KOŁAKOWSKI, Leszek - Główne Nurty Marksizmu Tom II Rozwój

Projekt okadki Henryk Biaoskrski
Redaktor inicjujcy Monika Michowicz
Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2009
ISBN 978-83-01-15760-9 t. 2 ISBN 978-83-01-15762-3 t. 1-3
Wydawnictwo Naukowe PWN SA ul. Postpu 18, 02-676 Warszawa tel. 022 69 54 321; faks 022 69 54 031 e-mail: pwn@pwn.com.pl; www.pwn.pl
Spis treci
CZ II - ROZWJ Rozdzia I Rozdzia II Rozdzia III Rozdzia IV Rozdzia V Rozdzia VI Rozdzia VII Rozdzia VIII Rozdzia IX Rozdzia X Rozdzia XI - Marksizm i II Midzynarodwka - Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka - Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna - Bernstein i rewizjonizm - Jean Jaures - marksizm jako soteriologia - Paul Lafargue - marksizm hedonistyczny - Georges Sorel - marksizm jansenistyczny - Antonio Labriola - prba ortodoksji otwartej 9 39 70 107 124 150 159 186
- Ludwik Krzywicki - marksizm jako narzdzie socjologii . . . 205 - Kazimierz Kelles-Krauz - ortodoksja na polsk mod . . . . - Stanisaw Brzozowski - marksizm jako subiektywizm historyczny 228 221
Rozdzia XII
- Austromarksici, kantyci w ruchu marksistowskim, socjalizm etyczny 253 316 340 365 392 424
Rozdzia XIII Rozdzia XIV Rozdzia XV Rozdzia XVI
- Pocztki marksizmu rosyjskiego - Jerzy Plechanow i kodyfikacja marksizmu - Marksizm w Rosji do powstania bolszewizmu - Powstanie leninizmu
Rozdzia XVII - Filozofia i polityka w ruchu bolszewickim
Rozdzia XVIII - Losy leninizmu: od teorii pastwa do ideologii pastwowej. 479 Indeks nazwisk 537
ROZDZIA I
Marksizm i II Midzynarodwka
Epoka II Midzynarodwki (1889-1914) moe by bez przesady nazwana zotym wiekiem marksizmu. Marksizm by ju doktryn na tyle wyranie uksztatowan, e mg przybra charakter szkoy" i wykrystalizowa swoj teoretyczn sylwetk w sposb jasny, ale zarazem nie by na tyle skodyifikowany ani na tyle poddany cinieniu dogmatycznej ortodoksji, by nie dopuszcza wieloci rozwiza w sprawach teoretycznych i taktycznych lub uniemoliwia dyskusje. Z pewnoci ruch marksistowski, rwnie w tych czasach, nie moe by utosamiony po prostu z ideologi partii socjalistycznych, ktre wchodziy w skad Midzynarodwki. Socjalizm europejski mia liczne rda, ktre nie wyschy bynajmniej, chocia wydaway si sabe w zestawieniu ze spjn - na pozr - i wszechobejmujc teori Marksa. Tylko ruch niemiecki mimo silnej tradycji Lassalle'owskiej - zdoa uksztatowa i przez czas duszy utrzyma jednolit ideologi opart na zaoeniach marksizmu lub przynajmniej na zaoeniach, ktre prawie powszechnie za marksizm uchodziy. We Francji partia Guesde'a moe o tyle uchodzi za ortodoksalnie marksistowsk, e program jej napisany zosta pod patronatem i przy wspudziale samego mistrza; jednake ruch socjalistyczny francuski by przez czas dugi rozbity i w rnych jego odamach tradycja marksizmu w rnym stopniu bya ywa. W Austrii, w Rosji, we Woszech, w Polsce, w Hiszpanii, w Belgii - wszdzie, gdzie rozwin si ruch socjalistyczny klasy robotniczej, marksizm by obecny w jego ideologii z rnym stopniem nasilenia. Najmniej ywotny by w kraju, w ktrym powstay podstawowe dokumenty teoretyczne doktryny, to jest w Anglii. Idee brytyjskiego socjalizmu w niewielkim tylko stopniu uksztatoway si pod wpywem marksizmu;
10
I. Marksizm i II Midzynarodwka
tradycje Owena, Benthama, Milla znacznie bardziej przyczyniy si do jego ideowej sylwetki. Wyznawa ide socjalistyczn nie oznaczao koniecznie by marksist; jednak istotna praca teoretyczna w ruchu socjalistycznym (prcz Anglii) bya dzieem ludzi, ktrzy na og do marksizmu si przyznawali, chocia pojmowali go niejednakowo. Nie byo wyranego rozdziau midzy dziaaczami partyjnymi i teoretykami; ruch socjalistyczny obfitowa w teoretykw, ale rwnie ci przywdcy partyjni, ktrzy nie mieli samodzielnych ambicji teoretycznych i nie byli intelektualistami (jak Bebel, Guesde, Victor Adler, Turati), byli ludmi wyksztaconymi i zdolnymi do uczestnictwa w teoretycznych dyskusjach. Przecitna jako intelektualna liderw partyjnych nigdy pniej nie osigna tego poziomu - ani wrd socjaldemokratw, ani wrd komunistw. Marksizm zdawa si y peni intelektualnego impetu. Nie by religi izolowanej sekty, lecz ideologi potnego ruchu politycznego; z drugiej strony, nie mia rodkw, by zamyka usta swoim przeciwnikom. By zmuszony do teoretycznego wysiku okolicznociami politycznymi i potrzeb walki ideowej. Tym samym marksizm wtargn w wiat akademicki jako powana i rwnie przez przeciwnikw respektowana teoria. Mia nie tylko wybitnych teoretykw (Kautsky, Ra Luksemburg, Plechanow, Bernstein, Lenin, Jaures, Max Adler, Bauer, Hilferding, Labriola, Pannekoek, Vandervelde, Cunow), ale take wybitnych krytykw (do wymieni Crocego, Sombarta, Masaryka, Simmla, Stammlera, Gentilego, Bhm-Bawerka, Struvego). Zacz take promieniowa, poza cisym gronem wyznawcw, wrd socjologw, historykw i ekonomistw, ktrzy si do marksizmu nie przyznawali, ale przyswajali sobie jego poszczeglne pomysy i kategorie. Oglne cechy marksistowskiej doktryny byy zwizane, oczywicie, z jej spoeczn sytuacj i funkcj polityczn. Jako ideologia ruchu robotniczego marksizm mia wprawdzie duo bodcw, ktre przyczyniay si do jego rozwoju, ale zarazem, poniewa wanie rozwj ten przebiega pod znaczn presj biecych sytuacji politycznych, zakres jego by w pewnych punktach ograniczony wierwiecze II Midzynarodwki wydao wiele powanych dzie teoretycznych powiconych oglnym problemom materializmu historycznego, marksistowskiej interpretacji poszczeglnych epok i wydarze dziejowych, a take ekonomii imperializmu. Pojawia si marksistowska estetyka i krytyka artystyczna (Plechanow, Lafargue, Mehring, Klara Zetkin, Henriette Roland-Holst), marksistowskie prby w religioznawstwie i etnologii (Cunow, Krzywicki, Kelles-Krauz). Natomiast bogactwa tego nie mona zauway na obszarze filozofii w wszym sowa znaczeniu, to jest
11 I. Marksizm i II Midzynarodwka
w rozwaaniach epistemologicznych lub antropologicznych. Tych, ktrzy uwaali si za marksistw, mona podzieli schematycznie na dwie grupy w zalenoci od ich stosunku do filozoficznych zaoe marksizmu. Jedni sdzili, e marksizm jest teori rozwoju spoecznego, w szczeglnoci teori spoeczestwa kapitalistycznego oraz jego nieuchronnego upadku i e teoria ta moe by bez sprzecznoci uzupeniona lub wzbogacona filozoficznymi podstawami pochodzcymi z innych rde, w szczeglnoci z kantyzmu lub pozytywizmu. W ten sposb powstaway prby kojarzenia materializmu historycznego z doktryn etyczn Kanta (socjalizm etyczny) lub epistemologi empiriokrytykw (machici rosyjscy, Friedrich Adler). Ortodoksi za w wikszoci byli zdania, e marksizm jest doktryn, ktra zawiera take odpowiedzi na podstawowe (albo wszystkie) kwestie filozoficzne i e w szczeglnoci teksty Engelsa (zwaszcza Anty-Duhng i Ludwik Feuerbach) stanowi naturalne uzupenienie Marksowskiej ekonomii i socjologii. Ci jednak, ktrzy upierali si przy takiej interpretacji marksizmu jako caociowego i jednorodnego bloku teoretycznego (Kautsky, Plechanow, Lenin) nie wnieli wiele nowego do popularnej filozofii Engelsa i na og zadowalali si powtarzaniem jego sumarycznych wywodw lub stosowaniem ich do krytyki nowszych kierunkw idealistycznych. Niemieccy socjalici, po mierci Engelsa, ogosili wprawdzie wiele rkopisw Marksa uprzednio nieznanych (zwaszcza Teorie wartoci dodatkowej, cz Ideologii niemieckiej, korespondencj z Engelsem i inne listy, rozpraw doktorsk), jednake teksty zawierajce najwiksze bogactwo filozoficznej refleksji (Rkopisy z 1844 r., Krytyka Heglowskiej filozofii prawa, Grundrisse) pozostay nieznane. Prby odrnienia Engelsowskiego materializmu od antropologii Marksa pojawiy si wprawdzie, lecz pojawiy si niejako na marginesie ruchu marksistowskiego (Sorel, Brzozowski) i istotnej roli nie odegray. W sumie zatem marksizm jako oglna teoria filozoficzna pozosta martwy lub eklektyczny, mimo ogromnej literatury interpretujcej zaoenia materializmu historycznego. Tezy o Feuerbachu byy wprawdzie znane i cytowane, lecz raczej jako ozdobnik retoryczny ni przedmiot powanej analizy. Tak popularne dzi kategorie, jak alienacja, reifikacja, praxis, niemal nie istniay w marksistowskiej literaturze. Druga Midzynarodwka nie bya wprawdzie jednolitym, scentralizowanym organizmem z dobrze uksztatowanym, przez wszystkich wyznawanym korpusem doktrynalnym; bya raczej lun federacj partii i zwizkw z a w o d o w y c h , p o c z o n y c h w s p l n wiar socjalistyczn, ale dziaajcych oddzielnie. Niemniej zdawaa si po raz pierwszy wciela
12
naprawd marzenie Marksa (a take Lassalle'a): jedno teorii socjalistycznej i ruchu robotnicznego, jedno naukowego rozumienia procesw spoecznych i praktycznej walki klasowej, dwch zjawisk, ktre powstay niezalenie, a ktre poza t symbioz (lub wrcz identycznoci) skazane byy na bezsi. I chocia niemarksistowskie tradycje socjalistyczne nie straciy wigoru (lassallizm w Niemczech, proudhonizm i blankizm we Francji, anarchizm we Woszech i Hiszpanii, utylitaryzm w Anglii), to jednak marksizm ponad wtpliwo sta si dominujc form ruchu robotniczego, rzeczywist ideologi proletariatu. W odrnieniu od I Midzynarodwki, ktra bya bardziej orodkiem ideologicznym anieli organizacyjn form europejskiego ruchu robotniczego, II bya zlewiskiem masowych partii. C to jednak znaczyo by marksist" w wierwieczu poprzedzajcym pierwsz wojn wiatow? Odwoujc si do wczesnych stereotypw najprociej mona scharakteryzowa pojcie marksizmu wyliczajc kilka klasycznych idei, ktre bodaj dostatecznie odrniay marksistw" od wyznawcw wszelkich form tak zwanego utopijnego socjalizmu, anarchizmu, a take, afortiori, od doktryn liberalnych i chrzecijaskich. By marksist znaczyo by przekonanym: - e tendencje rozwojowe spoeczestwa kapitalistycznego, w szczeglnoci koncentracja kapitau, uruchomiy naturaln" tendencj dziejowego procesu w kierunku socjalizmu; socjalizm jest bd nieuchronnym nastpstwem procesw akumulacji, bd przynajmniej ich wybitnie prawdopodobnym wynikiem; - e socjalizm zakada spoeczn wasno rodkw produkcji, a tym samym zniesienie wyzysku, zniesienie dochodu niezapracowanego, zniesienie przywilejw i nierwnoci powstajcych z rnic w posiadaniu, zniesienie dyskryminacji ras, narodw, pci, religii; - e zakada powszechny dostp do owiaty, swobody demokratyczne (wolno sowa i zrzesze, system reprezentacyjny na wszystkich szczeblach organizacji spoecznej), rozwinity system opieki spoecznej, zniesienie armii staej; - e socjalizm jest w interesie caej ludzkoci i otworzy wszystkim moliwoci nieograniczonego rozwoju kulturalnego i dobrobytu, e jednak nosicielem walki o socjalizm jest klasa robotnicza jako bezporedni wytwrca podstawowej masy wartoci, bezporednio i najbardziej zainteresowana w zniesieniu instytucji pracy najemnej; - e ruch ku socjalizmowi zakada ekonomiczn i polityczn walk proletariatu, to znaczy zarwno walk o doran popraw losu w ramach
kapitalistycznego ustroju, jak te uycie wszelkich form politycznych w szczeglnoci parlamentarnych; walka o socjalizm wymaga, by proletariat zorganizowa si uprzednio w samodzielne partie polityczne; - e kapitalizm nie moe by radykalnie zmieniony przez mnoenie reform i e klski spoeczne tego systemu (kryzysy, bezrobocie, ndza) s nienaprawialne; mimo to walka o reformy - ustawodawstwo pracy, demokratyzacja instytucji politycznych, lepsze warunki pacy - jest konieczna, gdy zaprawia proletariat do przyszych bojw, uczy solidarnoci klasowej i znoniejszymi czyni istniejce warunki; - e ostatecznie kapitalizm zostanie zniesiony w drodze rewolucyjnej, gdy dojrzej ku temu zarwno warunki ekonomiczne kapitalizmu, jak wiadomo klasowa proletariatu; rewolucja nie jest wszake zamachem stanu, nie moe by dzieem garstki konspiratorw, ale olbrzymiej wikszoci pracujcego spoeczestwa; - e interesy proletariatu w skali wiatowej s identyczne, a rewolucja socjalistyczna musi by dzieem midzynarodowym, przynajmniej w skali przemysowo zaawansowanych spoeczestw; - e w historii ludzkiej postp techniczny jest decydujcy w okrelaniu przemian struktury klasowej, te za wyznaczaj podstawowe cechy instytucji politycznych i panujcych ideologii; - e socjalizm nie jest tylko programem politycznym, ale pogldem na wiat, zakadajcym, e rzeczywisto jest dostpna naukowej analizie; e tylko racjonalne badanie moe odsoni nam natur wiata i historii ludzkiej, e doktryny religijne i spirytualistyczne s wyrazem wiadomoci zmistyfikowanej i musz obumrze wraz ze zniesieniem wyzysku i antagonizmw klasowych; e wiat poddany jest prawom naturalnym i nie podlega opiece opatrznociowej, a czowiek jest produktem przyrody i powinien by badany jako jej czstka, ale rzdzca si szczeglnymi prawami, niesprowadzalnymi wprost do praw przyrody przedludzkiej. Tak sformuowane oglne wyznaczniki marksistowskiej doktryny dopuszczay jednak istotne rnice interpretacyjne, a rnice te, w pewnych warunkach, okazyway si na tyle znaczne, e okrelay, wewntrz marksizmu, ruchy polityczne i stanowiska teoretyczne nieprzejednanie wrogie. W ramach marksizmu tak pojtego mona byo najrozmaiciej rozumie granice wanoci materializmu historycznego oraz stosunek bazy" i nadbudowy". Mona byo pojmowa socjalizm jako przyrodnicz konieczno" lub raczej jako moliwo, otwart przez tendencj dziejow kapitalistycznej gospodarki. Mona byo traktowa walk o reformy jako
14
tylko" trening w oczekiwaniu przyszego przewrotu lub przypisywa im warto samoistn. Mona byo broni ekskluzywizmu politycznego partii socjalistycznych lub dopuszcza - z rnym stopniem elastycznoci rozmaite formy sojuszw politycznych z niesocjalistycznymi ruchami. Mona byo wyobraa sobie rewolucj jako wojn domow lub jako presj wikszoci, ktra moe osign swj cel bez uycia przemocy. Mona byo zakada, e socjalistyczny pogld na wiat jest wyczerpujcym, samowystarczalnym systemem, ktry rozstrzygn wszystkie podstawowe kwestie filozoficzne albo te sdzi, e krytyka filozoficzna moe korzysta bez obaw z dorobku przedmarksistowskiej lub niemarksistowskiej filozofii w sprawach, ktrych marksizm jako taki nie przesdza. Rnice te miay wielkie znaczenie w okreleniu zada i polityki partii. Partie nie byy orodkami dyskusyjnymi, lecz musiay podejmowa wiele praktycznych decyzji i nieuchronnie staway w obliczu sytuacji, ktrych doktryna Marksa, by tak rzec, nie przewidywaa; zmuszone byy uszczegowia oglne reguy doktryny, nie zawsze jednakowo to czynic. Z doktrynalnego punktu widzenia najwaniejsze etapy teoretycznego rozwoju II Midzynarodwki daj si sprowadzi do trzech: walka z anarchizmem w pierwszej fazie; spr z rewizjonizmem w fazie drugiej; konflikt lewicy i ortodoksji po rewolucji rosyjskiej 1905 roku. Dla losw marksizmu i ruchu socjalistycznego rozstrzygajce znaczenie mia, oczywicie, spr wok rewizjonizmu wraz ze wszystkimi jego rozgazieniami (pomijamy w tych wstpnych uwagach Rosj, ktrej sytuacja wymaga osobnego i szczegowszego wykadu). Najwaniejsze skadniki sytuacji europejskiej, wane dla rozwoju myli socjalistycznej w epoce II Midzynarodwki mona streci krtko: odwrt od liberalizmu zarwno w praktyce ekonomicznej, jak w panujcych ideologiach; demokratyzacja instytucji politycznych, w szczeglnoci wprowadzenie zasady powszechnych i rwnych wyborw w wielu pastwach europejskich; ekspansja przemysowa Europy Zachodniej i rozrost tendencji imperialistycznych. Zmierzch liberalizmu wyraa si nade wszystko w porzuceniu dwch zasad, ktre ongi naleay do fundamentw liberalnej filozofii spoecznej. Jedna z nich gosia, e gwnym zadaniem instytucji pastwowych jest ochrona bezpieczestwa, wolnoci i wasnoci jednostek, e jednak sprawy produkcji i wymiany le poza ich kompetencjami i winny by pozostawione inicjatywie indywidualnej, ktra najlepiej zapewnia rozkwit gospodarczy Druga, bardziej szczegowa, powiadaa, e zwizek midzy praco-
dawc a najemnikiem jest poszczeglnym przypadkiem swobodnej umowy midzy wolnymi osobnikami i wobec tego powinien by pozostawiony prawom swobodnych umw, e w szczeglnoci przeciwne wolnoci jednostkowej s wszelkie interwencje prawodawcze w umowy o prac, a take wszelkie zbiorowe presje zwizkw robotniczych usiujce wymusi na przedsibiorcach lepsze warunki pracy. Obie te zasady, ktre wyraay niejako czysty" idea wolnokonkurencyjnego kapitalizmu, prawie ju nie miay obrocw pod koniec XIX stulecia. Sprawia to po czci propaganda socjalistyczna, po czci zmiany w gospodarce wiatowej, ktre idea nieograniczonego wolnego handlu uczyniy niewykonalnym. Ideologie socjalistyczne przyczyniy si skutecznie do obalenia fikcji, wedle ktrej przedsibiorca i robotnik s tak samo wolni w umowie o prac i ideologowie liberalizmu w wikszoci t fikcj porzucili; tym samym uznana zostaa zasada, i jest prawem i obowizkiem cia legislacyjnych regulowa system umw o prac oraz ogranicza ustawowo pewne formy wyzysku, a take, e jest prawem robotnikw zrzesza si w celu kolektywnej obrony swych interesw przed przedsibiorcami. Zarwno uznanie zasady interwencji pastwa w stosunki midzy robotnikami i pracodawcami, jak te moliwo wywierania nacisku za porednictwem cia ustawodawczych w warunkach wolnych wyborw postawiy partie socjalistyczne Europy Zachodniej w obliczu sytuacji, ktrej klasyczna strategia marksistowska nie przesdzaa jednoznacznie. Zasiada w parlamentach pastw buruazyjnych, przeprowadza ustawy w interesie klasy robotniczej - czy nie oznaczao to uczestniczy w naprawianiu kapitalizmu"? Taka bya notoryczna argumentacja anarchistw. Skoro naprawiacie kapitalizm - powiadali - to zakadacie tym samym, e kapitalizm moe by naprawiany, wbrew doktrynie Marksa. Kapitalizm nie moe by naprawiony w tym sensie, eby przesta by kapitalizmem i samoczynnie przers w socjalistyczny porzdek - replikowali ortodoksi; jednake walka o popraw sytuacji robotnikw w ramach kapitalizmu jest konieczna, gdy sprzyja wzrostowi wiadomoci klasowej; robotnicy, ktrzy s zdani na ask kapitalistw, pozbawieni dostpu do owiaty, ogupieni mordercz prac, nigdy nie potrafi doj do wiadomoci klasowej, jakiej rewolucja socjalistyczna wymaga. Sytuacja stawaa si szczeglnie draliwa w momentach, gdy chodzio o czasowe sojusze z partiami niesocjalistycznymi w parlamentach. Jeli socjalici w imi zasady rezygnowali z czasowych sojuszy z partiami centrum, rezygnowali tym samym z wywalczania ustpstw, ktre byy
16
w oczywistym interesie klasy robotniczej i faktycznie sprzyjali polityce prawicy i konserwatystw. Jeli godzili si na takie przymierza, godzili si tym samym na wspprac z buruazj w dziele usprawniania systemu kapitalistycznego, a wic zacierali niejako nieprzejednany antagonizm klasowy i osabiali walk. W krajach, gdzie system parlamentarny bd nie istnia, bd by z punktu widzenia socjalistycznej polityki bezskuteczny - jak w Rosji - problem ten prawie si nie pojawia; parlament mg uchodzi za trybun propagandow, lecz tak czy owak nie mona byo oczekiwa po nim adnych efektywnych spoecznych reform. Tam jednak, gdzie, jak si okazywao, reformy takie byy moliwe, granica midzy walk o reformy a reformizmem w pejoratywnym znaczeniu sowa bya niejasna. Anarchici uwaali, e wszelka akcja polityczna, w szczeglnoci parlamentarna, demoralizuje klas robotnicz, gdy pozwala jej oczekiwa, e kapitalizm zmieni si na lepsze, a nadto kae czyni rozrnienia midzy partiami buruazyjnymi, a przez to sprawia, e podstawowa granica midzy wrogimi klasami staje si chwiejna w oczach proletariatu. Marksici-ortodoksi odpowiadali z kolei, e nie jest rzecz obojtn dla perspektyw socjalizmu, czy robotnicy yj w cesarstwie, w tyranii czy w republice. Nie jest przeciwne zasadzie walki klasowej broni zasad republikaskich i demokracji buruazyjnej przeciwko reakcji, klerykalizmowi i klikom wojskowym - nie dlatego, by republika buruazyjna moga sama speni socjalistyczny program, ale dlatego, e uatwia proletariatowi walk. Historia ruchu socjalistycznego jest nieustajc debat wok tych kwestii. Obie strony mogy znale oparcie w pewnych tekstach Marksa. Jeli konsekwentnie przyjmowao si zasad, i proletariat nie naley do spoeczestwa buruazyjnego i e nie moe tego spoeczestwa zmieni, lecz je tylko rozsadzi; e naturalne prawa produkcji kapitalistycznej obracaj si przeciw robotnikom i usiowa ten stan rzeczy zmieni to niemal tak, jak pracowa nad tym, by ciaa wolno puszczone raczej unosiy si w gr miast spada, wtedy wszelka walka o reformy, wszelkie czasowe sojusze parlamentarne, wszelkie rozrnienia midzy partiami buruazyjnymi s zdrad interesw proletariatu i poniechaniem idei rewolucyjnej. Z drugiej strony - czy Marks nie odrzuci wyranie Lassalle'owskiej formuy, wedle ktrej wszystkie klasy poza proletariatem s jedn reakcyjn mas? Czy nie popiera walki proletariatu wtedy, gdy celem tej walki nie bya totalna rewolucja, lecz prawa demokratyczne lub ustawodawstwo fabryczne? Czy nie odrzuca absurdalnej zasady im gorzej tym lepiej"?
Anarchici, zwaszcza anarchosyndykalici, odrzucali zasadniczo wszelk walk parlamentarn i wszelkie nadzieje na popraw systemu kapitalistycznego drog reform, a take jakiekolwiek porozumienia ze wiatem buruazyjnym. Ortodoksi starszego pokolenia (jak Guesde) i moda lewica niemiecka przyjmowali konieczno walki politycznej, lecz odnosili si wrogo do idei czasowych przymierzy, a walk o reformy traktowali tylko jako instrumentaln ze wzgldu na cel ostateczny, odmawiajc jej samodzielnego sensu. Ortodoksi-centryci nie odrzucali zasadniczo idei sojuszw politycznych pod warunkiem, e partie robotnicze zachowuj w nich peni samodzielnoci i przypisywali walce o cele dorane sens samoistny. Prawica wreszcie (Jaures, Turati) nie tylko gotowa bya na wszelkie porozumienia w interesie doranym proletariatu, ale przypisywaa reformom sens socjalistyczny ju w ramach spoeczestwa kapitalistycznego, to jest zakadaa, e dziki reformom pewne elementy socjalizmu utrwalaj si ju faktycznie w buruazyjnej rzeczywistoci. Granica midzy syndykalistami a ca reszt bya wyrana, podobnie jak granica midzy socjalizmem Jauresowskim a ortodoksami. Podziay pomidzy stanowiskami porednimi byy pynne i uwyraniay si okazjonalnie, w poszczeglnych kontrowersjach. Przez cay czas swego istnienia Midzynarodwka bya zdominowana przez socjaldemokracj niemieck. Niemiecki ruch socjalistyczny by najsilniejszy liczebnie, najbardziej jednolity i zarazem najbardziej przygotowany doktrynalnie. Partia Lassalle'a zaoona w 1863 roku zdobya wprawdzie - ju po mierci przywdcy - do znaczne poparcie wrd robotnikw, ale nie wydaa wybitniejszych dziaaczy ani teoretykw. Trzymaa si przy tym dogmatycznie teorii swego mistrza, ktry spodziewa si, e mona rozwiza kwesti spoeczn przez zakadanie z pomoc pastwow spdzielni produkcyjnych stopniowo eliminujcych system pracy najemnej; Lassalle wprawdzie sdzi, e w tym celu klasa robotnicza musi uprzednio zdoby wikszo parlamentarn, skoro jednak perspektywa takiej wikszoci bya nader odlega, cay program partyjny by niejako pozbawiony praktycznej treci. W 1869 roku na zjedzie w Eisenach ukonstytuowaa si nowa partia socjalistyczna (Sozialdemokratische Arbeiterpartei), ktrej gwnymi konstruktorami byli August Bebel i Wilhelm Liebknecht. Bebel (18401913) by z zawodu tokarzem i spdzi kilka lat modoci jako robotnik wdrowny, wczenie jednak rozpocz w Lipsku dziaalno w stowarzyszeniach robotniczych. Tam wanie w 1864 roku pozna starszego od siebie Liebknechta (1826-1900), ktry sta si jego przewodnikiem teoretycznym i wprowadzi go w tajniki marksizmu. Liebknecht spdzi kilkanacie lat
18
na emigracji po rewolucji 1848 roku, pozna w Anglii Marksa i Engelsa i przyswoi sobie ich teori spoeczn. Jako posowie Reichstagu Bebel i Liebknecht opierali si wojnie z Francj oraz aneksji Alzacji i Lotaryngii. Bebel nie by teoretykiem. Najwaniejsze jego dzieo (prcz pamitnikw) Kobieta i socjalizm (1883) byo jednak popularn lektur kilku pokole socjalistw. Znaczenie tej ksiki polegao na tym, e dziki niej ruch socjalistyczny podj spraw emancypacji i rwnouprawnienia kobiet jako wasn swoj spraw. By przy tym Bebel u z n a n y m a u t o r y t e t e m m o r a l n y m w niemieckim i europejskim ruchu socjalistycznym i zrcznym taktykiem w skomplikowanych sporach wewntrzpartyjnych. Zaleao m u szczeglnie na tym, by utrzyma jedno partii i gwnie jego autorytetowi zawdzicza naley, e pniejszy spr z rewizjonistami nie doprowadzi do organizacyjnego rozamu. W roku 1875 obie partie socjalistyczne lassallczycy" i eisenachczycy", zjednoczyli si na zjedzie gotajskim w jednolit Socjalistyczn Parti Robotnicz. Program gotajski, surowo skrytykowany przez Marksa, by kompromisem midzy strategi Lassalle'owsk a marksizmem; podstawowe, klasyczne formuy Lassalle'a zostay w nim utrzymane. Mimo to marksizm zdobywa pozycj coraz mocniejsz. Ani Bebel, ani Liebknecht nie mieli umysowoci doktrynerskiej. Przyjmowali fundamentalne zasady socjalizmu Marksowskiego, lecz nie zaleao im na bezwzgldnej poprawnoci teoretycznych formu, ktre nie miay bezporednich zastosowa w praktycznej walce. Zakadali, e ostatecznie socjalizm zwyciy przez rewolucj, ale wiara ta bya raczej oglnym rdem zaufania do przyszoci anieli wytyczn polityki partyjnej. Potrafili zorganizowa socjalistyczny ruch niemiecki w potn si, ktra bya wzorem Europy W roku 1878 Bismarck, pod pretekstem odpowiedzialnoci za zamach na cesarza, doprowadzi do uchwalenia ustaw wyjtkowych przeciwko socjalistom. Wydano zakaz zgromadze socjalistycznych, polecono rozwiza lokalne organizacje partyjne, zamknito pisma. Wielu dziaaczy zostao zmuszonych do emigracji. Partia nie poddaa si jednak i potrafia, jak miao wyj na jaw, utrzyma i rozszerzy swoje realne wpywy. W tym to czasie Kautsky stworzy miesicznik Die Neue Zeit" (wydawany w Stuttgarcie jako organ prywatny), ktry sta si orodkiem krystalizacji caego ruchu marksistowskiego w Europie. W Zurychu Bernstein wydawa pismo Sozialdemokrat", ktre miao charakter mniej teoretyczny i byo jednym z waniejszych narzdzi ycia partyjnego w okresie represji. Prawa wyjtkowe zniesiono w 1890 roku i w tyme roku partia odniosa wielki sukces
wyborczy, zdobywajc ptora miliona gosw i 35 miejsc w parlamencie. W nastpnym roku zjazd w Erfurcie przyj nowy program, przygotowany przez Kautsky'ego i Bernsteina. Program ten by cakowicie oczyszczony z Lassalle'owskich skadnikw i stanowi najczystszy wyraz marksizmu w jego wersji wczesnej, przez Engelsa aprobowanej. Program przewidywa nieuchronn koncentracj kapitau i zagad drobnych przedsibiorstw oraz postpujcy za tym wzrost przeciwiestw klasowych. Mwi o wyzysku proletariatu, kryzysach i coraz jaskrawszym przeciwiestwie midzy wasnoci prywatn rodkw produkcji a celowym zastosowaniem istniejcej techniki. Zakada konieczno walki o reformy w przewidywaniu przyszej rewolucji, ktra doprowadzi do uspoecznienia wasnoci i podporzdkuje cao procesw wytwrczych potrzebom spoecznym. Zakada take jedno interesw proletariatu w skali wiatowej. Praktyczne dania programu, w drugiej czci, obejmoway nastpujce punkty: powszechne, rwne, bezporednie, tajne, proporcjonalne wybory; zniesienie armii staej na rzecz milicji ludowej; wolno sowa i zrzesze; rwno kobiet w prawach; laicka szkoa i uznanie religii za spraw prywatn; obowizkowe i bezpatne nauczanie; bezpatna obrona sdowa: system wyboru sdziw; zniesienie kary mierci; bezpatna opieka lekarska; progresywne podatki; 8-godzinny dzie roboczy; zakaz pracy dzieci poniej 14 lat; kontrola nad warunkami pracy. Miao si rycho okaza, e stosunek wzajemny obu czci programu - teoretycznej i praktycznej - nie jest bynajmniej jasny. Spr midzy rewizjonistami a ortodoksj mona byo sprowadzi do pytania, ktra cz erfurckiego programu wyraa rzeczywist polityk i rzeczywist wiadomo partii. Drugim filarem Midzynarodwki bya Francja. Socjalizm francuski mia tradycj bogatsz i bardziej zrnicowan anieli niemiecki, ale te dlatego by ideowo bardziej skcony, a marksistowska doktryna nie zdobya tam monopolistycznej pozycji. Grupa kierowana przez Guesde'a, Parti Ouvrier Franais, bya w zaoeniach najblisza socjaldemokracji niemieckiej. Jules Guesde (waciwe nazwisko Mathieu Bazile, 1845-1922) spdzi modo za czasw cesarstwa, ktrego nienawidzi. Wczenie sta si republikaninem i ateist. Od 1867 roku czynny by jako dziennikarz, wsppracowa z kilkoma pismami o tendencji republikaskiej, a w 1870 roku wspdziaa w stworzeniu pisma Les Droits de r h o m m e " , o programie demokratycznym, lecz nie socjalistycznym. Za poparcie komunardw skazany zosta na 5 lat wizienia, jednake udao mu si zbiec do Szwajcarii, gdzie zbli-
20
y si do tamtejszych grup bakunistycznych i organizowa emigracj francusk w duchu anarchistycznych ideaw. By jeszcze anarchist w czasie swego pobytu w Rzymie i w Mediolanie w latach 1872-1876. Dopiero po powrocie do Francji sta si marksist i gwnym organizatorem partii na marksistowskiej doktrynie opartej. W latach 1877-1878 odbyy si we Francji dwa kongresy robotnicze, zdominowane przez tendencj reformistyczn. Trzeci kongres, zorganizowany w Marsylii w padzierniku 1879 r., przyj gwne zaoenia socjalizmu Marksowskiego i postanowi stworzy parti robotnicz. W maju 1880 r. Guesde uda si do Londynu, aby z Marksem, Engelsem i Lafargue'em przedyskutowa program partyjny Pogram ten, ktrego wstpn, teoretyczn cz Marks sam napisa, jest mniej rozbudowany ni pniejszy program erfurcki, ale praktyczne dania zawiera podobne. Zosta on z niewielkimi poprawkami przyjty na zjedzie w Havre w listopadzie 1880 roku. Jednake rycho wyszo na jaw, e nie ma bynajmniej w partii zgody co do tego, jak go interpretowa. Cz dziaaczy partyjnych argumentowaa, e partia powinna stawia sobie tylko zadania moliwe do wykonania w widzialnej przyszoci i okroi program do realnych moliwoci; ortodolcsalni przeciwnicy ochrzcili ich mianem possybilistw (ci z kolei ukuli nazw impossybilici" dla rewolucyjnych marksistw). Possybilici nie interesowali si dziaaniami bezporednimi na rzecz celu ostatecznego", zalecali natomiast koncentracj uwagi na zadaniach lokalnych i municypalnych. W latach 1881-1882 doszo do rozamu. Partia marksistowska kierowana przez Guesde'a (Parti Ouvrier Francais) nastawiaa si gwnie na oczekiwanie przyszej rewolucji globalnej, ktra zmiecie porzdek kapitalistyczny, podczas gdy possybilici (Parti Socialiste Franais) koncentrowali si na zadaniach doranych. Pierwsi kadli nacisk na czysto proletariacki charakter ruchu i zasadniczo niechtnie odnosili si do wszelkich sojuszw z niesocjalistycznymi radykaami, podczas gdy drudzy usiowali zdoby wpywy wrd drobnomieszczastwa i nie gardzili adnymi formami taktycznych i lokalnych sojuszw. Rycho wrd possybilistw powstao nowe ugrupowanie, kierowane przez Jeana Allemane'a, rewolucyjne w zasadniczej orientacji, lecz wedle Proudhonowskich raczej ni Marksowskich tradycji; w odrnieniu od guesdystw, allemanici nie wierzyli w skuteczno akcji politycznej, lecz sprzeciwiali si czysto reformistycznej polityce possybilistw. W tym samym czasie Blanui sformowa wasn grup, ktrej przewodzi po jego mierci (1881) Edouard Vaillant. Grupa blankistowska z czasem poczya si z guesdystami, jednake Yaillant nie zrezygnowa nigdy z zaznaczania swej odrbnoci wzgldem
marksistw. Obok tych czterech grup dziaali take pniej socjalici niezaleni, jak Jaures i Millerand. Na samym pocztku XX stulecia socjalizm francuski rozdzielony by na trzy nurty. Jeden reprezentowaa Parti Socialiste Franais, ktrej Jaures by czoowym ideologiem, drugi - Parti Socialiste de France, skupiajca guesdystw i blankistw. Schematycznie rzecz ujmujc, rnice midzy nimi byy nastpujce: guesdyci strzegli proletariackiej czystoci ruchu, nie chcieli wpywa na rozgrywki w obozie buruazji ani zawiera porozumie taktycznych z niesocjalistycznymi partiami, nie wierzyli w warto akcji reformistycznej, a w kadym razie odrzucali stanowczo myl, by jakiekolwiek reformy miay sens socjalistyczny w granicach istniejcego spoeczestwa. Jauresici, przeciwnie, byli zdania, e przejcie do socjalizmu jest wprawdzie rwnoznaczne z rewolucj, e jednak pewne instytucje socjalistyczne mog by budowane i utrwalane w spoeczestwie buruazyjnym, gdy socjalizm nie jest zaprzeczeniem republiki, ale rozwiniciem jej zasad; dopuszczali take wszelkie sojusze z siami niesocjalistycznymi, jeli mog suy jakiejkolwiek sprawie aktualnie przez socjalistw bronionej. Trzeci, najmniej znaczc grup byli syndykalici, odrzucajcy zasadniczo wszelk aktywno polityczn, zwaszcza parlamentarn. Organem syndykalistw byo pismo Mouvement Socialiste" redagowane przez Huberta Lagardelle'a w latach 1899-1914, a najwybitniejszym, chocia z zewntrz stojcym ideologiem ruchu by Georges Sorel. Dopiero w 1905 roku obie partie, guesdyci i jauresici, zjednoczyli si, co bynajmniej nie usuno rnic ideologicznych wewntrz ruchu socjalistycznego. Marksizm we Francji nie wyda jednak wybitnych teoretykw w epoce II Midzynarodwki. Guesde nie by uczonym. Lafargue, zapewne najwybitniejszy marksista francuski w klasycznym" sowa znaczeniu, by bardziej popularyzatorem anieli samodzielnym mylicielem. Dwaj istotnie oryginalni pisarze, Jaures i Sorel - tylko w niezmiernie szerokim sensie sowa mogliby by nazwani marksistami. Obaj jednak - w cakiem odmienny sposb - wpynli na ycie intelektualne francuskie rwnie wasnymi interpretacjami marksizmu. Socjalizm angielski, jak bya o tym mowa, by ledwo tknity przez wpywy doktryny Marksa. cile mwic, w ideowych zaoeniach fabianizmu nie m a nic, co byoby swoicie marksistowskie. Fabian Essays in Sodalism (1889), ktre na pokolenia wytyczyy drog gwnemu nurtowi socjalizmu w Wielkiej Brytanii, s programem reform, ktry bd jest wyranie
22
sprzeczny z marksistowsk teori, bd zakorzeniony w zasadach, nalecych do powszechnego arsenau socjalizmu XIX-wiecznego. Fabianie nie interesowali si zreszt filozofi spoeczn, jeli nie miaa ona znaczenia b e z p o r e d n i e g o dla wykonalnych r e f o r m spoecznych. Ich gwnymi ideaami bya rwno i racjonalne planowanie gospodarcze, przy czym wierzyli, e w ramach istniejcych i stopniowo ulepszanych instytucji politycznych ideay te mog by zrealizowane w drodze demokratycznej presji. Przyjmowali, e koncentracja kapitalistyczna stwarza naturalne przesanki socjalizmu, wierzyli jednak, e reformy spoeczne, ograniczajce stopniowo dochd niezapracowany, pozwol nada tym procesom socjalistyczny sens bez rewolucyjnego zniszczenia istniejcego p a s t w a . Wydaje si, e z biegiem czasu idea racjonalnej, naukowej organizacji spoecznej i efektywnoci gospodarczej zyskiwaa wicej miejsca w ideologii fabiaskiej kosztem wartoci demokratycznych. Mimo ogromnego znaczenia, jakie mia angielski ruch w dziejach socjalizmu, jego wkad w ewolucj doktryny marksistowskiej by w tym okresie nieznaczcy - jeli pomin, oczywicie, znaczenie brytyjskiego przykadu w formowaniu si europejskiego rewizjonizmu. Belgijski ruch socjalistyczny mia oblicze marksistowskie w wikszym stopniu anieli angielski, chocia nie dorwnywa Niemcom pod wzgldem spoistoci doktrynalnej. Parti Ouvrier Belge zawizaa si w 1885 roku, a jej najwybitniejszym teoretykiem by Emile Vandervelde, przewodniczcy Midzynarodwki w latach 1900-1914 (1866-1938). Uwaa si sam za marksist, lecz nie zaleao m u n a niezomnej wiernoci wzgldem teorii, ktrej poszczeglne skadniki odrzuca jako doktrynerskie (Plechanow np. by zdania, e Vandervelde w ogle marksist nie jest). Nie by jednake typem praktycznego dziaacza - jakich wielu mona spotka w dziejach II Midzynarodwki - ktry interesuje si doktryn tylko stosownie do jej bezporednich zastosowa w akcji politycznej i reformatorskiej. Przeciwnie, poszukiwa caociowego" pogldu na wiat i ubolewa nad tym, e socjalizm takiego pogldu nie zdoa wytworzy, w przeciwiestwie do katolicyzmu. W rozprawie Idealizm w marksizmie (1905) interpretowa materializm historyczny w sposb ogromnie luny, a waciwie zachowujc z niego tylko generaln ide wzajemnego wpywu" wszystkich okolicznoci czynnych w historii ludzkiej - technicznych, ekonomicznych, politycznych i duchowych - czyli to, co waciwie w tym czasie wszyscy niemal godzili si uzna, a w czym swoicie Marksowski monizm nie mg ocale. Pisa
take, za Crocem, e sama nazwa materializm historyczny" jest mylca. W rzeczywistoci aden rodzaj przemian, jakie obserwujemy w historii, nie jest bezwgldnie wobec innych pierwotny", a kady moe w poszczeglnych sytuacjach inicjowa przemiany innych. Pewne zmiany rodowiska geograficznego, a take procesy demograficzne wpywaj samodzielnie na procesy spoeczne. Nie jest te prawd, by zjawiska duchowe byy prostym skutkiem" przemian w strukturze ekonomicznej; nie mog one istnie poza t struktur tak samo, jak rolina nie moe rozwija si poza gleb, lecz nie ma sensu powiedzenie, e gleba jest przyczyn roliny". Sam rozwj techniki jest uwarunkowany intelektualn aktywnoci ludzi, a wic zjawiskami duchowymi". Ale i moralnym wartociom niepodobna odmawia samodzielnej funkcji w przemianach dziejowych; ostatecznie krytyka kapitalizmu Marksa i Engelsa wspiera si take na przesankach moralnych. Materializm historyczny jest uyteczn metod szukania nieoczywistych, ukrytych spryn dziaajcych w wytwarzaniu idei i instytucji spoecznych, byby jednak raco niesuszny, gdyby pojmowa go jako teori jednej przyczyny" wyjaniajcej cao procesu dziejowego. W zgodzie z t interpretacj Vandervelde odrzuca deterministyczn doktryn, przyznajc tylko, e generalna tendencja gospodarki kapitalistycznej zmierza w kierunku socjalizacji przemysu. Uznanie tej tendencji nie zakada ani teorii zuboenia, ani obrazu socjalizmu jako ryczatowego uspoecznienia caej produkcji, ani, w szczeglnoci, nieuchronnoci rewolucji. Przeciwnie, wszystko wskazuje na to, e socjalizacja dokonywa si bdzie stopniowo, rnymi drogami i wcale niekoniecznie w jednej formie. Socjalizacja nie oznacza przy tym upastwowienia; jednym z najistotniejszych elementw socjalizmu jest redukcja i stopniowe zniesienie wadzy politycznej scentralizowanej w pastwie. Dla rozwoju socjalizmu wicej si naley spodziewa po wizach lokalnych i lokalnych formach samorzdu, gdzie realna kontrola spoeczna nad procesami produkcyjnymi jest moliwa. Vandervelde nie by teoretykiem wybitnym, a jego rozwaania w kwestiach teoretycznych s na og sumaryczne i zdroworozsdkowe. W politycznych tendencjach najbliszy by bodaj Jauresowi, lecz nie dorwnywa mu ani umiejtnociami analitycznymi, ani si retoryki. Austriacki ruch socjalistyczny by, obok niemieckiego, najbardziej aktywnym ogniskiem wysikw teoretycznych. Socjaldemokracja austriacka ukonstytuowaa si w parti w 1888 roku, a jej wieloletnim przywdc by Yictor Adler (1852-1918), lekarz z zawodu. Nie by on teoretykiem
24
samodzielnym, a w sprawach najwaniejszych by z reguy po stronie centrystycznej ortodoksji niemieckiej. Wybitnym osigniciem austriackiej partii byo zdobycie powszechnego prawa wyborczego w 1907 roku (w czym jednak wielk rol odegraa rewolucja rosyjska). W wielonarodowej monarchii habsburskiej socjaldemokracja zmuszona bya do nieustajcych wysikw nad rozwizaniem konfliktw narodowych - w pastwie i w partii. Naturalnym biegiem rzeczy tam te ideologowie partyjni powicali szczeglnie duo wagi teoretycznemu opracowaniu kwestii narodowej z marksistowskiego punktu widzenia. Najbardziej znane rozprawy na ten temat wyszy spod pir Otto Bauera i Karla Rennera. Obaj oni byli wybitnymi wsptwrcami ruchu zwanego austromarksizmem, do ktrego zalicza si zwyko, obok tych dwch, Maxa Adlera, Rudofla Hilferdinga, Gustawa Ecksteina, Friedricha Adlera (syna Victora). Austromarksizm wyda wiele dzie teoretycznych o duym znaczeniu. Wrd ortodoksw wikszo tej produkcji miaa reputacj niedobr. Austromarksici nie traktowali bowiem marksizmu jako wszechobejmujcego systemu i nie wahali si kojarzy go z innymi rdami; oni to w szczeglnoci (lecz nie wycznie) usiowali inkorporowa w marksistowsk filozofi dziejw kantowskie kategorie moralne, a take epistemologiczne. Wikszo z nich naleaa do pokolenia urodzonego w latach siedemdziesitych - a wic tego samego, do ktrego naleeli Lenin, Trocki, Ra Luksemburg i znaczna cz rosyjskich przywdcw socjalistycznych. W pokoleniu tym prawie nie byo ortodoksw marksistowskich tego typu, co Kautsky, Plechanow, Lafargue, Labriola, ale nastpia polaryzacja stanowisk, ktra miaa nastpnie sta si ideologicznym rdem rozpadu ruchu socjalistycznego na dwa wrogie obozy. We Woszech ruch robotniczy, po nieudanych prbach, ukonstytuowa si - w walce z anarchizmem - w samodzieln parti w 1882 roku, lecz dopiero w 1893 roku, po dwukrotnej zmian nazwy, partia przyja program socjalistyczny w Marksowskim sensie sowa. Najwybitniejszym z jej przywdcw by Filippo Turati (1857-1932), ktry jednak nie by teoretykiem, a w partii reprezentowa notorycznie reformistyczn (lub gradualistyczn", jak to mwiono wwczas) tendencj. Jedynymi znaczcymi teoretykami marksizmu w tej epoce woskiego socjalizmu byli Antonio Labriola i Enrico Ferri. Pierwszy reprezentowa, by tak rzec, gwny nurt marksistowskiej ortodoksji, podczas gdy drugi w silniejszym jeszcze stopniu ni Kautsky, podkrela darwinistyczn stron marksizmu.
