - 1 9 4 3 , chcc z a t w i e r d z i b u d e t K o m i n t e r n u , m u s i a z w r ci si z t y m d o S t a l i n a , k t r y z d y si j u r o z c z a r o w a p a r t i m i d z y n a r o d o w e g o p r o l e t a r i a t u " i g o t w b y da t y l k o t y l e , b y u t r z y m a o r g a n i z a c j p r z y y c i u . Partie zagraniczne s u b s y d i o w a n o odtd w y c z n i e kanaami N K W D , z p o m i n i c i e m K o m i n t e r n u . K o m i n t e r n o d d a w a teraz lepsze u s u g i N K W D , j a k o zaplecze k a d r o w e dla dywersyjnych operacji w krajach kapitalistycznych, ni r u c h o w i k o m u n i s t y c z n e m u . M i d z y n a r o d o w y k o m u n i z m pozosta w p r a w d z i e d w i g n i rad z i e c k i e j p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j , b y a t o j e d n a k saba d w i g n i a , p o n i e w a w s z y s c y w i e d z i e l i , c o k r y j e si p o d s z y l d e m K o m i n t e r n u . K i e d y stao si j a s n e , e p o m i e n i a w i a t o w e j r e w o l u c j i n i e u d a si r o z p a l i n a t y c h m i a s t , M o s k w a zacza si rozglda z a n o w y m i s o j u s z n i k a m i . N i e o c z e k i w a n i e o t w o r z y y si b a r d z o kuszce p e r s p e k t y w y . W s t y c z n i u 1922 r o k u k i e r o w n i c t w o M i d z y n a r o d w k i Socjalistycznej (znanej j a k o d r u g a i p " , to znaczy ani d a w n a I I Socjalistyczna, a n i I I I K o m u n i s t y c z n a ) w y s t p i o z p r o p o z y c j z w o a n i a konferencji wszystkich trzech M i d z y n a r o d w e k w celu koordynacji wsplnej w a l k i klasy r o b o t n i c z e j z m i d z y n a r o d o w reakcj. L e n i n , T r o c k i , Z i n o w i e w , R a d e k i B u c h a r i n d u g o roztrzsali t k w e s t i , w k o c u j e d n a k u z n a l i , e n a l e y u t w o r z y w s p l n y f r o n t " . L e n i n m i a n a d z i e j , e u d a i m si r o z c i g n s w o j e w p y w y n a d w i e p o z o s t a e o r g a n i z a c j e . J e d n a k e dziaacze I I M i d z y n a r o d w k i z b y t d o brze znali b o l s z e w i k w i ich przywdc, by ywi j a k i e k o l w i e k zudzenia. L e n i n nie ukrywa swoich intencji: Jeli na posiedzeniu rozszerzonego K o m i t e t u Wykonawczego s jeszcze tacy, k t rzy nie rozumiej, e taktyka wsplnego f r o n t u pomoe n a m utrci p r z y w d c w II i II i p M i d z y n a r o d w e k to naley z n i m i przeprowadzi dodatkowe w y k a d y informacyjne i pogadanki .
226

Podczas w s p l n e j k o n f e r e n c j i p r z y w d c y n i e b o l s z e w i c k i c h M i d z y n a r o d w e k d o m a g a l i si legalizacji w R o s j i p a r t i i m i e n s z e w i k w i zaprzestania e g z e k u c j i eser o w c w i t a k d a l e j . U t w o r z o n o k o m i s j , k t r a zaj si m i a a p r z y g o t o w a n i e m

 w i a t o w e g o k o n g r e s u o r g a n i z a c j i r o b o t n i c z y c h , lecz zebraa si o n a t y l k o raz. L e n i n o s t r o s k r y t y k o w a p o b a l i w o " , okazan p r z e z delegacj K o m i n t e r n u n a czele z R a d k i e m , n a z y w a j c t e dania p o l i t y c z n y m i u s t p s t w a m i n a rzecz m i d z y n a r o d o w e j b u r u a z j i " . Z a c h o d n i s o c j a l d e m o k r a c i p r z e k o n a l i si, e d l a L e n i n a s o w o w s p p r a c a " oznacza p o d p o r z d k o w a n i e si K o m i n t e r n o w i , i caa i n i c j a t y wa wkrtce umara. Z a r w n o na Zachodzie, j a k i na Wschodzie od dawna byo wiadome, co reprez e n t u j e sob K o m i n t e r n , w i e l e te n a t e n t e m a t p i s a n o i m w i o n o . Z a t e m 2 6 k w i e t n i a 1928 r o k u , z i n i c j a t y w y S t a l i n a , p o l i t b i u r o w y d a o w tej s p r a w i e i n s t r u k c j , s t w i e r d z a j c , e n a l e y z a w s z e l k cen u n i k a w i d o m y c h o z n a k b e z p o r e d n i e j zalenoci organizacji k o m i n t e r n o w s k i c h o d radzieckich o r g a n w p a s t w o w y c h . B u c h a r i n i P i a t n i c k i m i e l i zatroszczy si o t o , b y p i e n i d z e d l a sekcji K o m i n t e r n u p r z e k a z y w a n e b y y n i e z M o s k w y i n i e p r z e z R o s j a n , lecz z B e r l i n a ( B i u r o Z a chodnie) i I r k u c k a ( B i u r o W s c h o d n i e ) , koniecznie przez zagranicznych towarzys z y " . N i e b a w e m f u n k c j t p r z e j w s w o j e rce N K W D , j e s z c z e b a r d z i e j o r g a n i c z n i e " wnikajc dziki t e m u w tkank dziaalnoci k o m i n t e r n o w s k i e j . N i k o g o , rzecz j a s n a , n i e w p r o w a d z i o t o w b d . N a w e t n a l u d z i szczerze w i e r z c y c h w i d e a y k o m u n i s t y c z n e K G W K P ( b ) i N K W D p a t r z y y teraz t y l k o p o d j e d n y m k t e m : j a k w y k o r z y s t a i c h m o l i w i e najbardziej efektywnie. Jaskrawym p r z y k a d e m w s p o m n i a n e j tendencji m o e by los s y n n e g o R i c h a r d a S o r g e g o . S o r g e , s y n N i e m c a i R o s j a n k i , u r o d z o n y w 1895 r o k u w B a k u n a d M o r z e m K a s p i j s k i m , w y c h o w y w a si w N i e m c z e c h , podczas w o j n y w i a t o w e j s u y w a r m i i n i e m i e c k i e j , p o t e m za, p o d o b n i e j a k w i e l u u c h o d c w z k r a j w r o d k o w e j i w s c h o d n i e j E u r o p y , g d z i e n i e p o w i o d y si k o m u n i s t y c z n e r e w o l u c j e , t r a f i d o M o s k w y i d 1925 r o k u p r a c o w a w w y d z i a l e i n f o r m a c y j n y m K o m i n t e r n u . Z n a B u c h a r i n a , M a n u i l s k i e g o , P i a t n i c k i e g o , d a si p o z n a j a k o u t a l e n t o w a n y d z i e n n i k a r z . W 1929 r o k u zosta p r z e s z k o l o n y p r z e z w y w i a d w o j s k o w y Z S R R i w y s a n y za granic. Z Szanghaju, gdzie przebywa w lat a c h 1 9 2 9 - 1 9 3 2 , a p o t e m , o d r o k u 1933 a d o c h w i l i a r e s z t o w a n i a p r z e z J a p o c z y k w w p a d z i e r n i k u 1941 r o k u , z T o k i o p r z e s y a s w y m m o s k i e w s k i m m o c o d a w c o m cenne raporty w y w i a d o w c z e . Jednake k i e r o w n i c t w o k r e m l o w s k i e , ogarnite szaem tropienia w r o g w , nie w i e r z y o j u n i k o m u . L a t e m 1937 r o k u , k i e d y w M o s k w i e p r z y g o t o w y w a n o proces B u c h a r i n a i R a d k a oraz g r o m a d z o n o d o w o d y p r z e c i w k o J a n o w i B e r z i n o w i , b y e m u szefowi w y wiadu wojskowego, i Piatnickiemu, przewodniczcemu midzynarodowych kom u n i s t y c z n y c h z w i z k w z a w o d o w y c h , a r e s z t o w a n y zosta p r a c o w n i k w y w i a d u , n i e j a k i W a l i n - G a j l i s , k t r y zezna podczas l e d z t w a , e Sorge j e s t n i e w t p l i w i e n i e m i e c k i m l u b niemiecko-japoskim agentem". W e d l e s w Walina, Stalin j u w 1936 r o k u z o r i e n t o w a si, e Sorge p r z e k a z u j e M o s k w i e n i e m i e c k d e z i n f o r macj. W a l i n nazwa r a p o r t y Sorgego b e z w a r t o c i o w y m i m a t e r i a a m i , j a k i e znale m o n a w prasie c o d z i e n n e j . S o r g e , p i j a k i k o b i e c i a r z , j a k u t r z y m y w a W a l i n , b y k o m p a n e m do kieliszka p u k o w n i k a O t t a , rezydenta A b w e h r y w T o k i o ,

w ktrego obecnoci m w i o wiele za duo. B e r z i n , r z e k o m o na skutek p r o w o k a cyjnego zachowania Sorgego, musia zamkn tokijsk placwk, odcinajc d o p y w bezcennych informacji wywiadowczych
2 2 7

. W t e n sposb B e r z i n m g zosta

o s k a r o n y o sabota i s p i s k o w a n i e z j e d n y m ze s w o i c h n a j l e p s z y c h a g e n t w . C h o c i a w 1938 r o k u w i k s z o w y e j w y m i e n i o n y c h l u d z i r o z s t r z e l a n o , Sorge pozosta w T o k i o i nadal przesya do M o s k w y r a p o r t y . W s t y c z n i u , m a r c u i m a j u 1941 r o k u k i l k a k r o t n i e u p r z e d z a Stalina, e H i t l e r p l a n u j e i n w a z j n a Z w i z e k R a d z i e c k i , a 15 c z e r w c a p o d a n a w e t d o k a d n dat napaci, k t r a nastpi m i a a t y d z i e p n i e j . P o n i e w a j e d n a k w o c z a c h K r e m l a u c h o d z i z a p o d w j n e g o agenta, a w d o d a t k u Stalin uparcie nie dawa w i a r y p o d o b n y m sygnaom, napywajcym r w n i e z i n n y c h r d e , ostrzeenia te z l e k c e w a o n o . Sorge w r a z z ca s w o j siatk zosta a r e s z t o w a n y w T o k i o w p a d z i e r n i k u 1941 r o k u , a w r o k u n a s t p n y m skazany n a m i e r p r z e z p o w i e s z e n i e p o d z a r z u t e m szpiegostwa n a rzecz K o m i n t e r n u . W y r o k w y k o n a n o 7 listopada 1944 r o k u , d o k a d n i e w r o c z n i c b o l s z e w i c k i e g o p r z e w r o t u . o n a Sorgego, J e k a t i e r i n a A l e k s a n d r o w n a M a k s i m o w a , aresztowana w M o s k w i e p r z e z N K W D w e w r z e n i u 1 9 4 2 r o k u , zesana z o s t a a n a p i lat d o Krasnojarska n a S y b e r i i , r w n i e j a k o szpieg. D w u d z i e s t e g o s m e g o m a j a 1943 r o k u zmara, rzekomo na w y l e w k r w i do m z g u " , w w i e k u 38 lat
228

. Na przykadzie

R i c h a r d a Sorgego c h c i a e m pokaza, e K o m i n t e r n sta si z czasem p r z y d a t k i e m do r a d z i e c k i c h s u b specjalnych, lecz p o z y s k a n y c h t d r o g w s p p r a c o w n i k w n i g d y specjalnie w N K W D n i e c e n i o n o . Z a c h o w y w a n o c z u j n o i p o d e j r z l i w o . W k r t c e p o m i e r c i L e n i n a j e g o t w r , K o m i n t e r n , s p r o w a d z o n y zosta d o r o l i posusznego i dyspozycyjnego narzdzia w rkach n o w e g o k i e r o w n i c t w a . G d y , na p r z y k a d , S t a l i n p o s t a n o w i p o z b y si Z i n o w i e w a , w y s t a r c z y o , e w y d a k o m e n d : Z o r g a n i z o w a p o p a r c i e " - i n a t y c h m i a s t p o s y p a y si deklaracje n i e z a l e n y c h " partii komunistycznych, aprobujce" uchwa p l e n u m KC W K P ( b ) o o d w o a n i u Z i n o w i e w a z e s t a n o w i s k a p r z e w o d n i c z c e g o K o m i n t e r n u i l i k w i d a c j i tej f u n k c j i . J a k o p i e r w s z a o d p o w i e d z i a a , rzecz j a s n a , K o m u n i s t y c z n a P a r t i a N i e m i e c , k t r a decyzj s w e g o K o m i t e t u C e n t r a l n e g o b e z w a r u n k o w o p o p a r a u c h w a K C W K P ( b ) i w e z w a a szeregowych c z o n k w do zaciekej w a l k i z n o w opozycj (...). Jest n i e d o p o m y l e n i a , a b y t o w . Z i n o w i e w , z e w z g l d u n a s w o j e o d c h y l e n i e o d l e n i n i z m u , sta n a d a l n a czele M i d z y n a r o d w k i "
2 2 9

. W l i s t o p a d z i e 1926 r o k u

Z i n o w i e w zosta z w o l n i o n y z e s t a n o w i s k a p r z e w o d n i c z c e g o K o m i n t e r n u , k t r e , j a k w s k r y t o c i sdzi, z a p e w n i m u m i a o z c z a s e m p o c z e s n e m i e j s c e w r z d z i e przyszej wiatowej Federacji Socjalistycznej. N i e b a w e m Stalin znalaz m u n o w , podrzdn funkcj czonka prezydium Gospanu R S F R R z zadaniem nadzorowania dziaalnoci l u d o w y c h komisariatw k u l t u r a l n o - a d m i n i s t r a c y j n y c h "
2 3 0

W przededniu w o j n y K o m i n t e r n zaledwie wegetowa, poniewa Stalin zwtp i j u w j e g o m o l i w o c i i t y l k o N K W D w y k o r z y s t y w a jeszcze k o m i n t e r n o w skie k a d r y d o s w o i c h c e l w . D y m i t r o w n i e m a l z e z a m i w o c z a c h m u s i a baga Stalina o p i e n i d z e n a u t r z y m a n i e o r g a n i z a c j i . O i l e w 1937 r o k u u d a o m u si uzyska z g o d n a b u d e t w y s o k o c i 2 1 0 0 0 0 0 0 r u b l i i 3 5 0 0 0 0 0 r u b l i w t w a r d e j

w a l u c i e , t o w r o k u n a s t p n y m s u m a t a zostaa z r e d u k o w a n a d o 1 / 3 . W s t y c z n i u
231

1924 r o k u , g d y L e n i n j e s z c z e y , K o m i n t e r n o t r z y m a o d R K P p o n a d 100 r a z y w i c e j . N o w y p r z y w d c a t r a k t o w a K o m i n t e r n z coraz w i k s z r e z e r w , a w k o c u , w 1943 r o k u , bez w i k s z e g o a l u z l i k w i d o w a t o l e n i n o w s k i e d z i e c i . Stalin z m i e n i swj pogld na temat wiatowej rewolucji. C e l - c z e r w o n a " k u l a z i e m s k a - p o z o s t a w a t e n s a m , lecz aby g o osign, n a l e a o p r z y j i n n e m e t o d y . K i e d y n a d s z e d czas r o z w i z a n i a K o m i n t e r n u , j e g o a k t y w n o j u p r a w i e zamara. T r z y d z i e s t e g o p i e r w s z e g o p a d z i e r n i k a 1941 r o k u D y m i t r o w pisa d o Stalina: Drogi Wraz z by ma dzi prawn z Towarzyszu sytuacj dalej co w Stalin! IKKI pod teraz flag do flag Ufy (...). inna firmy, pojawio Czy w si czy wiele te kwestii zwizanych sens, gdybye nie Miprowainstytucji zupenie innej obecnych warunkach jest byoby lepiej, sdz, Lepiej przeniesieniem naszej si odbywao

wszystko po ca

Kominternu,

my istnieli

Ufie jako pod

232

organizacja? na

Osobicie

eksponowa (...) .

Midzynarodwki

Komunistycznej. przykad, Instytutu

dziaalno

Studiw

dzynarodowych

W t y m czasie m i d z y n a r o d o w a p a r t i a r e w o l u c j i p r o l e t a r i a c k i e j i p r o l e t a r i a c k i e j d y k t a t u r y " b y a j u t y l k o c i e n i e m w i e l k i e j l e n i n o w s k i e j i d e i , D y m i t r o w za, j e j sekretarz g e n e r a l n y , k i e d y c h c i a p o j e c h a n a d w a - t r z y d n i , 6 - 8 c z e r w c a 1 9 4 2 r o k u , do U f y i Kujbyszewa, do swojej organizacji", m u s i a p o k o r n i e prosi Stalina o pozwolenie
2 3 3

C o p r a w d a w 1947 r o k u S t a l i n p r b o w a r e a n i m o w a K o m i n t e r n p o d postaci K o m u n i s t y c z n e g o B i u r a I n f o r m a c y j n e g o , c z y l i K o m i n f o r m u , lecz r w n i e i t a idea okazaa si b e z p o d n a . S t a l i n z a m i e r z a n a w e t u t w o r z y s t a n o w i s k o sekretarza g e n e r a l n e g o i n f o r m b i u r a i p o d k o n i e c 1950 r o k u z a p r o p o n o w a o b j c i e tej f u n k c j i przywdcy woskich komunistw, Palmirowi Togliattiemu. Nieoczekiwanie j e d n a k s p o t k a si z u p r z e j m , lecz s t a n o w c z o d m o w : Drogi Dugo Informbiura. je mi Towarzyszu rozwaaem Jest mi e Stalin! propozycj bardzo trudno Komunistyczna objcia wyrazi Partia stanowiska opini Woch nie sekretarza od moe przyj generalnego Wydatej propozycji odmienn Waszej.

si jednak,

D a l e j T o g l i a t t i p r z e d s t a w i s i e d e m p o w o d w , k t r y m i uzasadnia s w o j o d m o w . O c z y w i c i e z a b r a k o w r d n i c h najwaniejszego, m i a n o w i c i e tego, e d a w n o j u przesta w i e r z y w l e n i n o w s k u t o p i r e w o l u c j i w i a t o w e j " , o k t r e j o d d u s z e g o czasu n i k t n a w e t g o n o n i e m w i . T e m a t t e n sta si p o p r o s t u n i e s t o sowny. M o n a p o w a n i e wtpi, czy w zwycistwo r e w o l u c j i w i a t o w e j " w i e r z y sam Stalin. Spord d a w n y c h towarzyszy Lenina j e d y n i e T r o c k i na p r o k u przed m i e r c i pisa p o d a w n e m u : M o j a w i a r a w k o m u n i s t y c z n p r z y s z o l u d z k o c i jest nie m n i e j arliwa, nie m n i e j silna n i z a m o i c h m o d y c h l a t "
2 3 5

S t a l i n o b r a i n n strategi. K r o k p o k r o k u , o d r y w a j c o d starego wiata j e d e n k r a j p o d r u g i m , p o s u g u j c si m e t o d s p i s k u i p r z e m o c , r o z w a n k a l k u l a c j i podstpem, wyzyskiwa konsekwencje II w o j n y wiatowej do umocnienia dyktat u r y t o t a l i t a r n e j . N a d a l p o w o y w a si p r z y t y m n a L e n i n a , k t r y p r z e z 3 0 lat o d d a w a m u n i e o c e n i o n e u s u g i , dostrzega j e d n a k nieziszczalno l e n i n o w s k i e g o p l a n u zdobycia kapitalistycznej cytadeli o t w a r t y m s z t u r m e m . B y r w n i e znacznie o s t r o n i e j s z y w p r o r o c t w a c h , szczeglnie w j e d n e j d z i e d z i n i e . N i e p r b o w a p r z e w i d y w a , k i e d y l u d z i e r a d z i e c c y d o c z e k a j si w r e s z c i e k o m u n i z m u .

CZ V I I

MAUZOLEUM LENINIZMU

Leninizm to wodzowstwo nowego typu, wyania on wodza mas, obdarzonego wadz dyktatorsk. Nikoaj Bierdiajew

w u d z i e s t e g o t r z e c i e g o k w i e t n i a 1924 r o k u , w k r t c e p o m i e r c i L e n i n a , o d b y si w i e c z r w s p o m n i e " , w k t r y m w z i l i u d z i a K a m i e n i e w , T r o c k i i R a -

d e k . N i e i s t n i a j e s z c z e w w c z a s k u l t L e n i n a , m o e si w i c dzisiaj w y d a w a , e r o z m a w i a l i w y j t k o w o szczerze. R a d e k , j e d n a z najbardziej o r y g i n a l n y c h , a n a w e t k o m i c z n y c h postaci z k r g u kierownictwa bolszewickiego, powiedzia, e L e n i n by pierwszym czowiekiem,

k t r y w t o , co p i s a l i m y , u w i e r z y n i e j a k w rzecz m o l i w za 100 lat (...), a j a k w co n i e s y c h a n i e k o n k r e t n e g o " . W i e l k o L e n i n a polegaa n a t y m , cign R a d e k , e p o trafi on przezwyciy wszystkie wahania w partii i poprowadzi j do w a l k i o w a dz". Radek przytoczy przykad, ktry, jego zdaniem, potwierdza t wielko. W j e d n y m ze swoich wystpie w 1921 r o k u L e n i n stwierdzi, e k o m u n i z m w o j e n n y by bdem. Z a d z w o n i e m do niego i wyraziem swj sprzeciw wobec takiej oceny. Zaprosi m n i e do siebie i owiadczy: (...) kto w a m powiedzia, e historyk p o w i n i e n ustala prawd"; partia przez trzy lata prowadzia okrelon polityk, a t e raz uwaa N E P za swj grzech. Naley powiedzie do diaba z t y m " , przyzna, e to bya gupota. A j e d n a k za r o k sami napiszecie, e to byo genialne (...)'. T r u d n o o d n i e si d o p o l i t y k i z w i k s z y m c y n i z m e m , ale t o a k u r a t n i e p o w i n n o n i k o g o d z i w i : t o w a r z y s z e L e n i n a z n a l i g o o d tej s t r o n y n a d u g o p r z e d p r z e w r o t e m p a d z i e r n i k o w y m . Z a s t a n a w i a j c e j e s t co i n n e g o , m i a n o w i c i e t o , e bez w a h a n i a u z n a l i t e n w u l g a r n y p r a g m a t y z m z a p r z e j a w w i e l k o c i " w o d z a . P r a w d o p o d o b n i e t w a n i e cech m i a n a m y l i P o t r i e s o w , g d y m w i o d i a b o l i c z n y m geniuszu Lenina". Pawe A k s e l r o d , j e d e n z p i e r w s z y c h rosyjskich m a r k s i s t w , w s p o m i n a , j a k w 1910 r o k u , na kongresie socjalistw w Kopenhadze, c z o n e k k o m i t e t u w y k o n a w c z e g o

I I M i d z y n a r o d w k i spyta g o o L e n i n a : C z y t o m o l i w e , e w s z y s t k i e r o z a m y , k t n i e i skandale w w a s z e j p a r t i i , t o d z i e o j e d n e g o c z o w i e k a ? J a k j e d e n c z o w i e k m o e b y t a k u p a r t y i n i e b e z p i e c z n y ? " A k s e l r o d o d p a r : W y o b r a c i e sobie c z o w i e k a , k t r y p r z e z 2 4 g o d z i n y n a d o b zajty j e s t r e w o l u c j , k t r y n i e m y l i o n i c z y m i n n y m n i r e w o l u c j a , k t r y n a w e t pic, n i o r e w o l u c j i . S p r b u j c i e m i e do czynienia z t a k i m c z o w i e k i e m " . Z n a n y h i s t o r y k M i c h a i H e l l e r , w y s t p u j c w l i s t o p a d z i e 1990 r o k u n a m i dzynarodowej konferencji w Neapolu, powiedzia: Tomasz z A k w i n u mawia: boj si czowieka jednej ksiki. M a r k A d a n o w ba si czego gorszego: czowieka jednej gazety, zwaszcza jeli ma ona tytu Prawda". L e n i n by czowiekiem jednej idei, jednej ksiki, jednej gazety, jednej partii. Pod w a r u n k i e m e bya to jego idea, jego ksika, jego gazeta. I oczywicie, jego partia. Ide Lenina, ktra pochaniaa go przez 24 godziny na dob, mona wyrazi j e d n y m sowem: wadza .
2

H e l l e r nader trafnie scharakteryzowa L e n i n a j a k o polityka. Ja d o d a b y m jeszcze: i s t o t a r z e c z y t k w i w t y m , e L e n i n z d o a zarazi s w o j f a n a t y c z n w i a r mas l u d z i , i t o p o m i m o z u d n e j n a t u r y i d e i b o l s z e w i c k i e j . L e n i n o w s k a u u d a staa si r z e c z y w i s t o c i , z m a t e r i a l i z o w a a si w r a d z i e c k i m p a s t w i e , n o w y c h f o r m a c h ycia i i d e o l o g i c z n y c h i n s t y t u c j a c h . C o w i c e j , l e n i n i z m ( t e r m i n u tego u y p o raz p i e r w s z y M a r t o w w 1904 r o k u ) okaza si z d u m i e w a j c o y w o t n y , a c z a s e m n a 3

w e t w r c z pocigajcy. L e n i n , w y b r a w s z y n a j d o g o d n i e j s z y m o m e n t , z r c z n i e p r z e c h w y c i w a d z , k t r a leaa p r a k t y c z n i e n a u l i c y . Z d y p o o y z a l e d w i e f u n d a m e n t y p o d w i e l k i n o w y gmach, n i m powalia g o choroba. Pytanie b r z m i : d o jakiego s t o p n i a w p y w a a o n a n a j e g o p o l i t y c z n e decyzje, s z c z e g l n i e w l a t a c h 1 9 2 1 - 1 9 2 2 ?

WADZA I CHOROBA
W g r u d n i u 1935 r o k u n a c z e l n i k m e d y c z n o - s a n i t a r n e g o w y d z i a u K r e m l a , C h o d o r o w s k i , o d k r y w t a j n y m a r c h i w u m notatki zmarego neurologa, profesora W . K r a m e r a , k t r y z a j m o w a si l e c z e n i e m L e n i n a . C h o d o r o w s k i n a t y c h m i a s t z a w i a d o m i o s w o i m o d k r y c i u w a d z e , lecz d a w n o p o g r z e b a n a przeszo n i k o g o j u w w c z a s n i e i n t e r e s o w a a . Z a p i s k i K r a m e r a s p o c z y w cile t a j n y m a r c h i w u m K o m i t e t u C e n t r a l n e g o , g d z i e p r z e l e a y n i e t k n i t e p r z e z p o n a d 5 0 lat. K r a m e r pisa, e c h o r o b a L e n i n a , z a k o c z o n a m i e r c i , t r w a a c z n i e o k o o d w c h i p r o k u , p r z y c z y m m i a a takie o b j a w y , e wszyscy n e u r o l o d z y , z a r w n o rosyjscy, j a k z a g r a n i c z n i , b y l i c a k i e m b e z r a d n i " .
4

J u w drugiej p o o w i e 1921 r o k u przewodniczcy Rady K o m i s a r z y L u d o w y c h b y p o w a n i e chory, nadal j e d n a k pracowa tak samo ciko i w t a k i m s a m y m n a p i c i u j a k d a w n i e j . J e g o r o z k a d d n i a z 2 1 c z e r w c a 1921 r o k u s t a n o w i m o e d o b r y t e g o p r z y k a d . O 11.00 L e n i n p r z y j e c h a s a m o c h o d e m z G o r e k i n a t y c h m i a s t u d a si n a p o s i e d z e n i e p o l i t b i u r a . P o r z d e k o b r a d o b e j m o w a w i e l e k w e s t i i : czystk

w partii, walk z g o d e m , I I I Kongres K o m i n t e r n u , podatki, przyjazd amerykas k i e g o senatora D a v i d a F r a n c i s a , zbliajc si M o s k i e w s k K o n f e r e n c j P a r t y j n , propozycj rzdu chiskiego w sprawie ekstradycji biaogwardzistw, w i z y t delegacji b r y t y j s k i e j w P i o t r o g r o d z i e , z a t w i e r d z e n i e W i k t o r a K o p p a j a k o o f i c j a l n e g o p r z e d s t a w i c i e l a R S F R R w N i e m c z e c h i c a y szereg i n n y c h . P o l i t b i u r o r o z t r z s a o z w y k l e o d 2 0 d o 4 0 p o d o b n y c h s p r a w , w coraz s z e r s z y m zakresie w y r c z a j c " rne instytucje pastwowe. P r z e d w i e c z o r n y m p o s i e d z e n i e m r z d u , k t r e zaczo si o 18.00, L e n i n z a j m o w a si s w o j u l u b i o n prac: p i s a n i e m l u b d y k t o w a n i e m l i s t w , t e l e g r a m w i n o t a t e k T e g o d n i a napisa m i d z y i n n y m i d o l u d o w e g o k o m i s a r z a z a o p a t r z e n i a n a P n o c n y m K a u k a z i e , d o zastpcy l u d o w e g o k o m i s a r z a h a n d l u z a g r a n i c z n e g o , d o s w o j e g o zastpcy w R a d z i e K o m i s a r z y L u d o w y c h , A l e k s i e j a R y k o w a , d o c z o n k w k o l e g i u m l u d o w e g o k o m i s a r i a t u h a n d l u z a g r a n i c z n e g o , d o sekretarza W C I K A b l a J e n u k i d z e g o , d o s w o j e j s e k r e t a r k i , L i d i i F o t i j e w e j , d o zastpcy l u d o w e g o k o m i s a r z a o w i a t y . W t y m s a m y m czasie c z y t a l i s t y i t e l e g r a m y , p o d p i s y w a d o k u m e n t y finansowe i penomocnictwa, rozpatrywa proby, telefonowa. W i e c z o r e m L e n i n przewodniczy posiedzeniu Rady Komisarzy L u d o w y c h , na k t r y m o m a w i a n o kilkadziesit n a j r n i e j s z y c h k w e s t i i . Podczas p o s i e d z e n i a z n w pisa n o t a t k i , p o d p i s y w a d o k u m e n t y , p r z e r y w a z a k c a j c y m p o r z d e k o b r a d , ucisza r o z m o w y , z o c i si n a w c h o d z c y c h i w y c h o d z c y c h .
5

T a k wyglda t y p o w y dzie pracy Lenina. D l a czowieka, k t r y dopiero w 48. r o k u y c i a z e t k n si p o raz p i e r w s z y z prac p a s t w o w , b y t o ciar p r z y t a c z a j c y . O r g a n i z m L e n i n a z t r u d e m a d a p t o w a si d o o g r o m n e g o n a p i c i a , j a k i e g o w y m a g a y n i e u s t a n n a k o n c e n t r a c j a i cige p r z e r z u c a n i e u w a g i z k w e s t i i e k o n o m i c z n y c h na p o l i t y c z n e , z p a r t y j n y c h - na d y p l o m a t y c z n e , rozpatrywanie masy d r o b n y c h spraw, n a z y w a n y c h wwczas m a k a r o n e m " , spotkania z o g r o m n liczb l u d z i . L e n i n z z a g r a n i c z n e g o o b s e r w a t o r a r o s y j s k i e g o ycia p o l i t y c z n e g o i j e g o z a w z i t e g o k r y t y k a p r z e k s z t a c i si w t w r c t e g o y c i a , znalazszy si nagle w sam y m sercu rozpdzonej m a c h i n y p a s t w o w e j . J e g o s y s t e m n e r w o w y , k t r y sdzc z r n y c h o z n a k , n i g d y n i e b y s i l n y , f u n k c j o n o w a n i e m a l bez p r z e r w y w stanie n a j w y s z e g o napicia. L e n i n a t w o si d e nerwowa, gdy dochodziy do niego wieci o dramatycznych wydarzeniach l u b g r o c y m niebezpieczestwie - wpada w panik i k r e w o d p y w a a mu z twarzy. K a r o l R a d e k w s p o m i n a , e k i e d y , w k w i e t n i u 1917 r o k u i c h p o c i g p r z e k r a c z a g r a n i c s z w e d z k i d o p r z e d z i a u w e s z l i o n i e r z e , I l j i c z zacz r o z m a w i a z n i m i o w o j n i e i straszliwie p o b l a d " . D r a n i y go d w i k skrzypiec, najrniejsze haa6

sy, n i e m g znie s t u k a n i a z a cian i r o z m w n a p o s i e d z e n i a c h . J a k o p o w i a d a a L i d i a A l e k s a n d r o w n a F o t i j e w a , k i e d y w l i p c u 1921 r o k u r e m o n t o w a n o m i e s z k a n i e U l j a n o w w n a K r e m l u , L e n i n d o m a g a si, e b y ciany p o m i d z y p o k o j a m i byy absolutnie dwikoszczelne", a podogi - absolutnie nieskrzypice". L e n i n do czsto skary si na n e r w y . W l u t y m 1917 r o k u pisa do siostry, M a r i i : N i e m o g s k u p i si n a p r a c y , p o n i e w a m o j e n e r w y s w s t r a s z n y m s t a n i e " .
7

Z a p e w n e z d a w a sobie s p r a w , e c i e r p i n a n e r w i c , b o w i e m w r d j e g o p a p i e r w z n a l e z i o n o adresy specjalistw o d c h o r b p s y c h i c z n y c h , k t r y c h o d w i e d z a w L i p s k u o k o o 1900 r o k u . K i e d y o g a r n i a o g o w z b u r z e n i e , stawa si t a k w o j o w n i c z y , e

8

g o t w b y siga po drastyczne, a n a w e t o k r u t n e r o d k i . W czasie r e w o l u c j i 1905 r o k u , w stanie n a j w y s z e g o p o d n i e c e n i a , d o r a d z a r e w o l u c j o n i s t o m , b y s t o s o w a l i t a k t y k , k t r w i k s z o l u d z i u z n a a b y za n i e d o p u s z c z a l n i przeraajc. P r z e c i w ko K o z a k o m i p o l i c j i zaleca stosowa n o e , kastety, p a k i , s z m a t y nasczone p a r a f i n , g w o d z i e , b a w e n strzelnicz, w r z c w o d , k a m i e n i e i k w a s y . N a w o y w a d o m o r d o w a n i a c z a r n o s e c i c w i K o z a k w , k t r z y o d c z y l i si o d o d d z i a w . Z a k r e s
9

p r o p o n o w a n y c h przez niego m e t o d jest tak szeroki i tak perfidnie przemylany, e w p r o s t t r u d n o u w i e r z y , b y co p o d o b n e g o m o g o przyj d o g o w y c z o w i e k o w i w y k s z t a c o n e m u , p i s a r z o w i i p u b l i c y c i e . T a k o k r u t n e zalecenia L e n i n w y d a w a z w y k l e w c h w i l a c h p s y c h i c z n e g o napicia, n e r w o w e g o p o d n i e c e n i a . Jego p o t n y u m y s opanowywaa wwczas cakowicie rewolucyjna bezwzgldno. K i l k a lat r z d w b o l s z e w i c k i c h , o b f i t u j c y c h w d r a m a t y c z n e w y d a r z e n i a , s p o t g o w a o o b j a w y c h o r o b o w e u w o d z a . Stao si t o s z c z e g l n i e w i d o c z n e o d w i o s n y 1922 r o k u . J a k pisa d o k t o r K r a m e r , d l a n i e g o , j a k o d l a lekarza, j u w t e d y stao si j a s n e , e c h o r o b a L e n i n a s p o w o d o w a n a j e s t n i e t y l k o p r z e m c z e n i e m , lecz take p o w a n n i e w y d o l n o c i u k a d u k r e n i a w m z g u " . J a k w i a d o m o , n i e d o 1 0

k r w i e n i e m z g u j e s t b a r d z o cile z w i z a n e z c h o r o b a m i p s y c h i c z n y m i , c o w y j a nia, dlaczego w i k s z o s p e c j a l i s t w l e c z c y c h L e n i n a w latach 1 9 2 2 - 1 9 2 3 b y a psychiatrami i neurologami. Schorzenia psychiczne, spowodowane miadyc nac z y k r w i o n o n y c h w m z g u , o b j a w i a j si c z s t y m i b l a m i g o w y , r o z d r a n i e n i e m , lkami, stanami depresji, natrctwem m y l o w y m . U Lenina wystpoway wszystkie te s y m p t o m y . N i g d y si z a p e w n e n i e d o w i e m y , w j a k i m s t o p n i u c h o r o b a o d c i s n a s w o j e p i t n o n a w i e l u decyzjach Lenina. D o w y d a w a n i a o k r u t n y c h r o z k a z w b y z d o l n y j u w c z e n i e j , w y s t a r c z y p r z y p o m n i e j e g o r o z p o r z d z e n i a z 1918 r o k u . D o k a d n a analiza w y k a z u j e j e d n a k , e n a w e t w t e d y c z y n i t o w c h w i l a c h n a j w y s z e g o n e r w o w e g o n a p i c i a : w i m w i k s z y m stresie d z i a a w d z b o l s z e w i k w , t y m b a r dziej radykalne i bezlitosne b y y j e g o d y r e k t y w y . Wyglda na to, e o g r o m n a , n i e o g r a n i c z o n a , niepodlegajca adnej k o n t r o l i w a d z a u w y p u k l i a p a t o l o g i c z n e c e c h y w psychice Lenina. J a k p a m i t a m y , w s i e r p n i u - w r z e n i u 1922 r o k u L e n i n w y s t p i z i n i c j a t y w w y g n a n i a za granic k w i a t u rosyjskiej inteligencji. P o d o b n y p o m y s m g zrodzi si w g o w i e t y l k o c i k o c h o r e g o l u b o g r a n i c z o n e g o u m y s o w o c z o w i e k a . A p r z e cie z a l e d w i e k i l k a t y g o d n i w c z e n i e j L e n i n , z p o m o c K r u p s k i e j , n a n o w o u c z y si pisa, w y k o n y w a p o d s t a w o w e d z i a a n i a a r y t m e t y c z n e , z a p e n i a s t r o n i c e z e s z y t w p r o c i u t k i m i d y k t a n d a m i . P o m a j o w y m w y l e w i e n a s i l i y si u n i e g o z a 1 1

b u r z e n i a p a m i c i i o s a b y reakcje n a b o d c e . B y r o z k o j a r z o n y , n i e p o t r a f i r o z w i z a n a j p r o s t s z y c h zada m a t e m a t y c z n y c h , u t r a c i z d o l n o z a p a m i t y w a n i a nawet k i l k u k r t k i c h zda, cho zachowa peni wadz u m y s o w y c h " .

1 2

M o n a p o w a n i e w t p i , czy L e n i n z a c h o w a p e n i w a d z u m y s o w y c h " . T r z y dziestego m a j a , j a k w s p o m i n a a j e g o siostra, M a r i a , lekarze kazali m u p o m n o y 1 2 p r z e z 7 , n i e p o t r a f i tego z r o b i i b y t y m b a r d z o p r z y g n b i o n y . Lecz w t e d y o d e z w a si t y p o w y d l a n i e g o u p r . K i e d y lekarze o d e s z l i , p r z e z t r z y g o d z i n y m c z y si n a d z a d a n i e m i r o z w i z a je m e t o d d o d a w a n i a (12 + 12 = 2 4 , 24 + 12 = 36 i t d . ) "
1 3

M i n y j e d n a k z a l e d w i e d w a miesice i L e n i n p o d e j m o w a t a k p o w a n e decyzje, j a k deportacja i n t e l i g e n c j i , z a t w i e r d z a u c h w a W C I K O sdowniczych uprawnieniach GPU, do rozstrzelania wczenie , okrela strategiczne i t a k t y c z n e cele K o m i n t e r n u .
u

L e n i n b y p o w a n i e c h o r y . P o l i t b i u r o s p r o w a d z a o lekarzy z zagranicy. Stalin w y sa instrukcj do N i k o a j a Kriestinskiego, radzieckiego ambasadora w B e r l i n i e : W s z e l k i m i r o d k a m i w p y n n a n i e m i e c k i rzd, b y p o z w o l i l e k a r z o m F o e r s t e r o w i i K l e m p e r e r o w i przyjecha l a t e m d o M o s k w y (...). W y p a c i F o e r s t e r o w i ( K l e m p e r e r o w i w y p a c w M o s k w i e ) 50 0 0 0 r u b l i w zocie. M o g zabra ze sob r o d z i n y , w M o s k w i e z a p e w n i i m si najlepsze w a r u n k i " . M e t o d y c z n a opieka n o w y c h lekarzy s z y b k o
1 5

u p r z y k r z y a si L e n i n o w i , napisa w i c d o Stalina: N a j p o k o r n i e j prosz u w o l n i m n i e o d K l e m p e r e r a (...). U s i l n i e prosz w y b a w i m n i e o d Foerstera. Z m o i c h w a s n y c h lekarzy, K r a m e r a i K o e w n i k o w a , j e s t e m a n a d t o z a d o w o l o n y " . S w c h o r e g o n i e

16

b r a n o j e d n a k p o d uwag. Z i n o w i e w sugerowa: N i e m c w zostawi; n a pociech p o w i e d z i e I l j i c z o w i , e o d b d z i e si n o w e badanie w s z y s t k i c h 80 towarzyszy, zbadan y c h wczeniej przez N i e m c w (...)". P o l i t b i u r o zaakceptowao t p r o p o z y c j .
17

L e n i n d o m a g a si, b y i n f o r m o w a n o g o o s y t u a c j i p o l i t y c z n e j . Pisa d o Stalina: Tow. Lekarze stowania. gupstwo: jc, tek cie co by u to Stalin! najwidoczniej Stracili prbowali znaczy). mnie czuem si na durnia o gow mi tworz podczas zakaza si legend, silnego ktrej ataku nie w i wolno pitek ich (nie zostawi i popenili bardzo We rozmow. Was Tylko to to z bez sprostraszne rozumieczwarbo mog brak i wy(...) .
18

politycznych" zdenerwowaem

spotka

Niezwykle Kamieniew. si zaostrzy i

wyrzuciem.

Odbylimy nie zd

oywion parali. si i tego Jeli

polityczn Pilnie powiedzie. e kogo

Znakomi-

spaem, moe

cudownie.

W pitek

potrzebuj, durnie przez

choroba zwala rzucicie eby mi

wszystko i tego

polityczne

rozmowy. Mam

denerwuj,

regularnych

kompetentnych

rozmw. KG,

nadziej, przylijcie

zrozumiecie uczestnikw

niemieckiego plenum

profesora albo

spk.

Koniecznie

przyjedcie,

opowiedzie

L e n i n c h o r o w a , n i e z a m i e r z a j e d n a k p o z b y w a si w a d z y . W a d z a s t a n o w i a d l a n i e g o n a j i s t o t n i e j s z y sens y c i a . C o p r a w d a l a t e m 1922 r o k u n a p o m k n k i l k a razy, e j e l i n i e b d z i e w stanie z a j m o w a si dalej p o l i t y k , t o s p r b u j e s w y c h si w rolnictwie. M a r i a U l j a n o w a wspominaa, e opowiada nawet o h o d o w l i grzyb w i r o z m n a a n i u k r l i k w , m o n a j e d n a k wtpi, czy myla o t y m powanie. Niezalenie od fizycznych o b j a w w choroby, L e n i n , odcity od spraw biecych, b y rozgoryczony i nieustannie r o z d r a n i o n y z byle p o w o d u . D o s k w i e r a a m u p r z y m u s o w a b e z c z y n n o i z d a w a sobie s p r a w , e t o w a r z y s z e , w t r o s c e o j e g o z d r o w i e , o d s u w a j g o coraz dalej o d s p r a w p a s t w o w y c h . w i a d o m o t e g o

faktu pogbiaa jeszcze cierpienia chorego. N i e zamierza rezygnowa z w a d z y i sama m y l , e m g b y j u t r a c i , b y a d l a n i e g o n i e d o z n i e s i e n i a . L e n i n n i e t r a k t o w a j e d n a k w a d z y w kategoriach o s o b i s t y c h , p o j m o w a j b a r dziej szeroko, f i l o z o f i c z n i e , n i e sprowadzaa si o n a w y c z n i e do uczestnictwa w p r o cesie rzdzenia p a s t w e m . P e w n e g o r a z u J o f f e p r z y s a L e n i n o w i list, w k t r y m , parafrazujc s y n n e zdanie L u d w i k a X I V : L'tat, c'est moi, u t o s a m i a W a d i m i r a I l j i cza z K o m i t e t e m C e n t r a l n y m . W d z k a t e g o r y c z n i e zaprzeczy: M y l i c i e si, p o w t a rzajc ( w i e l o k r o t n i e ) , e K C - to j a . C o takiego m o n a napisa t y l k o w stanie w i e l k i e g o p o d n i e c e n i a i p r z e m c z e n i a " . J o f f e chcia o c z y w i c i e p o d k r e l i w i e l k i
19

o s o b i s t y w p y w L e n i n a , polegajcy n i e t y l k o n a t y m , e b y o n p r z e w o d n i c z c y m R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h , R a d y Pracy i O b r o n y i c z o n k i e m p o l i t b i u r a . Jego f a n a t y c z n a w i a r a , n i e z o m n a w o l a , energia p o l i t y c z n a , bezapelacyjno s d w i d e c y z j i w y w i e r a y o g r o m n e w r a e n i e n a otaczajcych g o l u d z i a c h . J a k pisa W a d i m i r Saw i e l j e w i c z W o j t y n s k i , L e n i n w y t w a r z a w o k siebie a t m o s f e r b e z w a r u n k o w e g o p o s u s z e s t w a (...). W s z y s c y p a t r z y l i n a rzeczywisto o c z a m i L e n i n a " .
20

P o w t a r z a j c e si b l e g o w y c o r a z b a r d z i e j d o k u c z a y c h o r e m u , k t r y czsto w y r a a si p e s y m i s t y c z n i e n a t e m a t p e r s p e k t y w s w e g o w y z d r o w i e n i a . C z t e r n a stego c z e r w c a 1922 r o k u , p o g w a t o w n y m s k u r c z u n a c z y k r w i o n o n y c h , L e n i n owiadczy K o e w n i k o w o w i : A t o c i historia, w i c bd m i a udar". N a pocztku z i m y 1923 r o k u , p o k o l e j n y m s k u r c z u , k t r y t r w a k i l k a n a c i e m i n u t , o z n a j m i l e k a r z o m : P e w n e g o d n i a b d m i a u d a r , j u w i e l e lat t e m u p o w i e d z i a m i t o p e w i e n c h o p : A t y , I l j i c z , u m r z e s z n a apopleksj. N a m o j e p y t a n i e , dlaczego t a k m y l i , o d p a r : B o szyj m a s z strasznie k r t k " . I c h o c i a L e n i n p r b o w a a r t o wa, obecni odnieli wraenie, e sam tak uwaa !.
2

L e n i n a m c z y y przeczucia, dostrzega, oczywicie, e j e g o u m y s nie f u n k c j o nuje j u tak sprawnie, j a k niegdy. K i e d y zaproszono d o niego profesora D o r s z k i e w i c z a , c h o r y p o s k a r y si n a bezsenno i b r a k w e w n t r z n e g o s p o k o j u " . D o r szkiewicz stwierdzi, po pierwsze, m n s t w o cikich o b j a w w neurastenicznych, k t r e n i e p o z w a l a j m u p r a c o w a tak, j a k p r a c o w a d a w n i e j , a p o d r u g i e , c a y z e sp natrctw, ktre w y w o u j u chorego l k i " . Na pytanie Lenina, czy nie grozi to popadniciem w obd, Dorszkiewicz odpar: N a t r c t w a mog by bardzo ucil i w e , ale n i g d y n i e p r o w a d z d o z a b u r z e p s y c h i k i " .
2 2

Lekarze, k t r z y w o s t a t n i c h latach n i e o d s t p o w a l i L e n i n a , o d 2 9 m a j a 1922 r o k u zaczli p r o w a d z i h i s t o r i j e g o c h o r o b y . A K o e w n i k o w , b a r d z o b y s t r y o b s e r w a t o r , zapisywa s w o j e spostrzeenia p r z e z r o k , p o t e m , o d 6 m a j a d o 4 lipca 1923 r o k u c z y n i t o W . K r a m e r , a w k o c o w y m , d e c y d u j c y m okresie c h o r o b y - p r o f e s o r W . O s i p o w , niegdy k i e r o w n i k k a t e d r y p s y c h i a t r i i w W o j s k o w e j A k a d e m i i M e d y c z nej w Sankt P e t e r s b u r g u , j e d e n z n a j w y b i t n i e j s z y c h specjalistw w swojej d z i e d z i n i e . Jak w y n i k a z zapisw, L e n i n , nawet p o w a l o n y przez d r u g i udar, z w i e l k i m u p o r e m p r b o w a w r c i n a scen p o l i t y c z n i m y l a m i p r z e b y w a w c i w p o l i t biurze, Radzie K o m i s a r z y L u d o w y c h , n a K r e m l u . N i e m g uwierzy, e wadza, k t r t a k n i e o c z e k i w a n i e z d o b y , n a s k u t e k j e g o c h o r o b y p r z e c h o d z i w i n n e rce.