Rwnie Polska bya aktywnym ogniskiem ruchu marksistowskiego. Mona waciwie powiedzie, e w Polsce po raz pierwszy ruch socjalistyczny rozama si po czci wedle tych zasad, ktre pniej stanowiy o podziale na socjaldemokracj i komunizm; Socjaldemokracja Krlestwa Polskiego i Litwy bya waciwie pierwsz samodzieln parti typu komunistycznego, w tym przynajmniej znaczeniu, e kada nacisk na czysto klasowy, proletariacki charakter ruchu socjalistycznego, e odrzucaa jakiekolwiek zaangaowanie w spraw narodow i e podkrelaa wierno doktrynie Marksa. Nie miaa jednak pewnych istotnych cech, ktre miay nastpnie wyrni Leninowski nurt w socjaldemokracji, to jest nie miaa teorii partii-awangardy i nie nastawiaa si na wykorzystanie roszcze chopskich w walce rewolucyjnej. Wsptwrc i najwybitniejszym teoretykiem SDKPiL bya Ra Luksemburg, ktra jednak lwi cz swojej aktywnoci powicia socjalizmowi niemieckiemu. Znanym teoretykiem tej samej partii by take Julian Marchlewski, ktry, oprcz studiw nad dziejami fizjokratyzmu, zajmowa si gwnie teori sztuki. Gwny nurt polskiego socjalizmu skupiony by jednak w Polskiej Partii Socjalistycznej, ktr jako cao trudno nazwa parti marksistowsk. Jej czoowym teoretylciem-marksist by Kazimierz Kelles-Krauz. Z PPS zwizany by take blisko Ludwik Krzywicki, najwybitniejszy socjolog i pisarz spoeczny tego pokolenia w Polsce, marksista nieortodoksyjny. Po czci do marksistowskiej literatury polskiej zaliczy mona take pisma Edwarda Abramowskiego, filozofa i psychologa, teoretyka ruchu anarchokooperatystycznego. Wyjtkow pozycj w historii marksizmu zajmuje wreszcie Stanisaw Brzozowski, ktry pokusi si o nader oryginaln, od ortodoksji dalek, interpretacj Marksa w duchu woluntaryzmu i subiektywizmu kolektywnego. W Holandii ruch socjalistyczny uksztatowa si w walce na dwa fronty": przeciw ruchowi katolickiemu, ktry organizowa zwizki robotnicze na zasadach doktryny spoecznej Leona XIII, oraz przeciw silnej tendencji anarchistycznej, ktrej czoowym eksponentem by Ferdinand Domela Nieuwenhuis. W socjaldemokracji holenderskiej powstaa take silna grupa lewicowa, ktra z czasem uformowaa si w samodzieln parti - zalek pniejszej partii komunistycznej. Jej ideologiem gwnym by Anton Pannekoek (1873-1960). Nalea on do tych, ktrzy w najbardziej nieprzejednanej formie zwalczali zudzenia parlamentaryzmu", ostrzegali przed puapkami refomistycznej polityki i podkrelali nieustannie, e socjalizm wymaga gwatownego zniszczenia buruazyjnej machiny pastwowej
26
i nie moe by budowany czciowo wewntrz kapitalistycznych porzdkw. W czasie wojny Pannekoek opowiedzia si po stronie Lenina na konferencji zimmerwaldzkiej, a pniej nalea do lewicowej, antyparlamentarnej czci holenderskiego ruchu komunistycznego. Jakkolwiek prawie we wszystkich krajach europejskich dziaay mniejsze lub wiksze grupy marksistowskie, mona z pewnym uproszczeniem powiedzie, e ruch marksistowski by fenomenem rodkowo- i wschodnioeuropejskim. II Midzynarodwka tylko w grubym przyblieniu moe by nazwana organizmem marksistowskim. Nie bya zreszt nigdy budowl centralistycznie zorganizowan lub kierowan z jednego orodka, na podobiestwo pniejszej Midzynarodwki Komunistycznej. Rwnie kryteria przynalenoci do Midzynarodwki nie byy jasne, podobnie jak w poszczeglnych krajach nie byy jasne podziay na partie polityczne i ruchy zwizkowe. Niemniej w kongresie zaoycielskim Midzynarodwki w lipcu 1889 roku w Paryu braa udzia caa elita europejskiego marksizmu, cznie z Engelsem, ktry zreszt wyraa uprzednio w listach zastrzeenia przeciw powoywaniu do ycia midzynarodowej organizacji. cile mwic, na skutek walki midzy possybilistami i guesdystami kongres zaoycielski od pocztku rozpad si na dwie czci powodujc oglne zamieszanie. Jednake tylko marksistowski kongres mia ostatecznie znaczenie dla pniejszych dziejw ruchu socjalistycznego. Brali w nim udzia delegaci z 20 krajw, wrd nich Niemcy (m.in. Bebel i Liebknecht), Francuzi (Guesde, Vaillant), Rosjanie (Plechanow, awrow), Austriacy (Victor Adler), Anglicy (William Morris), Belgowie, Polacy (Mendelsohn, Daszyski) i Holendrzy. Uchwalono rezolucje w sprawie walki o omiogodzinny dzie pracy, zniesienia armii staych na rzecz powszechnego uzbrojenia ludu, wita 1 maja, walki o ustawodawstwo socjalne oraz walki o wadz przy pomocy wyborw powszechnych. Do 1900 roku Midzynarodwka istniaa waciwie tylko w formie kolejnych zjazdw; dopiero na V zjedzie powoano stay organ - Midzynarodowe Biuro Socjalistyczne, ktre jednak byo tylko orodkiem wymiany informacji, nie za orodkiem wadzy Do 1914 roku odbyy si nastpujce kongresy: Bruksela 1891; Zurych 1893; Londyn 1896; Pary 1900; Amsterdam 1904; Stuttgart 1907; Kopenhaga 1910; Bazylea 1912. Dominujc spraw pierwszej fazy dziaania Midzynarodwki (do londyskiego kongresu) bya walka z anarchistami. Anarchici przyczynili si walnie do rozpadu I Midzynarodwki, sami jednak - co po czci
wizao si z ideowymi zaoeniami ruchu - nie wytworzyli adnej spoistej formy organizacyjnej. Anarchistyczne skrzydo I Midzynarodwki rycho przestao istnie. Na pocztku lat 80-tych powstao wprawdzie midzynarodowe zrzeszenie anarchistyczne, w ktrym midzy innymi uczestniczyli Kropotkin, Malatesta, Reclus. Nie miao ono jednak ani sprecyzowanej wsplnej doktryny, ani narzdzi skoordynowanej akcji. Ruch anarchistyczny okrela si gwnie negatywnie; klasyfikacja anarchistw obejmowa musi niemal tyle kategorii, ilu byio pisarzy lub dziaaczy, ktrym przypisuje si to miano. Dominujc cech wspln ideologii anarchistycznych bya wiara, e osobniki ludzkie, pozostawione swoim naturalnym skonnociom, zdolne s wytworzy spontanicznie bezkonfliktow wsplnot, za rdem pierwotnym za s bezosobowe instytucje polityczne, nade wszystko pastwo. Wydawa si moe, e przeciwstawienie konkretnych jednostek" - anonimowej sile instytucji jest zgodne z filozofi spoeczn Marksa. Jednake przeciwstawienie to ma inny sens w obu wypadkach. Marks istotnie wierzy, e socjalizm przywrci czowiekowi peni ycia indywidualnego i zniesie usamodzielnione organizmy polityczne, ktre wytwarzaj pozorne formy wsplnoty - na rzecz wsplnoty bezporedniej zrzeszonych indywiduw. Twierdzi zarazem, e powrt do organicznej" wsplnoty nie moe polega na samej likwidacji istniejcych form instytucjonalnych, lecz wymaga take reorganizacji spoeczestwa cywilnego" na podstawie techniki i organizacji pracy stworzonej w wiecie kapitalistycznym. Pastwo jako organ przemocy miao si sta zbyteczne, lecz nie - scentralizowana administracja zasobami materialnymi i produkcj. Nie mia te racji Guillaume, kiedy w Marksowskiej pochwale Komuny Paryskiej upatrywa przejcie Marksa na stanowisko anarchistyczne. W rozumieniu Marksa destrukcja pastwa i wadzy politycznej nie miaa by destrukcj wszelkiej organizacji spoecznej i wytwrczej; spodziewa si 011 natomiast, e uspoecznienie wasnoci zapobiegnie wyradzaniu si form organizacyjnych spoeczestwa w aparat przemocy i rdo nierwnoci. Sdzi jednak, e samo zniszczenie pastwa przy jednoczesnym zdaniu procesw wytwrczych na nieskoordynowane inicjatywy jednostkowe czy grupowe musiaoby nieuchronnie przywrci wszystkie formy kapitalistycznej gospodarki. Stwierdzenie to zakada istnienie pewnych prawidowoci gospodarki towarowej, ktre nie s zalene od woli jednostek, lecz dziaaj moc naturalnego mechanizmu. Anarchici za w wikszoci wierzyli, e zdolno ludzi do przyjaznej kooperacji zapobiegnie wszelkiej niesprawiedliwoci, gdy tylko usunite zostan instytucjonalne organy tyranii. Kropotkin w swojej Etyce oraz w ksice Pomoc wzajemna
28
jako czynnik rozwoju spoecznego stara si wykazywa, wbrew darwinistom, e prawem wewntrzgatunkowego ycia nie jest rywalizacja i gwat, lecz kooperacja i pomoc; wywodzi std optymistyczne przewiadczenie, e skonnoci naturalne osobnikw ludzkich wystarczaj, by zapewni spoeczestwu bezkonfliktowy ad. Tylko nieliczni anarchici byli wyznawcami absolutnego egoizmu" Stirnera; wikszo wierzya, e nie ma adnych zasadniczych przeciwiestw midzy interesami osobnikw ludzkich i e konflikty znikn, gdy tylko ludzie uwiadomi sobie rzeczywist swoj natur i zrzuc presje religijnych i politycznych mistyfikacji, ktrymi zatruwa im dusze tyrania. Dlatego anarchici czsto krytykowali marksistowski socjalizm jako now prb tyranii, ktr politycy socjalistyczni chcieliby ustanowi na miejscu tyranii buruazyjnej. Marksici powiadali, e d do organizacji spoecznej, w ktrej wszystkie formy demokracji nie tylko zostan zachowane, lecz nabior dopiero waciwego sensu, gdy demokracja p r a w n a zostanie w z m o c n i o n a demokracj produkcyjn, e jednak pastwo jako system organizacji produkcji, wymiany i komunikacji nie moe zosta zniesione bez ruiny spoeczestwa. Anarchici za argumentowali, e pastwo demokratyczne lub pastwo wolnoci jest kwadratowym koem, gdy kada forma p a s t w o w a nieuchronnie wyania bdzie przywileje, nierwnoci i przemoc. Anarchici byli te - w opariu o te same zaoenia - przeciwnikami akcji reformistycznej (np. walce o 8-godzinny dzie pracy), gdy, ich zdaniem, wszelkie reformy su umacnianiu i uwiecznianiu istniejcej organizacji ucisku, ktrej socjalici chcieliby tylko wydrze drobne koncesje. Ale rwnie walka polityczna - w sensie uczestnictwa partii socjalistycznych w istniejcym systemie rywalizacji, zwaszcza w dziaalnoci parlamentarnej i wyborach - jest oszustwem dokonywanym na wiadomoci klas uciskanych. Walczy kartkami wyborczymi oznacza to bowiem akceptowa zasadniczo istniejce instytucje polityczne i przyjmowa ich prawomocno. Sprzeciwiali si tedy zarwno walce politycznej, jak walce ekonomicznej o cele dorane. Liczyli bd na takie przeobraenie wiadomoci moralnej wyzyskiwanych, ktre spowoduje zaamanie si instytucji przemocy bd na gwatown rewolucj przygotowan przez terrorystyczn konspiracj. Ich ideaem bya rwno cakowita oraz zanik wszelkich form organizacyjnych, ktre wykraczaj poza moliwoci demokracji bezporedniej, to jest cakowita decentralizacja orodkw ycia publicznego. Anarchici rwnie - zwaszcza syndykalici - z najwysz nieufnoci odnosili si do udziau intelektualistw z klas rednich w ruchu rewolucyjnym, wietrzyli w tym bowiem pragnienie dominacji nad r u c h e m robotnikw. Niektre
odamy anarchistyczne wrcz ziony nienawici do intelektualistw i do pracy intelektualnej jako takiej, do caoci istniejcej wiedzy naukowej i sztuki; wierzyli, e zadaniem klas uciskanych jest absolutne zerwanie cigoci z ca dotychczasow kultur. Ta ostatnia tendencja widoczna jest tylko u niektrych pisarzy i w niektrych ugrupowaniach anarchistycznych, lecz zgodna jest z zasadnicz tendencj ruchu, ktry chciaby niejako zacz od nowa histori ludzk i wrci do wiata z szstego dnia stworzenia, do nieskaonej rajskiej natury czowieka. Anarchici mieli znaczny wpyw we Francji, po czci dziki tradycjom proudhonizmu. Jeszcze silniejsi byli w Hiszpanii i we Woszech; w Belgii i Holandii mieli take aktywne grupy; stosunkowo najsabiej byli zakorzenieni w Niemczech. Zjazdy w Zurychu i w Londynie ostatecznie usuny anarchistyczne organizacje z Midzynarodwki; przyjto regu, wedle ktrej tylko te partie mog wchodzi w skad Midzynarodwki, ktre uznaj konieczno dziaalnoci politycznej. Midzy zjazdem londyskim i paryskim zaszy wydarzenia, ktre ujawniy lub oywiy gbokie rnice w ruchu socjalistycznym: sprawa Dreyfusa, potem sprawa Milleranda we Francji oraz debata wok rewizjonizmu w Niemczech. Spr wok sprawy Dreyfusa i wok ministerializmu" mg si wydawa kwesti czysto taktyczn, lecz atwo byo zauway, e angaowa on przeciwiestwa zasadnicze odnoszce si do interpretacji klasowego charakteru ruchu socjalistycznego. Ci socjalici francuscy, ktrzy - na czele z Jauresem - domagali si nieograniczonego udziau partii w obronie Dreyfusa, powoywali si na to, e socjalizm jako ruch oglnoludzki i reprezentacja historyczna wszystkich wartoci moralnych, jakie ludzko stworzya, musi by odpowiedzialny za walk przeciw wszelkim formom niesprawiedliwoci, rwnie gdy dotykaj one ludzi z klas rzdzcych. Guesde i jego zwolennicy utrzymywali, e aktywne zaangaowanie w obron jednego czowieka z kasty militarnej zaciera granic midzy parti proletariack a mieszczaskimi radykaami i ostatecznie idzie na rk buruazji, osabiajc wiadomo klasow. Spr, w gruncie rzeczy, moe by rozumiany jako wynik dwch rnych interpretacji marksizmu, nawet jeli nie by faktycznie w tych kategoriach artykuowany. Dla Marksa - w szczeglnoci od chwili jego polemik z niemieckim prawdziwym socjalizmem" byo jasne, e chocia socjalizm jest spraw oglnoludzk, nie za partykularno-klasow, to jednak ruch ku socjalizmowi jest spraw klasy robotniczej, nie za caej ludzkoci, jest wic ruchem inspirowanym przez partykularno-klasowy interes, nie za ponadklasowe wartoci moralne.
30
Mona byo ten punkt widzenia interpretowa w taki sposb, e socjalici nie powinni bra udziau w konfliktach, gdzie interes proletariatu nie jest zaangaowany, e w szczeglnoci nie powinni wtrca si w rozgrywki midzy rnymi frakcjami buruazji, skoro z zaoenia adna strona w tych konfliktach nie moe by nosicielem wartoci socjalistycznych. Mona byo, sowem, wanie jak Guesde, broni ekskluzywizmu politycznego klasy robotniczej i traktowa klasy posiadajce jako zasadniczo tak samo wrogi, jednorodny obz (cz socjalistw powoywaa si w tej sprawie na dorane wzgldy wyborcze - obaw spadku klienteli wyborczej przez nadmierne popieranie dreyfusistw" - lecz Guesde odrzuca t argumentacj jako niegodn). Lecz zarwno strategiczne, jak teoretyczne argumenty przeciwko temu stanowisku daway si take wysun z marksistowskiego punktu widzenia. Marks nie przyjmowa wszake prostackiej i praktycznie zgubnej zasady, wedle ktrej proletariatowi musi by obojtne, w jakim ustroju yje, gdy do rewolucji" wszystkie ustroje s takie same; przeciwnie, niezliczon ilo razy zarwno on, jak Engels, czynili wyrane rozrnienia midzy reakcj i demokracj, midzy rojalistami i republikanami, midzy klerykaami i radykaami w politycznych ugrupowaniach klas posiadajcych. Byli wiadomi, e bierne przygldanie si walce w obozie buruazji nie tylko nie przyblia perspektyw rewolucji, ale skazuje klas robotnicz na bezsi (podobny w zasadniczej idei, chocia bardziej teoretycznie wyartykuowany, spr toczy si wrd marksistw rosyjskich o rol i udzia klasy robotniczej w rewolucji buruazyjnej). Lecz zaplecze argumentacji Jauresa byo jeszcze inne i bardziej wtpliwe z marksistowskiego punktu widzenia. Jaures uwaa, e partia musi uczestniczy czynnie we wszystkich konfliktach, gdzie oglnoludzkie wartoci moralne s zaangaowane, poniewa midzy innymi by zdania, e obrona tych wartoci jest ju aktem budowania rzeczywistoci socjalistycznej w onie spoeczestwa buruazyjnego. Ot, o ile w pierwszym zespole argumentw uwrieryzm" guesdystw by zapewne faszyw i symplicystyczn interpretacj marksizmu, o tyle argumenty Jauresa oparte na wierze w socjalizm, ktry ju" si tworzy w moralnym zaangaowaniu, byy niezgodne z duchem Marksowslciej doktryny. Dla Marksa wszake rewolucja socjalistyczna miaa by aktem gwatownego zerwania cigoci instytucjonalnej z buruazyjnym spoeczestwem i w adnym razie nie moga si bya realizowa czciowo w tym spoeczestwie. Wydawa si moe zatem, e udzia w sprawie Dreyfusa mg by - z punktu widzenia ortodoksji marksistowskiej - motywowany wzgldami strategicznymi i taktycznymi, lecz nie - moralnymi.
Z drugiej strony jednak, trudno byo przypisywa Marksowi wyranie sformuowan ide, wedle ktrej rewolucja socjalistyczna miaa by zerwaniem cigoci nie tylko instytucjonalnej, ale take moralnej, z buruazyjnym spoeczestwem. Gdyby tak miao by, znaczyoby to, e Marks uznaje zasad cakowitej swobody moralnej socjalistw w walce ze spoeczestwem buruazyjnym. Lecz czy Engels nie potpia wanie z tego punktu widzenia Bakunina, ktry traktowa wszystkie reguy moralne jako narzdzia walki i dopuszcza wszelkie rodki suce sprawie rewolucji jako dobre, a takie zasady, jak na przykad dotrzymywanie umw traktowa jako buruazyjne przesdy? Rwnie tedy w tej kwestii trudno byo odwoywa si do autorytetu ojcw naukowego socjalizmu, by rzecz jednoznacznie przesdzi. Sprawa Dreyfusa o tyle jednak bya mniej drastyczna z punktu widzenia socjalistw, e nie istnia w ogle dla nikogo z nich dylemat za czy przeciw?" i e nawet Guesde nie proponowa, by partia w ogle nie zajmowaa adnego stanowiska w tej sprawie; antydreyfusardzi stanowili obz najczarniejszej reakcji militarystycznej, szowinistycznej i antysemickiej i nie byo wrd socjalistw rozbienoci co do oceny tego obozu. Sprawa Milleranda bya z punktu widzenia polityki socjalistycznej bardziej istotna. Szo o to, czy i w jakich warunkach socjalista ma prawo zasiada w rzdzie buruazyjnym; rzecz bya o tyle bardziej draliwa, e czonkiem tego samego gabinetu by genera Gallifet, kat Komuny Paryskiej. Ci, ktrzy popierali Milleranda, argumentowali, e obecno jednego socjalisty w rzdzie nie moe wprawdzie zmieni klasowego charakteru rzdu, ale moe przyczyni si do hamowania najbardziej reakcyjnych elementw wadzy i oglnie wspiera ide reform w ramach istniejcego ustroju, partia za zasadniczo walk o reformy przyjmuje jako wany skadnik swej aktywnoci. Przeciwnicy twierdzili, e udzia socjalisty w rzdzie stwarza faszywe pozory, i partia jakoby uczestniczy we wadzy, a przez to wprowadza zamt w wiadomoci proletariatu; nadto sprawia, e partia ponosi niejako odpowiedzialno za poczynania rzdu buruazyjnego. Sprawa Milleranda debatowana bya na paryskim zjedzie Midzynarodwki. Vandervelde, podobnie jak Jaures, dowodzi, e porozumienia socjalistw z innymi partiami s dopuszczalne wtedy, gdy chodzi o obron oglnych swobd demokratycznych (jak w przypadku praw wyjtkowych we Woszech) lub praw jednostki, a take w celach wyborczych. Ostatecznie przyjto kompromisow rezolucj Kautsky'ego, ktra dopuszcza udzia socjalistw w niesocjalistycznym rzdzie w okolicznociach wyjtkowych,
32
przy zaoeniu, e udzia ten nie jest traktowany jako czciowe przejcie wadzy i e socjalici w rzdzie dziaaj pod kierownictwem partii. Spr wok rewizjonizmu jest najbardziej znaczcym wydarzeniem w ideologicznej historii II Midzynarodwki i wymaga osobnego omwienia. Midzynarodwka zajmowaa si nie tyle teoretycznymi rdami antagonizmu midzy rewizjonistami a ortodoksami, ile spraw reformizmu i sensu reform, ktra z teoretycznego p u n k t u widzenia bya pochodn rozbienoci bardziej fundamentalnych. Socjaldemokracja niemiecka na zjedzie drezdeskim uchwalia rezolucj przeciw rewizjonizmowi, a na amsterdamskim kongresie Midzynarodwki Guesde proponowa przyjcie tej samej rezolucji. Tam to Jaures wygosi sawne swoje przemwienie, w ktrym oskary niemieckich socjalistw, e ich sztywno doktrynalna maskuje tylko faktyczn bezsi polityczn niemieckiej partii (byo istotnie prawd, e ruch socjalistyczny francuski by znacznie mniej liczny, ale o wiele bardziej bojowy anieli niemiecki). Ostatecznie wikszoci gosw rezolucja antyrewizjonistyczna zostaa przyjta, lecz nie zahamowao to faktycznego wzrostu rewizjonizmu. Rewizjonici zreszt bynajmniej nie zostali usunici z partii niemieckiej; ani Bebel, ani Kautsky nie dyli do rozamu w partii, a sia ruchu rewizjonistycznego leaa nie w sile teoretycznej argumentacji Bernsteina, lecz w sytuacji niemieckiej klasy robotniczej. Ci, ktrzy w aktywie partyjnym popierali Bernsteina, nie interesowali si na og jego krytyk dialektyki ani nawet teori koncentracji kapitau lub teori wartoci, lecz wyraali raczej wiadomo dziaaczy robotniczych, ktrzy dostrzegali rozziew midzy sztywnoci rewolucyjnych formu programu a faktyczn polityk partii i nie umieli ju nada praktycznego sensu tradycyjnym marksistowskim formuom. Teoretycznie, oczywicie, ani wzrost znaczenia instytucji parlamentarnych (ktre byy zreszt o wiele bardziej znaczce we Francji, w Anglii i w Belgii anieli w Niemczech), ani wyniki prawodawstwa pracy i wszelkie reformy socjalne nie powinny byy zmieni w niczym rewolucyjnego nastawienia proletariatu. Wszystko, co klasa robotnicza moga osign w granicach spoeczestwa kapitalistycznego - zarwno w zakresie reform socjalnych, jak swobd demokratycznych - miao, wedle doktryny, suy skutecznie rozbudzaniu wiadomoci rewolucyjnej i aden z ortodoksw nie uzna, e moe by przeciwnie. Jednake kryzys rewizjonistyczny objawi w peni problem sensu spoecznego reform i tym samym zainicjowa prac nad teoretycznymi przesankami marksizmu, ktre z kwesti reform byy zwizane; rycho wyszo na jaw, e spr porednio lub bezporednio dotyczy wielu podstawowych kate-
gorii marksizmu: pojcia rewolucji, pojcia walki klasowej i pojcia klasy, kwestii cigoci i niecigoci kultury, kwestii pastwa, kwestii nieuchronnoci historycznej, samego sensu pojcia socjalizm", sensu materializmu historycznego. Wszystko stano pod znakiem zapytania. Od chwili sporu wok rewizjonizmu marksizm ortodoksalny nie by ju tym, czym przedtem. Cz dawnych wyznawcw ortodoksji nie zmienia si wprawdzie, ale wyoniy si nowe wersje ortodoksji, ktre stopniowo usuny w cie marksizm klasyczny", marksizm Kautsky'ego, Bebla, Labrioli. Ostatnie lata istnienia II Midzynarodwki przebiegay w cieniu nadcigajcej wojny europejskiej. Sprawa wojny i polityki socjalistycznej w obliczu konfliktu bya dyskutowana wielokrotnie, w szczeglnoci na zjedzie stuttgarckim. Bya ona cile zwizana z kwesti narodow i prawem do samostanowienia. Pewne generalne zasady byy wsplne wszystkim socjalistom. Wszyscy (prcz grupy niemieckich socjaldemokratw) byli w zasadzie" przeciwnikami militaryzmu i kolonializmu oraz przeciwnikami ucisku narodowego. Lecz oglnikowa ta wsplnota nie wystarczaa bynajmniej, gdy chodzio o wyznaczenie okrelonych regu dziaania na wypadek wojny lub o stanowisko wobec poszczeglnych konfliktw midzynarodowych. Midzynarodwka oglnie potpia militaryzm ju na zjedzie brukselskim, na londyskim za przyja rezolucj domagajc si zniesienia armii staych na rzecz ludowej milicji. Poniewa jednak partie zorganizowane byy wedle zasady narodowej i kada z nich musiaa w wypadku wojny ustosunkowa si do polityki wasnego rzdu, z rezolucji takich nie wynikao nic okrelonego dla adnej partii z osobna. Najoglniej mona wyliczy nastpujce punkty widzenia wane dla socjalistycznych dyskusji w sprawie wojny i pokoju: Guesde, niezmiennie wierny swemu dogmatycznemu marksizmowi, niechtnie odnosi si do wszelkich specjalnych akcji zwizanych z wojn, zakada bowiem, e wojny s tak czy owak nieuchronnym wynikiem systemu; naley dy do obalenia kapitalistycznego spoeczestwa, przez co rdo wojen zostanie automatycznie usunite. Ten punkt widzenia by waciwie powtrzeniem w skali midzynarodowej stanowiska, jakie zajmowa Guesde w sprawie Dreyfusa; socjalici nie powinni si wtrca w walki midzy klasami posiadajcymi; wojna imperialistyczna jest przypadkiem takiej wanie walki wewntrzklasowej i jako taka nie moe angaowa proletariatu. Stanowisko to, popierane rwnie przez cz socjaldemokratw niemieckich, byoby jednake rezygnacj z jakiegokolwiek wpywu socjali-
34
stw na bieg wydarze. Skoro w wypadku wojny znaczna cz proletariatu musi nieuchronnie zosta zmobilizowana i uczestniczy w powszechnej rzezi, zasada nieinterwencji" socjalistw w imi doktrynalnej czystoci musiaaby efektywnie oznacza zgod na poczynania rzdw. Jako znaczna cz przywdcw socjalistycznych domagaa si okrelonej polityki Midzynarodwki dla przeciwdziaania wojnie. Zarwno Jaures, jak Vaillant gosili potrzeb czynnego oporu przeciw wojnie - wczajc powstanie w razie koniecznoci. Jednoczenie jednak zakadali, e kraj, ktry jest ofiar agresji, ma prawo si broni, a socjalici powinni uczestniczy w obronie narodowej. Na zjedzie stuttgarckim Gustav Herve wnis rezolucj wzywajc do strajku generalnego i buntu w wypadku wojny. Niemcy jednak sprzeciwiali si przyjmowaniu tego rodzaju apeli, gwnie z obawy represji i moliwej delegalizacji partii. Lecz nawet wezwanie do strajku generalnego i powstania nie wykraczao poza reformistyczn" polityk. Lewica Midzynarodwki (Lenin, Ra Luksemburg, Karol Liebknecht) proponowaa polityk bardziej radykaln: akcja socjalistw w wypadku wojny nie powinna zmierza do zahamowania wojny rodkami prawa midzynarodowego czy strajkw, ale do wykorzystania wojny dla obalenia panujcego ustroju. Rezolucja przyjta w Stuttgarcie mwia wprawdzie oglnie o akcji antywojennej i o wykorzystaniu wojny w celu przypieszenia upadku kapitalizmu, lecz byo to czysto ideologiczne stwierdzenie, niezawierajce adnego okrelonego planu dziaa politycznych. Wykorzystanie wojny" dla celw socjalistycznych mona byo pojmowa tak, jak pniej to Lenin uczyni: przeksztacenie wojny imperialistycznej w wojn domow; ale znaczna wikszo socjalistycznych przywdcw bynajmniej nie miaa na myli takiej polityki. Na kongresie bazylejskim, zwoanym ju po wybuchu wojny bakaskiej, panowa nastrj zgody i optymizmu; uchwalono nastpn rezolucj antywojenn, rzucono slogan wojna wojnie" i delegaci rozstali si w przewiadczeniu, e potga ruchu socjalistycznego potrafi zapobiec rzezi narodw szykowanej przez imperialistyczne rzdy. Rwnie w kwestii narodowej i w sprawie do samostanowienia Midzynarodwka nie bya jednolita, chocia w tej sprawie podziay ukaday si inaczej anieli w innych kwestiach spornych. Wszyscy, oczywicie, potpiali ucisk narodowy, lecz potpienie takie samo nie zawierao adnej okrelonej polityki w skomplikowanych problemach narodowych Europy rodkowej i wschodniej. Teoretycznie, marksizm nie by tu wielk pomoc w sprawach poszczeglnych. Generalnie jednak wydawao si jasne, e chocia ucisk narodowy i szowinizm s bezwzgldnie sprzeczne z socja-
listycznymi ideami, to jednak ucisk narodowy jest tylko funkcj" ucisku spoecznego i zniknie wraz z nim, natomiast idea pastwa narodowego jest specyficznie zwizana z rozwojem kapitalizmu i nie ma adnych powodw, by marksici wyznawali j jako wasn zasad orientacyjn. Austriaccy marksici wysuwali ide autonomii kulturalnej wewntrz pastwa wielonarodowego, uwaajc, e pastwo nie musi by wcale zorganizowane wedle narodowej zasady, e jednak kada zbiorowo etniczna ma prawo do kultywowania bez przeszkd wasnych tradycji kulturalnych i jzyka. Ra Luksemburg gwatownie zwalczaa wszelk ide samostanowienia wychodzc z zaoenia, e socjalizm zniesie wszelkie wanie narodowe, a dopki walka nie zostaa zakoczona, podnoszenie kwestii narodowej jako samodzielnego problemu jest odwracaniem si proletariatu od jego waciwych zada i sprzyja buruazyjnej polityce jednoci narodowej. Z kolei Lenin i lewica socjaldemokracji rosyjskiej wysuwaa prawo do samostanowienia narodowego w sensie prawa do odrbnoci pastwowej kadego narodu. Stanowisko Ry Luksemburg w tej sprawie byo w swoim dogmatyzmie podobne do stanowiska, jakie Guesde zajmowa wobec innych konfliktw i opierao si na takiej samej sztywnej interpretacji marksistowskiej doktryny: skoro walka klasowa okrela cao procesw historycznych wanych z socjalistycznego p u n k t u widzenia, to adna odrbna kwestia narodowa nie istnieje, a w kadym razie nie moe zaprzta uwagi ruchu robotniczego. Podobnie rozumowa Guesde sprzeciwiajc si interwencji socjalistw w walki midzy klasami posiadajcymi. Lenin za nie sta bynajmniej na stanowisku pastwa narodowego jako absolutnej zasady, lecz dostrzeg w napiciach narodowych i w ucisku narodowym potne rdo siy, ktre ruch socjalistyczny moe wykorzysta i uy dla walki spoecznej. Klska ideowa II Midzynarodwki w 1914 roku bya tym bardziej niespodziewana i przygniatajca, im bardziej optymistyczne byy nastroje ruchu socjalistycznego co do swojej wasnej siy. e bya ona nieoczekiwana rwnie dla lewicy, wiadczy o tym reakcja Lenina, ktry w pierwszej chwili nie mg uwierzy, e niemiecka socjaldemokracja stana natychmiast na stanowisku obrony ojczyzny We wszystkich krajach odruchowa postawa znacznej wikszoci bya ta sama. Nawet wrd emigracji bolszewickiej na Zachodzie spora cz przesza byskawicznie na stanowisko patriotyczno-rosyjskie. Ojciec rosyjskiego marksizmu, Plechanow, nie mia wtpliwoci co do potrzeby obrony ojczyzny przed najazdem, podobnie jak praktycznie caa frakcja mienszewicka. Na pocztku sierpnia
36
liczna grupa socjaldemokratyczna w Reichstagu gosowaa w caoci za kredytami wojennymi (mniejszo, ktra sprzeciwiaa si temu wnioskowi na posiedzeniu frakcji, podporzdkowaa si nastpnie dyscyplinie partyjnej). W grudniu, przy nastpnym gosowaniu, Karol Liebknecht by jedynym, ktry wyama si z partyjnej solidarnoci. W cigu nastpnych dwch lat ilo aktywnych opozycjonistw stopniowo rosa, a doszo do rozamu w partii. Dysydenci zostali usunici z partii i utworzyli, w kwietniu 1917 roku, Niezalen Socjalistyczn Parti Niemiec (USPD), do ktrej naleeli dziaacze wywodzcy si z wszystkich dawnych frakcji partyjnych - prawicy, lewicy i centrum. Wojna stworzya nowe podziay polityczne: w nowej partii znaleli si ortodoksi-centryci, jak Kautsky i Haase (przewodniczcy po mierci Bebla), rewizjonici, jak Bernstein, wreszcie lewica, ktra z pocztkiem 1916 roku ukonstytuowaa si w Zwizek Spartakusa i w caoci przesza do USPD. We Francji opozycja antypatriotyczna bya bodaj sabsza jeszcze ni w Niemczech. Morderstwo dokonane na Jauresie oszczdzio mu waha. Guesde i Sombart w czasie wojny weszli do rzdu, podobnie Vandervelde w Belgii. Gustav Herve, najbardziej radykalny z francuskich agitatorw antywojennych, zmieni si w pomiennego patriot niemal z dnia na dzie. Midzynarodwka przestaa istnie. Latem 1914 roku ruch socjalistyczny ponis najwiksz klsk w swej historii. Okazao si, e jego ideowy fundament - midzynarodowa solidarno proletariatu - zbudowany by na piasku frazesw i nie by w stanie przetrwa chwili prby. Nie brako zreszt, zarwno po stronie Ententy, jak pastw centralnych, wysikw, by usprawiedliwi obudzony nagle patriotyzm argumentami zaczerpnitymi z marksistowskiej frazeologii. Wielekro przecie Marks przedstawia Rosj jako ostoj barbarzystwa i gwn podpor europejskiej reakcji; wojna przeciw Rosji moga miao przeto uchodzi za obron demokracji europejskiej przed carskim despotyzmem. Z drugiej strony, militaryzm pruski i sia feudalnych przeytkw w krajach niemieckich byy tradycyjnie przedmiotem atakw ruchu socjalistycznego, rwnie od Marksa poczynajc. Nic zatem atwiejszego, jak przedstawi antyniemiecki patriotyzm we Francji jako walk republiki przeciw reakcyjnej monarchii. Dla Lenina i pniejszej lewicy zimmerwaldzkiej klska Midzynarodwki bya wytumaczalna zdrad i oportunizmem socjaldemokratycznych przywdcw. Nikt z marksistw nie zada sobie pytania, czy rozpad ruchu socjalistycznego w obliczu konkfliktw narodowych moe mie jakiekolwiek znaczenie dla samej doktryny marksistowskiej.
Lato 1914 roku zapocztkowao proces, ktrego skutki cign si do dnia dzisiejszego, a wynik ostateczny bynajmniej nie jest wiadomy. Zarazem w rozpadzie Midzynarodwki ujawnia si jaskrawo rozbieno dwch zasadniczo odmiennych interpretacji socjalizmu, ktre przez dugie lata ju zaznaczay swoj obecno w ruchu socjalistycznym w sprawach najrozmaitszych i teraz dopiero stany przeciw sobie w nagej eksplozji. Marksici tamtej epoki nie rozwaali wyranie i nie rozstrzygnli pytania, w jakim sensie i w jakim stopniu socjalizm jest kontynuacj poprzedniej historii ludzkoci, a w jakim stopniu zerwaniem cigoci; drug stron tego samego pytania bya kwestia, w jakim stopniu i w jakim sensie proletariat jest, a w jakim stopniu nie jest czci spoeczestwa buruazyjnego. Rne odpowiedzi na te pytania byy, mona powiedzie, utajonym zapleczem filozoficznym konfliktw wewntrz ruchu socjalistycznego. Doktryna Marksa nie bya bynajmniej pod tym wzgldem jednoznaczna. Niektre jej istotne skadniki przemawiay do rewolucjonistw nieszukajcych adnych negocjacji z istniejcym spoeczestwem i niepragncych go naprawia, ale liczcych na wielk apokalips dziejow, ktra za jednym zamachem zniesie wszelki ucisk, wyzysk i niesprawiedliwo, i zacznie, by tak rzec, od nowa histori ludzkoci na gruzach kapitalizmu. Z drugiej strony, Marks z pewnoci nie wyobraa sobie socjalizmu jako budowli wznoszonej na pustyni i wierzy w cigo cywilizacji - nie tylko w technologicznym, ale take w kulturalnym sensie. Dlatego odwoywali si do niego rwnie ci, dla ktrych socjalizm oznacza stopniowe wprowadzanie w stosunki spoeczne wikszej sprawiedliwoci, wicej rwnoci, wicej swobody, wicej uspoecznienia. W ten sposb ruch robotniczy, zorganizowany w partie wyznajce - z wikszym lub mniejszym stopniem doktrynerstwa - marksistowsk ideologi i odnoszcy realne sukcesy w walce o ustawodawstwo pracy i prawa obywatelskie, dawa niejako dowd, e istniejce spoeczestwo - wbrew doktrynie - nadaje si do reformy, a przez to samo wyjaawia niejako rewolucyjne programy z praktycznego znaczenia. Idea socjalizmu jako radykalnej przerwy w dziejach bya naturalnym biegiem rzeczy bardziej zrozumiaa tam, gdzie sytuacja spoeczna nie dawaa widokw na realne zmiany osigalne w drodze stopniowych naciskw i reform - a wic w Rosji, w krajach bakaskich, w Ameryce aciskiej. W krajach Europy Zachodniej trudno byo konsekwentnie utrzyma zasad, wedle ktrej proletariat jest tylko klas wykltych pariasw, nienalecych ani do spoeczestwa, ani do wsplnot narodowych i niemogcych oczekiwa niczego po istniejcym ustroju. Ostatecznie wic, sam marksizm jako sia
38
ideowa, organizujca ruch robotniczy, przyczyni si znacznie do swego wasnego rozkadu, przyczyni si bowiem do stworzenia ruchu robotniczego, ktry zdolny by osiga sukcesy w ramach kapitalistycznych porzdkw, a tym samym do pewnego stopnia zaprzecza niereformowalnoci" tych porzdkw. Schemat taki jest, oczywicie, uproszczony i nie zdaje sprawy z zawioci rzeczywistych przemian, jakie nastpiy w ruchu socjalistycznym po upadku II Midzynarodwki. Jednake pozwala lepiej zrozumie pniejsz polaryzacj socjalizmu, ktra doprowadzia ostatecznie do sytuacji do dzi trwajcej: z jednej strony reformistyczny socjalizm, ktrego wi z marksizmem jest nika i nieistotna, z drugiej strony - monopolizacja marksizmu przez nurt leninowski i jego pochodne, a wic nurt, ktry - znw wbrew doktrynie tradycyjnej - okazuje najwiksz si na obszarach wiata zacofanych zarwno pod wzgldem rozwoju technologicznego, jak instytucji demokratycznych i oglnego poziomu kulturalnego, w krajach, ktre dopiero wkraczaj na drog industrializacji i yj pod presj wielkiej masy rewindykacji nieproletariackich, gwnie chopskich i narodowych. Polaryzacja ta ujawnia niejako, e klasyczna wersja marksizmu, dominujca do pierwszej wojny wiatowej, jest nie do utrzymania jako praktyczna sia ideowa. Pod tym wzgldem sytuacja, w jakiej yjemy obecnie, jest nadal, mimo wszystkich przemian, dziedzicem dramatu, ktry rozegra si latem 1914 roku.
R O Z D Z I A II
Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka
Posta Karola Kautsky'ego dominuje nad caym wierwieczem teoretycznego rozwoju marksizmu w czasach II Midzynarodwki. Nie by on z pewnoci wybitnym filozofem, ale by gwnym twrc i niejako wcieleniem marksistowskiej ortodoksji, ktrej broni przeciwko wszelkiego rodzaju wpywom obcym, ktr popularyzowa umiejtnie i inteligentnie, ktr stosowa wreszcie z powodzeniem zarwno w interpretacji historii minionej, jak w rozumieniu zjawisk nowych, wyaniajcych si w zwizku z ewolucj imperialistycznego kapitalizmu. Kautsky przyczyni si gwnie do uksztatowania pewnego stereotypu marksizmu, ktry, zwaszcza w rodkowej i wschodniej Europie, dominowa przez dziesiciolecia i dopiero w cigu ostatnich lat kilkunastu j ustpowa stereotypom odmiennym. Kilka pokole marksistw wychowywao si na jego ksikach, ktre weszy do standardowego zasobu marksistowskiej literatury i pozostay tam, rwnie w ruchu komunistycznym, potem, kiedy ich autor ogoszony zosta przez Lenina renegatem z racji swojej krytyki rewolucji padziernikowej (jedyny bodaj przypadek tego rodzaju). Kautsky nie by ortodoksem w tym sensie, by uwaa si za zobowizanego do obrony kadej szczegowej myli przez Marksa lub Engelsa wypowiedzianej, lub by zastpowa argumenty cytatami z ich dzie (nikt zreszt z teoretykw tego pokolenia nie by ortodoksem w tym znaczeniu); przeciwmie, w kilku punktach, nie pierwszorzdnych wprawdzie, ale nie cakiem te bahych, krytykowa Engelsa (m.in. wykazywa, wbrew Engelsowi, e gwn form powstawania pastwa jest przemoc zewntrzna). By jednak ortodoksem pedantycznym w tym sensie, e marksizm jako teoria i jako metoda badania historycznego by dla jedynym ukadem odniesienia w analizie zjawisk spoecznych i e opiera si on wszelkim prbom uzupeniania czy wzbogacania marle-
40
II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka
sistowskiej teorii o elementy z innych pochodzce rde (prcz darwinizmu). Wolny zatem od rygorystycznego dogmatyzmu w odniesieniu do wszystkich myli Marksa czy Engelsa, by jednak rygorystycznym obroc czystoci doktryny. Podstawowe skadniki stereotypu zwanego socjalizmem naukowym - ewolucjonistyczny, scjentystyczny i deterministyczny model marksizmu - upowszechniy si dziki jego interpretatorskiej pracy.
1. ycie i pisma
Karol Kautsky (1854-1938) urodzi si w Pradze z ojca - Czecha i matki - Niemki. Jako mody chopiec, mieszkajcy w Wiedniu, zetkn si z ideami socjalistycznymi, zrazu dziki powieciom George Sand i dzieom historycznym Blanca. Od 1874 roku studiowa w Wiedniu, a w 1875 roku wstpi do partii socjaldemokratycznej. Studiowa histori, ekonomi polityczn, filozofi i wczenie przej si entuzjazmem dla darwinizmu, w ktrym spodziewa si odnale generalne zasady rzdzce dziejami ludzkimi. Jego pierwsza ksika (Der Einfluss der Volksvermehrung auf den Fortschritt der GeselIschaft, 1880) powicona bya krytyce teorii Malthusa, wedle ktrej ndza jest wynikiem przeludnienia. Jako student Kautsky j wsppracowa z wiedesk i niemieck pras socjalistyczn, pozna Liebknechta i Bebla. W 1880 roku przesiedli si do Zurychu, gdzie zaprzyjani si z Bernsteinem i pracowa w wydawanych tam niemieckich pismach Sozialdemokrat" oraz Jahrbuch der Sozialwissenschaft und Sozialpolitik". W 1881 roku spdzi kilka miesicy w Londynie, gdzie pozna Marksa i Engelsa. Wrci do Wiednia w nastpnym roku, a na pocztku 1883 r. powoa do ycia miesicznik (pniej przeksztacony w tygodnik) Die Neue Zeit", ktry a do 1917 roku prowadzi i ktry przez cay ten czas by najwaniejszym organem marksistowskim w Europie (a tym samym na wiecie). adne pismo nie przyczynio si w tym stopniu do upowszechnienia doktryny marksistowskiej jako ideologicznej formy niemieckiego i europejskiego ruchu robotniczego. Tam te ogoszone zostay liczne rozprawy socjalistycznych teoretykw, ktre miay si znale nastpnie w klasycznym kanonie marksistowskiej literatury. Die Neue Zeit" powsta w Stuttgarcie, nastpnie jednak, wskutek represji zwizanych z ustawami wyjtkowymi, Kautsky wydawa je na emigracji w Londynie. Po zniesieniu ustaw wyjtkowych, w kocu 1890 roku Kautsky powrci do Stuttgartu, a w siedem lat pniej przenis si do Berlina.
1. ycie i pisma
41
Stawny p r o g r a m erfurcki, uchwalony na zjedzie socjaldemokracji niemieckiej w padzierniku 1891 r., pierwszy program partyjny oparty cile na zaoeniach marksistowskich, by dzieem Kautsky'ego i Bernsteina, przy czym Kautsky by autorem jego czci teoretycznej. Kautsky bra udzia we wszystkich zjazdach partii niemieckiej oraz Midzynarodwki, bronic po swojemu pojtej orotodoksji przeciw anarchistom, przeciw Bernsteinowi i rewizjonistom. W kwestiach strategii politycznej by on najdoskonalszym wyrazicielem p u n k t u widzenia, ktry zwyko si nazywa centrystycznym w odniesieniu do tamtej epoki: by przeciwnikiem reformizmu pojtego jako teoria, wedle ktrej socjalizm moe powsta z kapitalistycznego spoeczestwa drog stopniowych reform, opierajc si na wsppracy proletariatu z drobnomieszczastwem i chopstwem. By zarazem przeciwnikiem rewolucjonistw, goszcych, e zadaniem partii jest przygotowywanie gwatownego, jednorazowego przewrotu, ktrego skuteczno wymaga nade wszystko koniunktury politycznej. Rwnie w czasie wojny i rozkadu Midzynarodwki Kautsky zajmowa stanowisko porednie midzy nacjonalistycznym stanowiskiem znacznej czci partii a rewolucyjnym defetyz m e m lewicowej mniejszoci. Ostra krytyka rewolucji padziernikowej spowodowaa, e w Leninowskim skrzydle uznany zosta nieodwoalnie za zdrajc. W latach 20-tych Kautsky powrci do ycia politycznego w socjaldemokracji niemieckiej i mia znaczny udzia w sformuowaniu nowego p r o g r a m u partii uchwalonego w 1925 roku w Heidelbergu. Mieszka w Wiedniu, skd wyemigrowa na krtko przed najazdem hitlerowskim. Zmar w Amsterdamie. Pisma Kautsky'ego obejmuj wszystkie istotne problemy, ktrymi y marksizm i ruch socjalistyczny jego czasw. Wrd ogromnej iloci artykuw i ksiek, jakie ogosi, dziea historyczne i ekonomiczne zdobyy sobie najtrwalsz pozycj. W roku 1887 wyda Kautsky Nauki ekonomiczne Karola Marksa; jest to waciwie przystpne streszczenie I t o m u Kapitau, ktre przez kilkadziesit lat suyo jako podstawowy podrcznik marksistowskiej teorii ekonomicznej dla pocztkujcych. Cztery dziea historyczne, w ktrych Kautsky zastosowa marksistowsk m e t o d analizy klasowej do bada nad ideologi i walkami politycznymi, s moe najistotniejsz czci jego teoretycznego dorobku. S to: Thomas More und seine Utopie (1888), Die Klassengegensatze von 1789 (1889), Die Vorlaufer des neueren Sozialismus (2 tomy, 1895), Der Ursprung des Christentums (1908). Pierwsza rozprawa analizuje Angli z epoki Henryka VIII i ukazuje dziaalno Tomasza Morusa oraz jego najsawniejsze dzieo na tle klasowych przeciwiestw epoki pierwotnej
42
akumulacji. Trzecia jest przegldem historycznym idei socjalistycznych od czasw platoskiego Pastwa do rewolucji francuskiej, ze szczeglnym uwzgldnieniem dziejw rewolucyjnego anabaptyzmu. Ostatnia wreszcie stara si odnale sens historyczny wczesnochrzecijaskich idei. Najwaniejszym dzieem oglnoteoretycznym I<autsky'ego sprzed pierwszej wojny wiatowej jest Ethik und materialistische Geschichtsauffassung (1906); zawiera ono, na tle historii doktryn etycznych, wykad pogldu darwinowskiego i marksistowskiego na biologiczny oraz spoeczny sens idei i zachowa moralnych. Z dzie bezporednio odnoszcych si do teorii politycznej oraz strategii socjaldemokracji wypada na pierwszym miejscu wymieni obszerny komentarz do programu erfurckiego (.Das Erfurter Programm in seinem grundsatzlichen Teil erlautert, 1892), polemiki z Bernsteinem i z lewic zwizane z dylematem rewolucja-reforma (Bernstein und das sozialdemokratische Programm, 1899; Die soziale Revolution, 1907; Der politische Massenstreik, 1914; Der Weg zur Macht, 1909). Krytyka rewolucji rosyjskiej zawarta jest nade wszystko w ksikach Die Diktatur des Proletariats (1918), Terrorismus und Kommunismus (1919), Von der Demokratie zur Staatssklaverei (1921). W 1927 roku ogosi wreszcie Kautsky s u m m swoich teoretycznych przemyle: Die materialistische Geschichtsauffassung. Ogromne to dzieo nie miao ju jednak ani w czci tego znaczenia, co wczeniejsze rozprawy i czytywane byo przez niewielu, nie tylko z racji swych rozmiarw, ale gwnie dlatego, e sens dziaalnoci pisarskiej Kautsky'ego zgubi si niejako w nowej sytuacji. Wyklty oficjalnie przez najwyszy autorytet w ruchu komunistycznym, nie mg ju t a m spodziewa si Kautsky uznania dla swoich dzie. Tymczasem socjaldemokracja, po ostatecznym rozamie z komunistami, coraz mniejsze miaa zainteresowania dla historiozoficznych uzasadnie idei socjalistycznych i coraz mniejsz wag przywizywaa do zwizku swojego z tradycj marksizmu. Marksistowska doktryna zostaa niemal zmonopolizowana przez leninowsk i stalinowsk odmian socjalizmu, gdzie dla pnego Kautsky'ego nie byo ju miejsca. W ten sposb najsolidniejszy wykad materializmu historycznego, jaki kiedykolwiek zosta napisany, okaza si waciwie bez adresata i istotnej roli nie odegra.
2 Natura i spoeczestwo
W pisarstwie Kautsky'ego uderzajca jest niezmienno pogldw. Przyswoiwszy sobie w modoci darwinowsk teori i oglny, naturalistyczny
2. Natura i spoeczestwo
43
pogld na wiat, odkry rycho materializm historyczny i z obu tych elementw skroiwszy spjn cao, nie wyrzek si Kautsky niczego z tej teorii do koca ycia. Napisawszy komentarz do programu erfurckiego w 1892 roku, mg zapewnia o jego wanoci nie tylko w 1904 r., ale take w 1922 r. - w przedmowie do 17 wydania, po wojnie, rewolucji rosyjskiej i rozpadzie ruchu socjalistycznego. Ostatnie monumentalne dzieo nie zawiera prawie niczego, co by zmieniao lub prostowao poprzednie jego pogldy, wypowiadane w cigu blisko pwiecza. To wczesne usztywnienie umysowe i satysfakcja z raz zdobytej prawdy czynio go niewraliwym na nowe idee filozoficzne i polityczne. Jednake nie opuszcza go rwnie duch dociekliwoci i pragnienie rzetelnoci, co te pozwolio Kautsky'emu unikn zalepienia w polemikach z przeciwnikami; nie ucieka si nigdy do zastpowania argumentw mnoeniem wyzwisk, unika demagogii, umia zaprzga swoj ogromn wiedz historyczn do przekonujcego argumentowania. Pisarstwo jego odznacza si te szczegln pedanteri i deniem do idealnej systematycznoci wykadu; kiedy chce wyoy marksistowski pogld na etyk, prbuje przy tej okazji streci (z mizernymi skutkami) zarwno ca histori doktryn etycznych, jak ca histori obyczajw. Kiedy atakuje terroryzm rosyjskiej rewolucji, wykada przy sposobnoci histori rewolucji francuskiej i Komuny Paryskiej. Chce zawsze zaczyna wykad od pocztku, przejty jest dydaktycznymi zadaniami swojego pisarstwa i przywizuje ogromn wag do poprawnego sformuowania teoretycznych zaoe ruchu socjalistycznego (w czym jest Leninowi pokrewny). Jednoczenie uderzajcy jest w dzieach Kautsky'ego zupeny brak zrozumienia problemw filozoficznych. W cile filozoficznych kwestiach wywody jego nie wykraczaj poza to, co mona znale w sumarycznych esejach Engelsa; jego krytyki Kanta wiadcz o tym, e Kautsky zupenie nie zdaje sobie sprawy z istotnego sensu krytykowanej filozofii. Rdzennie metafizyczne i epistemologiczne problemy (cznie z kwesti podstaw epistemologicznych etyki) s mu obce. Najsilniejsze strony jego intelektu dochodz do gosu tam, gdzie Kautsky analizuje wydarzenia historyczne i walki spoeczne przeszoci z perspektywy marksistowskiej metody. Najatwiej uchwyci swoisto mylenia Kautsky'ego, gdy go si zestawi z takim pisarzem, jak Jaures. Dla Jauresa socjalizm, a take marksizm jako wspczesna artykulacja teoretyczna socjalizmu, by nade wszystko ide moraln; by najdoskonalszym wyraeniem odwiecznych tsknot ludzkich za sprawiedliwoci i wolnoci; by, krtko mwic, wartoci. Dla Kautsky'ego marksizm by gwnie naukowym, deterministycznym, caociowym
44
ujciem zjawisk spoecznych. Kautsky by zafascynowany marksizmem jako spoistym systemem teoretycznym, ktry zdolny jest uj w jednolit siatk interpretacyjn cay historyczny proces i objani wszelkie przemiany dziejowe, redukujc je do jednego schematu. By typowym dzieckiem scjentystycznej epoki, ktra dominowaa w latach jego modoci, pobudzona dzieem Darwina, filozofi Spencera, p o s t p a m i fizyki i chemii. Wierzy w nieograniczon zdolno nauki do syntetyzowania wiedzy w coraz rozleglejszy i coraz bardziej skoncentrowany, jednolity system wyjanie. Scjentystyczna, pozytywistyczna wersja marksizmu, rozwinita w dzieach pnego Engelsa, przesza bez zmian w myl Kautsky'ego. Naukowy rygor, uwolniony od wartociowania i sentymentalizmu, cile przyczynowe i obiektywne" interpretacje zjawisk spoecznych, wiara w jedno metody naukowej, wiat ludzki jako przeduenie natury organicznej, nauka o spoeczestwie jako przeduenie biologii - oto charakterystyczne osobliwoci jego wiatopogldu. Naturalne byo przeto, e heglowski rodowd marksizmu by w oczach Kautsky'ego mao istotnym przypadkiem historycznym i e to, co - jego zdaniem - wnis Hegel do marksistowskiej tradycji, sprowadza si - podobnie jak u Engelsa - do kilku oglnikowych banaw mwicych o powszechnej zalenoci zjawisk, o rozwoju i zmiennoci wiata itd. Tak wic, f u n d a m e n t e m naukowego pogldu na wiat jest w oczach Kautsky'ego cisy determinizm, wiara w powszechne prawa, nieodmiennie wyznaczajce bieg zjawisk. Z wikszym jeszcze naciskiem ni Engels podkrela przyrodnicz konieczno" (Naturnotwendingkeit) wszystkich spoecznych procesw. Nie jest socjaldarwinist w tym znaczeniu, iby mia kwestionowa wszelk swoisto ludzkiego spoeczestwa lub by konflikty spoeczne i walki klasowe sprowadza bez reszty do walki o byt w Darwinowskim znaczeniu. Jednake zastrzeenia przeciwko owej redukcji" spoeczestwa ludzkiego do zbiorowoci zwierzcych s znacznie mniej istotne ni punkty zbiene. Wszystkie cechy gatunkowe czowieka, to jest te, ktre przechowuj si niezmiennie w dziejach, dzieli ludzko z innymi zwierztami - jest to motyw kilkakrotnie w dzieach Kautsky'ego powracajcy od Etyki do Materialistycznego pojmowania dziejw. Kautsky przej w caoci Darwinowski pogld na ewolucj jako proces dokonujcy si w wyniku przypadkowych mutacji, ktre nastpnie pozwalaj ocale osobnikom najlepiej przystosowanym do rodowiska. Nie m a tedy w naturze celowoci nie tylko w sensie wiadomego zamiaru, ktry by ewolucj sterowa, ale take w sensie okrelonej kierunkowej tendencji. Organizmy, ktrym przytrafiay
45
si korzystne mutacje, przekazuj swoj zdolno przystosowawcz potomstwu i mechanizm ten tumaczy cao ewolucyjnego przebiegu. Wszystkie funkcje, ktre charakteryzuj swoicie gatunek ludzki m o n a odnale w wiecie zwierzcym: inteligencj, zdolno do ycia spoecznego i instynkty socjalne, a z nimi rwnie poczucia moralne. Inteligencja jest broni w walce o byt i ludzkie umiejtnoci poznawcze nie maj innego sensu anieli ten wanie - suy zabezpieczeniu gatunku. Znajomo praw naturalnych i staych zwizkw przyczynowo-skutkowych wystpuje ju u zwierzt, a ludzka wiedza jest rozwiniciem i systematyzacj tej umiejtnoci. Kautsky nie zastanawia si nad tym, na jakiej podstawie czysto biologiczna umiejtno wytwarzania skojarze, artykuowana nastpnie w jzyku jako wiedza o prawach natury", moe sobie roci zarazem prawo do tego, by odkrywaa prawd" o wiecie i w jaki sposb sens wiedzy jako prawdy" moe by wyprowadzony z jej sensu jako narzdzia adaptacji. Dwa podstawowe instynkty - samozachowawczy-jednostkowy i samozachowawczy-gatunkowy s wystarczajcym objanieniem caej rozmaitoci zachowa zwierzcych i ludzkich, zarwno poznawczych, jak moralnych. Instynkt wsppracy wewntrzgatunkowej nie jest czym innym ni to, co w gatunku ludzkim nazywamy prawem moralnym czy gosem sumienia. Podobnie jak u ludzi, rwnie u zwierzt bywa on czsto w konflikcie z instynktem samozachowawczym. Nie jest tedy prawd, by czowiek by z n a t u r y " egoist lub z n a t u r y " altruist, gdy obie skonnoci, cho nieraz skcone w poszczeglnych przypadkach, wspistniej w nim tak samo, jak u wszystkich wyszych istot. Obserwujemy take u zwierzt zalkowe formy podziau pracy i rudymentarne umiejtnoci korzystania z narzdzi. Nawet produkcja w sensie przeksztacania rodowiska naturalnego na wasny uytek nie wyrnia czowieka. Sowem, istoty ludzkie nie rni si od zwierzt jako stworzenia poznajce, moralnie wraliwe i produkujce. Nie m a w oglnoci w ludzkiej naturze gatunkowej niczego, czego nie daoby si odnale w pozaludzkiej przyrodzie. Szczeglne za umiejtnoci, czy raczej szczeglne rozwinicie umiejtnoci zwierzcych, jakie stao si udziaem ludzi, wytumaczalne s okolicznociami adaptacji i oddziaywaniem wzajemnym organizmu i rodowiska. Tymi umiejtnociami szczeglnymi jest zdolno do wytwarzania narzdzi i jzyk - dwie jakoci, ktre si wzajem pobudzay w rozwoju, umoliwiajc kumulacj myli, dowiadcze i uzdolnie. Ale i one s dalszym cigiem umiejtnoci zwierzcych. Cay dalszy postp cywilizacyjny wytumaczalny jest dziaaniem tych samych praw adaptacji. Przejcie pierwotnych ludzi z lasw
46
na otwarte przestrzenie zmusio ich do wynalazku odziey, domw, ognia, uprawy rolin. Jzyk wzmocni ogromnie wi spoeczn i zdolno do kooperacji wewntrz plemienia, ale zarazem odgrodzi od siebie gromady posugujce si odmienn mow i w ten sposb umoliwi swoicie ludzki wynalazek, jakim s wojny wewntrzgatunkowe. Podzia pracy, ktry jest dalszym cigiem procesu, rozpocztego w spoecznociach zwierzcych, umoliwi wytwarzanie nadwyek wykraczajcych ponad niezbdne potrzeby, a tym samym spowodowa walk o przywaszczanie nadwyek i doprowadzi z czasem do podziau klasowego, opartego na posiadaniu rodkw produkcji. Rozwj techniki okrela zmienne formy tego podziau, nie okrela ich jednak jednoznacznie, ale w poczeniu z dziaaniem innych okolicznoci, nade wszystko rodowiska naturalnego (inne s formy podziau klasowego w warunkach wymagajcych scentralizowanych robt irygacyjnych, jak na przykad w delcie Nilu, inne tam, gdzie trzeba nade wszystko broni si przed najazdami ssiednich plemion, inne u szczepw grskich i inne w orodkach nadmorskich). Zawsze jednak zasada adaptacji do rodowiska okrela specyficzne formy ludzkich zachowa, napdzanych nieodmiennie przez te same instynkty samozachowania i kooperacji. Zudzenie, jakoby istniay jakie wieczne i bezwzgldne wartoci, ktre ludzko bd zastaje gotowe, bd przynajmniej przechowuje bez zmiany w toku historii, pochodzi std, e rozwj spoeczny przez tysiclecia by niesychanie powolny, std pewne nakazy i zakazy trway niezmiernie dugo w niezmienionych warunkach i utrwaliy si w umysach jako absolutne prawdy. W rzeczywistoci niezmienne s tylko oglne, biologiczne instynkty, wszystkie za swoicie ludzkie normy moralne i wartoci s zalene od sposobu produkcji. Prawd jest, e w walce klas uciskanych na obszarze caej historii wystpuj pewne okolicznoci podobne, std rwnie pewne podobiestwo wartoci przez te klasy wytwarzanych. Ale wicej w tym podobiestwa sownego ni rzeczywistego: w chrzecijastwie pierwotnym rwno oznaczaa rwny podzia, wolno za - prniactwo; w epoce Wielkiej Rewolucji rwnoci nazywano rwne prawo do wasnoci, wolnoci natomiast - swobod uywania posiadanych dbr; dla socjalistw z kolei oba hasa maj inny cakiem sens: rwno jest rwnym prawem do korzystania z wytworw spoecznej pracy, wolno jest redukcj pracy niezbdnej, czyli stopniowym ograniczaniem dnia roboczego. Zdarza si wprawdzie, e pewne opinie czy wartoci przeywaj warunki, dla ktrych i w ktrych powstay, wtedy jednak nieuchronnie przybieraj
47
one charakter konserwatywny i opniaj rozwj spoeczny. Normalnie jednak w yciu spoecznym nie ideay s czynne w wyznaczaniu ludzkich zachowa, ale koniecznoci materialnego ycia. Idea moralny nie jest celem, ale broni w walce spoecznej o ycie". W oglnoci adne ideay nie mog by ustanowione w naukowym badaniu, ktre z zaoenia jest neutralne moralnie i bada wycznie zwizki koniecznoci w przyrodzie i historii ludzkiej. Socjalizm naukowy ujawnia nieuchronn konieczno bezklasowego spoeczestwa jako rezultat ekonomicznych prawidowoci, bynajmniej jednak nie moe uczyni z tej koniecznoci celu moralnego. Nie odbiera to jednak wielkoci i wspaniaoci wizjom przyszego wiata socjalistycznego, o ktry klasa robotnicza walczy, p c h a n a nieodpart koniecznoci ekonomiczn. Wydaje si, jak gdyby Kautsky nie by w stanie poj, na czym polega epistemologiczny problem wartociowania moralnego, jak gdyby nie uwiadamia sobie, e gdy si zaoy pewien proces dziejowy jako nieuchronny, to pytanie o warto jego nieuchronnych wynikw pozostaje nadal otwarte. Dlatego rwnie jego krytyka Kanta i socjalizmu etycznego mija si cakowicie z waciwym przedmiotem dyskusji. Z tego, e co jest konieczne wywodzili Cohen, Vorlander, Bauer - nie wynika, e jest godne podania lub e jest wartoci, potrzebna jest zatem osobna wadza poznawcza, ktra pozwoliaby ustali, e socjalizm nie tylko jest historycznie nieuchronny, ale e naley go aprobowa; teoria Marksa wykazaa pierwsze, Kantowska doktryna moralna zdolna jest drugie ugruntowa. Nauka w oglnoci nie moe ustala wartoci - replikowa Kautsky. Zgadza si z neokantystami co do tego, e marksistowska teoria dowodzi historycznej koniecznoci socjalizmu, ale, zdaniem jego, nic wicej nie byo potrzebne. Klasa robotnicza nieuchronnie wytwarza tak form wiadomoci, ktra przedstawia jej bdzie socjalizm jako idea, ale ta wiara w idea jest sama nieuniknionym skutkiem spoecznego procesu i tylko jako taka moe by badana. Pytanie, jakie podstawy moe znale jednostka, by uzna za warto to, o czego koniecznoci jest przekonana, pytanie to, jak si zdaje, Kautsky odrzuca, chocia nie potrafi poda racji, dla ktrej nie przyjmuje go do wiadomoci. Wyjania, e Kantowski imperatyw kategoryczny jest, po pierwsze, oparty na zudzeniu, gdy ma by rzekomo niezaleny od dowiadczenia, podczas gdy zakada istnienie innych osobnikw ludzkich, a to tylko z dowiadczenia Kantowi byo wiadome (w rzeczywistoci imperatyw kategoryczny jest niezaleny od dowiadczenia w tym sensie, e nie moe by logicznie wyprowadzony z danych empirycznych, lecz nie w tym, by mg
48
by efektywnie sformuowany bez adnej empirii). Po wtre, imperatyw kategoryczny jest niemoliwy do urzeczywistnienia w spoeczestwie rozdartym przeciwiestwami i rodzcym konflikty sprzecznych lojalnoci (w rzeczywistoci imperatyw kategoryczny jest formaln norm, ktra ustala niezbdny warunek kadej reguy konkretnej, nie za empirycznym twierdzeniem, ktre zakada faktyczne istnienie harmonijnego spoeczestwa albo wyklucza moralne konflikty; nie jest te wystarczajcym warunkiem dla zbudowania moralnego kodeksu). Do jakiego stopnia dochodzi niezrozumienie Kanta u Kautsky'ego mona si przekona z uwagi, ktr rzuca w Etyce: wanie u zwierzt, powiada, zasada Kantowska dajca, by traktowa osobniki jako cel, nie za rodek, jest faktycznie realizowana, z tym tylko, e wsplnota broni tylko tych osobnikw, ktrych przetrwanie jest dla gatunku korzystne. Kautsky nie zauwaa, e w dodatek (ktrych ycie jest dla gatunku korzystne") obraca rzekom zasad samocelowej wartoci osobnikw w jej przeciwiestwo, gdy wynika ze, e osobniki traktowane s wanie jako rodki suce utrzymaniu gatunku, nie za samocelowe wartoci.
3 wiadomo i rozwj spoeczny

Zasada cisego determinizmu oraz przekonanie, e historia ludzka jest dalszym cigiem historii naturalnej i daje si wyjani przez te same prawidowoci, prowadz Kautsky'ego do czysto naturalistycznej interpretacji wiadomoci ludzkiej. Kautsky nie uwaa bynajmniej wiadomoci za epifenomen" (obiekcja czsto a faszywie wysuwana przez krytykw marksizmu), to jest za zjawisko, ktre samo nie uczestniczy w obiektywnych" historycznych przebiegach, lecz polega tylko na ich - trafnej czy nietrafnej - percepcji. Albowiem wiadomo, wedle I<autsky'ego, jest niezbdnym ogniwem w procesach, poddanych niezomnej koniecznoci. Jednake nie m a waciwie swoicie ludzkiej wiadomoci, zasadniczo rnej od wiadomoci zwie/ rzcej. wiadomo ludzka to inteligencja, wiedza i wraliwo moralna cechy, ktre wyksztacia ewolucja na przedludzkim poziomie jako organy adaptacji. Nie ma wic sensu powiedzenie, e procesy wiadome s nieistotnym dodatkiem", bez ktrego historia ludzka toczyaby si dokadnie tak samo, jak si toczya faktycznie. Ale to samo mona powiedzie o przedludzkiej historii; rwnie ona w przypadku wyszych istot, przebiega z nieodzownym udziaem wiadomych procesw, ktre pozwalaj zwierz-
3. wiadomo i rozwj spoeczny
49
tom przetrwa w nieprzyjaznym otoczeniu. Pod tym wzgldem zatem gatunek ludzki nie rni si od innych istot obdarzonych inteligencj, m i m o wszystkie swoje osobliwoci, to jest zdolno wytwarzania narzdzi i mow artykuowan. W szczeglnoci - i to jest punkt, w ktrym Kautsky, jak si wydaje, udzi si co do swej wiernoci idei Marksa - konieczno" upadku kapitalizmu i konieczno" przejcia do socjalistycznego spoeczestwa nie rni si od tej koniecznoci, moc ktrej poprzednie formacje spoeczno-ekonomiczne nastpoway po sobie w wyniku postpw technologicznych. Oczywicie, Marksowska idea, wedle ktrej socjalizm bdzie wiadom y m dzieem zorganizowanej klasy robotniczej, ktra opanowaa wiedz o spoecznych procesach, pozostaje w mocy. Ani Kautsky, ani jego przeciwnicy-neokantyci nie uprzytomnili sobie jednak waciwego sensu Marksowslciej prby wykroczenia poza alternatyw konieczno-wolno i alternatyw opis-norma. Ani kantyci, ani determinici nie przyswoili sobie Marksowskiej eschatologii jako idei identyfikacji podmiotu i przedmiotu historii. Nie przyswoili sobie bowiem idei powrotu czowieka do natury gatunkowej" i nieoddzielnie z ni zwizanej teorii alienacji. Marks, jak bya o tym mowa, traktowa socjalizm nie po prostu jako now formacj, usuwajc nierwno, wyzysk i spoeczne antagonizmy. Socjalizm by w jego oczach powrotem czowieka do zatraconego czowieczestwa, to jest uzgodnieniem esencji gatunkowej z egzystencj empiryczn, przywrceniem istocie ludzkiej jej wyalienowanej" natury. Caa dotychczasowa historia dziaa si z udziaem ludzi i z udziaem ich wiadomych zamiarw, lecz poddana bya prawom wasnym, ktre panoway niezalenie od tego, czy byy, czy nie byy uwiadomione (faktycznie nie mogy by uwiadomione, a w kadym razie nie w peni). W wiadomoci klasy robotniczej mamy do czynienia nie po prostu z rozszerzeniem wiedzy o spoecznych procesach, ktra to wiedza, na podobiestwo wszelkiej innej, moe by zastosowana w przeksztacaniu spoeczestwa, nie inaczej ni to si dzieje we wszystkich zabiegach technologicznych. wiadomo klasy robotniczej jest jednoczenie procesem rewolucyjnego przeobraania istniejcego spoeczestwa; nie jest zbiorem informacji, ktr si zdobywa najpierw, by potem praktycznie zastosowa, ale jest samowiedz nowego spoeczestwa, gdzie proces historyczny i wiadomo tego procesu zbiegaj si w jedno. Socjalizm jest wprawdzie konieczny w tym sensie, e kapitalistyczny system, podobnie jak wszystkie poprzednie, nieuchronnie straci zdolno panowania nad wytworzonymi przez siebie warunkami technologicznymi, ale konieczno socjalizmu realizuje si jako wolna i wia-
50
doma aktywno klasy robotniczej. Poniewa wiadomo proletariatu jest samowiedz czowieczestwa powracajcego do swej zagubionej natury (realnej, niewymylonej jako idea normatywny), nie m a w tej wiadomoci rozdwojenia na skadniki opisowe" czy informacyjne" z jednej strony i normatywne" czy powinnociowe" z drugiej. Akt samowiedzy bycia czowiekiem" czy te powrotu do wasnej esencji jest aktem autoafirmacji czowieczestwa i jako taki nie sprowadza si ani do wiedzy o naturalnych nieuchronnociach obiektywnego" procesu historycznego, ani do ustanowienia normatywnego ideau, ani do skadanki obu tych elementw. Ta specyficznie Heglowska wiara w esencj", ktra nie jest wymylonym ideaem, ale zarazem jest bardziej rzeczywista ni rzeczywisto empiryczna, pozostaa poza zasigiem dyskusji midzy deterministami i kantystami. Kantyci powiadali: Marks udowodni, e socjalizm jest obiektywn" koniecznoci, potrzeba nam uzupenienia tej wiedzy norm, ktra socjalizm ustanowi jako warto. Kautsky powiada: Marks udowodni, e socjalizm jest koniecznoci obiektywn, a jednym ze skadnikw, ktre nale do owego koniecznego procesu, jest wiedza proletariatu o tej koniecznoci i jej aprobata - obie rwnie nieuchronnie; wicej nie potrzeba. Idea Marksa za bya nastpujca: wiadomo proletariatu jako wiadomo czowieczestwa wracajcego do swojej istoty jest tym samym, co proces obiektywny" owego powrotu; opozycja koniecznoci i wolnoci przestaje istnie w rewolucyjnej aktywnoci proletariatu. Innymi sowy: Kautsky, za Engelsem, utrzyma naturalistyczny i pozytywistyczny pogld na wiadomo jako wiedz, ktra, bdc sama rezultatem koniecznego rozwoju spoecznego, uczestniczy w tym rozwoju przez to, e dostarcza przesanek niezbdnych w skutecznej technologii spoecznej. Tote wiedza o spoeczestwie i praktyczne jej zastosowanie s rozdzielone od siebie w ten sam sposb, jak we wszelkiej technologii. Std w specyficzny sens pojcia naukowego socjalizmu": socjalizm jest teori, ktra moga powsta tylko w wyniku bada naukowych, nie za jako rezultat spontanicznej ewolucji proletariatu. Socjalistyczna teoria bya z koniecznoci dzieem uczonych, nie za robotnikw i nastpnie dopiero moga by wniesiona z zewntrz do ruchu robotniczego jako bro w jego walce wyzwoleczej. Ta teoria wiadomoci socjalistycznej w n o s z o n e j z z e w n t r z w ywioowy ruch robotniczy - teoria przejta nastpnie przez Lenina jest bezporedni konsekwencj naturalistycznej interpretacji wiadomoci i w oglnoci Darwinowskiej interpretacji spoecznych procesw. Bya ona zarazem i n s t r u m e n t e m politycznym, mianowicie teoretyczn podstaw dla
4. Rewolucja i socjalizm
51
nowej idei partii proletariackiej, partii, ktra kierowana by musi przez inteligentw wyposaonych w wiadomo teoretyczn i ktra jest nosicielem autentycznej" wiadomoci proletariackiej - mianowicie wiadomoci naukowej, ktrej klasa robotnicza nie jest w stanie wasnymi siami wyprodukowa. Konsekwencje, jakie Kautsky wyciga ze swojej teorii, nie s bynajmniej identyczne z tymi, jakie wycign Lenin. Lecz rwnie w jego przypadku teoria naukowego socjalizmu" tak rozumiana (wiadom o klasowa proletariatu m o e p o w s t a tylko poza proletariatem, w umysach inteligentw) bya odzwierciedleniem i uzasadnieniem partii socjalistycznej, ktra przeksztaca si w parti manipulatorw, parti-aparat zawodowy.