O t o kilka w y j t k w z historii c h o r o b y W a d i m i r a Iljicza Lenina od 3 padziernika 1922 r o k u , k i e d y to nastpi okres w z g l d n e j p o p r a w y , a do d r u g i e g o u d a r u w g r u d n i u tego r o k u . Z a p i s k i , chocia opatrzone datami d z i e n n y m i , dotycz z w y kle o k r e s w duszych, czasem k i l k u n a s t o d n i o w y c h . 10 padziernika. K o e w n i k o w i K r a m e r rozmawiali z L e n i n e m po wieczorn y m posiedzeniu S o w n a r k o m u . B l zba prawie min, ale z p o w o d u wczeniejszej choroby n e r w y troch zawodz i c h w i l a m i pojawia si skonno do paczu, zy napywaj do oczu, jednak W a d i m i r Iljicz u m i e nad t y m zapanowa; nie paka ani razu. 29 padziernika. Lekarze o d w i e d z i l i K a m i e n i e w a , gdzie b y l i obecni r w n i e Stalin i Z i n o w i e w . Kamieniew opowiada, j a k na ostatnim posiedzeniu Rady Komisarzy L u d o w y c h W a d i m i r Iljicz krytykowa j e d e n z p u n k t w projektu ustawy, nie zauway, e o d w r c i a si strona, p o n o w n i e zacz czyta, ale j u i n n y p u n k t , i z n o w u zacz go krytykowa, nie zorientowawszy si, e p u n k t ten dotyczy czego zupenie innego. 3 1 p a d z i e r n i k a . O 12.00 L e n i n p r z e m a w i a n a p o s i e d z e n i u W C I K p o raz pierwszy od majowego udaru. M w i z werw, g r o m k i m gosem, by spokojny, ani razu si nie p o m y l i (...). W d o mu sucha m u z y k i , fortepian go nie zdenerwowa, ale skrzypiec znie nie m g , zbyt silnie na niego dziaay. 13 l i s t o p a d a . W a d i m i r Iljicz wystpi na p l e n u m Kongresu K o m i n t e r n u i wygosi godzinne przem w i e n i e w j z y k u n i e m i e c k i m . M w i pynnie, bez zajknicia, nie m y l i si (...). Po p r z e m w i e n i u W a d i m i r Iljicz wyzna d o k t o r o w i K o e w n i k o w o w i , e w p e w n y m momencie zapomnia, o czym j u m w i , a co jeszcze p o w i n i e n powiedzie (...). Przyzna, e poprzedniego dnia wystpi bardzo k r t k i parali prawej n o g i " . W t y m m i e j s c u p o z w o l sobie na k r t k dygresj. L e n i n , wygaszajc na IV K o n g r e s i e K o m i n t e r n u s w o j mow Pi lat rosyjskiej rewolucji i perspektywy rewolucji wiatowej, u c z y n i szczere w y z n a n i e : P o p e n i l i m y j u i j e s z c z e p o p e n i m y w i e l e g u p s t w . N i k t n i e m o e o c e n i t e g o l e p i e j i zobaczy t e g o w y r a n i e j n i j a " . P o serii m i d z y n a r o d o w y c h n i e p o w o d z e L e n i n o d n o s i si d o r e w o l u c j i w i a t o w e j z w y r a n r e z e r w . S t w i e r d z i , e p e r s p e k t y w y s s p r z y j a j c e " , ale n i e r o z w o d z i si n a t e n t e m a t d u g o . P o d k o n i e c p r z e m w i e n i a w y g o s i k i l k a o s t r o n y c h u w a g o w o s k i m f a s z y z m i e , k t r y m o e okaza si w i e l c e p o m o c n y " i u z m y s o w i l u d z i o m , e i c h kraj n i e j e s t j e s z c z e w o l n y o d g r o b y C z a r n y c h S o t n i " . P r z e 2 3

m w i e n i e t o b y o dosy t y p o w e dla L e n i n a , n i c nie wskazuje, e w y g o s i j e c z o w i e k c h o r y . K o s z t o w a o g o t o j e d n a k m n s t w o w y s i k u - k i e d y zszed z m w n i c y , b y m o k r y o d p o t u . L e c z e n i e t r w a o d a l e j , a lekarze nadal p r o w a d z i l i s w j d z i e n n i k : 2 5 listopada. L e n i n szed k o r y t a r z e m , k i e d y zaczy si s k u r c z e w n o d z e . U p a d . Z t r u d e m si p o d n i s . P o k o n s u l t a c j i z l e k a r z a m i p o s t a n o w i o n o , e n i e w o l n o mu uczestniczy w k o l e j n y c h posiedzeniach, p o w i n i e n za to odpoczywa przez cay t y d z i e .

12 g r u d n i a . L e n i n pracowa w s w o i m gabinecie na K r e m l u , przyj R y k o w a , K a m i e n i e w a , C i u r u p , D z i e r y s k i e g o , S t o m o n i a k o w a . Przez t e l e f o n w y r a z i z g o d na kolejn deportacj e l e m e n t w antyradzieckich" za granic. 13 g r u d n i a . D o k t o r K o e w n i k o w i profesor Kramer odwiedzili W a d i m i r a Iljicza (...) ataki paraliu zdarzaj si codziennie. T e g o ranka w k u wystpi n i e w i e l k i parali, a w wannie nastpny (...). W a d i m i r Iljicz jest zdenerwowany i z m a r t w i o n y pogarszajcym si stanem zdrowia. 1 6 g r u d n i a . S t a n si p o g o r s z y " . L e n i n o w i z t r u d e m u d a o si co napisa, ale t e k s t b y n i e c z y t e l n y , l i t e r y z l e w a y si z e sob. P r z e z 3 5 m i n u t n i e m g w y k o n a a d n e g o r u c h u p r a w rk i p r a w n o g . B e z s k u t e c z n i e p r b o w a d o t k n p a l c e m koniuszka nosa .
24

O d t d n i e m a l c o d z i e n n i e lekarze o d n o t o w y w a l i : p r z e d w i e c z o r e m zacz si d e n e r w o w a " , n a s t r j si p o g o r s z y " , s a m o p o c z u c i e z e " . L e n i n b o l e n i e p r z e y w a s w o j e p r z y m u s o w e odejcie z y c i a p o l i t y c z n e g o , p r a w i e n i e m g pisa, n i e o t r z y m y w a te a d n y c h d o k u m e n t w i p a p i e r w d o p o d p i s a n i a . Jeszcze k i l k a razy, p o r e d n i o (zaoczne gosowanie, r o z m o w y telefoniczne, n o t a t k i ) , w z i udzia w p r a c a c h S o w n a r k o m u i p o l i t b i u r a , lecz t o w a r z y s z e i lekarze c o r a z b a r d z i e j i z o l o w a l i w o d z a b o l s z e w i k w od najwaniejszych spraw R o s j i , spowijajc go sw t r o s k j a k m i k k i m k o k o n e m z w a t y . J u 2 0 l i p c a 1922 r o k u z a p a d o p o s t a n o w i e n i e : S p o t k a n i a z t o w . L e n i n e m m o g si o d b y w a t y l k o z a z g o d p o l i t b i u r a , bez a d n y c h w y j t k w ( . . ) " . Sekretarz g e n e r a l n y c z u w a m i a n a d t y m , b y p o w y s z a
2 5

r e g u a b y a cile przestrzegana. K i e d y w p a d z i e r n i k u nastpia p r z e j c i o w a p o p r a w a , r y g o r y t e t r o c h z a g o d z o n o i L e n i n z n w zacz p r z y j m o w a w i z y t y . M o g o si z d a w a , e w c z y si n a p o w r t w w a r t k i p o t o k y c i a , ale n a d a l b y b a r d z o niespokojny. Z a p e w n e przeczuwa nadchodzcy kryzys. L e n i n si spieszy. C h c i a j e s z c z e co z r o b i , p o p r a w i , p o w i e d z i e . J e g o stan pozwala m u n a jasne f o r m u o w a n i e m y l i , w d z przystpi wic d o dyktowania m a t e r i a w , z n a n y c h j a k o Ostatnie listy i artykuy W.I. Lenina. D w u d z i e s t e g o t r z e c i e g o g r u d n i a 1922 r o k u p o d y k t o w a d y u r n e j sekretarce, M a r i i W o o d i c z e w e j , cz d r a m a t y c z n e g o d o k u m e n t u , k t r y n a z w a Listem do Zjazdu. R o z p o c z od wstrzsajcego z d a n i a : S t a n o w c z o d o r a d z a m , a b y o b e c n y zjazd w p r o w a d z i szer e g z m i a n w n a s z y m s y s t e m i e p o l i t y c z n y m (...)". J e d n a k L e n i n n i e b y w stanie zapocztkowa takich z m i a n . T o przecie wanie istniejcy system zapewni m u w a d z i n a d z i e j na osignicie c e l u w skali p l a n e t a r n e j - z w y c i s t w a r e w o l u c j i wiatowej. L e n i n nie chcia zmienia niczego w strategii, m i a zamiar w p r o w a d z i p o p r a w k i o charakterze o p e r a c y j n y m i t a k t y c z n y m : zwikszy liczb c z o n k w K C , rozszerzy j e g o skad o r o b o t n i k w . N a z a j u t r z lekarze o d w i e d z i l i Stalina, K a m i e n i e w a i B u c h a r i n a , p o i n f o r m o w a l i i c h o stanie z d r o w i a p r z y w d c y i o l i c i e , k t r y p o d y k t o w a p o p r z e d n i e g o d n i a . T r j k a " zdecydowaa p o fakcie, e c h o r y m a p r a w o " dyktowa codziennie p o 10-15 m i n u t , lecz nie m o e to nosi charakteru korespondencji i W a d i m i r Iljicz

nie p o w i n i e n oczekiwa o d p o w i e d z i na te n o t a t k i " . W cigu nastpnych trzech

2 6

d n i , 2 4 , 2 5 i 2 6 g r u d n i a , L e n i n n a d a l d y k t o w a List d o Zjazdu. W r c i d o n i e g o j e s z c z e 4 s t y c z n i a 1923 r o k u , k i e d y t o p o d y k t o w a s y n n e u z u p e n i e n i e d o l i s t u , d o t y c z c e Stalina i c z c i o w o take T r o c k i e g o . Co chcia powiedzie umierajcy w d z , odsunity od p o l i t y k i przez chorob i przez towarzyszy? L e n i n a n i e p o k o i a przede w s z y s t k i m sprawa j e d n o c i p a r t i i , n i e b e z p i e c z e s t w o r o z a m u w K o m i t e c i e C e n t r a l n y m i szerzca si w aparacie w a d z y biurokracja, cho nie p o t r a f i dostrzec k o r z e n i tego zjawiska. O w a d n a n i m bez r e s z t y j e d n a idea: n a l e y w p r o w a d z i w i k s z l i c z b r o b o t n i k w i c h o p w d o K C , d o aparatu p a r t y j n e g o . W i e r z y , e r o b o t n i c y , uczestniczc w e w s z y s t k i c h p o s i e d z e n i a c h K C , w e w s z y s t k i c h p o s i e d z e n i a c h p o l i t b i u r a , czytajc w s z y s t kie d o k u m e n t y K C , mog stworzy kadry oddanych z w o l e n n i k w radzieckiego u s t r o j u " . U p o d s t a w tej w i a r y leao n a i w n e p r z e k o n a n i e , e w y s t a r c z y w y m i e 2 7

n i " l u d z i - i z m i e n i si w s z y s t k o . S t a l i n , C h r u s z c z o w , B r e n i e w , A n d r o p o w , C z e r n i e n k o i G o r b a c z o w w y w o d z i l i si z c h o p w i r o b o t n i k w " . P r a w i e w s z y scy c z o n k o w i e p o l i t b i u r a i K o m i t e t u C e n t r a l n e g o - r w n i e , a m i m o t o e l a z o b e t o n b i u r o k r a c j i s z y b k o sta si istot l e n i n o w s k i e g o s y s t e m u . T o n i e w j e d n o s t k a c h i i c h p o c h o d z e n i u s p o e c z n y m t k w i a p r z y c z y n a za. W Licie do Zjazdu L e n i n n i e w y z n a c z y s w o j e g o nastpcy, w s k a z a t y l k o t y c h , k t r z y , j e g o z d a n i e m , n i e nadaj si d o tej r o l i . Z g o d n i e z j e g o y c z e n i e m , tre d o k u m e n t u , n a z y w a n e g o c z a s e m Testamentem Lenina, pozosta m i a a najcilejsz tajemnic. Poleci, by pi k o p i i listu p r z e c h o w y w a n o w zalakowanych kopertach, k t r e p o j e g o m i e r c i m o g a b y o t w o r z y j e d y n i e N a d i e d a K r u p s k a , ale W o o d i c z e w a n i e z a n o t o w a a tej i n s t r u k c j i . Z w o l L e n i n a p r a w i e n i k t si j u n i e l i c z y , n i e t y l k o n a j b l i s i t o w a r z y s z e , lecz take s e k r e t a r k i . F o t i j e w a , k i e r u j c a s e k r e t a r i a t e m S o w n a r k o m u , p o i n f o r m o w a a Stalina, a p o t e m n i e k t r y c h i n n y c h c z o n k w p o l i t b i u r a , o t r e c i l i s t u . S t a l i n m i a w i c czas, a b y si o d p o w i e d n i o p r z y g o t o w a i z a p e w n i sobie p o p a r c i e t o w a r z y s z y p r z e d X I I I Z j a z d e m . ( K i e d y o d b y w a si X I I Z j a z d , L e n i n jeszcze y, zatem j e g o list nadal pozostawa t a j n y " ) . D w u d z i e s t e g o p i e r w s z e g o g r u d n i a , a w i c jeszcze p r z e d Listem do Zjazdu, L e n i n p o d y k t o w a n o t a t k d l a T r o c k i e g o n a t e m a t h a n d l u zagranicznego. S t a l i n , k t r e m u K o m i t e t C e n t r a l n y p o w i e r z y piecz n a d c h o r y m , d o w i e d z i a w s z y si o t y m , w o r d y n a r n y sposb z w y m y l a K r u p s k . D w u d z i e s t e g o trzeciego g r u d n i a N a d i e d a K o n s t a n t i n o w n a napisaa do K a m i e n i e w a , skarc si i zapewniajc z g o r y c z , e w i e lepiej n i i n n i , z l e k a r z a m i w c z n i e , n a j a k i e t e m a t y m o n a r o z m a w i a z L e n i n e m . W i e m , c o g o d e n e r w u j e , a c o n i e , w k a d y m razie w i e m t o lepiej n i S t a l i n (...). J a te j e s t e m c z o w i e k i e m i m o j e n e r w y s napite d o o s t a t n i c h g r a n i c " . D o p i e r o n a
28

p o c z t k u m a r c a 1923 r o k u z d e c y d o w a a si o p o w i e d z i e o i n c y d e n c i e L e n i n o w i . List do Zjazdu m i a d e c y d u j c y w p y w na p r z e b i e g i n a s i l e n i e w a l k i o w a d z . J a k k o l w i e k g o o d c z y t y w a , w y n i k a o j a s n o , e T r o c k i , c h o c i a z b y t p e w n y siebie i n a d m i e r n i e s k u p i o n y na zagadnieniach a d m i n i s t r a c y j n y c h , pozostaje i tak n a j zdolniejszym c z o w i e k i e m w o b e c n y m Komitecie C e n t r a l n y m " , natomiast Stalin

j e s t z b y t g r u b i a s k i " i z a p e w n e n i e p o t r a f i k o r z y s t a z posiadanej w a d z y z d o s t a teczn o s t r o n o c i " . L e n i n , k t r y c h c i a zapobiec r o z a m o w i n a t l e o s o b i s t y c h

29

s t o s u n k w Stalina z T r o c k i m , osign w e f e k c i e t y l e , e k o n f l i k t p o m i d z y n i m i r o z g o r z a n i e b a w e m z e z d w o j o n si. List n i e zosta o d c z y t a n y n a X I I I Z j e d z i e a n i o p u b l i k o w a n y . Z a p o z n a n o z j e g o treci d e l e g a t w n a Z j a z d podczas z a m k n i t y c h p o s i e d z e , z r e k o m e n d a c j p o l i t b i u r a , b y p o z o s t a w i Stalina n a s t a n o w i s k u sekretarza g e n e r a l n e g o , p o d t a k i m w s z a k e w a r u n k i e m , e u w z g l d n i w s w e j dalszej p r a c y w y t k n i t e m u p r z e z L e n i n a n i e d o c i g n i c i a . P o t e m d o k u m e n t p r z e p a d n a d u g i e dziesiciolecia w n a j g b s z y c h c z e l u c i a c h p a r t y j n y c h a r c h i w w . J a k j u dzisiaj w i e m y , n i e c h o d z i o t u b y n a j m n i e j o Stalina, n a j p r a w d o p o d o b n i e j b o w i e m w l e n i n o w s k i m s y s t e m i e k t o tego p o k r o j u p o j a w i b y si t a k c z y i n a c z e j . K r a j u n i k n b y m o e p o t w o r n y c h e k s p e r y m e n t w s t a l i n i z m u , ale j e d n o p a r t y j n a d y k t a t u r a p r o l e t a r i a t u " m u s i a a p r d z e j c z y p n i e j d o p r o w a d z i d o p o w s t a n i a t o t a l i t a r n e g o r e i m u . D l a t e g o te z n a czenie l i s t u L e n i n a zostao p r a w d o p o d o b n i e m o c n o p r z e c e n i o n e : a d n y c h z m i a n w naszym systemie p o l i t y c z n y m " L e n i n nie p r o p o n o w a , chcia j e d y n i e z a h a m o w a r o z w j b i u r o k r a c j i , lecz (...) b i u r o k r a t y c z n y m i m e t o d a m i . Do pocztku marca L e n i n d y k t o w a listy i a r t y k u y o ustawodawczych f u n k cjach P a s t w o w e g o U r z d u P l a n o w a n i a , o k w e s t i i n a r o d o w e j , o s p d z i e l c z o c i , o s p e c y f i c z n y c h cechach r e w o l u c j i , o i n s p e k c j i r o b o t n i c z o - c h o p s k i e j . W 1929 r o k u , z o k a z j i pitej r o c z n i c y m i e r c i W a d i m i r a I l j i c z a , B u c h a r i n w y g o s i referat Polityczny testament Lenina, w k t r y m n a z w a ostatnie p i s m a w o d z a p e r s p e k t y w i c z n y m p l a n e m caej naszej k o m u n i s t y c z n e j p r a c y " . Przez k o l e j n e d z i e s i t k i lat o k r e l a n o
30

w s p o m n i a n e a r t y k u y m i a n e m l e n i n o w s k i e g o p l a n u b u d o w n i c t w a socjalistyczneg o " , n i e w y m i e n i a j c j e d n a k n a z w i s k a a u t o r a tej tezy - o c z y w i c i e r w n i e i w w czas, g d y nieszczsny B u c h a r i n o c z e k i w a w w i z i e n i u na egzekucj. O s t a t n i m p i s m o m Lenina t r u d n o o d m w i politycznego i praktycznego znaczenia, zwaszcza w k w e s t i i n a r o d o w e j i r o l i s p d z i e l c z o c i , g d z i e a u t o r stara si n a w e t z m i e n i c a y nasz p u n k t w i d z e n i a n a s o c j a l i z m " . W i e l e j e d n a k s u s z n y c h
31

z a o e d e w a l u o w a o si n a t y c h m i a s t w z e t k n i c i u z e s t a r y m p o l i t y c z n y m m o t y w e m : wszystko to naley realizowa, b o w i e m cay wiat zmierza obecnie w t a k i m k i e r u n k u , k t r y p o w i n i e n da p o c z t e k w i a t o w e j r e w o l u c j i s o c j a l i s t y c z n e j " .

32

C o n a j d z i w n i e j s z e , L e n i n z d o a p o d y k t o w a t e do o b s z e r n e t e k s t y w s t o s u n k o w o k r t k i m czasie, zwaszcza e d w u k r o t n i e , w n o c y z 16 na 17, a p o t e m z 2 2 n a 2 3 g r u d n i a 1922 r o k u , stan j e g o z d r o w i a z n a c z n i e si p o g o r s z y . P r o f e s o r K r a m e r o d n o t o w a , e w t y m czasie p o j a w i y si u c h o r e g o o b j a w y u t r a t y p a m i c i . T e n n a w r o t o w y charakter c h o r o b y i j e j n i e t y p o w y przebieg" p o t w i e r d z i l i r w nie inni lekarze: , Hentschell,
33

Nonne,

Burnke,

Foerster,

Koewni-

k o w i J e l i s t r a t o w . Z u p e n i e j a k b y n a t u r a daa L e n i n o w i jeszcze j e d n szans p r z y p o m n i e n i a w i a t u o sobie, k t r w y k o r z y s t a w caej p e n i . L e n i n b a r d z i e j b a si mierci politycznej ni fizycznej i chocia towarzysze, k t r y c h w y c h o w a na swj obraz i p o d o b i e s t w o , u w a a l i j e g o ostatnie p i s m a za co w r o d z a j u p r z e d m i e r t n y c h

k o n w u l s j i , L e n i n cigle w a l c z y . N i e m g i n i e c h c i a w y r z e c si sensu s w e g o istnienia: w a l k i politycznej, politycznego p r z y w d z t w a , politycznych ambicji. P o l i t b i u r o , poczynajc o d p o o w y 1921 r o k u , nieustannie przeduao L e n i n o w i u r l o p . P o m a j u 1922 r o k u , j a k m o n a sdzi, c z o n k o w i e p o l i t b i u r a z w t p i l i j u w ostateczne w y z d r o w i e n i e L e n i n a i zaczli rozwaa swoje szanse w n o w y m ukadzie si po odejciu w o d z a o d a k t y w n e j dziaalnoci. Decyzj K o m i t e t u C e n t r a l n e g o , w y p y w a j c zapewne z p o b u d e k nie t y l k o altruistycznych, u s t a n o w i o n o nadzr n a d r e i m e m leczenia L e n i n a " , co oznaczao w praktyce pen izolacj od ycia politycznego i publicznego. Podczas g d y L e n i n z u p o r e m u c z y si w G o r k a c h m w i i pisa, i n n i p r z y w d c y p r z y g o t o w y w a l i sobie g r u n t do decydujcej r o z g r y w k i o w a d z i w p y w y . Stalin, K a m i e n i e w i Z i n o w i e w nie k r y l i s w o i c h o b a w zwizanych z osob T r o c k i e g o , k t r y , j a k si zdaje, o d d a w n a j u w g b i duszy uwaa, e t y l k o o n m o e by n a t u r a l n y m spadkobierc L e n i n a i e miejsce t o , zgodnie z logik h i s t o r i i , przeznaczone jest dla niego. L e n i n n i e t r a c i jeszcze n a d z i e i n a w y z d r o w i e n i e , lecz m y l i o m i e r c i n a w i e d z a y go coraz czciej. N i e j e d n o k r o t n i e w r o z m o w a c h z K r u p s k w s p o m i n a o s a m o b j s t w i e w 1911 r o k u m o d s z e j c r k i M a r k s a , L a u r y , i j e j m a , Paula L a f a r g u e ; p r z e j a w i a rosnce z a i n t e r e s o w a n i e l i t e r a t u r m e d y c z n ; p r o s i o n , b y p o d a a m u t r u c i z n , k i e d y j e g o stan u z n a n y zostanie z a b e z n a d z i e j n y . B y w a o , e d o l e k a r z y o d n o s i si n i e p r z y j a n i e , n i e m a l w r o g o . W o d p o w i e d z i n a t e w y b u c h y sysza n i e o d m i e n n i e z a p e w n i e n i a o d u y c h szansach n a p e n y p o w r t d o z d r o w i a . L e n i n coraz czciej r o z m y l a te o w i e c z n o c i i zacz i n t e r e s o w a si t y m , co m w i i pisz o n i m . P r z e c z y t a a r t y k u G o r k i e g o Wadimir Iljicz Lenin, kaza sobie p r z y n i e k o p i a r t y k u u T r o c k i e g o Narodowe u Lenina, w y s z u k i w a p o c h l e b n e w z m i a n k i na swj temat w pismach Bucharina i i n n y c h towarzyszy, prosi, co n i g d y p r z e d t e m si n i e z d a r z a o , b y c z y t a n o m u l i s t y i t e l e g r a m y z e w s z y s t k i c h z a k t k w R o s j i z y c z e n i a m i p o w r o t u d o z d r o w i a i d y t y r a m b a m i n a j e g o cze. Z a s t a n a w i a si z a p e w n e , j a k i m p o z o s t a n i e w p a m i c i l u d z i , c o i m da, c o osign. M i a czas, b y p r z y j r z e si s w e m u y c i u j a k b y z b o k u , z f i l o z o f i c z n y m d y s t a n s e m . N i e m a j e d n a k a d n e g o l a d u , adnej w z m i a n k i w j e g o o s t a t n i c h r o z m o w a c h , notatkach, artykuach, ktra p o z w o l i a b y stwierdzi, czy czegokolwiek aowa. Bdy, p o m y k i i niepowodzenia uwaa za nieodczne elementy procesu rewolucyjnego. N i g d y nie o d c z u w a w y r z u t w sumienia z p o w o d u tego, e p o grzeba w R o s j i s o c j a l d e m o k r a c j , z n i s z c z y f i z y c z n i e d y n a s t i R o m a n o w w , kaza rozstrzela F a n i e K a p a n , r o z g r o m i e s e r o w c w , z l i k w i d o w a n i e b o l s z e w i c k p r a s, w y g n a rosyjsk i n t e l i g e n c j , r o z t r w o n i o g r o m n e i l o c i n a r o d o w y c h b o g a c t w n a w i a t o w r e w o l u c j . D l a L e n i n a cel zawsze u w i c a r o d k i .

DUGA AGONIA
U s c h y k u ycia L e n i n n i e b y j u p a n e m s w e g o l o s u . P r o f e s o r K r a m e r zapisa w s w o i c h n o t a t k a c h , e d o m a r c a 1923 r o k u c h o r y z a c h o w a j e s z c z e n a d z i e j n a

w y z d r o w i e n i e , chocia w l u t y m z n w wystpiy p o c z t k o w o nieznaczne, p o t e m coraz b a r d z i e j w y r a n e , lecz zawsze t y l k o p r z e j c i o w e z a b u r z e n i a m o w y (...). W a d i m i r o w i I l j i c z o w i t r u d n o b y o znale s o w o , k t r e g o s z u k a , c z a s e m n i e p o t r a f i p r z e c z y t a t e g o , c o p o d y k t o w a sekretarce, t o z n w zaczyna m w i co, czego n i e d a w a o si z r o z u m i e " . Z a t u m a c z a " s u y a w t e d y N a d i e d a K r u p s k a , k t r a
3 4

dwigaa swj krzy ze zdumiewajcym stoicyzmem. Po pamitnej r o z m o w i e telefonicznej Stalin nie niepokoi j e j wicej; po p r o s t u j i g n o r o w a . Sekretarz g e n e r a l n y , n i e w i e r z c j u w w y z d r o w i e n i e w o d z a , p o w i e r z o n y sobie n a d z r n a d p r z e b i e g i e m l e c z e n i a t r a k t o w a j a k o u c i l i w y o b o w i z e k . P i e r w s z e g o l u t e g o 1923 r o k u d e m o n s t r a c y j n i e o d c z y t a n a p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a o w i a d c z e n i e , proszc, by z d j t o z" n i e g o t r o s k o p r z e s t r z e g a n i e r e i m u ustanowionego przez lekarzy dla t o w . L e n i n a " . K o l e g i u m partyjne podjo decyzj j e d n o g o n i e : O d r z u c i " .
3 5

N a p o c z t k u m a r c a 1923 r o k u L e n i n p o c h o n i t y b y t a k z w a n k w e s t i g r u z i s k " . P o p r z e d n i e j j e s i e n i z r o d z i si k o n f l i k t w z w i z k u z p l a n e m Stalina, l u d o w e g o komisarza do spraw n a r o d o w o c i , by przyczy do Federacji Rosyjskiej j a k o ciaa a u t o n o m i c z n e t r z y r e p u b l i k i kaukaskie: A z e r b e j d a n , A r m e n i i G r u z j . ( P l a n d o t y c z y r w n i e U k r a i n y i B i a o r u s i , lecz k o n f l i k t p o w s t a n a K a u k a z i e ) . G r u z i scy b o l s z e w i c y , uznajc zasadno e k o n o m i c z n e j i n t e g r a c j i r e g i o n u , n i e c h c i e l i s y sze o z r z e c z e n i u si n i e p o d l e g o c i p o l i t y c z n e j . L e n i n z a p r o p o n o w a r o z w i z a n i e , k t r e d o p r o w a d z i o w e f e k c i e d o p o w s t a n i a w g r u d n i u 1922 r o k u Z w i z k u Socjalistycznych R e p u b l i k Radzieckich. Zamiast wciela r e p u b l i k i do Federacji R o s y j s k i e j , c h c i a z a p r o p o n o w a i m p r z y s t p i e n i e d o z w i z k u n a zasadzie k o n s t y tucyjnej r w n o c i , c o w i c e j , t o wanie w s p o m n i a n y zwizek m i a rzdzi Rosj, a n i e o d w r o t n i e . S t a l i n j e d n a k u p i e r a si p r z y s w o i m p l a n i e , t o t e k o n f l i k t p r z e r o d z i si w s p r p o m i d z y c h o r y m p r z y w d c a j e g o u p a r t y m k o m i s a r z e m . D o m a r c a 1923 r o k u sytuacja w G r u z j i z a o s t r z y a si j u t a k d a l e c e , e O r d o n i k i d z e , specjalny w y s a n n i k L e n i n a n a Kaukazie, z n i e c i e r p l i w i o n y o p o r e m i o d w l e k a n i e m sprawy przez m i e j s c o w e w a d z e , u d e r z y podczas j e d n e g o z z e b r a g r u z i s k i e g o k o m u n i s t . D l a L e n i n a , g d y si o t y m d o w i e d z i a , b y o t o r w n o z n a c z n e z n a r o d o w y m u c i s k i e m w naj- skrajniejszej f o r m i e : z a s y m i l o w a n i n i e R o s j a n i e z a c h o w y w a l i si g o r z e j o d r o d o w i t y c h R o s j a n . L e n i n n i e p o c h w a l a lokalnego nacjonalizmu" gruziskich bolszewikw, w d a n y m m o m e n c i e j e d nak uwaa, e w i k s z y m niebezpieczestwem jest wielkorosyjski s z o w i n i z m " , ktry reprezentowali O r d o n i k i d z e , Dzieryski i Stalin. L e n i n , przywizujcy do kwestii narodowej w i e l k wag, p o d y k t o w a instrukcj dla T r o c k i e g o , p r o szc g o , b y z e c h c i a w z i n a s i e b i e o b r o n s p r a w y g r u z i s k i e j w K C p a r t i i . S p r a w a t a z n a j d u j e si o b e c n i e p o d n a d z o r e m S t a l i n a i D z i e r y s k i e g o , a n i e m o g l i c z y n a i c h b e z s t r o n n o " . T r o c k i j e d n a k n i e s p e n i tej o s t a t n i e j p r o b y
36

w o d z a , w y m a w i a j c si c h o r o b . D r u g i c z o w i e k " r o s y j s k i e j r e w o l u c j i r o z u mia, e zgoda oznaczaaby o t w a r t y k o n f l i k t z sekretarzem generalnym, w o l a w i c przeczeka.

N a s t p n e g o d n i a L e n i n , d o w i e d z i a w s z y si o o d m o w i e T r o c k i e g o , p o d y k t o w a o s t a m i w s w y m y c i u list. Z w r a c a si d o g r u z i s k i c h b o l s z e w i k w , M d i w a n i e g o , M a c h a r a d z e g o i i n n y c h : Z ca y c z l i w o c i ledz wasz s p r a w . J e s t e m o b u r z o n y g r u b i a s t w e m O r d o n i k i d z e g o i pobaliwoci, jak okazuj mu Stalin i D z i e r y s k i . Z a b i o r w tej s p r a w i e g o s " . N i e w i e d z i a j e s z c z e , e n i e b d z i e

3 7

m u d a n e d o t r z y m a tej o b i e t n i c y . D z i e w c z e n i e j , 5 m a r c a , m i a o miejsce i n n e w a n e w y d a r z e n i e . L e n i n , w z b u r z o n y p o s t p o w a n i e m Stalina w k w e s t i i g r u z i s k i e j " oraz d y k t a t o r s k i m i z a p d a m i sekretarza g e n e r a l n e g o , k t r y n a o y n a n i e g o , p r z e w o d n i c z c e g o R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h , n i e o m a l areszt d o m o w y " , r o z m a w i a n a t e n t e m a t z K r u p s k . Suchajc dosy n i e s k a d n y c h n a r z e k a m a , K r u p s k a n i e w y t r z y m a a i o p o w i e d z i a a m u o w y b r y k u Stalina z g r u d n i a 1922 r o k u , sprzed d w c h i p miesica. Siostra L e n i n a , M a r i a U l j a n o w a , opisaa t e n i n c y d e n t w s w o i m p a m i t n i k u : S t a l i n p o p r o s i j d o t e l e f o n u i w b a r d z o ostrej f o r m i e , sdzc w i d o c z n i e , e n i e d o j d z i e to do W . I . , zacz j poucza, b y n i e r o z m a w i a a z W . I . o pracy, b o inaczej o n w e z w i e j p r z e d K K P . P o tej r o z m o w i e N . K b y a n i e z w y k l e z d e n e r w o w a n a , n i e m o g a doj d o siebie, s z l o chaa, tarzaa si p o p o d o d z e " . K r u p s k a n a d u g o z a c h o w a a w p a m i c i t e n e p i z o d
3 8

i w k o c u o p o w i e d z i a a m o w i o c h a m s t w i e Stalina. L e n i n w p a d w g n i e w i n i e baczc n a p r o t e s t y K r u p s k i e j , j e s z c z e t e g o s a m e g o d n i a p o d y k t o w a list, w k t r y m ostatecznie o k r e l i s w j s t o s u n e k d o sekretarza g e n e r a l n e g o . L i s t n o s i d o p i s k i cile t a j n e " i D o r k w a s n y c h " , ale k o p i e o t r z y m a l i take K a m i e n i e w i Z i n o w i e w . Szanowny Mielicie dzia mi on y, si Kamieniewa tow. czelno i Stalin wezwa co jej mnie, Nie rwnie cofn za moj on do telefonu to jednak przechodzi samo adresem. i jej do naublia. o atak porzdku si, e Cho zgotym nad na fakcie atakamoj rozwauzna Lenin powiedzielicie, zamierzam pod swoje swoim sowa a jest zrozumiae powiadomia

zapomnie, we

Zinowiewa. za atak skonni nami

wymierzonymi uwaam czy jestecie midzy

przez

Dlatego

zechciejcie wolicie

i przeprosi, Z

czy te

stosunki

zerwane. powaaniem
39

C h o r y w d z napina stosunki z sekretarzem generalnym do ostatecznych gran i c , w w y n i k u czego j e g o o n a d o k o c a y c i a m i a a b y le t r a k t o w a n a p r z e z Stalina. S a b y s y s t e m n e r w o w y W a d i m i r a I l j i c z a d o z n a k o l e j n e g o w s t r z s u , k t rego j u nie w y t r z y m a . Jak zanotowa Kramer, wystpujce nieustannie zaburzen i a m o w y i paralie k o c z y n d o p r o w a d z i y 6 m a r c a , bez a d n y c h w y r a n y c h p r z y c z y n , d o d w u g o d z i n n e g o a t a k u , p r z e j a w i a j c e g o si c a k o w i t u t r a t m o w y i c a k o w i t y m p a r a l i e m p r a w e j s t r o n y c i a a " . L e k a r z e , rzecz j a s n a , n i e w i e d z i e l i
40

wwczas o d r a m a t y c z n y m spiciu p o m i d z y w o d z e m partii a j e j sekretarzem gen e r a l n y m . K i e d y u w i j a l i si w o k p o w a l o n e g o a t a k i e m L e n i n a , S t a l i n p r z e k a z a p r z e z W o o d i c z e w s w o j o d p o w i e d , k t r e j adresat, z u w a g i n a g w a t o w n i e p o garszajcy si stan z d r o w i a , n i e m g j u j e d n a k p r z e c z y t a .

L i s t t e n p r z e l e a w t a j n y m a r c h i w u m k i l k a d z i e s i t lat. S k r e l o n y zosta o d rcznie na trzech kartkach, w y r w a n y c h ze subowego notatnika z n a d r u k i e m Sek r e t a r z K o m i t e t u C e n t r a l n e g o I.W. S t a l i n " , i u t r z y m a n y b y w t o n i e z n a m i o n u j c y m j a w n y b r a k s z a c u n k u . L e n i n u y w s w y m licie z w r o t w s z a n o w n y " i z p o w a a n i e m " . G e n s e k d a r o w a sobie p o d o b n e u p r z e j m o c i : Towarzyszu Kilka ktr k, nili wadzi chcecie Nie tygodni nie uwaam udzielania najlepsza si sdz, by Lenin temu tylko za (przez do odbyem rozmow mniej z tow. co Nadied nastpuje: uznawszy, si z czego mi za Moja mimo sowa, na igra chodzio N.K., jak dopatrze Konstantinown, towarzyszzabronie tdy proIljicza". o to, obouwamog czym lekarze e yciem tylko swj to Wasz on, telefon) na lecz rwnie za wicej Wy, Nie byo sw partyjn

i powiedziaem jej Iljiczowi droga w lub

informacji tym tych do

tematy pojityczne, zdrowia. si Co si wolno

poprawy jego

okazuje,

podporzdkowa sowach

zaleceniom. mona w zdrowia. lekarzy Was,

nagannego,

niedopuszczalnego bycie jak wizek z je N.K. acie, polega

wymierzonego by zalecenia e

poniewa wicej, byy

najszybciej powrcili dopilnowa, przekonaa mnie, nadal i

uwaaem Jeli swoje

przestrzegane. cofn czym da. tkwi

rozmowa

niepokoiem stosunkw" potrafi waciwie si

bezpodstawnie. w mnie

e moja

dla cho

podtrzymania nie czego

powinienem ode

cofn,

zrozumie,

problem,

wina

I. K r u p s k a w s w y c h p a m i t n i k a c h Ostatnie sze miesicy ycia

Stalin '
4

Wadimira Iljicza,

n a p i s a n y c h w 1 9 2 4 , lecz o p u b l i k o w a n y c h d o p i e r o w 1989 r o k u , s t w i e r d z i a , e ostatnia choroba L e n i n a miaa d w a okresy. W p i e r w s z y m , t r w a j c y m do lipca, stan j e s z c z e si pogarsza. O k r e s t e n z w i z a n y b y z w i e l k i m i c i e r p i e n i a m i f i z y c z n y m i i p o w a n y m r o z s t r o j e m n e r w o w y m ( . . . ) " . s m e g o i 9 m a r c a nastpia n i e 42

w i e l k a p o p r a w a , j a k si t o j u z d a r z a o , a 1 0 m a r c a L e n i n d a d o z r o z u m i e n i a K r u p s k i e j , e c z u j e si l e p i e j . Z n o t a t e k d o k t o r a K r a m e r a w y n i k a j e d n a k , e t e g o
4 3

w i e c z o r u m i a m i e j s c e k o l e j n y atak, k t r y d o p r o w a d z i d o t r w a y c h z m i a n , z a r w n o jeli chodzi o zaburzenia m o w y , j a k i n i e d o w a d prawych k o c z y n " .

4 4

K i e d y t y l k o d o w i e d z i a o si o t y m k i e r o w n i c t w o , z i n i c j a t y w y Z i n o w i e w a z w o a n o , j a k stwierdza p r o t o k , zebranie osigalnych c z o n k w politbiura". O p r c z Z i n o w i e w a wzili w n i m udzia T r o c k i , M o o t o w i R y k o w . Do Kalinina, Kamieniewa, Kujbyszewa i wszystkich czonkw K o m i t e t u Centralnego wysano t e l e g r a m y z w i a d o m o c i , e stan z d r o w i a L e n i n a g w a t o w n i e si p o g o r s z y .
45

D o L e n i n a p o s p i e s z y zastp l e k a r z y , n a razie z M o s k w y , ale z a w i a d o m i o n o j u Kriestinskiego w Berlinie, by przysa stamtd najlepszych terapeutw, n e u r o l o g w i psychiatrw. Pitnastego marca p o l i t b i u r o p o s t a n o w i o rozszerzy k o n s y l i u m lekarskie i z g r o m a d z i w s z y s t k i e s i y m e d y c z n e , k t r e w j a k i m k o l w i e k s t o p n i u mog by p o m o c n e w postawieniu diagnozy i leczeniu t o w . L e n i n a " .
4 6

N i e b a w e m Kriestinski donis szyfrem z Berlina, e przyjad profesorowie M i n kowski, Strumpfell, Burnke i N o n n e , z i n n y m i trwaj r o z m o w y " . Naleao

wyjani kwesti, j a k paci l e k a r z o m : w f u n t a c h , dolarach czy m a r k a c h . Stalin

4 7

w y s a t e l e g r a m d o r a d z i e c k i e g o posa w S z w e c j i , A . S i m a n o w s k i e g o , polecajc m u s p r o w a d z i s y n n e g o specjalist, H e n t s c h e l l a . H e n t s c h e l l zada 2 5 0 0 0 k o r o n szwedzkich, na co M o s k w a z miejsca przystaa .

48

P o 1 1 m a r c a , g d y zaczy si r e g u l a r n i e u k a z y w a b i u l e t y n y o stanie z d r o w i a L e n i n a , n a p y w a o coraz w i c e j p r o p o z y c j i z a p r o s z e n i a t y c h l u b i n n y c h s p e c j a l i stw. Klara Z e t k i n zwrcia uwag K r e m l a na profesora Oskara Yogta, k t r y lec z y w s w o i m czasie A d o l f a H e c k a , Julesa G u e s d e g o , W u r m a i i n n y c h " . Z d a n i e m Z e t k i n by to czowiek o w i a t o w y m nazwisku i komunistycznych przekonan i a c h " . W s z y s c y c z o n k o w i e p o l i t b i u r a p o p a r l i p r o p o z y c j Z e t k i n , lecz, w e d u g
4 9

s w Z i n o w i e w a , g d y z a p y t a n o o z d a n i e p r o f e s o r a F o e r s t e r a , t e n si s p r z e c i w i .
50

Radziecki k o n s u l w M o n g o l i i d o n o s i , e tamtejsza Partia L u d o w a g o t o w a jest p r z y s a t y b e t a s k i e g o lekarza. K o n s u l u w a a , i z e w z g l d w p o l i t y c z n y c h j e g o przyjazd do M o s k w y byby wielce podany" .

51

D w u d z i e s t e g o pierwszego marca H e n t s c h e l l , B u m k e , N o n n e , Foerster, K o e w n i k o w , J e l i s t r a t o w i K r a m e r o r z e k l i z g o d n i e , e p o o s t a t n i m a t a k u stan z d r o w i a L e n i n a z n a c z n i e si p o g o r s z y : p o j a w i y si o b j a w y s e n s o r y c z n e j afazji, t o z n a c z y c h o r y m i a t r u d n o c i z e z r o z u m i e n i e m , c o si d o n i e g o m w i . W m a j u nastpia j e d n a k nieznaczna poprawa i Lenina, przy zachowaniu wszelkich r o d k w ostronoci, przewieziono do Gorek. N i e c o w c z e n i e j , w m a r c u , zaszo j e s z c z e j e d n o w y d a r z e n i e , p r z e z d u g i e lata utrzymywane w tajemnicy. W p a m i t n i k u , ktry ujrza wiato dzienne dopiero w g r u d n i u 1989 r o k u , M a r i a U l j a n o w a pisaa: Z i m lat 20/21 i 21/22 W . I . czu si bardzo le. Ble g o w y i utrata zdolnoci do pracy m o c n o go niepokoiy. N i e w i e m dokadnie kiedy, ale mniej wicej w t y m okresie W . I . powiedzia Stalinowi, e prawdopodobnie skoczy j a k o paralityk, i kaza Stalinowi, by obieca, e w t a k i m w y p a d k u pomoe mu on zdoby i poda cyjanek potasu. Stalin da sowo. D l a c z e g o W . I . z w r c i si z t p r o b d o Stalina? P o n i e w a z n a g o j a k o c z o w i e k a t w a r d e g o , z e s t a l i , nieulegajcego s e n t y m e n t o m . N i k o g o i n n e g o n i e m g o to p o p r o s i " . W z a p i s k a c h M a r i i I l j i n i c z n e j m o t y w t e n p o j a w i a si j e s z c z e raz: Z tak sam prob zwrci si W . I . do Stalina w m a j u 1922 r o k u , po pierwszym udarze. W . I . uzna wtedy, e wszystko skoczone, i domaga si, aby j a k najszybciej wezwano do niego Stalina. Nalega tak uparcie, e nie sposb b y o mu o d m w i . Stalin zabawi u W . I . dosownie pi m i n u t , nie duej. A kiedy wyszed od Iljicza, opowiedzia m n i e i B u c h a r i n o w i , e W . I . prosi, by dostarczy mu trucizn, p o n i e wa uzna, e czas j u speni dan wczeniej obietnic. Stalin przyrzek mu to. U c a o w a l i si z W . I . i Stalin wyszed. Jednak p o t e m , naradziwszy si razem, zdecydowalimy, e trzeba doda W . I . otuchy, i Stalin w r c i do W . I . Powiedzia m u , i po r o z m o w i e z lekarzami nabra przekonania, e jeszcze nie wszystko stracone (...). W . I . wyranie powesela, kiwn gow i rzek:

- N i e nabieracie mnie? - C z y widzielicie, ebym kiedykolwiek kogo nabiera?

52

W s p o m n i e n i a M a r i i U l j a n o w e j , c h o n i e w o l n e o d n i e c i s o c i , wiadcz j e d nak, e m y l o samobjstwie nawiedzaa Lenina od pocztku choroby. Co wicej, w a r c h i w a c h p a r t y j n y c h z a c h o w a si b a r d z i e j w i a r y g o d n y d o k u m e n t , k t r y p o z w o l sobie p r z y t o c z y w caoci. cile Dla tajne czonkw 17 W. W. nie midzy y Biura marca Iljicza, Iljiczowi innymi, sposb", Politycznego tow. Uljanowa cyjanku W. uparcie N.K. do i z Iljicz (N.K.) przekazaa na W mi w najgbszej ze mn taN.K. e Iljiabym ja, porcji e i Stalin, wzi potasu. siebie obowizek zdobycia

W sobot jemnicy prob i dostarczenia tak (W.I. powiedziaa, dalej cza". zgody i ze taka

rozmowie nieopisane nie e W. mojej w go, Iljicz

przeywa bym tego, nie

cierpienia", Iljicz z e

nalegaa, powodu N.K. i Stalina"), Iljicza

odmawia probie ni stanie kiedy

Z powodu wzburzeniem potrzeba,

natarczywoci wzywa domaga

da mojej rozmowy odmwi zajdzie si Ilji-

dwukrotnie Prosz bez

siebie W.

podczas zapewni W.

si

zgody

byem

i owiadczyem: uspokoi.

uspokoi

wahania wyzna, do e

speni jego nie si

danie". si na

rzeczywicie proby ona W.

Winienem jednak cza, i i konieczna, co

starczy mi tej misji, czonkom

spenienie byaby P. 21 KC. marca

zmuszony jestem podaj

zrzec

jakkolwiek Biura

humanitarna I. Stalin cisym Tomski

wiadomoci

1923 r. w

Pod spodem widniej dopiski czonkw politbiura. Czytaem. krgu czonkw Uwaam Biura stanowisko Pol. Stalina opinie. za suszne. Bez Naleaoby wymieni sekretarek. Czytaem: Czytaem: L. nastpujcej t r e c i : cile Dla cy, i mu na." Stalin e Dopiero tajne Zin., co Iljicz jest ale Kamieniewa wezwaa potrzebuje nie mnie Nadieda ma Konstantinowna ataki, dlatego nie te Powiedziaa, i oznajmia nie e moe w tajemnidalej y poda Staliw strasznym" stanie, cyjanku starczyo chce, G. N. Zinowiew Mootow Bucharin Trocki Kamieniew
53

Jest j e s z c z e j e d n a n o t a t k a , bez d a t y , napisana z a p e w n e 1 7 m a r c a 1923 r o k u ,

bezwzgldnie cyjanek,

potasu". odwagi",

prbowaa pomocy

potrzebuje

Nie Nie

wolno nie

do

tego

dopuci. nie wolno!

Foerster

daje

nadziej.

gdyby G. L.

nawet

nie!

wolno,

wolno,

Zinowiew Kamieniew
54

O b a te listy wymagaj k i l k u s w komentarza. N i e j e s t jasne, w j a k i sposb L e n i n , k t r y u t r a c i z d o l n o m o w y , m g p r o s i 1 7 m a r c a 1923 r o k u o p o r c j cyjanku potasu". Z a p e w n e w y r a z i to gestami, Stalin podkrela kilkakrotnie, e N a d i e d a K o n s t a n t i n o w n a uparcie nalegaa", b y poda L e n i n o w i cyjanek potasu, i n a w e t sama p r b o w a a t o z r o b i . C , n i e w y k l u c z o n e , e K r u p s k a , d o p r o w a d z o na do rozpaczy stanem ma i wasn bezsilnoci, g o t o w a bya speni prob i s k r c i j e g o c i e r p i e n i a . Skd j e d n a k w z i a c y j a n e k potasu? A m o e t r u c i z n a b y a j u p r z y g o t o w a n a ? C z y b y p r z y n i s j Stalin? T r u d n o znale o d p o w i e d n a t e pytania. Jest jeszcze i n n a n i e m n i e j w a n a o k o l i c z n o : S t a l i n z a k a d y m r a z e m p r z y r z e k a poda t r u c i z n b e z w a h a n i a " . C o w i c e j , u w a a t m i s j " z a h u m a n i t a r n i k o n i e c z n " . T o o c z y w i s t e , e sekretarz g e n e r a l n y chcia przyspieszy r o z w i z a n i e . D o p k i c h o r y m L e n i n e m z a j m o w a l i si lekarze, w p o l i t b i u r z e t r w a a w a l k a o s u k c e sj. N a r a t o w a n i e L e n i n a n i e s z c z d z o n o p i e n i d z y i w y s i k w , c h o , z a p e w n e , b a r dziej z tego p o w o d u , b y z a d e m o n s t r o w a s w o j w i e r n o l e n i n i z m o w i , i d e i , sprawie w o d z a . K t o przejawia najwicej troski, ten b y najbardziej lojalny .
55

P u b l i k o w a n e codziennie oficjalne b i u l e t y n y daway n i k e pojcie o r z e c z y w i s t y m stanie c h o r e g o . B i u l e t y n n r 3 z 1 4 m a r c a 1923 r o k u s t w i e r d z a , e W a d i m i r I l j i c z ma k o p o t y z m w i e n i e m i z t r u d e m p o r u s z a p r a w rk i p r a w n o g , ale o g l n y stan p o p r a w i si, t e m p e r a t u r a 3 7 , p u l s 9 0 n a m i n u t , w y r w n a n y i m o c n y " . Siedemnastego marca, j a k w y n i k a z b i u l e t y n u nr 6, c h o r y m w i j u o wiele lepiej, m g porusza praw rk, nastpia znaczna p o p r a w a sprawnoci prawej n o g i . O g l n y stan z d r o w i a n a d a l pozostaje d o b r y " .
5 0

W i e l u uwaao, e choroba Lenina po prostu wynikaa z przemczenia. Na K r e m l przychodziy telegramy od organizacji partyjnych z pytaniem: j a k naprawd c z u j e si L e n i n ? O r d o n i k i d z e d e p e s z o w a z T y f l i s u d o S t a l i n a : P o w i a d o m m n i e o r z e c z y w i s t y m stanie z d r o w i a L e n i n a " . J e d n a k K o m i t e t C e n t r a l n y n a u c z y
5 7

si j u m a n i p u l o w a i n f o r m a c j a m i i n a z e w n t r z p r z e d o s t a w a o si t y l k o t o , c o m o g o suy u t r z y m a n i u politycznego spokoju. T r o c k i , przemawiajc 5 kwietnia 1923 r o k u n a V I I W s z e c h u k r a i s k i e j K o n f e r e n c j i P a r t y j n e j , o w i a d c z y : K i e d y w m a r c u o m a w i a l i m y p i e r w s z y b i u l e t y n o stanie z d r o w i a L e n i n a , m y l e l i m y n i e t y l k o o j e g o z d r o w i u , m y l e l i m y take o t y m , j a k i w p y w b d z i e m i a a l i c z b a u d e r z e j e g o serca n a p o l i t y c z n y p u l s klasy r o b o t n i c z e j i naszej p a r t i i " . T r o c k i p o k u s i si r w n i e o o c e n r o l i w o d z a : N i e m a i n i e b y o w caej d o t y c h c z a s o w e j h i s t o r i i czowieka, k t r y w y w a r b y r w n i e w i e l k i w p y w n a losy l u d z k o c i , nie m a takiej skali, ktra p o z w o l i a b y n a m z m i e r z y historyczne znaczenie L e n i n a (...)" .
58

K a d y stara si da w y r a z s w e m u o s o b i s t e m u p r z y w i z a n i u d o L e n i n a , w i e r n o c i j e g o i d e o m i d e n i o m , c h o c i a n i k t j u n i e w t p i w ostateczne odejcie

p r z y w d c y o d a k t y w n e j d z i a a l n o c i p o l i t y c z n e j . P o a t a k u z 1 0 m a r c a 1923 r o k u w Dzienniku lekarza dyurnego p o j a w i y si zapisy, z k t r y c h w y a n i a si r z e c z y w i sty o b r a z s y t u a c j i . 11 marca: (...) D o k t o r K o e w n i k o w zaszed do W a d i m i r a Iljicza kwadrans po 11.00. Cera blada, ziemista, wyraz twarzy i oczu s m u t n y (...). Cay czas usiuje co powiedzie, ale wydaje z siebie tylko ciche, niezrozumiae dwiki (...). Dzisiaj W a d i m i r Iljicz, zwaszcza przed wieczorem, mia trudnoci ze zrozumieniem, co si do niego m w i , czasem odpowiada n i e " , kiedy, w e d u g wszelkich danych, p o w i n i e n udzieli o d powiedzi twierdzcej. 12 marca: Dzisiaj przyjechali prof. M i n k o w s k i i Foerster. Prosto z dworca doktor K o e w n i k o w uda si z n i m i na posiedzenie politbiura, a stamtd do W a d i m i r a Iljicza (...). Prawie kompletna afazja motoryczna. Dzisiaj W a d i m i r Iljicz nie moe nic p o w i e dzie (...). W a d i m i r Iljicz nie bardzo r o z u m i e , o co si go prosi. Przyniesiono mu p i r o , okulary i n do papieru. Poproszony o okulary, W a d i m i r Iljicz poda j e , poproszony o p i r o , W a d i m i r Iljicz z n w poda okulary (leay najbliej) (...). Po wizycie u W a d i m i r a Iljicza wszyscy lekarze w r c i l i na posiedzenie politbiura (...) .
59

Z n w k r t k a dygresja. N i k t jeszcze w w c z a s n i e w i e d z i a , e p o l i t b i u r o , p r z e j mujc k o n t r o l nad leczeniem w o d z a , ustanawiao n o w partyjn tradycj. K i e d y w m a r c u 1953 r o k u S t a l i n d o s t a w y l e w u i p r z e l e a bez o p i e k i lekarskiej p o n a d 1 0 g o d z i n ( n i k t n i e m i a p r a w a w e z w a d o n i e g o l e k a r z y bez p o z w o l e n i a B e r i i , k t r e g o d u g o n i e m o n a b y o z n a l e ) , n i e m a l kada decyzja k o n s y l i u m p r z e r a o n y c h m e d y c z n y c h saw wymagaa zatwierdzenia przez P r e z y d i u m K C K P Z R , j a k nazyw a o si w w c z a s p o l i t b i u r o . W t e d y te s p r o w a d z a n o w c i n o w y c h w y b i t n y c h s p e c j a l i s t w , c h o c i a w s z y s c y z d a w a l i sobie s p r a w , e n i e m a adnej n a d z i e i n a w y z d r o w i e n i e p r z y w d c y . U s t a n o w i o n o n a w e t stae d y u r y c z o n k w P r e z y d i u m K C w p o d m o s k i e w s k i e j r e z y d e n c j i Stalina. W g r w c h o d z i a t u n i e t y l e t r o s k a , c z y o s t r o n o , ile raczej ch z a d e m o n s t r o w a n i a s w o j e j w i e r n o c i s p r a w i e w o d z a " . Podczas c h o r o b y L e n i n a c z o n k o w i e p o l i t b i u r a n i e c z u w a l i w p r a w d z i e u j e g o o a , ale lekarze w i e l o k r o t n i e s k a d a l i s p r a w o z d a n i a p r z e d n a j w y s z y m p a r t y j n y m k o l e g i u m o przebiegu leczenia i w i d o k a c h " na w y z d r o w i e n i e . Przytocz jeszcze k i l k a w y j t k w z Dziennika lekarza dyurnego, a b y l e p i e j o d d a t r a g i z m s y t u a c j i . 17 m a r c a : Po wizycie lekarzy W a d i m i r Iljicz zjad dobry obiad. T r o c h pniej chcia wyrazi jak myl l u b yczenie, jednak ani pielgniarka, ani M a r i a Iljiniczna, ani Nadieda Konstantinowna w aden sposb nie m o g y zrozumie W a d i m i r a Iljicza. Zacz si strasznie denerwowa, podano mu b r o m , M a r i a Iljiniczna zadzwonia po d o k tora Koewnikowa, k t r y niebawem przyjecha (...). 21 marca: Z n w odbya si narada, w ktrej (...) wzi udzia przybyy dzisiaj Hentschell. Potem wszyscy pojechali na K r e m l . U Lenina zjawili si Strumpfell, Hentschell, B u m k e

i N o n n e . W a d i m i r Iljicz przywita si z n i m i wszystkimi, ale najwyraniej nie ucieszyo go to najcie. Badanie prowadzi S t r u m p f e l l , reszta tylko si przygldaa. K i e dy N u n n e podszed bliej do W a d i m i r a lljicza, chory w y k o n a gest rk, j a k b y chcia go powstrzyma (...) .
60

P a c j e n t t r a c i z a u f a n i e d o s w o i c h l e k a r z y . R o z u m i a , e z n a l a z si w s y t u a c j i bez wyjcia, bezradny i n i e m y . W m a j u nastpia j e d n a k l e k k a p o p r a w a . L e n i n a w y n i e s i o n o n a w e r a n d j e g o k r e m l o w s k i e g o m i e s z k a n i a , a 15 m a j a c h o r y z n a j w i k s z o s t r o n o c i , w asycie l e k a r z y , p r z e w i e z i o n y zosta d o r e z y d e n c j i w G o r k a c h . K o e w n i k o w z a n o t o w a , e L e n i n n a b r a si f i z y c z n y c h , zacz p r z e j a w i a z a i n t e r e s o w a n i e z a r w n o s w o i m s t a n e m , j a k i o t o c z e n i e m , n i e m i a j u t a k z w a n y c h s e n s o r y c z n y c h o b j a w w afazji, p o w o l i u c z y si m w i ( . . . ) " " . S p r o w a d z o n o S . D o b r o g a j e w a , lekarza l o g o p e d , k t r y w r a z z K r u p s k stara si p r z y w r c i L e n i n o w i m o w .
6 2

Jak w y n i k a z zapiskw B. R a w d i n a , po 10 marca s o w n i k W a d i m i r a Iljicza o g r a n i c z a si d o k i l k u j e d n o s y l a b o w y c h d w i k w . U n i w e r s a l n f u n k c j s p e 6 3

n i a o w y r a e n i e o t - o t " , z a p o m o c k t r e g o L e n i n zgadza si, s p r z e c i w i a , da, okazywa niezadowolenie, prosi, p o d t r z y m y w a r o z m o w . Poszczeglnych sw u y w a z r e g u y z u p e n i e p r z y p a d k o w o i chocia czasem powtarza je w i e l o k r o t n i e , n i e m i a y o n e a d n e g o sensu. P o w i e l u l e k c j a c h z N a d i e d K o n s t a n t i n o w n a n a u c z y si m w i : z j a z d " , , p a r t i a " , c h o p " , r o b o t n i k " , l u d " i r e w o l u c j a " . K r u p s k a korzystaa z elementarza, prbowaa najprostszych wicze dydaktyczn y c h , n i e w i e l e z t e g o p o z o s t a w a o j e d n a k w p a m i c i L e n i n a , k t r y bez p o m o c y o n y nie potrafi p o w t r z y ani j e d n e g o sowa. Jego u m y s umiera. I n t e r e s u j c relacj p o z o s t a w i artysta J u r i j A n n i e n k o w , k t r e m u L e n i n p o z o w a jeszcze w 1921 r o k u : W g r u d n i u 1923 r o k u L. Kamieniew zawiz m n i e do Gorek, ebym wykona portret, a cilej mwic, szkic chorego Lenina. Przywitaa nas Krupska. Powiedziaa, e o portrecie nie ma nawet co myle. Rzeczywicie, L e n i n spoczywajcy na szezl o n g u , owinity w koc i patrzcy m i m o nas z bezradnym, rozbrajajcym umiec h e m czowieka, k t r y cofn si do czasw dziecistwa, m g suy tylko j a k o model do ilustracji tej strasznej choroby, ale w adnym w y p a d k u nie nadawa si do pozowania do p o r t r e t u .
64

W y g l d a n a t o , e l i c z n e w s p o m n i e n i a " dotyczce s p o t k a z L e n i n e m p o m a r c u 1923 r o k u i r o z m w " z n i m t o a l b o z w y c z a j n e w y m y s y , albo p o l i t y c z n a m i s t y f i k a cja, o b l i c z o n a n a t o , b y pokaza, e L e n i n w k r t c e z n w u j m i e ster p a r t i i i p a s t w a . J a k pisa R a w d i n , u n a c z a r s k i , p r z e m a w i a j c w m a j u 1923 r o k u w T o m s k u , o w i a d c z y ; R k a i n o g a W a d i m i r a l l j i c z a , k t r e b y y l e k k o sparaliowane (...), wracaj d o n o r m a l n e g o s t a n u ; m o w a , k t r a p r z e z j a k i czas b y a t r o c h n i e s k a d n a , take w r c i a d o n o r m y . W a d i m i r I l j i c z j u o d d a w n a siada n a krzele, m o e c a k i e m s w o b o d n i e r o z m a w i a , podczas g d y w c z e n i e j zaburzenia m o w y b a r d z o g o d e n e r w o w a y " .
6 5

Jest j e s z c z e w i e l e p r z y k a d w n a t o , e p o m i e r c i L e n i n a o f i c j a l n a h i s t o r i o g r a f i a staraa si pokaza n i e t y l e l u d z k t r a g e d i , ile w i e l k o c h o r e g o w o d z a " . N a

p r z y k a d c z o n e k j e g o osobistej o c h r o n y , S . S o k o o w , o p o w i a d a , j a k j e s i e n i 1923 r o k u dostarczono do G o r e k krzeso, prezent od k o m u n i s t w z Wielkiej Brytanii. L e n i n z a m y l i si p o n o i w y m i e n i n a z w i s k o p e w n e g o k o m i s a r z a , k t r y straci n a froncie obie n o g i : W y l e m y m u t o krzeso. Przecie o n j u n i g d y nie bdzie c h o d z i . A m n i e w y s t a r c z y n a razie m o j e w a s n e " . M i t y i l e g e n d y - t o i s t o t n y e l e 6 6

m e n t bolszewickiej historiografii. P o 1 0 m a r c a L e n i n n i e m g j u w y k o n y w a s w o j e j u l u b i o n e j c z y n n o c i : pisa notatek. W r a z z utrat m o w y u n i e m o l i w i a o to wszelk komunikacj. Krupska z d e s p e r a c k i m s a m o z a p a r c i e m staraa si p r z y w r c i m o w i c h o b y e l e m e n t a r n z d o l n o p o r o z u m i e w a n i a si z o t o c z e n i e m . N i e m a l c o d z i e n n i e u c z y a g o p o s u g i w a si l e w r k , k t r a , p o d o b n i e j a k w z r o k , te zaczynaa o d m a w i a p o s u szestwa ( p r a w a b y a c a k o w i c i e s p a r a l i o w a n a ) . J a k z a n o t o w a n o w Dzienniku lekarza dyurnego, k i e d y w i e c z o r e m L e n i n d o s t a s u c h a r y , d u g o n i e m g t r a f i r k do talerza" .
67

K r u p s k a , n a u c z y c i e l k a z z a w o d u , staraa si p r z y w r c i L e n i n o w i n i e t y l k o z d o l n o m w i e n i a , ale i u m i e j t n o pisania. P i e r w s z e s o w a , j a k i e z j e j p o m o c u d a o m u si napisa, t o m a m a " i t a t a " . J a k z a p e w n i a Kronika biograficzna, L e n i n , d z i k i w y j t k o w e j sile w o l i , m s t w u i u p o r o w i , w s t o s u n k o w o k r t k i m czasie p o c z y n i postpy, n a ktre z w y k l e potrzeba w i e l u miesicy" . N a podstawie d z i e n 68

n i k w i zapiskw lekarzy m o n a j e d n a k stwierdzi, e postpy" o w e nie przyw r c i y m u z d o l n o c i m w i e n i a i pisania. W s p l n e w y s i k i lekarzy i Krupskiej przyniosy m i m o wszystko w i d o c z n e efekt y . W d r u g i e j p o o w i e 1923 r o k u L e n i n b y j u w stanie p o w o l i , w s p a r t y n a lasce, p o r u s z a si p o p o k o j u , a t a k e , z a p o m o c z n a k w , p o j e d y n c z y c h s w ( g w n i e s w e g o o t - o t " ) i g e s t w , p o r o z u m i e w a si z o t o c z e n i e m , p r z y n a j m n i e j , g d y d o t y czy t o najprostszych rzeczy. Profesor K r a m e r zanotowa: W listopadzie, a t y m bardziej w g r u d n i u potrafi j u w y m a w i a samodzielnie niektre sowa, nauczy si l e p i e j pisa l e w r k , m g r w n i e czyta, a w k a d y m razie przeglda gazet y , p o k a z u j c w t e d y do p r e c y z y j n i e t o , c o g o i n t e r e s o w a o ( . . . ) " .
69

Podstawowe umiejtnoci p o w o l i wracay, nie byo j e d n a k adnych oznak, ktre pozwalayby stwierdzi, e intelekt zachowa dawn sprawno. K o m u n i k a t y d l a prasy i a k t y w u p a r t y j n e g o , u t r z y m a n e n i e o d m i e n n i e w o p t y m i s t y c z n y m t o n i e , u r w a y si p o 1 6 m a j a 1923 r o k u , k i e d y t o u k a z a si B i u l e t y n n r 3 5 . W s p o e c z e s t w i e n a r a s t a z a c z o p r z e k o n a n i e , e s p r a w y m a j si k u l e p s z e m u i ostateczne w y z d r o w i e n i e p r z e w o d n i c z c e g o R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h j e s t k w e s t i n a j b l i s z e j p r z y s z o c i . Z a k u l i s a m i j e d n a k p a n o w a a w i k s z a szczero. D w u d z i e s t e g o szstego w r z e n i a , n a z e b r a n i u p a r t y j n y m , Z i n o w i e w p o w i e d z i a m i d z y i n n y m i (przytocz wyjtki ze stenogramu): O k o o 20 lipca w stanie zdrowia W . I . zacza si poprawa, ktra trwa do tej pory i z kadym d n i e m staje si coraz bardziej widoczna (...). Ju od trzech d n i moe on samodzielnie chodzi, a na wszelki wypadek w p o b l i u jest zawsze j e d e n z towarzyszy (...). O d b y w a przejadki samochodem (...). Najgorzej b y o z jego m o w - ale

i tu nastpuje poprawa (...). Co si tyczy samodzielnego mwienia, to na razie jest le (...). Kiedy zacza si poprawa, nie m g w y m w i nawet jednej sylaby z d w c h liter. Teraz wyglda to troch lepiej (...). Podniesiono kwesti wyjazdu W . I . gdzie na poudnie. Wszyscy proponowalimy p o u d n i e , ale lekarze si t e m u sprzeciwili, a co wicej, W . I . te si sprzeciwi. O s i p o w m w i , e dlatego nie chce sysze o adnym p o u d n i u , poniewa jest czowiek i e m o bardzo konserwatywnych pogldach. W a d i m i r o w i I l j i c z o w i zaczto czyta gazety, pocztkowo opuszczajc pewne rzeczy, a teraz j u nie. N a j p i e r w odczytuj mu nagwki, a on wybiera, co czyta, a czego nie czyta (...). Co si tyczy w y p a d k w w Zagbiu R u h r y * , N a d . Konst. najp i e r w zapoznaa go z sytuacj, a potem mu o t y m przeczytaa. N i e okaza wielkiego zdziwienia. Co do U k r a i n y , gdzie odbiera si nadwyki bogatym c h o p o m , wyrazi ogromne niezadowolenie, e nie zrobiono tego do tej pory. Doskonale zdaje sobie spraw z wasnego stanu i bardzo o siebie dba (...), kieruje w a s n y m leczeniem, troszczy si o siebie (...). Odpdza od siebie lekarzy, z t r u d e m udaje im si go zbada (...). Pod koniec czerwca stawiali o n i bardzo pesymistyczne prognozy, niedajce nawet 1% nadziei na p o mylny rezultat. Jednak od p o o w y lipca stan zdrowia chorego zacz si polepsza i polepsza si nadal .
70

P r z y p u s z c z a m , e s t a n , w j a k i m z n a j d o w a si L e n i n w d r u g i e j p o o w i e r o k u , zosta t u p r z e d s t a w i o n y w sposb m n i e j w i c e j o b i e k t y w n y , c h o c i a , c o d o g o nego c z y t a n i a , t o c h o r y p o k a z y w a z a p e w n e w gazecie z u p e n i e p r z y p a d k o w e m i e j s c a . N a s t p i a w z g l d n a stabilizacja p r z y p a r a l i u p r a w e j s t r o n y ciaa i p o w a n y c h uszkodzeniach naczy k r w i o n o n y c h w m z g u . Lekarze nie p e n i l i j u caodobowych dyurw. L e n i n w i e l o k r o t n i e dawa d o z r o z u m i e n i a , e chciaby pojecha d o M o s k w y , i w k o c u , w i e c z o r e m 1 8 p a d z i e r n i k a 1923 r o k u , p o d r t a d o s z a d o s k u t k u . J a k pisaa K r u p s k a , W a d i m i r I l j i c z p e w n e g o p i k n e g o d n i a u d a si d o g a r a u , w s i a d d o s a m o c h o d u i zacz si d o m a g a , b y zawie g o d o M o s k w y " . T o w a r z y s z y l i m u Krupska, Maria Uljanowa, profesorowie O s i p o w i Rozanow, czonkowie ochrony o s o b i s t e j . N a K r e m l u j u i c h o c z e k i w a n o . L e n i n z t r u d e m w s p i si p o s c h o d a c h do s w e g o m i e s z k a n i a , z c i e k a w o c i o b e j r z a s p r z t y , k s i k i i w k r t c e p o o y si, by odpocz po ptoragodzinnej podry. N a s t p n e g o d n i a L e n i n p o raz o s t a m i w y c i u o d w i e d z i s w j k r e m l o w s k i g a b i n e t , zajrza d o p u s t e j sali p o s i e d z e S o w n a r k o m u , w y s z e d n a d z i e d z i n i e c . P o t e m w y b r a z b i b l i o t e k i k i l k a ksiek i z a y c z y sobie o d b y p r z e j a d k p o M o s k w i e . S a m o c h d s k i e r o w a si w s t r o n W s z e c h r o s y j s k i e j W y s t a w y G o s p o d a r s t w a W i e j s k i e g o i R z e m i o s a , ale s i l n y deszcz u n i e m o l i w i z w i e d z a n i e . K i e r o w c a

* W styczniu 1923 roku Francja i Belgia, chcc wymusi na Niemcach spaty odszkodowa wojennych, rozpoczy okupacj Zagbia Ruhry. W Niemczech doszo z tego powodu do powanych zaburze wewntrznych (przyp. tum.).

zawrci w i c na K r e m l po ksiki, a nastpnie o d w i z L e n i n a i j e g o eskort do Gorek .

7 1

T r u d n o m i jest stwierdzi, czy L e n i n przyjecha poegna si" z M o s k w , j a k chc n i e k t r z y , sdz j e d n a k , e stan j e g o u m y s u n i e p o z w a l a m u w w c z a s n a p o d e j m o w a n i e tak zoonych i przemylanych decyzji. K i e d y po mierci Lenina zbadano j e g o m z g , b y o n tak powanie uszkodzony, e w i e l u specjalistw d z i w i o si, j a k i m c u d e m L e n i n w o g l e m g si z k i m k o l w i e k p o r o z u m i e w a , n a w e t na p o z i o m i e elementarnym. L u d o w y komisarz zdrowia, Siemaszko, twierdzi, i z w a p n i e n i e n a c z y k r w i o n o n y c h b y o t a k d a l e k o p o s u n i t e , e k i e d y podczas sekcji uderzano w nie m e t a l o w pincet, dwiczay j a k k a m i e . cianki w i e l u naczy t a k si z w z i y , a n a c z y n i a na t y l e z a r o s y , e p r z e z p r z e w i t n i e d a o si p r z e c i gn n a w e t w o s a . W t e n sposb d o c a y c h p a r t i i m z g u n i e d o p y w a a w i e a k r e w . L e n i n by ciko c h o r y m czowiekiem, ktrego utrzymywaa przy yciu
7 2

j e d y n i e troskliwa opieka lekarzy i osb z najbliszego otoczenia. A r t y s t a J u r i j A n n i e n k o w , p o p r o s z o n y w 1924 r o k u o d o k o n a n i e w y b o r u f o t o grafii i r y s u n k w do ksiki o z m a r y m w o d z u , zobaczy w Instytucie i m . W . I . Lenina szklany sj, w k t r y m spoczywa, zakonserwowany w spirytusie, m z g L e n i n a (...), j e d n a p k u l a b y a z d r o w a , n o r m a l n e g o k s z t a t u , z w y r a n i e w i d o c z n y m i z w o j a m i ; d r u g a , j a k b y p o d w i e s z o n a na tasiemce - pomarszczona, s k u r c z o na, zmita i n i e wiksza od orzecha w o s k i e g o " .
7 3

P o m a r c o w y m udarze L e n i n r z a d k o w i d y w a s w y c h t o w a r z y s z y . Jeszcze w g r u d n i u 1922 r o k u p o l i t b i u r o z a a k c e p t o w a o p r o p o z y c j Stalina, b y i z o l o w a W a d i m i r a Iljicza, z a r w n o j e l i c h o d z i o k o n t a k t y osobiste, j a k i k o r e s p o n d e n c j " . N a w e t

74

do l i c z n e j s u b i e ( k u c h a r z , k u c h a r k a , o g r o d n i k , sprztaczki, p i e l g n i a r k i , c z o n k o w i e o c h r o n y ) zakazano k r c i si" bez p o w o d u w p o b l i u c h o r e g o , aby i c h w i d o k n i e w y t r c a g o z r w n o w a g i . K i e d y w p a r k o w e j alejce p o j a w i a si f o t e l n a k k a c h , p o p y c h a n y p r z e z sanitariusza l u b szefa o c h r o n y , k t r y m b y P . P a k o l i , w s z y s c y n a t y c h m i a s t u s u w a l i si z p o l a w i d z e n i a . C i , k t r y m dane b y o spotka w t y m czasie L e n i n a , d o z n a w a l i b a r d z o s p r z e c z n y c h u c z u . Z a m i a s t c z o w i e k a , k t r y jeszcze p t o r a r o k u t e m u s t a n o w i m z g i serce r e w o l u c j i , w i d z i e l i p r z e d sob b u d z c lito istot z a o s n y m u m i e s z k i e m i s m u t n y m i , n a w p o b k a n y m i o c z a m i . M a o k t o odwiedza wwczas Lenina. W lipcu przyjecha do niego brat D m i t r i j U l j a n o w , lecz p o z a t y m , n i e liczc l e k a r z y i d o m o w n i k w , c h o r y w d z n i e widywa prawie nikogo. Kada wizyta denerwowaa W a d i m i r a Iljicza - wspominaa Krupska. - M o n a to byo pozna ze sposobu, w j a k i po wyjciu gocia przestawia swj fotel, kurczowo przysuwa do siebie tablic i chwyta za kred. Na pytanie, czy nie chciaby zobaczy Bucharina, k t r y wczeniej odwiedza nas czciej ni i n n i , lub jeszcze kogo z towarzyszy, bliskich ze wzgldu na wspln prac, krci przeczco gow, w i e dzc, e t r u d n o byoby mu to znie (...) .
75

N i e k t r z y c z o n k o w i e politbiura l u b S o w n a r k o m u , odwiedzajcy Lenina w d r u giej p o o w i e 1923 r o k u , o b s e r w o w a l i g o z daleka, g d y o d b y w a p r z e j a d k i w f o t e l u

na kkach l u b odpoczywa w d o m u . A n i Stalin, ani T r o c k i , ani i n n i towarzysze nie p a l i l i si d o s p o t k a , podczas k t r y c h n i e m o l i w y b y n o r m a l n y k o n t a k t . C o n i e znaczy, e n i e p r b o w a l i p o s t a w i c h o r e g o n a n o g i " . W listopadzie 1923 r o k u T r o c ki przedstawi Krupskiej amerykask metod leczenia", doda j e d n a k na z a k o czenie: Szczerze m w i c , n i e m a m w i e l k i e g o zaufania d o tej m e t o d y " .
7 6

Najlepiej rozumiaa Lenina Krupska. T y l k o ona wiedziaa, co chcia p o w i e dzie, i odgadywaa pytania, ktre zadawa". Nadieda K o n s t a n t i n o w n a w s p o m i naa p o t e m , e k i e d y p r z e y o si r a z e m y c i e , w i a d o m o , j a k i e t a d r u g a o s o b a m a skojarzenia. M w i na p r z y k a d o K a m y k o w e j i w i e m , e o d p o w i e d n i o zakcentow a n e co o z n a c z a p y t a n i e o P o t r i e s o w a , o j e g o o b e c n p o s t a w p o l i t y c z n . T a k s t w o r z y l i m y sobie w a s n y s y s t e m p r o w a d z e n i a r o z m w " . W Kronice biograficznej
7 7

e p i z o d t e n p r z e d s t a w i o n y zosta n i e c o i n a c z e j : L e n i n z z a i n t e r e s o w a n i e m s u c h a N. K r u p s k i e j , ktra o p o w i a d a mu o y c i u i pracy znanej rosyjskiej dziaaczki spoecznej, A. K a m y k o w e j ; pyta o obecn postaw polityczn A Potriesowa (...)" .
78

N a s t r o j e K r u p s k i e j o s c y l o w a y p o m i d z y n a d z i e j a apati, r o z c z a r o w a n i e m i c a k o w i t y m zniechceniem. P o d t y m w z g l d e m o wiele bardziej w y m o w n e s j e j l i s t y do c r e k Inessy A r m a n d n i w s p o m n i e n i a Ostatnie p roku ycia Wadimira Iljicza. Szstego m a j a 1923 r o k u pisaa: (...) y j t y l k o t y m , e k a d e g o r a n k a W o o d i a cieszy si n a m j w i d o k , b i e r z e m n i e z a r k , c z a s e m n a w e t r o z m a w i a m y bez s w o r n y c h r z e c z a c h , d l a k t r y c h i t a k n i e m a n a z w y (...)". D r u g i w r z e n i a : (...) C a e d n i e s p d z a m teraz z W o o d i , k t r y c z u j e si coraz l e p i e j , a w i e c z o r a m i w p a d a m w t a k i e o t p i e n i e , e n i e j e s t e m j u w stanie pisa l i s t w (...)". T r z y n a s t y w r z e n i a : W c i t r w a p o p r a w a , c h o c i a w s z y s t k o i d z i e d i a b e l n i e p o w o l i (...)". D w u d z i e s t y s m y p a d z i e r n i k a : K a d e g o d n i a osiga j a k i p o s t p , ale s t o m i kroskopijne z m i a n y , w i c nadal t r w a m y w zawieszeniu p o m i d z y y c i e m a mierci. L e k a r z e m w i : w s z y s t k o w s k a z u j e n a t o , e w y z d r o w i e j e , ale j a j u teraz d o brze w i e m , e o n i nic nie wiedz, nie mog wiedzie" .
7 9

W y g l d a o n a t o , e t e n stan r w n o w a g i m o e t r w a b a r d z o d u g o . C z o n k o w i e p o l i t b i u r a p o c i c h u p r z e s t a l i j u w i e r z y w w y z d r o w i e n i e w o d z a , lecz w o b e c n e j s y t u a c j i n i e s p o d z i e w a l i si take j e g o r y c h e j m i e r c i . W p o o w i e s t y c z n i a 1924 r o k u r o z p o c z a si X I I I K o n f e r e n c j a P a r t y j n a . L e n i n a w y b r a n o zaocznie c z o n k i e m p r e z y d i u m , K r u p s k a odczytywaa c h o r e m u m a t e r i a y z k o l e j n y c h p o s i e d z e . Podczas t r w a n i a o b r a d I w a n I w a n o w i c z S k w o r c o w S t i e p a n o w , k t r y b y w G o r k a c h 2 9 l i s t o p a d a 1923 r o k u , z p o l e c e n i a K a m i e n i e w a zatelefonowa do K r u p s k i e j i ostatniego d n i a k o n f e r e n c j i , 18 stycznia, przesa K a m i e n i e w o w i n o t a t k nastpujcej t r e c i : L w i e B o r y s o w i c z u , m y l , e b y o b y n a j z r c z n i e j , g d y b y c i e W y w p r z e m w i e n i u k o c o w y m p o w i e d z i e l i par s w o stanie z d r o w i a W . I . , n i e r o z w o d z c si specjalnie n a d t kwesti". S k w o r c o w - S t i e p a n o w p r o p o n o w a take, a b y s t e n o g r a f i s t k i n i e z a p i s y w a y i n i e p o d a w a y d o p r a s y tej i n f o r m a c j i . N a l e a o b y p o w i e d z i e d e l e g a t o m , e K r u p s k a n i e m o e sama p r z y j e c h a n a k o n f e r e n c j i z o y o w i a d c z e n i a . T e k s t , k t r y napisa d l a K a m i e niewa, brzmia:

(...) Rekonwalescencja przebiega w sposb zadowalajcy. C h o r y cakiem dobrze chodzi o lasce, ale nie moe wsta bez p o m o c y (...). W y m a w i a poszczeglne sowa, potrafi powtrzy kade sowo, dokadnie rozumiejc jego znaczenie (...). Zacz czyta materiay z dyskusji partyjnych. Przeczyta m o w Rykowa i list Trockiego. Wedle sw N a d . K o n s t , z niektrych oznak mona wnosi, j a k i jest stosunek W . I . do tych sporw, lecz nie chciaa przedstawia swoich w n i o s k w na ten temat .
80

Krupska powtarzaa j e d y n i e to, co czonkowie politbiura sami j u wiedzieli, a j e l i c h o d z i o w n i o s k i " - b y y to po p r o s t u d o m y s y . Jeli natomiast z n w zajr z y m y d o o p u b l i k o w a n y c h w s p o m n i e K r u p s k i e j , t o okae si, e N a d i e d a K o n stantinowna, opowiedziawszy Skworcowowi-Stiepanowowi o zadowalajcym" p r z e b i e g u r e k o n w a l e s c e n c j i , zaraz p o t e m z a n o t o w a a : P o c z y n a j c o d c z w a r t k u [ 1 7 s t y c z n i a ] , narastao w e m n i e p r z e c z u c i e , e co si stanie; W . I . w y g l d a n a strasznie z m c z o n e g o i cierpicego. C z s t o z a m y k a o c z y , b a r d z o p o b l a d , a p r z e d e w s z y s t k i m z m i e n i si n a t w a r z y , p a t r z y t a k d z i w n i e , j a k b y n i c n i e w i d z i a " .
8 1

W i e c z o r e m 2 0 s t y c z n i a L e n i n a , k t r y s k a r y si n a o c z y , zbada p r o f e s o r M . A w e r b a c h , lecz n i e s t w i e r d z i n i c z e g o n i e p o k o j c e g o . N a s t p n e g o d n i a , p o o b i e d z i e , o b e j r z e l i c h o r e g o p r o f e s o r o w i e F o e r s t e r i O s i p o w . L e n i n b y b a r d z o sab y , d w a r a z y p r o s i , b y p o m c m u w s t a z k a , ale zaraz k a d si z p o w r o t e m . Pitnacie m i n u t p o w y j c i u O s i p o w a m i a m i e j s c e o s t a m i a t a k L e n i n o w i p o d a n o b u l i o n i kaw. P i l chciwie, uspokoi si troch, lecz wkrtce z jego garda zacz dobywa si charkot ( . . . ) - wspominaa Krupska. - C h a r k o t stawa si coraz goniejszy. O c z y m i a y coraz bardziej nieprzytomny wyraz, W a d i m i r Aleksandrowicz i Piotr Piotrowicz [sanitariusz i szef o c h r o n y ] p o d t r z y m y w a l i go, lecz zwisa im bezwadnie na r kach, c h w i l a m i jcza gucho, dreszcz wstrzsa jego ciaem, z pocztku trzymaam jego gorc, m o k r d o , potem tylko patrzyam, j a k chustka r o b i si czerwona od k r w i , j a k pitno mierci znaczy jego trupioblad twarz. Profesor Foerster i doktor Jelistratow wstrzykiwali kamfor, prbowali zastosowa sztuczne oddychanie, ale nic z tego nie wyszo, nie byo j u r a t u n k u .
82

W a d i m i r I l j i c z U l j a n o w - L e n i n z m a r o g o d z i n i e 18.50 w p o n i e d z i a e k 2 1 styczn i a 1924 r o k u .

MUMIA I ZABALSAMOWANE IDEE

O k o l i c z n o c i m i e r c i L e n i n a stay si p r z e d m i o t e m n a j r n i e j s z y c h d o m y s w . W e r s j a o f i c j a l n a , p o d p i s a n a 2 3 s t y c z n i a 1924 r o k u p r z e z szeciu l e k a r z y i l u d o w e g o k o m i s a r z a z d r o w i a , S i e m a s z k , g o s i a : W y n i k i sekcji w y k a z a y , e W a d i m i r Iljicz cierpia na nieuleczaln chorob naczy k r w i o n o n y c h , ktra, p o m i m o wszystkich zastosowanych rodkw, musiaa doprowadzi do n i e u c h r o n n e g o k o c a " . N i e bd r o z p a t r y w a h i p o t e z y , w y s u n i t e j p r z e z n i e k t r y c h badaczy, e
8 3

g w n przyczyn mierci by syfilis naczy k r w i o n o n y c h m z g u " , poniewa

w w i e t l e caej d o s t p n e j l i t e r a t u r y m e d y c z n e j j e s t o n a m a o w i a r y g o d n a . S y f i l i s spowodowaby zmiany chorobowe w mniejszych naczyniach u podstawy m z g u , natomiast w t y m przypadku p o w a n y m u s z k o d z e n i o m ulegy naczynia wiksze, c o stao si p r z y c z y n k i l k u n i e w i e l k i c h u d a r w , j a k i c h d o z n a L e n i n w o s t a t n i m o k r e s i e ycia. D l a t e g o te n i e m o n a bez p o w a n y c h zastrzee z g o d z i si z u s t a l e n i a m i d o k t o r a W. F l e r o w a , p r z e d s t a w i o n y m i w a r t y k u l e Choroba i mier Lenina .
M

M o i m z d a n i e m m i e r w o d z a r o s y j s k i e j r e w o l u c j i nastpia w w y n i k u s p l o t u k i l ku niezalenych c z y n n i k w , z ktrych najwaniejszym bya w r o d z o n a skonno d o m i a d y c y . m i e r ojca L e n i n a , j e g o d w c h sistr i b r a t a - w s z y s t k o t o w s k a z u je na chorob naczy krwiononych o podou dziedzicznym. K o l e j n y m i istotnymi czynnikami byy z pewnoci fizyczne przemczenie i o g r o m n e napicie n e r w o w e , w j a k i m L e n i n , z u p e n i e d o tego nie p r z y w y k y , y n i e u s t a n n i e p o 1917 r o k u . L e n i n p r z y j e c h a d o R o s j i w w i e k u 4 7 lat, majc j u w y r o b i o n e n a w y k i i s k o n n o c i , w a c i w e raczej w o l n y m a r t y s t o m " n i w y s z y m u r z d n i k o m p a s t w o w y m . W d z b o l s z e w i k w , w z i w s z y n a siebie c i k i e i c a k o w i c i e d l a " n o w e o b o w i z k i , j u o k o o r o k u 1920 zacz si z a a m y w a p o d i c h c i a r e m . B r a u r l o p z a u r l o p e m , n i e w i e l e t o j e d n a k z m i e n i a o . N i e m a l caa d r u g a p o o w a 1921 i w i k s z a cz 1922 r o k u u p y n y p o d z n a k i e m u r l o p w . L e n i n , p r z y z w y c z a j o n y do p r a c y l i t e r a c k i e j , w a k a c j i w g r a c h i p a r t y j n y c h s p o r w w r o d o w i s k u r o s y j s k i c h e m i g r a n t w , okaza si k o m p l e t n i e n i e p r z y g o t o w a n y d o w y t o n e j d z i a a l n o c i p o l i t y c z n e j . d z a w a d z y z n i s z c z y a g o w sensie n a j z u p e n i e j dosownym. P r z y w d c y partii i pastwa, ktrzy d a w n o j u zwtpili w p o w r t Lenina do a k t y w n e g o ycia p o l i t y c z n e g o , w s a m y m akcie p o g r z e b u w o d z a d o s t r z e g l i o g r o m n m o l i w o u m o c n i e n i a systemu. L e n i n m i a by po prostu pochowany, o m a u z o l e u m i balsamowaniu z w o k n i k t pocztkowo nie myla. Nazajutrz po mierci Lenina p l e n u m K C R K P ( b ) postanowio: zwoa aobne posiedzenie Z j a z d u Rad, zorganizowa wiece pogrzebowe, urzdzi pogrzeb w sobot, ciao zmarego p r z e w i e d o M o s k w y w asycie 2 0 0 d e l e g a t w n a Z j a z d i w y s z y c h f u n k c j o n a r i u s z y partyjnych, podj k r o k i w k i e r u n k u zapobieenia w y b u c h o w i paniki w kraju. W y z n a c z o n o r w n i e m i e j s c e p o g r z e b u - Plac C z e r w o n y , a take m i e j s c e w y s t a wienia zwok - D o m Zwizkw .
8 5

T e g o samego d n i a P r e z y d i u m C K W Z S R R p o w o a o k o m i s j d o s p r a w o r g a nizacji p o g r z e b u w skadzie: D z i e r y s k i (przewodniczcy), M u r a o w , aszewicz, B o n c z - B r u j e w i c z , W o r o s z y o w , M o o t o w , Zielenski, J e n u k i d z e . Stalin wysa d o

8 6

wszystkich k o m i t e t w gubernialnych, o b w o d o w y c h i K o m i t e t w Centralnych w r e p u b l i k a c h t e l e g r a m y z w i a d o m o c i o m i e r c i w o d z a , nakazujc p r z e d s i wzi rodki w celu u t r z y m a n i a p o r z d k u i niedopuszczenia do najmniejszych o b j a w w p a n i k i " . W r d n i e z l i c z o n y c h r o z p o r z d z e p o d y k t o w a r w n i e szy8 7

f r o g r a m do T y f l i s u : P o w i a d o m i t o w . T r o c k i e g o . 21 stycznia o godz. 18 m i n 50 z m a r nagle t o w . L e n i n . m i e r nastpia w s k u t e k p o r a e n i a o r o d k a o d d y c h a n i a . P o g r z e b w s o b o t 26 s t y c z n i a 1924 r. S t a l i n " .