Wiara w konieczno dziejow i w szczeglnoci w obiektywn" konieczno socjalistycznego spoeczestwa jest dla I<autsky'ego kamieniem wgielnym m a r k s i z m u i tym, co naukowy socjalizm przeciwstawia tradycji utopijnej (w rzeczywistoci wiara, e socjalizm musi przyj na mocy obiektywnych koniecznoci nie jest specyficznie marksistowska i m o n a j spotka u niektrych tak zwanych utopistw, w szczeglnoci u saintsimonistw). Kautsky nadzwyczaj dba o to, by w tym punkcie nie sprzeniewierzy si Marksowskiej doktrynie. W szczeglnoci podkrela nieustannie, e koniecznoci ekonomiczne nie mog by zniesione aktami politycznej fantazji, e socjalizm moe by tylko rezultatem dojrzaoci ekonomicznej kapitalizmu oraz zwizanej z tym polaryzacji klasowej. Jego polityczne stanowisko jest w zasadniczych punktach okrelone przez ow zasad dojrzaoci", ktra zreszt powszechnie bya przyjmowana wrd teoretykw II Midzynarodwki, oprcz Leninowskiego skrzyda, i wydawaa si w sposb oczywisty wynika z Marksowskiej doktryny, jej orientacji antyutopijnej i antyblankistowskiej zarazem. Tak wic, zarwno w krytyce utopijnego socjalizmu, jak rewizjonizmu, Kautsky nieustannie podkrela rnice midzy klasowym podziaem spoeczestwa a podziaem jego wedle kryteriw konsumpcyjnych, to jest wedle udziau w dochodzie narodowym (w czym jest z Marksem cakowicie zgodny). Walka proletariatu nie jest wynikiem ndzy, ale wynikiem przeciwiestw klasowych i w a r u n k i e m zwycistwa socjalizmu nie j e s t bezwzgldne zuboenie klasy robotniczej, ale - co bynajmniej tego samego
52
nie oznacza - zaostrzanie si antagonizmu klasowego. Przy rnych okazjach, w toku swych analiz historycznych, pokazuje Kautsky, e walka klasowa moe si zaostrza w sytuacji, w ktrej sytuacja klas wyzyskiwanych si poprawia, e wic ostro antagonizmw klasowych nie jest funkcj ubstwa. Pozwala mu to odrzuca wszelkie argumenty rewizjonistw wykazujcych wzgldny wzrost dochodw robotniczych i wrcych na tej zasadzie zagodzenie przeciwiestw klasowych. Teoria absolutnej pauperyzacji proletariatu nie jest wic dla Kautsky'ego nieodzownym skadnikiem marksistowskiej doktryny, ktry by zmusza do jej odrzucenia, gdyby si okaza faszywy. Natomiast bezwzgldnie koniecznym skadnikiem teorii jest, jego zdaniem, przewidywanie rosncej polaryzacji klasowej i zaniku klas rednich wskutek koncentracji kapitau. W tym punkcie Kautsky jest nieustpliwy i stara si wykaza bezzasadno argumentacji Bernsteina dowodzcego, e klasy rednie, w szczeglnoci drobni posiadacze, bynajmniej nie okazuj spadku liczebnego, mimo procesw koncentracji. Zarwno w polemikach z rewizjonizmem, jak wykadzie programu erfurckiego wyjania Kautsky, e rozwj buruazyjnego spoeczestwa nieuchronnie powoduje zagad drobnej wasnoci rodkw produkcji; jeli przeciwnicy wykazuj, e statystyka nie potwierdza absolutnego spadku drobnych przedsibiorstw, Kautsky odpowiada, e nowe drobne zakady produkcyjne, ktre powstaj w kapitalistycznym spoeczestwie, nie dowodz trwaoci drobnej buruazji, gdy jest to inny typ zakadw, bdcy wanie wynikiem koncentracji kapitau: to s bezrobotni, wyrzuceni przez kapitalizm poza procesy produkcyjne i szukajcy wyjcia w zakadaniu drobnych warsztatw czy spdzielni. Przyznaje Kautsky, e w rolnictwie zanik drobnej wasnoci nie postpuje tale szybko, jak to przewidywano uprzednio, sdzi jednak, e rwnie w tej dziedzinie produkcji ta sama tendencja, cho wolniej, musi zwyciy. Zagada kapitalizmu nie nastpi te w wyniku spadku stopy zysku, w szczeglnoci, e spadek ten moe i w parze z przyrostem absolutnej masy zysku. Kapitalizm zaamuje si dlatego, e wasno prywatna rodkw produkcji jest nie do pogodzenia z celowym zastosowaniem i rozwojem techniki, jak ludzko stworzya; e kapitalizm nie moe unikn anarchii, periodycznych kryzysw nadprodukcji, masowego bezrobocia; nie moe on take nie rozwija wiadomoci klasy robotniczej, organizujcej sw walk ju nie o doran tylko popraw losu, ale o przejcie wadzy politycznej i przeksztacenie rodkw produkcji we wasno spoeczn, suc spoeczestwu.
53
W podstawowych dwch kwestiach: stosunku midzy walk polityczn a ekonomiczn oraz stosunku midzy walk o reformy a oczekiwaniem rewolucji, Kautsky zajmuje stanowisko, ktre jest faktycznie ortodoksalnie-marksistowskim p u n k t e m widzenia. W pierwszej kwestii stanowisko marksistowskie, jak wywodzi, moe by przedstawione w opozycji do dwch faszywych, odwrotnie jednostronnych doktryn - Proudhona i Blanuiego. Proudhonici nie interesowali si walk polityczn, poniewa uwaali, e zdobycie wadzy politycznej przez proletariat nie usuwa wyzysku; tym samym sdzili, e pki jest kapitalizm, proletariat nic nie zyskuje na demokracji, gdy demokracja polityczna nie przyblia ekonomicznego wyzwolenia. Proletariat powinien przeto porzuci udzia w rozgrywkach politycznych i parlamentarnych i zaj si akcj samowyzwolecz przez organizowanie produkcji niezalenej od kapitalistw. Blankici - odwrotnie - byli zainteresowani wycznie zdobyciem wadzy politycznej, wszystko jedno w jakich warunkach ekonomicznych. Marks, jak Kautsky wyjania, unikn obu tych jednostronnoci. Gosi a jest to jedyny punkt widzenia zgodny z naukow metod - e przejcie wadzy politycznej przez proletariat jest nieodzownym warunkiem i instrum e n t e m ekonomicznego wyzwolenia, e jednak proletariat moe wykorzysta sw wadz polityczn dla zniesienia kapitalizmu dopiero wtedy, gdy sam kapitalizm przygotuje warunki swojej zagady. Przejcie wadzy w niedojrzaej ekonomicznie sytuacji nie moe doprowadzi do obalenia stosunkw kapitalistycznych, gdy obiektywne prawa ekonomiczne nie daj si znie dekretami ani przemoc. Przykadem okres dyktatury jakobiskiej, ktra, zdaniem Kautsky'ego, bya waciwie dyktatur proletariatu. Terror jakobiski mia suy zamaniu spekulacji i podtrzymaniu rewolucyjnego entuzjazmu w masach, ale przynis tylko powszechny strach i rozczarowanie; w momencie przewrotu thermidoriaslciego jakobini nie mieli ju za sob adnego poparcia: rewolucja wrcia do swej bazy wyznaczonej warunkami ekonomicznymi, to jest do wadzy buruazji. Podobnie nieuchronny by upadek Komuny Paryskiej. Kautsky nie potrafi jednak ani nie stara si okreli bliej, na czym polega owa dojrzao kapitalizmu do politycznej rewolucji. Podkrela, w opozycji do reformistw, e socjalizm nie moe po prostu rozwin si z kapitalizmu jako jego naturalne przeduenie, drog czciowych reform i czciowych ustpstw klas posiadajcych. Rewolucja, czyli wiadomy akt przejcia wadzy politycznej przez zorganizowany proletariat, jest nieodzownym i nieuchronnym warunkiem socjalizmu. Jednake socjaldemokracja
54
nie moe sobie wiza rk szczegowym okrelaniem charakteru i dugotrwaoci rewolucyjnego procesu. W szczeglnoci rewolucja" nie musi wcale oznacza jednorazowego aktu przemocy, powstania zbrojnego, krwawej wojny domowej. Przeciwnie, im bardziej zdolny jest proletariat do zorganizowanego dziaania, im bardziej wyposaony w wiedz o historycznych procesach, im bardziej zaprawiony do udziau w demokratycznych instytucjach, tym bardziej jest prawdopodobne, e rewolucja dokona si drog pokojow. Trudno jednak przewidzie szczegy. Poniewa za partia socjaldemokratyczna nie moe sama stworzy ekonomicznej sytuacji, ktra rewolucj umoliwia, jest ona, wedle znanej formuy Kautsky'ego, parti rewolucyjn, ale nie parti, ktra robi rewolucj lub j przygotowuje. Rewolucji bowiem niepodobna zrobi" dowolnie lub dysponujc tylko politycznymi rodkami. Dlatego te socjaldemokracja odrzuca absurdaln taktyk im gorzej tym lepiej". Przeciwnie, walka o reformy - zarwno socjalne, jak polityczne - w ramach kapitalistycznego systemu jest w najwyszym interesie proletariatu i jego przyszego zwycistwa, gdy pozwala m u wiczy si w administracji ekonomicznej i w yciu politycznym, umoliwia rozwj wiadomoci klasowej. Reformy nie mog zastpi rewolucji, ale s jej niezbdnym warunkiem przygotowawczym. Marksistowskiej strategii obce jest zarwno nastawienie katastroficzne", jak orientacja na wspprac klasow w nadziei socjalizmu, ktry z kapitalizmu powstanie w drodze cigych przej. Kautsky z pewnoci by wierny Marksowi, kiedy niestrudzenie powtarza, e rewolucji nie mona zadekretowa i e samo przejcie wadzy politycznej nie doprowadzi do ekonomicznego wyzwolenia proletariatu, jeli warunki po temu nie dojrzay w samym technologicznym i gospodarczym rozwoju kapitalizmu. Jednake wydawa si zupenie nie zauwaa, e strategia, taktyka i organizacja ruchu robotniczego musz by zupenie inne w zalenoci od tego, czy ruch ten nastawia si na przygotowywanie politycznego przewrotu, czy na oczekiwanie chwili, gdy kapitalizm stworzy warunki - niejasno okrelone - swego ekonomicznego upadku. Ze Kautsky nie chce przesdza charakteru i trwania przyszej rewolucji, wydaje si to zupenie racjonalne przy zaoeniu, e proletariat musi czeka na dojrzewanie kapitalizmu. Ale partia, ktra mieni si rewolucyjn, nie jest w stanie racjonalnie dziaa, jeli z racjonalnych pobudek nie chce przesdzi sensu sowa rewolucja". Jeli rewolucja moe oznacza dugotrway, choby na dziesiciolecia obliczony proces pokojowego zdobywania instytucji politycznych
55
przez proletariat, aktywno wychowawcza i organizacyjna partii musi by cakiem inna ni w wypadku, gdy rewolucja" oznacza gwatowny, jednorazowy akt przemocy Dlatego partia nie moe faktycznie powstrzyma si od wyboru midzy tymi moliwociami, powoujc si na niemono dokadnego przewidywania historycznych procesw. Jeli nie wybiera w programie, nieuchronnie wybiera w praktycznej aktywnoci politycznej. Przesdzenie sensu sowa rewolucja" jest nie do uniknicia. Std te centrystyczne stanowisko Kautsky'ego - m o t y w o w a n e jego naukow postaw i niechci do podejmowania rozstrzygni, dla ktrych brak racjonalnych uzasadnie - byo w istocie rzeczy akceptacj reformistycznego stanowiska. Teoria rewolucji, ktr kapitalizm - nie za proletariat - m a przygotowywa, bya, w doktrynie Kautsky'ego, refleksem faktycznej sytuacji partii, ktra przechowaa w programie rewolucyjn frazeologi, lecz nie prowadzia adnej aktywnoci, wskazujcej na to, e bierze t frazeologi na serio. Kiedy Bernstein wskazywa, e socjaldemokracja niemiecka jest faktycznie organizacj reformistyczn i e rewolucyjne elementy w jej programie kc si z rzeczywist dziaalnoci polityczn, a nawet z samym programem w jego czci zawierajcej praktyczne dania, mia z pewnoci racj. Pniejsza poraka - faktyczna, nie frazeologiczna - centryzmu i rozpad socjaldemokracji na skrzydo rewolucyjne i reformistyczne wynikay std, e centryzm, przy pozorach naukowej wstrzemiliwoci, by faktycznie filozofi niezdecydowania i niezdolny by do jasnego stanowiska w kwestiach, ktre musiay by zdecydowane i byy decydowane faktycznie, jeli nie w programie, to w pracy politycznej. Niespjno ta nie rzucaa si w oczy w latach pokojowego wzrostu partii, std te marksistowska ortodoksja I<autslcy'ego moga zwycia nad reformistycznym programem na zjazdach partyjnych, bez adnej zmiany w faktycznie reformistycznej orientacji partii; niespjno ta wysza na jaw wszelako w m o m e n c i e kryzysu, ktry te odebra kautskizmowi grunt polityczny Idea rewolucji, ktra musi by poprzedzona dojrzaoci ekonomiczn, wydawaa si Kautsky'emu zupenie naturaln konsekwencj marksistowskiej teorii procesw historycznych. Kautsky bynajmniej nie uwaa, eby w stosunku bazy" i nadbudowy" ta pierwsza bya wycznie czynna, druga za penia funkcje czysto instrumentalne. Przeciwnie, kad nacisk, za Engelsem, na to, e podzia ten nie jest identyczny z podziaem na materialne" i duchowe" skadniki historycznego procesu. Baza, ktra w jego rozumieniu obejmuje rwnie rodki wytwarzania i narzdzia, rozwija si
56
pod wpywem postpu wiedzy i zawiera cao ludzkich umiejtnoci wytwrczych, a wic duchowe" zasoby czowieka. Z drugiej strony nadbudowa", to jest stosunki prawne i polityczne, a take spoecznie uksztatowane opinie, maj ogromny wpyw na stosunki ekonomiczne. Mamy wic do czynienia z nieustajcym wpywem wzajemnym, gdzie prymat" bazy wzgldem nadbudowy obowizuje tylko w ostatniej instancji". Kautsky nie wyjania bliej - podobnie jak Engels - tego ostatniego zwrotu. Dodaje tylko, e postp technologiczny i skojarzone z nim przemiany stosunkw wasnociowych nie tumacz wszystkich szczegw w przemianach nadbudowy", ale tumacz pojawianie si nowych idei, ruchw spoecznych i instytucji. Jednak rwnie przy tale ograniczonej interpretacji prymatu bazy wzgldem nadbudowy" Kautsky nie wyjania, w jaki sposb mona odrni to, co nowe od tego, co stare, ani w jaki sposb stwierdzi, e pewne idee czy instytucje, ktre pojawiaj si nieraz z ogromnym opnieniem w stosunku do odpowiadajcych im jakoby przemian w technice i stosunkach wasnociowych, s wanie wynikiem tych przemian. W interpretacji poszczeglnych wydarze z dziejw ruchu rewolucyjnego Kautsky podsuwa wiele przekonujcych wyjanie, ale tam, gdzie chodzi o bardziej rozlege procesy, wyjanienia jego czsto uderzaj dowolnoci. Tak, na przykad, Kantowska zasada, by traktowa osoby ludzkie zawsze jako cel samoistny, nie za rodek, wyraa, zdaniem Kautsky'ego, buruazyjny protest przeciw zalenoci osobistej ludzi w feudalnym spoeczestwie. Ale cakiem przeciwna etyka utylitarystw owieceniowych jest rwnie charakterystycznym wytworem wstpujcej buruazji, utwierdzajcej swj epikureizm przeciw ascetycznej moralnoci chrzecijaskiej. Z drugiej strony epikureizm jest charakterystyczny take dla upadajcej arystokracji. Skdind jeszcze Kantowska zasada pochodzi ze rde chrzecijaskich. Rwnie liberalna doktryna przetrwania najlepiej przystosowanych" jest tworem buruazji. atwo zauway, e przy tale dowolnym manipulowaniu sensem wszystkich zjawisk duchowych kada klasowa czy ekonomiczna interpretacja daje si obroni, ale te to wanie zdradza sabo teorii. Jeli etyka chrzecijaska, jak Kautsky wywodzi, bya odbiciem zarwno beznadziejnego pooenia klas uciskanych staroytnego Rzymu, jak te pooenia upadajcej arystokracji staroytnej, i jeli przy tym moga by narzdziem klas panujcych spoeczestwa feudalnego, a nastpnie sta si natchnieniem dla protestu przeciw temu spoeczestwu; jeli wiadomo buruazyjna moe si wyraa rwnie dobrze w personalizmie Kanta, jak w utylitaryzmie Benthama i w ascetyzmie Kalwina - to teoria jest w rzeczy samej
57
zdolna zabsorbowa wszystkie zjawiska historyczne i obroni si przed wszelk falsyfikacj - ale te zdolna jest do tego dziki swojej dobrowolnoci i brakowi jakichkolwiek dokadnych kryteriw przyporzdkowywania zjawisk duchowych - materialnym rdom. W ewolucjonistycznej doktrynie Kautsky'ego nie m a miejsca, oczywicie, na adn eschatologi i na wiar w jakikolwiek oglny sens" ludzkiej historii. Kautsky, za Marksem, widzi w socjalizmie oglnoludzk, nie partykularno-klasow zdobycz, ale utrzymuje cile, rwnie za Marksem, zasad Masowoci ruchu, ktry do socjalizmu prowadzi. Moe to by wycznie ruch klasy robotniczej, ktra wprawdzie powinna doranie sprzymierza si z drobnomieszczastwem lub buruazj w walce o poszczeglne cele, poszczeglne reformy polityczne lub socjalne, ale byaby zgubiona, gdyby nie strzega w tych przymierzach wasnej samodzielnoci i odrbnoci (szczeglnie niechtnie odnosi si Kautsky do wszelkich sojuszw z chopstwem, ktre uwaa - zwaszcza w Niemczech - za si wybitnie konserwatywn) . Krtko mwic, socjalizm jest wprawdzie w interesie wszystkich, ale walka o socjalizm jest tylko w interesie klasy robotniczej; idea ta (nie sformuowana przez Kautsky'ego tymi sowy, ale zgodna z jego - i Marksa - doktryn) nie zawiera sprzecznoci, gdy zakada, e tylko proletariat jest w takiej historycznie uprzywilejowanej sytuacji, i jego cele dorane i cele ostateczne" nie kc si ze sob, podczas gdy dorane cele drobnomieszczastwa i chopstwa, nie mwic o buruazji, s sprzeczne z oglnoludzkim interesem, ucielenionym w idei socjalistycznego spoeczestwa. Sprzeczno ley wic nie w doktrynie, ale w interesach klas posiadajcych. e za socjalizm jest emancypacj oglnoludzk, wynika to n a d e wszystko std, e uspoecznienie rodkw produkcji i samego procesu produkcyjnego, a wic podporzdkowanie materialnej wytwrczoci potrzebom spoecznym, oznacza redukcj dnia roboczego i pomnaanie sumy wolnego czasu, ktry ludzie bd mieli w rozporzdzeniu, aby mc rozwija swoje osobowe uzdolnienia, talenty i aspiracje. Socjalizm nie oznacza zniesienia pastwa - wbrew anarchistom - ani powrotu do samowystarczalnych maych wsplnot, ktre nieuchronnie przywrciyby wszystkie skutki anarchicznej produkcji towarowej i konkurencji. Pastwo, przeksztacone w organ spoecznego administrowania rzeczami, musi mie charakter scentralizowanej organizacji, zdolnej do objcia caoci materialnych procesw wytwrczych. Produkcja duchowa, przeciwnie, bdzie rozwija si w warunkach cakowitej swobody. Wedle Kautsky'ego nie m a adnego konfliktu midzy centralistyczn organizacj produkcyjn a wolnoci kultu-
58
raln. Pod tym wzgldem zreszt podziela on nastawienie znacznej wikszoci wczesnych marksistw. Pogld, e demokracja, swoboda sowa i druku, swoboda zrzesze i twrczoci kulturalnej, nale do oczywistych skadnikw socjalistycznej organizacji, by prawie powszechnie wrd marksistw uznany. Kautsky w tej sprawie wypowiada si wielokrotnie i zawsze w ten sam sposb. Wolnoci demokratyczne, chocia historycznie uksztatowane w toku walk buruazji przeciw feudalnemu uciskowi, nale do trwaych zdobyczy postpu i socjalizm bez demokracji byby parodi swoich zaoe. To jest midzy innymi powd, dla ktrego socjalizm nie moe by nigdy narzucony przez mniejszo rewolucyjn, gdy popadby w sprzeczno z samym sob. Socjalizm moe zrodzi si tylko jako niewtpliwe dzieo wikszoci, ktra jednak godzi si zachowa wszystkie prawa mniejszoci do wypowiadania i krzewienia odmiennych opinii.
5. Krytyka leninizmu
Z a r w n o zasadnicze przekonanie Kautsky'ego, e socjalizm nie m o e zwyciy, zanim jego warunki ekonomiczne dojrzej, jak te wiara, e socjalizm z koniecznoci zakada demokracj, okreliy jego zdecydowanie negatywny stosunek do rewolucji padziernikowej i do Leninowskiego pojcia dyktatury proletariatu. Podobnie jak wikszo socjalistycznych krytykw Lenina, Kautsky wykazywa, e Lenin cakiem mylnie powouje si na Marksa, chcc usprawiedliwi pojcie dyktatury proletariatu jako okrelonej formy rzdzenia przeciwstawnej formom demokratycznym; dla Marksa i dla Engelsa dyktatura proletariatu nie oznacza formy rzdu, ale jego spoeczn tre. Wida to std choby, e Engels nazwa dyktatur proletariatu Komun Parysk, a wic form wadzy opart na demokratycznych zasadach, pluralistycznym systemie partyjnym, wolnych wyborach i swobodzie sowa. W przeciwiestwie do Marksa i Engelsa (ktry na przykad bardzo ostro atakowa prb komunistycznego powstania, jakie w zacofanej Hiszpanii usiowali wznieci bakuninici w 1873 r.), w przeciwiestwie take do marksistw rosyjskich, ktrzy - jak Plechanow i Akselrod - wykazywali, e rewolucja w Rosji moe mie tylko charakter buruazyjny, nawet gdyby proletariat mia w niej odgrywa decydujc rol, bolszewicy umylili zbudowa socjalizm w kraju niedojrzaym za pomoc terroru i ucisku. Skrajna ndza i towarzyszce jej, jak zwykle, chiliastyczne nadzieje ludu, wojenne zdziczenie, oglne zacofanie proleta-
6. Niespjnoci kautskizmu
59
riatu rosyjskiego - oto spoeczne warunki, ktre sprawiaj, e socjalizm musi si obrci w swoje przeciwiestwo. Miast organizowa proletariat do celw moliwych i podnosi jego poziom, bolszewicy podniecali jego pragnienie zemsty na indywidualnych kapitalistach, zniszczyli wszystkie elementy demokracji i upowszechnili obyczajowo bandyck, wspart na dzikoci niedojrzaego ruchu. Prbuj bezskutecznie - podobnie jak ongi jakobini - zlikwidowa ekonomiczne trudnoci masowym terrorem i prac przymusow, ktre nazywaj dyktatur proletariatu. W ten sposb, w warunkach despotyzmu, ronie - pisa Kautsky w 1919 roku - nowa klasa wyzyskiwaczy-biurokratw, nielepsza od czynownikw carskich, a warunki przyszej walki robotnikw przeciw tyranii bd nawet gorsze ni w tradycyjnym kapitalizmie, gdzie mog oni wyzyskiwa rozbienoci interesw midzy biurokracj pastwow a kapitalistami, podczas gdy obie te warstwy zlay si w jedno w rosyjskim systemie. Ten koszarowy socjalizm moe si utrzyma tylko za cen rezygnacji ze swych zasad, co jest zreszt cakiem prawdopodobne, zwaywszy notoryczny oportunizm bolszewikw i atwo byskawicznego odrzucania idei, ktre wczoraj gosili. Najbardziej prawdopodobny jest rodzaj thermidoriaskiego przewrotu, ktry rosyjska klasa robotnicza przyjmie jak wyzwolenie - podobnie, jak lud Francji przyj Thermidor. Grzechem pierworodnym bolszewizmu jest zgniecenie demokracji, likwidacja wyborw, wolnoci prasy, wolnoci zrzesze oraz przekonanie, e mona zbudowa socjalizm, wykorzystujc despotyzm mniejszoci przemoc narzucony narodowi. Despotyzm ma jednak wasn logik, ktra pcha go nieodparcie ku wzmacnianiu wasnych form terrorystycznych. Biurokratyzacja i militaryzacja spoeczestwa i w kocu rzdy jednego autokraty bd niechybnym wynikiem bolszewickiego panowania, jeli leninowcy zdoaj utrzyma przez czas duszy swj tatarski socjalizm.
6- Niespjnoci kautskizmu
Kautsky by z pewnoci, po Engelsie, najwybitniejszym rzecznikiem naturalistycznej, ewolucjonistycznej, deterministycznej, Darwinowskiej wersji marksizmu. Na pierwszy rzut oka filozofia jego wydaje si spjna i daje si streci w paru zasadach naczelnych, ujmujcych cao naturalnej i ludzkiej historii: wszelki rozwj jest wynikiem wzajemnego oddziaywania organizmw i rodowiska; organizmy najlepiej przystosowane przechowuj si, przekazujc swoje cechy potomstwu, midzygatunkowa walka o byt
60
wyksztaca powszechnie czynne instynkty - agresji i solidarnoci wewntrzgatunkowej; gatunek ludzki zdoby szczeglne miejsce w przyrodzie dziki umiejtnoci wytwarzania narzdzi i mowie artykuowanej; rozwj narzdzi doprowadzi do powstania wasnoci prywatnej i klas, walczcych o przywaszczenie produktu dodatkowego; rezultatem tego procesu jest koncentracja kapitau i polaryzacja klasowa; wasno prywatna staje na przeszkodzie dalszemu postpowi technicznemu i zaostrza antagonizmy midzy wyzyskiwan wikszoci i wyzyskujc mniejszoci; proces ten musi nieuchronnie skoczy si uspoecznieniem wasnoci i powstaniem nowego spoeczestwa, ktre zachowa zdobycze techniczne, a take spoeczne epoki kapitalizmu (zwaszcza demokratyczne formy ycia), ale usunie antagonistyczn natur procesu uspoecznienia, przywrci ludziom solidarno rozcigajc si na cay gatunek, zniesie podstawowe konflikty spoeczne i umoliwi wszystkim nieskrpowany rozwj indywidualny. Przy bliszym wejrzeniu okazuje si jednak, e caa ta doktryna obfituje w luki i niespjnoci, ktre po czci s charakterystyczne, dla tej wanie, ewolucjonistycznej odmiany marksizmu, rnej od jego wersji pierwotnej, wypracowanej we wczesnych pismach Marksa, po czci za daj si wyszuka w obu wersjach - naturalistycznej i antropocentrycznej. Dla Kautsky'ego cay rozwj wiata organicznego i historia ludzka jako szczeglny przypadek historii naturalnej, wyjanialne s wzajemnym oddziaywaniem organizmw i otoczenia. T wanie teori oddziaywania wzajemnego uwaa Kautsky za waciw, racjonaln tre dialektyki; dlatego te krytykuje ide dialektyki pojtej jako nauk o rozdwajaniu si bytu na mocy wewntrznych, utajonych w nim sprzecznoci; teoria samonegacji, ktra miaaby wyjania rozwj jest, w jego oczach, reliktem Heglowskiego idealizmu. Nie samoczynny ruch sprzecznoci, ale interakcja poszczeglnych skadnikw wiata tumaczy przemiany w przyrodzie i historii. Nie ma zatem czego takiego, jak paradygmat ludzkiej natury, ktra powraca do siebie po wiekach wewntrznego rozdarcia i odnajduje zagubion jedno przedmiotu i podmiotu historii. Obserwujemy konieczny proces przemian, ktre same w sobie nie maj adnego sensu" i nie mog ujawni adnego sensu badaniu naukowemu, to bowiem z natury rzeczy jest neutralne wzgldem wartoci i wykrywa jedynie koniecznoci czy prawa" przyrodzone. Ten wanie natural i styczny determinizm, filozoficznie niedoksztacony, rodzi istotne niekonsekwencje lub dowolnoci w caym systemie mylowym. Nie wiadomo dokadnie, jak daleko rozciga si historyczna konieczno", czy obejmuje ona wszystkie szczegy dziejowych wydarze, czy te tylko
61
najoglniejszy kierunek rozwoju. Jeli pierwsze, to determinizm tak pojty, pomijajc jego zupen arbitralno, musi prowadzi do wniosku, e kady poszczeglny fakt lub proces dziejowy jest nieuchronny w takim samym sensie i tak samo dokadnie przesdzony warunkami. Nie ma wtedy sensu na przykad Kautsky'ego krytyka rewolucji rosyjskiej, skoro rewolucja ta wybucha z rwn koniecznoci, z jak gospodarka towarowa przeksztacia si w kapitalizm. wiadoma wola ludzka w tym ujciu moe by wprawdzie nieodzownym ogniwem historycznych procesw, ale jej tre i wpyw s tak samo przesdzone, jak wszystko inne; nie rni si ona, co do swej funkcji, od jakichkolwiek innych czynnikw" dziaajcych w przemianach dziejowych. Krytyka ruchu rewolucyjnego, ktry nie liczy si z dojrzaoci" sytuacji, nie ma sensu, bo ruch, ktry jest skuteczny, demonstruje tym samym dojrzao sytuacji. Jeli jednak konieczno dziejowa okrela tylko generaln tendencj rozwoju, ale rzeczywiste formy tej tendencji zale od ludzkiej woli, przez warunki nie wyznaczonej, krytyka ta rwnie nie ma sensu, lecz z innego powodu. Skoro nie potrafimy okreli dokadnie, na czym polega dojrzao" sytuacji do socjalistycznego przewrotu, i skoro wiadoma aktywno ludzka moe sama dojrzao t przypiesza, nikt nie jest w stanie wyrokowa o tym, w ktrym momencie przypieszenie to jest skuteczne lub nie jest. Krytyka blankizmu i leninizmu u Kautsky'ego nie moe by wic dobrze uzasadniona jego historycznym determinizmem, chocia stara si on wanie na tej podstawie j oprze. Co wicej, skoro wiadomo naukowa powstaje niezalenie od ruchu spoecznego, ktry wiedzie do socjalizmu i musi by z zewntrz do tego ruchu wniesiona, nie ma adnego powodu, by nie wycign z tego faktu
/
tych samych konsekwencji, jakie wycign Lenin. wiadomo proletariacka autentyczna, to jest naukowa wanie, moe si rozwija niezalenie od rzeczywistego proletariatu i organizm polityczny, ktry wiadomo t posiad jest w prawie uwaa si za reprezentacj woli dziejowej" bez wzgldu na wiadomo rzeczywistej klasy robotniczej. Teoria partii-awangardy w leninowskiej wersji bya wszak uzasadniona doktryn, przez Kautsky'ego sformuowan i nie ma powodu zarzuca jej niekonsekwencji. W myl Marksa problem ten nie powstaje, gdy Marks nie rozdziela naukowej doktryny, powstajcej w umysach uczonych, podobnie jak teorie przyrodnicze, od ruchu, ktry j z zewntrz asymiluje. Dla Marksa wiadomo naukowa jest artykulacj wiadomoci ywioowej; nie jest po prostu wiedz" o procesie, ktry poza ni si odbywa, ale jest identyczna z samym tym procesem - wanie dlatego, e w wiadomoci proletariatu przedmiot
62
i podmiot historii zbiegaj si w jedno, a proletariat dochodzc do samowiedzy i znajc, dziki temu, nie siebie tylko, lecz cao historycznego procesu, zmienia tym samym sytuacj historyczn. Znajomo wiata (spoecznego) i aktywno polityczna nie s, w przypadku wiadomoci proletariackiej, rozdzielone w ten sposb, jak znajomo pewnych zalenoci w naturze i zastosowanie tej znajomoci w technologicznych zabiegach. S one bowiem jednym i tym samym. Z tego samego powodu, jak bya o tym mowa, nie ma rwnie u Marksa problemu zwizanego z dychotomi fakty-wartoci lub wiedza-powinno. Skoro akt poznania wiata jest, w tym szczeglnym przypadku, tym samym, co akt jego przemiany albo akt praktycznego uczestnictwa w procesie poznawanym, dychotomia ta nie ma miejsca, w ktrym mogaby si pojawi, nie istnieje bowiem osobno percepcja, do ktrej naleaoby nastpnie docza akty wartociowania. Poniewa jednak dla Kautsy'ego, podobnie jak dla jego przeciwnikw neokantowskiej orientacji, wiedza jest niezalena od jej zastosowania i jest wolna od elementw wartociujcych, tedy nie potrafi si on upora prawdziwie z obiekcjami swoich krytykw, lecz zbywa je oglnikowymi deklaracjami, nie uwiadamiajc sobie natury problemu. W rzeczy samej, jeli ludzie, dziki wiedzy naukowej, dochodz do przekonania, e socjalizm jest koniecznoci dziejow, to musz sobie dopiero zada pytanie, dlaczego mieliby wspdziaa w urzeczywistnianiu si tej koniecznoci - sama wiedza, e co jest konieczne, nie moe by bodcem, skaniajcym do dziaalnoci. W doktrynie Marksa nie pojawia si potrzeba przezwycienia owej dwoistoci, gdy wanie ludzko, uosobiona w proletariacie, uwiadamia sobie konieczno przewrotu w samym akcie jego dokonywania i nie moe jej sobie uwiadomi inaczej - wiadomo teoretyczna ruchu rewolucyjnego jest samym tym ruchem. Jednake wanie deterministyczna filozofia Kautsky'ego rodzi potrzeb uporania si z t trudnoci, ktr kantyci formuowali, a ktrej Kautsky nie dostrzega. Nie zauwaa rwnie, e liczne wartociujce zwroty, ktrych sam czsto uywa (np. wyzwolenie", wielko" czy wznioso" socjalistycznego ideau, humanizm") nie s dopuszczalne z punktu widzenia jego wasnych zaoe. Kautsky by czowiekiem gboko przywizanym do wartoci demokratycznych, nienawidzi gwatu i wojny, i chocia zastrzega si, e niepodobna przewidzie przyszych form walki klasowej, mia nadziej, e ludzko zdoa przeskoczy prg do socjalistycznego krlestwa wolnoci bez przemocy i krwawych star, drog pokojowych presji. Nadzieje swoje stara si uzasadnia teoretycznie, lecz rwnie w tym punkcie doktryna jego nie
63
jest wolna od istotnych saboci. Kautsky uzasadnia potrzeb demokracji nieuchronn ograniczonoci ludzkiej wiedzy: adna partia czy grupa, powiada, nie moe sobie roci praw do monopolu na prawd, gdy wiedza ludzka jest z koniecznoci czstkowa i zawsze prowizoryczna, std postp poznania musi by zahamowany, gdy jedna partia utrwala dla siebie przywilej goszenia wasnych pogldw, likwidujc krytyk i dyskusj. S to obiekcje zdroworozsdkowe, ale zaoenia, ktre Kautsky skdind przyjm u j e na temat spoecznego uwarunkowania wiedzy pozwalaj te obiekcje odpiera. Powiada on wszake, e nie m a - przynajmniej w wiedzy o spoeczestwie - bezklasowej nauki, a take, e rzeczywiste zrozumienie procesw spoecznych moliwe jest tylko, gdy si przyjmie punkt widzenia proletariatu. Zaoenia takie stwarzaj trudnoci epistemologiczne, z ktrymi Kautsky nigdy si nie upora: jeli wszelka wiedza o spoeczestwie jest klasowa, to powstaje pytanie, czy wiedza zdobywana z partykularnego punktu widzenia proletariatu moe sobie roci mimo to prawo do uniwersalnoci. Jeli nie - to wszystkie naukowe pretensje marksizmu s bezprzedmiotowe, a w kadym razie marksizm moe tylko by artykulacj okrelonego interesu - choby interesu ludzkoci - lecz nie m o n a ponadto zapewnia, e ma wyszo nad innymi teoriami jako obiektywna" prawda. Jeli za p u n k t widzenia proletariatu" daje rwnie wyszo czysto poznawcz, to jest jeli tylko on umoliwia wszechstronne zastosowanie uniwersalnych kryteriw wiedzy, a wszystkie inne stanowiska s nie tylko zwizane klasowym p u n k t e m widzenia, ale nadto prowadz nieuchronnie do deformacji rzeczywistoci, wwczas dania swobody krytyki, pluralizmu, demokracji itd. s bezzasadne, gdy partia proletariatu z definicji ma monopol prawdy w przeciwiestwie do wszystkich innych organizmw politycznych, a wszystkie przywileje jakie sobie przyznaje, tudzie despotyzm, ktry narzuca spoeczestwu, s doskonale uprawomocnione interesem samej prawdy Ale Kautsky nie uwiadomi sobie, rwnie w tym punkcie, niekoherencji wasnego stanowiska. Nie jest rwnie jasne, dlaczego despotyzm i przemoc miayby by potpione z punktu widzenia historiozofii Kautsky'ego, chocia jest jasne, e by on osobicie przeciwnikiem despotyzmu i przemocy. Jeli ludzko, w odrnieniu od innych gatunkw, wytworzya - wanie dziki temu, co stanowi jej przewag - rne formy agresji wewntrzgatunlcowej, jeli czowiek z natury wyposaony jest, obok instynktu solidarnoci, w instynkt agresji i obficie nim w toku swych dziejw si posugiwa, dlaczeg by w stan rzeczy mia si skoczy? Na jakiej zasadzie mielibymy wierzy,
64
e istnieje jakie prawo" dziejowe, ktre redukuje udzia rodkw przemocy w regulowaniu stosunkw midzyludzkich? Jeli nawet zaoymy, e kapitalistyczne formy przywaszczania i rozdziau nadwyek produkcyjnych musz z koniecznoci ustpi miejsca wasnoci uspoecznionej, to nie wynika std wcale, e ta sama walka w innych formach nie powtrzy si na gruncie uspoecznionej wasnoci, skoro instynkty naturalne, jakie dotd walk t produkoway, nie wygasn bynajmniej. Wiara Kautsky'ego w stopniowe umniejszanie roli gwatu i we wzrost solidarnoci wewntrzgatunkowej jest tedy wiar tylko i nie daje si jego teoretycznymi zaoeniami usprawiedliwi. W kwestii reformy-rewolucja stanowisko I<autsky'ego rwnie nie jest jednoznaczne. Oglne jego formuy wydaj si na pierwszy rzut oka powtrzeniem stanowiska Marksa: nie ma sprzecznoci midzy walk o reformy a perspektyw rewolucyjn, gdy postp socjalny, skrcenie dnia roboczego, poprawa pooenia materialnego robotnikw i prawa demokratyczne umoliwiajce im zrzeszanie si dla obrony swych interesw - wszystko to s rodki, ktre sprzyjaj rozwiniciu wiadomoci klasowej i przygotowaniu robotnikw do przyszego rzdzenia pastwem. Jednake koherencja tego stanowiska jest tylko pozorna. Chodzi o to, czy jedyny sens reform polega na ich znaczeniu dla przyszej rewolucji, czy te reformy maj rwnie sens samoistny, o ile doranie poprawiaj dol proletariatu? Kautsky sta niewtpliwie na tym drugim stanowisku, sdzc, e uznanie wartoci samoistnej reform godzi si doskonale z uznaniem ich zarazem za instrumenty przyszej walki rewolucyjnej. Praktyczne ycie polityczne wykaza miao jednak, e owa spjno doktrynalna opieraa si na zudzeniu. Partia, ktra traktuje walk o reformy na serio i ktra, co wicej, odnosi w tej walce sukcesy, naturalnym biegiem rzeczy staje si parti reform, a rewolucyjna frazeologia ostaje si tylko jako doktrynalny ozdobnik. Kautsky mg wykazywa, e byway w dziejach wypadki zaostrzania si walki klasowej przy jednoczesnej poprawie losu klas wyzyskiwanych. Lecz udzi si sdzc, e wobec tego w oglnoci widoczne postpy, jakie klasa robotnicza moe osiga w wyniku ekonomicznej presji, nie maj adnego znaczenia dla ostroci konfliktw klasowych i dla rewolucyjnego zapau. Z pewnoci sytuacje rewolucyjne s zawsze wynikiem nieoczekiwanej koincydencji wielu okolicznoci i sam wzrost poziomu ycia klas pracujcych nie wyklucza a priori moliwoci sytuacji rewolucyjnej. Ale nie na tym polega trudno stanowiska reformistyczno-rewolucyjnego. Polega ona na tym, e partia, ktra faktycznie pracuje dla reform, nie za dla rewolucji i reformy traktuje na
7. Nota o Mehringu
65
serio - do czego m a prawo, skoro walka reformistyczna jest skuteczna skazuje si faktycznie na to, e jej rewolucyjna teoria bdzie martwa i e w wypadku, gdyby rewolucyjna sytuacja efektywnie powstaa, partia ta nie bdzie zdolna jej wykorzysta. Midzy orientacj na reformy i orientacj na rewolucj ugoda moe si uda tylko w oglnikowych formuach doktrynalnych, lecz nie w spoecznej i psychologicznej rzeczywistoci. Dlatego ruch socjalistyczny, ktry faktycznie odnosi sukcesy w walce ekonomicznej i w reformatorskich przedsiwziciach, nieuchronnie ma tendencj do przeobraania si w ruch reformistyczny. Sukcesy niemieckiej socjaldemokracji byy zarazem - co widzia Bernstein, a czego Kautsky nie zauway - jej faktyczn rezygnacj z rewolucyjnego programu. Osi filozofii Kautsky'ego i pokrewnych m u duchem marksistw jest naturalizacja wiadomoci ludzkiej, to jest wczenie bez reszty wiadomoci w przyrodniczy determinizm jako jeden ze skadnikw organicznej ewolucji. Najwaniejsze cechy teorii politycznej i historiozofii Kautsky'ego s okrelone przez t darwinizacj marksizmu: wiara w stopniowe i cige dojrzewanie kapitalizmu do samozniesienia, zaufanie do historycznej nieuchronnoci, ktr wiadomo teoretyczna z zewntrz obserwuje, rozdzielenie wiadomoci teoretycznej i procesu spoecznego, ktry jest jej przedmiotem, std teoria wiadomoci importowanej proletariatu, odrzucenie ducha eschatologii socjalistycznej. Stanowisko Kautsky'ego ostatecznie sprowadza si do formuy: na razie poprawiajmy kapitalizm, socjalizm tak czy owak mamy zagwarantowany prawami dziejowymi. Nie musimy si martwi tym, e nie mona osobno udowodni moralnej wyszoci socjalizmu, po prostu tak si trafio historii, e to, co jest konieczne, jest zarazem tym, co mnie si dobrym wydaje, a nie mnie tylko, ale zdrowemu rozsdkowi. Wnisszy do marksizmu owieceniow wiar w cigy postp i darwinowsk teori wiadomoci jako organu biologicznego, Kautsky by ju niewraliwy na dramatyczne sprzecznoci postpu i nie mg uwierzy, e sama wiadomo stwarza w historii p u n k t niecigoci, ktre zawsze atwo z pniejszej perspektywy wyjania, ale ktrych przewidywanie nie udaje si nigdy.