8 8

Przez cay ten okres p o l i t b i u r o , centralna komisja k o n t r o l i i komisja do spraw organizacji pogrzebu obradoway niemal codziennie. Przyjto postanowienie o s z e r o k i m r o z p o w s z e c h n i a n i u n i e k t r y c h p r z e m w i e i biografii W a d i m i r a Ilj i c z a " . Z a n i m j e s z c z e zapada decyzja, b y p r z e k s z t a c i c i a o z m a r e g o w b o l s z e w i c k r e l i k w i , j u p o d j t e z o s t a y d a l e k o idce k r o k i w k i e r u n k u z a b a l s a m o w a n i a " l e n i n o w s k i c h i d e i . P o d o b n i e j a k z a m a c h n a y c i e L e n i n a w s i e r p n i u 1918 r o k u posuy j a k o pretekst do w p r o w a d z e n i a masowego t e r r o r u , tak i mier w o d z a staa si p u n k t e m w y j c i a l e n i n i z a c j i " caego ycia d u c h o w e g o i i n t e l e k t u a l n e g o o g r o m n e g o p a s t w a . N i k t j e s z c z e n i e w y o b r a a sobie n a w e t , e n i e b a w e m r o z p o c z n i e si n i e s y c h a n a k a m p a n i a , s z y b k o nabierajca i m p e t u n i c z y m toczca si k u l a n i e n a , i e w j e j w y n i k u z m a r y p r z e i s t o c z y si w i d e o l o g i c z n e g o w i t e g o . N a razie w y d a n o r o z p o r z d z e n i a o s e r y j n y m o d l e w i e " p o p i e r s i L e n i n a , a p o litbiuro, z inicjatywy piotrogrodzkich komunistw, zaproponowao C K W Z S R R przemianowanie Piotrogrodu na Leningrad. T r w a y przygotowania do Zjazdu Rad, natomiast sam pogrzeb przesunito z soboty na niedziel . ( T r o c k i , k t r y o t y m
89

n i e w i e d z i a i k t r y z d e c y d o w a si n i e p r z y j e c h a , p o n i e w a n i e b y b y w stanie d o t r z e d o M o s k w y p r z e d s o b o t , zosta w t e n sposb o d s u n i t y o d u d z i a u w t y m n i e z w y k l e w a n y m akcie p o l i t y c z n y m ) . N a razie n i k t j e s z c z e n i e w s p o m n i a o m u m i f i k a c j i z w o k . N a P l a c u C z e r w o n y m r o z p o c z o si j u k o p a n i e g r o b u , g d y k o m i s j a p o d p r z e w o d n i c t w e m D z i e r yskiego postanowia, e ciao wystawione bdzie na w i d o k p u b l i c z n y o j e d e n d z i e d u e j , w z w i z k u z c z y m prace n a j a k i czas p r z e r w a n o . W y s t a r c z y o t o , b y z r o d z i a si a b s u r d a l n a idea. W k r t c e p o m i e r c i w o d z a A . A b r i k o s o w zabalsamowa c i a o w t r a d y c y j n y s p o sb, b y zabezpieczy j e n a okres k i l k u d n i . D w u d z i e s t e g o c z w a r t e g o stycznia p o l i t b i u r o zaczo rozwaa m o l i w o w y s t a w i e n i a ciaa n a t r o c h d u e j " , w t y m c z a s o w y m g r o b o w c u p r z y m u r z e K r e m l a , j e d n a k ani K r u p s k a , ani siostry, a n i brat L e n i n a nie w y r a z i l i na to zgody. Z i n o w i e w i B u c h a r i n o t r z y m a l i polecenie, by p o r o z m a w i a z N a d i e d K o n s t a n t i n o w n a : czy z g o d z i si o n a n i e obstawa p r z y s w o i m s p r z e c i w i e , z t y m , e p o u p y w i e miesica sprawa zostanie p r z e d y s k u t o w a n a p o n o w n i e " .
9 0

T r u p L e n i n a sta si p r z e d m i o t e m p o l i t y c z n y c h i i d e o l o g i c z n y c h m a n i p u l a c j i . S t a l i n p o c z t k o w o n i e w y r a a s w e g o z d a n i a n a t e m a t m u m i f i k a c j i , lecz p o n a m y l e u z n a , e a k t s t w o r z e n i a b o l s z e w i c k i e j r e l i k w i i z a w i e r a w sobie o g r o m n y a d u n e k propagandowy. J u 2 4 stycznia C K W Z S R R , n a w n i o s e k p o l i t b i u r a , p o stanowi: 1) t r u m n z ciaem L e n i n a umieci w g r o b o w c u d o s t p n y m dla odwiedzajcych; 2) grobowiec wznie przy m u r z e k r e m l o w s k i m na Placu C z e r w o n y m w r d zbiorowych mogi b o j o w n i k w rewolucji padziernikowej. T e g o s a m e g o d n i a u t w o r z o n a zostaa specjalna k o m i s j a d o b u d o w y m a u z o l e u m (na razie t y m c z a s o w e g o ) . A k a d e m i k A S z c z u s i e w o t r z y m a zadanie s p o r z dzenia szkicw .
9 1

D w u d z i e s t e g o szstego stycznia o 11.00 p r z e d p o u d n i e m r o z p o c z o si a o b ne p o s i e d z e n i e II W s z e c h r o s y j s k i e g o Z j a z d u R a d . W Kronice biograficznej c z y t a m y , e w d n i u t y m przemawiali I. Stalin, K Z e t k i n , N. N a r i m a n o w , A. Siergiejew, A. Krajuszkin, K Woroszyow, P. S m o r o d i n , S. O l d e n b u r g i i n n i . Ci i n n i " to
9 2

G . Z i n o w i e w , N . B u c h a r i n i L . K a m i e n i e w . Jeszcze w 1982 r o k u r a d z i e c k a h i s t o r i o g r a f i a w z d r a g a a si p r z e d n a p i s a n i e m e l e m e n t a r n e j p r a w d y . A u t o r z y s t a r o r z y m skiego p r a w a o p o t p i e n i u p a m i c i " * n i e m o g l i n a w e t p o m y l e , e p o w i e l u s t u leciach znajd tak g o r l i w y c h naladowcw. N a z a j u t r z , 27 stycznia, P r a w d a " powicia w y s t p i e n i u Stalina zaledwie 28 linijek, znacznie m n i e j ni i n n y m m w c o m . Stalin udzieli r e d a k t o r o m nagany i d w a d n i p n i e j u k a z a y si p e n e t e k s t y p r z e m w i e . P o t e m w y d a n o j e w f o r m i e b r o s z u r , n a t o m i a s t m o w a Stalina znalaza si w V I t o m i e j e g o d z i e z e b r a n y c h . Sekretarz g e n e r a l n y n a z w a L e n i n a n a j g e n i a l n i e j s z y m z g e n i a l n y c h w o d z w p r o l e t a r i a t u " , d l a siebie z a p e w n e r e z e r w u j c r o l g o r l i w e g o o b r o c y j e g o d z i e a : c a k i e m n i e l e j e s t zosta s p a d k o b i e r c n a j g e n i a l n i e j s z e g o z g e n i a l n y c h " . S t a l i n , w i e dzc j u o p l a n a c h w z n i e s i e n i a t y m c z a s o w e g o " m a u z o l e u m , p r z e p o w i a d a : N i e b a w e m u g r o b u towarzysza L e n i n a zobaczycie p i e l g r z y m k i przedstawicieli m i l i o n w l u d z i pracy". Z i n o w i e w wygosi godzinn m o w , w ktrej stwierdzi midzy i n n y m i , e m y , p r a c u j c y w i e l e lat p o d g e n i a l n y m k i e r o w n i c t w e m W a d i m i r a I l j i c z a , p r z e ywszy w partii dwie w o j n y i t r z y rewolucje, j u t r o z o y m y do grobu jego ciao". Z i n o w i e w rzeczywicie w i e r z y , e otwarte m a u z o l e u m L e n i n a bdzie przedsiwziciemjedynie tymczasowym. N i e w i e m , c o m g m y l e B u c h a r i n w 1938 r o k u , g d y o c z e k i w a w c e l i n a e g z e k u c j , w s p o m i n a j c s w o j e s o w a , w y p o w i e d z i a n e podczas a o b n e g o p o s i e d z e n i a : (...) g e n i a l n y m i s t r z r e w o l u c y j n e j t a k t y k i , W a d i m i r I l j i c z , p r z e p r o w a d z i nasz p a s t w o w n a w p r z e z w s z y s t k i e n i e b e z p i e c z n e r a f y i m i e l i z n y , a to z n a c z y , e f u n d a m e n t a l n a d l a naszego p a s t w a praca w y k o n a n a zostaa w 9 / 1 0 (...)". K a m i e n i e w oznajmi, e L e n i n za pomoc swoich idei p o d b i wiat". L e w B o r y s o w i c z z a p e w n e n i e z d a w a sobie s p r a w y , e n i e k t r e f r a g m e n t y j e g o p r z e m w i e n i a z a b r z m i n a d e r d w u z n a c z n i e , k i e d y s p o j r z y si n a n i e z p e r s p e k t y w y lat. Do d u g o m w i , na p r z y k a d , o k r w a w y m ladzie", k t r y p r o w a d z i do gabinet u L e n i n a . K a m i e n i e w m i a o c z y w i c i e n a m y l i k r e w w o d z a , k t r e j n i e szczdzi o n s p r a w i e p r o l e t a r i a t u " , dzi j e d n a k m o n a r o z u m i e t e n z w r o t r w n i e w j e g o d o s o w n y m sensie. P r z e c i e s a m L e n i n , w y s t p u j c 1 2 s t y c z n i a 1920 r o k u n a p o s i e d z e n i u k o m u n i s t y c z n e j f r a k c j i W C S P S , o w i a d c z y : (...) n i e z a w a h a m y si p r z e d t y m , b y rozstrzela tysice l u d z i (...)" . K a m i e n i e w , p o d o b n i e j a k Z i n o w i e w ,
93

* Potpienie pamici (darnnatio memoriae) - w rzymskim prawodawstwie kara dodatkowa za szczeglnie habice przestpstwa, j a k na przykad zdrada stanu czy obraza majestatu. Wizaa si ona z usuniciem nazwiska skazanego ze wszystkich publicznych inskrypcji, obaleniem jego posagw itp. (przyp. tum.).

te u w a a , e p o g r z e b b d z i e t r a d y c y j n y : P o c h y l a m y teraz g o w y p r z e d g r o b e m wodza" .
9 4

N a w p rozpadajce si e g z e m p l a r z e P r a w d y " z o w e g o s t y c z n i a 1924 r o k u z a w i e r a j w i e l e i n t e r e s u j c y c h c y t a t w . C z o n k o w i e K G R K P , zwracajc si d o kraju, stwierdzili, e dziki L e n i n o w i stoimy twardo na ziemi. W europejskim r u m o w i s k u j e s t e m y j e d y n y m k r a j e m , k t r y o d r a d z a si p o d w a d z r o b o t n i k w i miao patrzy w przyszo". K o m i t e t W y k o n a w c z y M i d z y n a r o d w k i K o m u n i stycznej z a p e w n i a , e r e w o l u c j a w i a t o w a " , t a k j a k p r z e w i d y w a L e n i n , z b l i a si g i g a n t y c z n y m i k r o k a m i " . W a r t y k u l e Towarzysz, o p u b l i k o w a n y m 2 4 stycznia, B u c h a r i n pisa z g o r y c z : J u n i g d y n i e z o b a c z y m y t e g o w i e l k i e g o c z o a , tej p r z e piknej gowy, z ktrej we wszystkich kierunkach promieniowaa rewolucyjna e n e r g i a " . L e n i n b y d y k t a t o r e m w n a j l e p s z y m sensie t e g o s o w a " , d y s p o n o w a p o t n y m a p a r a t e m u m y s o w y m i elazn r k " , m i a d i a b e l s k i t e m p e r a m e n t " . K a m i e n i e w nazwa zmarego wodza w i e l k i m b u n t o w n i k i e m " , Z i n o w i e w w s p o m i n a go j a k o b u n t o w n i k a w r d b u n t o w n i k w , myliciela w r d mylicieli". T r o c k i , k t r y n a d a l p r z e b y w a n a K a u k a z i e , n a w o y w a , b y c h w y c i w rce l a t a r n i l e n i n i z m u " . N a g o c i n n y c h a m a c h gazety w y p o w i e d z i a si n a w e t m e t r o p o l i ta J e w d o k i m , u t r z y m u j c w tonie p r o r o c z y m , e g r b t e n z r o d z i jeszcze m i l i o n y n o w y c h L e n i n w i zjednoczy i c h w s z y s t k i c h w j e d n bratersk niezwycion r o d z i n , stanie si n i e m i l k n c t r y b u n z p o k o l e n i a n a p o k o l e n i e " . H i s t o r y k M . P o k r o w s k i , majc z a p e w n e n a m y l i w y g n a n i e z a g r a n i c b u r u azyjnych profesorw, zapewnia, e L e n i n u r a t o w a wysz szko przed zniszc z e n i e m " . L e n i n , pisa P o k r o w s k i , w p r o w a d z i zasad: K t o n i e z d a specjalnego m a r k s i s t o w s k i e g o e g z a m i n u , zostanie p o z b a w i o n y p r a w a w y k a d a n i a " . P o d o b n e h o d y skadao w i e l u c z o o w y c h b o l s z e w i k w . O p u b l i k o w a n o p o s t a n o w i e n i a o b u dowie grobowca, o wystawieniu p o m n i k w Lenina w M o s k w i e , Leningradzie, stol i c a c h r e p u b l i k z w i z k o w y c h . Z j a z d R a d p o d j decyzj o w y d a n i u d z i e w y b r a n y c h Lenina w m i l i o n a c h egzemplarzy", a Instytut Lenina przygotowywa pene wydanie dzie" .
9 5

N i e m a l c o d z i e n n i e u k a z y w a y si w P r a w d z i e " a r t y k u y Z i n o w i e w a . P o p o g r z e b i e " , k t r y o d b y si 2 7 s t y c z n i a , G r i g o r i j J e w s i e j e w i c z pisa: W przenikliwy zib - j a k na zo, chwyci ostry," 26-stopniowy m r z - na Plac Czerw o n y przybyo m i l i o n y ludzi (...). Jak to dobrze, e Iljicza pochowano w grobowcu! Jak to dobrze, e pomylelimy o t y m na czas! Zakopa w ziemi ciao Iljicza - to byoby j u nie do zniesienia (...). N a d krypt zwizy, lecz dostatecznie w y m o w n y napis: L e n i n " . Prowadzca tu cieka z pewnoci nigdy nie zaronie. W pobliu powstanie wkrtce m u z e u m Lenina. Stopniowo cay plac przeksztaci si w l e n i n o w skie miasteczko (...). O 4.00 po p o u d n i u opuszczamy t r u m n do grobowca wrd grzmotu salw (...). Lenin umar - leninizm yje (...). Kiedy rewolucja proletariacka zwyciy na caym wiecie, bdzie to w pierwszym rzdzie zwycistwo l e n i n i z m u .
96

U n i k a l n y f i l m , n a k r c o n y podczas p o g r z e b u , u k a z u j e scen w a c i w j e d y n i e d l a R o s j i . T y s i c e , d z i e s i t k i tysicy l u d z i p r z y b y y p o c h o w a r a d z i e c k i e g o cara

w t e n m r o n y , s t y c z n i o w y d z i e . N a c z a r n o - b i a e j t a m i e p r z e s u w a j si tysice t w a r z y , m a l u j si n a n i c h szczery al i b l . J u w n i e g o u w i e r z y l i , okaza si b y d o b r y m , t y m bardziej e strzelano do niego i d u g o cierpia przed mierci. R o s y j skie w s p c z u c i e , n a i w n a w i a r a w t o , e w d z m i a szlachetne i n t e n c j e , u c z y n i y z ceremonii p o c h w k u w a n y k r o k w k i e r u n k u stworzenia m i t u nowego, wieckiego witego. W r d rozpostartych nad t u m e m t r a n s p a r e n t w przyciga w z r o k z w a s z c z a j e d e n , n a k t r y m w y p i s a n o icie p r o r o c z e s o w a : G r b L e n i n a - k o lebk wiatowej r e w o l u c j i " . O d d n i a p o g r z e b u r o z p o c z o si r w n i e b a l s a m o w a n i e " l e n i n o w s k i c h i d e i , a p r o c e s t e n s t a n o w i bez w t p i e n i a n a j s m u t n i e j s z k o n s e k w e n c j m i e r c i w o d z a . W z n o s z o n o m u z e a i p o m n i k i , w y d a w a n o n i e z l i c z o n e k s i k i i z b i o r y prac L e n i n a , n a z y w a n o j e g o i m i e n i e m m i a s t a , u l i c e , f a b r y k i , paace, s t a t k i i artele. K r u p s k a , o b darzona s i l n y m p o c z u c i e m rzeczywistoci, r o z u m i a a , e ta swoista kanonizacja L e n i n a z a m i e n i a g o p o m i e r c i w z i e m s k i e g o boga. D w a d n i p o p o g r z e b i e , 3 0 styczn i a , ukaza si w P r a w d z i e " j e j list, w k t r y m u s t o s u n k o w y w a a si d o f a k t u u t w o r z e n i a f u n d u s z u n a cele b u d o w y l e n i n o w s k i c h p o m n i k w : M a m do was wielk prob: nie pozwlcie, aby wasza aoba po I l j i c z u przerodzia si w zewntrzny k u l t jego osoby. N i e stawiajcie mu p o m n i k w , paacw jego i m i e nia, nie urzdzajcie uroczystoci ku jego pamici i t d . - za ycia przywizywa do tego wszystkiego tak mae znaczenie, tak go to przytaczao(...) .
97

S o w a t e p r z y t a c z a n o zawsze w y c z n i e p o t o , b y p o d k r e l i s k r o m n o i p r o stot L e n i n a , w k t r e zreszt t r u d n o w t p i . S a m L e n i n n i e p o n o s i w i n y z a b a l s a m o w a n i e " s w o i c h i d e i i k u l t s w o j e j o s o b y . C h o , c o p r a w d a , j e s z c z e z a ycia w o dza stara m o s k i e w s k a rogatka Rogoskaja p r z e m i a n o w a n a zostaa na rogatk I l j i c z a , p o j a w i a si w M o s k w i e u l i c a U l j a n o w s k a j a , a w P i o t r o g r o d z i e u l i c a L e n i n a , b y pocig propagandowy W a d i m i r L e n i n " , powstaa w g u b e r n i piotrogrodzkiej g m i n a j e g o i m i e n i a . S o w a K r u p s k i e j z n a o o c z y w i c i e take l e n i n o w s k i e " p o l i t b i u r o , a m i m o t o , z a j e g o w i e d z i zgod, w k r a j u w y r a s t a o tysice p o m n i k w , p o p i e r s i i t a b l i c p a m i t k o w y c h , k t r y c h l i c z b a r o s a z r o k u na r o k , z miesica na m i e s i c , p r z e z cay o k r e s w a d z y r a d z i e c k i e j . T w o r z o n o cae p r a c o w n i e r z e b i a r s k i e , w y d a w a n o setki m i l i o n w r u b l i , b y z a k u p i tysice m e t r w s z e c i e n n y c h g r a n i t u , m a r m u r u , b r z u i n i e r d z e w n e j stali - t y l k o w t y m j e d n y m c e l u .
9 8

T y m c z a s o w e m a u z o l e u m , p o d o b n i e j a k p n i e j stae, b y o m i e j s c e m p i e l g r z y m e k n i e t y l k o p r a w o w i e r n y c h k o m u n i s t w , lecz take, a m o e p r z e d e w s z y s t k i m , z w y k y c h c i e k a w s k i c h , k t r y c h przyciga b o l s z e w i c k i w i t y . Z czasem w i z y t a w m a u z o l e u m i z o e n i e t a m w i e c a stao si n i e o d c z n czci r y t u a u p o d e j m o w a n i a w a n y c h goci p a s t w o w y c h i z a g r a n i c z n y c h delegacji. N i e t r u d n o sobie w y obrazi, jakie wraenie w y w i e r a z m u m i f i k o w a n y L e n i n na s w o i c h bliskich, k t r z y n i g d y si z t y m f a k t e m n i e p o g o d z i l i . Sama K r u p s k a p o raz p i e r w s z y o d w i e d z i a t y m c z a s o w y g r o b o w i e c d o p i e r o 2 6 m a j a 1924 r o k u , w r a z z b r a t e m L e n i n a , D m i t r i j e m U l j a n o w e m . Nadieda Konstantinowna w ogle bywaa w m a u z o l e u m rzadko, n a w e t n i e c o r o k u , g d y kada taka w i z y t a s t a n o w i a dla n i e j z b y t w i e l k i wstrzs.

K u s t o s z g r o b o w c a , B o r y s I l j i c z Z b a r s k i , w s p o m i n a , e K r u p s k a p o raz o s t a t n i p r z y s z a p o p a t r z e n a z m a r e g o m a k i l k a m i e s i c y p r z e d m i e r c i , w 1938 r o k u . P o s t a w s z y czas j a k i p r z e d s a r k o f a g i e m , m r u k n a p o n o : O n cigle t a k i s a m , a j a taka stara (...)" Stwarzajc r e l i k w i , b o l s z e w i c y u c z y n i l i p i e r w s z y p o w a n y k r o k w k i e r u n k u przeksztacenia l e n i n o w s k i c h idei w wieck religi, ktr p o d w z g l d e m g o r l i w o ci w y z n a w c w p o r w n a m o n a j e d y n i e z w i a r f a n a t y c z n y c h f u n d a m e n t a l i s t w . J a k napisa W i n s t o n C h u r c h i l l , b o l s z e w i c y i L e n i n w y p r o w a d z i l i l u d z i r o s y j s k i c h w trzsawisko. I c h n a j w i k s z y m nieszczciem b y y j e g o n a r o d z i n y , a k o l e j n y m j e g o mier" . mier Lenina nie u w o l n i a od niego Rosji; odtd j e j mieszkacy
9 9

p r z e z cae d z i e s i c i o l e c i a m u s i e l i w c i e l a j e g o n a k a z y " w y c i e . Ju pierwsze posunicia KC R K P ( b ) po mierci w o d z a potwierdziy, e partyjne k i e r o w n i c t w o , wypeniajc misj b u d o w y komunistycznego spoeczestwa", z a m i e r z a u c z y n i m u m i i w s z y s t k o , c o si z n i w i z a o , n a j w a n i e j s z y m n a r z d z i e m d l a osignicia s w e g o c e l u . J e d n y m z p i e r w s z y c h k r o k w w t y m k i e r u n k u b y t a k z w a n y l e n i n o w s k i z a c i g " , c z y l i zasilenie s z e r e g w p a r t i i r o b o t n i k a m i f a b r y c z n y m i w liczbie o k o o wierci m i l i o n a . O d t d w w e w n t r z n y m yciu partii znaczc r o l o d g r y w a m i a n o w y e l e m e n t : t r o s k a o czysto l e n i n i z m u " i j e g o r o z w j " . Z a c i t a w e w n t r z p a r t y j n a w a l k a , j a k a r o z e g r a a si w l a t a c h 2 0 . , b y a w i s t o c i e w a l k o w y c z n o na l e n i n o w s k i e d z i e d z i c t w o . O s t a t e c z n y m z w y c i z c okaza si S t a l i n . A b y z a p e w n i sobie sukcesj, s e k r e tarz g e n e r a l n y p r a w d o p o d o b n i e p r z e c z y t a prace L e n i n a b a r d z i e j w n i k l i w i e n i k t o k o l w i e k i n n y i z r o b i z n i c h o w i e l e lepszy u y t e k S t a l i n , k t r y p o d w i e l o m a w z g l d a m i u s t p o w a n i e t y l k o T r o c k i e m u , ale i Z i n o w i e w o w i , K a m i e n i e w o w i , B u c h a r i n o w i , z d o a w s p i si n a same s z c z y t y w a d z y w a n i e d l a t e g o , e p o d s t a w o w y m o r e m w swej w a l c e u c z y n i o b r o n " l e n i n i z m u , w y s t p u j c w r o l i g w nego interpretatora l e n i n o w s k i c h idei. M o n a przytoczy dziesitki p r z y k a d w , k i e d y S t a l i n w o d p o w i e d n i m m o m e n c i e siga p o t e n a r g u m e n t , k t r y w w a r u n k a c h r a d z i e c k i c h o k a z a si n i e d o o d p a r c i a . P i e r w s z e g o s i e r p n i a 1927 r o k u S t a l i n , w y s t p u j c n a p o c z o n y m p l e n u m K o mitetu Centralnego i Centralnej Komisji Kontroli W K P ( b ) , pokona swych oponentw wanie leninowskim rapierem: P o w i n i e n e m przede wszystkim sprostowa cakowicie niesuszne i nieodpowiadajce rzeczywistoci owiadczenie Z i n o w i e w a i Trockiego, j a k o b y m nalea do tak zwanej wojskowej opozycji" na V I I I Zjedzie naszej partii. To absolutna nieprawda, towarzysze. To p l o t k i , rozpowszechniane przez Z i n o w i e w a i Trockiego, ktrzy nie maj nic lepszego do roboty. T r z y m a m w rku stenogram, z ktrego w y n i k a jasno, e wystpowaem w t e d y razem z L e n i n e m przeciwko tak zwanej wojskowej opozycji". T e g o r o d z a j u p r y m i t y w n e c h w y t y o d n o s i y s k u t e k w p a r t i i narastao p r z e k o n a n i e , e S t a l i n b r o n i L e n i n a " . W s w o j e j p r a w i e t r z y g o d z i n n e j m o w i e z 1 s i e r p n i a S t a l i n p o w o y w a si n a z m a r e g o w i e l o k r o t n i e : M y u r z e c z y w i s t n i a m y p r z e c i e

nakazy L e n i n a , a t y m c z a s e m p r z y w d c y opozycji zerwali z l e n i n i z m e m , puszczajc w niepami nakazy L e n i n a "

1 0 0

M u m i f i k a c j a w o d z a i zabalsamowanie" jego idei stworzyy dodatkowe przesanki dla uksztatowania dogmatycznego sposobu mylenia i charakteru c z o n k w p a r t i i b o l s z e w i c k i e j . P o c z t k o w o p r b o w a n o j e s z c z e w y j a n i a decyzj o z a b e z p i e c z e n i u z w o k w k a t e g o r i a c h r a c j o n a l n y c h . W l i p c u 1924 r o k u sekretarz P r e z y d i u m C K W Z S R R , A b e l Jenukidze, owiadczy n a posiedzeniu komisji p o woanej dla uwiecznienia pamici U l j a n o w a - L e n i n a : N i e chcielimy zamienia szcztkw W a d i m i r a Iljicza w jak t a m r e l i k w i " , za porednictwem ktrej moglibymy popularyzowa i zachowywa pami o W a d i mirze Iljiczu (...). Przywizywalimy i przywizujemy ogromne znaczenie do zachowania oblicza tego wybitnego wodza dla dorastajcego pokolenia i dla przyszych pokole, a take dla tych setek tysicy, a moe nawet m i l i o n w l u d z i , ktrzy bd w najwyszym stopniu szczliwi, ujrzawszy oblicze tego czowieka .
101

J a k m o n a p r z y p u s z c z a , c h y b a n i k t s p o r d 150 0 0 0 0 0 0 l u d z i , k t r z y w c i g u k i l k u d z i e s i c i u lat p r z e s z l i o b o k s a r k o f a g u L e n i n a , n i e p o d e j r z e w a n a w e t , e p o w i n i e n by w n a j w y s z y m s t o p n i u szczliwy". P o l i t b i u r o , organizujc publikacj leninowskiej literatury i wznoszc niezliczone p o m n i k i w o d z a , zainicjowao jednoczenie praktyk wybirczego korzystania z j e g o spucizny. L i c z n e m o w y , a r t y k u y , setki l i s t w i n o t a t e k n i e k t r e r e z o l u c j e p r z e w o d n i c z c e g o R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h u k r y t e zostay w n a j g b s z y c h zakam a r k a c h t a j n y c h a r c h i w w , gdzie m i a y przelee p r a w i e 7 0 lat. U k r y w a n o n a w e t i n f o r m a c j e dotyczce c h o r o b y L e n i n a . D w u d z i e s t e g o s m e g o stycznia 1924 r o k u k o m i s j a C K W Z S R R d o s p r a w o r g a n i z a c j i p o g r z e b u z w r c i a si d o p o l i t b i u r a z prob o m o l i w i e szybkie z a p e w n i e n i e naleytej i w s z e c h s t r o n n e j i n f o r m a c j i o y c i u - do ostatniego m o m e n t u - I l j i c z a , o h i s t o r i i j e g o c h o r o b y do 21 stycznia i, w szczeglnoci, o ostatnich miesicach j e g o y c i a "
102

. C z o n k o w i e k o m i s j i nie p r z y -

puszczali jeszcze, e s p r a w y te stan si n i e b a w e m najgbsz t a j e m n i c p a s t w o w . Sam L e n i n bardzo l u b i tajemnice i sekrety, a s t w o r z o n y przez niego system w caej p e n i u r z e c z y w i s t n i j e g o n a k a z y " r w n i e i w tej d z i e d z i n i e . U t a j n i o n o na p r z y k a d wszystkie dane o rozliczeniach f i n a n s o w y c h z leczcymi L e n i n a zag r a n i c z n y m i specjalistami. W l i c z n y c h konsyliach i konsultacjach b r a o o g e m udzia 26 lekarzy: p r o f e s o r o w i e D o r s z k i e w i c z , Foerster, K l e m p e r e r , B o r c h h a r d t , Kramer, Rossolino, M i n k o w s k i , Strumpfell, Hentschell, N o n n e , B u m k e , O b u c h , Weissbord, Awerbach, O s i p o w , Biechtieriew, K r o l l , Feldberg, doktorzy K o e w n i k o w , Levin, Gautier, Jelistratow, Rozanow, Dobrogajew, P o p o w i l u d o w y k o m i s a r z z d r o w i a S i e m a s z k o . W s z y s t k i m c u d z o z i e m c o m n a l e a o , rzecz j a s n a , z a p a c i . W c z e r w c u 1924 r o k u c z o n e k k o l e g i u m O G P U , G l e b I w a n o w i c z B o k i j , z a i n t e r e s o w a si s u m a m i , j a k i e o t r z y m a l i lekarze n i e m i e c c y . N i e b a w e m B r o d o w s k i p r z y s a m u z B e r l i n a nastpujce z e s t a w i e n i e : 1. Z polecenia KC R K P z 24.4.22 prof. B o r c h h a r d t o w i przekazano 220 000 marek niemieckich.

2. Z g o d n i e z zapiskami t o w . Karachana i Stalina z 3.6.22 przekazano profesorowi Foersterowi 5000 f u n t w (pierwsza podr). 3. Decyzj KC zgodnie z telegramem z 20.9.22 wypacono profesorowi Foersterow i 2500 f u n t w (druga podr). 4. Z polecenia tow. Karachana (szyfrogram z 29.3.23) wypacono prof. M i n k o w skiemu 4400 f u n t w szterlingw. 5. Z g o d n i e z t y m samym szyfrogramem przekazano prof. B u m k e 9500 dolarw i prof. S t r u m p f e l l o w i 9500 dolarw. 6. Z g o d n i e z p i s m e m t o w . Karachana z 30.4.23 wypacono prof. B u m k e 19 500 dolarw. 7. Z g o d n i e z t y m samym p i s m e m t o w . Karachana z 30.4.23 wypacono prof. Foersterowi 4400 f u n t w szterlingw (...) .
103

M o s k w a p r o w a d z i a obszern k o r e s p o n d e n c j z e s w y m i p r z e d s t a w i c i e l a m i z a granic, polecajc i m zawiera u m o w y z l e k a r z a m i n a d o w o l n y c h w a r u n k a c h . C z a s e m radzieccy d y p l o m a c i p r z e k a z y w a l i s w o j e sugestie n a t e m a t w y s o k o c i i c h a r a k t e r u w y p a t . A m b a s a d o r Z S R R w B e r l i n i e , K r i e s t i n s k i , pisa w licie d o Stalina, T r o c k i e g o i M o o t o w a : F o e r s t e r dosta j u o d nas d w a razy w y s o k i e h o n o r a r i u m ; n i e w t p i , o c z y w i c i e , e i t e t r z y p o d r e zostan d o b r z e o p a c o n e (...). M y l , e M i n k o w s k i z a d o w o l i si m n i e j s z s u m n i ta, k t r dacie F o e r s t e r o w i ( . . . ) " . B y a t o
104

n o r m a l n a w tego r o d z a j u s p r a w a c h p r a k t y k a i g d y b y d o k u m e n t w o w y c h n i e u k r y t o w specjalnych a r c h i w a c h , n i e b u d z i y b y dzi w i k s z e g o zainteresowania. P o n i e z w y k y m p o g r z e b i e p o l i t b i u r o , a take o s o b i c i e D z i e r y s k i i K r a s i n w e s p z n a u k o w c a m i zaczli szuka s p o s o b w n a z a k o n s e r w o w a n i e ciaa z m a r e go p r z y w d c y , przy c z y m posiedzenia partyjnego k o l e g i u m dotyczyy n i e j e d n o k r o t n i e k w e s t i i czysto t e c h n i c z n y c h
1 0 5

. T r z y n a s t e g o m a r c a 1924 r o k u , p o w y s u -

chaniu referatw M o o t o w a i Krasina, postanowiono: Z e w z g l d u na brak i n n y c h m e t o d k o n s e r w a c j i ciaa W . I . z l e c i k o m i s j i , b y p o d j a k r o k i m a j c e n a c e l u zabezpieczenie z w o k p r z y u y c i u n i s k i c h t e m p e r a t u r "

1 0 6

. Niebawem jednak po-

litbiuro zaaprobowao pomys charkowskiego chemika, W. W o r o b j o w a , a kiedy sposb okaza si s k u t e c z n y , p o s t a n o w i o nada t w r c y r a d z i e c k i e j m e t o d y balsamowania tytu honorowego profesora"
107

Proces b a l s a m o w a n i a zabra c z t e r y m i e s i c e , a w t y m czasie p o l i t b i u r o zajo si k w e s t i b u d o w y m a u z o l e u m . A r c h i t e k t A . S z c z u s i e w p r z y j z a p u n k t w y j c i a ide K r a s i n a , b y nada g r o b o w c o w i f o r m t r y b u n y " . W s z y s t k i e p r o j e k t y S z c z u siewa s o s n o w y ( t y m c z a s o w y ) , d b o w y (stay) i g r a n i t o w y ( w i e c z n y ) o p i e r a y si n a tej w a n i e k o n c e p c j i . N i e z a l e n i e o d t e g o , decyzj p o l i t b i u r a z 4 s t y c z n i a 1925 r o k u z o r g a n i z o w a n o k o n k u r s n a n a j l e p s z y p r o j e k t m a u z o l e u m , ustanawiajc d l a z w y c i z c w c z t e r y n a g r o d y : I n a g r o d a - 1000 r u b l i , I I - 7 5 0 r u b l i , I I I - 6 0 0 rubli, I V - 5 0 0 rubli
1 0 8

. W p o r w n a n i u ze s t a w k a m i , j a k i e o t r z y m y w a l i za leczenie

L e n i n a z a g r a n i c z n i specjalici, n i e b y y t o z a w r o t n e s u m y . D o p i e r o 4 l i p c a 1929 r o k u p o l i t b i u r o , p o n i e k o c z c y c h si d y s k u s j a c h , w y suchawszy referatu Jenukidzego, p o s t a n o w i o uzna za celowe przystpienie

w t y m roku do budowy Mauzoleum Lenina"

1 0 9

. D o tego czasu o p i e k " n a d m u m i

sprawowaa faktycznie suba bezpieczestwa - O G P U , a najmniejsze nawet przej a w y k r y t y k i b a w o c h w a l c z e j i d e i b y y b e z w z g l d n i e t u m i o n e . K i e d y w l i p c u 1929 roku azar S z a c k i n w a r t y k u l e O partyjnej kotunerii, o p u b l i k o w a n y m na a m a c h K o m s o m o l s k o j Prawdy", poda w wtpliwo koncepcj m a u z o l e u m , p o l i t b i u r o natychmiast uznao jego wystpienie za g r u b y polityczny bd", ktry m u s i p o cign z a sob o d p o w i e d n i e k o n s e k w e n c j e
1 1 0

. W k r t c e p o t e m S z a c k i n zosta w y -

d a l o n y z p a r t i i za d z i a a l n o f r a k c y j n " , a w 1937 r o k u - r o z s t r z e l a n y . Podczas l e d z t w a z p e w n o c i p r z y p o m n i a n o m u j e g o b d " s p r z e d lat. W latach 3 0 . i p n i e j f u n k c j o n a r i u s z e N K W D r e g u l a r n i e s k a d a l i S t a l i n o w i r a p o r t y o stanie z a c h o w a n i a m u m i i , o p r a c a c h k o n s e r w a t o r s k i c h w m a u z o l e u m , o e w a k u a c j i s a r k o f a g u n a czas w o j n y d o T i u m e n i a n a d T u r , g d z i e p o z o s t a w a d o w i o s n y 1945 r o k u . Z a b e z p i e c z e s t w o m u m i i o d p o w i a d a p r z e d s u b a m i specjaln y m i p r o f e s o r B o r y s Z b a r s k i . W 1934 r o k u o n i W o r o b j o w zostali u d e k o r o w a n i odznaczeniami p a s t w o w y m i i o t r z y m a l i s a m o c h o d y s u b o w e , co w o w y m czasie s t a n o w i o w y j t k o w y p r z y w i l e j . W l i s t o p a d z i e 1939 r o k u z i n i c j a t y w y l u d o w e g o k o m i s a r z a s p r a w w e w n t r z n y c h , B e r i i , u t w o r z o n o specjalne l a b o r a t o r i u m d o prac n a d z a b e z p i e c z e n i e m m u m i i , n a k t r e g o czele stan Z b a r s k i aresztowaniem w latach p o w o j e n n e g o t e r r o r u . N a p o c z t k u lat 7 0 . l a b o r a t o r i u m z a t r u d n i a o j u 2 7 p r a c o w n i k w n a u k o w y c h i 3 3 o s o b y p e r s o n e l u p o m o c n i c z e g o , w tej l i c z b i e t r z e c h a k a d e m i k w , j e d n e g o c z o n k a k o r e s p o n d e n t a , t r z e c h d o k t o r w i 1 2 k a n d y d a t w n a u k Specjalici o d b a l s a m o w a n i a p r z y g l d a l i si b a c z n i e kadej p l a m c e n a s k r z e m u m i i , p o d d a w a l i s z c z e g o w y m o b s e r w a c j o m u s z c z c y si n o s " , p r o c e s c i e m n i e n i a " i d e f o r m a c j i d e r m y " , n a d w s z y s t k i m za c z u w a y o r g a n a b e z p i e c z e s t w a . N a p r z y k a d w l u t y m 1940 r o k u B e r i a p o i n f o r m o w a p o l i t b i u r o , e o g l d z i n y ciaa L e n i n a u j a w n i y z n i e k s z t a c e n i a " n a t w a r z y , r o z c h o d z e n i e si s z w u n a g o w i e , c i e m n i e n i e nosa" wia. W m a r c u 1940 r o k u p o l i t b i u r o , z i n i c j a t y w y B e r i i , p o d j o decyzj o b u d o w i e n o w e g o sarkofagu, k t r y m i a by u k o c z o n y do 20 padziernika. P r o f e s o r o w i Z b a r s k i e m u p o l e c o n o d o 15.IV.1940"r. p r z e d s t a w i R K L Z S R R szkice i m a k i e t y a r t y s t y c z n e j f o r m y n o w e g o s a r k o f a g u " . K o n k r e t n e zadania z w i z a n e z t y m p r z e d siwziciem o t r z y m a l i l u d o w y komisarz energetyki, M . P i e r w u c h i n , oraz l u d o w y komisarz uzbrojenia, B. W a n n i k o w
1 1 4 1 1 2 1 1 1

. O d 1944 r o k u

Z b a r s k i b y j u a k a d e m i k i e m , j e d n a k a n i praca, a n i z a s u g i n i e u c h r o n i y g o p r z e d

. W 1972 r o k u p r a c o w n i k o m l a b o r a t o r i u m p o d n i e s i o n o pensje o 2 5 %

1 1 3

W a d z e b a r d z i e j d b a y o szcztki m a r t w e g o p r z y w d c y n i o p u b l i c z n sub z d r o -

. W latach 7 0 . p o w s t a j e s z c z e j e d e n sarkofag,

b a r d z i e j o k a z a y . Z a u d z i a w realizacji p r o j e k t u p r z y z n a n o 9 6 o d z n a c z e , a k i l k a dziesit o s b o t r z y m a o w y s o k i e n a g r o d y . C z s t e prace r e m o n t o w e w m a u z o l e u m te p o c h a n i a y n i e m a e r o d k i . W 1974 r o k u p r z e z n a c z o n o n a t e n cel 5 5 0 0 0 0 0 r u b l i , a poniewa wypadaa akurat 50. rocznica mierci w o d z a , 400 o s o b o m w r c z o n o z tej o k a z j i o r d e r y i m e d a l e .

S t o p n i o w o w y t w o r z y si c a y m e c h a n i z m f u n k c j o n o w a n i a m u m i i , w y w o t n y sposb n i e z b d n e j n i e t y l k o d o c e l w p r o p a g a n d o w y c h , lecz take z e w z g l d u na j e j o d d z i a y w a n i e w sferze w i a d o m o c i s p o e c z n e j i p s y c h o l o g i i mas. W c i g u d z i e s i t k w lat m i l i o n y l u d z i p r z y z w y c z a i o si d o tej b a w o c h w a l c z e j a n o m a l i i , uwaajc j z a s w o i s t cech r a d z i e c k i e j k u l t u r y p o l i t y c z n e j . Jest o c z y w i s t e , e p o d o b n y f e n o m e n m g zaistnie j e d y n i e w s p o e c z e s t w i e z d o m i n o w a n y m p r z e z d o g m a t y c z n e m y l e n i e . W istocie m u m i a staa si j a k b y m a t e r i a l n y m p r z e j a w e m w i e c z n e j " n a t u r y idei Lenina, w y w i e r a j c y m swj ideologiczny w p y w przez n i e s y c h a n i e d u g i czas. D l a b o l s z e w i k w b y t o j e d e n z e s p o s o b w n a w y r a e n i e n i e m i e r t e l n o c i " l e n i n o w s k i c h n a k a z w , lecz u p r o g u X X I w i e k u m u m i a w i a d czy nie tyle o wielkoci czowieka, ile o gbi historycznej poraki k r a j u , przez tyle lat podajcego w y t y c z o n p r z e z L e n i n a ciek. Na p r z e c h o w a n i e i zabezpieczenie szcztkw L e n i n a w y d a n o w cigu dziesicioleci setki m i l i o n w r u b l i . D l a p r z y w d c w radzieckich nie m i a o wikszego z n a c z e n i a , e tysice p o l e g y c h w czasie I I w o j n y w i a t o w e j o n i e r z y n i g d y n i e z o s t a o p o c h o w a n y c h , e los w i e l u z a g i n i o n y c h b e z w i e c i " n a d a l pozostaje n i e z n a n y , e i n w a l i d z i w o j e n n i - z w y c i z c y - yj bez p o r w n a n i a g o r z e j n i p o k o n a n i w r o g o w i e . T y s i c e w e t e r a n w w o j n y w A f g a n i s t a n i e d o tej p o r y n i e o t r z y m a o naleytej o p i e k i lekarskiej, mieszka, w z k w i n w a l i d z k i c h . Zawsze j e d n a k z n a j d o w a y si r o d k i , o g r o m n e r o d k i , n a u t r z y m a n i e m u m i i w o d z a , m a u z o l e u m i laboratorium. N a l e y d o d a , e w r d p o w s z e c h n e g o z a m r o c z e n i a u m y s w p r b o w a n o czas e m , c h o c i a b a r d z o r z a d k o , ukaza n i e d o r z e c z n o i d e i m a u z o l e u m . P o o s t a t n i e j w o j n i e n a P l a c u C z e r w o n y m k i l k a razy r o z r z u c a n o u l o t k i , k t r y c h a u t o r z y d o m a gali si u s u n i c i a s p o d m u r u w i t e g o K r e m l a n a j w i k s z e g o b l u n i e r c y R o s j i " . Z d a r z a y si r w n i e a k t y o b a r d z i e j r a d y k a l n y m c h a r a k t e r z e . D w u d z i e s t e g o m a r c a 1959 r o k u j e d e n z e z w i e d z a j c y c h m u z e u m r z u c i m o t k i e m w s a r k o f a g , r o z b i jajc szko. Zosta aresztowany i n a j p r a w d o p o d o b n i e j z m a r w szpitalu psychiat r y c z n y m . P i e r w s z e g o w r z e n i a 1973 r o k u d o k o n a n o z a m a c h u n a m a r t w e g o Lenina: i n n y zwiedzajcy w n i s p o d paszczem materia w y b u c h o w y i wysadzi si w p o w i e t r z e . B y y t o j e d n a k o d o s o b n i o n e p r z y p a d k i , p o n i e w a n a p r z e s t r z e n i d z i e s i c i o l e c i s p o e c z e s t w o r a d z i e c k i e p r z y w y k o w i d z i e w szcztkach w o d z a i d e o l o g i c z n wito. T o t y l k o j e d n a s t r o n a h i s t o r i i z m u m i . O s o b n k w e s t i b y m z g . Jeszcze w 1925 r o k u decyzj p o l i t b i u r a u t w o r z o n e z o s t a o specjalne l a b o r a t o r i u m d o b a da nad m z g i e m Lenina. Bolszewiccy przywdcy postanowili u d o w o d n i wiat u , e w i e l k i e i d e e " r o d z si w n i e z w y k y m u m y l e " , c o s t a n o w i o i c h w y j t k o w o c i i a b s o l u t n e j s u s z n o c i . W 1 9 2 7 r o k u l a b o r a t o r i u m p r z e k s z t a c i o si w I n s t y t u t M z g u ; n a j e g o czele stan z n a n y n i e m i e c k i n a u k o w i e c , p r o f e s o r O s k a r V o g t , p o n i m za p r o f e s o r S . S a r k i s o w . W m a j u 1 9 3 6 r o k u p r z e w o d n i c z c y k o m i t e t u zarzdzajcego b a d a n i a m i n a u k o w y m i i p l a c w k a m i b a d a w c z y m i p o w i a d o m i K G W K P ( b ) , e p o 1 0 latach w y k o n a n e z o s t a o zasadnicze, n i e z w y k e j w a g i

zadanie, d l a k t r e g o u t w o r z o n o I n s t y t u t - z b a d a n i e m z g u L e n i n a " . R e z u l t a t y z a w i e r a y si na 153 s t r o n i c a c h m a s z y n o p i s u i w 15 a l b u m a c h z 7 5 0 m i k r o f o t o g r a f i a m i , tabelami i diagramami

1 1 5

T r u d n o p o d w a a z n a c z e n i e n a u k o w y c h b a d a n a d l u d z k i m m z g i e m . Jasne jest j e d n a k , e partyjne k i e r o w n i c t w o pragno o t r z y m a takie w y n i k i , k t r e p o twierdz wyjtkowo, wyszo m z g u L e n i n a nad m z g i e m z w y k y c h m i e r t e l n i k w - a p r z e c i e b y t o m z g c i k o c h o r e g o c z o w i e k a . W m a j u 1936 r o k u d y r e k t o r I n s t y t u t u , p r o f e s o r S a r k i s o w , p r z e d s t a w i S t a l i n o w i cile t a j n y r a p o r t n a temat przebiegu bada. Na podstawie r n y c h oznak, u t r z y m y w a Sarkisow, tak i c h j a k liczba b r u z d i z w o j w , m o n a m w i o n i e z w y k l e w y s o k i m s t o p n i u o r ganizacji m z g u W . I . L e n i n a " . P o r w n a n o g o z 1 0 p k u l a m i m z g o w y m i p r z e c i t n y c h l u d z i " , a take m z g i e m b o l s z e w i k a S k w o r c o w a - S t i e p a n o w a , p o e t y W a d i m i r a M a j a k o w s k i e g o i znanego filozofa Aleksandra Bogdanowa. M z g L e n i na, pisa S a r k i s o w , zosta z a k o n s e r w o w a n y w f o r m a l i n i e i s p i r y t u s i e , p o d z i e l o n y na s e g m e n t y i zalany parafin. S e g m e n t y , p o k r o j o n e n a 3 0 963 w y c i n k i , p r z e c h o w y w a n e s w I n s t y t u c i e " . A u t o r r a p o r t u s t w i e r d z a , e m z g L e n i n a c h a r a k t e r y z u j e si wiksz liczb b r u z d w patach c z o o w y c h ni m z g Kujbyszewa, unaczarskiego, Mienynskiego, Bogdanowa, M i c z u r i n a , Majakowskiego, akademika Pawowa, K l a r y Z e t k i n , a k a d e m i k a L u l e w i c z a , C i o k o w s k i e g o (...). L i s t a j e s t d u g a . N a l e y d o d a , e d z i a a l n o t k o n t y n u o w a n o r w n i e p o S a r k i s o w i e , w m i a r j a k w rce j e g o n a s t p c w t r a f i a y k o l e j n e m z g i w t y m take m z g S t a l i n a .
r

By m o e z p u n k t u w i d z e n i a n a u k i rezultaty tego rodzaju bada przedstawiay w i e l k w a r t o . S p r z e c i w b u d z i j e d n a k t o , e w o w y m czasie, j a k w y n i k a z a r c h i w a l n y c h d o k u m e n t w , w s z y s t k o s p r o w a d z a o si d o p o s z u k i w a n i a c e c h w y r niajcych m z g Lenina, wiadczcych o j e g o wyszoci nad m z g i e m i n n y c h l u d z i . K t o w i e - m o e poecie M a j a k o w s k i e m u p o t r z e b n y b y w patach c z o o w y c h zupenie i n n y ukad bruzd i pod t y m wzgldem m z g Wadimira Wadimirowicza przewysza" m z g w o d z a b o l s z e w i k w ? M z g kadego czowieka jest t w o r e m u n i k a l n y m i p o w i n i e n w y k a z y w a z u p e n i e szczeglne w a c i w o c i . W i a d o m o , na przykad, e ludzki m z g way przecitnie 1300-1400 gramw. M z g L e n i n a w a y 1340 g r a m w , z a t e m z a l e d w i e m i e c i si w n o r m i e . W r a p o r cie S a r k i s o w a n i e m a m o w y o t y c h a n o m a l i a c h , k t r e s p o w o d o w a a d u g a c h o r o ba. W r c z p r z e c i w n i e , S a r k i s o w cigle p o d k r e l a , e m z g W . I . p o s i a d a t a k z a a w a n s o w a n y s t o p i e o r g a n i z a c j i , i n a w e t podczas c h o r o b y , p o m i m o z n a c z n y c h uszkodze, funkcjonowa na bardzo w y s o k i m poziomie". Raport ten jest jedynie wiadectwem politycznej ulegoci i nieuczciwoci badawczej
116

. W s t y c z n i u 1994
1 1 7

r o k u doktor O l e g Adrianow, ostami dyrektor Instytutu, oznajmi: W anatomiczn e j s t r u k t u r z e m z g u L e n i n a t r u d n o d o p a t r z e si czego n i e z w y k e g o " . W I n s t y t u c i e , j a k z a p e w n i a Sarkisow, z g r o m a d z o n o b o g a t y materia a n a t o m i c z n y " . Poza w y m i e n i o n y m i w y e j , z n a j d o w a si t a m m z g j a p o s k i e g o dziaacza K o m i n t e r n u , S e n K a t a y a m y , f r a n c u s k i e g o pisarza H e n r i Barbusse'a, pisarza A n d r i e j a Bieego, poety Eduarda Bagrickiego, kompozytora M i c h a i a Ippolitowa-Iwanowa,

piewaka o p e r o w e g o L e o n i d a S o b i n o w a i i n n y c h s a w n y c h u d z i . C z y p o p r z e d n i waciciele" w y r a z i l i zgod na tego rodzaju eksperymenty - o t y m Sarkisow nie wspomina. Zasada d y k t a t u r y j e d n e j p a r t i i zostaa s f o r m u o w a n a p r z e z L e n i n a . N i e m a j e d n a k d y k t a t u r y bez w o d z a , a L e n i n b y o c z y w i c i e p i e r w s z y m w o d z e m o w e j p a r t y j nej d y k t a t u r y . Std te j e g o p o m i e r t n e u b s t w i e n i e t r u d n o t r a k t o w a j a k o o d s t p s t w o o d n o r m p a r t y j n e g o m y l e n i a , s t a n o w i o o n o raczej n a t u r a l n k o n s e k w e n c j u s t a n o w i o n e g o j u i okrzepego systemu. L e n i n , j a k k o l w i e k w b r e w swej w o l i , s a m okaza si t w r c w a s n e j g r o t e s k o w e j n i e m i e r t e l n o c i . G d y b y n a Z j e d z i e R a d w s t y c z n i u 1924 r o k u p r c z f r a k c j i b o l s z e w i k w z n a l e l i si take m i e n szewicy, eserowcy, kadeci, to epidemia aobnych uroczystoci zwizanych ze mierci g o w y pastwa byaby nie do pomylenia. N i e powstayby r w n i e m a u z o l e u m a n i tysice m u z e w i p o m n i k w . R z e c z j e d n a k w t y m , e z m a r y n i e b y p o p r o s t u p r e m i e r e m r z d u , lecz c z o w i e k i e m u o s a b i a j c y m n a j w y s z w a d z partii, oprcz ktrej w kraju nic j u nie pozostao. Z a p e w n e idea m u m i f i k a c j i z r o d z i a si s p o n t a n i c z n i e , p r z y p a d k o w o . N a t o m i a s t p r z e m i a n a w o d z a d y k t a t u r y p a r t y j n e j w i d e o l o g i c z n e boyszcze z ca p e w noci n i e b y a s p r a w p r z y p a d k u , lecz o c z y w i s t k o n s e k w e n c j t o t a l i t a r n e j l o g i k i . L e n i n jest bardziej y w y ni wszyscy yjcy" - t e n p r o p a g a n d o w y slogan r o z u m i a n o n i e k i e d y j a k n a j b a r d z i e j d o s o w n i e . Szesnastego l u t e g o 1973 r o k u p o l i t b i u r o , r o z p a t r u j c k w e s t i w y m i a n y d o k u m e n t w p a r t y j n y c h , p r z y j o nastpujc u c h w a : L e g i t y m a c j p a r t y j n n r 0 0 0 0 0 0 0 1 w e d u g w z o r u z 1973 r o k u w y p i s a na nazwisko zaoyciela K o m u n i s t y c z n e j Partii Z w i z k u Radzieckiego i t w r c y r a d z i e c k i e g o p a s t w a , W . I . L e n i n a . P o d p i s a n i e l e g i t y m a c j i zleci s e k r e t a r z o w i g e n e r a l n e m u K G K P Z R t o w . L.I. B r e n i e w o w i . Przy p o d p i s y w a n i u p o w i n n i by obecni czonkowie politbiura K C K P Z R , kandydaci n a c z o n k w politbiura K C K P Z R i sekretarze K C K P Z R (...)" . L e g i t y m a c j n u m e r 0 0 0 0 0 0 0 2 o t r z y m a o c z y 118

wicie i n n y Iljicz" - Leonid Iljicz Breniew. U p r o g u X X I w i e k u M a u z o l e u m L e n i n a p r z e k s z t a c i o si w p a n t e o n l e n i n i z m u , s y m b o l s m u t n e j w i e c z n o c i , w s p o m n i e n i e o d r u z g o c c e j klsce g i g a n t y c z n e g o e k s p e r y m e n t u . Z a b a l s a m o w a i d e o w e d z i e d z i c t w o - t o z u p e n i e tak, j a k b y p r b o w a z a t r z y m a czas.

DZIEDZICTWO I SPADKOBIERCY
Bolszewicy, w gwnej mierze dziki w y s i k o m Lenina, zdoali w m w i r o s y j s k i e m u l u d o w i , e d r o g a d o szczcia, r w n o c i i d o b r o b y t u w i e d z i e p r z e z b e z p r a w i e , s a m o w o l i p r z e m o c . T e m a t t e n sta si m y l p r z e w o d n i l e n i n o w s k i c h w y s t p i e n a p r z e s t r z e n i w i e l u lat. Jeszcze w 1906 r o k u , p o l e m i z u j c z k a d e t a m i , L e n i n s f o r m u o w a d o k t r y n a l n e zaoenie, o d k t r e g o n i e odstpi j u n i g d y : D y k t a t u r a w p o j c i u n a u k o w y m t o n i c i n n e g o , j a k n i c z y m nieograniczona, n i e s k r p o w a n a

absolutnie a d n y m i p r a w a m i i r e g u a m i , oparta bezporednio na p r z e m o c y w a dza"

1 1 9

. N a l e n i n o w s k i c h zasadach z b u d o w a n e z o s t a o k l a s y c z n e p a s t w o t o t a l i -

tarne, a chocia z czasem, po XX Zjedzie K P Z R , w spoeczestwie r a d z i e c k i m z a c h o d z i y s t o p n i o w e z m i a n y w k i e r u n k u l i b e r a l n y m , n i g d y n i e stao si o n o w p e ni demokratyczne. W pastwie t y m , n a z w a n y m przez C h r u s z c z o w a o g l n o n a r o d o w y m , wszystkie e l e m e n t y systemu politycznego b y y nadal czciami skadow y m i tej samej l e n i n o w s k i e j d y k t a t u r y , s p r a w o w a n e j p r z e z j e d n p a r t i , K P Z R . W o s t a t n i e j r a d z i e c k i e j k o n s t y t u c j i , o g o s z o n e j w 1977 r o k u , w i e l e si m w i o w s z e c h w a d z y l u d u , ale w y s t a r c z y o zada j e d n o p y t a n i e , n a k t r e p a r t y j n i p r o pagandyci n i g d y n i e p o t r a f i l i znale zadowalajcej o d p o w i e d z i - dlaczego w y b o r y d o o r g a n w w a d z y o d b y w a j si n a b e z a l t e r n a t y w n e j p o d s t a w i e ? - b y w y s z e d n a j a w i l u z o r y c z n y c h a r a k t e r l e n i n o w s k i e j d e m o k r a c j i . C e n t r a l n ide i treci r a d z i e c k i e g o s y s t e m u b y a zawsze p r z e w o d n i a i k i e r o w n i c z a r o l a K P Z R " . N a p r z e k r t e m u , co p r z e c z y t a m o n a w Pastwie i rewolucji, l e n i n o w s k i e zasady u s t r o j o we d o p r o w a d z i y do powstania partokratycznego spoeczestwa, rzdzonego przez j e d y n p a r t i p o l i t y c z n , k t r e j d y k t a t u r a w p i s a n a zostaa d o u s t a w y zasadniczej. W t e n s p o s b l e n i n o w s k i e d z i e d z i c t w o s p r o w a d z a o si d o s t w o r z e n i a p o t n e g o s y s t e m u p a r t o k r a t y c z n e g o , o p a r t e g o n a aparacie b i u r o k r a t y c z n y m , w o j s k o w y m i p o l i c y j n y m . Co wicej, w e d l e oficjalnej tezy partyjnych p r z y w d c w , rola p a r t i i m i a a si j e s z c z e u m a c n i a . W m i a r t e g o , j a k l u d z i e r a d z i e c c y r o z w i z y w a bd coraz b a r d z i e j z o o n e i o d p o w i e d z i a l n e zadania b u d o w n i c t w a k o m u n i s t y c z nego - m w i B r e n i e w - rola partii k o m u n i s t y c z n e j bdzie coraz bardziej r o sn". G e n s e k u z n a te z a s t o s o w n e d o d a : A w s z y s t k o t o p r o w a d z i n i e d o o g r a n i c z e n i a , lecz d o coraz gbszego r o z w o j u d e m o k r a c j i socjalistycznej ( . . . ) " . W a r t o
120

w t y m m i e j s c u p r z y p o m n i e , e B r e n i e w n i e t y l k o p r z y j p o n o w n i e m i a n o sek r e t a r z a g e n e r a l n e g o , ale o b j te f u n k c j p r z e w o d n i c z c e g o R a d y N a j w y s z e j Z S R R , c z y l i p r e z y d e n t a , p o u s u n i c i u N i k o a j a P o d g r n e g o w 1977 r o k u . W s z y scy j e g o nastpcy u c z y n i l i t o s a m o , a z a k a d y m r a z e m czas, j a k i d z i e l i n o w o w y b r a n e g o p r z y w d c p a r t i i o d o b j c i a u r z d u g o w y p a s t w a , w y d a t n i e si skraca. Rzeczywista k o n t r o l a partii nad p a s t w e m nabraa w t e n sposb osobistego, pozakonstytucyjnego charakteru. Partokracja d o p r o w a d z i a s t o p n i o w o do powstania wszechmocnego klanu partyjnych b o n z w w c e n t r u m i na p r o w i n c j i . Wszelkie organy p a s t w o w e , poczynajc o d samego rzdu, istniay j e d y n i e p o t o , b y w y p e nia w o l pozostajcego w c i e n i u p o h t b i u r a . D o tego w s k i e g o , w e w n t r z n e g o k r g u w p u s z c z a n o r z a d k o i t y l k o p o w s z e c h s t r o n n e j k o n t r o l i . Sekretarz g e n e r a l n y i s z e f o w i e s u b y b e z p i e c z e s t w a m i e l i d o d y s p o z y c j i p o u f n e dossier z k o m p r o m i t u j c y m i m a t e r i a a m i n a k a d e g o z c z o n k w p o l i t b i u r a , aby w razie p o t r z e b y m o n a si g o b y o a t w o p o z b y . D o k u m e n t y t e p r z e c h o w y w a n o w s p e c j a l n y c h t e c z k a c h " , d o k t r y c h w g l d m i a j e d y n i e sekretarz generalny. N a w e t budzcy strach o r t o d o k s y j n y ideolog, M i c h a i A n d r i e j e w i c z S u s o w , m i a co d o u k r y c i a . Podczas w o j n y S u s o w , b d c y w w c z a s s e k r e t a r z e m s t a w r o p o l s k i e g o k o m i t e t u p a r t i i , z a r e k w i r o w a n a w a s n y u y t e k kilkanacie

s a m o c h o d w i u c i e k z m i a s t a , p o z o s t a w i a j c na ask l o s u r a n n y c h o n i e r z y . W M o s k w i e o n i j e g o r o d z i n a n a b y w a l i w sieci w y d z i e l o n y c h s k l e p w d u e i l o c i deficytowych artykuw po symbolicznych cenach

121

Tego rodzaju kompromitujce materiay gromadzono na wszystkich czonk w politbiura. Niektrzy mieli wtpliwe, klerykalne" pochodzenie, inni wygaszali w o b e c n o c i s u b y n i e o s t r o n e u w a g i , j e s z c z e i n n i , n i e baczc n a k o m u n i styczn m o r a l n o " , n a w i z y w a l i i n t y m n e s t o s u n k i z k o b i e t a m i s p o r d s w e g o p e r s o n e l u . N i k t z c z o n k w p o l i t b i u r a n i e b y bez g r z e c h u , g d y w i c w j a k i k o l w i e k sposb n a r a z i si p i e r w s z e m u " , z m a t e r i a w t y c h r o b i o n o n a t y c h m i a s t o wy uytek. Aleksander N i k o a j e w i c z Szelepin, w latach 1 9 5 8 - 1 9 6 1 sprawujcy funkcj przewodniczcego K G B , a pniej przewodniczcego zwizkw zawodow y c h , w 1975 r o k u zosta u s u n i t y z p o l i t b i u r a , p o n i e w a p r z e j a w i a , w e d l e s w Breniewa, faszywie pojty d e m o k r a t y z m " : spdzi wakacje nie w o r o d k u dla d y g n i t a r z y , lecz w z w y k y m d o m u w c z a s o w y m , g d z i e - o z g r o z o ! - j a d a p o s i k i w e w s p l n e j s t o w c e . P r a w d z i w e p r z y c z y n y j e g o n i e a s k i b y y z u p e n i e i n n e , ale w y m i e n i o n e w y e j fakty p o s u y y d o uzasadnienia partyjnego w y r o k u . P r o t o k o y p o s i e d z e p o l i t b i u r a d o t y c z w s z e l k i c h m o l i w y c h d z i e d z i n ycia o g r o m n e g o pastwa, tak w i c p o d t y m w z g l d e m najwysze partyjne k o l e g i u m godnie k o n t y n u o w a o l e n i n o w s k i e tradycje. Porzdek dnia m g zatem o b e j m o wa w y n i k i prb z bomb atomow, rodki obrony przed broni nuklearn i b i o logiczn, sposoby przyspieszenia t e m p a b u d o w y bajkalsko-amurskiej magistrali k o l e j o w e j , zadania z w i z a n e z n a s i l e n i e m ateistycznego w y c h o w a n i a , w z m o c n i e n i e o r g a n w b e z p i e c z e s t w a , sprzeda r o p y n a f t o w e j i g a z u o r a z , s z c z e g l n i e c z sto - o b c h o d y l e n i n o w s k i c h r o c z n i c i j u b i l e u s z y . T e m a t o w i t e m u p o l i t b i u r o p o w i c a o c o r o k u w i e l e g o d z i n . J a k n a p o s i e d z e n i u w d n i u 2 0 c z e r w c a 1968 r o k u o w i a d c z y L e o n i d B r e n i e w , n a j w a n i e j s z e j e s t t o , b y m y zawsze, n a w s z y s t k i c h e t a p a c h , b r o n i l i l e n i n i z m u p r z e d k a d y m a t a k i e m , kad napaci (...). L e n i n i z m u t r z e b a b r o n i i b d z i e m y g o b r o n i , k o n s e k w e n t n i e i n i e u s t p l i w i e (...). W i a d o m o , e cae nasze y c i e b u d u j e m y w o p a r c i u o L e n i n a . T o n i e j e s t p u s t y frazes, t o nasze p r a w d z i w e y c i e , nasza p r a w d z i w a praca ( . . . ) "
122

T r u d n o si n i e z g o d z i z t y m s t w i e r d z e n i e m : w s z y s t k o , c o z b u d o w a n o w R o sji R a d z i e c k i e j p o m i e r c i L e n i n a , p o w s t a o w o p a r c i u o j e g o s c h e m a t y , j e g o n a k a z y " , j e g o zasady. T o t a l i t a r n e p a s t w o , b i u r o k r a t y c z n e s p o e c z e s t w o , p a r t o k r a tyczna wadza, j e d n a dominujca ideologia, w o j u j c y ateizm, nakazowa e k o n o m i k a , n i e w i a r y g o d n a eksploatacja c z o w i e k a p r a c y , n i e p o h a m o w a n a m i l i t a r y z a c j a k r a j u , bezustanne poszukiwania n o w y c h w r o g w - leninowskie dziedzictwo jest bardzo bogate. Z w y k y r a d z i e c k i o b y w a t e l p r z y z w y c z a i si d o s y t u a c j i , k i e d y p a s t w o z a p e w n i a m u n i e z b d n e d o ycia m i n i m u m , n d z n e m i e s z k a n i e , n i e k t r e w i a d c z e n i a socjalne w r o d z a j u e d u k a c j i , s u b y z d r o w i a , u r l o p w . B y a t o ebracza j a m u n a w b a j e c z n i e b o g a t y m k r a j u , lecz l u d z i e p r z y w y k l i d o n i e j i n i e u m i e l i y i n a c z e j . M y l a n o z a n i c h i z a n i c h p o d e j m o w a n o decyzje. L e n i n o w s k i e s p o e c z e stwo uksztatowao n o w y typ czowieka.

Z a g o d z e n i e represyjnoci s y s t e m u , polegajce n a o d e j c i u o d m a s o w e g o t e r r o r u , n i e przez w s z y s t k i c h c z o n k w najwyszego k i e r o w n i c t w a przyjte zostao z z a d o w o l e n i e m . W o b e c t y c h l u d z i naleao zastosowa stare stalinowskie m e t o d y , zesanie i i z o lacj. W 1957 r o k u stalinowska frakcja w p o l i t b i u r z e , na czele k t r e j sta M o o t o w , p r b o w a a odsun o d w a d z y C h r u s z c z o w a . Jaki czas p o t e m p o l i t b i u r o o t r z y m a o o d p r z e w o d n i c z c e g o K G B , Aleksandra Szelepina, r a p o r t n a t e m a t azara K a g a n o w i cza, j e d n e g o z c z o n k w g r u p y a n t y p a r t y j n e j " , zesanego z M o s k w y d o K a l i n i n a . J a k w y n i k a o z r a p o r t u , K a g a n o w i c z nielegalnie o d w i e d z a stolic i o d n a w i a z n a j o m o c i z e s t a r y m i p r z y j a c i m i , b y z i c h p o m o c przystpi d o pisania w s p o m n i e . L u d z i e c i - wszyscy bez w y j t k u - p o i n f o r m o w a l i o n i e d o z w o l o n y c h k o n t a k t a c h " K G B , p r z e kazujc najdrobniejsze szczegy, cznie z t y m , j a k K a g a n o w i c z ali si, e e m e r y t u r dali m u n i e w i e l k , wszystkiego 1158 r u b l i " , i z i r o n i d o d a : N i e m o g l i n a w e t w y r w n a d o 1200 r u b l i , p o n i e w a sta m i a e m z a k r t k i " . C z u si o b r a o n y , p o n i e wa w KC K P Z R dali mu do zrozumienia, e p o w i n i e n przebywa tylko w K a l i n i nie"
1 2 3

. W o d p o w i e d z i n a skargi K a g a n o w i c z a P r e z y d i u m K C , j a k n a z y w a o si w w -

czas p o l i t b i u r o , p o s t a n o w i o roztoczy n a d n i m cilejszy nadzr. System n i e m g si z m i e n i , zosta z a p r o g r a m o w a n y na totalitarne m y l e n i e i totalitarne dziaanie. Z czasem stao si tradycj, e na o s t a t n i m p o s i e d z e n i u w r o k u sekretarz g e n e r a l n y d o k o n y w a b i l a n s u prac p o l i t b i u r a . W g r u d n i u 1973 r o k u B r e n i e w o z n a j m i k o l e g o m , e podczas 5 3 t e g o r o c z n y c h p o s i e d z e r o z p a t r z o n y c h zostao 615 s p r a w , a w d r o d z e zaocznego g o s o w a n i a w t r y b i e o p e r a c y j n y m " - d a l s z y c h 3 2 5 6 . S p o r d n i c h 2 6 0 2 d o t y c z y y p o l i t y k i w e w n t r z n e j i h a n d l u w e w n t r z n e g o , 165 - r o l n i c t w a , 163 - p r z e m y s u , 70 - w a r u n k w m a t e r i a l n y c h . Jeli c h o d z i o p r o b l e m y i d e o l o g i c z n e , s t w i e r d z i G e n s e k r z e c z m a si g o r z e j " , r o z p a t r z o n o j e d y n i e 6 4 k w e s t i e . R e f e r e n t u b o l e w a , e czsto, o c z y w i c i e , j e s t e m y z m c z e n i , p r z e p r a c o w a n i , ale w s z y s t k o t o , t o w a r z y s z e , w i m i w s p l n e g o d o b r a naszego k r a j u , w i m i s u b y naszej w i e l k i e j l e n i n o w s k i e j p a r t i i (...)". N a w e t w t y m w s k i m k r g u n i e m o g o si obej bez i d e o l o g i c z n y c h zakl: M y , t o w a r z y s z e , p r a c u j e m y w z g o d z i e , w d u c h u l e n i n o w s k i c h n a k a z w (...). W czasach L e n i n a b y y w naszej p a r t i i u g r u p o w a n i a o p o z y cyjne, z k t r y m i L e n i n prowadzi zdecydowan walk. Teraz panuje w partii cakow i t a j e d n o (...). Ja, n a p r z y k a d , p o d p i s u j n i e k t r e d y r e k t y w y , chocia si z n i m i nie zgadzam. C o prawda takich d y r e k t y w jest bardzo niewiele. Robi t o dlatego, poniewa wikszo c z o n k w politbiura gosowaa za" .
124

J a k i m i l u d m i b y l i spadkobiercy Lenina? W d z b o l s z e w i k w nie sprawowa f u n k c j i sekretarza g e n e r a l n e g o p a r t i i , p o s i a d a j e d n a k n a t y l e w i e l k i a u t o r y t e t , e u w a a n o go p o w s z e c h n i e za p i e r w s z osob i w p a s t w i e , i w p a r t i i . P n i e j , w m y l stalinowskiej interpretacji l e n i n i z m u , przywdca partii by jednoczenie gow p a s t w a i s z e f e m r z d u * . S t a l i n o w i , p i e r w s z e m u nastpcy L e n i n a , p o w i c i l i m y

* N i e dotyczy to samego Stalina. Po X V I I Zjedzie WKP(b) w 1934 roku Stalin faktycznie przesta sprawowa obowizki sekretarza generalnego, a do 1941 roku, kiedy zosta przewodniczcym Rady Komisarzy Ludowych - nic peni adnych funkcji pastwowych (przyp. tum.).

j u w tej ksice s p o r o m i e j s c a . P r z y j r z y j m y si teraz, j a k p i e l g n o w a l i i r o z w i j a l i l e n i n o w s k ide k o l e j n i s p a d k o b i e r c y , o d C h r u s z c z o w a d o G o r b a c z o w a . N a l e y od r a z u stwierdzi, e referaty i a r t y k u y o L e n i n i e , l e n i n i z m i e , l e n i n o w s k i m d z i e d z i c t w i e pisali dla n i c h z u p e n i e i n n i l u d z i e . G e n e r a l n i ( l u b p i e r w s i ) sekretarze j e d y n i e wygaszali l u b p o d p i s y w a l i cudze teksty. T a f o r m a intelektualnej p r o s t y t u c j i zakorzenia si g b o k o w r d partyjnej n o m e n k l a t u r y i n a w e t sekretarz k o m i t e t u r e j o n o w e g o , k t r y s a m pisa dla siebie p r z e m w i e n i e l u b a r t y k u , b y r z a d k i m w y j t k i e m . P o d t y m w z g l d e m L e n i n znacznie przewysza s w o i c h s p a d k o b i e r c w , p o n i e w a p o t r a f i i chcia pracowa sam. I chocia styl j e g o a r t y k u w , p r z e m w i e i ksiek m o e w y d a w a si c i k i , m t n y i n i e p o r a d n y , b y t o j e d n a k j e g o w a s n y styl. W y d a j e si, e o p r c z G o r b a c z o w a nastpcy L e n i n a n i g d y n a p r a w d n i e przeczytali i n i e p o znali j e g o prac, n a k t r e tak bardzo l u b i l i si p o w o y w a . L e n i n i z m b y p o p r o s t u m a r k s i s t o w s k i m p i s m e m w i t y m " i naleao z n i e g o czerpa p r z y kadej o k a z j i . C y t a t z L e n i n a m i a znaczenie m i s t y c z n e , p o z w a l a ustrzec si p r z e d k r y t y k i p o s d z e n i e m o bezideowo, ale nastpcy w o d z a zaledwie lizgali si po p o w i e r z c h n i j e g o prac. M o n a p o w a n i e w t p i , czy, d a j m y n a t o , C h r u s z c z o w l u b B r e n i e w k i e d y k o l w i e k w g b i a l i si w istotn tre w i e l o t o m o w e j l e n i n o w s k i e j spucizny. P o m i e r c i Stalina poczone p l e n u m K C K P Z R , Rady M i n i s t r w Z S R R i P r e z y d i u m Rady Najwyszej Z S R R zdecydowao, e N i k i t a Siergiejewicz C h r u s z c z o w p o w i n i e n s k o n c e n t r o w a si n a p r a c y w K o m i t e c i e C e n t r a l n y m p a r t i i , a 7 w r z e n i a 1953 r o k u C h r u s z c z o w w y b r a n y zosta P i e r w s z y m S e k r e t a r z e m K C K P Z R . T e n e n e r g i c z n y , i m p u l s y w n y , n i e k o n s e k w e n t n y , ale bez w t p i e n i a o d w a n y p o l i t y k n a zawsze zapisa si w h i s t o r i i p r z e d e w s z y s t k i m t y m , e zada p i e r w s z y i d e c y d u j c y cios s t a l i n i z m o w i . J e d n a k C h r u s z c z o w , s a m b d c y p r o d u k t e m stalinowskiej epoki, potpi j e d y n i e przejawy stalinizmu, a nie j e g o rdo i p r z y c z y n y , z o b a c z y w s t a l i n i z m i e w y c z n i e k u l t j e d n o s t k i " , n i e dostrzegajc w a d l i w o c i caego s y s t e m u . R e f e r a t , k t r y w y g o s i n a X X Z j e d z i e p a r t i i w 1956 r o k u - n a p i s a n y p r z e z sekretarza K C P . P o s p i e o w a i j e g o zesp - o p a r t y b y n a z a o e n i u , e L e n i n u s t a n o w i i d e a l n e zasady, S t a l i n za - s p r z e n i e w i e r z y si i m . C h r u s z c z o w s t w i e r d z a : (...) S t a l i n w p r o w a d z i pojcie w r o g a l u d u (...)" N i e S t a l i n , lecz L e n i n , w k r t c e p o p r z e w r o c i e p a d z i e r n i k o w y m , w o d n i e s i e n i u d o partii kadetw jako partii w r o g w l u d u " . (...) L e n i n p o s u g i w a si t a k i m i r o d k a m i t y l k o p r z e c i w k o r z e c z y w i s t y m w r o g o m k l a s o w y m (...)". W c z y m j e d n a k L e n i n b y lepszy o d Stalina, s k o r o r z e c z y w i stych w r o g w k l a s o w y c h " w o l n o rozstrzeliwa? G d z i e k r y t e r i u m , pozwalajce s t w i e r d z i , k t o j e s t r z e c z y w i s t y m " w r o g i e m , a k t o nie? (...) L e n i n w s t y c z n i u 1920 r o k u nakaza zaniecha m a s o w e g o t e r r o r u i znie kar m i e r c i (...)". J a k w t a k i m razie ocenia w y p o w i e d L e n i n a z m a r c a 1922 r o k u , e i m w i c e j p r z e d s t a w i c i e l i b u r u a z j i i c z a r n o s e c i n n e g o d u c h o w i e s t w a u d a si p r z y tej o k a z j i r o z s t r z e l a , t y m l e p i e j " ? (...) L e n i n n i g d y n i e n a r z u c a si w a s n y c h p o g l d w t o w a r z y s z o m (...)". O w s z e m , n a r z u c a , c h o raczej si s w o j e j w o l i .

C h r u s z c z o w m i a o c z y w i c i e racj, g d y d e m a s k o w a S t a l i n a , lecz zdzierajc t y l k o z e w n t r z n zason z j e g o p o l i t y c z n e j i s p o e c z n e j d z i a a l n o c i , a n i m y l a w s p o m n i e , e on sam b y j e d n y m z tych, k t r z y w n i e l i o g r o m n y w k a d w j e g o g l o r y f i k a c j . W y s t p u j c n a z e b r a n i a c h p r z e d w y b o r c z y c h w M o s k w i e w 1936 r o k u , C h r u s z c z o w w y g a s z a p e a n y n a cze w o d z a : (...) Nakazy Lenina nasza partia w y p e n i a pod p r z y w d z t w e m wielkiego Stalina (...). (...) Jestem d u m n y i uwaam to za swoje najwiksze szczcie, e przyszo mi pracowa (...) pod k i e r o w n i c t w e m naszego wielkiego wodza - towarzysza Stalina (...). (...) K l n si, e ani na k r o k nie odstpi od tej l i n i i , ktr wytyczy (...) nasz w i e l k i Stalin!
125

S o w o m t y m w t r o w a y b u r z l i w e oklaski. C a y nard trwa w zalepieniu, p o d o b n i e j a k s a m C h r u s z c z o w , k t r y w t y m czasie szczerze w i e r z y , e l e n i n o w skie n a k a z y i m d r y p r z y w d c a p r o w a d z k r a j k u p r o m i e n n e j p r z y s z o c i . C h r u s z c z o w , n a z y w a j c y siebie o r t o d o k s y j n y m l e n i n i s t , siga p o L e n i n a , k t rego nie czyta, b y zdyskredytowa Stalina, tak j a k b y L e n i n nie b y p r e k u r s o r e m najwikszego tyrana X X w i e k u , j e g o d u c h o w y m o j c e m . C h r u s z c z o w o w i ani przez m o m e n t n i e postaa w g o w i e m y l , e L e n i n m g b y si w c z y m k o l w i e k m y l i . O b e c n i na sali w i d z i e l i w L e n i n i e n i e o m y l n e g o w i t e g o , w S t a l i n i e za c z o w i e k a , k t r y odszed od j e g o nakazw". Dlatego, gdy C h r u s z c z o w w s p o m n i a , e Stalin nie uszanowa pamici Lenina, odwlekajc b u d o w Paacu Rad, pomylanego j a k o p o m n i k k u c z c i w o d z a r e w o l u c j i , suchacze z a m a r l i . A k i e d y p i e r w s z y sekretarz o w i a d c z y : N a l e y n a p r a w i t sytuacj i w z n i e p o m n i k W a d i m i r a I l j i c z a " jego sowa utony w burzy oklaskw. O t y m , j a k i m c z o w i e k i e m b y C h r u s z c z o w , wiadczy, na przykad, j e g o r o z m o w a z M a o T s e - t u n g i e m , p r z e p r o w a d z o n a 2 p a d z i e r n i k a 1959 r o k u w P e k i n i e . Spotkanie t r w a o cztery g o d z i n y , a kiedy przystpiono do o m a w i a n i a zatargu terytorialnego pomidzy C h i n a m i a I n d i a m i , C h r u s z c z o w oznajmi: C z y weszli w i cej n i n a 5 k i l o m e t r w , c z y m n i e j n i n a 5 k i l o m e t r w - t o n i e w a n e . J a b i o r p r z y k a d z L e n i n a , k t r y o d d a T u r c j i K a r s , A r d a h a n i A r a r a t . A d o dzisiaj cz l u d z i n a Z a k a u k a z i u j e s t n i e z a d o w o l o n a z t y c h p o s u n i L e n i n a (...)". D a l e j C h r u s z c z o w m w i : C o si t y c z y u c i e c z k i d a l a j l a m y z T y b e t u , t o m y , bdc n a w a s z y m m i e j s c u , nie p o z w o l i l i b y m y m u uciec. Lepiej b y b y o , g d y b y nie y. A teraz j e s t w I n d i a c h i m o e p o j e c h a d o U S A C z y t o b d z i e k o r z y s t n e d l a k r a j w socjalistycznych?" R o z m o w y p o s u w a y si n a p r z d z t r u d e m , w kadej c h w i l i groc z e r w a n i e m . C h r u s z c z o w , o d p o w i a d a j c n a zastrzeenia C h i c z y k w i lekcewac d y p l o m a t y c z n e o b y c z a j e , p o z w a l a sobie n a d a l e k o idc szczero: C o si t y c z y W g i e r (...). Z r o z u m c i e , m i e l i m y n a W g r z e c h a r m i , p o p i e r a l i m y d u r n i a R a k o s i e g o t o b y nasz b d , a n i e b d S t a n w Z j e d n o c z o n y c h (...)". K i e d y w Z w i z k u R a d z i e c k i m w y b i t o szyby w ambasadzie S t a n w Z j e d n o czonych i R F N , my to zorganizowalimy".

W t r a k c i e s p o t k a n i a d o s z o d o ostrej w y m i a n y z d a p o m i d z y C h r u s z c z o w e m a marszakiem C z e n I, c h i s k i m m i n i s t r e m spraw zagranicznych: Chruszczow: Jeli uwaacie nas za d w u l i c o w c w , towarzyszu C z e n I, to nie podawajcie m i rki, nie przyjm j e j . C z e n I: Ja take. M u s z przyzna, e nie boj si waszego g n i e w u . Chruszczow: N i e radz na nas plu z wysokoci marszakowskiej rangi. N i e starczy liny. N i e zaplujesz nas (...). Strcilimy niejeden amerykaski samolot i zawsze m w i l i m y , e same si rozbiy. Tego w aden sposb nie moecie nazwa d w u l i cowoci (...)
126

T a k prowadzi r o z m o w y Chruszczow, prostolinijnie, twardo, nietaktownie, w l e n i n o w s k i m stylu. Jednak to wanie L e n i n wystpi" przeciwko Chruszczow o w i , k i e d y 1 4 p a d z i e r n i k a 1964 r o k u p l e n u m K C z w o l n i o N i k i t S i e r g i e j e w i c z a z o b o w i z k w p i e r w s z e g o sekretarza K C K P Z R , c z o n k a P r e z y d i u m K C i p r z e w o d n i c z c e g o R a d y M i n i s t r w Z S R R . O g r o m n y , 7 0 - s t r o n i c o w y referat, w y goszony na p l e n u m , z n w peen b y l e n i n o w s k i c h cytatw, cznie ze s a w e t n y m Listem d o Zjazdu, k t r y w y k o r z y s t a n o p r z e c i w k o n o w o o b j a w i o n e m u p r e t e n d e n t o w i d o n o w e g o k u l t u j e d n o s t k i " . Z n a l e z i o n o u s t p y o s z k o d a c h i stratach, p o w o d o w a n y c h przez a m a t o r w przerabiania wszystkiego na wszelkie sposoby", o p o t r z e b i e z m y s u p a s t w o w e g o " , o z n a c z e n i u o s o b i s t y c h zalet p r z y w d c w " , o r o l i R a d " i w i e l e i n n y c h . L e n i n , k t r y m p i e r w s z y sekretarz p o s u y si, b y s k o czy z k u l t e m S t a l i n a , zosta teraz u y t y p r z e c i w k o n i e m u . J e d e n z c z o n k w K C w s p o m i n a (co r w n i e z n a l a z o si w referacie) n a s t pujcy epizod: Na w i e l k i m przyjciu, gdzie byo o k o o 2000 ludzi, a w r d n i c h w i e l u cudzoziemcw, Chruszczow owiadczy, e Wielk Rewolucj Padziernikow (ktr k i e r o w a Lenin) zrobia nie klasa robotnicza i uzbrojeni onierze, lecz baby. C to jest, j a k nie prba umniejszenia r o l i W a d i m i r a Iljicza i wywyszenia siebie! Jak j z y k moe wypowiedzie takie blunierstwa?
127

P l e n u m , rzecz j a s n a , p o s t a r a o si o b c i y C h r u s z c z o w a w i n z a w s z y s t k i e n e g a t y w n e zjawiska, k t r e w y s t p i y w k r a j u p o m i e r c i Stalina: spadek t e m p a p r z y rostu dochodu narodowego, spowolnienie postpu naukowo-technicznego, t r u d n o c i w r o l n i c t w i e . N a j b a r d z i e j j e d n a k d o s t a o si p i e r w s z e m u s e k r e t a r z o w i z a niezliczone reorganizacje, restrukturyzacje i cigoty reformatorskie. Szczeglnie z o l i w i e w y m i a n o czste w y j a z d y p r a w d z i w e g o l e n i n i s t y " , w y p o m i n a j c m u , e w 1963 r o k u s p d z i za g r a n i c l u b w p o d r a c h po k r a j u 170 d n i , w d o d a t k u z on. M i a r y d o p e n i a y prezenty, k t r e o f i a r o w a g o w o m i n n y c h pastw, i te, k t r e o t r z y m a w z a m i a n . O b u d n a p a r t y j n a m o r a l n o n i e m o g a t e g o znie. W c z o r a j s i k o l e d z y odsdzali C h r u s z c z o w a o d c z c i i w i a r y , j a k b y t o n i e z a i c h spraw otrzyma swoje stanowisko. P o t p i e n i a d o c z e k a si r w n i e b a r w n y " j z y k p i e r w s z e g o s e k r e t a r z a . C h r u s z c z o w , c z y t a m y w r e f e r a c i e , t a k o r d y n a r n i e si w y r a a , e n i e t y l k o u s z y w i d n , lecz i e l i w n e s u p y r u m i e n i si z e w s t y d u . D u r e , w a k o , p r n i a k ,

 m i e r d z i e l , zasrana m u c h a , z d e c h a k u r a , b r e d n i e , g w n o , d u p a t o n a j b a r d z i e j literackie z j e g o o k r e l e . B o t y c h , k t r y c h u y w a najczciej, a d e n p a p i e r n i e zniesie i j z y k n i e w y p o w i e " . T o w a r z y s z e p r z y p o m n i e l i m u take k r y t y k k u l t u j e d n o s t k i , f a k t y c z n i e b i o r c w o b r o n Stalina: C z y n a p r a w d , m w i c o S t a l i n i e , n a l e y w i d z i e t y l k o t o p r i szafot? W j a k i m w i e t l e stawia t o p a r t i i n a r d , k t r e t a k d u g o t o l e r o w a y g o u w a d z y (...). N i e w o l n o u m n i e j s z a z a s u g Stalina, a t y m b a r d z i e j przekrela i c h ( , . . ) "
128

Usunicie Chruszczowa nie b y o wic konsekwencj j e g o potkni i b d w , k t r y c h p o p e n i n i e m a o , lecz z e m s t z a w y s t p i e n i e n a X X Z j e d z i e , z a c i o s , z a dany przeze stalinizmowi. Praktycznie wszyscy leninici" w wczesnym kier o w n i c t w i e t s k n i l i z a s t a l i n o w s k i m i p o r z d k a m i , potpiajc j e d y n i e i c h s k r a j n e p r z e j a w y . U p a d e k C h r u s z c z o w a o z n a c z a , e s t a l i n i z m yje i m a si d o b r z e . T a f o r m a l e n i n o w s k i e g o b o l s z e w i z m u zapucia g b o k o s w e k o r z e n i e , k t r e C h r u s z c z o w s o l i d n i e p o d c i , lecz n i e w y r w a i c h z t o t a l i t a r n e j g l e b y . P r a w d z i w y leninista", j a k nazywano C h r u s z c z o w a u szczytu j e g o kariery, b y n i e o d r o d n y m d z i e c k i e m s y s t e m u . P r z e z w i e l e lat o d d a n i e l e n i n i z m o w i , r o z u m i a n e m u nader p o w i e r z c h o w n i e , c e n i o n o w y e j ni zdolnoci, wyksztacenie i k u l t u r . C h r u s z c z o w , p o d o b n i e j a k L e n i n , h o j n i e szafowa e f e m e r y c z n y m i , u t o p i j n y m i p r o r o c t w a m i i tak j a k j e g o mistrz okreli dokadnie, kiedy ludzie radzieccy d o t r d o z i e m i o b i e c a n e j . W 1902 r o k u w y w o a k r y z y s k u b a s k i , p r z y w o d z c w i a t n a skraj n u k l e a r n e j k a t a s t r o f y , s t a r c z y o m u j e d n a k p o l i t y c z n e j o d w a g i , b y w p o r o d t r b i o d w r t . M i m o w s z y s t k o z a p e w n i sobie t r w a e m i e j s c e w h i s t o r i i . R u b a s z n y , p r o s t a c k i C h r u s z c z o w p o z o s t a n i e zawsze w p a m i c i o b y w a t e l i Z w i z k u Radzieckiego j a k o w y z w o l i c i e l o d ponurej z m o r y stalinizmu, jeli nawet w y z w o l e n i e to m i a o niepeny, n i e k o n s e k w e n t n y i p o w i e r z c h o w n y charakter. C h r u s z c z o w , t a k j a k i j e g o nastpcy, k t r z y s p r a w o w a l i s w o j f u n k c j d o m i e r c i , g o r l i w i e k i e r o w a w z r o k k u L e n i n o w i , o d d a w n a j u b o w i e m stao si j a s n e , e t o t a l i t a r n y s y s t e m n i e m o e i s t n i e bez s w e g o w i t e g o " w o d z a . B a r d z o d o b r z e p r z y s w o i a sobie t p r a w d n a j w i k s z a m i e r n o t a n a p o l i t y c z n y m o l i m p i e o g r o m nego kraju - L e o n i d Iljicz Breniew. N o w y p i e r w s z y sekretarz ( o d 8 s i e r p n i a 1966 r o k u - sekretarz g e n e r a l n y ) bez l e n i n o w s k i c h w s k a z w e k " n i e r o b i n a w e t k r o k u . B r e n i e w p o s z e d dalej o d i n n y c h nastpcw Lenina w k i e r u n k u odrodzenia kominternowskiej idei rozprzes t r z e n i a n i a p o w i e c i e k o m u n i z m u . Szesnastego k w i e t n i a 1970 r o k u , p r z e m a w i a jc z okazji otwarcia leninowskiego k o m p l e k s u pamici w U l j a n o w s k u , owiadczy, e n i e z o m n i e w i e r z y w p o w s z e c h n y t r i u m f s p r a w y s o c j a l i z m u (...). P o t r z e b n e b d n i e m a e w y s i k i , b y osign p e n e i ostateczne z w y c i s t w o , ale w i e m y , e z w y c i y m y " . D z i k i L e n i n o w i , z a p e w n i a B r e n i e w , n a d e j d z i e t a k i czas, k i e d y n i e pozostanie na z i e m i ani j e d n a , nawet najmniejsza wysepka, gdzie przetrwaby w y z y s k (,..)"
129

. Raz j e s z c z e r a d z i e c k i p r z y w d c a p r z e m w i k a t e g o r i a m i k o n t y -

n e n t w i e p o k wyraajc nadziej, e drog rozszerzania k o m u n i s t y c z n y c h w p y w w n a p o l i t y c z n e j m a p i e w i a t a u d a si z a w z i zasig p a n o w a n i a k a p i t a u .