7. Nota o Mehringu
Franz M e h r i n g ( 1 8 4 6 - 1 9 1 9 ) by, obok Kautsky'ego, d r u g i m filarem niemieckiej ortodoksji marksistowskiej. Sta si socjaldemokrat w pnym wieku, dopiero na pocztku lat 90-tych, majc za sob pokany dorobek
66
publicystyczny i pisarski w prasie liberalnej. Od tego czasu odda na usugi socjalizmu swoj ogromn wiedz historyczn i znakomite piro (w talencie literackim nikt z ortodoksw z pewnoci m u nie dorwnywa). Ogosi midzy innymi ogromn i klasyczn Geschichte der Deutschen Sozialdemokratie (1897-1898), rwnie klasyczn, cho nieco hagiograficzn biografi Marksa (Karl Marx. Geschichte seines Lebens, 1918), nadto Deustche Geschichte vom Ausgartge des Mittelalters (1910-1911) oraz - by moe najwietniejsze dzieo marksistowskiej historiografii tych lat - Die Lessinglegende (1893). Pozostawi ponadto m n s t w o studiw z historii literatury i krytyki literackiej i sta si wsptwrc marksistowskiej teorii literatury (rozprawy o Schillerze, o Heinem, o Tostoju, o Ibsenie). Wykada okazjonalnie (m.in. w dodatku do Lessinga i w rnych partiach swojej historii socjaldemokracji niemieckiej oraz w biografii Marksa, a take w artykuach krytycznych przeciw neokantystom) oglne zasady materializmu historycznego, przy czym wykazywa znaczn skonno do formu bardzo uproszczonych, redukcjonistycznych", jak to si czasem powiada. Okolicznoci tej zawdziczamy znany list Engelsa z 1893 roku, w ktrym patriarcha naukowego socjalizmu prostowa jednostronne" interpretacje materializmu historycznego i tumaczy si z nazbyt grubych formu, jakich on i Marks dopuszczali si niekiedy w polemicznych potrzebach. Rwnie w analizach historyczno-literackich, gdy Mehring wyniszcza zasady interpretacji historycznej, ucieka si nieraz do racych uproszcze; powiada na przykad, e w Orestei Ajschylosa odbija si" nic innego, jak zwycistwo patriarchatu nad matriarchatem i e caa klasyczna literatura niemiecka - Klopstock i Lessing, Goethe i Schiller, to nic innego jak" walka emancypacyjna niemieckiego mieszczastwa. W wietle takich formu jest niezrozumiae, w jaki sposb Ajschylos moe by czytany, rozumiany i ceniony przez ludzi, ktrych konflikt matriarchatu i patriarchatu w Grecji w najmniejszym stopniu dotyka nie moe, a Goethe i Schiller nadal trwaj w yciu duchowym spoeczestwa, ktre dawno zapomniao o walkach politycznych sprzed stulecia. Jednake byoby wybitn niesprawiedliwoci ocenia dorobek Mehringa na podstawie takich formu. Jako teoretyk materializmu historycznego nie przyczyni si on w rzeczy samej niczym do ewolucji marksizmu, przyczyni si jednak ogromnie jako pisarz historyczny i krytyk literacki, ktry w szczegowych analizach zapomina o sztywnoci swoich doktrynalnych uoglnie. Lessinglegende jest nie tylko dzieem o Lessingu. Jest to rewizja wszystkich utartych w niemieckiej historiografii pogldw na owiecenie tudzie atak na gloryfikatorw Fryderyka Wielkiego i tych, ktrzy Lessinga
7. Nota o Mehringu
67
samego mianowali pisarzem pruskiej monarchii. Mehring chce wykaza, e Lessing wciela w najdoskonalszej i najbardziej radykalnej postaci wszystkie cnoty i wszystkie postpowe aspiracje niemieckiego mieszczastwa w jego najbardziej twrczej, bo bojowej epoce. Dzieo ma take zamys ideologiczny: koczy si stwierdzeniem, e spucizna Lessinga naley do proletariatu", jako e buruazja, zaprzepacia wszystkie swoje ideay owieceniowe. W jednym punkcie Mehring wyraa swoje obiekcje w stosunku do Marksa, mianowicie w ocenie Lassalle'a. Przyznawa, e Marks growa znacznie nad Lassalle'em jako uczony, rewolucjonista i pisarz, nie pomija wad Lassalle'a jako historyka i dziaacza, sdzi jednak, e oceny Marksa byy w tym wypadku krzywdzce i dyktowane w znacznym stopniu osobistymi uprzedzeniami; e dzieo Lassalle'a - zarwno jego rozprawy teoretyczne, jak jego dziaalno jako twrcy partii robotniczej - stanowi trway dorobek niemieckiego socjalizmu. W rozprawach o literaturze Mehring uprawia gwnie interpretacj klasowo-historyczn; stara si pokaza, e wielko pisarza polega na doskonaoci, z jak potrafi przedstawi aspiracje i ideay klasy, ktr reprezentuje". Jednake nie utosamia wartoci artystycznej ze stanowiskiem klasowym: nie twierdzi, e warto ta jest tym samym, co funkcja spoeczna, przez ktr j mona wyjani. Wykaza chcia, e adne wartoci artystyczne i adne upodobania nie maj trwaoci ponadhistorycznej, e s zrelatywizowane do sytuacji spoecznych; sdzi jednak, e wszystkie klasy wstpujce", to jest walczce dopiero o zapewnienie sobie praw w spoeczestwie, objawiaj podobne tendencje w literaturze i sztuce; s to, najoglniej mwic, tendencje realistyczne, ktre wyraaj si jako danie prawdy" w sztuce. Jednak naturalizm, ktry kiedy by broni postpowej buruazji, zwyrodnia z czasem w zasad niewolniczego naladowania przypadkowej rzeczywistoci i pozbawi literatur tej wielkoci, jak daje perspektywa historyczna. Naturalizm ukazywa, nieraz bardzo przekonujco, okropnoci kapitalizmu, ale zarazem nie by zdolny - na mocy swej klasowej genezy - zaoferowa adnej drogi wyjcia z buruazyjnych porzdkw. Ustpi przeto miejsca literaturze neoromantycznej, ktra jest tylko ucieczk od nieczuego wiata w krain kaprynego subiektywizmu, sztuk kapitulacji wobec problemw spoecznych. Buruazja stracia, razem z perspektywami historycznymi, zdolno duchowego tworzenia i przestaa rodzi dziea wielkie. Proletariatowi sztuka i literatura wspczesna jest obca: zwraca si on chtniej do wielkich klasykw, w ktrych odnajduje
68
w ar wielkich walk i wielkich namitnoci, owego ducha bojowego, ktry jego samego rozpomienia. Sztuka, ktra by wyraaa swoicie proletariackie ideay i denia, jest dopiero w zalku. Mehring jednak nie wierzy, by sama dobra wola pisarza i jego sympatia dla sprawy robotniczej wystarczay dla produkcji wartociowej literatury; nie utosamia bynajmniej wartoci artystycznej z tendencj polityczn lub zamiarem propagandowym; przeciwnie, zastrzega si niejednokrotnie przeciw takiej redukcji". Sia ekspresji artystycznej nie da si nigdy zastpi chwalebnymi intencjami spoecznymi. Tote Mehring, chocia kad nacisk na wartoci sztuki, ktra wyraa swoisty p u n k t widzenia proletariatu (poezja Freiligratha, Tkacze Hauptmanna), sceptycznie odnosi si do literatury proletariackiej produkowanej dla bezporednio politycznych czy propagandowych celw i oderwanej od tradycji literatury klasycznej. Z drugiej strony nie jest wcale jasne, w jaki sposb, wedle Mehringa naukowa estetyka", o ktr m u chodzio, mogaby istnie, skoro przeczy on zarwno temu, by sztuk ocenia za pomoc samej jej genezy i intencji spoecznych, jak te temu, by mogy istnie niehistoryczne, czysto estetyczne kryteria oceny. Mehring by krytykiem wybitnie wyksztaconym w dziejach literatury i nie mia trudnoci z odrnieniem wielkiej sztuki od miernoty. Charakteryzowa wielko sztuki przez doskonao, z jak odzwierciedla" ona konflikty swojej epoki, ale zarazem kwestionowa moliwo innych kryteriw doskonaoci, anieli wanie genetyczne. W tym podstawowym punkcie pozostaje w jego dzieach trudna do usunicia niespjno. Skoro bowiem wszystkie dziea literatury maj genez w konfliktach klasowych, to wskazanie samej takiej genezy nie pozwala nam odrni dzie dobrych od zych. Rwnie sam fakt, e dzieo wyraa" tendencje klasy postpowej", jak si okazuje, nie wystarcza. Potrzeba dysponowania narzdziami oceny, ktre s niezalene od wyjanie genetycznych, pozostaje wic nadal. Lecz narzdzia takie, zdaniem Mehringa, istnie wanie nie mog, gdy uzna ich moliwo to uzna, e istniej niehistoryczne normy pikna, a wic popa w kantyzm lub w gorsz jeszcze filozofi. Ale i w tej sprawie nie naley zbyt uporczywie wytyka Mehringowi nieudolnoci, ktre zreszt dzieli z wszystkimi marksistami piszcymi wczenie na te tematy. Warto dziea Mehringa, powtrzy wypada, nie polega na uoglnieniach teoretycznych, ale na szczegowych analizach, w ktrych umiejtnie i przekonujco ukazywa spoeczne zaplecze twrczoci literackiej. Genetyczne wyjanienie pozostaje za uprawnion dzie-
7. Nota o Mehringu
69
dzin bada rwnie wtedy, kiedy nie wiadomo dokadnie, w jaki sposb je uzgodni z wartociowaniem artystycznym. Kautsky, Mehring i Cunow byli najwybitniejszymi teoretykami ortodoksji marksistowskiej takiej, jak j pojmowano wczenie. Ich losy polityczne w latach wojny i pniej potoczyy si wszake niejednakowo. Kautsky utrzyma swoj centrystyczn" pozycj, Mehring opowiedzia si za rewolucyjnym Spartakusem, Cunow przeszed do prawicy. Midzy ortodoksj teoretyczn a stanowiskami politycznymi nie byo jednoznacznego zwizku.
R O Z D Z I A III
Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna
Miejsce Ry Luksemburg w tradycji myli socjalistycznej jest chronicznie dwuznaczne. Bya ona najwybitniejszym teoretykiem pewnej niewielkiej politycznej formacji, ktra z rewolucyjnych pozycji zwalczaa zarwno rewizjonizm, jak centryzm tak zwanych ortodoksw, lecz, z drugiej strony, rnia si w kilku istotnych punktach od leninowskiego skrzyda. Formacja ta, czyli lewica niemieckiej socjaldemokracji, nie miaa waciwie adnego przeduenia w pniejszych dziejach ruchu socjalistycznego, w epoce powojennej polaryzacji. Nieustpliwy rewolucjonizm Ry Luksemburg i jej gwatowna krytyka zdrady, jakiej dopucia si wikszo socjalistycznych przywdcw w 1914 roku oderway j cakowicie od reformistycznej socjaldemokracji. Ostra krytyka leninowcw - zarwno ich zaoe programowych, jak taktyki - sprawiy, e mimo mczeskiej mierci Ra Luksemburg nie moga si znale w peni w panteonie tradycji komunistycznej. W tradycji tej bya wic werbalnie czczona jako rewolucjonistka i krytyk rewizjonizmu, lecz faktycznie zupenie nieobecna. Twrczo pisarska Ry Luksemburg nie zawiera adnych swoicie filozoficznych treci. Bya ona teoretykiem strategii i taktyki socjalistycznej oraz ekonomii politycznej. Mona jednak uwaa luksemburgizm" za pewien szczeglny wariant marksizmu, ktry, cho pozbawiony wyartykuowanej filozoficznej podstawy, zdoby w dziejach doktryny wasne oryginalne miejsce rwnie w zakresie oglnych teoretycznych zaoe.
1. Wiadomoci biograficzne
Ra Luksemburg urodzia si 5 III 1870 w Zamociu, w rodzinie ydw polskich. W dojrzaym swoim yciu bardzo niewiele czasu spdzia w Polsce,
71
jednake przez cay czas bya blisko zwizana w polskim ruchem rewolucyjnym, bya filarem Socjaldemokracji Krlestwa Polskiego i Litwy, a take porednim wsptwrc Komunistycznej Partii Polski. Z ruchem socjalistycznym zwizaa si we wczesnej modoci. Po ukoczeniu gimnazjum w Warszawie w 1887 roku braa udzia w nielegalnym kku modziey socjalistycznej i w obliczu grocego aresztowania ucieka w 1889 roku do Szwajcarii. Studiowaa na Uniwersytecie w Zurychu i mieszkaa tam do 1898 roku, kiedy to przeniosa si do Berlina i staa si jednym z najczynniejszych teoretykw i przywdcw socjaldemokracji niemieckiej. W Zurychu nawizaa kontakt z polskimi socjalistami - Warslcim, Marchlewskim, Tyszko-Jogichesem - i wsppracowaa z p i s m e m Sprawa Robotnicza", publikowanym w Paryu i przeksztaconym w 1894 w organ nowopowstaej SDKPiL. Od 1893 roku braa udzia we wszystkich (prcz ostatniego, bazylejskiego) kongresach II Midzynarodwki, a nastpnie we wszystkich zjazdach socjaldemokracji niemieckiej. Od pocztku znaczn cz jej aktywnoci pochaniaa polemika z Polsk Parti Socjalistyczn i jej programem niepodlegociowym. Praca doktorska, ktr Ra Luksemburg napisaa w Zurychu w 1897 r. (Die industrielle Entwicklung Polens, Lipsk 1898) bya rwnie p o d b u d o w historyczn jej pniejszej taktyki, n i e z m i e n n i e i bezkompromisowo wrogiej wszelkiej walce o odbudow niepodlegego pastwa polskiego. Rozprawa ta ma bowiem wykaza, e rozwj kapitalizmu w Krlestwie Polskim jest gwnie wynikiem polityki zaborcw, ktrzy te skutecznie zczyli losy buruazji polskiej z carskim imperium i jego ekspansj ekonomiczn na wschodzie; std projekty odbudowy niepodlegej Polski - jak w nastpnych rozprawach wywodzia Ra Luksemburg - s przeciwne obiektywnej tendencji ekonomicznej", ktra nieodwracalnie wcigna kapitalizm Polski w orbit rosyjsk. Antyniepodleglociowa doktryna Ry Luksemburg bya gwnym wtkiem ideologicznym wok ktrego ukonstytuowaa si SDKPiL - w opozycji do PPS. Od chwili jej osiedlenia si w Berlinie dziaalno Ry Luksemburg jest zwizana z niemieckim ruchem socjalistycznym, jednake przez cay czas bya ona czynna we wadzach SDKPiL, kilkakrotnie jedzia do zaboru pruskiego z agitacj polityczn i pisywaa w polskich pismach socjalistycznych (Przegld Socjaldemokratyczny", wychodzcy legalnie w Krakowie i nielegalny warszawski Czerwony Sztandar"). Od 1895 r. pisywaa arykuy w Neue Zeit", w Leipziger Volkszeitung" i w innych pismach socjalistycznych niemieckich. Od 1898 r., to jest od chwili, gdy debata nad rewizjonizmem Bernsteinowskim ja dominowa w yciu umysowym niemiec-
72
III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna
kiej socjaldemokracji, rozprawy i p r z e m w i e n i a Ry L u k s e m b u r g powicone s w znacznej czci walce z rewizjonistycznymi doktrynami Bernsteina i innych reformistw. Najwaniejszym teoretycznym tekstem z tego zakresu jest Sozialreform oder Revolution?, ogoszona w formie broszury w 1899 r. (II wydanie w 1908). Tam najpeniej sformuowana jest teoria, goszca niewiar w moliwo reformowania kapitalizmu i przekonanie o czysto politycznym znaczeniu wszelkiej walki o reformy ekonomiczne. Do 1906 roku rewizjonizm by przedmiotem ataku wszystkich ortodoksw niemieckiej socjaldemokracji. Ale pierwsza rewolucja rosyjska wywoaa lub raczej wyzwolia rozbienoci w onie ortodoksyjnej grupy i spowodowaa wyonienie si lewicowej frakcji, ktrej Ra Luksemburg bya gwnym teoretykiem (Karol Liebknecht, Klara Zetkin, Franz Mehring). Jednak dopiero w 1910 roku rozbienoci midzy radykaami a centrystami przybray posta drastyczn i doprowadziy do nowego ukadu si politycznych w partii, kiedy to centryci (Bebel, Kautsky) byli na og blisi prawicy anieli rewolucjonistom. Rewolucja w Rosji bya dla Ry Luksemburg bodcem do wypracowania nowej idei rewolucji, ywioowo, jej zdaniem, stworzonej przez robotnikw carskiego imperium. W kocu 1905 r. Ra Luksemburg przedostaa si nielegalnie do Warszawy, aby wzi udzia w ruchu rewolucyjnym. Aresztowana po dwch miesicach pobytu, zostaa w lipcu 1906 zwolniona za kaucj z wizienia, po czym przez Finlandi przedostaa si z powrotem do Berlina. Ogoszona w 1906 r. broszura Massenstreik, Partei und Gewerkschaften jest prb uoglnienia wydarze minionego roku. Jednake zarwno przed rewolucj, jak po niej, Ra Luksemburg wypowiadaa si niejednokrotnie na tematy zwizane z sytuacj ruchu socjalistycznego w Rosji. W artykuach z 1903 i 1904 r. w Neue Zeit" krytykowaa oportunistyczny - jej zdaniem - ultracentralizm Lenina i jego niewiar w ruch robotniczy. Bronia zarazem bolszewikw przed zarzutem blankizmu wysuwanym przez Plechanowa i mienszewikw i odrzucaa, podobnie jak Lenin, taktyk, ktra w imi buruazyjnego charakteru przyszej rewolucji rosyjskiej, polega by miaa na tym, by socjalici nie atakowali liberaw, lecz pozwolili im doj do wadzy bez przeszkd (m.in. na zjedzie londyskim SDPRR w maju 1907 r.). Ra Luksemburg bya przewiadczona, e klska rewolucji rosyjskiej jest chwilowa, e proces rewolucyjny zosta przejciowo stumiony, lecz toczy si nadal i e przykad Rosji nadaje si rwnie jako wzr dla niemieckiej klasy robotniczej - czemu zarwno Bebel, jak Kautsky si sprzeciwiali. Natomiast centryci i radykaowie byli zgodni w swoim stosunku
73
do militaryzmu i groby nadcigajcej wojny (dopki wojna nie wybucha). Na stuttgarckim zjedzie Midzynarodwki Ra Luksemburg uzupenia antywojenn rezolucj zjazdu poprawk, ktra daa przeksztacenia ewentualnej wojny - gdyby miaa ona wybuchn wbrew wysikom klasy robotniczej - w antykapitalistyczn rewolucj. W 1912 roku Ra Luksemburg napisaa ogoszon w roku nastpnym, gwn swoj rozpraw teoretyczn Die Akkumulation des Kapitals - analiz procesu reprodukcji kapitalistycznej, wykazujc ekonomiczn nieuchronno upadku kapitalizmu. W 1913 roku rwnie powoaa do ycia wraz z Marchlewskim i Mehringiem pismo Sozialdemokratische Korrespondenz", ktre propagowao idee rewolucyjnej lewicy niemieckiej. W nastpnym roku skazana zostaa na rok wizienia za antywojenne przemwienie, lecz uwiziona zostaa dopiero pniej. Wybuch wojny, gosowanie frakcji socjalistycznych za kredytami wojennymi i rozkad Midzynarodwki postawiy internacjonalistyczn lewic w pooeniu bezsilnej mniejszoci. Ra Luksemburg nie rezygnowaa jednak z walki, przekonana, e rewolucyjny potencja wiatowego proletariatu zdoa jeszcze obrci wojn w przewrt spoeczny. Osadzona na rok w wizieniu w lutym 1915 roku, napisaa tam broszur, zawierajc ogln analiz przyczyn wojny, potpienie socjaldemokratycznych przywdcw, ktrzy zniszczyli ruch socjalistyczny, przyjm u j c pokj klasowy i popierajc wojn imperialistyczn; wyoya tam rwnie zasady, na ktrych ruch robotniczy moe si odrodzi; wojny, imperializm i militaryzm nie mog by usunite ze wiata, jak Ra Luksemburg pisaa, dopki kapitalizm istnieje, nie moe im zapobiec nic oprcz rewolucji socjalistycznej; najwaniejszym obecnie zadaniem jest uwolni proletariat od duchowej zalenoci od buruazji, zalenoci, w jak wtrcili go ugodowi przywdcy Broszura ta, wydana w nastpnym roku pod tytuem Kryzys socjaldemokracji (znana powszechnie jako broszura Juniusa"), staa si ideologiczn podstaw nowej formacji politycznej, Zwizku Spartakusa, ktry powsta na pocztku 1916 roku i sta si zarodkiem pniejszej Komunistycznej Partii Niemiec. W 1917 roku Spartakus przyczy si - ale bez utraty swej odrbnoci - do lewicy socjaldemokratycznej, ktra uformowaa si jako Niezalena Socjalistyczna Partia Niemiec (partia ta po wojnie rozwizaa si, przechodzc w czci do KPD i w czci wracajc do odbudowanej socjaldemokracji). Po wyjciu z wizienia w lutym 1916 roku Ra Luksemburg cieszya si wolnoci niespena cztery miesice, po czym aresztowana zostaa ponownie za udzia w antywojennej demonstracji i do koca wojny, do
74
8 XI 1918 siedziaa za kratami. Napisaa w wizieniu odpowied na krytyki, ktre ogoszone zostay przeciw jej Akumulacji kapitau (Antykrytyka) oraz krytyczn analiz padziernikowej rewolucji rosyjskiej. Tego ostatniego tekstu, niedoprowadzonego zreszt do formy ostatecznej, Ra Luksemburg nie ogosia. Opublikowa go w 1922 roku pod tytuem Rewolucja rosyjska jej przyjaciel Paul Levi, byy dziaacz Spartakusa i byy przywdca KPD, ktry jednak usunity zosta z partii i wrci nastpnie do socjaldemokracji. Broszura ta, chocia wita rewolucj w Rosji jako zapowied rychego przewrotu midzynarodowego, zawiera ostr krytyk polityki bolszewikw w kwestii chopskiej, w kwestii narodowej, a nade wszystko w kwestii despotycznych form sprawowania wadzy i likwidacji wszelkich swobd demokratycznych. Staa si ona nastpnie gwnym p o w o d e m atakw na R Luksemburg ze strony stalinowcw, (ktrzy jej zreszt nigdy nie cytowali). Tekst ten by jednak mao znany przed drug wojn wiatow i dopiero pniej przeoony zosta na inne jzyki. Rewolucja w Niemczech zwrcia Ry Luksemburg wolno, z ktrej jednak nie miaa dugo korzysta. udzia si, e mona liczy na nastpny, socjalistyczny etap przewrotu, ale prba wzniecenia powstania w Niemczech przez saby i le w masach robotniczych zakorzeniony Spartakus skoczya si klsk. W toku powstania Spartakus przeksztaci si w Komunistyczn Parti Niemiec. Niemieckie Rady Robotnicze i onierskie wyoniy rzd socjaldemokratyczny. W nocy z 15 na 16 stycznia 1919 r. onierze r z d o w e g o oddziau z a m o r d o w a l i obu czoowych p r z y w d c w komunistycznych - R Luksemburg i Karola Liebknechta. W dwa miesice pniej ofiar podobnego mordu pad Leon Tyszka-Jogiches. Pomiertnie, w 1925 roku, ogoszone zostay wykady z ekonomii politycznej, jakie Ra Luksemburg wygaszaa w szkole partyjnej i opracowaa w wizieniu (Einfuhrung in die Nationalkonomie, Berlin, 1925).
2. Teoria akumulacji i nieuchronny upadek kapitalizmu

Jakkolwiek gwne dzieo teoretyczne Ry Luksemburg ukazao si dopiero w 1913 roku, to jednak jego przewodnie myli mona odnale w wielu wczeniejszych tekstach (m.in. w Reforma socjalna czy rewolucja?) a wikszo cech, swoistych dla teoretycznego i politycznego pisarstwa autorki jest od jej teorii akumulacji logicznie zalena. Tote wykad luksemburgiz m u " naj stosowniej od tej teorii rozpocz.
75
Doktryna wyoona w Akumulacji kapitau bywa stereotypowo nazywana teori automatycznego krachu kapitalizmu". Ta ostatnia nazwa zostaa ukuta przez przeciwnikw Ry Luksemburg - gwnie leninowsko-stalinowskich - nie tylko nie wystpuje nigdzie w jej pismach, ale jest mylca, sugeruje bowiem, e wedle tej doktryny kapitalizm runie sam, na mocy wasnych sprzecznoci i niezalenie od walki politycznej proletariatu. Tego jednak Ra Luksemburg nigdy nie gosia. Przeciwnie, wierzya najgbiej, e kapitalizm runie na dugo przed wyczerpaniem swej wydolnoci ekonomicznej w wyniku zwyciskiej rewolucji robotniczej. Natomiast usiowaa udowodni, e na mocy samej swojej natury system kapitalistyczny moe funkcjonowa tylko tak dugo, dopki m a do dyspozycji rynek niekapitalistyczny (wewntrzny lub zagraniczny), poniewa za na mocy rwnie przyrodzonej koniecznoci rujnuje niekapitalistyczne otoczenie, tedy stwarza sam warunki swej nieuchronnej ekonomicznie zagady; hipotetyczny czysty kapitalizm" w skali wiatowej jest niemoliwy; gdyby rozwj gospodarki kapitalistycznej osign to stadium, kapitalizm przestaby istnie. Marks wierzy wprawdzie, e kapitalizm doprowadzi sam siebie do zagady w wyniku swoich sprzecznoci - gwnie zwizanych z koncentracj kapitau i zuboeniem klasy robotniczej - jednak nie okreli nigdzie dokadnych warunkw, ktre musiayby by spenione, aby kapitalizm sta si ekonomicznie niemoliwy. Ra Luksemburg chciaa te wanie warunki sprecyzowa - po czci uzupeniajc wywody Marksa, a po czci je krytykujc. P u n k t e m wyjcia teorii akumulacji s schematy reprodukcji kapitalistycznej wyoone w II tomie Kapitau. Jest to najmniej czytany i najbardziej uciliwy w lekturze tekst Marksa; dla Ry Luksemburg jednak znaczenie jego problematyki byo f u n d a m e n t a l n e dla okrelenia pytnia, ktre, jej zdaniem, rozstrzyga w ogle o wartoci socjalizmu naukowego: dlaczego kapitalizm jest skazany na zagad z racji ekonomicznych? Lub inaczej: czy reprodukcja rozszerzona w gospodarce kapitalistycznej moe (teoretycznie) rozwija si bez granic? Rozumowanie Ry Luksemburg jest nastpujce: Wedle Marksa warto kadego towaru zawiera trzy skadniki, wyraone formu c + v + m. W tej formule c" (kapita stay) oznacza warto rodkw produkcji zuytych w procesie wytwarzania (surowcw i narzdzi) i przeniesionych na towar; v" to kapita zmienny, to jest pace robocze; m" to w a r t o dodatkowa, czyli przyrost wartoci pochodzcy z nieopaconej czci pracy najemnej. W odrnieniu od poprzednich formacji, w ktrych reprodukcja okrelona bya potrzebami spoecznymi, kapi-
76
talizm ma na celu wycznie maksymalny przyrost wartoci dodatkowej, dy zatem do nieustannego rozszerzania produkcji, niezalenie od masy potrzeb. Akumulacja, czyli przemiana wytworzonej wartoci dodatkowej w nowy, czynny kapita, ley w naturze produkcji kapitalistycznej. Warunkiem rozszerzonej reprodukcji jest jednake realizacja wytworzonych towarw w formie pieninej; dodatkowe masy towarw musz wic znale miejsce na rynku, na co z kolei pojedynczy kapitalista m a niewielki wpyw. Przypumy, e roczna produkcja wyraa si w proporcjach: 40c + 10v + lOm = 60 W takim razie kapita stay jest czterokrotnie wikszy od zmiennego, a stopa wartoci dodatkowej, czyli stopa wyzysku wnosi 100%. Warto masy towarowej wynosi 60 jednostek. Jeli 5m, czyli poow uzyskanej wartoci dodatkowej kapitalista przeznacza na rozszerzenie produkcji, to jest docza do kapitau, nastpny okres produkcyjny wyrazi si formu: 44c + l l v + l i m = 66 Ten proces moe trwa tak dugo, pki kapitalista umie znale nie tylko pod dostatkiem rodkw produkcji i siy roboczej, ale take miejsce zbytu dla swoich towarw. Dlatego, jeli w warunkach reprodukcji prostej pienidz spenia tylko rol porednika w wymianie towarowej, to w kapitalizmie jest on sam elementem cyrkulacji kapitau: eby akumulacja bya moliwa, warto dodatkowa musi przybra form pienin. Do tego kapitalizm m a naturaln tendencj do spychania pacy roboczej ku granicy fizjologicznego minimum, std te m wykazuje skonno do wzrostu kosztem v. Jeli, zgodnie z Marksem, podzielimy cao produkcji spoecznej na dwa dziay: I - produkcja rodkw produkcji i II - produkcja rodkw spoycia, to zauwaamy, e s one wzajem od siebie zalene, to jest musz spenia okrelone proporcje, aby proces wytwarzania dokonywa si harmonijnie. Dzia I wytwarza rodki produkcji dla obu dziaw I i II, za dzia II - rodki spoycia dla robotnikw i dla kapitalistw obu dziaw. Potrzeb odpowiednich proporcji ilustruje nastpujcy wzr: Dzia I Dzia II 4000c + 1000v + lOOOm = 6000 2000c + 500v + 500m = 3000
Po to, by reprodukcja prosta moga si odbywa, warto produktw dziau I, to jest 6000 musi si rwna wartoci cznej I 4000c + II 2000c (kapitay stae obu dziaw), za warto produkcji dziau II, to jest 3000, musi by rwna cznym dochodom robotnikw i kapitalistw obu dziaw, to
77
jest I 1000v + I lOOOm + II 500v + II 500m, jak to si wanie dzieje w przytoczonym wzorze. Lecz wzr ten nie odpowiada rzeczywistoci kapitalistycznej, w ktrej regu jest reprodukcja rozszerzona, to jest kapitalizacja czci m obu dziaw. Jeli mamy: Dzia I Dzia II 4000c + 1000v + lOOOm = 6000 1500c + 750v + 750m = 3000,
to widzimy, e warto wytworzonych rodkw produkcji (6000) przekracza o 500 warto tych rodkw produkcji, ktre zostay zuyte w danym cyklu wytwarzania (I 4000c + II 1500c), a warto rodkw konsumpcji (3000) jest o 500 mniejsza, anieli czna masa dochodw kapitalistw i robotnikw w obu dziaach (I 1000v + I lOOOm + II 750v + II 750m). Zastosowanie tej nieskonsumowanej czci m do nowego cyklu produkcyjnego (przy zachowaniu tych samych proporcji midzy I i II) spowoduje odpowiedni wzrost wszystkich e l e m e n t w wartoci masy towarowej. Wymaga to jednak uprzedniej przemiany towarw w form pienin. Warunkiem akumulacji jest rozszerzajcy si popyt na towary wytworzone i pytanie polega na tym wanie: skd w popyt powstaje? Przemys nie moe stwarza sobie sam wasnego rynku nieograniczenie, produkcja musi zosta w kocu spoyta. Rwnie przyrost ludnoci nie rozwizuje sprawy popytu, bo przyrost liczebny klasy kapitalistw jest ju objty absolutn wielkoci spoytej czci wartoci dodatkowej, za spoycie klasy robotniczej jest w kadym razie zawarte w pacach roboczych. Warstwy nieprodukcyjne z kolei - jak waciciele ziemscy, aparat urzdniczy, wojsko, wolne zawody, utrzymywane s bd z wartoci dodatkowej, bd z pac roboczych. Rwnie handel zagraniczny nie daje rozwizania, bo analiza reprodukcji rozszerzonej dotyczy wiatowego rynku kapitalistycznego, dla ktrego wszystkie kraje s rynkiem wewntrznym. Innymi sowy: eby warto dodatkowa obu dziaw produkcji zrealizowaa si w formie pieninej, musi istnie rynek zbytu znajdujcy si poza oboma dziaami, przy czym zbyt ten musi wzrasta stosownie do stopy akumulacji. Marks, zdaniem Ry Luksemburg, nie upora si z tym problemem. Sdzi, e kapitalici stwarzaj sobie wasny rynek zakupujc w z a j e m u siebie rodki produkcji. Jednake nie mog oni bez koca realizowa przyrostu wartoci dodatkowej, jeli nie zwiksza si przyrost spoycia; nie moe rwnie klasa robotnicza zapewni tej realizacji, skoro nie m a niczego wicej anieli wanie pace robocze, uwzgldnione w rwnaniu. Marks wprawdzie nie twierdzi nigdy, e akumulacja jest moliwa bez ogranicze,
78
jego schematy maj tylko uchwyci proporcje midzy akumulacj w obu dziaach oraz ich wzajemn zaleno. Jednake, poniewa nie odpowiedzia na podstawowe pytanie: dla kogo dochodzi do skutku rozszerzona reprodukcja? - schematy jego umoliwiaj tak oto bdn interpretacj, i produkcja sama jest w stanie wchon cay przyrost wartoci dodatkowej (rozszerza si przemys dziau I, by rozszerzy produkcj dziau II, a t ostatni rozszerza si, by utrzyma rosnc armi robotnicz obu dziaw). Jako rosyjscy marksici - Struve, Bugakow, Tugan-Baranowski - wanie na podstawie Marksowskich schematw reprodukcji wnosz, e akumulacja kapitalistyczna moe wzrasta nieograniczenie. Ale uzna to, to zrezygnowa z samej idei naukowego socjalizmu. Jeli bowiem akumulacja nie ma adnych granic wewntrz kapitalistycznej formy produkcji, to znaczy, e kapitalizm jest ekonomicznie niezwyciony, e moe nieograniczenie pobudza postp ekonomiczny i techniczny, e innymi sowy, socjalizm nie jest koniecznoci dziejow, a upadek kapitalizmu nie da si ekonomicznie uzasadni. Myl, e kapitalizm upadnie na skutek spadku stopy zysku, wydaje si Ry Luksemburg wrcz mieszna - nie mona sobie wyobrazi, jaki byby mechanizm tego upadku - tym bardziej, e tendencja spadkowa stopy zysku moe doskonale i w parze z przyrostem absolutnej masy zysku; trudno przypuci, e kapitalici pewnego dnia zaniechaj produkcji, poniewa uznaj stop zysku za niedostateczn, nawet jeli faktyczna masa zysku przyrasta. Tak wic, zdaniem Ry Luksemburg, Marks przeoczy waciwie w swojej analizie pytanie, ktre stanowi o by lub nie by socjalizmu naukowego: pytanie o to, na mocy jakich mechanizmw kapitalizm jest ekonomicznie skazany za zagad? Pisa wprawdzie, e wzrost siy produkcyjnej coraz bardziej popada w sprzeczno z ograniczonymi moliwociami konsumpcji, ale jego schematy reprodukcji rozszerzonej w ogle nie ujawniaj sprzecznoci midzy wytwarzaniem wartoci dodatkowej a jej realizacj. Schematy te zakadaj przy tym, e kapitalici i robotnicy s jedynymi konsumentami, zakadaj zatem - dla celw teoretycznych - fikcyjne spoeczestwo skadajce si tylko z kapitalistw i robotnikw, a wic wanie kapitalizm czysty". Ot taka fikcja teoretyczna jest dopuszczalna w analizie kapitau indywidualnego, lecz nie w wypadku kapitau globalnego - zdaniem Ry Luksemburg - gdy nie pozwala ujawni tej oto fundamentalnej okolicznoci, e reprodukcja rozszerzona odbywa si w warunkach wci istniejcego rynku niekapitalistycznego i e wanie warstwy spoeczne oraz kraje, ktre yj poza produkcj kapitalistyczn,
79
s koniecznymi dla kapitalizmu nabywcami jego produkcyjnych nadwyek - zarwno w zakresie dziau I, jak dziau II. Warto dodatkowa musi realizowa si poza obszarem kapitalistycznej produkcji - w rodowiskach przedkapitalistycznych (kraje zacofane, gospodarka chopska i rzemielnicza) - kapitalizm dojrzay jest zaleny od istnienia warstw i narodw niekapitalistycznych. Lecz ekspansja kapitalizmu, stopniowo i nieuchronnie ruguje przedkapitalistyczne formy gospodarki, wcigajc je w orbit wasn, niszczc drobn produkcj rzemielnicz i chopsk. Kapitalizm przeto przygotowuje bezwiednie wasn zagad - wypiera formy produkcji niekapitalistycznej, od ktrych zaley jego istnienie. Gdy kapitalizm osiga swj cel - cakowite przeobraenie produkcji na wasn mod - akumulacja staje si niemoliwa, kapitalizm dochodzi kresu, jest ekonomicznym niepodobiestwem. Czysty kapitalizm" nie jest zdolny do ycia. W tej chwili wiat zawiera jeszcze wielkie obszary produkujce w sposb niekapitalistyczny, a walka o zagarnicie tych obszarw jako rde surowca, zapasu taniej siy roboczej i nade wszystko rynkw zbytu przejawia si politycznie jako imperializm. Pole do ekspansji jeszcze istnieje, ale kurczy si niezwykle szybko. W drodze wojen o rynki kapitalizm wypiera stopniowo wszystkie pozostaoci przedkapitalistycznego otoczenia, ktre s warunkiem jego istnienia. Jest rzecz godn uwagi, e chocia intencj Ry Luksemburg byo ostateczne uzasadnienie ekonomicznej nieuchronnoci upadku kapitalizmu, to jednak bya ona cakowicie w swojej teorii odosobniona i waciwie nikt z teoretykw marksistowskich, ktrzy tak samo wierzyli w konieczno dziejow socjalizmu, rozumowania jej nie przyj, a najwybitniejsi opowiedzieli si przeciw niej (Hilferding, Kautsky, Gustaw Eckstein, Otto Bauer, Pannekoelc, Tugan-Baranowski, Lenin). Tugan-Baranowski sdzi, e wanie antyludzki charakter kapitalistycznej produkcji, mianowicie fakt, e wzrost produkcji jest w tym systemie celem samym w sobie, nie za rodkiem zaspokojenia potrzeb spoecznych, wanie ten fakt sprawia, e akumulacja moe odbywa si nieograniczenie, gdy przemys jest w stanie zapewni sam sobie rynek zbytu, rozszerzajc bez koca produkcj, a wobec tego wchaniajc coraz nowe masy rodkw produkcji, ktre wymagaj rwnie zatrudnienia nowych mas robotniczych itd. Nikt, oczywicie, nie przeczy bezspornym trudnociom zbytu, jakie produkcja kapitalistyczna nieustannie napotyka, a ktre ujawniaj si w kryzysach nadprodukcji, w drapienej konkurencji i w walce o rynki, w wojnach imperialistycznych i we wzrocie militaryzmu; ten ostatni spenia przy tym funkcj podwjn: nie tylko
80
suy jako narzdzie dla wojen o zapewnienie rynkw poszczeglnym kapitalistycznym organizmom narodowym, ale take jako istotna sfera akumulacji. Jednake krytycy-marksici byli na og zdania, e chocia kapitalizm zaamie si w kocu wskutek kumulacji swoich sprzecznoci, to jednak niepodobna sformuowa okrelonej dokadnie sytuacji ekonomicznej, w ktrej to si sta musi. Raczej koncentracja kapitau i pauperyzacja klasy robotniczej oraz zanik klas rednich wydaway si im istotne w ruchu samozagady kapitalistycznej gospodarki, anieli niedostatek popytu, ktremu kapitalizm, mimo wszystkich trudnoci i kryzysw, stawia czoa za pomoc rnych rodkw. Leninowskim krytykom Ry Luksemburg teoria akumulacji wydawaa si podejrzana wanie dlatego, e upatrywali w niej wyraz nadziei na automatyczny krach kapitalizmu, a wic doktryn, ktra usprawiedliwia postaw wyczekujc (zgon kapitalizmu jest tak czy owak" przesdzony przez sam jego ekspansj, niezalenie od aktywnoci politycznej proletariatu) i raczej demobilizuje parti, miast j skania do aktywnoci rewolucyjnej. Takiej konsekwencji Ra Luksemburg nigdy jednak ze swej teorii nie wycigaa. Zarzucano jej take, e nie docenia moliwoci reprodukcji rozszerzonej dziki przemysowi zbrojeniowemu i ekspansji militarnej, a suszno tej krytyki zostaa istotnie potwierdzona w dalszym rozwoju kapitalizmu. Wydaje si w oglnoci, e teoria akumulacji zawiera pewne zaoenia, dotyczce gospodarki kapitalistycznej, ktre bd zostay przekrelone dalszym rozwojem wydarze, bd bior pod uwag sytuacje nierealne. Ra Luksemburg wielokrotnie zastrzega si, e w analizie swojej bierze pod uwag kapitalizm jako system globalny, jako jeden rynek obejmujcy cay wiat; z tego wanie powodu odrzuca wszelkie poprawki, ktre do obrazu kapitalizmu moe wnie rynek zewntrzny: kapitalizm w jednym kraju moe ratowa si, pki dysponuje terenem ekspansji w postaci krajw niekapitalistycznych, ale gdy cay wiat jest opanowany przez jeden system, rynki zewntrzne przestaj istnie. Lecz przy tym rozumowaniu nie wystarcza - j e l i by wizja czystego kapitalizmu" miaa si speni - eby produkcja kapitalistyczna ogarna wszystkie kraje. Trzeba ponadto, aby caa produkcja wiatowa miaa t sam stop zysku, albowiem ekspansja kapitalistyczna krajw rozwinitych moe si dokonywa - zgodnie ze schematami Ry Luksemburg - na tereny, ktre, choby ju byy objte kapitalistyczn produkcj, maj jednak, wskutek swego zacofania, znacznie wysz stop zysku, anieli kraje przodujce. Innymi sowy, schemat Ry Luksemburg zakada wiat, w ktrym nie bdzie rnicy w poziomie rozwoju ekono-