D l a t e g o te p o p a r c i e B r e n i e w a d l a n a r o d o w y c h i a n t y i m p e r i a l i s t y c z n y c h r u c h w przybrao o g r o m n e rozmiary i narazio Z w i z e k Radziecki na nieprawdopodobne w y d a t k i . E g i p t , E t i o p i a , J e m e n , A n g o l a , A f g a n i s t a n , N i k a r a g u a , L i b i a , I r a k , Syria i w i e l e i n n y c h k r a j w o t r z y m y w a o p o m o c czsto t y l k o z tego p o w o d u , e p r o w a d z i y o n e a n t y a m e r y k a s k p o l i t y k . B r e n i e w i l u d z i e z j e g o e k i p y n i e b y l i w stan i e patrze dalej w p r z y s z o , a c h o c i a c h e m i e sigali d o p o k o j o w e j r e t o r y k i , n i e m n i e j c h e m i e w c z y l i si w b e z m y l n y w y c i g z b r o j e . N i e w i e l u h i s t o r y k w piszcych o u p a d k u Cesarstwa Rosyjskiego potrafio o p r z e si p o k u s i e , b y n i e z a c y t o w a f r a g m e n t w o p u b l i k o w a n e g o d z i e n n i k a M i koaja I I , ktre wiadczy m i a y j a k o b y o t y m , e o g r o m n y kraj rzdzony b y przez czowieka o n i s k i m p o z i o m i e inteligencji. Z a j r z y j m y i my do zapiskw ostatniego i m p e r a t o r a R o s j i . D z i e s i t e g o k w i e t n i a 1916 r o k u car pisa: S p a e m d o g o d z i n y dziesitej. P o g o d a adna. D o s t a r c z o n o d w a r a p o r t y . N a n i a d a n i u b y B i r i l e w . D u g o s p a c e r o w a e m . O szstej p o p o u d n i u p r z y j e m F i o d o r o w a . C z y t a e m . Stan zjada u nas o b i a d , j e d z i a z n a m i k o n n o i zostaa na n o c " jzykach. B r e n i e w r w n i e p r o w a d z i d z i e n n i k Kadego d n i a zapisywa 1 0 - 2 0 linijek, f l a m a s t r e m , z a m a s z y s t y m c h a r a k t e r e m p i s m a , p r a w i e bez z n a k w p r z e s t a n k o w y c h . P o d dat 1 0 k w i e t n i a 1977 r o k u c z y t a m y : B y e m na daczy - j a d e m obiad. Barszcz ze wieej kapusty O d p o c z y w a e m na dworze doczytywaem materiay Ogldaem hokej reprezentacja SRR Szwecja - w y n i k 42 dla SRR Ogldaem program czas" Kolacja - spanie P r z y t o c z jeszcze k i l k a f r a g m e n t w , z a c h o w u j c o r y g i n a l n y styl i i n t e r p u n k c j : 21 stycznia. P dnia odpoczywaem w d o m u . O b i a d j a d e m w d o m u . Waga 85,200 Przez drug poow pracowaem na K r e m l u Podpisaem p r o t o k BP - z 20 stycznia. Referowa B o g o l u b o w (...). 16 lutego. Praca w d o m u . 18 marca. Gimnastyka. Potem rozmawiaem z Czernienk. Potem z tow. G r o m y k A, A n d r o p o w e m , U s t i n o w e m - czytalimy materiay w zwizku z przyjazdem V a n ce'aD z w o n i e m do Pawowa w sprawie kosztw [nastpne sowo zaczte i przekrelone Czytaem rne materiay z Gal Doroszyn Pojechaem do c y r k u 13 kwietnia. Rano - zwyczajne prace d o m o w e . Pobierali k r e w z yy Od godz 11 r o z m o w a z D a u d e m Kwestia spotkania sam na sam upada O d p o c z y w a e m - niezgorzej - (obiad) Praca z Doroszyn.
1 3 0

. W y g l d a na t o , e

o s t a m i car w i d n i e z b y t a k t y w n e y c i e . J e d n a k p r z y n a j m n i e j c z y t a , i t o w k i l k u

14 kwietnia - czwartek B y e m w d o m u - T o l a u m y mi gow Waga 86,700 R o z m o w y z P o d g r n y m - o wrcz, mi koms. legitymacji Wrczenie komsomolskiej legitymacji nr 1 przemwienie Tiaelnikowa moje przemwienie Gala czyta u r y w e k z p r a w d y " o ograniczeniu zbroje strategicznych. K i m s autorzy tego materiau O b i a d i odpoczynek 2.30-4.10 15 kwietnia - pitek. Z a w i d o w o 4 kaczki - 33 dziki - 21 - taszczylimy. [ C o to znaczy? Dzisiaj nie ma j u kogo spyta - D.W.]" 22 kwietnia pitek 86.400 O godz. 5 posiedzenie pow. d n i u jego u r o d z i n [zapewne Lenina - D . W . ] R o z m o w y z Griszynem Gromyko Czernienko Doroszyn. 23-24 Wolne dni 3 maja. Waga - 85,300. R o z m o w a z Rabienk. R o z m o w a przez telefon ze Storoew e m ? Znana sprawa. R o z m o w a z Czernienk? O porzdku d z i e n n y m dla BP Krawcy - oddaem szary garnitur i spacerow skrzan kurtk w z i e m Z a d z w o n i J.W. A n d r o p o w - przyjecha i rozmawialimy Pracowaem z Doroszyn. 3 czerwca. Przyjem Czernienk - podpisaem protok pracowaem z Gal D o r o szyn Odpoczynek - poleciaem do Z a w i d o w a - 5 dzik. M o n a t o cign bez k o c a . O d p o c z y n e k , w a g a , prace d o m o w e , c y r k , d z i k i . C z a s e m c z y m g o d e k o r o w a n o l u b n a g r a d z a n o , c o zawsze p o d k r e l a specjalnie. (...) Rozmawiaem z t o w . K o p i e n k i n e m A . N . - powiedzia gos oficera, sysza, gos generaa sysza - a teraz si cieszy, e syszy gos marszaka (...). N i g d z i e nie j e d z i e m - do nikogo nie d z w o n i e m ani n i k t do m n i e - rano si strzygem g o l i e m i m y e m gow T r o c h spacerowaem - poczta Ogldaem j a k C S K przegra ze Spartakiem D o b r z e zuchy grali. Pyw. 1 godz. basen 30 m Golenie. Poplotkowalimy sobie z P o d g r n y m . Po r o z m o w a c h z Ceausescu rozmawiaem z Szarwanadze. [Nazwiska tego dziaacza G e n sek ani razu nie napisa p r a w i d o w o - D. W . ] W Astrachaniu wieczorem b y e m na p o l o w a n i u (...) zabiem 34 gsi (...). W z i e m d o b r y prysznic (...). Rozmawiaem z P o d g r n y m [sic!] o f u t b o l u i hokeju i troch o k o n s t y t u c j i .
131

I tak przez setki s t r o n . Po lekturze takich d z i e n n i k w nawet zapiski M i k o a j a I I w y d a j si a r c y d z i e e m n a s z e k s p i r o w s k m i a r .

Przytaczajc t e aosne w y p o c i n y , c h c i a e m p o w i e d z i e j e d n o : l e n i n o w s k i syst e m m o n o p o l u n a w a d z u m o l i w i a , a n a w e t sprzyja w y n i e s i e n i u n a n a j w y s z e stanowiska l u d z i bezbarwnych, n i j a k i c h , panalfabetw. Wszyscy o t y m w i e d z i e l i i prawie w s z y s t k i m to odpowiadao. Breniew by z natury d o b r y m , serdecznym, sentymentalnym czowiekiem, k t r y m aparat u m i e j t n i e m a n i p u l o w a . P o raz o s t a m i w i d z i a e m B r e n i e w a w l i s t o p a d z i e 1982 r o k u , n a d w a t y g o d n i e p r z e d j e g o m i e r c i . M a r s z a e k U s t i n o w w n i s g o - d o s o w n i e - d o Sali S w i e r d o w s k i e j n a K r e m l u , g d z i e n a c o r o c z n e j n a r a d z i e z e b r a l i si n a j w y s i d o w d c y w o j s k o w i w k r a j u . Sekretarza g e n e r a l n e g o w p r o w a d z o n o n a t r y b u n ( d o s t o u p r e z y d i a l n e g o n i e b y w stanie si w s p i ) , p o o o n o p r z e d n i m p l i k k a r t e k , o n za, k u r c z o w o c h w y c i w s z y si b r z e g u m w n i cy, p r b o w a w y g o s i s w j referat. O b e c n i w sali g e n e r a o w i e s p u c i l i g o w y , b y o i m w s t y d z a kraj i al c h o r e g o c z o w i e k a , k t r y l e d w i e t r z y m a j c si n a n o g a c h , p r z e z 2 0 m i n u t m w i co bez z w i z k u . A p r z e c i e j e s z c z e n i e d a w n o t e n s a m c z o w i e k , w referacie Sprawa Lenina yje i zwycia, o b w i e c i : J a k k o l w i e k s p r z e c z n y b y b y dzisiejszy o b r a z wiata, p o d s t a w o w e j e g o c e c h y , d e c y d u j c a t e n d e n c j a j e g o r o z w o j u j e s t w a n i e taka, j a k p r z e w i d z i a L e n i n . J a k k o l w i e k r n i y b y si o d siebie p o s z c z e g l n e czci w s p c z e s n e g o wiata, kada z n i c h z m i e r z a - i d o j d z i e w o s t a t e c z n y m r o z r a c h u n k u - do k o m u n i z m u " . S w t y c h n i e w y p o w i e d z i a n o w 1919 r o k u n a K o n g r e s i e K o m i n t e r n u , lecz w k w i e t n i u 1970 r o k u . S p a d k o b i e r c y L e n i n a c a k o w i c i e s t r a c i l i p o c z u c i e r z e c z y w i s t o c i , yjc w w i e c i e i l u z j i , s t w o r z o n y m p r z e z i d e o l o g i c z n e m i t y l e n i n i z m u . L u d z i b a w i o u p o d o b a n i e Genseka d o zaszczytw. B r e n i e w zosta b o h a t e r e m w s z y s t k i c h k r a j w socjalistycznych, gdzie t y l k o u s t a n o w i o n o t e n t y t u . W 1973 r o k u o t r z y m a N a g r o d L e n i n o w s k Z a u m a c n i a n i e p o k o j u m i d z y n a r o d a m i " , nadano m u r w n i e z o t y M e d a l P o k o j u i m . Frederica J o l i o t - C u r i e oraz najwysze odznaczenie A k a d e m i i N a u k Z S R R za szczeglne osignicia w dziedzinie r o z w j u t e o r i i m a r k s i z m u - l e n i n i z m u - m e d a l K a r o l a M a r k s a . B a r d z o chcia zosta m a r s z a k i e m - i n i m zosta. Piastujc najwysze s t a n o w i s k o w p a s t w i e , p r z y z n a sobie w s z e l k i e m o l i w e o r d e r y , t y t u y i rangi. Ta d o p r o w a d z o n a do a b s u r d u prno mieszya cay k r a j , a o t o czenie Genseka w y c h o d z i o z siebie, zastanawiajc si, j a k b y m u jeszcze d o g o d z i . Z d a r z a o si i t a k e B r e n i e w a d e k o r o w a n o w p r o s t na p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a , a P r e z y d i u m R a d y N a j w y s z e j Z S R R w y d a w a o s t o s o w n y d e k r e t d o p i e r o p o fakcie. L e n i n zawsze zabiega o t o , b y w p a r t y j n y m k i e r o w n i c t w i e z n a l a z o si j a k najwicej r o b o t n i k w i c h o p w , w rzeczywistoci j e d n a k dyktatur sprawowali z a w o d o w i r e w o l u c j o n i c i " . L e n i n o w s k a tradycja przetrwaa: z a w o d o w i partokraci ani na c h w i l nie w y p u c i l i w a d z y z r k I chocia wszyscy faktycznie w y w o d z i l i si z r o d z i n r o b o t n i c z y c h i c h o p s k i c h , j u z a m o d y c h lat t r a f i a l i w szeregi k o m s o m o l s k i c h i p a r t y j n y c h organizacji i o d t d p i l i si po k o l e j n y c h szczeblach d r a b i n y a do kremlowskiego gabinetu. K o l e j n i sekretarze g e n e r a l n i , chcc u t r z y m a p r z y sobie e u r o p e j s k i c h s a t e l i t w , n i e m o g l i o p i e r a si j e d y n i e n a w s p l n e j i d e o l o g i i i d y w i z j o n a c h c z o g w ,

m u s i e l i te w razie p o t r z e b y u d z i e l a d o g o d n y c h k r e d y t w o r a z sprzedawa r o p , gaz, r u d y m e t a l i i b r o p o c e n a c h n i s z y c h n i w i a t o w e . K i e d y 1 8 m a r c a 1975 r o k u B r e n i e w s p o t k a si w B u d a p e s z c i e z E d w a r d e m G i e r k i e m , G u s t a v e m H u sakiem, T o d o r e m Z i w k o w e m , Janosem Kadarem i E r i c h e m H o n e c k e r e m , rozm o w a b a r d z o s z y b k o zesza n a r o p i t e m a t y p o k r e w n e . Husak: N a s i planici twierdz, e potrzebujemy dodatkowo o k o o p m i l i o n a t o n . Breniew: Apetyty rosn. D a w n i e j , o ile pamitam, wasz zakad Slovnaft" dostawa po 3 000 000 t o n ropy rocznie, a teraz, j a k si okazuje, chce sze albo siedem. Husak: Dostajemy w sumie 16 000 000 t o n . Szczebricki: To tyle, ile w y d o b y w a przez r o k nasza Ukraina. Breniew: Uzdatni nowe zoa - to nie taka prosta sprawa (...). Realizujemy te dostawy na Kub. I armi kubask ubieramy za darmo. I pacimy im za cukier korzystne ceny. Dostawy zboa id do w i e l u krajw. Polska i N R D te nie s samowystarczalne (...) .
132

K o m i n t e r n o w s k i sposb mylenia nadal f u n k c j o n o w a , a rozprzestrzenianie r a d z i e c k i c h w p y w w n a i n n e k r a j e k o s z t o w a o , j a k zawsze d r o g o . T y m c z a s e m gospodarka radziecka c h r o n i c z n i e niedomagaa, a spoeczestwo y o na bardzo niskim poziomie. Jeli z a c z a s w Stalina s y s t e m osign s w o j e a p o g e u m , p r z y C h r u s z c z o w i e za p o d j t o prb w y e l i m i n o w a n i a j e g o najbardziej odraajcych p r z e j a w w , to na panowanie Breniewa przypad paski" odcinek leninowskiej drogi. B y y to w z g l d n i e s p o k o j n e lata, p o m i j a j c i n t e r w e n c j w C z e c h o s o w a c j i i a w a n t u r afgask. B r e n i e w p a s o w a d o t y c h c z a s w , n i e y c z y sobie a d n y c h r e f o r m , a d n y c h s k o k w , a d n y c h k o n w u l s j i . W s z y s t k o j a k b y zastygo. G e n s e k n i e p r z e s t a w a p o w t a r z a : p o t r z e b n a j e s t stabilizacja. T y l k o j a k a ? W z r o s t u ? U p a d k u ? Z a s t o j u ? B r e n i e w c h c i a osign w s z y s t k o , n i c z e g o n i e z m i e n i a j c . J e d n a k stagnacja syst e m u oznaczaa p o g b i e n i e h i s t o r y c z n e g o k r y z y s u l e n i n i z m u . B r e n i e w n i e m g nawet pomyle, a t y m bardziej powiedzie: m u s i m y dogoni i przegoni A m e r y k (...)". K a d y sekretarz g e n e r a l n y , o s i g n w s z y p a r t y j n y o l i m p , u n i e m i e r t e l n i a s i " s w y m i d o k o n a n i a m i , a po j e g o zgonie, zgodnie z l e n i n o w s k tradycj, o b o w i z e k t e n p r z e j m o w a a n a siebie p a r t i a . W l i s t o p a d z i e 1982 r o k u , p o m i e r c i B r e n i e w a , p o l i t b i u r o z a m i e r z a o p r z e m i a n o w a n a j e g o cze m i a s t o Z a p o r o e , lecz A n d r o p o w p r z e j a w i c z u j n o : M i a s t o z w i z a n e j e s t z Sicz z a p o r o s k , z k o z a c k i m i p o w s t a n i a m i i t d . M o e l e p i e j nada i m i B r e n i e w a m i a s t u N a b i e r i e n y j e C z o n y ? " W w c z a s p o l i t b i u r o z a p r o p o n o w a o k o s m o d r o m , ale z n w A n d r o p o w okaza si mdrzejszy ni wszyscy: czy naley wiza zmarego z rakietami? Lepiej nazwa i m i e n i e m Leonida Iljicza Z w i e z d n y j G o r o d o k w obwodzie m o s k i e w s k i m " . Przew o d n i c z c y R a d y M i n i s t r w , N i k o a j T i c h o n o w , c h c i a n a z w a n a cze B r e n i e w a n u r s k e l e k t r o w n i i k o p a l n i R a s p a d s k a j a " w o b w o d z i e k i e m i e r o w s k i m , lecz szef K G B p o n o w n i e si s p r z e c i w i : W k o p a l n i Raspadskaja z d a r z y a si n i e d a w n o p o w a n a a w a r i a , z g i n o w i e l u l u d z i " . T i c h o n o w z g o d z i si z t y m z a s t r z e e n i e m

i z o y w n i o s e k , b y nada i m i n i e o d a o w a n e g o L e o n i d a I l j i c z a l o d o a m a c z o w i A r k t i k a " . P a d a y n a j r n i e j s z e sugestie, a w r e s z c i e A n d r o p o w p o c z u , e z e b r a n y m k o c z si p o m y s y i z a p r o p o n o w a n a d a i m i B r e n i e w a j e s z c z e w i e l u z a k a d o m , ale t r o c h p n i e j " . N a t y m s p r a w z a m k n i t o

1 3 3

N o w y sekretarz g e n e r a l n y , J u r i j W a d i m i r o w i c z A n d r o p o w , w p r z e c i w i e s t w i e d o s w e g o p o p r z e d n i k a b y c z o w i e k i e m o n i e p r z e c i t n e j i n t e l i g e n c j i . W i k s z cz s w e g o ycia, w y j w s z y k r t k i o k r e s o d 1953 d o 1957 r o k u , k t r y s p d z i n a p l a cwce dyplomatycznej w Budapeszcie, powici pracy w K G B , by, w i e r n y l e n i n o w s k i m nakazom, walczy z polityczn dywersj, dysydentami i w y w r o t o w dziaalnoci i m p e r i a l i s t w
1 3 4

. R o b i t o b a r d z o k o n s e k w e n t n i e . G d y 7 s t y c z n i a 1974

r o k u n a p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a K C K P Z R z a s t a n a w i a n o si, j a k i e r o d k i zastosow a w o b e c pisarza A l e k s a n d r a S o e n i c y n a , t o A n d r o p o w i B r e n i e w n a d a w a l i t o n dyskusji. Breniew: Naley uwzgldni to, e Soenicyn nie wyjecha za granic nawet po odbir N a g r o d y N o b l a . A n d r o p o w : Kiedy zaproponowano mu wyjazd za granic po odbir N a g r o d y N o bla, zada, aby zagwarantowano mu p o w r t do Z w i z k u Radzieckiego. Ja, t o w a rzysze, od 1965 r o k u stawiam kwesti Soenicyna. Obecnie osign on w swojej wrogiej dziaalnoci n o w y etap. Prbuje utworzy w Z w i z k u Radzieckim organizacj, wciga do niej byych w i n i w . Wystpuje przeciwko L e n i n o w i , przeciwko rewolucji padziernikowej, przeciwko ustrojowi socjalistycznemu (...). W naszym kraju s dziesitki tysicy wasowcw, o u n o w c w * i i n n y c h w r o g i c h elementw. S setki i tysice l u d z i , w r d ktrych Soenicyn moe znale poparcie (...). U w a am, e p o w i n n i m y postawi Soenicyna przed sdem i zastosowa wobec niego radzieckie prawa (...). By moe istnieje u nas wrogie podziemie i K G B to przeoczy, ale Soenicyn dziaa j a w n i e , dziaa w sposb bezczelny (...). Dlatego naley zastosowa wszystkie rodki, o ktrych pisaem do K C , to znaczy wyrzuci go z kraju (...) .
135

J a k w i d a , l e n i n o w s k i e w e z w a n i e , b y o c z y c i R o s j " z i n t e l i g e n c j i , n i e zostao jeszcze spenione do koca. J u r i j W a d i m i r o w i c z l u b i rozprawia o d e m o k r a c j i , tak j a k z r o b i to 22 k w i e t n i a 1976 r o k u w s w o i m r e f e r a c i e , p o w i c o n y m 106. r o c z n i c y u r o d z i n L e n i n a . Z o y w s z y naleny h o d dyktaturze proletariatu, z ktrej wyroso oglnonarodowe pastwo, przewodniczcy K G B podkreli, e nie ma demokracji j a k o takiej", jest t y l k o demokracja albo buruazyjna, albo socjalistyczna", po c z y m z a m k n s w j w y w d nastpujc k o n k l u z j : (...) o g r o m n e sukcesy w r o z w o j u d e m o k r a c j i socjalistycznej (...) d a w n o j u z a p e w n i y s o c j a l i z m o w i p r z e w a g n a d d e m o k r a t y c z n y m i pastwami buruazyjnymi"
1 3 6

Spord wszystkich w y m i e n i o n y c h p r z y w d c w partii A n d r o p o w wykazywa n a j w i k s z e b o d a j p o d o b i e s t w o d o L e n i n a . O d z n a c z a si w y b i t n y m i n t e l e k t e m , * O U N - Organizacja Ukraiskich Nacjonalistw (przyp. tum.).

posiada d o b r z n a j o m o l i t e r a t u r y , a w w o l n y c h c h w i l a c h p i s y w a n a w e t p o e z j e . D u c h w a l k i , nieustanne p o s z u k i w a n i e w r o g w , klasowe zalepienie, u m i o w a n i e t a j e m n i c i s e k r e t w , osobista b e z i n t e r e s o w n o i n i e b a n a l n e p o s u n i c i a c z y n i y z niego p r a w d z i w e g o " leninist. A n d r o p o w , z a n i m j e s z c z e zosta s e k r e t a r z e m g e n e r a l n y m , czsto p o s y a s w o i m p r z y w d c o m p o u f n e osobiste raporty, n i e k i e d y o bardzo s w o i s t y m charakter z e . N a p r z y k a d w 1973 r o k u podczas w o j n y , J o m K i p p u r pisa d o B r e n i e w a , e A m e r y k a n i e s z t u c z n i e staraj si z w r c i u w a g wiata n a B l i s k i W s c h d , a b y o d cign Z w i z e k R a d z i e c k i o d w a s n y c h i n t e r e s w . W tej s y t u a c j i , s t w i e r d z a A n dropow, nie moecie postpi inaczej, j a k tylko odoy na b o k wszystkie pilne sprawy i do rana upora si z t y m i p r o b l e m a m i (...). Osobicie oceniam to j a k o swego rodzaju dywersj, obliczon na to, aby w sztuczny sposb skupi nasz uwag wycznie na konflikcie arabsko-izraelskim, powodujc przemczenie u wszystkich, a zwaszcza u Was. W t y m stanie rzeczy powinnicie zostawi wiele i n n y c h spraw, nie m n i e j wanych ni bliskowschodnie, na przykad przygotowania do Waszej w i z y t y w I n diach (...) .
137

Podobne zapiski, k t r y c h jest bardzo w i e l e , wskazuj, e przewodniczcy K o m i t e t u B e z p i e c z e s t w a P a s t w o w e g o stara si k i e r o w a p r o s t o d u s z n y m B r e n i e w e m . A n d r o p o w , mylcy t y p o w o l e n i n o w s k i m i kategoriami, w e wszystkim w i dzia k n o w a n i a w r o g a , dywersj, podstp. Z a p e w n e zna arcytajn" instrukcj, k t r L e n i n w y s a C z i c z e r i n o w i , piszc, e p u b l i c z n i e n a l e y w s p i e r a k o n f e r e n cj w G e n u i , lecz w t a j e m n i c y stara si d o p r o w a d z i d o j e j z e r w a n i a kopa bezcenne z d r o w i e p r z y w d c y . A n d r o p o w , k t r y zosta s e k r e t a r z e m g e n e r a l n y m K C 1 2 l i s t o p a d a 1982 r o k u i s p r a w o w a t f u n k c j z a l e d w i e 15 m i e s i c y , stara si w p r o w a d z i z m i a n y w p a r tii i w kraju. Bardziej ni k t o k o l w i e k spord c z o n k w k i e r o w n i c t w a zdawa sob i e s p r a w , e p a s t w o i s p o e c z e s t w o z n a j d u j si w g b o k i e j stagnacji. Z a s a d n i c z e w s k a n i k i r o z w o j u stay w m i e j s c u , a g o s p o d a r k a t r z y m a a si t y l k o d z i k i m i l i a r d o m d o l a r w , u z y s k i w a n y m z e sprzeday r o p y , g a z u i i n n y c h s u r o w c w . A f g a n i s t a n - w 1979 r o k u A n d r o p o w b y j e d n y m z c z o o w y c h z w o l e n n i k w w y sania t a m r a d z i e c k i c h o d d z i a w - o k a z a si k l a s y c z n w o j s k o w o - p o l i t y c z n p u apk. P a r t i a i a d m i n i s t r a c j a pastwowa," zwaszcza w r e p u b l i k a c h , g r z z y w k o r u p c j i . W u m y s a c h m i l i o n w l u d z i zagocia n i e u f n o i o b y w a t e l e p o k r y j o m u s u c h a l i z a c h o d n i c h r o z g o n i , b y d o w i e d z i e si p r a w d y o w y d a r z e n i a c h w k r a j u i za g r a n i c . T y l k o elazna k u r t y n a , d r u t y kolczaste i t r u d n o c i n i e d o p r z e z w y c i e n i a p o w s t r z y m y w a y o g r o m n e masy tych, ktrzy pragnli opuci Z S R R - ojczyzn G U a g u , k r l e s t w o n i e w o l i . K i e d y A n d r o p o w zapragn uzyska d a n e , j a k w i e l u o b y w a t e l o m Z w i z k u R a d z i e c k i e g o udaje si uciec z a granic, n a w e t n i e p e n e statys t y k i g o z d u m i a y . N a u k o w c y , artyci, s p o r t o w c y , o f i c e r o w i e w y w i a d u , m a r y n a r z e ,
138

. Zdaniem

A n d r o p o w a , p r z e c i w n i k d z i a a w t e n s a m s p o s b , stawia zason d y m n , b y p o d -

d y p l o m a c i , pisarze, p i l o c i , l u d z i e w i e l u i n n y c h z a w o d w , k t r z y m o g l i w y j e c h a z k r a j u oficjalnie - j u n i g d y nie wracali. U c i e k a n o te nielegalnie - przez g r a n i c, p r z e z M u r B e r l i s k i , m a r y n a r z e p o d o s o n c i e m n o c i z e s k a k i w a l i z p o k a d w o k r t w w o j e n n y c h . W s z y s t k i m i p o w o d o w a a nadzieja n a w o l n o . Liczba s a m y c h t y l k o o n i e r z y , k t r z y o d 1946 r o k u u c i e k l i d o w o l n e g o wiata, b y a p r z e o g r o m n a . Sekretarz g e n e r a l n y z n a p r z y c z y n y tego s t a n u r z e c z y , lecz m i m o t o w y d a jedynie kolejne rozporzdzenie o w z m o e n i u k o n t r o l i nad wyjedajcym i , ograniczeniu d o m i n i m u m niepodanych" kontaktw, w z m o c n i e n i u czujnoci. A n d r o p o w , bdcy m d r y m c z o w i e k i e m , a z a r a z e m o r t o d o k s y j n y m m a r k s i s t , p o d j r o z p a c z l i w e k r o k i , b y p o w s t r z y m a r o z k a d , p r z e r w a stagnacj, t c h n n o w e y c i e w stare ideay. J e d n a k j a k o b o l s z e w i k l e n i n o w s k i e g o t y p u n i e b y w stanie o b m y l i i n n y c h m e t o d u z d r o w i e n i a k r a j u , j a k t y l k o przez zaprowadzenie porzdku". W k r t c e po przeprowadzce A n d r o p o w a do kremlowskiego gabinetu n a u l i c a c h z a r o i o si o d p a t r o l i , k t r e w y a p y w a y w c z g w , m i l i c j a zacza u r z dza o b a w y n a b e z d o m n y c h e b r a k w , w f a b r y k a c h i u r z d a c h w z m o c n i o n o d y s c y p l i n p r a c y . S p o e c z e s t w o o d n i o s o si d o t y c h d z i a a z s y m p a t i , n i e r o z u miejc jeszcze, e choroba systemu t k w i w j e g o f u n d a m e n t a c h : nakazowej g o s p o d a r c e , m o n o p o l u n a w a d z , b r a k u w o l n o c i . J a k n a l e a o si s p o d z i e w a , zastosowane p r z e z A n d r o p o w a r o d k i p r z y n i o s y j e d y n i e d o r a n e , c z c i o w e r e z u l t a t y . Stagnacja t r w a a dalej i si p o g b i a a . A n d r o p o w , c i k o c h o r y n a n e r k i , r z a d k o p o j a w i a si n a p o s i e d z e n i a c h p o l i t b i u r a , a t y m bardziej w r e p u b l i k a c h i o b w o d a c h , prbujc rzdzi k r a j e m z k r e m l o w s k i e j l e c z n i c y , z a p o m o c p i s e m n y c h d y r e k t y w . C z w a r t e g o s i e r p n i a 1983 r o k u p o l i t b i u r o debatowao nad notatk A n d r o p o w a , dotyczc rozmieszczenia w E u r o p i e Z a c h o d n i e j a m e r y k a s k i c h r a k i e t . Sekretarz g e n e r a l n y n i e w s p o m n i a , rzecz j a s n a , e t o p o j a w i e n i e si r a d z i e c k i c h p o c i s k w S S - 2 0 n a r u c h o m y c h w y r z u t niach sprowokowao odpowied Stanw Zjednoczonych i N A T O . A n d r o p o w p r o p o n o w a natomiast uy wszelkich m o l i w y c h r o d k w nacisku na parlament y p a s t w N A T O , b y m a k s y m a l n i e u t r u d n i instalacj a m e r y k a s k i c h r a k i e t w E u ropie
1 3 9

. K i e r o w n i c t w o p a r t y j n e p o raz k o l e j n y n a r a z i o k r a j n a w y d a t k i r z d u d z i e -

s i t k w m i l i a r d w r u b l i , p r b u j c uzyska strategiczn p r z e w a g w d z i e d z i n i e p o c i s k w r e d n i e g o zasigu. K i e d y w k o c u Z S R R m u s i a si z g o d z i n a w y c o f a nie i zniszczenie rakiet, p o n o w n i e u z n a n o to za zwycistwo l e n i n o w s k i e j p o l i t y k i zagranicznej". A n d r o p o w , nawet gdy j u nie wstawa z ka, nadal wysya swoje d y r e k t y w y , a j e g o aparat w c i e l a j e w y c i e . W p a d z i e r n i k u 1983 r o k u p o l i t b i u r o o t r z y m a o k o l e j n i n s t r u k c j , u z n a n z a p r o g r a m o w " , w k t r e j sekretarz g e n e r a l n y , t a k j a k niegdy L e n i n , podnosi kwesti w a l k i z f o r m a l i z m e m i b i u r o k r a t y z m e m " . A n d r o p o w r a d z i k o l e g o m , b y z a s t a n o w i l i si n a d g r u n t o w n y m u l e p s z e n i e m m e t o d r z d z e n i a " k r a j e m , i p r o p o n o w a p o w o a d o t y c h c e l w k o m i s j , n a k t r e j czele p o w i n i e n stan M i c h a i S i e r g i e j e w i c z G o r b a c z o w
1 4 0

. Andropow, podobnie jak

i n n i p r z e d n i m , j e s z c z e u l e g a z u d z e n i o m , e u d a si w y l e c z y p a s t w o i s p o e czestwo z biurokratyzmu przy uyciu biurokratycznych, administracyjnych m e t o d . D l a w i e l u j e d n a k b e z p o d n o t y c h w y s i k w stawaa si c o r a z b a r d z i e j o c z y w i s t a . I d e o l o g i c z n e zaklcia i c y t a t y z L e n i n a j u n i e p o m a g a y , zacz si u j a w n i a totalny kryzys leninowskiego systemu. Kolejny p r a w d z i w y leninista", Konstantin U s t i n o w i c z Czernienko, ktry 13 l u t e g o 1984 r o k u o b j f u n k c j sekretarza g e n e r a l n e g o , p r z e m k n p o p o l i t y c z n y m nieboskonie prawie niezauwaalnie. O c z e k i w a n o powszechnie, e wraz z odej c i e m A n d r o p o w a s k o c z y si w r e s z c i e p a r a d a s c h o r o w a n y c h g e r o n t o k r a t w , ale p o l i t b i u r o p o s t a n o w i o i n a c z e j . C z e r n i e n k o , o t w o r z y w s z y p o s i e d z e n i e w d n i u 1 0 l u t e g o 1984 r o k u , d e m o n s t r a c y j n i e p r z e s z e d z m i e j s c a p r e z y d i a l n e g o n a s w o j e z w y k e m i e j s c e p r z y d u g i m stole i spyta: J a k i e b d p r o p o z y c j e ? P r o s z t o w a r z y s z y , b y si w y p o w i e d z i e l i " . N a s t p n i e p o p a t r z y znaczco w s t r o n T i c h o n o w a , k t r y n a t y c h m i a s t zabra g o s : Towarzysze, wszyscy przeywamy bolesne chwile. Odszed spord ywych w y b i t n y dziaacz naszej partii i pastwa - sekretarz generalny KC K P Z R , p r z e w o d n i czcy P r e z y d i u m Rady Najwyszej, J u r i j W a d i m i r o w i c z A n d r o p o w (...). Jednak nasza partia ma do dyspozycji liczne, dobrze przygotowane kadry. U w a a m , e w politbiurze KC take zasiadaj godni towarzysze. Dlatego stawiam wniosek, aby kolejne p l e n u m K C K P Z R wybrao n a sekretarza generalnego K C towarzysza K o n stantina Ustinowicza Czernienk (...) .
141

N a j w a n i e j s z e zostao p o w i e d z i a n e . T e r a z , w e d l e niepisanych k r e m l o w s k i c h regu, m o n a b y o tylko wyraa poparcie. Kady, k t o zgosiby inn kandydatur, naraa si na p o s d z e n i e o ch d o k o n a n i a r o z a m u w n a j w y s z y m k i e r o w n i c t w i e . M e c h a n i z m b y p r o s t y : t e g o r o d z a j u p o s i e d z e n i e o t w i e r a zawsze p r z e w o d niczcy k o m i s j i d o spraw organizacji pogrzebu. M u s i a o n t y l k o wiedzie, k o m u udzieli gosu j a k o pierwszemu. Po T i c h o n o w i e przemawiali G r o m y k o , U s t i n o w i G r i s z y n . Wreszcie przysza kolej na Gorbaczowa. (...) Sytuacja wymaga, aby nasza partia, a przede wszystkim j e j organy kierownicze p o l i t b i u r o , Sekretariat b y y zwarte j a k nigdy dotd. I mona z ca pewnoci p o wiedzie, e my wszyscy, czonkowie politbiura, kandydaci na c z o n k w politbiura i sekretarze K C , jestemy zgodni w t y m , e zachowamy zasad sukcesji, o ktrej m w i l i tu towarzysze, jeli p r z y j m i e m y wniosek o zarekomendowanie Konstantina Ustinowicza na funkcj sekretarza generalnego KC K P Z R (...). Jednomylno, z jak potraktowalimy dzisiaj t kwesti, akceptujc bez zastrzee kandydatur Konstantina Ustinowicza, wiadczy o t y m , e w politbiurze rzeczywicie panuje pod t y m wzgldem pena zgodno. G o r b a c z o w , p o d o b n i e j a k reszta, o d e g r a w y z n a c z o n m u r o l w u s t a l o n y m p a r t y j n y m rytuale. Wszyscy, k t r z y zabierali gos p r z e d n i m i p o n i m , m u s i e l i j e d y n i e znale i n n e s o w a n a w y r a e n i e t e g o , c o p o w i e d z i a T i c h o n o w . Jeli A n d r o p o w p r b o w a jeszcze j a k o w p y n n a f a t a l n y b i e g rzeczy, t o C z e r n i e n k o , t y p o w y p r z y k a d u r z d n i c z e j p r z e c i t n o c i , n i e b y w s t a n i e w y s u n adnej

n o w e j i d e i . Z e s p a r c h i w a l n y n u m e r 8 3 , z a w i e r a j c y 4 2 8 teczek, p o z w a l a p r z e l e d z i oszaamiajc k a r i e r g o r l i w e g o f u n k c j o n a r i u s z a p a r t y j n e g o a p a r a t u . C z e r n i e n k o , j a k o k i e r o w n i k s e k r e t a r i a t u P r e z y d i u m R a d y N a j w y s z e j , zarzdzajcy w y d z i a e m o g l n y m K C K P Z R , m i a stay d o s t p d o n a j w y s z y c h o s o b i s t o c i w p a r t i i i w p a s t w i e . O d d a n i e m i g o r l i w o c i z a s k a r b i w s z y sobie w z g l d y B r e n i e w a , n i e m o d y j u i c h o r y u r z d n i k u s c h y k u ycia n i e o c z e k i w a n i e d l a w s z y s t k i c h w s p i si n a z a w r o t n e w y y n y . W 1977 r o k u zosta k a n d y d a t e m n a c z o n k a p o l i t b i u r a , r o k p n i e j - p e n y m c z o n k i e m , a o d 1 3 l u t e g o 1984 r o k u s p r a w o w a f u n k c j sekretarza g e n e r a l n e g o . C z e r n i e n k o , t r z y k r o t n y B o h a t e r P r a c y S o c j a l i stycznej, obsypany o r d e r a m i i t y t u a m i , b y nawet laureatem N a g r o d y L e n i n o w skiej
1 4 2

. F a k t , e z w y k y u r z d n i k p a r t y j n y stan n a czele p a r t i i i p a s t w a , s t a n o w i

n i e o m y l n oznak cakowitego r o z k a d u stworzonego przez Lenina systemu. Jedyne chyba, co zdy zrobi C z e r n i e n k o , to przydzieli o b o w i z k i poszczeg l n y m c z o n k o m p o l i t b i u r a . D l a siebie, z g o d n i e z t r a d y c j K o m i t e t u C e n t r a l n e go, zarezerwowa sprawy obronnoci, bezpieczestwa pastwowego i polityk kadrow, zachowujc przy t y m zwierzchnictwo nad w y d z i a e m o g l n y m i a d m i nistracyjnym KC K P Z R
1 4 3

. U r z d n i k d o s a m e g o k o c a , rozesa n a w e t d y r e k t y w

d o w s z y s t k i c h w a d z t e r e n o w y c h , okrelajc d o k a d n i e , j a k i e j s z e r o k o c i m a r g i n e s n a l e y p o z o s t a w i a n a o f i c j a l n y c h d o k u m e n t a c h , g d y w p r z e c i w n y m razie n i e bd o n e p r z y j m o w a n e i rozpatrywane. Kady z c z o n k w politbiura musia by t e o r e t y k i e m " . Partyjne w y d a w n i c t w o s y s t e m a t y c z n i e z a l e w a o k s i g a r n i e o p a s y m i t o m a m i prac, n i e n a p i s a n y c h , rzecz j a s n a , p r z e z s a m y c h l e n i n i s t w " , lecz p r z e z i c h p o m o c n i k w i r e f e r e n t w . N i k t n i e k u p o w a t y c h ksiek, w i c r o z s y a n o j e p o w s z y s t k i c h b i b l i o t e k a c h . C z e r n i e n k o p o o w s w o i c h d z i e " powici tematyce l e n i n o w s k i e j . K i e d y jeszcze k i e rowa w y d z i a e m o g l n y m K C , p o d w a d n i przygotowali dla niego kilka wersji ksiki Wybrane zagadnienia leninowskiego dziedzictwa w pracy aparatu partyjnego i pastwowego. J e g o r e f e r e n c i , znajc b i u r o k r a t y c z n e c i g o t y s w e g o z w i e r z c h n i k a , p r z e k o p y w a l i stosy r k o p i s w L e n i n a , p r b u j c znale co, c o w i a d c z y o b y o n e g a t y w n y m s t o s u n k u L e n i n a d o tej c h r o n i c z n e j b o l s z e w i c k i e j d o l e g l i w o c i . W r e s z c i e trafili na m a o znany list L e n i n a do S t o m o n i a k o w a z wrzenia 1921 r o k u i w y k o r z y s t a l i go do o k r a s z e n i a a r t y k u u C z e r n i e n i a O wzrocie wiodcej roli KPZR, o p u b l i k o w a n e g o w 1980 r o k u . L e n i n p o u c z a : J e s t e c i e z a w a l e n i prac (...). T a k n i e w o l n o . T o b d . A b d m o e okaza si f a t a l n y w s k u t k a c h . N i e w o l n o p r a c o w a n a d w a n y m i s p r a w a m i , j e l i n i e u m i e si p r z e r z u c a n a i n n y c h w s z y s t k i c h d r u g o p l a n o w y c h zada (...). O r g a n i z u j c i e prac tak, ebycie t y l k o k i e r o w a l i i s p r a w d z a l i . Inaczej nic z tego nie b d z i e "
1 4 4

. P o t r z e c h latach r z d z e n i a p a s t w e m L e n i n ,

k t r y u s i o w a decydowa o w s z y s t k i m sam, doszed do paradoksalnego w n i o s k u : przywdca p o w i n i e n u m i e organizowa prac". P o raz o s t a m i w i d z i a e m C z e r n i e n k w listopadzie 1984 r o k u , n a c z t e r y m i e s i c e p r z e d j e g o mierci. N a w i e l k i m o f i c j a l n y m p r z y j c i u z o k a z j i k o l e j n e j r o c z n i c y P a d z i e r n i k a o d c z y t y w a d r t w m o w n a p o w i t a n i e goci. Rce m u si trzsy, traci

o d d e c h , z t r u d e m w y m a w i a poszczeglne s o w a . L e d w i e m g u t r z y m a w drcej d o n i tekst p r z e m w i e n i a , opuszcza cae l i n i j k i ; sala przyj w Paacu Z j a z d w p o grona b y a w g r o b o w e j ciszy, z e b r a n i s u c h a l i t y c h n i e d o r z e c z n o c i na p o y z zak o p o t a n i e m , n a p o y z e w s p c z u c i e m . Sekretarz generalny, c h o r y n a r o z e d m p u c , d o s o w n i e u m i e r a n a i c h o c z a c h , a w r a z z n i m k o c z y si okres stagnacji. P r z y s z e d czas G o r b a c z o w a , czas w i e l k i c h n a d z i e i , n i e m a l e u f o r i i . W r e s z c i e p o j a w i si p r z y w d c a , k t r y w y d a w a si g o d n y w i e l k i e g o n a r o d u . N a p o c z t e k z a s k o c z y w s z y s t k i c h , p r z e m a w i a j c bez k a r t k i : s k a d n i e , p y n n i e i m d r z e . C z e go t a k i e g o n i k t w Z w i z k u R a d z i e c k i m n i e p a m i t a . C o p r a w d a n a j b a r d z i e j p r z e n i k l i w i j u w t e d y , w 1985 r o k u , z a u w a y l i , e wygaszajc m o w y d o r n y c h s u chaczy, na rne tematy, z r n y c h okazji, m w i w a c i w i e j e d n o i to samo. Jak pamitam, zapewniaem wwczas sceptykw: Gorbaczow owadnity jest jedn r e f o r m i s t y c z n ide i c h c e , e b y c a y k r a j z r o z u m i a go i p o p a r . N a d a l t r u d n o j e s t pisa o b i e k t y w n i e o G o r b a c z o w i e , o s t a t n i m z s e k r e t a r z y g e neralnych. Na Zachodzie w y d a n o j u dziesitki apologii, a w j e g o ojczynie wci u k a z u j si g w n i e k r y t y c z n e a r t y k u y i oszczercze b r o s z u r y w r o d z a j u Ksicia ciemnoci B . O l e j n i k a . C o d o m n i e , b y e m g o r c y m z w o l e n n i k i e m G o r b a c z o w a i n a d a l w i e r z , e R o s j a n i e z c z a s e m o c e n i w a c i w i e r o l , j a k o d e g r a w h i s t o r i i . J e d n a k b y e m te j e d n y m z p i e r w s z y c h , k t r z y k r y t y k o w a l i g o w p a r l a m e n c i e z a kontemplacyjny" stosunek do .reform, bierno wobec k o n f l i k t u w N a g o m o - K a rabachu i kilka i n n y c h spraw. Nastpnego d n i a zostaem w e z w a n y do M i n i s t e r s t w a O b r o n y , g d z i e p o p r o s z o n o m n i e , b y m napisa w n i o s e k o d y m i s j . O s t a t n i sekretarz g e n e r a l n y r w n i e o b j sw f u n k c j z g o d n i e z u s t a l o n y m p a r t y j n y m r y t u a e m . P o s i e d z e n i e p o l i t b i u r a w p e n y m s k a d z i e o d b y o si 1 1 m a r c a 1985 r o k u . W r d m o i c h z n a j o m y c h w sferach w o j s k o w y c h d o p y t y w a n o si z e strachem, czy z n w w y b i o r kogo n a r o k - p t o r a . T y m razem nawet konserwat y w n a generalicja m i a a d o " n i e u s t a j c y c h p o g r z e b w , a i s t n i a a realna g r o b a , e C z e r n i e n k zastpi k o l e j n y starzec, m o s k i e w s k i d y g n i t a r z p a r t y j n y W i k t o r G r i s z y n , l u b , c o gorsza, G r i g o r i j R o m a n o w z a t w a r d z i a y b i u r o k r a t a , o d p o w i e d z i a l n y za przemys zbrojeniowy. Gorbaczow jako przewodniczcy komisji pogrzebowej (niezwykle wana f u n k cja, wiadczca o r y c h y m w y n i e s i e n i u ) o d r a z u n a r u s z y t r a d y c j , pytajc m i n i s t r a z d r o w i a , Czazowa, o okolicznoci mierci C z e r n i e n i a . Wszyscy usyszeli t o , co i b e z t e g o b y o i m w i a d o m e : 10" m a r c a o 3.00 n a d r a n e m c h o r y straci p r z y t o m n o , o 1 9 . 0 0 - 2 0 . 0 0 z m a r . D o p i e r o p o t e m G o r b a c z o w z w r c i si d o z e b r a n y c h : M u s i m y p r z e d e w s z y s t k i m zaj si k w e s t i w y b o r u sekretarza g e n e r a l n e g o K C K P Z R . P r o s z t o w a r z y s z y , a b y w y p o w i e d z i e l i si w tej s p r a w i e " . A n d r i e j G r o m y k o , m i n i s t e r s p r a w z a g r a n i c z n y c h , j u czeka i p o d n i s r k : (...) niezalenie od naszych uczu, m u s i m y patrze w przyszo, ani na j o t nie p o w i n i e n opuszcza nas historyczny o p t y m i z m , wiara w suszno naszej teorii i praktyki. P o w i e m wprost. Kiedy myl o kandydaturze na stanowisko sekretarza generalnego KC K P Z R , to, oczywicie, myl o Michaile Siergiejewiczu Gorbaczowie.

B y b y to, m o i m zdaniem, absolutnie suszny w y b r (...). Jeszcze jedna uwaga. K i e dy patrzymy w przyszo, a nie u k r y w a m , e dla w i e l u z nas jest to j u zbyt trudne zadanie, m u s i m y mie jasn perspektyw. A sprowadza si ona do tego, e nie m a m y prawa dopuci do jakiegokolwiek naruszenia naszej jednoci (...). W s z y s t k o o d b y w a o si t a k j a k zawsze. P i e r w s z y g o s b y d e c y d u j c y , a w d o d a t k u G r o m y k o p o w o y w a si n a n i e z a w o d n l e n i n o w s k r e g u j e d n o c i w szeregach. I n n i m o g l i j u t y l k o potakiwa. T i c h o n o w , j a k b y w r a m a c h zadouczynienia za wysunicie kandydatury C z e r n i e n k i , wyrazi swoj b e z w a r u n k o w o p i n i - s e k r e t a r z e m g e n e r a l n y m p o w i n i e n zosta M i c h a i S i e r g i e j e w i c z G o r b a c z o w " . Wszyscy p o k o l e i szli z a j e g o p r z y k a d e m . M i n i s t e r r o l n i c t w a , D i e m i c z e w , popar Gorbaczowa, poniewa kandydat szczeglnie wiele zrobi w dziedzinie r o z w o j u naszego k o m p l e k s u a g r o p r z e m y s o w e g o " . J a k o o s t a t n i zabra gos p r z e wodniczcy K G B , C z e b r i k o w , k t r y owiadczy: Czekici polecili m i poprze k a n d y d a t u r t o w a r z y s z a G o r b a c z o w a n a s t a n o w i s k o sekretarza g e n e r a l n e g o K C K P Z R . R o z u m i e c i e c h y b a , e g o s c z e k i s t w , gos naszego a k t y w u - t o g o s l u d u " . M o n a j e d y n i e doda, e bez wtpienia jest tak w pastwie p o l i c y j n y m . G o r b a c z o w o d p o w i e d z i a w sposb b a r d z o z w i z y , d z i k u j c z a w y b r , k t r y p o w i n n o j e s z c z e z a t w i e r d z i p l e n u m K C , ale k i l k a w y j t k w z j e g o p i c i o m i n u t o wej m o w y warto, m i m o wszystko, przytoczy: (...) Dziewi lat mojej pracy w Stawropolskim K r a j u i siedem lat pracy tutaj uwiad o m i o mi z ca oczywistoci, e w naszej partii kryje si o g r o m n y potencja t w r czy (...). N i e ma potrzeby zmienia naszej p o l i t y k i . Jest to jedyna suszna, p r a w d z i w i e leninowska p o l i t y k a . P o w i n n i m y nabiera tempa, i n a p r z d , ujawnia niedocignicia i eliminowa j e , jasno widzie nasz wietlan przyszo .
145

N a p o c z t k u G o r b a c z o w p o s z e d w lady w s z y s t k i c h n o w o w y b r a n y c h s e k r e t a r z y g e n e r a l n y c h , przysigajc w i e r n o l e n i n o w s k i e j l i n i i . W t y m m o m e n c i e , k i e d y n i e zosta j e s z c z e f o r m a l n i e w y b r a n y , p o p r o s t u n i e m g p o w i e d z i e n i c i n n e go. Jednake G o r b a c z o w nie by B r e n i e w e m ani Czernienk, ani nawet A n d r o p o w e m , lecz d z i a a c z e m p a r t y j n y m , k t r y l e p i e j o d i n n y c h r o z u m i a , e k r a j p o t r z e b u j e z a s a d n i c z y c h p r z e m i a n . R o z u m i a te, e zaczyna o d r a z u o d g w a t o w n y c h p o s u n i n i e b y o b y rzecz b e z p i e c z n . M o i m z d a n i e m , G o r b a c z o w n i e m i a z a m i a r u n i s z c z y starego s y s t e m u , c h c i a t y l k o d o k o n a j e g o zasadniczej n a p r a w y . I t o j e d n a k w y d a w a o si n i e z w y k l e m i a y m p r z e d s i w z i c i e m w t a k d o g m a t y c z n y m i z b i u r o k r a t y z o w a n y m spoeczestwie, a pierwsze, niewielkie k r o k i , j a k i e p o d j w t y m k i e r u n k u , o k a z a y si r e w o l u c y j n e w s w o i c h s k u t k a c h . C z w a r t e g o k w i e t n i a 1985 r o k u , p o d k o n i e c p o s i e d z e n i a p o l i t b i u r a , G o r b a c z o w , zupenie nieoczekiwanie i poza p o r z d k i e m d z i e n n y m , w y g o s i m o w o potrzeb i e w a l k i z ostentacj, c h e p l i w o c i , p u s t o s o w i e m i l i z u s o s t w e m . A b y u a t w i sobie z a d a n i e , p r z e c z y t a p o p r o s t u o b s z e r n y l i s t W . Z a w i a o w a , starego k o m u n i sty z L e n i n g r a d u , w y m i e w a j c y n i e z l i c z o n e z o t e g w i a z d y B r e n i e w a i p e a n y n a cze s e k r e t a r z y g e n e r a l n y c h . G o r b a c z o w p o z w o l i w i c , a b y u s y s z a n o g o s l u d u , i podsumowa:

L e n i n m w i o autorytecie p r z y w d c w , o autorytecie w o d z w . N i e naley j e d n a k m y l i tego z autorytetem partii (...). N i e jest przecie tajemnic, e kiedy C h r u s z czow doprowadzi krytyk dziaalnoci Stalina do niewiarygodnych r o z m i a r w , przynioso to j e d y n i e szkod, po ktrej w jakiej mierze do dzi nie m o e m y si pozbiera (...) 146

J a k w i d a , w tej j e d n e j w y p o w i e d z i z a w i e r a si c a y p r o g r a m G o r b a c z o w a : l e n i n o w s k i e podejcie, spokojna k r y t y k a s t a l i n i z m u , ostrono w polityce. Z pers p e k t y w y d n i a dzisiejszego b y o t o s t a n o w i s k o b o j a l i w e i d w u z n a c z n e . W t e d y j e d n a k G o r b a c z o w nic innego powiedzie nie m g i, najwyraniej, nie m i a zamiaru. G o r b a c z o w czsto o d w o y w a si d o L e n i n a , t r a k t u j c t o j e d n a k j a k o n i e z b d n y r y t u a i n i e w p a d a j c w przesadn egzaltacj. N a w e t w j e g o p r o g r a m o w y m r e f e racie, w y g o s z o n y m 2 3 k w i e t n i a 1985 r o k u n a p l e n u m K C , z n a l a z o si z a l e d w i e kilka s z t a m p o w y c h s f o r m u o w a t y p u : C a l e ycie, cay bieg h i s t o r i i potwierdzaj d o b i t n i e w i e l k suszno l e n i n o w s k i e j n a u k i "
1 4 7

. Gorbaczow, jakkolwiek jego sto-

s u n e k d o L e n i n a b y w y w a o n y i w o l n y o d i d e o l o g i c z n e j e m f a z y , n i e p r b o w a te poddawa krytycznej rewizji bdnych prognoz wodza. Rozumia konieczno z m i a n , p r z e b u d o w y , c z y l i pieriestrojki, ale p o d e j m o w a w t y m k i e r u n k u k r o k i p o o w i c z n e , n i e z d e c y d o w a n e , czasami n a w e t d w u z n a c z n e . C h w i l a m i j e d n a k G o r b a c z o w p r z e j a w i a s t a n o w c z o i si w o l i g o d n p r a w dziwego ma stanu. W y c o f a , na przykad, radzieckie oddziay z Afganistanu, p o z w o l i n a p o w r t z zesania A n d r i e j a S a c h a r o w a , w y c i g n o s t r e k o n s e k w e n c j e w s t o s u n k u d o w o j s k o w y c h , g d y w m a j u 1987 r o k u m o d y n i e m i e c k i p i l o t , M a thias R u s t , n a r u s z y r a d z i e c k p r z e s t r z e p o w i e t r z n i w y l d o w a n a p l a c u C z e r w o n y m w M o s k w i e . Z d a r z a o si c z a s e m , e s t a n o w c z o t a p r z y n o s i a b a r d z o w t p l i w e r e z u l t a t y . K i e d y p i e r w s z y zastpca m i n i s t r a f i n a n s w , W . D i e m i e n c e w , w y s t p i n a p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a p r z e c i w k o o g r a n i c z e n i o m w sprzeday a l k o h o l u , Gorbaczow przerwa m u ostro; W t y m , c o powiedzielicie, nie m a nic n o w e g o . W s z y s c y w i e m y , e z n a j d u j c e si w o b i e g u p i e n i d z e n i e m a j a d n e g o p o k r y cia. J e d n a k w y p r o p o n u j e c i e r o z p i j a n i e n a r o d u . T a k w i c streszczajcie si: n i e jestecie w M i n i s t e r s t w i e F i n a n s w , lecz n a p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a "
1 4 8

G o r b a c z o w , z a n i m j e s z c z e zosta s e k r e t a r z e m g e n e r a l n y m , czsto z a c h o w y w a si j a k t y p o w y i d e o l o g i c z n y b o j o w n i k " , d o p a s o w u j c w a s n e z d a n i e d o o p i n i i stars z y c h k o l e g w . W e w r z e n i u 1983 r o k u , k i e d y p o l i t b i u r o r o z t r z s a o p r z y p a d e k k o r e a s k i e g o s a m o l o t u pasaerskiego, k t r y n a r u s z y r a d z i e c k p r z e s t r z e p o w i e t r z n i zosta z e s t r z e l o n y , G o r b a c z o w w y p o w i a d a si w b a r d z o k a t e g o r y c z n y m t o n i e : J e s t e m p e w i e n , e nasza akcja b y a u s p r a w i e d l i w i o n a . S a m o l o t p r z e bywa nad t e r y t o r i u m radzieckim przez jakie d w i e godziny, t r u d n o wic s u g e r o w a , e b y t o p r z y p a d e k (...), teraz m i l c z e n i e w o l n o , n a l e y p r z y j p o s t a w zaczepn. M u s i m y t r z y m a si w e r s j i , k t r u z g o d n i l i m y " (...) 149

C h o c i a G o r b a c z o w n i g d y n i e z d o a si p o z b y p a r t y j n y c h n a w y k w i s t e r e o t y p w r a d z i e c k i e g o m y l e n i a , n i e w t p l i w i e s t a n o w i z u p e n i e n o w y t y p sekretarza

g e n e r a l n e g o , u w a l n i a j c si s t o p n i o w o o d w y r a n i e w i d o c z n y c h w p i e r w s z y m okresie p r o w i n c j o n a l n y c h naleciaoci. Pseudopatrioci, bolszewicy i nacjonalici czsto obarczaj g o w i n z a r o z p a d Z S R R , ale t o w a n i e G o r b a c z o w d o s a m e g o koca p r b o w a ratowa Z w i z e k Radziecki. L a t e m 1991 r o k u r o s y j s k i r z d B o r y s a J e l c y n a p r z y g o t o w y w a n o w e p o r o z u m i e n i e z w i z k o w e z r e p u b l i k a m i , ktrego wejcie w ycie oznaczaoby koniec Z w i z k u R a d z i e c k i e g o w j e g o l e n i n o w s k i e j f o r m i e , k a d c z a r a z e m kres p a n o w a n i u k o m u n i s t w i przyznajc n a r o d o w o c i o m p r a w o d o okrelenia swej p r z y s z o ci p o l i t y c z n e j . A b y t e m u z a p o b i e c , g r u p a s p i s k o w c w , k i e r o w a n a p r z e z r a d z i e c kiego premiera, ministra o b r o n y i i n n y c h dygnitarzy, usiowaa dokona p r z e w r o t u , o p a n o w a s i e d z i b r z d u i w p r o w a d z i stan w y j t k o w y . Z a m a c h o w c y n i e w z i l i p o d u w a g p o p u l a r n o c i J e l c y n a o r a z t e g o , e w o j s k o n i e zechce strzela d o r o s y j skich obywateli. Z a m a c h nie tylko nie powstrzyma procesw dezintegracyjnych, ale s k o m p l i k o w a j e s z c z e s t o s u n k i R o s j i z i n n y m i r e p u b l i k a m i i p o d k o n i e c 1 9 9 1 r o k u Z S R R przesta i s t n i e . Rozpad Z w i z k u Radzieckiego b y w i e l k i m nieszczciem, t y m bardziej, e m i a o n w s z e l k i e szanse p r z e t r w a w z m o d y f i k o w a n e j f o r m i e k o n f e d e r a c j i . J e d nake to nie G o r b a c z o w i nie Jelcyn r o z w a l i l i " Z S R R . B o m b zegarow p o d j e g o f u n d a m e n t y p o d o y j e s z c z e L e n i n w 1920 r o k u , k i e d y decyzj p o l i t b i u r a z l i k w i d o w a n o gubernie, tworzc na ich miejsce j e d n o s t k i narodowe. W w a r u n k a c h d y k t a t u r y n i e g r o z i o t o d e c e n t r a l i z a c j p a s t w a , lecz g d y t y l k o zacz si p r o c e s d e m o k r a t y c z n y , zadziaay siy o d r o d k o w e , a d u g o t u m i o n e denia r e p u b l i k n a r o d o w y c h d o p o l i t y c z n e j n i e z a l e n o c i w e z b r a y w i e l k , n i e p o w s t r z y m a n fal. P o 7 0 latach d o m i n a c j i M o s k w y proces t e n b y z a p e w n e n i e u n i k n i o n y , n i e m u s i a j e d n a k prowadzi do cakowitego rozpadu. Z g o d n i e z historyczn logik p o w i n n o raczej d o j d o n o w e g o p o r o z u m i e n i a r e p u b l i k n a z u p e n i e i n n y c h zasadach, n a p r z y k a d w f o r m i e d e m o k r a t y c z n e j k o n f e d e r a c j i . M o i m z d a n i e m , taka m o l i w o nadal istnieje.

L E N I N A HISTORIA
N a p o c z t k u stulecia L e n i n b y n i e m a l t y p o w y m r o s y j s k i m socjaldemokrat. T e n w c z e s n y L e n i n - U l j a n o w , obserwujc Rosj z zagranicy, m g t w o r z y swoje a b s t r a k c y j n e s c h e m a t y , z n i e w a a cara i u d z i e l a r a d , j a k o r g a n i z o w a r e w o l u c y j n e w y s t p i e n i a . S t o p n i o w o te o d c i n a si o d l i b e r a l n e j s o c j a l d e m o k r a c j i , p r z e c h o d z c n a coraz b a r d z i e j r a d y k a l n e p o z y c j e . O d r e w o l u c j i 1905 r o k u j e g o n i e c h do liberalnej inteligencji, w ktrej w i d z i a g w n przeszkod na drodze do u r z e c z y w i s t n i e n i a s w o i c h p l a n w , p r z y b r a a c h a r a k t e r g w a t o w n y c h i z a j a d y c h atak w . J e g o w i a d o m o ulegaa w t y m o k r e s i e postpujcej b o l s z e w i z a c j i " . A n t y l i beralizm L e n i n a , co nie wszyscy wwczas r o z u m i e l i , stanowi zaprzeczenie wolnoci j a k o wartoci politycznej i moralnej. Wyglda na to, e wczesny L e n i n ,

o s i a d s z y z a g r a n i c , n i e w i d z i a d l a siebie m i e j s c a w R o s j i , p k i n i e d o k o n a si t a m r e w o l u c j a . J e d n a k j e s z c z e w s t y c z n i u 1917 r o k u n i e b a r d z o w n i w i e r z y . L e n i n dojrzay - to p r z y w d c a b o l s z e w i k w w latach w o j n y w i a t o w e j . U l j a n o w - L e n i n by zapewne j e d n y m z nielicznych socjaldemokratw, ktrzy w w o j n i e i m p e r i a l i s t y c z n e j u j r z e l i d l a siebie s p r z y m i e r z e c a . R o s y j s k a m o n a r c h i a u p a da, poniewa nie potrafia doprowadzi w o j n y d o zwyciskiego koca", natomiast Rzd T y m c z a s o w y , k t r y doszed do w a d z y w rezultacie r e w o l u c j i l u t o w e j , nie w i e d z i a , j a k w y c o f a si z w o j n y z h o n o r e m . L e n i n m i a p o m y s , j a k t e g o d o k o na, c h o n i e b y t o b y n a j m n i e j s p o s b h o n o r o w y . D o s z e d d o w n i o s k u , e w o j n n a l e y w y k o r z y s t a d o z a i n i c j o w a n i a z r y w u r e w o l u c y j n e g o , n a w e t z a cen k l s k i R o s j i . P o s t a w i w s z y s t k o n a klsk R o s j i , p o c z y m r z u c i h a s o p r z e k s z t a c e n i a w o j n y imperialistycznej w w o j n d o m o w . T o nadzwyczaj w a n y m o m e n t dla z r o z u m i e n i a h i s t o r y c z n e g o L e n i n a : a b y osign s w j c e l , b y o n g o t w o d r z u c i patriotyzm, godno narodow i zwyke poczucie przyzwoitoci. P n y L e n i n t o c z o w i e k stojcy n a czele r z d u r e w o l u c y j n e g o , u z b r o j o n y t y l k o w t e o r e t y c z n e s c h e m a t y i b e z r a d n y w o b e c p i t r z c y c h si p r z e d n i m p r o b l e m w . W s z y s t k o , c o p o t r a f i w tej s y t u a c j i w y m y l e , s p r o w a d z a o si d o j e d n e j i d e i : o d b i e r a , r e k w i r o w a , k o n f i s k o w a . N a t y m etapie p o t r z e b o w a j e d n e g o n a rzdzia - bezwzgldnej d y k t a t u r y . Z a l e d w i e d w a l u b t r z y miesice wczeniej L e n i n n a j z u p e n i e j p o w a n i e r o z p r a w i a o z a n i k a n i u p a s t w a , a teraz z m u s z o n y b y w gorczkowym popiechu tworzy armi, trybunay, komisariaty ludowe, inspekcje, t a j n e w y d z i a y i s u b d y p l o m a t y c z n . N o w e s t r u k t u r y p a s t w o w e m o g y funkcjonowa j e d y n i e w oparciu o pogardzanych buruazyjnych specjalistw". D e c y z j e L e n i n a j a k o t w r c y i w o d z a n o w e g o p a s t w a , c h o czsto p o w i e r z c h o w n e , p r z y p a d k o w e i n i e p r z e m y l a n e , b y y te s u r o w e i o k r u t n e . O Leninie pisano wiele. C z y n i l i to z a r w n o bolszewicy, j a k i ludzie, k t r y c h t r u d n o posdza o p r o l e t a r i a c k o p t y k " l u b k l a s o w s t r o n n i c z o . D o n a s z k i c o w a n e g o p r z e z e m n i e p o r t r e t u p o s t a r a m si d o d a j e s z c z e k i l k a p o c i g n i p d z l a w nadziei, e doda to bardziej wyrazistych b a r w sylwetce czowieka, k t r y w y w a r bodaj najwikszy w p y w n a histori X X w i e k u . N. Krupska: T a k i c h gestw, j a k bicie pici w st l u b groenie palcem nigdy nie byo (...). M w i szybko. Stenografistki le zapisyway (...), stenografistki m i e l i m y w t e d y kiepskie, a zdania budowa bardzo zawie (...). Po ktniach, dyskusjach, k i e dy wracalimy do d o m u , czsto by p o n u r y , m i l k l i w y , rozstrojony (...). N i g d y n i czego nie udawa (...). Bardzo l u b i sucha m u z y k i , ale strasznie si przy t y m m czy (...). Z w y k l e w y c h o d z i po pierwszym akcie (...). Przed wystpieniami zawsze bardzo si denerwowa: b y skupiony, milczcy, unika r o z m w na inne tematy, od razu byo wida, e si denerwuje, rozmyla. O b o w i z k o w o pisa plan p r z e m o w y (...). N i e n a w i d z i grzebania si w duszy i mczcej samoanalizy (...). Adoratskiemu opowiada ze szczegami, j a k bdzie wygldaa rewolucja socjalistyczna (...) .
150

G. Z i n o w i e w : (...) C z y mia wiadomo (przeczucie), e jest powoany? Tak, mia! Bez tego nie staby si L e n i n e m . Bez tego w ogle nie ma wodza. Swego czasu

(kiedy W . L . walczy! jeszcze o uznanie) osobisty stosunek do niego (w sensie p o l i t y c z n y m , teoretycznym) by dla niego k r y t e r i u m , miar rzeczy (...). L e n i n l u b i straszy: jeli bdziemy robi bdy - zginiemy i t d . (...)
151

M. U l j a n o w a : W a d i m i r Iljicz najbardziej interesowa si w t y m okresie r o l n i c t w e m . J e l i nie mona zajmowa si polityk, trzeba si zaj r o l n i c t w e m (...)". M y l i , eby zaj si c z y m k o l w i e k i n n y m , a nie polityk, przychodziy j e d n a k W a d i m i r o wi I l j i c z o w i do g o w y tylko wtedy, kiedy czu si le i wtpi w moliwo w y z d r o wienia. Wystarczyo jednak, e nastpia cho niewielka poprawa, a z n w zaczyna myle o dziaalnoci p o l i t y c z n e j .
152

W. C z e m o w : U m y s Lenina emanowa energi, ale by chodny. Powiedziabym nawet: by to przede wszystkim drwicy, szyderczy, cyniczny umys. L e n i n nienaw i d z i sentymentalizmu (...). B y to w y b i t n y rewolucjonista i dziaacz pastwowy, ale pozbawiony zupenie zmysu historycznego przewidywania. Jego m a y p o l i tyczny r o z u m " nie mia sobie r w n y c h ; jego w i e l k i polityczny r o z u m " by perman e n t n y m b a n k r u t e m (...). Jako czowiek z prawd w kieszeni" nie ceni twrczego poszukiwania prawdy, nie szanowa cudzych przekona, nie przenika go d u c h w o l noci (...). W o l a Lenina bya silniejsza od jego u m y s u . I dlatego umys ten pokornie ugina si przed wol (...). L e n i n by dobroduszny. Jednak dobroduszno i dobro to dwie rne rzeczy (...). Jego dobroduszno stanowia uboczny p r o d u k t bogiego zadowolenia, wynikajcego z poczucia siy. Tak dobroduszno wielkiego bernardyna wobec psw p o d w r z o w y c h okazywa L e n i n s w o i m b l i n i m " (...) .
153

A. Baabanowa: L e n i n potrzebowa w s p l n i k w , a nie towarzyszy. Wierno oznaczaa dla niego niezbite przekonanie, e czowiek w y k o n a wszystkie rozkazy, nawet te, ktre stoj w sprzecznoci z l u d z k i m s u m i e n i e m (...). L e n i n nigdy nie wypiera si tych dziaa i postpkw, za ktre ponosi odpowiedzialno, tak j a k nie p r b o w a pomniejsza i c h konsekwencji, poniewa zawsze dziaa z absolutn wiar w suszno swojej sprawy i by przekonany, e tylko jego teoria - bolszewizm - moe zatriumfowa (...). B y nietolerancyjny, uparty, surowy i niesprawiedliwy wobec swoich przeciwnikw (przeciwnikw bolszewizmu, a nie osobistych w r o g w )
154

A. N a g o w s k i : L e n i n chodzi po trybunie z kta w kt i m o c n o akcentujc r", przemawia gwatownie, dobitnie, jasno. N i e byo to wiecowe przemwienie (...). L e n i n , j a k o mwca, nie m g si rwna z Plechanowem, k t r y przemawia we francuskiej manierze, podnoszc i opuszczajc gos, gestykulujc. L e n i n nie mia daru przemawiania. L e n i n by tylko logikiem. M w i jednak jasno, dobitnie, zawsze stawiajc kropk nad i, z ogromn wiar w siebie chodzi po trybunie i m w i t a k i m t o n e m , e w suszno j e g o sw nie mona b y o wtpi (...) .
155

A. Kiereski: Od 11 listopada 1918 r o k u - wszdzie rozejm, pokj. T y l k o Rosja cigle si m o b i l i z u j e , militaryzuje, b r o n i czerwonej ojczyzny". Czy to nie bolszew i c y w imi natychmiastowego p o k o j u podnieli sztandar b u n t u przeciwko o g l nonarodowej rewolucji i rozpoczli w o j n domow? C z y nie dlatego, e w Rosji czwarty r o k sroy si niedorzeczny, w y m y l o n y przez Lenina i jego p o d k o m e n d nych komunistyczny ustrj?
156

A. K u p r i n : Zza stou podnosi si Lenin i idzie kilka k r o k w w m o i m kierunku. C h o dzi tak dziwnie: koysze si z b o k u na bok, jakby kula na obie nogi; tak chodz krzyw o n o d z y jedcy (...). W powierzchownoci Lenina nie ma nic odpychajcego ani majestatycznego, ani gbokiego (...). Rozmawiajc, gestykuluje, podkrelajc swoje sowa. Rce ma due i bardzo nieprzyjemne (...). Noc, j u w ku, przy zgaszonym wietle, z n w p o w r c i e m mylami do Lenina, z niezwyk wyrazistoci przywoa e m jego obraz i (...) si przestraszyem, w y d a o mi si, j a k b y m na krtk chwil wcieli si w niego. Pomylaem, e ten czowiek - taki pospolity, uprzejmy, n o r m a l n y - j e s t o wiele gorszy od Nerona, Tyberiusza, Iwana Gronego. C i , przy caej swoj e j duchowej uomnoci, byli m i m o wszystko l u d m i , ulegajcymi nastrojom c h w i l i i p e w n y m wahaniom. T e n jest niczym kamie, ktry oderwa si od skalnego masywu i spada gwatownie w d, mszczc wszystko na swojej drodze. A przy t y m pomylcie tylko! - za spraw jakich czarw jest to kamie mylcy!
157

K. Radek: Zdarzyo si to w marcu 1916 r o k u w B e m i e . W . I . by p o t w o r n i e z m czony, cierpia na bezsenno, a Nadieda Konstantinowna poprosia m n i e , ebym j a k i m sposobem zacign go do gospody, by si troch przewietrzy (...). Iljicz l u b i pilzneskie p i w o . W marcu N i e m c y , ktrzy wynaleli nie tylko marksizm, ale i najlepsze na wiecie p i w o , wyrabiaj wspaniae p i w o - nazywa si o n o Salvator, No i t y m Salvatorem skusiem Iljicza (...). N i e ma co ukrywa, w y p i l i m y kilka sporych k u f l i i by moe dziki t e m u Iljicz na chwil pozby si swej powcigliwoci. G d y noc odprowadzaem go do d o m u powiedzia kilka sw, ktre w r y y mi si w pami na cae ycie: N o i c, 20 lat posyam ludzi do nielegalnej roboty, wpadaj j e d e n po d r u g i m , setki l u d z i , ale tak trzeba (...)" .
158

A. Potriesow: Legendy o Leninie zastpuj legendy o Marksie. W istocie M a r k s tylko stworzy teori, a L e n i n wcieli j w ycie. Jeli nawet L e n i n si m y l i , a m y l i si, szczerze wierzy w to, co czyni i g o t w by sam zoy siebie w ofierze. M a r k s - to Jan Chrzciciel, ktry przygotowuje ludzi do nauki Chrystusa, a L e n i n to sam Chrystus, rozpity na krzyu (...) .
159

Przytaczajc t m o z a i k s p o s t r z e e l u d z i , k t r z y o s o b i c i e z n a l i L e n i n a , w i d y w a l i g o , s p o t y k a l i si z n i m , c h c i a e m pokaza, e L e n i n , p r z y caej sile s w e g o intelektu, potnej w o l i , umiejtnoci szybkiego m a n e w r o w a n i a w n a j t r u d n i e j szych sytuacjach, b y c z o w i e k i e m j e d n o w y m i a r o w y m . W m o i m p r z e k o n a n i u nie b y o n J a n u s e m o w i e l u obliczach, z a j a k i e g o czasem g o u w a a n o : j e d n o l i t o j e g o charakteru nie ulega w t p l i w o c i . N a z w a b y m g o t o t a l n y m b o l s z e w i k i e m , k t r y c z y , a k u m u l o w a w sobie w i e l e c e c h , c z y n i c y c h z n i e g o n i e p o w t a r z a l n e z j a w i s k o . P r z e d e w s z y s t k i m j e d n a k b y d o szalestwa o p t a n y ide r e w o l u c j i i t y l k o j e g o irracjonalny z d r o w y rozsdek", j a k uj t o W i k t o r C z e r n o w , n i e j e d n o k r o t n i e r a t o w a p a r t i w s y t u a c j a c h , k t r e w y d a w a y si b e z n a d z i e j n e "
160

L e n i n u s p r a w i e d l i w i a n a j b a r d z i e j b e z w z g l d n e r o d k i w p r z e k o n a n i u , e bez tego bolszewicy nie zdoaj urzeczywistni d y k t a t u r y proletariatu. N i e b y m c i w y j a k S t a l i n , lecz m i m o t o u w a a , e r e w o l u c j a z g i n i e , j e l i a r n a d y k t a t u r y p r z e stan si obraca c h o c i a n a c h w i l . T e n d u c h o w y j a k o b i n i z m , n i e w i e l e l e p s z y n i

b r u t a l n o Stalina, z d a w a si w j a k i s p o s b u s z l a c h e t n i a , otacza r e w o l u c y j n aureol p r z e m o c i o k r u c i e s t w o . D w u d z i e s t e g o d r u g i e g o p a d z i e r n i k a 1919 r o k u L e n i n pisa d o T r o c k i e g o : S k o c z y z J u d e n i c z e m - t o d l a nas d i a b e l n i e w a n e " . W t y m c e l u , z a p e w n i a przewodniczcego R e w o l u c y j n e j Rady W o j e n n e j , naley z m o b i l i z o w a b u r u j w , u s t a w i z t y u k a r a b i n y m a s z y n o w e , rozstrzela k i l k u s e t i p r z e p r o w a d z i z m a s o w a n y atak n a J u d e n i c z a "
1 6 1

. D w a d z i e c i a d w a lata p n i e j , j e s i e n i 1941 r o k u ,

u k o w i Z d a n o w d o n o s i l i S t a l i n o w i z L e n i n g r a d u , e w o j s k a n i e m i e c k i e , idc d o natarcia, gnaj p r z e d sob s t a r c w , k o b i e t y i d z i e c i , c o stawia o b r o c w w n i e z w y k l e t r u d n e j s y t u a c j i . K o b i e t y i d z i e c i k r z y c z : N i e strzelajcie! M y s w o i ! " S t a l i n z a r e a g o w a n a t y c h m i a s t : M o j a rada: N i e r o z c z u l a j c i e si, b i j c i e w r o g a i j e g o p o m a g i e r w , d o b r o w o l n y c h c z y te n i e , p o z b a c h (...). Strzelajcie d o N i e m c w i i c h w s p l n i k w , k i m k o l w i e k b y o n i b y l i (...)"
162

H i s t o r y c z n y L e n i n , w i e r z c , e m o r a l n e j e s t w s z y s t k o t o , c o sprzyja z w y c i s t w u k o m u n i z m u " , c h e m i e p o d p o r z d k o w y w a h i s t o r y c z n strategi strategii c h w i l i . C z s t o dziaa bez j a s n e g o p l a n u , majc n a w i d o k u j e d y n i e cele o g l n e . B y g o t w d i a m e t r a l n i e z m i e n i a hasa p o l i t y c z n e , j e l i w i d z i a , e d o p r o w a d z i g o t o szybciej d o c e l u . D u g o p o p i e r a idee Z g r o m a d z e n i a K o n s t y t u c y j n e g o , lecz z d e c y d o w a n i e o d c i si od n i e j , g d y t y l k o zda sobie spraw, e w p r z y s z e j K o n s t y t u a n c i e b o l s z e w i c y znajd si w m n i e j s z o c i . D o r e w o l u c j i u t r z y m y w a , e separatystyczny p o k j z N i e m c a m i j e s t w y k l u c z o n y , ale znalazszy si u w a d z y , n a t y c h m i a s t zacz s z u k a " d r g d o zawarcia o d r b n e g o p o k o j u . W s t y c z n i u 1920 r o k u , b r o n i c k o m u n i z m u w o j e n n e g o " przed T r o c k i m , k t r y j u w t e d y przekonany by o potrzebie z m i a n y p o l i t y k i , o w i a d c z y : P o w i c i l i m y d z i e s i t k i tysicy n a j l e p s z y c h k o m u n i s t w , by w y e l i m i n o w a 10 0 0 0 b i a o g w a r d y j s k i c h o f i c e r w i w t e n sposb u r a t o w a l i m y k r a j . T e same m e t o d y trzeba zastosowa teraz - bez tego n i e bdzie z b o a "
153

. Dopie-

r o g d y z g i n y k o l e j n e setki tysicy l u d z i - r o z s t r z e l a n y c h , z a b i t y c h podczas t u m i e n i a b u n t w , z m a r y c h z g o d u - L e n i n u s t p i i z r o d z i si N E P . L e n i n a zaczto uwaa z a o j c a N o w e j P o l i t y k i E k o n o m i c z n e j " , lecz j e s t t o c a k o w i t e n i e p o r o z u mienie. W d z b o l s z e w i k w by z m u s z o n y uczyni ten k r o k , b y wskrzesi e l e m e n t a r n y o b r t t o w a r o w y . W p r z e c i w n y m razie r e w o l u c j i g r o z i a b y klska. L e n i n o w s k a idea s t w o r z e n i a s p o e c z e s t w a o p a r t e g o n a k o m u n i s t y c z n e j r w n o c i i s p r a w i e d l i w o c i b y a s z a l e s t w e m i u u d , lecz m i m o t o m i a a s w o j elazn l o g i k . L e n i n , w s z c z y n a j c rosyjsk a w a n t u r , w i d z i a w n i e j j e d y n i e p o c z t e k W e d u g n i e g o R o s j a p o w i n n a sta si d e t o n a t o r e m , k t r y z a i n i c j u j e w y b u c h n a skal w i a t o w . B y g o t w p o w i c i R o s j , a b y r o z p a l i b o d a j k o n t y n e n t a l n y p o ar. P o c h d n a W a r s z a w , p o d j t y z j e g o i n i c j a t y w y , m w i c s o w a m i T r o c k i e g o , kosztowa Rosj d r o g o " . T r o c k i stwierdza dalej, e polski b d nie t y l k o d o p r o w a d z i nas d o p o k o j u r y s k i e g o , k t r y o d c i nas o d N i e m i e c , ale d a r w n i e p o tny i m p u l s do konsolidacji buruazyjnej E u r o p y " . Jednake T r o c k i , taki sam j a k o b i n j a k i L e n i n , podziwia leninowsk miao zamysu. R y z y k o b y o w i e l k i e , ale c e l w a r t b y t e g o "
1 6 4

T r o c k i n i e w s p o m n i a j e d n a k , e t a o b d n a idea k o s z t o w a a ycie d z i e s i t k w tysicy rosyjskich onierzy, a Rosja, z p o w o d u bezmylnej p o l i t y k i L e n i n a , m u siaa zapaci s w e j d a w n e j p r o w i n c j i k o n t r y b u c j w o j e n n w w y s o k o c i 3 0 0 0 0 0 0 0 rubli w zocie
1 6 5

. W e w r z e n i u 1918 r o k u , d o s o w n i e n a d w a miesice p r z e d k a p i -

tulacj N i e m i e c , L e n i n , zgodnie z w a r u n k a m i traktatu brzeskiego, poleci wysa d o B e r l i n a 9 3 t o n y carskiego z o t a . Idea, by u c z y n i planet c z e r w o n " , opieraa si na f a s z y w y c h zaoeniach g a b i n e t o w e g o myliciela, k t r y przez d u g i e lata b u d o w a n i e z l i c z o n e schematy w i a t o w e j r e w o l u c j i k o m u n i s t y c z n e j , n i e biorc p o d u w a g c z y n n i k w e t n i c z n y c h , n a r o d o w y c h , r e l i g i j n y c h , geograficznych i k u l t u r o w y c h . L e n i n uznawa t y l k o m o t y w y klasowe i e k o n o m i c z n e , a j e d y n wartoci, k t r e j zamierza b r o n i , b y a w a d z a . N a ile m o n a stwierdzi, L e n i n n i g d y n i e m i a w y r z u t w s u m i e n i a z tego p o w o d u , e zniszczy p i e r w s z y w h i s t o r i i R o s j i d e m o k r a t y c z n y r z d ; u p o k o r z y Rosj h a n i e b n y m p o k o j e m ; r o z p d z i Z g r o m a d z e n i e K o n s t y t u c y j n e ; z n i s s w o b o d y obywatelskie i p r a w a c z o wieka; sprowadzi Rady do roli przybudwek k o m i t e t w partyjnych; wygna za granic k w i a t rosyjskiej i n t e l i g e n c j i ; z l i k w i d o w a rosyjsk socjaldemokracj; w y m o r d o w a r o d z i n carsk; u t o p i w e k r w i n i e z l i c z o n e p o w s t a n i a c h o p s k i e ; n i e m a l doszcztnie zniszczy C e r k i e w . O c z y w i c i e j e s t t o n i e p e n a lista. L e n i n nie b y p r n y i dny sawy. Nalea do rzadkiego t y p u l u d z i , k t r z y szczerze u t o s a m i a j si z ide, w k t r w i e r z , i ze spraw, k t r e j su. A p o n i e wa jego m r z o n k i odzwierciedlay w j a k i m stopniu odwieczne marzenia o idealn y m u s t r o j u i s p r a w i e d l i w o c i s p o e c z n e j , z d o a p r z e k s z t a c i sw o b d n p o l i t y k w p r o g r a m d l a m i l i o n w l u d z i n a d u g i e dziesiciolecia. B y o t o , o c z y w i c i e , m o l i w e dziki nieograniczonej p r z e m o c y - u n i w e r s a l n e j metodzie bolszewikw. P a r t i a strzega i d e i i w i z e r u n k u s w e g o w o d z a j a k n a j w i k s z e j w i t o c i . L e n i n a u w i e c z n i a n o w ksikach, p o m n i k a c h , n i e z l i c z o n y c h rocznicach i j u b i l e u s z a c h . Z e szczegln p o m p o b c h o d z o n a b y a w k w i e t n i u 1970 r o k u 100. r o c z n i c a j e g o u r o d z i n . P o l i t b i u r o j u d w a lata w c z e n i e j zaczo o d b y w a r e g u l a r n e p o s i e d z e n i a , o p r a c o w u j c p l a n u r o c z y s t o c i . D w u d z i e s t e g o c z e r w c a 1968 r o k u , g d y o m a w i a n o d o k u m e n t O przygotowaniach do setnej rocznicy urodzin Lenina, czonkowie leninowskiego politbiura" wnieli do sprawy wiele nowego. Giennadij W o r o n o w d z i w i si, dlaczego p o m i n i t o k w e s t i l e n i n o w s k i e g o p l a n u u s p d z i e l c z a n i a , n a j w a n i e j s z e g o e t a p u w y c i u p a r t i i i w nakazach L e n i n a " . G r i s z y n n i e p o k o i si o f e s t i w a l , S z e l e p i n p r o p o n o w a p r z e p r o w a d z i l e n i n o w s k i zacig d o p a r t i i " . K o s y g i n u w a a za b d n o p i n i , e p a r t i a staa si u nas si p r z e w o d n i - o n a z a w s z e b y a si p r z e w o d n i " . Pelsze z a m i e r z a da o d p r r e w i z j o n i z m o w i . B r e n i e w , p o d s u m o w u j c d y s k u s j , o z n a j m i : C a e nasze y c i e , ca prac b u d u j e m y w oparciu o Lenina"
1 6 6

S a m j u b i l e u s z p r z e r o d z i si w e p i d e m i u w i e c z n i a n i a L e n i n a . O d b y w a y si leninowskie festiwale, leninowskie czyny spoeczne, leninowskie konferencje, marsze l e n i n o w s k i m szlakiem, p o d e j m o w a n o l e n i n o w s k i e zobowizania p r o d u k cyjne, w y b i j a n o leninowskie medale, powstaway n o w e leninowskie muzea i n o w e

p o m n i k i L e n i n a , setki n o w y c h ulic i osiedli zyskiway l e n i n o w s k i e " m i a n o , u k a z y w a y si n i e z l i c z o n e k s i k i , z n a c z k i p o c z t o w e i p y t y g r a m o f o n o w e . N a K r e m l u z e b r a l i si w y s i d o s t o j n i c y p a r t y j n i , b y o t r z y m a o k o l i c z n o c i o w e m e d a l e . P o d grny, przypinajc d o piersi Breniewa kolejn byskotk, o z n a j m i : N i e w i e m d o k a d n i e , c z y w tej w a n i e sali W . I . L e n i n z w o y w a z e b r a n i a i p r a c o w a , n i e w t p i j e d n a k , e j e s t t u w r d nas w tej u r o c z y s t e j c h w i l i ( . . . ) "
167