81
micznego midzy Kongiem i Stanami Zjednoczonymi. Mona snu w wyobrani rozwaania na temat wiata tale doskonale ujednoliconego, ale trudno sdzi, e wizja takiego wiata daje podstawy do realnych przewidywa. Mamy do czynienia z perspektyw tak odleg i tak bardzo rn od rzeczywistoci, a przy tym tak bardzo niezgodn z faktycznym procesem rozwojowym (w tej chwili odlego midzy krajami przodujcymi i zacofanymi ronie raczej, ni maleje), e twierdzenie, i kapitalizm zniknie, gdy perspektywa ta si urzeczywistni nie jest mniej dowolne, anieli przypuszczenie, e na przykad kapitalizm moe si zadowoli reprodukcj prost i w takich warunkach utrzyma si przy yciu, gdyby istotnie brak zbytu reprodukcj rozszerzon uniemoliwia. Ra Luksemburg wymiewa tych, ktrzy sdz, e spadek stopy zysku doprowadzi do zaamania kapitalizmu, bo przecie, pisze, mechanizm takiego zaamania jest niewyobraalny - czy kapitalici ktrego dnia powiesz si zniechceni nisk stop zysku? Nie zauwaa jednak, e ten sam zarzut stosuje si do jej teorii i e krytyk mgby podobnie zapyta, czy kapitalici w wypadku, gdy nie bd mogli rozszerza produkcji, raczej si powiesz, niby si mieli zadowoli zyskami z reprodukcji prostej? Na to jest, oczywicie, odpowied - zgodna z doktryn Marksa: w naturze" kapitalizmu ley denie do reprodukcji rozszerzonej. Jeli jednak natura" nie jest jednostk czysto metafizyczn, to mona zapyta, czy kapitalizm nie jest zdolny do tego, by w tym punkcie zmieni swoj natur, jeli inaczej musiaby zgin? Przypuszczenie takie nie wydaje si mniej fantastyczne od widoku wiata, w ktrym zniky wszystkie rnice techniczne, przemysowe i cywilizacyjne midzy wszystkimi krajami - a taki wanie wiat jest przedmiotem rozwaa Ry Luksemburg. Z dzisiejszej perspektywy widoczne jest, do jakiego stopnia teoria akumulacji Ry Luksemburg opieraa si na faszywych prognozach dotyczcych rozwoju kapitalizmu; w odrnieniu od samej teorii upadku kapitalizmu, prognozy te nie byy jednak jej wyczn wasnoci, ale dzielia je wikszo marksistw wczesnych. Teoria akumulacji zakada rosnc polaryzacj klasow w kapitalizmie i stopniowe zblianie si do stanu, w ktrym cae spoeczestwo skada si bdzie z kapitalistw i robotnikw. Rozwj rzeczywisty, jak wiadomo, odbywa si inaczej, nie tylko w tym sensie, e drobna gospodarka nie zagina, ale przede wszystkim w tym, e w krajach najbardziej rozwinitych procentowy udzia klasy robotniczej w caoci populacji ma tendencj malejc, podczas gdy wzrs ogromnie udzia ludnoci zoonej z pracownikw, zaliczonych przez Marksa do nieprodukcyjnych" (usugi, handel, administracja, owiata). Ra Luksem-
82
burg spraw nieprodukcyjnej ludnoci zbywa powiedzeniem, e warstwy te s opacane bd z nieskapitalizowanej czci wartoci dodatkowej, bd z pac roboczych, lecz e zawsze pozostaje cz wartoci dodatkowej, ktra obraca si w kapita i wobec tego rodzi wzrost produkcji w nastpnym cyklu. Lecz nie wiadomo dlaczego wzrost konsumpcji tych warstw miaby by bez znaczenia dla realizacji wartoci dodatkowej, nawet gdyby przyj odrnienie (coraz bardziej wtpliwe) Marksa na prace p r o d u k c y j n e i nieprodukcyjne i zaoy, e te ostatnie ostatecznie" s opacane z wartoci dodatkowej wytworzonej przez klas robotnicz. Trzecim faszywym zaoeniem teorii akumulacji jest prognoza, e pace robotnikw w gospodarce kapitalistycznej zawsze bd bliskie m i n i m u m fizjologicznemu, albowiem prawa, ktre rzdz wyzyskiem mog by chwilowo osabiane w swych skutkach, ale ostatecznie" zawsze oka si silniejsze, anieli opr klasy robotniczej; std te istotny wzrost konsumpcji ludnoci robotniczej jest nieprawdopodobny. Wreszcie, po czwarte, Ra Luksemburg wyklucza, by p a s t w o pod panowaniem buruazji mogo w znaczcych rozmiarach regulowa procesy akumulacji. Jednake ewolucja kapitalizmu wykazaa co innego. N a w e t gdyby - zgodnie z teori Marksa - traktowa pastwo w caoci jako polityczn reprezentacj kapitau globalnego, p a s t w o kapitalistyczne jest zdolne, jak si okazao, wystpowa w roli organizatora, ktry rodkami ekonomicznymi i prawnymi wpywa na rozdzia rodkw inwestycyjnych i potrafi - choby przymuszone naciskami politycznymi - zwiksza rynek wewntrzny, czyli w pewnym stopniu realizuje zaoenie socjalistyczne, mianowicie wpywa na procesy reprodukcji w kierunku odpowiadajcym zapotrzebowaniu spoecznemu, a nie tylko po to, by zaspokoi wilczy gd wartoci dodatkowej", jedyny motor kapitalistycznej produkcji. Oto powody, dla ktrych teoria akumulacji Ry Luksemburg nie moe, dosownie wzita, suy ani jako wyjanienie, ani jako prognoza ekonomicznego rozwoju kapitalizmu. Nie znaczy to, e dzieo jej przeszo bez ladu. Micha Kalecki, zestawiajc dwie przeciwstawne teorie reprodukcji - Ry Luksemburg i Tugan-Baranowskiego (w dziele zbiorowym Wok ekonomicznych teorii kapitau, Warszawa 1967) zauwaa, e obie teorie byy bdne, ale kada z nich przyczynia si do trafnego owietlenia pewnych osobliwoci dynamiki wzrostu gospodarczego w kapitalizmie. Wedle Tugan-Baranowskiego kapitalizm nie ma okrelonych barier w postaci ograniczonych rynkw i moe zrealizowa swj produkt przy dowolnym poziomie konsumpcji, jeli tylko
83
proporcje midzy konsumpcj i inwestycjami s zachowane; w kapitalizmie nie jest bynajmniej nonsensem produkcja, ktra ma na celu tylko dalszy wzrost produkcji, przeciwnie, absurdalno kapitalizmu - produkcja niezalena od potrzeb - jest jego si. Jednake, wedle Kaleckiego, Tugan-Baranowski nie zauwaa, e system cakowicie niezaleny od poziomu konsumpcji byby niesychanie niestabilny, bo kady spadek inwestycji prowadziby w nim do redukcji wykorzystania istniejcego aparatu wytwrczego, wic do dalszych obniek inwestycji, wprawiaby tedy w ruch samonapdowy mechanizm upadku. Z drugiej strony, teoria Ry Luksemburg, ktra cakowicie uzalenia reprodukcj rozszerzon od rynkw niekapitalistycznych, jest bdna w wietle wspczesnych dowiadcze, ktre ujawniaj, jak olbrzymi, nieraz decydujcy dla dynamiki gospodarczej, rynek potrafi stworzy pastwo w postaci produkcji zbrojeniowej. Ponadto Ra Luksemburg mylnie sdzi, e cay eksport na rynki niekapitalistyczne wpywa na realizacj nadwyek produkcyjnych, podczas gdy w rzeczywistoci liczy si tylko nadwyka eksportu nad importem (dobra importowane pochaniaj rwnie si nabywcz); nadto do realizacji produktu przyczynia si gwnie nie eksport dbr, lecz eksport kapitau. Jednake w ograniczonym sensie obie teorie uzupeniaj si: jedna ukazuje absurdalno systemu, ktry zapewnia sobie ywotno przez sam fakt, e produkuje nie dla potrzeb ludzkich, lecz dla zysku, druga odsania donioso rynkw zewntrznych w dynamice kapitalistycznego wzrostu. adna jednak nie jest do przyjcia jako wystaraczajce wyjanienie procesu reprodukcji rozszerzonej. Dla Ry Luksemburg jednak teoria akumulacji miaa znaczenie fundamentalne nie tylko jako jedyne moliwe naukowe uprawomocnienie Marksowskiej teorii przewidujcej nieuchronny upadek kapitalizmu, ale take jako bro ideologiczna. Uzasadniaa przekonanie, e cokolwiek kapitalici by uczynili, nie potrafi odwrci fatalnej klski swojej klasy, e adne siy ludzkie nie s w stanie zapobiec upadkowi kapitalizmu, czyli - jak wierzya wraz z wszystkimi marksistami - zwycistwu socjalistycznej formy spoecznej. Ot podstaw tej wiary, zracjonalizowanej w teorii akumulacji, bya, jak si wydaje, pewna wiara oglniejsza, ktra dominuje w caym myleniu Ry Luksemburg. Jest to mianowicie niezomne, doktrynerskie przewiadczenie o elaznych prawach historii, ktrych adna moc ludzka zmieni ani odwrci nie jest w stanie. Z pewnoci wiara w prawa dziejowe naley do klasycznych tematw marksizmu i wszyscy marksici wczeni j wyznawali, lecz nie wszyscy w tym samym stopniu. Wikszo agodzia stanowczo i dosowno historycznego determinizmu rnymi zastrze-
84
eniami, czy to powoujc si na formuy Engelsa odnoszce si do wzgldnej niezalenoci nadbudowy", czy to, jak Lenin, podkrelajc szczeglnie funkcj okolicznoci subiektywnych", to jest zorganizowanej woli, w przypieszaniu przemian spoecznych, czy to wreszcie zwracajc uwag - zgodnie ze zdrowym rozsdkiem - na liczne konflikty spoeczne nieobjte generaln formu o sprzecznociach kapitalizmu", a wpywajce istotnie na procesy historyczne. Jednake Ra Luksemburg pragna mie w rozporzdzeniu jeden klucz otwierajcy wszystkie zagadki historii i wierzya, e Marksowska analiza dynamiki kapitalizmu klucz ten zawiera, przynajmniej gdy zostanie uzupeniona cis analiz warunkw reprodukcji. Jej zupena niewiara w si jakichkolwiek jednostkowych czy nawet zbiorowych poczyna ludzkich, niewyznaczonych z gry prawami dziejowymi", jest uderzajca i wychodzi na jaw we wszystkich wanych kwestiach, w ktrych zaznaczya swoje odrbne stanowisko wrd wyznawcw marksizmu. Podobnie jak adne wysiki kapitalistw nie mog powstrzyma lepego pdu anarchicznej akumulacji, pod ktrej ciarem zaamie si cay system, rwnie adne wysiki zorganizowanego ruchu nie mog sztucznie wyprodukowa rewolucji; ludzie s narzdziami historycznego procesu i zadanie ich polega na tym, aby proces w zrozumie i bra w nim udzia wiadomie. adne czysto ideologiczne zjawiska nie mog samodzielnie wpyn na przebieg dziejowy, w szczeglnoci ideologie narodowe s bezsilne w swoich prbach hamowania niezomnego pdu dziejw, ktry wiedzie do najwikszej w historii przemiany, jak bdzie wiatowa rewolucja socjalistyczna. Ta doktrynerska wiara powodowaa, e w wielu wypadkach Ra Luksemburg bya cakowicie zalepiona na realnoci empiryczne ycia spoecznego i nieraz ze zdumiewajcym brakiem rozeznania oceniaa sytuacje polityczne - zarwno w kwestii narodowej, jak w kwestii rewolucji. Okoliczno ta nadaje jej dzieu teoretyczn spjno, ale spjno tego rodzaju, jak mona osign tylko kosztem skrajnego dogmatyzmu i niewraliwoci na fakty.
3, Reforma i rewolucja
Gdyby istotnie Ra Luksemburg wyznawaa teori automatycznego krachu kapitalizmu" w tym sensie, w jakim jej to imputowano, jej stosunek do debaty reforma czy rewolucja?" byby z ow nadziej na automatyczny krach" jaskrawo sprzeczny. Jednake w rozumieniu Ry Luksemburg
3. Reforma i rewolucja
85
teoria akumulacji m a uzasadni twierdzenie - zgodne w takim sformuowaniu z doktryn Marksa - e kapitalizm jest ekonomicznie skazany na zagad, to jest e staje si, na pewnym stadium, hamulcem postpu technicznego i wzrostu gospodarczego. Nie wynika std jednak, e kapitalizm upadnie bez aktywnoci rewolucyjnej, lecz raczej, e rozwj imperializmu sam stworzy sytuacj, w ktrej wiadomo rewolucyjna proletariatu, niezbdny warunek klski kapitalizmu, musi si pojawi. Ruina kapitalizmu jest koniecznoci dziejow, ale koniecznoci dziejow jest rwnie ruch rewolucyjny, ktry j spowoduje. Pod tym wzgldem Ra Luksemburg nie rnia si od innych ortodoksw swej epoki. Kwestia sensu i perspektyw akcji reformistycznej" - to jest walki ekonomicznej r o b o t n i k w o popraw w a r u n k w pracy, a take walki 0 demokratyczne reformy ustrojowe w ramach spoeczestwa buruazyjnego - stanowi w jej rozumieniu o istnieniu ruchu socjalistycznego. Ra Luksemburg powtarza waciwie w tej kwestii Marksowsk doktryn: sens reform nie polega na tym, e przynosz one klasie robotniczej doran popraw losu, ale na tym, e walka o reformy jest dla proletariatu polem wiczebnym, niezbdnym, by przygotowa si do rozstrzygajcego starcia. Ci zatem, ktrzy wyniki reform traktuj jako samoistne wartoci, jako cel sam w sobie, nieuchronnie rezygnuj z socjalistycznej perspektywy, z celu ostatecznego. Stanowisko znacznej czci ortodoksw w tej sprawie mona sformuowa nastpujco: rewolucja socjalistyczna nastpi, kiedy warunki ekonomiczne naleycie dojrzej, na razie zadaniem ruchu jest walka o popraw losu proletariatu i o demokratyczne formy ycia publicznego. Reformici z kolei, jeli nie bezwzgldnie rezygnowali z rewolucji - przynajmniej werbalnie - to jednak zawieszali spraw na czas nieokrelony i dla nieokrelonych okolicznoci. Jest istotne w stanowisku Ry Luksemburg (i caej zreszt lewicy Midzynarodwki, cznie z Leninem), e zwalczaa oba te punkty widzenia, chocia jej opozycja wzgldem ortodoksw ujawnia si 1 zartykuowaa pniej. Ra Luksemburg w walce z Bernsteinem i tymi dziaaczami partyjnymi i zwizkowymi, ktrzy, bez rozbudowanych teoretycznych uzasadnie, popierali jego praktyczne zalecenia (Georg von Vollmar, Heine, Max Schippel), godzia faktycznie nie tylko w rewizjonistyczny" reformizm, ale take w reformizm ortodoksw. Istotne jest bowiem, e reformy s pozbawione sensu, jeli nie s rodkiem dla zdobycia wadzy, jeli traktowane s jako cel samoistny, choby czstkowy, i choby bez werbalnej rezygnacji z rewolucyjnej perspektywy. Co wicej, walka,
86
reformistyczna" niepodporzdkowana przygotowaniu rewolucji jest zawad raczej ni pomoc w socjalistycznej akcji i to niezalenie od wynikw. Walka zwizkw zawodowych o lepsze warunki sprzeday siy roboczej, akcja na rzecz reform socjalnych oraz nacisk na demokratyczne formy ycia publicznego s to formy aktywnoci niewykraczajce poza system kapitalistyczny i jako takie nie maj sensu swoicie socjalistycznego - mwia Ra Luksemburg na zjedzie partii w Stuttgarcie w 1898 roku. Socjalistycznego sensu nabieraj tylko dziki temu, e s skadnikami walki o cel ostateczny, to jest o zdobycie wadzy politycznej. Tote Bernsteinowskiej formule cel jest niczym, ruch wszystkim" przeciwstawia formu odwrotn: Ruch jako taki, bez powizania z celem ostatecznym, ruch jako cel sam w sobie, jest dla mnie niczym, cel ostateczny jest dla nas wszystkim". Orientacja na dorane efekty prowadzi reformistw - jak Schippel - do popierania militaryzmu, gdy wzrost armii i produkcji wojennej m a zmniejsza bezrobocie i zapobiega kryzysom dziki p o m n a a n i u potencji konsumpcyjnej spoeczestwa. Absurdalna teoria - zdaniem Ry Luksemburg. Absurdalna ekonomicznie, bo kryzysy nie powstaj wskutek absolutnego braku rwnowagi midzy konsumpcj a produkcj, lecz wskutek wewntrznej tendencji produkcji do wykraczania poza moliwoci rynku, a koszta militaryzacji tak czy owak ponosi klasa robotnicza; ale rwnie teoria politycznie niebezpieczna, bo zakadajca, e klasa robotnicza moe lub powinna rezygnowa ze swoich celw gwnych na rzecz korzyci chwilowych, ktre w kocu obracaj si przeciw niej (artyku Milicja i militaryzm w Leipziger Volkszeitung" z lutego 1899). Najoglniej sprawa ta przedstawiona jest w broszurze Reforma socjalna czy rewolucja? Nie m a przeciwiestwa midzy walk o reformy i walk o wadz polityczn, pierwsza jest bowiem rodkiem, druga - celem. Tylko wiadomo celu ostatecznego odrnia socjaldemokracj od buruazyjnego reformizmu; myl, e reformy s celem same w sobie, jest nie tylko zgod na nieograniczone istnienie kapitalizmu, ale jest narzdziem ratowania kapitalizmu przed zagad za cen czstkowych przemian. Oto przykad: Konrad Schmidt liczy na to, e polityczna i ekonomiczna walka robotnikw doprowadzi z czasem do spoecznej kontroli nad produkcj i ograniczy funkcje kapitalistw. W rzeczywistoci wpyw robotnikw na produkcj w gospodarce kapitalistycznej moe mie tylko reakcyjny charakter: albo przeciw postpowi technicznemu, albo przeciw k o n s u m e n t o m do spki z kapitalistami. ... Na og zbliamy si - pisaa Ra Luksemburg w 1900 roku - nie do okresu zwyciskiego rozwoju potgi ruchu zwizkowego,
87
lecz do okresu rosncych jego trudnoci. Gdy rozwj przemysu osignie swj p u n k t szczytowy i na rynku wiatowym kapita porusza si zacznie po krzywej spadku, wwczas walka zwizkw zawodowych stanie si podwjnie trudna: po pierwsze, ulegnie pogorszeniu obiektywna koniunktura na rynku siy roboczej, gdy popyt bdzie wzrasta wolniej, a poda szybciej ni obecnie; po drugie, kapita rzuci si tym bezwzgldniej na nalen robotnikowi cz produktu, aby w ten sposb powetowa sobie straty poniesione na rynku wiatowym". Pastwo nie moe ingerowa w te procesy inaczej anieli w duchu interesw kapitalistw, gdy pastwo jest organizacj tej klasy, a peni funkcje oglne tylko o tyle, o ile s z interesami klasy panujcej zgodne. Odnosi si to rwnie do demokratycznych instytucji politycznych, ktre buruazja podtrzymuje w takim zakresie i tak dugo, pki to suy jej interesom. Dlatego adne reformy nie mog kapitalizmu obali ani speni stopniowo zada rewolucji. Zarwno ekonomiczna, jak polityczna walka proletariatu przygotowuj tylko subiektywne warunki rewolucji, podczas gdy w rozumieniu Bernsteina maj one obiektywnie prowadzi do socjalizmu i ogranicza wyzysk. Sens tej walki polega na przeksztacaniu wiadomoci proletariatu, nie za na socjalistycznym przeobraaniu spoeczestwa. Sukcesy dorane traktowane jako cel samoistny s w sprzecznoci z klasowym p u n k t e m widzenia i rodz tylko iluzje, jako e w wiecie kapitalistycznym reforma socjalna jest i zawsze pozostanie pustym orzechem". W b r e w Bernsteinowi, Marksowskie przewidywania co do rozwoju kapitalizmu sprawdzaj si bez reszty. Okoliczno, e nie m a na razie kryzysw nadprodukcji, nie przemawia bynajmniej przeciwko tym prognozom i nie wiadczy o przemianie kapitalizmu ani jego przystosowawczych zdolnociach, gdy kryzysy, ktre Marks zna bezporednio, nie byy jeszcze tymi, ktre przewidywa - to byy kryzysy kapitalizmu rosncego, rezultaty jego ekspansji, nie za wyczerpania; waciwe kryzysy nadprodukcji dopiero nadejd. System kapitau akcyjnego nie jest bynajmniej, jak Bernstein sdzi, objawem rozdrobnienia kapitau, lecz przeciwnie, sposobem koncentracji kapitaowej i jako taki potguje sprzecznoci systemu, miast je agodzi. Proletariat nie moe odwrci czy uniewani praw gospodarki kapitalistycznej, prowadzi walk defensywn o sprzeda siy roboczej na normalnych warunkach", walka ta jest prac syzyfow, chocia jest niezbdna dla przeciwdziaania spadkowi ceny siy roboczej. Ale bez wzgldu na wszystkie wysiki udzia klasy robotniczej w bogactwie spoecznym musi spada z fatalnoci procesu przyrodniczego na skutek wzrostu wydajnoci pracy".
88
Tak wic rewolucja i reforma rni si co do natury, nie za co do ilociowych wskanikw: reforma nie jest rewolucj rozcignit, ani rewolucja - reform skondensowan. Przeczy temu to wierzy, a kapitalizm wymaga naprawy, nie za obalenia i e obalenie kapitalizmu jest zbdne. Zasadniczy opr Ry Luksemburg przeciwko przypisywaniu reformom sensu samodzielnego i jej wyrana obawa w obliczu zbyt jaskrawych sukcesw w walce ekonomicznej proletariatu skaniay j do pesymistycznych prognoz i do lekcewaenia osignitych wynikw. Dla zwalczanych przez ni rewizjonistw, Bernsteina czy Davida, Anglia bya wzorowym krajem skutecznej walki robotniczej. Dla Ry Luksemburg angielski ruch robotniczy jest tylko negatywnym przykadem proletariatu skorumpowanego chwilowym p o w o d z e n i e m . W artykule o angielskich t r a d e - u n i o n a c h (w Leipziger Volkszeitung", maj 1899) twierdzi, e ruch zwizkowy angielski osign sukcesy dziki porzuceniu klasowego p u n k t u widzenia i przejciu na przetargi w ramach kapitalistycznej gospodarki. Proletariat brytyjski przyj buruazyjny p u n k t widzenia i powici swoje klasowe cele na rzecz doranych korzyci. Lecz ju oto jestemy u koca tego okresu i walka klas - we waciwym, niereformistycznym sensie - zaczyna si na nowo. Caa ta doktryna jest najzupeniej zgodna z teori Marksa, niezgodna natomiast ze sawnym Engelsowslcim tekstem, na ktry powoywali si reformici. Ra Luksemburg na pierwszym zjedzie Komunistycznej Partii Niemiec, 30 grudnia 1918 r., nie prbuje interpretowa Engelsa w duchu zgodnym z wasn teori, ale wyranie odrzuca jego reformistyczne stanowisko, wyoone w przedmowie do Walk klasowych we Francji, a napisane, jak mwi, pod naciskiem Bebla i frakcji socjaldemokratycznej w Reichstagu. w tekst wyrzdzi szkod ruchowi socjalistycznemu, gdy suy jako wieczne alibi dla tych wszystkich, ktrzy nastawili si na czysto parlamentarne akcje i porzucili faktycznie wszelk rewolucyjn perspektyw. Ra Luksemburg nie zastanawiaa si szczegowo nad tym, jakie jest waciwie ugruntowanie Marksowskiej teorii, ktra gosi, e klasa robotnicza z natury swego pooenia musi wytworzy wiadomo rewolucyjn, e rewolucyjna tendencja jest niejako wirtualnie zawarta w jej sytuacji spoecznej. Marks sam wysun ten wniosek z czysto filozoficznej spekulacji w 1843 roku i nie porzuci go nigdy. Lecz wtedy jedyn podstaw owej wiary byo oglnikowe zapewnienie, e w sytuacji klasy robotniczej koncentruje si maksimum dehumanizacji, e wic klasa ta nie moe si wyzwoli jako klasa partykularna, lecz tylko jako uniwersalny ruch, ktry caej ludzkoci przywrci jej zagubione czowieczestwo. Wnioskowanie to byo
89
jednak nader nieprzekonujce. Z samej sytuacji odczowieczenia", z sytuacji ucisku i wyzysku, w jakiej znajduje si pewna klasa, niepodobna a priori wywnioskowa, e musi ona wytworzy pragnienie rewolucji wszechludzkiej i e, co wicej, pragnienie to musi by spenione, a ze wzgldu na negatywne odczowieczenie" klasa robotnicza nie rni si od niewolnikw. Pniejsze pisma Marksa odwouj si do innych uzasadnie, na pozr bardziej empirycznych: system kapitalistyczny utraci rycho swoj zdolno patronowania postpowi technologicznemu, a klasa robotnicza reprezentuje ruch ku spoeczestwu, ktre zdolne jest znie wszystkie spoeczne przeszkody tamujce rozwj techniczny i podporzdkowa produkcj potrzeb o m ludzkim, nie za mnoeniu wartoci pojtemu jako cel samoistny. Lecz rozumowanie to wymaga pewnych przesanek, ktre bynajmniej oczywiste nie s. Naley zaoy, po pierwsze, e jest w naturze samej" techniki jej dno do nieustannego rozwoju, to znaczy - skoro rozwj techniczny jest dziaalnoci ludzk, a siekiera nie produkuje siekiery, mwic sowami Levi-Straussa - e pd do technicznego doskonalenia, zawarty jest niejako w ludzkiej naturze. Tego jednak Marks nie twierdzi, przeciwnie, by zdania, e przymus udoskonale technicznych zawarty jest w naturze gospodarki kapitalistycznej, nie miay go za poprzednie formacje ekonomiczne. W takim razie jednak, jeli zaoy poprawno jego analiz dotyczcych nieuchronnego upadku technologicznej wydolnoci kapitalizmu, wnosi naley, e kapitalizm w swojej obecnej formie, to jest kapitalizm technologicznie podny, przestanie istnie. Nie wynika std, e dziedzicem jego musi by klasa robotnicza, a w szczeglnoci nie wynika, e klasa robotnicza odziedziczya po kapitalizmie zdolno do patronowania postpowi technicznemu i e zdolno ta gwarantuje jej zwycistwo polityczne. Rwnie dobrze mona by przypuci, e kapitalizm bdzie istnia nieograniczenie w formie stagnacyjnej albo e zostanie zastpiony przez inne spoeczestwo, niekoniecznie zorientowane na stay postp si wytwrczych, spoeczestwo, ktre nie musi by wcale socjalizmem w Marksowskim rozumieniu. Jest prawd, e Marks nie poprzestawa na takim uzasadnieniu. Wierzy rwnie, e przesank historyczn rewolucji proletariackiej bdzie rosnca polaryzacja klasowa, zanik klas rednich, wzrost armii rezerwowej, wzrost liczebny proletariatu i postp jego wiadomoci klasowej. Lecz przesanki te, rwnie z p u n k t u widzenia zaoe samego Marksa, nie wystarczaj bynajmniej, aby usprawiedliwi wiar w nieuchronno proletariackiej rewolucji. Ndza sama nie jest wszake wystarczajcym warunkiem tenden-
90
cji rewolucyjnej, nie jest nim take liczebno klasy wyzyskiwanej ani, tym bardziej, nie jest nim fakt, e idea sprawiedliwoci jest po jej stronie. Z kolei wzrost rewolucyjnej wiadomoci zakada, stosownie do Markswskiej doktryny, e obiektywne" warunki spoeczne same zmierzaj" ku rewolucji, jako e rewolucyjna wiadomo nie jest samorodnym zjawiskiem ducha, lecz moe by tylko odbiciem" realnego parcia dziejowego. Przewidywanie wzrostu rewolucyjnej wiadomoci wymaga tedy bymy uprzednio dowiedli, e w naturze historycznego procesu ley socjalistyczny przewrt. Lecz to wanie pozostaje do wykazania, ile e rewolucja proletariacka, w znaczeniu przez Marksa przepowiadanym, nigdzie nie dosza do skutku i nie ma adnych powodw, by jej rycho lub w ogle oczekiwa. Zarwno w tekstach Marksa, jak Ry Luksemburg, nie jest jasne, ktre z dwch twierdze: kapitalizm nie moe by zreformowany" oraz klasa robotnicza musi obali kapitalizm drog rewolucji" jest logicznie pierwsze. Jest jasne, e nie znacz one tego samego, e wic bd musz by uzasadnione niezalenie, bd jedno z nich musi wynika z drugiego. Wydaje si, e Ra Luksemburg najczciej, gdy walczy z nadziejami reformistycznymi, odwouje si do niereformowalnoci" kapitalizmu. Teoria akumulacji m a suy za dowd, e kapitalizm nie moe istnie nieograniczenie z czysto ekonomicznych p o w o d w (czego Marksowi, jej zdaniem, nie udao si dowie). Lecz gdyby nawet supozycyjnie zaoy poprawno teorii wyoonej w Akumulacji kapitau, nie wiadomo jeszcze, w jaki sposb mona z niej wyprowadzi wniosek o koniecznoci rewolucji proletariackiej. Jeli przypucimy, e formacja kapitalistyczna upadnie, gdy wasno prywatna rodkw produkcji powoduje nadprodukcj i kryzysy, to nie wynika std wcale, e zmiana istniejcej formy wasnoci musi wanie t drog si dokona. cilej, jest to prawdopodobne chocia wcale niepewne - tylko przy dodatkowych przesankach: e spoeczestwo zmierza coraz bardziej ku sytuacji, w ktrej bdzie si skada z samej buruazji i proletariuszy, e sytuacja proletariatu nie moe si w istotny sposb poprawi, a buruazja z natury rzeczy musi opiera si wszelkim zamachom na jej monopolistyczn kontrol nad rodkami wytwarzania. Lecz z tych trzech przesanek dodatkowych tylko ostatnia jest wiarygodna. Poniewa jednak dla Ry Luksemburg przyrodzona rewolucyjno klasy robotniczej bya dogmatem niepodwaalnym, jej opis rzeczywistoci spoecznej niekiedy by bardziej wydedukowany z oglnych przesanek teoretycznych anieli z obserwacji. Liczya ona niezachwianie na postpujcy przyrost wiadomoci rewolucyjnej, a gdy nadzieje te si nie speniay, skonna bya
4. wiadomo proletariatu i organizacja polityczna
91
przypisywa to raczej oportunizmowi przywdcw anieli obiektywnym" okolicznociom. Poniewa za bya teoretycznie przewiadczona, e klasa robotnicza jest rewolucyjna ze swej istoty", tedy staraa si bardziej zawierza y w i o o w y m e k s p l o z j o m r o b o t n i k w anieli z o r g a n i z o w a n e j akcji partii.
4, wiadomo proletariatu i organizacja polityczna

O t o by p u n k t najbardziej draliwego sporu midzy R Luksemburg a bolszewizmem: sprawa ywioowoci" i organizacji partyjnej. Lecz we wszystkich kierunkach socjaldemokracji upatrywaa ona podobne niebezpieczestwo. Lekcewaenie ywioowego masowego ruchu i tendencj do tumienia go przez system wodzostwa zarzucaa tak samo Leninowi, jak Kautsky'emu, a rwnie Jaures'owi i Turatiemu. Pod tym wzgldem rwnie stanowisko jej byo w socjaldemokracji odosobnione. Ruch ywioowy" nie znaczy jednak, w rozumieniu Ry Luksemburg, ruch pozbawiony samowiedzy ideowej". Przeciwnie, rewolucja proletariacka nie tylko jest po prostu zapowiedziana w dziele Marksa, ale samo to dzieo musi si sta skadnikiem wiadomoci proletariatu, aby rewolucja moga si dokona. W zasadzie przewrotu historycznego sformuowanego w teorii Marksa tkwi zaoenie, e teoria Marksa stanie si form wiadomoci klasy robotniczej i jako taka stanie si elementem samej historii" (artyku o Marksie w Vorwarts", 14.3.1903). Innymi sowy: teoretyczna artykulacja przyszej czy f o r m u j c e j si wanie wiadomoci rewolucyjnej jest ju gotowa. Od tej chwili klasa robotnicza m a wszystkie warunki, by przyswoi sobie samowiedz swego przeznaczenia. Niepotrzebni s tedy wodzowie, ktrzy by mieli wychowywa masy i sprawowa opiek nad ich wiadomoci. Ultracentralizm leninowskiej tendencji jest wyrazem inteligenckiego oportunizmu - twierdzia Ra Luksemburg w rozprawie Zagadnienia organizacyjne socjaldemokracji rosyjskiej (Neue Zeit", nr 42-43, 1903/04). Komitet Centralny wedle leninowskiej teorii, moe uzurpowa sobie peni wadzy w stosunku do organizacji partyjnych i spycha w ten sposb ca parti do roli biernego narzdzia. Oparcie centralizacji socjaldemokratycznej na tych dwch zasadach - na lepym podporzdkowaniu do najmniejszych szczegw wszystkich organizacji partyjnych i ich dziaalnoci wadzy centralnej, ktra myli, tworzy i decyduje za wszystkich, jak rwnie na surowym odgrodzeniu zorgani-
92
zowanego jdra partii od otaczajcego go rodowiska rewolucyjnego, o co walczy Lenin - wydaje si nam dlatego mechanicznym przeniesieniem zasad organizacyjnych blankistowskiego ruchu kek spiskowych do ruchu socjaldemokratycznego mas robotniczych. Lenin charakteryzowa swj p u n k t widzenia, by moe dobitniej, niby to by w stanie uczyni ktokolwiek z jego oponentw, okrelajc swego rewolucyjnego demokrat jako j a k o bina zwizanego z organizacj wiadomego swych interesw klasowych proletariatu. Faktycznie jednake socjaldemokracja nie jest zwizana z organizacj klasy robotniczej, lecz jest ona wanie wasnym ruchem klasy robotniczej". Lenin nie odrnia bezmylnej dyscypliny koszar od wiadomej akcji klasowej, a jego centralizm przeniknity jest bezpodnym duchem nocnego stra". W rzeczywistoci taktyka rewolucyjna nie m o e by wykoncypowana przez wodzw, rodzi si ona tylko ywioowo, a proces dziejowy musi wyprzedza wiadomo przywdcw. Bolszewicka tendencja zmierza do tego, by sparaliowa swobodny rozwj proletariatu i uczyni ze organ inteligencji buruazyjnej, pozbawi odpowiedzialnoci. Jedynym p o d m i o t e m rewolucji moe by zbiorowa wiadomo robotnikw, nie za samozwacza wiadomo wodzw. Bdy prawdziwego ruchu robotniczego s bardziej owocne ni nieomylno Komitetu Centralnego. Najwaniejsz form rewolucyjnej akcji, jak sdzia Ra Luksemburg po rewolucji rosyjskiej 1905 roku, s strajki masowe. Rewolucja ta bya dla niej wzorem dla innych krajw europejskich: by to wanie ywioowy wybuch, przez nikogo niekierowany, niewywoany inicjatyw adnej partii, bez planu, bez jednolitego programu. Kautsky, ktry w 1914 roku rozwaa ow broszur Ry Luksemburg o strajku masowym, widzia w tej doktrynie aberracj: czyby Ra Luksemburg wierzya naprawd, e kilka miesicy bezadnych i przypadkowych strajkw, pozbawionych jednoczcej myli i planu, moe nauczy robotnikw wicej, ni trzydzieci lat celowej pracy politycznej i zwizkowej? (Der politische Massenstreik, Berlin, 1914). Lecz Ra Luksemburg wierzya w to istotnie. Rewolucyjny potencja mas robotniczych nie moe zgin, choby tumia go chwilowo arogancja przywdcw. Nie znaczy to, e partia jest zbdna. Pojcie awangardy proletariatu jest sensowne. Lecz awangarda" nie znaczy ciao zwierzchnie, ale wiadomy aktyw. Tote prawd jest, e zadaniem partii nie jest wyczekiwanie na sytuacj rewolucyjn, ale przypieszanie biegu dziejowego. Z kolei jednak przypieszanie" to nie oznacza orientacji na spiskowe przewroty i zamachy stanu, ale upowszechnianie wiadomoci rewolucyjnej w masach, ktre ostatecznie zadecyduj, bez pomocy wodzw, o losach socjalizmu.
93
Ra Luksemburg, jakkolwiek krytykowaa koszarow ide partii Lenina i jego manipulatorskie ujcia ruchu socjalistycznego, nie polemizowaa wprost z teori Kautsky'ego, ktr Lenin sobie przyswoi i z ktrej uczyni podstaw swego rozumienia partii, mianowicie z teori wiadomoci wnoszonej z zewntrz do ruchu robotniczego. Lukacs w artykule pod tytuem Ra Luksemburg - marksistka", wczonym do Historii i wiadomoci klasowej przypisuje jej jednak wyznawanie tej samej teorii. Twierdzi, e rwnie w jej rozumieniu partia jest nosicielem wiadomoci klasowej proletariatu i wnosi w spontaniczny ruch jego immanentn prawd, przeobraajc w ten sposb teori w praktyczny ruch. Prawdopodobnie Ra Luksemburg zgodziaby si na tak formu, lecz nie uzupeniaby jej ani powiedzeniem, e inicjatorem wiadomoci proletariackiej jest inteligencja, ani zaoeniem e partia moe by faktycznie zastpiona w swej roli nosiciela" przez grup kierownicz. Partia jest dla niej organizujcym si proletariatem, nie za proletariatem organizowanym przez zawodowych funkcjonariuszy rewolucyjnych. Z jej rozwaa i krytyk wynika, e marksizm nie jest tylko teori opisujc proces dziejowy, ale artykulacj faktycznej, cho zrazu potencjalnej tylko, wiadomoci realnego ruchu robotniczego, e wic z chwil, gdy wiadomo ta si aktualizuje, to jest gdy ruch ywioowy uzyskuje teoretyczn samowiedz, odrnienie teorii i ruchu przestaje istnie, teoria staje si si materialn", ale nie w tym sensie, e suy jako narzdzie walki", lecz w tym, e jest sama organiczn czci tej walki. Istnieje tedy niejako h a r m o n i a wprzdy u s t a n o w i o n a midzy dzieem Marksa a ruchem robotniczym, ktry mia nastpnie jego doktryn zasymilowa; Marks nie wymyli" filozofii dziejw, lecz wypowiedzia tre upionej jeszcze samowiedzy proletariatu, by - rzec mona - organem, poprzez ktry samowiedza ta odezwaa si po raz pierwszy. Myl ta jest zgodna z sensem, jaki Marks przypisuje wasnej teorii i zgodna jest take z przewodni ide Ry Luksemburg, lecz nie zostaa w taki lub zbliony sposb przez ni wypowiedziana. atwo zauway, e gdy si przyjmie ten sposb interpretacji, rozbieno midzy filozofi partii Lenina i Ry Luksemburg nie zostaje rozwizana i e mona kad z tych doktryn politycznych pogodzi bez sprzecznoci z tym oglnym schematem. Twierdzenie, e partia wnosi w ruch ywioowy jego i m m a n e n t prawd, mona uzgodni zarwno z leninowsk teori partii-manipulatora, jak z ujciem Ry Luksemburg, dla ktrej waciwy ruch robotniczy jest zawsze ywioowym procesem, a partia suy tylko jako narzdzie rozjaniajce robotnikom ich waciwe, historycznie wyznaczone cele.
94
Natomiast przekonanie Ry Luksemburg, e spontaniczny ruch robotnikw nie m o e by m a n i p u l o w a n y ani wtaczany w formy taktyczne wykoncypowane przez przywdcw, byo midzy innymi podstaw krytyki wytoczonej przeciwko bolszewikom po pierwszym roku sprawowania przez nich wadzy politycznej w Rosji. Krytyka ta zawiera trzy punkty gwne: polityka wzgldem chopstwa, polityka narodowociowa oraz kwestia demokracji w pastwie i w partii. Ra Luksemburg krytykuje tyraskie formy wadzy bolszewickiej podobnie jak Kautsky, lecz nie z tych samych powodw. Kautsky broni demokracji opierajc si na oglnych, zdroworozsdkowych przesankach, ktre nie s swoicie marksistowskie i mog by uznane rwnie przez liberaw. Podstaw krytyki sformuowanej przez R Luksemburg jest natomiast swoicie marksistowska wiara w niezrwnan warto ywioowej twrczoci politycznej ludu. Odrzuca ona wszystkie obiekcje mienszewikw i Kautsky'ego co do niedojrzaoci ekonomicznej Rosji i wyprowadzane std zalecenie koalicji z mieszczaskimi liberaami. Mwi tak to umywa rce od sprawy rewolucji rosyjskiej. W rzeczywistoci bolszewicy susznie postpili rozpoczynajc rewolucj z nastawieniem na rewolucj wiatow. Pod tym wzgldem Ra Luksemburg popiera doktryn Trockiego i Lenina: naley bra wadz tam, gdzie to jest politycznie moliwe, nie za liczy si z doktrynerskimi wzgldami dojrzaoci ekonomicznej - oczywicie przy zaoeniu, powszechnie przyjmowanym, e rewolucja socjalistyczna w Rosji moe zwyciy tylko pod warunkiem, e stanie si pocztkiem oglnoeuropejskiego procesu rewolucyjnego. Odrzuca take Ra Luksemburg socjaldemokratyczn zasad, wedle ktrej partia musi najpierw zdoby wikszo, a nastpnie dopiero myle o przejciu wadzy; jest to, jej zdaniem, kretynizm parlamentarny - naley uprawia taktyk rewolucyjn dla zdobycia wikszoci, nie za czeka na wikszo z podjciem taktyki rewolucyjnej. Nie znaczy to jednak, e partia moe po prostu wykorzysta sprzyjajc sytuacj dla ustanowienia wadzy wbrew wikszoci i utrzymywa j rodkami terroru, z odrzuceniem wszystkich normalnych form przedstawicielskich i swobd politycznych. P u n k t e m zwrotnym rewolucji rosyjskiej byo rozpdzenie Zgromadzenia Konstytucyjnego natychmiast po przewrocie. Lenin i Trocki zlikwidowali w oglnoci instytucj wyborw powszechnych, by si oprze na radach. Trocki utrzymuje, e Zgromadzenie wybrane przed padziernikiem byo reakcyjne i std wnosi, e gosowanie powszechne jest w ogle zbdne, gdy nie odbija zmian nastrojw w masach. Ale masy wywieraj nacisk na przedstawicielstwo ju po wyborach i zmuszaj je do
95
zmian; im bardziej demokratyczny jest system przedstawicielski, tym bardziej ten nacisk jest moliwy. Instytucje demokratyczne nie s doskonae, ale ich zniesienie jest o wiele gorsze, gdy paraliuje ycie polityczne w masach. Sama zasada ustalajca, e tylko ci, co yj z wasnej pracy, maj prawo gosowania, jest absurdalna w warunkach powszechnego chaosu, ruiny przemysu i mas ludzi pozbawionych pracy. Zniesienie wolnoci prasy i zrzeszania si oznacza zabicie ycia politycznego; bez tej wolnoci panowanie mas ludowych jest fikcj. Wolno tylko dla zwolennikw rzdu, tylko dla czonkw jednej partii - choby nawet byli oni nie wiedzie jak liczni - nie jest wolnoci. Wolno jest zawsze wolnoci dla inaczej mylcego". Socjalizm jest ywym ruchem historycznym, ktrego niepodobna zastpi nakazami administracyjnymi. Gdzie nie ma kontroli publicznej, wymiana dowiadcze odbywa si bdzie w krgu urzdnikw i korupcja staje si nieuchronna. Socjalizm wymaga przewrotu duchowego w masach, tego za niepodobna zaatwi terrorem, niezbdna jest nieograniczona demokracja i swoboda opinii publicznej, wolne wybory, wolno prasy, zrzesze i zgromadze. Inaczej jedyn czynn czci spoeczestwa pozostaje biurokracja; rzdzi klika wodzw, a robotnicy maj za zadanie ich oklaskiwa. Miast dyktatury proletariatu mamy dyktatur kliki. Dla Lenina i Trockiego - pisze Ra Luksemburg - demokracja jest przeciwiestwem dyktatury, podobnie jak dla Kautsky'ego. W imi tego przeciwstawienia Kautsky chciaby, by proletariat zrezygnowa ze zdobytej wadzy w obliczu niedojrzaoci sytuacji i w imi tego przeciwstawienia Lenin i Trocki sdz, e mona sprawowa wadz rodkami samej przemocy. Ale proletariat ma sprawowa dyktatur klasy, nie za partii czy kliki, i m a j sprawowa jawnie, w warunkach demokracji. Obnaalimy zawsze gorzki rdze nierwnoci i niewoli spoecznej ukryty pod sodk upin formalnej wolnoci i rwnoci - nie po to, by upin t odrzuci, lecz by da klasie robotniczej bodca do niepoprzestawania na niej, do zdobycia wadzy politycznej, aby j napeni now treci spoeczn". Ale dyktatura polega na sposobie stosowania demokracji, nie na jej zniesieniu...". Prawd jest, e bolszewicy zdobyli wadz w okolicznociach, w ktrych nie mona byo zapewni penej demokracji. Lecz czyni oni z koniecznoci cnot i chcieliby swoj taktyk narzuci caemu ruchowi robotniczemu jako obowizujcy wzr. Chc utrwali wypaczenia narzucone przez wyjtkow sytuacj jako powszechn zasad. Jest zasug bolszewikw, e odwayli si sign po wadz, ale sprawa socjalizmu nie moe by rozwizana w Rosji, lecz tylko w skali midzynarodowej.
96
W krytyce dyktatury bolszewickiej Ra Luksemburg jest konsekwentna w stosunku do wasnych wczeniejszych krytyk leninizmu. Pisaa wszake w 1906 roku, e sama idea socjalizmu wyklucza panowanie mniejszoci" (artyku Blankizm i socjaldemokracja, Czerwony Sztandar", 27 VI 1906). Ale pisaa wtedy rwnie, e po obaleniu caratu wadza w Rosji przejdzie w rce proletariatu, nastpnie za proletariat odda j w rce rzdu wybranego swobodnie przez wikszo ludnoci, ten za rzd nie moe mie socjaldemokratycznej wikszoci, skoro proletariat stanowi mniejszo w spoeczestwie. Nie jest jasne, w jaki sposb Ra Luksemburg wyobraaa sobie, e bolszewicy mog utrzyma wadz pastwow w 1918 roku, a jednoczenie zezwoli na swobodne wybory, skoro proletariat nadal by mniejszoci spoeczestwa - nawet gdyby zaoy wbrew oczywistoci, e cay proletariat bdzie gosowa na jedn parti. Martow i Kautsky w swojej krytyce dyktatury bolszewickiej nie musieli rozstrzyga tej trudnoci, gdy wyranie stali na stanowisku, e wadza powinna by wyoniona z powszechnych instytucji przedstawicielskich, std wadza proletariatu nie jest, w ich rozumieniu, moliwa inaczej, anieli przy zaoeniu, e proletariat istotnie jest znaczn wikszoci spoeczestwa. Ra Luksemburg natomiast w niepojty sposb zdawaa si wierzy, e bolszewicy mog utrzyma si przy wadzy rodkami demokratycznymi i opierajc si na systemie reprezentatywnym. Podstaw tego przekonania bya tylko jej niezachwiana i wrcz mityczna wiara w przyrodzon rewolucyjno mas, ktre pozostawione wasnej inicjatywie musz nieuchronnie wyoni socjalistyczne formy ycia publicznego. Lenin i Trocki byli znacznie trzewiejsi w swojej taktyce.
5. Kwestia narodowa
Kwestia narodowa bya permanentn i nigdy nieprzezwycion trudnoci teoretyczn marksizmu i trudnoci praktyczn ruchw socjalistycznych. Nie byo atwo znale formu, ktra by godzia zasad klasowoci i uznanie podziau klasowego za rozstrzygajcy wskanik analizy spoecznej oraz podstaw dla przewidywa i dla praktycznej aktywnoci ruchu z akceptacj realnoci historycznej narodowego podziau. Skoro podzia ludzkoci na jednostki etniczne przebiega wedle cakiem innych kryteriw anieli podzia klasowy, a samo pojcie narodu wyznacza ponadklasow jednostk historyczn, w jaki sposb mona uzgodni czysto klasowy punkt widzenia z tradycyjnym u z n a n i e m praw narodw do niepodlegoci? Braterstwo
5. Kwestia narodowa
97
ludw przeciwko wyzyskiwaczom - to haso, popularne w epoce Wiosny Ludw, z pewnoci wyraao naturaln postaw rewolucyjnej demokracji, ale przy bliszym wejrzeniu okazywao si niechybnie, e nie rozstrzyga ono bynajmniej zadawnionych sporw granicznych, problemw mniejszoci narodowych ani wyzysku kolonialnego. Bardzo trudno byo udowodni w epoce intensywnej eksploatacji kolonii, e interesy narodw metropolii i narodw skolonizowanych s w istocie rzeczy" zbiene, cho naoczna empiria dowodzia, e jest przeciwnie. Marks i Engels nie pozostawili w rzeczy samej niczego, co mona by nazwa teori sprawy narodowej i nie wczyli tej kwestii w swoje rozwaania nad strategi rewolucyjn. Ich stosunek do problemw narodowych by mieszanin reminiscencji Heglowskich, hase Wiosny Ludw oraz osobistych upodoba i niechci, nieraz do drastycznie, zwaszcza w listach, wypowiadanych. W oglnoci dominuje w ich uwagach na temat narodowych konfliktw wyrany europocentryzm i pogarda dla maych, niehistorycznych narodw, ktre tak czy owak skazane s na zagad jako narody, a obecnie s tylko podpor najciemniejszej reakcji i narzdziem wielkomocarstwowych intryg. U Marksa charakterystyczna jest systematyczna wrogo wobec Rosji i przekonanie, e niezmienny cel Rosji - panowanie nad wiatem - jest sta podstaw jej polityki; podejrzewa nieustannie Anglikw o pomaganie rosyjskim planom ekspansji, a popiera antyrosyjskie zabiegi Anglii w czasie wojny krymskiej jako wynik nacisku proletariatu brytyjskiego. Prcz cywilizacji helleskiej wszystkie inne cywilizacje antyczne niewiele go obchodziy, uwaa je za epoki niemowlctwa ludzkoci, ostoje bezwadu duchowego i bestialstwa; zarwno Indie staroytne, jak Chiny objte s tym wyrokiem. Pisa w licie, e Wschd da nam tylko religi i dum. Nie mia wtpliwoci, e socjalizm jest zadaniem narodw panujcych i technicznie zaawansowanych. Buruazja przygotuje warunki dla rewolucji stwarzajc rynek wiatowy, a rewolucja w rozwinitych krajach pocignie za sob reszt ludw. Engels wita z zadowoleniem aneksje amerykaskie w Meksyku i kolonizacj Algieru przez Francuzw (Beduini tak czy owak s narodem bandytw). Marks podkrela rewolucyjn rol Anglii w Indiach, dopiero dziki kolonizatorom wyrwanych ze swej tysicletniej piczki. W licie do Bernsteina z 9 VIII 1882 roku zarzuca m u sentymentalizm widoczny w sympatiach Bernsteina do nacjonalizmu egipskiego. U Engelsa pogarda dla narodw bakaskich jest przykro jednoznaczna: Bugarzy to nard winiopasw, ktrym najlepiej pod panowaniem tureckim czeka na rewolucj europejsk. Wszystkie te mae narody s
98
wrogami rozwinitego Zachodu i sprzymierzecami cara. Narody historyczne - Polacy, Niemcy, Wgrzy - powinni panowa nad reszt Sowian (prcz Rosji); Polsce powinny by przywrcone granice przedrozbiorowe (sprzed 1772 r.), to jest Polska powinna obejmowa Litw, Biaoru i znaczn cz Ukrainy; Wgrom przypa ma panowanie nad Sowakami i Chorwatami, a Austriakom - nad Czechami i Morawami. Wszystkie te mae ludy nie miay wasnej historii i nie uczestniczyy w historii powszechnej, nigdy te nie bd niezawise. Francja ma prawo do zagarnicia Belgii, Alzacji i Lotaryngii, a Niemcy - Szlezwiku. W oglnoci liczy si prawo wyszej cywilizacji przeciwko niszej, prawo postpu przeciwko barbarzystwu i stagnacji. Polacy, Niemcy i Wgrzy powinni doprowadzi do zniszczenia mae, reakcyjne narody sowiaskie. Zarwno Marks, jak Engels byli szczeglnie zainteresowani spraw polsk; Engels sdzi, e Polacy s narodem wybitnie rewolucyjnym i wicej zrobili dla sprawy rewolucji ni Niemcy, Wosi i Wgrzy razem. Rozbir Polski w szczeglnoci uwaali za podstawowy akt historyczny, ktry utrwali panowanie reakcji w Europie, a wyzwolenie Polski - za pierwszy warunek zniszczenie caratu, ktry jest najpotniejszym filarem reakcji wiatowej. Podzia na narody historyczne (Polska, Wgry, Niemcy) i niehistoryczne jest u Engelsa raczej odbiciem sytuacji w epoce Wiosny Ludw, anieli wypracowan teori historiozoficzn. Rwnie wybitna sympatia do Polski i przekonanie o szczeglnej, orodkowej roli kwestii polskiej dla rewolucji w Europie z tych samych czasw si wywodz. W ostatnim okresie ycia jednak Marks j interesowa si na serio spraw perspektyw rewolucji w Rosji; zwrci take uwag na problem irlandzki i sdzi, e kwestia narodowa w tym kraju moe przyczyni si do przypieszenia rewolucji w Anglii. W caoci jednak nie wcign waciwie sprawy narodowej do swej teorii strategii rewolucyjnej. Socjalici II Midzynarodwki, w szczeglnoci z krajw wielonarodowych, jak Rosja carska i Austria, nie mogli poprzesta na oglnikowych formuach i sumarycznych podziaach narodw na postpowe" i reakcyjne" w sytuacji, w ktrej zabiegali o poparcie proletariatu narodw uciskanych. Jako Rosjanie, Polacy i Austriacy byli w naturalny sposb tymi, ktrzy prbowali sformuowa socjalistyczne reguy suce rozwizaniu kwestii narodowej. Lenin, Bauer, Renner, Stalin, Ra Luksemburg - wszyscy po swojemu chcieli wintegrowa problem narodu w korpus marksistowskiej doktryny. Dla Ry Luksemburg sprawa narodowa jest z natury rzeczy tematem nieustannie w jej pismach powracajcym. Partia, ktrej bya wsptwrc
5. Kwestia narodowa
99
i gwnym teoretykiem, samookrelia si przede wszystkim w opozycji do Polskiej Partii Socjalistycznej jako partia przeciwna niepodlegoci Polski. Nie znaczy to, oczywicie, by Ra Luksemburg uwaaa ucisk narodowy za rzecz obojtn. Jej naczelne idee w tej sprawie daj si streci krtko: ucisk narodowy jest wynikiem i funkcj panowania kapitau. Po rewolucji socjalistycznej sprawa narodowa automatycznie si rozwie, gdy socjalizm z samej natury znosi wszelki ucisk, a wic rwnie ucisk narodowy. Do tego czasu walka niepodlegociowa nie tylko jest bezskuteczna, ale jest wybitnie szkodliwa dla sprawy rewolucji, gdy prowadzi do podziau ruchu socjalistycznego na narodowe odamy, niszczy solidarno midzynarodow proletariatu i kieruje jego zainteresowania ku sprawie odbudowy pastwa - sprawie, ktrej podmiotem miaby by nard jako cao, nie za klasy uciskane. W oglnoci podnoszenie kwestii narodowej jako samodzielnego problemu jest wyrazem infiltracji buruazyjnej w ruchu socjaldemokratycznym i podwaa klasowy punkt widzenia, ktry jest racj bytu tego ruchu. Stanowisko Marksa wzgldem Polski, chocia tumaczy si wczesnymi okolicznociami taktycznymi, jest bd nieaktualne, bd bdne i sprzeczne z marksistowsk teori, ktra nie pozwala analizowa Polski i Rosji jako jednolitych caoci (Polska - kraj postpu, Rosja - ostoja reakcji), wbrew klasowemu podziaowi. Prby poczenia socjalizmu z programem odbudowy Polski niepodlegej - zainicjowane gwnie przez Limanowskiego i przez PPS kontynuowane - s w najwyszym stopniu reakcyjne. PPS-owcy chcieliby szlacheckie tradycje niepodlegociowe polskie sprzeda midzynarodowemu ruchowi robotniczemu i narzuci mu zainteresowanie spraw odbudowy pastwa polskiego. Ju w 1896 roku Ra Luksemburg protestowaa przeciw wniesieniu rezolucji w sprawie polskiej na forum Kongresu Midzynarodwki w Londynie. Nie jest bowiem prawd, e sia caratu pochodzi z ujarzmienia Polski i e carat mgby run dziki temu, e Polska wyrwie si z jego kleszczy. Si caratu s wewntrzne stosunki Rosji, a zguba jego przyjdzie drog normalnego rozwoju kapitalistycznych stosunkw. Idea odbudowy Polski nie tylko jest reakcyjna - o ile zmierza do rozerwania solidarnoci klasowej proletariatu w carskim imperium - ale jest take beznadziejn utopi. Z niestrudzonym uporem powtarza Ra Luksemburg te same wywody w cigu caej swej pisarskiej twrczoci: kapitalizm w Polsce jest integraln czci kapitalizmu rosyjskiego, 2 / 3 polskiego eksportu kieruje si na wschd, mamy do czynienia z obiektywnym, nieodwracalnym procesem ekonomicznej integracji, ktrego nigdy nie
100
odwrc dziecinne marzenia patriotw. adna klasa spoeczna w Polsce nie jest zainteresowana w niepodlegoci - ani buruazja, ktrej losy zale od rynkw rosyjskich, ani szlachta, ktra tylko rozpaczliwie walczy o przeduenie resztek swego bytu, ani proletariat, ktry - przeciwnie - zainteresowany jest we wsplnej walce z tym samym wrogiem klasowym, ani wikszo drobnomieszczastwa, ani chopi. Najwyej drobne grupy inteligentw, ktrzy maj trudnoci z awansem spoecznym, oraz cz reakcyjnego drobnomieszczastwa, ktremu rozwj kapitalizmu zagraa, myl 0 niepodlegej Polsce; lecz s to bezsilne rojenia. Sprawy narodowe nie maj adnego samoistnego sensu, ruchy narodowe byy zawsze ruchami w interesie okrelonych klas spoecznych; w warunkach, kiedy adna klasa nie moe by rzecznikiem sprawy narodowej na mocy potnych i nieprzepartych praw ekonomicznych, sprawa jest przesdzona: niepodlegej Polski nigdy nie bdzie i by nie moe. To samo, co do zaboru rosyjskiego, odnosi si do zaboru pruskiego i austriackiego: polscy kapitalici chcieliby skierowa myl robotnikw na spraw niepodlegoci, aby w ten sposb zaciemni ich wiadomo i wmwi im, e nie kapitalizm, ale Niemcy i Hakata s ich gwnymi wrogami. Zrozumiae jest, przy tych zaoeniach, e Ra Luksemburg od pocztku zwalczaa zasad samostanowienia narodw, ktra figurowaa w programie socjaldemokracji rosyjskiej, skaniaa si natomiast do austro-marksistowskiej idei autonomii kulturalnej jako rozwizania kwestii narodowej po rewolucji. Najdokadniej sprawy te s wyoone w artykule Kwestia narodowociowa i autonomia (Przegld Socjaldemokratyczny", nr 6, VIII 1908) 1 w broszurze o rewolucji rosyjskiej. Prawo samostanowienia, jak zapewnia Ra Luksemburg w pierwszej z rozpraw, jest hasem buruazyjnego nacjonalizmu. Upowania ono kady nard do rozstrzygania o sobie, jak m u si podoba. W rzeczywistoci ruchy narodowe m o n a ocenia jako postpowe lub reakcyjne zalenie od sytuacji historycznej, jak to zreszt Marks i Engels czynili, kiedy podkrelali wsteczny charakter de narodowociowych Sowian poudniowych i Czechw, powstania Helwetw przeciw Habsburgom w XIV wieku czy separatyzmw szkockich, bretoskich i baskijskich, ktre wspieray reakcyjne monarchie przeciw republikanom. Lecz naturaln tendencj historii jest wchanianie narodw maych przez wiksze; ludzko nieuchronnie bdzie zmierzaa do wsplnoty kulturalnej i jzykowej. Masy mniejszych narodw s wic tak czy owak skazane na zagad ruchem dziejw i prby odwrcenia tej tendencji s wsteczne i utopijne. Czy mona na serio mwi o samostanowieniu niezawisych
5. Kwestia narodowa
101
formalnie Czarnogrcw, Bugarw, Rumunw, Serbw, Grekw, poniekd nawet Szwajcarw?" W oglnoci nard" nie jest adn caoci, adn jednolit jednostk spoeczn, skoro skada si z wrogich klas, ktre zajmuj przeciwstawne stanowiska we wszystkich sprawach. Uznanie prawa narodw do samostanowienia uwaaa Ra Luksemburg za jeden z najciszych bdw bolszewikw. Prawo to, ktre nie jest niczym innym, jak tylko pustym drobnomieszczaskim frazesem i humbugiem" miao zjedna bolszewikom poparcie nierosyjskich narodw, lecz w rzeczywistoci obrcio si przeciw nim, gdy Polska, Finlandia, Ukraina, Litwa i kraje kaukaskie uyy swej wolnoci przeciw rewolucji, chocia kiedy byy w niej aktywne. Zamiast broni integralnoci pastwa rosyjskiego, ktre stao si ostoj rewolucji, i dawi dnoci separatystyczne elazn rk", bolszewicy dali buruazji nierosyjskich narodw prawo do decydowania o ich losie i rozjtrzyli nacjonalizmy nawet wrd takich ludw, jak Ukraicy, ktrzy nigdy narodem nie byli. Zacieko i nienawi, z jak Ra Luksemburg cigaa wszelkie idee niepodlegociowe, nade wszystko polskie, postawia j w drastycznej opozycji do leninowcw, bya to jednak, naley podkreli, rozbieno strategicznych punktw widzenia, nie za rnica w uznaniu narodu czy kultury narodowej za warto samoistn. W tym punkcie Lenin bowiem zajmowa takie samo stanowisko. Uznawa prawo do samostanowienia, lecz zarazem domaga si, by socjalici walczyli przeciwko separatyzmowi wasnego narodu; nie mia te wtpliwoci, e interes rewolucji, to jest interes utrzymania wadzy bolszewickiej w Rosji stoi wyej anieli prawo do samostanowienia. Rzecznikiem za narodu w kwestii separacja czy integracja" mia by tak czy owak proletariat, rzecznikiem za proletariatu - jego partia, ktra wszake wyraa najbardziej postpowe tendencje kadej zbiorowoci narodowej. Pniejsze obielc Lenina przeciw brutalnociom popenionym w czasie najazdu na Gruzj nie miay ju praktycznego znaczenia, a program partii pozwala cakowicie usprawiedliwi polityk aneksji i najazdw, ktra przywrcia pastwu rosyjskiemu znaczn wikszo jego pierwotnych posiadoci. Batalia z PPS-em natomiast bya istotnie zasadnicza. Z dzisiejszej perspektywy moe wydawa si niewiarygodne, do jakiego stopnia Ra Luksemburg bya zalepiona na realnoci ycia spoecznego. Jednake zalepienie to wychodzio na jaw bynajmniej nie w tym tylko przypadku. Bya to w najpeniejszym sowa znaczeniu umysowo doktrynerska. Jej opisy rzeczywistoci spoecznej s w znacznej mierze wydedukowane z teoretycznego schematu marksistowskiego i minimalnie
102
tylko korygowane obserwacj faktycznych procesw. Skoro spoeczestwo kapitalistyczne z natury rzeczy dzieli si na wrogie klasy i skoro interesy kadej z tych klas zbiegaj si (przynajmniej jeli chodzi o ich stosunek do przeciwnika klasowego) w skali wiatowej, tedy jest rzecz teoretycznie niemoliw, by nard jaki w caoci" dy do niepodlegego bytu, gdy denia takiej caoci po prostu nie mog istnie. Ra Luksemburg bynajmniej nie skorygowaa swoich opinii w obliczu wybuchu nacjonalizmw w 1914 roku i po rozpadzie Midzynarodwki w rezultacie narodowych konfliktw. Uznaa po prostu, e wina" ley w zdradzie socjaldemokratycznych przywdcw, ktrzy nie dochowali wiernoci ideaom internacjonalizmu. Podobnie jak wielu doktrynerw marksistowskich, porzucaa cakowicie spoeczny p u n k t widzenia wtedy, kiedy wymagaoby to korekty teoretycznych zaoe: jeli rzeczywisto w jaskrawy sposb urga schematowi teoretycznemu, wwczas, miast rozway sytuacj w kategoriach socjalnych, naley szuka winnego" i ostatecznie zwali niepowodzenia na subiektywne okolicznoci. Skoro narody jako jednolite caoci w ogle nie istniej, tedy ruch narodowy we waciwym sensie sowa take nie moe istnie; jeli udaje istnienie - to m a m y do czynienia z oszustwem buruazji" lub zdrad rewizjonistw", a przy takim wyjanieniu nie m a potrzeby niczego rewidowa w schemacie. Skoro klasa robotnicza jest z istoty swej rewolucyjna, to gdy empiryczne realnoci zdaj si przeczy tej doktrynie, naley znale winowajc w osobach skorumpowanych przywdcw, ktrzy wychowywali robotnikw w duchu reformistycznym; rewolucyjno pozostaje w mocy, jeli chodzi o istot rzeczy", a chwilowa niezgodno istoty rzeczy z powierzchownym dowiadczeniem moe by pominita lub wyjaniona z wol jednostek lub okrelona jako sprzeczno dialektyczna". Dziki temu sposobowi mylenia Ra Luksemburg moga nigdy nie rewidowa niczego w swoich pogldach, chocia w prognozach swoich, jak rycho wychodzio na jaw, mylia si prawie niezmiennie. Stanowisko Ry L u k s e m b u r g w kwestii n a r o d o w e j spotkao si z krytyk Lenina, ktry zarzuca jej, e zwalczajc jednostronnie nacjonalizm polski, sprzyja nacjonalizmowi wielkoruskiemu, ktry jest niebezpieczniejszy. Krytykowali j take teoretycy PPS-u - Feliks Perl i Kazimierz Kelles-Krauz. Ten ostatni pisa w 1905 roku, e warunki ekonomiczne", ktre maj sta na przeszkodzie niepodlegoci Polski, redukuj si w ujciu Ry Luksemburg do handlu midzy prowincjami i e poleca ona dostosowa dziaalno proletariatu do chwilowych wymogw buruazji. W rzeczywistoci jednak narodowe pastwa s w naturalnym interesie kapitalizmu,
5. Kwestia narodowa
103
a niepodlego jest take potrzebna klasie robotniczej, gdy jest niezbdnym warunkiem demokracji. Natomiast polski ruch komunistyczny przyswoi sobie zrazu bez zmiany antyniepodlegociow doktryn Ry Luksemburg. Pniejsza krytyka luksemburgizmu", zreszt sumaryczna i oglnikowa, sprowadzaa si przewanie do zarzutu, i doktryna ta nie doceniaa" zainteresowania buruazji w rynku wewntrznym i zainteresowania innych klas w sprawie narodowej niezawisoci. Nigdy jednak krytyka ta - w ruchu komunistycznym - nie doprowadzia do rewizji tradycyjnej zasady, wedle ktrej walka klasowa jest ostatecznie" jedynym rozstrzygajcym konfliktem w dziejach, a sprawy narodowe s ju to niegodn uwagi tymczasow przypadoci, ju to zakamuflowanym wyrazem rzeczywistych", to jest ldasowych interesw, ju to wreszcie moliwym potencjaem energii rewolucyjnej, ktr taktyczne wzgldy nakazuj wykorzystywa, lecz ktr w historycznej perspektywie" trudno bra na serio. Nigdy, sowem, marksistowska teoria w komunistycznej wersji nie pogodzia si z realnoci narodu.
5 f C Sf: ifc
Ra Luksemburg jest wybitnym przykadem tego typu umysowoci, ktre czsto mona w historii marksizmu spotka i ktre marksizm zdawa si specjalnie przyciga: umysowoci potrzebujcej zniewalajcego autorytetu i zarazem wiary, e w przyjciu tego autorytetu przechowaj si wartoci mylenia naukowego. adna doktryna nie nadawaa si tak, jak marksizm, do zadouczynienia tej podwjnej potrzebie i adna nie bya zdolna wytworzy tak silnej mistyfikacji, pozwalajcej przechowa zaspokojenie w skrajnym dogmatyzmie i zarazem kult naukowoci". W tym sensie marksizm istotnie odgrywa funkcj religii intelektualistw, przy czym nie kcio si to bynajmniej z tym, e niektrzy z nich - wanie jak Ra Luksemburg - usiowali na wasn rk tre owej religii udoskonala z jej wasnych zaoe, co wzmacniao ich wasne poczucie niezalenoci od jakichkolwiek dogmatw. Orodkow spraw w myli Ry Luksemburg jest, oczywicie, teoria akumulacji, zwizana cile z jej przewiadczeniem, a kapitalizm musi si rozwija w kierunku rosncej polaryzacji klasowej (to ostatnie zakadali zreszt wszyscy ortodoksi, a dla Kautsky'ego marksizm byby ruin bez tego zaoenia). Chciaa ona doprowadzi marksizm do formy ostatecznie spjnej, formuujc teori dokadnych warunkw, ktre czyni kapitalizm ekonomiczn niemoliwoci. Marksizm by dla niej uniwersalnym kluczem,
104
ktry sprawia, e caa historia stawaa si przejrzysta, gdy pozwala pomija wszelkie zakcajce" jej przebieg dodatki jako przygodne drobiazgi. W ten sposb niesychane zuboenie procesu historycznego, jakie proponowaa teoria materializmu dziejowego, mona byo uzna nie za zuboenie bynajmniej, lecz za naukow abstrakcj, ktra zachowuje istot" rzeczy, eliminujc przypadoci. Nikt nie zdawa si zauwaa, e przy tym sposobie mylenia cay faktyczny proces historyczny zostaje zredukowany do nieistotnych przypadoci, a z historii ostaj si tylko oglnikowe ramy odnoszce si do przejcia jednej formacji ekonomicznej w drug. Caa reszta - wojny, konflikty narodowe i rasowe, okrelone formy ustrojowe i prawne, religie, wysiki intelektualne i artystyczne czowieka - wszystko to tono w mietniku przypadkw", nieinteresujcych teoretyka, ktry panuje umysowo nad gigantycznymi falowaniami wielkiej" historii. W ten sposb ubstwo symplicystycznych schematw nabierao dodatkowo patosu wielkoci. Losy spucizny pisarskiej Ry Luksemburg demonstruj tragedi tej wersji marksizmu, ktra chciaaby urzeczywistni dwa wykluczajce si dania: chciaaby przechowa marksistowski integryzm, a jednoczenie odrzuci warunek, ktry wszelki integryzm czyni w ogle moliwym, mianowicie warunek zinstytucjonalizowanej organizacji, majcej prawo nieodwoalnie osdza o prawdzie i faszu. Ra Luksemburg chciaa walczy o ortodoksj i jednoczenie kwestionowaa ide partii jako nieomylnego nosiciela ortodoksji na rzecz wiary w rewolucyjne posannictwo mas, ktre spontanicznie wyoni z siebie prawd. Lenin nie popeni tej niekonsekwencji i dziki temu marksizm jego wykaza skuteczno praktyczn, poniewa tre tego marksizmu bya z gry zastrzeona monopolistycznie dla organizacji zawodowych rewolucjonistw. W przypadku Ry Luksemburg absolutna wiara w rewolucyjne z natury" masy poczona z absolutn wiar w przesdzony raz na zawsze porzdek historii dawaa rezultaty zdumiewajce. W broszurze o rewolucji rosyjskiej radzi ona Leninowi, by stosowa w Rosji nieograniczon demokracj i zarazem, by elazn rk dawi wszelkie denia niepodlegociowe i nie zauwaa w ogle, e mona by te dwa postulaty podejrzewa o niespjno. Wychodzc z zaoe swojej teorii akumulacji, Ra Luksemburg przewidywaa rosnce trudnoci rynkowe, a wraz z nimi - rosncy nacisk kapitau na pace, radykalizacj mas robotniczych i nieuchronn polaryzacj klasow spoeczestwa kapitalistycznego. Dlatego midzy innymi nie przywizywaa adnej praktycznie wagi do ruchw chopskich i narodowych,
5. Kwestia narodowa
105
ktrych rola z koniecznoci musi sabn wraz z ekspansj kapitalizmu; lekcewaya te zupenie problemy krajw kolonialnych jako moliwych zasobnikw rewolucji. Sowem, staa na stanowisku rewolucji proletariackiej w klasycznie Marksowskim sensie, w odrnieniu od Lenina, ktry uprzytomni sobie, e czystej" rewolucji proletariackiej by w oglnoci nie moe i e kapitalizm, zbliajc si do idealnego" modelu dwuklasowego spoeczestwa, czyni rewolucj socjalistyczn coraz mniej, nie za coraz bardziej, prawdopodobn. W rezultacie, Ra Luksemburg stana w opozycji do Lenina w trzech podstawowych punktach strategii, z ktrych kady z osobna by niezbdnym warunkiem sukcesu bolszewikw w 1917 roku: polityka agrarna, program narodowociowy i wojskowa teoria partii. Lenin w artykule z 1922 roku (ogoszonym pomiertnie, w 1924) zarysowa stereotyp Ry Luksemburg, ktry sta si nastpnie obowizujcym kanonem w ruchu komunistycznym: Ra bya orem rewolucji", chocia mylia si w teorii akumulacji, w sprawie narodowej, w ocenie mienszewizmu, w ocenie bolszewizmu i w ocenie rewolucji padziernikowej (sprawa ywioowoci" i partii nie figuruje w tym wykazie bdw). Niemieccy komunici, po nieudanych prbach powsta w 1920 i 1923 roku, jli atakowa luksemburgizm", ktry by rzekomo ideologi odpowiedzialn za faszyw polityk w tych latach. Prac t wzili na siebie gwnie Ruth Fischer i Maslow (ta pierwsza przyrwnywaa R Luksemburg do prtka syfilisu). Caa tradycja Spartakusa uznana zostaa za pasmo bdw teoretycznych i taktycznych. Kiedy w 1926 roku, w toku kolejnych walk frakcyjnych i personalnych w sowieckim kierownictwie partyjnym, wadz obja tak zwana grupa prawicowa", nastpi krtki moment rehabilitacji" Ry Luksemburg, poczony z upadkiem Ruth Fischer i Masowa w niemieckiej partii komunistycznej. Rycho jednak dawne schematy zostay nie tylko przywrcone, ale zaostrzone. Stalin w artykule z 1931 roku zakoczy dyskusj owiadczajc, e Ra Luksemburg jest odpowiedzialna za teori permanentnej rewolucji", ktr przej nastpnie Trocki, aby zwalcza ide budowania socjalizmu w jednym kraju. W rezultacie wszystko, co dla Ry Luksemburg byo swoiste w jej teoretycznych i politycznych rozwaaniach, pozostao martwe, pomijajc werbalne hody polskich i niemieckich komunistw skadane okazjonalnie jej pamici jako mczennicy sprawy rewolucyjnej. Jej krytyka despotyzmu rewolucyjnego zacza budzi zainteresowanie dopiero dugo po drugiej wojnie wiatowej, kiedy ten typ krytyki by ju zbanalizowany i odkryta zostaa raczej jako ciekawostka historyczna anieli impuls dla przemian.
106
W latach 60-tych niejakie zainteresowanie dla jej spucizny oywio si jednak w krgach tak zwanej nowej lewicy, poszukujcej alternatywnego, nieczysto Leninowskiego modelu marksistowskiej ortodoksji, takiego mianowicie, ktry, odrzucajc Leninowsk teori partii, utrzymuje jednak wiar w niegasncy potencja rewolucyjny proletariatu i sprzeciwia si taktyce reformistycznej.
R O Z D Z I A IV
Bernstein i rewizjonizm
1. Pojcie rewizjonizmu
Sens pojcia rewizjonizm" nie by nigdy sprecyzowany dokadnie, a sowo to byo uywane w szerszym lub wszym zakresie zalenie od okolicznoci. O ile jednak wspczenie w ruchu komunistycznym wyraz rewizjonizm" nie ma w ogle adnej treci okrelonej i uywany bywa jako przezwisko dowolnie stosowane wobec najrniejszych ludzi i grup kwestionujcych w jakich punktach polityk, program czy doktryn danej partii, to na przeomie XIX i XX wieku rewizjonizm" daje si scharakteryzowa jako wyrane zjawisko w ruchu socjalistycznym rodkowo- i wschodnioeuropejskim, chocia granice jego byy pynne. Rewizjonistami nazywano tych pisarzy i dziaaczy socjalistycznych, ktrzy wychodzc z zaoe marksistowskich stopniowo podawali w wtpliwo rne elementy doktryny, w szczeglnoci prognozy Marksa na temat rozwoju kapitalizmu oraz koniecznoci rewolucji socjalistycznej. Nie nazywano rewizjonistami tych, ktrzy porzucali marksizm cakowicie lub nigdy marksistami nie byli, ale tych, ktrzy starali si odziedziczon doktryn przeksztaca lub wykazywali, e pewne jej istotne skadniki nie s ju stosowalne do obecnego spoeczestwa. Jauresa na przykad rzadko nazywano rewizjonist, gdy nie podawa si on nigdy za ortodoksa w niemieckim sensie. Pniej podcigano pod to miano rwnie tych, ktrzy starali si uzupenia marksizm zaoeniami Kantowskimi. W oglnoci jednak rewizjonizm by zjawiskiem charakterystycznym dla partii, ktre kady silny nacisk na swoj wierno teorii Marksa, a wic niemieckiej, austriackiej i rosyjskiej nade wszystko.