D w u d z i e s t e g o p i e r w s z e g o i 2 2 k w i e t n i a 1970 r o k u o d b y o si n a K r e m l u j u b i leuszowe posiedzenie, w k t r y m w z i l i udzia przedstawiciele 66 partii k o m u n i s t y c z n y c h i r o b o t n i c z y c h z p a s t w k a p i t a l i s t y c z n y c h i r o z w i j a j c y c h si, 18 p a r t i i n a r o d o w o - d e m o k r a t y c z n y c h , o k o o 1 0 p a r t i i s o c j a l i s t y c z n y c h oraz p r z e d s t a w i c i e le licznych plegalnych i nielegalnych organizacji, k t r y m przyjazd do M o s k w y u a t w i y r a d z i e c k i e s u b y specjalne. K i e r o w n i c t w o K P Z R c h c i a o z a d z i w i w i a t o w o p i n i p u b l i c z n r o z m a c h e m , w p y w a m i i iloci l e n i n i s t w , z a m i e s z k u j c y c h nasz p l a n e t . N i k t o c z y w i c i e n i e p r z y z n a p u b l i c z n i e , e w i k s z o o w y c h p a r t i i , g r u p i o r g a n i z a c j i p r z e z cae lata z n a j d o w a a si n a u t r z y m a n i u K P Z R ( j a k z a czasw Lenina), a w i e l u sekretarzy generalnych" przyjechao do M o s k w y po f i nansowe wsparcie w twardej walucie. P o X X Z j e d z i e p a r t i i w 1956 r o k u o b y w a t e l e r a d z i e c c y o d e t c h n l i z u l g , zawitaa n a d z i e j a n a w y z w o l e n i e . O k r e s p o s t s t a l i n i z m u m i a j e d n a k t r w a n a s t p n e 3 0 lat. P r z e z c a y t e n czas l u d z i e p r z y s t o s o w y w a l i si j a k o d o y c i a , speniajc p a r t y j n e r y t u a y , n i e b u n t u j c si, t r o c h p r a c u j c i cigle na co czekajc. Stara b i u r o k r a t y c z n a s k o r u p a p o z o s t a a taka sama, ale p o d s p o d e m c o r a z czciej p o j a w i a y si o z n a k i w o l n o m y l i c i e l s t w a , n i e z g o d y , s p r z e c i w u , w y r a a n e g o j e s z c z e e z o p o w y m j z y k i e m . Z r o d z i si n o w y p s y c h o l o g i c z n y f e n o m e n k u c h e n n e j szczeroci". B y y to ledwie widoczne objawy wewntrznej erozji systemu, p o w o l n e j , lecz n i e u b a g a n e j . P a r t y j n e k i e r o w n i c t w o n a w s z y s t k i c h szczeblach p r b o w a o p o wstrzyma rozkad i zachowa bolszewick czysto" l e n i n i z m u . W 1966 r o k u , n a p o s i e d z e n i u S e k r e t a r i a t u K C , w i c e m i n i s t e r o b r o n y D m i t r i j Fiodorowicz U s t i n o w wnis pod obrady p u n k t O Nagrodach Leninowskich w d z i e d z i n i e l i t e r a t u r y i s z t u k i " i o z n a j m i : N i e d a w n o o p u b l i k o w a n o list k a n d y d a t w do N a g r o d y L e n i n o w s k i e j w dziedzinie literatury i s z t u k i . Z zaskoczen i e m z o b a c z y l i m y w r d k a n d y d a t w n a z w i s k o p o e t y J e w t u s z e n k i , a take k i l k u i n n y c h , n i e g o d n y c h tej w y s o k i e j n a g r o d y " . P o p a r g o D i e m i c z e w : Oczywicie masy tego nie zrozumiej, jeli Nagrod Leninowsk otrzyma J e w t u szenko. W r d czci pisarzy wystpuj niezdrowe tendencje, o czym wiadcz zebrania odbywajce si pod p o m n i k i e m Majakowskiego. l e wpywaj na czytelnik w zwaszcza na modzie, liczne materiay, publikowane w pismach J u n o s t ' " i N o w y j M i r " . U w a a m , e Twardowskiego nie naley wicej wybiera w skad KC (...). Jewtuszenko nie otrzyma N a g r o d y Leninowskiej, a T w a r d o w s k i , redaktor naczelny pisma N o w y j M i r " , przesta by c z o n k i e m K o m i t e t u Centralnego. W c z e r w c u 1981 r o k u K C K P Z R z d e c y d o w a , e czas p r z y g o t o w a n o w e , s z ste w y d a n i e d z i e z e b r a n y c h L e n i n a . K a d a z d o t y c h c z a s o w y c h e d y c j i b y a o 1 0 - 1 5

t o m w o b s z e r n i e j s z a o d p o p r z e d n i e j , za n a j n o w s z a skada si m i a a z 7 0 t o m w . W d z u m a r , a j e g o dzie p r z y b y w a o . N a l e y j e d n a k w t p i , czy, g d y b y przedsiwzicie to doszo do s k u t k u , wikszo spord u k r y t y c h w partyjnych archiwach 3 7 2 5 d o k u m e n t w u j r z a a b y w i a t o d z i e n n e . W c z e n i e j n a l e a o b y strci L e n i n a z piedestau. G o r b a c z o w , bdcy wwczas n o w i c j u s z e m na p a r t y j n y m o l i m p i e , z a p r o p o n o w a : p o s t a w i pite w y d a n i e , a n o w e prace z a m i e c i w o d d z i e l n y m zbiorze albo w y d a u z u p e n i e n i e do pitego w y d a n i a " . W n i o s e k nie przeszed i I n stytutowi M a r k s i z m u - L e n i n i z m u przy K C K P Z R zlecono przygotowanie kolejn e g o w y d a n i a . N a 120. r o c z n i c u r o d z i n L e n i n a , przypadajc w r o k u 1990, z a p l a n o w a n o p o n a d t o 1 0 - t o m o w e w y d a n i e w s p o m n i e ( z d y o si ukaza o s i e m t o m w ) . R e d a k t o r z y w y d a n i a , czujc j u n a d c h o d z c er gasnosti, p o z w o l i l i sobie w c z y d o z b i o r u w y j t k i ( d o b r a n e , rzecz j a s n a , t e n d e n c y j n i e ) z prac T r o c k i e g o , M a r t o w a Walentinowa, Kautsky'ego i k i l k u i n n y c h heretykw
1 6 8

L e n i n i z m u l e g a c o r a z dalej idcej d u c h o w e j e r o z j i . O c z y w i c i e w a d z e b y y tego w i a d o m e i o d p o w i e d n i o reagoway. K i e d y B r e n i e w wygasza na K r e m l u referat p o w i c o n y g e n i u s z o w i L e n i n a i p o d p i s y w a j e g o legitymacj partyjn, na u b i a n c e p r z y g o t o w y w a n o z u p e n i e i n n e d o k u m e n t y . P o d k o n i e c 1982 r o k u p r z e wodniczcy K G B , Jurij A n d r o p o w , przedoy K o m i t e t o w i C e n t r a l n e m u raport o w y n i k a c h poszukiwa autorw a n o n i m o w y c h antyradzieckich d r u k w : (...) W mijajcym r o k u na terenie kraju w y k r y t o 1688 autorw, ktrzy r o z p r o w a d z i l i 10 407 d o k u m e n t w o treci antyradzieckiej, nacjonalistycznej i politycznie szkodliwej oraz w y k o n a l i 770 napisw. Przewaajca wikszo rozpowszechnianych antyradzieckich d o k u m e n t w wydana zostaa a n o n i m o w o przy uyciu n a j rniejszych t e c h n i k farb w aerozolu, drukarek wasnej roboty, matryc, wiatod r u k w (...). W r d zatrzymanych autorw jest 118 c z o n k w i kandydatw na c z o n k w K P Z R i 204 k o m s o m o l c w . Dalej przewodniczcy K o m i t e t u Bezpieczestwa Pastwowego stwierdza, e m o t y w a m i antyradzieckiej dziaalnoci byy: w 489 przypadkach - ideologiczna dywersja przeciwnika", w 228 przypadkach - zaburzenia psychiczne", 220 osb dziaao z p o b u d e k chuligaskich, 37 - z p o w o d w m a t e r i a l n y c h i t d .
1 6 9

P r z y w d c y nie chcieli przyj do w i a d o m o c i f a k t u , e w k r a j u t r w a n i e t y l k o zastj e k o n o m i c z n y , lecz take r o z k a d d u c h o w y , stan p o s t p u j c e g o z w t p i e n i a w ideay", ktre wczeniej b y y powszechnie akceptowane. W spoeczestwie n a s i l a y si o b j a w y r o z d w o j e n i a j a n i , p o n i e w a l u d z i e p u b l i c z n i e m w i l i j e d n o , a m y l e l i d r u g i e . S p o e c z e s t w o z n a l a z o si w s y t u a c j i L e n i n a po 10 m a r c a 1923 r o k u . L e n i n i z m n a p o z r b y y w y , lecz n i e m g w y k r z e s a z siebie a n i j e d n e j w i e e j , l u d z k i e j i d e i . Z a n i m j e s z c z e zacza si p i e r i e s t r o j k a , l e n i n i z m w k r o c z y w okres d u g i e j a g o n i i . W w c z a s , p o 1985 r o k u , n i e z d a w a l i m y sobie s p r a w y z p o d s t a w o w e j r z e c z y : l e n i n i z m u n i e d a si z r e f o r m o w a , w i c a l b o p o z o s t a n i e o n t y m , c z y m b y p r z e z d z i e s i c i o l e c i a , a l b o z n i k n i e n a zawsze z h i s t o r y c z n e j sceny. J e l i c h o d z i o t d r u g e w e n t u a l n o , t o n a razie n i e s t e t y si n a t o n i e z a n o s i .

POSOWIE: KLSKA W ZWYCISTWIE

Lenin nie wierzy w czowieka (...). Ale za to bezgranicznie wierzy w spoeczne wychowanie czowieka. Nikoaj Bierdiajew

ierzono powszechnie ( w i e r z y l i w to ludzie radzieccy, k t r y c h w i a d o m o u j t o w kleszcze m a r k s i s t o w s k i e g o m y l e n i a ) , e g d y b y L e n i n p o y

t r o c h d u e j , z p e w n o c i w y p r o w a d z i b y p r o l e t a r i a c k i statek n a w a c i w y k u r s . L e n i n , w olepiajcym blasku swojej witoci, w y k r e o w a n e j przez propagand p a r t y j n , zawsze w y d a w a n a m si c z o w i e k i e m , k t r e m u o k r u t n y los n i e t y l k o kaza u m r z e z b y t w c z e n i e , ale i n i e p o z w o l i m u d o k o c z y r o z p o c z t e g o d z i e a .

J e d n a k m y l c tak, si m y l i l i m y . D w u d z i e s t e g o trzeciego k w i e t n i a 1924 r o k u K a m i e n i e w , p r z e m a w i a j c n a zjed z i e g r n i k w , s t w i e r d z i , e w a r u n k i e m p r z y s z e g o szczcia j e s t d o k a d n e i c i se w y p e n i e n i e r e w o l u c y j n y c h p r o l e t a r i a c k i c h n a k a z w L e n i n a (...)". T o w a r z y s z z m a r e g o n i e d a w n o w o d z a o z n a j m i z g b o k i m p r z e k o n a n i e m : ( . . . ) t y l k o idc drog l e n i n i z m u , doyjemy c h w i l i , kiedy podchodzc do M a u z o l e u m Lenina na Placu C z e r w o n y m , bdziemy m o g l i zakomunikowa W a d i m i r o w i I l j i c z o w i radosn n o w i n , e l e n i n i z m , a t y m s a m y m i proletariacki k o m u n i z m , zwyciy na caym wiecie" . N o w i n y tej, oczywicie, n i k t nigdy do M a u z o l e u m nie przynie1

sie. N i e w i a d o m o n a w e t , j a k d u g o p o z o s t a n i e t a m j e s z c z e m u m i a w o d z a , k t r y w 1918 r o k u o w i a d c z y , e z w y c i s t w o w i a t o w e g o k o m u n i z m u j e s t p e w n e . Jeszcze w p o o w i e lat 8 0 . w i e l u z nas w i e r z y o , e m u s i m y t y l k o w r c i d o L e n i n a " , a n i e u c h w y t n y k o m u n i s t y c z n y ognisty ptak zwycistwa z n w znajdzie si w n a s z y c h r k a c h . N a w e t r e f o r m a t o r G o r b a c z o w , w y s t p u j c w p a d z i e r n i k u 1987 r o k u n a p o s i e d z e n i u p o l i t b i u r a K C K P Z R , o w i a d c z y z p r z e k o n a n i e m , e naley przerzuci m o s t od L e n i n a , powiza leninowskie idee, l e n i n o w s k i e p o dejcie d o w y d a r z e t a m t y c h lat z e s p r a w a m i naszego d n i a dzisiejszego. Przecie t a dialektyka, za p o m o c ktrej rozwizywa p r o b l e m y L e n i n - to klucz do rozwizania

o b e c n y c h z a d a " . D z i k i s t a r a n i o m p r o p a g a n d y p a r t y j n e j L e n i n y w naszej w i a 2

d o m o c i j a k o czowiek, k t r y dokona historycznego w y o m u d o n o w e g o , spraw i e d l i w e g o ycia, j a k o t w r c a N E P - u , i d e o l o g k o l e k t y w i z a c j i , inicjator p o k o j o w e g o w s p i s t n i e n i a , zacity w r g b i u r o k r a t y z m u . N i g d y n i e p o z w o l o n o n a m z a s t a n o w i si n a d p r a w d z i w o c i t y c h m i t w . A n i r a z u n i e p r z y s z o n a m d o g o w y , e p a d z i e r n i k o w y w y o m " 1917 r o k u m g by kontrrewolucj w p o r w n a n i u ze zdobyczami Lutego, ktre bolszewicy b e z l i t o n i e z n i s z c z y l i . N i e c h c i e l i m y z r o z u m i e , e N E P n i e b y strategi e k o n o m i c z n , lecz z a l e d w i e m a n e w r e m t a k t y c z n y m , w y m u s z o n y m w r e z u l t a c i e d r u zgoccej k l s k i p r a w d z i w i e l e n i n o w s k i e j p o l i t y k i k o m u n i z m u w o j e n n e g o " . L e n i n n i e t y l k o n i e b y i n i c j a t o r e m N E P - u , a p r z e c i w n i e , d u g o m u si s p r z e c i w i a . P i t e g o g r u d n i a 1919 r o k u , w y s t p u j c n a V I I W s z e c h r o s y j s k i m Z j e d z i e R a d , owiadczy z patosem, e t e n , k t o chce w o l n e g o h a n d l u z b o e m " , jest w bdzie. B d z i e m y z t y m walczy d o ostatniej k r o p l i k r w i . T u nie m o e by m o w y o adn y c h u s t p s t w a c h " . K i e d y w m a r c u 1921 r o k u L e n i n b y g o t w w p r o w a d z i N E P ,
3

z a p o m n i a o tej p r z y s i d z e . N i e r o z u m i e l i m y , e n i e baczc n a suszne s k d i n d r o z w a a n i a n a t e m a t s p d z i e l c z o c i , L e n i n zawsze o d n o s i si w r o g o d o c h o p w . W 1916 r o k u , z a n i m jeszcze bolszewicy doszli do w a d z y , r u c h spdzielczy w Rosji liczy 10 500 000 c z o n k w . L e n i n , stawiajc n a klas r o b o t n i c z i d y k t a t u r p r o l e t a r i a t u , s p r o w a dza c h o p s t w o d o r o l i m a t e r i a u b u d o w l a n e g o n a wspaniay g m a c h k o m u n i z m u , k t r y j u d a w n o w z n i s w swojej gowie. T o g w n i e dziki j e g o w y s i k o m k r w a w a W a n d e a w a l k i k l a s o w e j r o z g o r z a a take w r d r o s y j s k i e g o c h o p s t w a . R a d y , j a k i c h udziela k o m i t e t o w i w y k o n a w c z e m u w L i w n a c h , b y y dla niego typowe: (...) w s z d z i e o r g a n i z o w a b i e d o t , k o n f i s k o w a cae z b o e i ca w a s n o z b u n t o w a n y m k u a k o m , p o w i e s i podegaczy s p o r d k u a k w , z m o b i l i z o w a i u z b r o i b i e d o t p o d d o w d z t w e m z d o l n y c h l u d z i z n a s z y c h s z e r e g w , aresztowa z a k a d n i k w s p o r d b o g a c z y i t r z y m a i c h , d o p k i n i e zostan z e b r a n e i z m a g a z y n o w a ne wszystkie n a d w y k i zboa w i c h g m i n a c h " . T a k a b y a droga do l e n i n o w s k i e j
4

s p d z i e l c z o c i i s o c j a l i s t y c z n e g o u p r z e m y s o w i e n i a . W i m i osignicia t e g o c e l u r o z s t r z e l i w a n o , z g o d n i e z z a l e c e n i a m i w o d z a , tysice l u d z i . A p r z e c i e j e s z c z e
5

w 1 9 1 6 r o k u , k i e d y s z w e d z k i socjalista Z e t h H g l u n d zosta a r e s z t o w a n y i s p d z i k i l k a m i e s i c y w w i z i e n i u z a d e f e t y s t y c z n p r o p a g a n d , o b u r z o n y L e n i n pisa d o Aleksandry K o o n t a j : Brutalno niesychana, niewiarygodna!!!"

6

N i e z d a w a l i m y sobie s p r a w y , e p o k o j o w e w s p i s t n i e n i e stao si w y m u szon k o n i e c z n o c i , k i e d y z a a m a y si r a c h u b y n a r y c h y s z t u r m k a p i t a l i s t y c z n e j c y t a d e l i . J a k pisa w n i e o p u b l i k o w a n y c h w s p o m n i e n i a c h J o f f e , w y b i t n y d y p l o m a ta z l e n i n o w s k i e j s z k o y : wiatowa rewolucja wydawaa si (i rzeczywicie bya) na tyle bliska, e j a k i e k o l w i e k porozumienie z buruazj z w y k o si traktowa j a k o k r t k o t e r m i n o w e , a zat e m niemajce adnego znaczenia. Wane b y o nie t o , co uda si osign w r o z m o w a c h z buruazj, lecz to, aby r o z m o w y i sama u m o w a dziaay na szerokie masy

w sposb m o l i w i e najbardziej rewolucjonizujcy (...) j a k b y dla wikszego p o d k r e lenia naszego obojtnego stosunku do treci tych u m w i przekonania o i c h t y m czasowoci. W a d i m i r Iljicz, kiedy p o zakoczeniu r o z m w przynosiem m u opraw i o n y egzemplarz u m o w y , m r u y chytrze oczy i poklepujc tward okadk, pyta: No i co, duo wistw tu powypisywalicie? Zdaniem dyplomaty, tylko spowolnienie tempa rewolucji spowodowao przejcie d o p o l i t y k i p o k o j o w e j o f e n s y w y " j a k o t a k t y k i w y m u s z o n e j i d o r a n e j . L e n i n n i g d y n i e w y r z e k si s w o i c h p l a n w z r e w o l u c j o n i z o w a n i a caej p l a n e t y . J o f f e w s p o m i n a : K i e d y w 1921 r o k u K C wysa m n i e d o T u r k i e s t a n u , W a d i m i r Iljicz w r o z m o w i e z e m n p r z e d w y j a z d e m i p o t e m , g d y pisa d o m n i e d o T a s z k i e n t u , n i e u s t a n n i e n a p o m i n a i p o d k r e l a : T u r k i e s t a n - t o nasza w i a t o w a p o l i t y k a . T u r k i e s t a n - t o I n d i e (...)" .
7

L e n i n n i e b y w stanie z r o z u m i e ; i r e w o l u c j a n i e m i e c k a u p a d a n i e n a s k u t e k z d r a d y r e n e g a t a K a u t s k y ' e g o " i n i e m i e c k i e j s o c j a l d e m o k r a c j i , ale d l a t e g o , e r o b o t n i c y w ni nie w i e r z y l i , inteligencja j e j nie chciaa, a c h o p o m bya ona po p r o s t u o b c a . N i e m w i c j u o p o s t a w i e a r m i i i klas r e d n i c h , m a j c y c h d o n i e j s t o s u nek zdecydowanie w r o g i . N i e m i e c k i e zoto p o m o g o L e n i n o w i dokona rewolucji w Rosji, natomiast bolszewickie m i l i o n y zostay w N i e m c z e c h w y r z u c o n e w b o t o . R e w o l u c j a staa si w R o s j i d l a t e g o , e b o l s z e w i c y r o z o y l i a r m i . K a r o w i L i e b k n e c h t o w i i r e w o l u c j o n i s t o m n i e m i e c k i m n i e u d a o si t e g o d o k o n a . A r m i a n i e m i e c k a , c h o n i e z d o l n a d o s t a w i a n i a o p o r u S p r z y m i e r z o n y m , okazaa si d o statecznie s i l n a , b y s z y b k o zgnie i n s p i r o w a n r e w o l u c j . L e n i n , k t r y z w y c i y w p a d z i e r n i k u 1917 r o k u i osign s w j g w n y c e l - z d o b y w a d z w d a w n y m i m p e r i u m r o s y j s k i m - zacz w k r t c e p o n o s i j e d n p o r a k p o d r u g i e j . N i e s p e n i y si j e g o o c z e k i w a n i a c o d o N i e m i e c , W g i e r , P e r s j i , I n d i i , C h i n , P o l s k i i i n nych krajw. Na skutek rnych przyczyn, w r d ktrych bolszewicy wymieniali n a p i e r w s z y m m i e j s c u z d r a d r o b o t n i c z y c h p r z y w d c w " , n a s t p i o , j a k pisa J o f fe, zahamowanie rewolucji wiatowej". D o t e g o d o c z y y n i e b a w e m n i e p o w o d z e n i a w sferze w e w n t r z n e j . P o l i t y k a k o m u n i z m u w o j e n n e g o " z a a m a a si, n o w a b i u r o k r a c j a okazaa si n i e d o w y t p i e n i a , w i k s z a cz s p o e c z e s t w a o d n o s i a si d o b o l s z e w i k w w r o g o , a j e d n o w szeregach p a r t y j n y c h , o k t r t a k zabiega L e n i n , n i e i s t n i a a . K l s k a l e n i n i z m u m i a a w p r a w d z i e nastpi d o p i e r o p o 7 0 l a t a c h o d p a d z i e r n i k o w e g o t r i u m f u , ale j e j p i e r w s z e z w i a s t u n y p o j a w i y si j e s z c z e z a y c i a w o d z a . W y r a a o si t o w s z c z e g l n o c i z a s t p o w a n i e m b u d o w n i c t w a s o c j a l i s t y c z n e g o p r z e z b u d o w n i c t w o p a s t w o w e . B o l s z e w i c y , p o czci w i a d o m i e , p o czci s p o n t a n i c z n i e , w c o r a z w i k s z y m s t o p n i u k o r z y s t a zaczli z o g r o m n e g o a r s e n a u , p o z o s t a w i o n e g o w s p a d k u p r z e z carat: w s z e c h w a d z y aparatu u r z d n i c z e g o , cisej c e n t r a l i z a c j i , p a s t w o w e g o j e d y n o w a d z t w a , r e g l a m e n t a c j i ycia s p o e c z n e g o o r a z i d e o l o g i i , k t r a w i c h p r z y p a d k u zastpia r e l i g i . W s z y s t k o t o o z n a c z a o z a c h o w a nie przez b o l s z e w i k w imperialnego stylu rzdzenia. L e n i n , r o z b i w s z y m a c h i n p a s t w o w caratu i b u r u a z j i , szybko o d t w o r z y j w z o w r o g i e j bolszewickiej

postaci. N a dziaalnoci rosyjskich j a k o b i n w odcisny swe p i t n o historyczne tradycje. Bolszewicy, n i e z d o l n i d o p o z y t y w n e j e w o l u c j i , r e w o l u c y j n y m i m e t o d a mi z a m i e n i l i j e d n f o r m u c i s k u na drug, jeszcze bardziej bezwzgldn i odraajc. W i e l o k r o t n i e syszaem, j a k porzdni ludzie, w y c h o w a n i w w a r u n k a c h radzieck i c h , m w i l i z t s k n o t w g o s i e : G d y b y L e n i n y o 1 0 lat d u e j , w s z y s t k o p o t o c z y o b y si inaczej (...)". R z e c z y w i c i e , m o n a z d u d o z p r a w d o p o d o b i e s t w a zaoy, e L e n i n nie w y m o r d o w a b y s w o i c h towarzyszy z p o l i t b i u r a , j a k u c z y n i t o S t a l i n , t r u d n o te sobie w y o b r a z i , b y p r z e p r o w a d z i k o l e k t y w i z a c j z a cen ycia d z i e s i t k w m i l i o n w c h o p w l u b w y e l i m i n o w a o p o z y c j - r w n i e p o t e n c j a l n - m e t o d a m i z a s t o s o w a n y m i p r z e z S t a l i n a p o d k o n i e c lat 3 0 . J e d n a k e nawet u m i a r k o w a n y " k o m u n i z m Lenina zachowaby niewtpliwie swj bolszew i c k i charakter. N a d a l istniaby terror, kolektywizacja i p o l o w a n i a na w r o g w l u d u " . S y s t e m , k t r y s t w o r z y L e n i n , p o p r o s t u n i e m g f u n k c j o n o w a inaczej
8

i r n i c e p o l e g a y b y j e d y n i e n a r o z m i a r a c h t e g o z j a w i s k a . W k a d y m razie j e d n o j e s t n a j z u p e n i e j p e w n e : L e n i n n i g d y n i e w y r z e k b y si d y k t a t u r y . Oczywicie genetyczne u w a r u n k o w a n i a systemu stworzonego przez Lenina n i e daj a d n y c h p o d s t a w d o oskarania w o d z a b o l s z e w i k w o l i c z n e z b r o d n i e , bdy i p o m y k i , popenione przez j e g o nastpcw. L e n i n z pewnoci nie ponosi o d p o w i e d z i a l n o c i z a m i e r tysicy P o l a k w , r o z s t r z e l a n y c h w 1940 r o k u n a p o lecenie p o l i t b i u r a . B y a to zapewne zemsta za s r o m o t n klsk Rosji Radzieckiej w 1920 r o k u i u p o k a r z a j c y t r a k t a t r y s k i , k t r e g o , j a k m w i , S t a l i n n i e m g P o l a k o m wybaczy. W i n z a t masakr u s i o w a n o pniej obciy N i e m c w . J e d n a k t sam m e t o d p r z e m o c y i k a m s t w a p o s u y si w c z e n i e j L e n i n , k t r y w s i e r p n i u 1920 r o k u n a k a z y w a S k l a n s k i e m u i D z i e r y s k i e m u wiesza k u a k w , p o p w i o b s z a r n i k w " , a n a s t p n i e o s k a r y o te z b r o d n i e stacjonujce w Polsce o d d z i a y B u a k - B a a c h o w i c z a " . J a k w i d a , n a u k i L e n i n a n i e zostay z a p o m n i a n e .
9

L e n i n n i e p o n o s i r w n i e o d p o w i e d z i a l n o c i z a p o d j t w 1948 r o k u p r b terrorystycznego zamachu na premiera Jugosawii, marszaka T i t o , w ktr z a m i e szany b y n i e l e g a l n y " r a d z i e c k i agent M a k s , d z i a a j c y w B e l g r a d z i e j a k o d y p l o mata innego pastwa. Instrukcje z M o s k w y b y y zupenie jasne: Zleci M a k s o w i , by postara si o osobist audiencj u T i t a , podczas ktrej bdzie musia za pomoc ukrytego p o d ubraniem, bezgonie dziaajcego urzdzenia r o z pyli bakterie d u m y pucnej, co spowoduje zaraenie i mier T i t a oraz i n n y c h obecnych przy t y m osb. Sam Maks nie p o w i n i e n zna skadu stosowanego preparatu. A b y ocali ycie Maksa, wstrzyknie mu si wczeniej przeciwdumow surowic .
10

O c z y w i c i e L e n i n n i e m i a n i c w s p l n e g o z t g r o t e s k o w akcj. J e d n a k j u w 1917 r o k u w d z p o l e c a s w y m t o w a r z y s z o m : W t a j e m n i c y p r z y g o t o w a t e r r o r : koniecznie i pilnie" .

1 1

L e n i n n i e m i a r w n i e n i c w s p l n e g o z p l a n a m i i n t e r w e n c j i w Polsce w 1980 roku. W przedoonym K o m i t e t o w i Centralnemu dokumencie Susow, G r o m y k o ,

Andropow, Ustinow i Czernienko proponowali wprowadzi w wybranych okrg a c h w o j s k o w y c h stan p e n e j g o t o w o c i b o j o w e j , a take p o w o a d o 100 0 0 0 r e z e r w i s t w i p r z y g o t o w a 1 5 0 0 0 s a m o c h o d w (...)" 12

w y p a d a w s p o m n i e o j e s z c z e j e d n y m , teraz j u d o b r z e z n a n y m f a k c i e , k t r y rzuca sporo wiata na l e n i n o w s k i sposb mylenia k i e r o w n i c t w a radzieckiego. W m a j u 1960 r o k u a m b a s a d o r r a d z i e c k i w Polsce, P o n o m a r i e n k o , p o i n f o r m o w a M o s k w , e p o X X Z j e d z i e K P Z R w szeregach p o l s k i e j p a r t i i k o m u n i s t y c z n e j t r w a w r z e n i e " . C h r u s z c z o w , M i k o j a n , B u g a n i n , M o o t o w i Kaganowicz postan o w i l i polecie d o W a r s z a w y w p r z e d d z i e p l e n u m K C P Z P R . O c h a b , G o m u k a i i n n i polscy p r z y w d c y zaprotestowali, w z w i z k u z c z y m towarzysze radzieccy p r z y l e c i e l i bez z a p r o s z e n i a . J a k w y n i k a z n o t a t e k , k t r e p r o w a d z i M i k o j a n , p o p o s i e d z e n i u p l e n a r n y m o d b y a si w B e l w e d e r z e b u r z l i w a d y s k u s j a . S t r o n a p o l s k a n a czele z G o m u k d o m a g a a si, b y Z w i z e k R a d z i e c k i n i e m i e s z a si w w e w n t r z n e s p r a w y P Z P R , o k r e l i status w o j s k r a d z i e c k i c h w P o l s c e , z r e d u k o w a liczb radzieckich d o r a d c w i o d w o a marszaka Rokossowskiego z f u n k c j i m i n i stra o b r o n y w r z d z i e p o l s k i m . C h r u s z c z o w , B u g a n i n i M o o t o w z a c h o w y w a l i si w o j o w n i c z o , k r z y c z e l i : C h c e c i e o d w r c i si t w a r z d o Z a c h o d u , a d o nas p l e c a m i (...)". Z a p o m i n a c i e , e w N i e m c z e c h s t a c j o n u j e nasza o g r o m n a a r m i a (...)" E m o c j e r o s y . P o d c z a s tej r o z m o w y - zanotowa M i k o j a n - j e d e n z polskich towarzyszy wrczy G o m u c e k a r t k . G o m u k a , zwracajc si d a C h r u s z c z o w a , p o w i e d z i a : D o n i e s i o n o m i , e w a s z e c z o g i , stacjonujce w z a c h o d n i m r e j o n i e P o l s k i , r u s z y y w a n i e n a W a r szaw*. G o m u k a p o p r o s i , a b y z a w r c o n o j e d o m i e j s c d y s l o k a c j i . W y m i e n i l i m y spojrzenia, a C h r u s z c z o w poleci K o n i e w o w i wstrzyma r u c h c z o g w i je z a w r c i " . N a w e t w r o z m o w a c h z sojusznikami radzieccy p r z y w d c y u y w a l i c z o 1 3

gwjako argumentw. D a w n o zmary L e n i n nie mia z t y m , oczywicie, nic wsplnego. Jednak sweg o czasu, n a polecenie p r z e w o d n i c z c e g o R a d y K o m i s a r z y L u d o w y c h , w p r o wadzano wojska do Gruzji, rozpatrywano warianty i przygotowywano konkretne akcje w c e l u i n i c j o w a n i a i w s p i e r a n i a r e w o l u c y j n y c h w y s t p i e w C h i n a c h , I n diach, na W g r z e c h , w N i e m c z e c h , Persji i i n n y c h krajach. N i e k i e d y w d z p l a n o w a te operacje n a m n i e j s z skal, j a k w r o k u 1918, g d y p r o p o n o w a u k a r a o t w i Estoni na sposb w o j e n n y " , to znaczy m e t o d b a n d y c k i c h w y p a d w przez granic .
1 4

T r u d n o w i n i L e n i n a za malwersacje, korupcj i demoralizacj w r d n a j w y szego k i e r o w n i c t w a p a r t y j n e g o w r e p u b l i k a c h , r e g i o n a c h i o b w o d a c h . W s z y s c y t o w i e d z i e l i , lecz n i e m w i o si o t y m g o n o , a skandale b y y z w y k l e starannie w y ciszane. L u d z i t a k i c h p r z e n o s z o n o d y s k r e t n i e n a i n n e s t a n o w i s k a , n a o g n i e m n i e j wane n i te, ktre opuszczali. Jednak i L e n i n m i a zwyczaj kry, ratowa, b r o n i p a r t y j n y c h t o w a r z y s z y . K i e d y w 1922 r o k u O r d o n i k i d z e p r z e b y w a n a K a u k a z i e , p r b u j c u n o r m o w a s t o s u n k i M o s k w y z m i e j s c o w y m i k o m u n i s t a m i , L e n i n pisa do niego:

Towarzyszu pilicie Skandal cign nin .

1 5

Sergo, A ja

otrzymaem si Was Nie z na

doniesienie, przez i

e tydzie.

wraz

komandarmem raport urlop. by Ale Wasz wychwalaem

14 (...). (...). podLe-

i i

zabawialicie wstyd.

babami prawo

Formalny wszystkimi Wam

lewo przed jeli

Odpowiedzcie si

natychmiast. trzeba.

Najlepiej wolno.

bdzie, Dajecie

damy

zy przykad.

Pozdrowienia.

K i e d y s k o c z y a si d u g a w o j n a w A f g a n i s t a n i e , m i n i s t e r o b r o n y Z S R R , D m i t r i j Jazow, p o i n f o r m o w a p o l i t b i u r o o w y n i k a c h ' ' 10-letniej kampanii. Od g r u d n i a 1979 d o l u t e g o 1989 r o k u g r s k i m i b e z d r o a m i A f g a n i s t a n u p r z e s z o 5 4 6 2 5 5 r a d z i e c k i c h o n i e r z y . Z tej l i c z b y 1 3 8 2 6 , w t y m 1977 o f i c e r w , p o l e g o , wypeniajc internacjonalistyczny obowizek". Afgaska awantura kosztowaa Z w i z e k Radziecki dziesitki m i l i a r d w r u b l i . C o m i a d o tego L e n i n ? A j e d n a k
1 6

t o w a n i e o n , o b i e c a w s z y R o s j i p o k j w 1917 r o k u , p o z o s t a w i e r n y s w o j e m u hasu przeksztacenia w o j n y imperialistycznej w d o m o w " , ktra pochona m i l i o n y o f i a r . O d t e g o czasu ycie l u d z k i e stao si d l a r a d z i e c k i c h p r z y w d c w p o p r o s t u j e d n o s t k statystyczn. W latach I I w o j n y w i a t o w e j S t a l i n , w y d a j c r o z k a z y , z w y k podkrela z n a c i s k i e m : W y k o n a zadanie, n i e liczc si ze s t r a t a m i (...)" P o d o b n y c h a n a l o g i i i p r z y k a d w z n a l a z o b y si w i e l e . M a r t w y L e n i n , p o w t rz raz j e s z c z e , n i e m o e p o n o s i o d p o w i e d z i a l n o c i z a c z y n y s w o i c h n a s t p c w . J e d n a k l e n i n o w s k i m a k s y m a l i z m i r a d y k a l i z m bez w t p i e n i a o d e g r a y d e c y d u j c rol w f o r m o w a n i u dyktatorskiego systemu, k t r y przez d u g i e dziesiciolecia funkcjonowa w e d u g nierozerwalnie z n i m zwizanych leninowskich praw. N a w e t p o X X Z j e d z i e K P Z R w e w n t r z n a s t r u k t u r a s y s t e m u n i e w i e l e si z m i e n i a . P o l i t y c z n a d y k t a t u r a j e d n e j p a r t i i zacza W p r a w d z i e u n i k a s t o s o w a n i a f i z y c z n e j p r z e m o c y , ale p r z e m o c d u c h o w a p o z o s t a a . N i e z a l e n i e o d f a k t u , e l e n i n o w s k i s y s t e m skazany b y n a h i s t o r y c z n p o r a k , o k a z a si o n w y j t k o w o y w o t n y . W y j a n i t o m o n a n i e t y l k o s p o e c z n i n ercj i m o n o p o l e m n a w a d z j e d n e j s i y p o l i t y c z n e j , lecz take n i e w t p l i w i e a t r a k cyjnym oddziaywaniem niektrych postulatw leninowskiego socjalizmu". Szczeglnie d u e w r a e n i e w y w i e r a o t u b e z p i e c z e s t w o socjalne: b e z p a t n a o w i a ta i opieka zdrowotna, patne urlopy, pene zatrudnienie, zagwarantowane m i n i m u m pac i w i e l e i n n y c h . I d e a s p r a w i e d l i w o c i s p o e c z n e j znalaza, z d a w a o b y si, s w o j e r e a l n e u c i e l e n i e n i e , w s z y s t k o t o j e d n a k z o s t a o osignite k o s z t e m n i e w i a r y g o d n e j e k s p l o a t a c j i l u d z i p r a c y i p a s t w o w e j r e d y s t r y b u c j i n a r o d o w y c h zasob w . P r z y b l i s z e j o b s e r w a c j i o d r a z u t e r z u c a si w o c z y n a d e r s k p y zakres p r a w i s w o b d , j a k i m i dysponowali obywatele Z w i z k u Radzieckiego, zadowalaj c y si f a k t y c z n i e y c i e m n a p o z i o m i e z a g w a r a n t o w a n e j n d z y p r z y c a k o w i t e j zalenoci o d i d e o l o g i c z n y c h p o s t u l a t w j e d y n e j p a r t i i rzdzcej. A j e d n a k s y s t e m l e n i n o w s k i n i e m g b y si u t r z y m a d u g o w o p a r c i u o sam p r z e m o c l u b s t r a c h przed przemoc. M i m o w s z y s t k i c h z d o b y c z y s o c j a l n y c h , z k t r y c h w i e l e zasuguje n a n a j w y s z e uznanie, t o , czego dowiadczali obywatele Z w i z k u Radzieckiego przez ostatnie

7 0 lat, n i e b y o s o c j a l i z m e m . S p i s k o w c y i e m i g r a n c i p o l i t y c z n i , rzdzcy p o p a d z i e r n i k u 1917 r o k u , n i e m i e l i szans n a u t r z y m a n i e si p r z y w a d z y bez d y k t a t u r y . Ju na samym pocztku odrzucili bezpowrotnie demokracj parlamentarn, a L e n i n bez w a h a n i a z d e c y d o w a si n a w p r o w a d z e n i e s k r a j n e j d y k t a t u r y , bdcej d l a j e g o r e i m u j e d y n y m s p o s o b e m n a p r z e y c i e . O d tej p o r y w y r n i a j c cech b o l s z e w i k w staa si n i e n a w i d o w r o g w k l a s o w y c h , n i e p r z e j e d n a n a w r o g o d o i m p e r i a l i z m u i wszystkiego, co n i e b y o socjalistyczne, marksistowskie, l e n i n o w skie. N i e p o l e d n i r o l o d e g r a y t u r w n i e c e c h y d u c h o w e s a m e g o w o d z a . L e n i n , j a k w i e m y , n i e c o f a si p r z e d z n i e w a a n i e m s w o i c h i d e o l o g i c z n y c h o p o n e n t w , n i e m w i c j u o b y y c h p r z y j a c i o a c h , d o k t r y c h , sdzc z l i c z n y c h l i s t w , paa zaciek n i e n a w i c i . D z i k i n i e m u w y k s z t a c i si s z c z e g l n y s t y l p a r t y j n e j p u b l i c y s t y k i i p o l e m i k i - b e z l i t o s n y , niszczcy, p o n i a j c y , c y n i c z n y . W s z y scy u c z y l i m y si o d L e n i n a , k t r e g o B i e r d i a j e w n a z w a g e n i u s z e m g r u b i a s t w a " .
17

K i e d y w s i e r p n i u 1 9 9 1 r o k u p o j a w i a si szansa n a s t w o r z e n i e n o w e g o , d e m o k r a t y c z n e g o s p o e c z e s t w a , o k a z a o si, e rosyjscy p o l i t y c y n i e p o t r a f i r o z m a w i a ze sob i n a c z e j , j a k w k a t e g o r i a c h w a l k i n a m i e r i y c i e " . Z c k l i w y c h k s i e k O jzyku Lenina, O polemicznej sztuce Lenina i i n n y c h t y m p o d o b n y c h n a u c z y l i m y si, j a k p o d n o s i o b e l g , z n i e w a g i e l e m e n t a r n y b r a k s z a c u n k u d l a o p o n e n t a d o r a n g i m o r a l n e g o w z o r c a . W i e l b i c g e n i u s z a g r u b i a s t w a " , u c z y l i m y si n i e w o l niczej psychologii, zego s m a k u i d o g m a t y c z n y c h n a w y k w . D o k l s k i l e n i n i z m u p r z y c z y n i a si z m i a n a m i d z y n a r o d o w e g o k l i m a t u . G d y t y l k o p o l i t y k a z a g r a n i c z n a G o r b a c z o w a zacza p r z y n o s i o w o c e w p o s t a c i w z r o s t u z a u f a n i a p o m i d z y t r a d y c y j n y m i p r z e c i w n i k a m i , erozja l e n i n i z m u nabraa t e m pa. L e n i n i j e g o s y s t e m m o g l i istnie d o p t y , d o p k i p a t r z o n o n a o p o n e n t w p r z e z siatk c e l o w n i k a , w z n o s z o n o c o r a z p o t n i e j s z e l i n i e u m o c n i e , g o r c z k o w o d o n o d o przewagi m i l i t a r n e j . K o m u n i z m , aby istnie, p o t r z e b o w a bezporednieg o z a g r o e n i a , w e w n t r z n y c h i z e w n t r z n y c h w r o g w . K l s k a l e n i n i z m u zostaa z a p r o g r a m o w a n a p r z e z h i s t o r i . L e n i n m i a szans t y l k o w j e d n y m p r z y p a d k u : g d y b y p o p a d z i e r n i k u 1917 r o k u z a c h o w a p o l i t y c z n y p l u r a l i z m , u s z a n o w a d enia i tradycje socjaldemokracji. J e d n a k to nie b y o b y j u l e n i n i z m e m . . . J e d n o , w k a d y m r a z i e , m o n a p o w i e d z i e n a p e w n o : e p o k a L e n i n a odesza n a zawsze, ale d u g o j e s z c z e b d z i e m y o d c z u w a n a sobie j e j w p y w . L e g e n d a g o s i , e Aleksander M a c e d o s k i przeczyta p e w n e g o razu inskrypcj na grobie krla C y r u s a : N i e p o z b a w i a j m n i e tej garci z i e m i , k t r a o k r y w a m o j e c i a o " . S p a d k o biercy L e n i n a , czynic ze swego w o d z a ziemskiego boga, p o z b a w i l i go n a w e t garci z i e m i . O d tej p o r y k o s m i c z n e r e q u i e m w i e c z n o c i r o z b r z m i e w a n i e t y l k o n a d m u m i , lecz r w n i e n a d l e n i n o w s k i m d z i e d z i c t w e m .

Uljanow Nikoaj (brat Lenina) 43 Uljanow Nikoaj Wasiliewicz (dziadek Lenina) 40 Uljanow Wasilij (wuj Lenina) 40 Uljanow Wasilij Nilritycz (pradziadek Lenina) 40 Uljanowa Anna Aleksiejewna (d.d. Smirnowa; prababka Lenina) 40,41 Uljanowa Maria Aleksandrowna (d.d. Blank; matka Lenina) 37,38, 50, 75, 76 Uljanowa Maria Iljiniczna (siostra Lenina) 27, 43,46, 63,199,273, 405, 413, 416 Uljanowa Olga (siostra Lenina, zmara przy urodzeniu) 43 Uljanowa Olga (siostra Lenina) 43 Ulmanis Karlis 377 Ulrich Wasilij Wasiliewicz 150, 278, 279, 288 Ungern-Sternberg von 56, 247 Unszlicht Iosif Stanisawowicz 90, 99,101, 122,153,167,208,238,242,245,275, 279, 343, 353,354, 358, 359, 367,368, 372, 373 Uricki Mojsiej S. 18,167,186, 197, 240, 255, 258, 330 Usow235, 236 Ustinow Dmitrij Fiodorowicz 444, 446, 451, 462, 469 Uszakow 158 Vogt Oskar 434 Wacetis Joachim 93, 208, 217 Wachramiejew L I . 204 Walentinow Nikoaj Wadisawowicz 39, 44, 47, 51, 52,75, 76,80,113,115,158,463 Walin-Gajlis 394 Waecki Maksymilian Gustawowicz 146 Wangenheim 133 WaniejewAA 253 Wannikow B.L. 433 Wasiliew Oleg 233 Weissbord B.S. 431 Wielichow P A 354 Wierietiennikowa Anna Aleksandrowna 76 Wild Nathalie 65 Wilhelm I I , cesarz niemiecki 18,139,143, 205, 217, 220 Winniczenko 198 Winokurow A N . 228, 372 Wisouch S.M. 354 WiszniakMarkWienjaminowicz 52, 187 Wiszniewski (prawnik) 82 Witte Siergiej Julewicz 107,108, 225 Wodowozow W.W. 44

Wodowozowa M. 63 Wojtynski Wadimir Sawieliewicz 53, 406 Wogin 158 Woodarski Mojsiej Markowicz (ur. Goldstein) 141,195, 241,255, 258, 330 Woodiczewa Maria Aleksandrowna 289, 372, 408, 409, 413 Woroncow N. 181 Woronow Giennadij I. 319, 461 Woroszyow Kliment Jefremowicz 274, 278, 279,295, 297,348,425,427 Worowski Wacaw Wacawowicz 137, 158, 189, 383 Wstorgow L I . 239 Wrangel Piotr Nikoajewicz 249, 340, 359 W u r m E . 415 Wyszyski Andriej Januarowicz 279, 297 Zachariades 391 Z a d e m i d k o A N . 328 Zaks G.D. 183 Zamiatin Jewgienij I. 354 Zakind F. 140 Zatucki Piotr Antonowicz 129 Zaradny Aleksander Siergiejewicz 185 Zasulicz Wiera Iwanowna 24, 59, 63,112,115, 133,256,257 Zbarski Borys Iljicz 430, 433 Zenkowski Wasilij W. 97 Zenzinow Wadimir Michaiowicz 231 Zetkin Klara 66, 82, 83,133,415,427,435 Zielenski IA 310, 425 Zifeldt Artur 134 Zilist 213 Zimianin M.W. 363 Zinowiew Grigorij Jewsiejewicz (ur. Radomyslski) 24,28, 29, 56, 68, 74, 75, 80, 82,115,126,128,140,141,144, 145, 161,167-169,176, 183,186,195, 197,210,241,247,253,254,256,260, 262, 263, 270, 271, 275-289, 294, 297, 300, 305-307, 330,331, 379, 382, 383, 385,390,392,393,395,405, 407,411, 443-417, 420, 426-428, 430, 457 Z o f W . I . 162 Zootuchin G.S. 338 Zorin 286 Zdanow Andriej Aleksandrowicz 274, 278, 279, 313,460 eleniakw Anatolij Grigorijewicz 188 iwkow Todor 447 Zukw Gieorgij Konstantinowicz 318 Zurawliew 62

RDA ZDJ

A r c h i w u m K o m i t e t u Centralnego I n t e r n a t i o n a l I n s t i t u u t V o o r Sociale e s c h i e d e n i s , A m s t e r d a m Z b i o r y Davida Kinga Zbiory Harolda Shukmana Zbiory Hultona-Deutscha A P / W i d e W o r l d Photos