108
IV. Bernstein i rewizjonizm
W cisym sensie rewizjonizm uchodzi za stanowisko teoretyczne, lecz wyrana artykulacja tego stanowiska przez Bernsteina w drugiej poowie lat 90-tych poprzedzona bya tendencjami politycznymi, ktre, bez podbudowy doktrynalnej, zmierzay w tym samym kierunku. Pierwszym objawem kryzysu rewizjonistycznego w partii niemieckiej bya dyskusja nad kwesti agrarn we wczesnych latach 90-tych. Na zjedzie we Frankfurcie w 1894 roku przywdca socjaldemokratyczny z Bawarii, Georg von Vollmar (18501922), domaga si, by partia braa w obron nie tylko interesy robotnikw, ale take chopw. Kwestia ta miaa na pozr sens czysto taktyczny, lecz w rzeczywistoci dotykaa istotnego skadnika teorii. Zgodnie z pogldem Engelsa i Marksa, podtrzymywanym przez ortodoksw, rozwj rolnictwa w kapitalizmie musi w zasadniczej tendencji przebiega t sam drog, co w przemyle, to jest prowadzi do coraz wikszej koncentracji ziemi w rkach coraz mniej licznych posiadaczy i nieuchronnie rujnowa drobn wasno chopsk. Z tej racji ortodoksi, jak Kautsky, byli przeciwni polityce obrony chopw, gdy s oni tak czy owak klas skazan na zagad, a wic w sensie historycznym reakcyjn". W wyniku jednak socjalici nigdy nie mogli zdoby poparcia wrd chopw, co ogromnie osabiao ich moliwoci walki wyborczej, tym bardziej e wikszo chopstwa pruskiego sprzymierzaa si z junkrami w antyburuazyjnej opozycji, popieraa tedy najbardziej wsteczn formacj polityczn. Ale sprawa bya nie tylko taktyczna: chodzio o to, czy w ogle zapowiadany proces koncentracji w rolnictwie naprawd istnieje. Eduard David (1863-1930), socjalistyczny ekspert od spraw rolnych, wykazywa, e nie ma w rolnictwie koncentracji, a ponadto, e najwaciwsz form produkcji rolnej jest gospodarstwo rodzinne. Kautsky zwalcza Davida w obu punktach, ale po wielu latach przyzna m u racj w punkcie pierwszym: nie ma adnego koniecznego" procesu koncentracji wasnoci ziemskiej. Niebawem jednak okazao si, e wtpliwoci co do poprawnoci Marksowskich prognoz mona rozszerzy z rolnictwa na cao gospodarki kapitalistycznej. Tradycyjna doktryna Marksa zakadaa, e kapitalizm musi zmierza w kierunku wzrastajcej polaryzacji klas, koncentracji kapitau, ruiny drobnych przedsibiorstw, proletaryzacji mas i e proces ten odwrci si nie da; tym samym zakadaa, e wszystkie reformy w ramach kapitalizmu s nieistotne i nietrwae i e, w konsekwencji, gwnym zadaniem socjalistw jest organizowanie si w oczekiwaniu ostatecznego starcia rewolucyjnego. Rozrost masowych partii socjalistycznych, sukcesy parlamentarne i reformy spoeczne powoay do ycia du kadr dziaaczy, ktrzy
109
widzieli swoje zadanie w doranej obronie interesw robotniczych i dla ktrych idea wielkiej i wszystko rozstrzygajcej bitwy ostatecznej nie miaa praktycznego sensu. Umysowo reformistyczna upowszechnia si tedy w ruchu socjalistycznym znacznie wczeniej, ni Bernstein j teoretycznie ugruntowa. Nie bez znaczenia by take przykad socjalizmu angielskiego, ktry przez cay czas rozwija si bez adnej doktryny rewolucyjnej i odnosi niewtpliwe sukcesy. Rewizjonizm jako teoria znalaz tedy od pocztku
/
korzystny grunt wrd dziaaczy partyjnych i zwizkowych. Ow praktyczny rewizjonizm miewa rne motywy i rne orientacje. Dla politykw parlamentarnych wana bya sprawa sojuszw z niesocjalistycznymi siami dla celw wyborczych lub reformatorskich, a wszelkie takie sojusze byy zawsze z punktu widzenia doktryny podejrzane. Lokalni dziaacze partyjni i zwizkowi mniej si interesowali kwesti rozgrywek wyborczych, ale na og odnosili si obojtnie do sprawy ostatecznych celw" socjalizmu i do caej teoretycznej czci partyjnego programu. Ignaz Auer (1846-1907), jeden z przywdcw partii, wyraa wiadomo tej grupy. Niektrzy wreszcie (zwaszcza Schippel i Heine) kwestionowali antymilitarystyczny i antykolonialny program partii, wychodzc z zaoe nacjonalistycznych i z przekonania, e zarwno militaryzm, jak walka o kolonie i rynki s w interesie niemieckiego proletariatu. Powszechnie jednak w le arykuowany rewizjonizm praktyczny zakada, e zadaniem socjalistw jest budowa nowego spoeczestwa po kawaku", nie za wyczekiwanie na rewolucj i e naley skoncentrowa wszystkie wysiki na stopniowym naprawianiu istniejcego systemu. Dzieo Bernsteina nie mogoby nigdy sta si zaczynem takiego trzsienia ziemi, gdyby nie byo ujawnieniem i systematyzacj idei, ktre niejako wisiay w powietrzu.
Eduard Bernstein (1850-1932) urodzi si w Berlinie w robotniczej rodzinie pochodzenia ydowskiego, lecz nie religijnej; ojciec jego by maszynist kolejowym. Bernstein wczenie musia porzuci gimnazjum i w latach 1 8 6 9 - 1 8 7 8 pracowa jako urzdnik bankowy. W 1872 roku wstpi do partii eisenachczykw i uczestniczy w zjednoczeniowym zjedzie. Przez czas pewien by wyznawc filozofii Diihringa, ale zraziy go apodyktyczno, nietolerancja i antysemityzm berliskiego filozofa. Lektura Engelsowskiego Anty-Duhringa (1878) przekonaa go cakowicie do marksizmu;
110
od tej chwili by gorliwym rzecznikiem marksistowskiej ortodoksji w wersji wczenie przyjtej. Po ogoszeniu ustaw wyjtkowych wyjecha do Lugano, a nastpnie do Zurychu jako sekretarz Karla Hochberga, niemieckiego bogacza, ktry sympatyzowa z socjaldemokracj i wspiera j finansowo, chocia sam marksist nie by. W Zurychu zosta wsppracownikiem, a nastpnie (od 1880 do 1890) redaktorem naczelnym pisma Sozialdemokrat". Tam rwnie zaprzyjani si z Kautskym, ktrego rycho potem Hchberg cign z Wiednia, pozna take socjalistyczn emigracj rosyjsk. Sozialdemokrat" by niezwykle wanym narzdziem utrzymywania cigoci partii w warunkach nielegalnoci lub plegalnoci, a redagowany by w duchu rewolucyjnej ortodoksji. W 1880 r. Bernstein towarzyszy Beblowi w podry do Londynu, gdzie pozna Marksa i Engelsa. Odwiedzi Engelsa powtrnie w 1884 r. i prowadzi z nim yw korespondencj, ktr ogosi dopiero w 1925 roku. W Zurychu rwnie wyda Bernstein swoje studia nad histori czartystw (Chartistenbewegung in Ertgland, 1887). W poowie 1888 roku zosta wysiedlony ze Szwajcarii i przenis si do Londynu, gdzie nalea do najbliszych przyjaci Engelsa w ostatnich latach jego ycia (Engels mianowa go take jednym z wykonawcw swego testamentu). Bernstein mieszka w Anglii do pocztku 1901 roku. Pobyt ten zasadniczo odmieni jego s t o s u n e k do marksizmu i filozofii socjalistycznej; znaczny wpyw wywarli na niego fabianie, z ktrymi by przez cay czas w bliskim kontakcie. Obserwacja angielskich stosunkw doprowadzia go do przekonania, e teoria jednorazowego wielkiego krachu, ktry obali kapitalizm, jest doktrynersk iluzj i e realn nadziej socjalizmu s stopniowe reformy spoeczne i stopniowa socjalizacja rodkami demokratycznej presji. Spostrzeenia te przerodziy si rycho w cay system rewidujcy wiele podstawowych zaoe filozoficznych i politycznych marksizmu. Krytyka ta w wielu punktach bya zbliona do tak zwanego Kathedersozialismus (Brentano, Schulze-Gavernitz, Sombart), ktry by waciwie prb skojarzenia socjalizmu z doktrynami liberalnymi i liczy na stopniow napraw spoeczestwa przez legislacj socjaln, a wic odrzuca zasadnicz, jakociow" cezur midzy kapitalizmem a socjalizmem. Myli swoje wyoy Bernstein w serii artykuw pod tytuem Problemy socjalizmu, ogaszanych od koca 1896 roku w Die Neue Zeit", a nastpnie w ksice Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie (1899), ktra staa si f u n d a m e n t a l n y m d o k u m e n t e m ruchu rewizjonistycznego i przedmiotem niezliczonych polemik. Na pierwsze ataki Bern-
111
stein odpowiedzia listem do zjazdu partyjnego w Stuttgarcie, na ktry jeszcze nie mg przyjecha, gdy cigany by przez sdy niemieckie. N a zjedzie tym atakowali go ortodoksi (Kautsky, Klara Zetkin, Ra Luksemburg), a rycho caa socjaldemokracja e u r o p e j s k a zostaa wcignita w debat, ktra ostatecznie przyczynia si decydujco do krystalizacji dwch przeciwstawnych tendencji w ruchu socjalistycznym. Mimo kolejnych rezolucji antyrewizjonistycznych i potpie, m i m o e wikszo teoretykw partyjnych opowiedziaa si przeciwko Bernsteinowi, widoczne byo, e wpywy jego rosy i umacniay si w partii, a take w zwizkach zawodowych. Na pocztku 1901 r. Bernstein powrci do Niemiec i w nastpnym roku wybrany zosta posem do Reichstagu z Wrocawia. Przesta wsppracowa z Die Neue Zeit" i pisywa czsto do Sozialistische Monatshefte", ktre redagowa Julius Bloch (od 1897) i ktre stay si gwnym organem teoretycznym reformizmu. Nie zosta jednak usunity z partii (tylko nieliczna mniejszo radykalna domagaa si wykluczenia rewizjonistw, do czego j e d n a k nie dopucio centrystyczne kierownictwo), a z biegiem czasu jego zwolennicy zdobywali coraz mocniejsze pozycje we wadzach partyjnych. Od tego czasu Bernstein dzieli ycie midzy aktywno poselsk (by posem od 1902 do 1918 i p o t e m od 1920 do 1928) a prac pisarsk i wydawnicz. Jeszcze za czasw londyskich wyda dziea Lassalle'a, nastpnie za przygotowa pen edycj ogoszon w Berlinie w 12 tomach. W 1905 roku przyczy si do zwolennikw masowego strajku politycznego (Der politische Massenstreik und die politische Lage der Sozialdemokratie in Deutschland, 1905), napisa obszern histori ruchu robotniczego w Berlinie (Geschichte der Beliner Arbeiterbewegung, 3 tomy, 1907-1910), wyda wsplnie z Beblem korespondencj Marksa i Engelsa w 4-ch tomach, zaoy i redagowa pismo Dokumente des Sozialismus" (1902-1905). Utwierdza si coraz bardziej w swojej krytyce marksizmu, ktr nadal uprawia. W ostatnich latach przed pierwsz wojn wiatow by ju bliszy reformistycznym liberaom ni marksistom. W czasie wojny nalea do antywojennej mniejszoci i wstpi do dysydenckiej Niezalenej Socjalistycznej Partii Niemiec, gdzie wsppracowa z Kautskym i Haasem. Wrci do partii socjaldemokratycznej po wojnie i bra udzia w przygotowywaniu jej pierwszego programu. By waciwym twrc ideologii socjaldemokracji w tym rozumieniu sowa, jakie upowszechnio si po pierwszej wojnie wiatowej w opozycji do komunizmu. Umar w Berlinie.
112
3 Prawa dziejowe i dialektylca

Z d a n i e m Bernsteina, nieszczciem teoretycznym marksizmu jest jego Heglowski rodowd. Marks, wedug niego, nigdy nie wyzby si cakiem Heglowskich skonnoci, ktre pozwalay m u dedukowa rozwj spoeczny z abstrakcyjnych i apriorycznych schematw dialektyki, przy lekcewaeniu faktw. To go midzy innymi doprowadzio do wiary w determinizm dziejowy oraz w obecno jednego okrelajcego czynnika" dziejw, ktrego osobniki ludzkie s jakoby tylko organami. Lecz ju Engels zagodzi znacznie ostro pierwotnych formu historycznego materializmu; mwi on wszake o przyczynach ostatecznych", zakada zatem take przyczyny porednie w rozwoju historycznym. Ale im bardziej liczne i rnorodne s owe porednie przyczyny, tym bardziej ogranicza musz przewag przyczyn ostatecznych". Tak te w rzeczy samej si dzieje: rnorodno si dziaajcych w spoeczestwie redukuje panowanie koniecznoci" i pozwala ludziom coraz skuteczniej wpywa na procesy spoeczne. Gdy si to uzna, marksizm nie moe ju uchodzi za doktryn czysto materialistyczn, a tym mniej - za teori czynnika ekonomicznego", ktry w sposb przemony okrela dzieje. Nie u j m u j e to Marksowi ogromnej zasugi w ukazaniu wagi przemian technicznych i produkcyjnych dla rozumienia historii. Z heglizmu rwnie pochodzi blankistowski" element w marksizmie, wiara w totaln rewolucj i w twrcz rol przemocy politycznej. W Manifecie komunistycznym wrd krytykowanej literatury socjalistycznej Babeufa w ogle nie ma. Pismo oklne Zwizku Komunistw z marca 1850 r. jest blankistowslcie z ducha; zakada si zdaje, e sama wola rewolucyjna i organizacja terrorystyczna mog by si napdow socjalistycznego przewrotu. W oglnoci Marks usiowa znale kompromis midzy dwiema tradycjami ruchu socjalistycznego. Jeden prd, konstruktywny, ewolucjonistyczny, rozwija si w literaturze utopijnej i w sektach socjalistycznych oraz zwizkach robotniczych XIX wieku, a zmierza do emancypacji spoeczestwa przez now organizacj ekonomiczn. Drugi, destrukcyjny, konspiratorski, terrorystyczny, chcia zmieni spoeczestwo przez ekspropriacj polityczn rzdzcych klas. Jednake marksizm by raczej kompromisem midzy obiema orientacjami anieli ich syntez; std te myl Marksa oscyluje midzy nimi i ukazuje kolejno rne oblicza. Warto zauway, e czynic Hegla odpowiedzialnym za blankistowskie elementy" w marksizmie, Bernstein stoi na stanowisku dokadnie przeciwstawnym Plechanowowi. Plechanow bowiem stara si wykaza, e wanie
3. Prawa dziejowe i dialektyka
113
tradycja heglowska z jej antyutopijn orientacj i z jej wiar w naturaln logik" dziejw jest najskuteczniejsz broni ruchu socjalistycznego przeciwko awanturnictwu politycznemu, blankistowskiemu duchowi konspiracji i nadziejom na byskawiczny skok" do socjalizmu nieoparty na organicznym dojrzewaniu kapitalistycznych stosunkw produkcji. Rwnie bdem filozoficznym Marksa - twierdzi Bernstein - bya teoria wartoci w takim sensie, jaki jej Marks nadaje, gdy sdzi, e warto okrelona przez czas pracy jest realnym zjawiskiem rzdzcym wymian, nie za konstrukcj mylow, ktra tylko uatwia rozumowanie. Warto w sensie Marksowskim jest niemierzalna i jest najwyej abstrakcyjnym narzdziem pojciowym, nie za realnoci ekonomiczn. Engels wierzy wprawdzie, e jeszcze w redniowieczu towary wymieniane byy wedle wartoci, wszelako Parvus wykaza, e ju wtedy dziaay rne czynniki ograniczajce wpyw wartoci na ceny. Tylko w prymitywnych spoeczestwach prawo wartoci byo naprawd w mocy. Suszno lub niesuszno teorii wartoci nie jest zreszt istotna w analizie wartoci dodatkowej. Lecz i w tym punkcie doktryna Marksa jest mylca: poniewa Marks utosami stop wartoci dodatkowej ze stop wyzysku, stworzy wraenie, e stopa wartoci dodatkowej jest miar niesprawiedliwoci spoecznej. Jest to bd, gdy poziom ycia klasy robotniczej nie jest skorelowany koniecznie ze stop wartoci dodatkowej (skrajna ndza robotnikw moliwa jest przy niskiej stopie wartoci dodatkowej, a wzgldny dostatek - przy wysokiej), ponadto za socjalizm nie moe by tak czy owak uzasadniany faktem, e paca robocza nie jest rwna penej wartoci produktu, jako e jest to w oglnoci niemoliwe. W pniejszych swoich artykuach Bernstein wyraniej jeszcze okreli swj negatywny stosunek do teorii wartoci Kapitau. Myl, e Marlcsowskie pojcie wartoci jest tylko konwencjonalnym instrumentem rozumowania, nie za rzeczywistym zjawiskiem spoecznym, sformuowana zostaa ju wczeniej przez Schmidta i Sombarta i w tej wersji Bernstein j przyj w swojej gwnej rozprawie. Pniej wypowiedzia si jeszcze wyraniej: warto w sensie Marksa nie istnieje, tylko cena jest rzeczywistoci ekonomiczn, a towary maj warto dziki temu, e maj cen. Marks w oglnoci nie docenia wartoci uytkowej towarw, a jego pojcie wartoci jest bezuyteczne, gdy nieilociowe (m.in. dlatego, e tylko czas pracy moe by mierzony, lecz nie jej intensywno). Krytyka filozoficznych zaoe marksizmu i jego Heglowskiej genealogii jest u Bernsteina niesychanie sumaryczna i symplicystyczna. Nie wydaje
114
si w oglnoci, by zna on dziea Hegla lub wiedzia o nich co wicej, anieli mg wyczyta w karykaturalnie uproszczonych streszczeniach Engelsa. Pod tym wzgldem zreszt nie by w swoich czasach wyjtkiem: znajomo Hegla wrd marksistw niemal nie istniaa, rol Hegla w formowaniu si Marksowskiego pogldu na wiat powszechnie sprowadzano do oglnikowych banaw lub w ogle pomijano (Labriola i Plechanow naleeli do nielicznych, ktrzy zwracali uwag na Heglowski rodowd marksizmu; lecz rwnie Hegel Plechanowa by nie do poznania uproszczony). Mimo to generalny duch Bernsteinowskiej krytyki Marksa jest jasny: ma to by krytyka wszelkich wyspekulowanych schematw historiozoficznych, pretendujcych do wyjanienia procesw dziejowych jednym abstrakcyjnym kluczem, a take krytyka filozoficznego" sposobu mylenia, ktry, miast bada empirycznie tendencje ekonomiczne, podporzdkowuje sens wydarze oczekiwaniu jednej gigantycznej, jakociowej" przemiany o wszechzbawicielskiej mocy. Bernstein tedy nie stara si wykazywa, e dochowuje wiernoci Marksowi; przeciwnie, krytykowa go wprost, lecz krytykowa to, co w jego mniemaniu byo jedynie stron" negatywn marksizmu: wiar w spekulatywne schematy historii, wyczekiwanie socjalizmu jako wielkiej przerwy w ludzkich dziejach.
4. Rewolucja i cel ostateczny"

Krytyka Heglowskich skae w marksizmie nie byaby sama przez si szczeglnie grona dla ideologii partyjnej. Jednake nerw Bernsteinowskiego ataku lea gdzie indziej. Oto bowiem stara si on wykaza, e przewidywania marksistw co do koncentracji kapitau s bdne, e wobec tego iluzoryczne s rwnie prognozy odnoszce si do polaryzacji klasowej i do jednorazowego aktu rewolucyjnego, ktry zniesie za jednym zamachem istniejcy porzdek, e zadaniem socjaldemokracji jest stopniowa socjalizacja instytucji politycznych i wasnoci i e, co wicej, partia nastawienie to ju faktycznie przyja, lecz nie odwaa si porzuci tradycj uwiconej doktryny rewolucyjnej. To bya waciwa substancja" rewizjonistycznej teorii, jawnie niezgodna z duchem i liter marksizmu, a take z teoretyczn czci partyjnego programu. Obserwacje Marksa dotyczce spadku stopy zysku, nadprodukcji, kryzysw, periodycznego niszczenia kapitau, koncentracji, s niewtpliwie oparte
115
na faktach, powiada Bernstein. Jednake Marks lekceway lub cakiem pomija obecno odwrotnych tendencji, ktre wystpuj w kapitalizmie. Ot naley odrni koncentracj przedsibiorstw od koncentracji bogactw: pierwsza zachodzi, lecz nie druga. W wyniku systemu towarzystw akcyjnych rozrost wielkich przedsibiorstw przemysowych nie oznacza takiego samego wzrostu jednostkowych majtkw. Przeciwnie, liczba posiadaczy ronie zarwno w liczbach absolutnych, jak wzgldnych. Gdyby wic widoki socjalizmu zaleay od koncentracji bogactw, socjaldemokracja miaaby przeciw sobie obiektywny proces ekonomiczny. W rzeczywistoci szanse socjalizmu nie s zalene od susznoci teorii koncentracji. Ze stwierdzenia wzrostu liczby posiadaczy nie wynika - jak Bernstein podkrela w licie do zjazdu stuttgarckiego - e chce on usprawiedliwi obecny ustrj. Dla socjalizmu rozstrzygajca jest sprawa wydajnoci pracy; o ile wzrost liczby posiadaczy hamuje siy wytwrcze, nie ma on sensu socjalistycznego, lecz trzeba stwierdzi sam fakt takiego wzrostu niezalenie od jego spoecznego znaczenia. Tym samym bdne s rwnie proroctwa dotyczce rosncej polaryzacji klas. Zachodzi zjawisko odwrotne: stratyfikacja spoeczna komplikuje si zamiast upraszcza, technologia i organizacja spoeczna p o w o d u j wzrost klasy redniej. Jest tedy beznadziejn utopi oczekiwanie na socjalizm, ktry przyjdzie w wyniku wywaszczenia klas rednich przez kapita. O ile warstwa technikw i pracownikw przyrasta szybko, o tyle wzgldny udzia proletariatu w caoci populacji ma tendencj malejc. Nie m a rwnie koncentracji wasnoci rolnej. Nie mona te uzalenia perspektyw socjalizmu od wyczekiwania na wielkie kryzysy, ktre spowoduj ekonomiczny krach gospodarki kapitalistycznej. Przeciwnie, takie kryzysy s coraz mniej prawdopodobne, a kapitalizm nabywa coraz wikszej umiejtnoci adaptowania si do trudnoci rynkowych. Pogld, rozpowszechniony wrd socjalistw, i kryzysy mona tumaczy nisk konsumpcj mas, jest bdny i zreszt sprzeczny z teori Marksa i Engelsa. Jest to myl Sismondiego, przejta przez Rodbertusa; Marks sam podnosi okoliczno, e kryzysy wybuchaj zazwyczaj w okresach przyrostu pacy roboczej. Jednak III t o m Kapitau u j m u j e kryzysy jako wynik konfliktu midzy zdolnociami konsumpcyjnymi mas a naturalnym pdem kapitalizmu do postpu si wytwrczych. Ot rozwj handlu wiatowego ogromnie poszerzy pole manewru, jakim dysponuje kapita, aby skutecznie reagowa na lokalne sytuacje kryzysowe uruchomiajc szybko rodki kredytowe. Rynki zagraniczne rosn przy tym gwnie w sensie intensywnym, nie ekstensywnym i nie ma adnych powodw, by ustanawia jak-
116
kol wiek nieprzekraczaln granic tego wzrostu. Ra Luksemburg twierdzi, e Marksowska teoria opisywaa kryzysy upadku, ktre dopiero maj nadej, podczas gdy dotychczasowe byy kryzysami wzrostu; gdyby jednak byo to prawd, oznaczaoby to, e teoria kryzysw Marksa ma inny sens, ni on sam jej przypisywa, ponadto za, e caa teoria jest niesprawdzon spekulatywn dedukcj. W rzeczywistoci rozwinity system kredytu, karteli i ce ochronnych, chocia suy utrwalaniu wyzysku, stwarza zarazem skuteczne instrumenty przeciw kryzysom i usuwa nadzieje na wielk katastrof". Wedle Marksa socjalizm wymaga dwch warunkw gwnych: wysokiego stopnia uspoecznienia procesw produkcyjnych w kapitalistycznej gospodarce oraz wadzy politycznej proletariatu. Ot pierwszy warunek nie jest jeszcze bynajmniej speniony. Co si za tyczy warunku drugiego, to naley wyranie powiedzie, czy partia liczy na zdobycie wadzy w ramach demokratycznych instytucji wyborczych, czy na przemoc rewolucyjn. Podstawowe tendencje spoecznego rozwoju nie sprzyjaj rewolucyjnej nadziei. Zrnicowanie funkcji spoecznych jest coraz wiksze - wbrew tradycyjnym przepowiedniom; ronie rwnie zrnicowanie wewntrz samej klasy robotniczej. Obalona take zostaa teoria, wedle ktrej pooenie robotnikw w kapitalistycznym systemie jest beznadziejne i nie moe si istotnie poprawi. Marks w tej sprawie nie by cakiem konsekwentny: przyznawa obecno tendencji, ktre mog ogranicza wyzysk i poprawia los najemnikw, niekiedy jednak trzyma si apriorycznej swojej konstrukcji, ktra nie pozwlaa mu dostrzega znaczenia sprzecznych z ni faktw. W tej chwili jest niewtpliwe, e nie ma powodu oczekiwa zaostrzenia si przeciwiestw klasowych w wyniku rosncego wyzysku i ndzy. Ale te socjalistyczne perspektywy nie s wcale zwizane z tymi prognozami. Widoki socjalizmu zale od wzrostu spoecznej wydajnoci pracy zwizanej z oglnym postpem oraz od umysowej i moralnej dojrzaoci klasy robotniczej. Socjalizm jest ruchem stopniowym polegajcym na rosncej socjalizacji z wykorzystaniem instytucji demokratycznych i siy zorgnizowanego proletariatu. Demokracja nie jest przy tym tylko rodkiem walki politycznej, jest rwnie celem samoistnym i wartoci sam w sobie, form, w jakiej socjalizm si urzeczywistnia. Demokracja nie jest automatycznym rozwizaniem wszystkich problemw spoecznych, ale jest potn i nieodzown dwigni postpu. Skoro socjaldemokracja stoi na gruncie parlamentarnym, frazesy o dyktaturze proletariatu" s pozbawione sensu. Niemoliwy jest zreszt socjalizm, ktry klasa robotnicza miaaby zbudowa drog przemocy zastosowanej przeciw caemu pozostaemu wiatu;
117
przeciwnie, socjalici powinni si stara o zainteresowanie swoim programem drobnomieszczastwa i chopstwa. Droga polega na tym, eby, dziki wzrastajcemu wpywowi socjaldemokracji na instytucje pastwowe, reformowa organizacj gospodarcz, usuwa przeszkody hamujce spdzielczo wytwrcz, zapewnia organizacjom zawodowym kontrol nad produkcj, budowa zabezpieczenia przeciw monopolom i gwarancje dla pracy; tam, gdzie takie warunki istniej, obecno nieuspoecznionej produkcji obok uspoecznionej nie jest wana; prywatne przedsibiorstwa bd si same uspoecznia stopniowo - masowe i jednorazowe uspoecznienie musiaoby oznacza rwnie masowe marnotrawstwo i terror. Nie chodzi przy tym - podkrela Bernstein - o adne zakazywanie" rewolucji; rewolucje s ywioowymi procesami, ktrych zakaza niepodobna. Ale polityka reform niczego pod tym wzgldem nie zmienia. Chodzi za o wyrane przyznanie tego oto rzeczywistego faktu, e partia dy do socjalistycznych przeobrae spoecznych drog demokratycznych i gospodarczych reform. Partia jest taka faktycznie, chodzi o to, by miaa odwag ukaza si tym, czym jest" - wedle sw Schillera. W rzeczy samej, Bebel odpiera oskarenie, iby partia zmierzaa do polityki przemocy Kautsky napisa reformistyczny program agrarny, a w Reichstagu partia domagaa si instytucji sdw rozjemczych. Nie jest przy tym prawd, e operowanie grob przemocy i strachem jest najskuteczniejsze; robotnicy angielscy wywalczyli prawo wyborcze nie w rewolucyjnych czasach czartyzmu, ale wtedy, gdy sprzymierzyli si z radykalnym mieszczastwem. Zwiza formua, w ktrej Bernstein streci swoje stanowisko i ktra zrobia karier jako gwny przedmiot atakw ortodoksji powiada: To, co zwyko si nazywa celem ostatecznym socjalizmu, jest dla mnie niczym, ruch jest wszystkim". W licie do zjazdu Bernstein wyjania sens tego powiedzenia nastpujco: partii w obecnej sytuacji nie powinno zalee na wielkiej katastrofie, lecz na stopniowym rozszerzaniu praw politycznych robotnikw oraz ich udziau w organizacjach gospodarczych i komunalnych; zdobycie wadzy i uspoecznienie wasnoci same nie s celem, lecz rodkami. W tekcie gwnego dziea za podaje nieco inne wyjanienie. Marks wszake pisa, powiada, e klasa robotnicza nie ma gotowej utopii, ktr mogaby wprowadzi dekretem; nie ma ideaw dowolnie wymylonych; wie, e jej wyzwolenie wymaga dugich walk i rnych dziejowych procesw, ktre zmieni zarwno ludzi, jak okolicznoci; trzeba uruchomi elementy nowego spoeczestwa, ktre rozwiny si ju w onie kapitalizmu. Trzymanie si tradycyjnych utopii jest zawad w postpie spoecz-
118
nym, poniewa odwraca uwag od moliwych i wykonalnych reform, ktre wywalczy naley. Jak wida, formua ruch jest wszystkim, ce niczym", nie jest cakiem jednoznaczna i, co wicej, wspiera si na pewnej myli Marksa, ktr cakowicie przeinacza. Marks istotnie, zarwno w Wojnie domowej we Francji, jak w (nieznanej jeszcze Bernsteinowi) Ideologii niemieckiej i w innych pismach, podkrela, e naukowy socjalizm nie chce kusi ludzi dowolnie wymylonymi modelami doskonaego ustroju, ale chce bada istniejce tendencje rozwojowe ekonomiczne i spoeczne, aby uruchomi lub stymulowa realne siy zmieniajce spoeczestwo; trzeba wic bada zalkowe formy naturalnego" ruchu dziejw czy te - jak pisa jeszcze w 1843 roku - zmusza do taca skostniae stosunki spoeczne grajc im ich wasn melodi. Myl ta skierowana jest przeciwko sentymentalnym i moralizatorskim utopiom, lecz bynajmniej nie przeciwko nadziei na gwatown, jednorazow rewolucj; nie wynika te z niej wcale, e socjalici powinni ogranicza swoje horyzonty do bezporednio narzucajcych si lub doranie wykonalnych celw, lecz tylko, e cele socjalistw - w szczeglnoci cel ostateczny" i rewolucja polityczna - maj by niejako wyprowadzone z obserwacji rzeczywistych tendencji dziejowych, nie za z arbitralnych wyobrae na temat wiata doskonaego. W szczeglnoci za Marks wyranie wyjania, w jakim sensie - jego zdaniem - kapitalizm stwarza przesanki" przyszego ustroju (uspoecznienie procesw wytwrczych, polaryzacja klasowa, rewolucyjne wychowanie proletariatu przez same warunki ycia); przesanki te czyni socjalizm moliwym, a nawet koniecznym, lecz adne przemiany kapitalizmu nie maj sensu socjalistycznego przed politycznym zwycistwem proletariatu. W tym sensie przeto Bernstein bezzasadnie powoywa si na Marksa, chocia nie cakiem bezzasadnie na Engelsa. Istota sporu nie leaa w uznaniu lub odrzuceniu przemocy rewolucyjnej, lecz w pytaniu, czy procesy socjalizacji w gospodarce kapitalistycznej s ju" czstkowymi aktami socjalistycznego budownictwa. Jeli socjalizm moe by realizowany po kawaku" w kapitalizmie, to nie m a powodu uwaa, by z tych kawakw z czasem nie moga powsta cao. Tym samym cezura rozdzielajca obie formacje spoeczne zostaje usunita, ruch ku socjalizmowi nie jest przygotowaniem wielkiej ekspropriacji, ale oznacza wicej uspoecznienia, wicej demokracji, wicej rwnoci, wicej dobrobytu, przy czym w stopniowy wzrost nie ma adnej dajcej si z gry zdefiniowa granicy czy wanie ostatecznego celu".
5. Sens rewizjonizmu
119
e ruch jest wszystkim, cel niczym" nie jest to zatem, w rozumieniu Bernsteina, trywialne zalecenie, by partia stawiaa sobie zadania wykonalne. Formua ta zakada, e cel ostateczny" taki, jak go rozumiaa tradycja marksizmu (wyzwolenie ekonomiczne proletariatu przez zdobycie wadzy politycznej), nie m a adnej treci okrelonej, e ruch socjalistyczny jest w stanie wywalcza liczne przemiany, ktre stopniowo wprowadzaj w ycie coraz wicej socjalistycznych wartoci, e partia, ktra by ya oczekiwaniem na jednorazow wielk katastrof, dziaaaby wbrew interesom proletariatu. Lecz, zdaniem Bernsteina, niemiecka socjaldemokracja jest ju faktycznie, w znacznej czci swych zachowa politycznych, parti reform. Rewolucyjne formuy programu s sprzeczne z faktyczn polityk i mog j tylko h a m o wa. Trzeba zatem nie tego, by partia zmienia cakowicie sw polityk, lecz raczej, by uwiadomia sobie rzeczywisty sens polityki ju prowadzonej. Trzeba dostosowa odziedziczone idee do realnych dziaa politycznych. Rwnie odrzuca Bernstein formu Manifestu komunistycznego o robotnikach bez ojczyzny Formua bya, by moe, zasadna w latach 40-tych w stosunku do proletariatu pozbawionego praw politycznych i nieuczestniczcego w yciu publicznym; jest jednak anachronizmem w odniesieniu do obecnej klasy robotniczej, ktra wywalczya sobie prawa obywatelskie i moe wpywa na losy swego kraju. Robotnicy maj ojczyzn i maj powody, by jej broni. Take kolonializm nie jest dla Bernsteina zjawiskiem, ktre socjalici musz zasadniczo potpia bez wzgldu na okolicznoci i formy. Powouje si na zdanie Marksa, ktry pisa, e spoeczestwa ludzkie nie s wacicielami, lecz tylko uytkownikami ziemi, na ktrej yj i e maj odda j ulepszon, nie za zdewastowan, nastpnym pokoleniom. Tym samym, twierdzi Bernstein, prawo do okrelonych terenw nie opiera si na fakcie podboju tych terenw przez aktualnie yjc na nich ludno, ale na zdolnoci do ich racjonalnego zagospodarowania. Dlatego wysze kultury, ktre potrafi zagospodarowa ziemi, maj do niej wiksze prawo anieli dzicy - pod warunkiem, e kolonizacja nie bdzie si odbywa z uszczerbkiem dla tubylcw i w formach brutalnych.
Dziaalno pisarska Bernsteina s p o w o d o w a a niebywa fal atakw ze strony wszystkich odcieni ortodoksji. Nie byo bodaj znaczniejszego pira w socjalistycznym obozie, ktre by nie ruszyo w ruch. Kautsky, Ra
120
Luksemburg, Plechanow, Bebel, Labriola, Jaures, Adler, Mehring, Parvus, Zetkin - wszyscy uwaali za swj obowizek zabranie gosu, co samo przez si dowodzio, e Bernsteinowska krytyka nie bya przypadkowym wybrykiem, ale artykulacj istotnie w ruchu socjalistycznym zakorzenionej tendencji. Filozoficzna krytyka Marksa bya w tych polemikach najmniej znaczca, zreszt uwagi Bernsteina w tych kwestiach byy zdawkowe i nieudolne. Najwiksze oburzenie wzbudzi Bernstein, kwestionujc teori koncentracji kapitau oraz goszc moliwo stopniowego naprawiania istniejcego ustroju w duchu socjalistycznym, opierajc si na sojuszu proletariatu z chopstwem i drobnomieszczastwem. Plechanow pisa, e rezygnacja z marksistowskiego zaoenia, i sytuacja robotnikw w gospodarce kapitalistycznej jest beznadziejna, oznacza, e socjalizm przestaje by uzasadnieniem dla rewolucji i staje si programem reform legislacyjnych; Kautsky wykazywa, e jeli Bernstein miaby racj, socjalizm straciby racj bytu. Labriola dowodzi, e Bernstein powrci cakowicie na stanowisko liberalnej buruazji; Ra Luksemburg - e socjalizm jest najoczywiciej zbdny, jeli gospodarka kapitalistyczna rozporzdza rodkami przystowawczymi, ktre pozwol jej unikn kryzysw nadprodukcji. Ten typ krytyki by czysto ideologiczny i wyraa tylko obaw - dobrze usprawiedliwion - e klasyczny rewolucyjny marksizm przestaby istnie, gdyby Bernstein mia racj. Ale wikszo krytykw wykazywaa, e przesanki rozumowania Bernsteina s faszywe. Zarwno Kautsky, jak Bebel i Ra Luksemburg obstawali przy tradycyjnej teorii koncentracji, przy czym wyszo na jaw, e sens pojcia koncentracja" moe by rozmaicie rozumiany. Bernstein nie przeczy bowiem temu, e dochodzi do skutku proces czenia kapitaw, dziki ktremu ilo wielkich przedsibiorstw przemysowych i ich udzia w produkcji wzrasta. Przeczy natomiast temu, by istniaa tendencja do skupiania si mas kapitaowych w rkach coraz mniejszej iloci posiadaczy wywaszczajcych drobn wasno, przeczy wic temu, by malaa liczba kapitalistw, nie za temu, by rosy wspdziaajce masy kapitaowe. Ra Luksemburg twierdzia, e system akcyjny jest rodkiem koncentracji, nie za dekoncentracji kapitau, co byo niewtpliwie prawd, lecz nie godzio w wywd Bernsteina. Ponadto jednak wszyscy ortodoksi dostrzegali, e teza o polaryzacji klasowej i o zaniku klas rednich nie moe by zakwestionowana bez ruiny caej doktryny. Upowszechnienie systemu sprzeday drobnych akcji - twierdzili - jest tylko sposobem wycigania przez wielki kapita drobnych oszczdnoci i nie ma najmniejszego znaczenia z punktu widzenia klasowego podziau spoeczestwa. Nawet Jaures zakwestiono-
121
wa Bernsteinowsk tez o rosncej pynnoci klasowego podziau; mimo wszystkich zrnicowa - powiada - zasadnicza granica dzielca posiadajcych od nieposiadajcych pozostaje w mocy Obawia si te, e ruch socjalistyczny straciby klasowe oblicze przyjmujc Bernsteinowsk teori i rozpynby si w oglnoradykalnej tendencji. Dlatego deklarowa, oglnikowo wprawdzie, poparcie swoje dla Kautsky'ego, chocia z pewnoci bliszy by Bernsteinowi w kwestii sojuszw, jakie socjaldemokracja moe i powinna zawiera z niesocjalistycznymi siami wszdzie, gdzie dorane cele tego wymagaj, a take w kwestii socjalistycznego sensu reform spoecznych. Ra Luksemburg sformuowaa sedno sporu najjaniej: jeli zakada si, e reformy mog ulepszy kapitalizm, jeli kapitalizm jest w oglnoci zdolny do naprawy - czy to w sensie stopniowego usuwania skutkw anarchii produkcyjnej, czy w sensie poprawy sytuacji robotnikw - orientacja na rewolucj nie ma sensu. Lecz naprawa taka jest niemoliwa, gdy anarchia i kryzysy nale do natury kapitalizmu, a ucisk robotnika pochodzi z samego faktu sprzeday siy roboczej, a wic nie moe by zniesiony ani nawet zagodzony bez wywaszczenia kapitalistw, ktre z kolei daje si pomyle tylko jako wynik rewolucyjnego przejcia wadzy. Midzy wszystkimi reformami a rewolucj jest rnica jakociowa. Wpyw tej krytyki na rozrost rewizjonistycznych idei w niemieckiej socjaldemokracji by niewielki, gdy reformizm by utajon ideologi znacznej wikszoci ruchu robotniczego w Niemczech przed Bernsteinem. Wprawdzie wielu dziaaczy partyjnych i zwizkowych nie interesowao si teoretyczn stron sporu i nie zaleao im specjalnie na rewizji partyjnej doktryny, ktra nie zawadzaa - cho i nie pomagaa - praktyce codziennej walki, przetargw i reform, moga wic trwa nieograniczenie dugo jako retoryczny ornament. Niemniej, skoro ju nowa formua zostaa wypowiedziana, przyjmowali j bez oporu. Idea rewolucyjna bya o wiele bardziej wasnoci partyjnych intelektualistw anieli mas robotniczych. Pniejsza lewica nie wyonia si jeszcze, w pierwszych latach sporu, jako odrbny nurt w partii, a zreszt i pniej, do czasw wojny, istniaa ona tylko w osobach kilku teoretykw i dziennikarzy, pozbawionych wpywu na faktyczn prac partii, nieprowadzcych pracy organizacyjnej i nawet midzy sob niepowizanych w trwa grup. Dla ortodoksji, ktra kierowaa parti organizacyjnie, jak Bebel, lub zaopatrywaa j w doktryn, jak Kautsky, wystpienie Bernsteina byo, oczywicie, wyzwaniem dla wiary rewolucyjnej, ktr z penym przekonaniem wyznawali; partia bya w ich oczach
122
realnym wcieleniem swego programu, nie tylko w jego praktycznej, lecz i teoretycznej czci. Udao im si zdoby poparcie wikszoci dla antyrewizjonistycznych formu, lecz nie rewolucyjny duch partii zapewni im to poparcie, ale obojtno dziaaczy dla rewolucyjnej teorii, tradycj uwiconej, a zreszt pozbawionej wikszego znaczenia. Lenin twierdzi - a myl ta bya i nadal jest powtarzana w ruchu komunistycznym jako obowizujcy dogmat - e rewizjonizm rozwin si jako ideologia swoicie odzwierciedlajca interesy artystokracji robotniczej, ktrej buruazja daje uczestniczy w ochapach" ze swej koniunktury. Naleaoby z tego wnosi, e zdaniem Lenina tylko uprzywilejowana czstka niemieckiej klasy robotniczej skonna bya da posuch reformizmowi, podczas gdy znaczna wikszo ya rewolucyjnym entuzjazmem. W rzeczywistoci to, co krytycy nazywali pniej praktycznym" rewizjonizmem, byo przede wszystkim dzieem zwizkw zawodowych, a wic najbardziej bezporedniej klasowej organizacji proletariatu; zwizki te nie miay przy tym wwczas adnej rozbudowanej biurokracji, jaka powstaa pniej i na ktr z kolei zwalano win jako rdo oportunizmu i rewizjonizmu. Lecz gdyby prawd byo wyjanienie Lenina, jego sens byby dla marksistowskiej teorii nader niepomylny: wszake tak zwana arystokracja robotnicza nie rni si od reszty proletariatu swym pooeniem klasowym jako najemnikw, lecz tylko wyszym dochodem. Naleaoby tedy uzna, e wzrost stopy yciowej robotnikw zmienia ich ideologi z rewolucyjnej na reformistyczn. Lecz to wanie sprzeciwia si tradycyjnym zaoeniom marksistowskiej doktryny, wedle ktrej nie ubstwo jest rdem walki klasowej i wiadomoci rewolucyjnej, a dorana poprawa losu robotnikw nie wpywa w znaczcy sposb na ich przyrodzon rewolucyjn tendencj. W chwili wystpienia Bernsteina niemiecka klasa robotnicza miaa za sob dugi okres wzrostu realnych pac, wywalczone liczne zabezpieczenia socjalne i skrcony dzie roboczy. Miaa rwnie potn organizacj polityczn, ktrej sia parlamentarna rosa nieustannie; wprawdzie Reichstag niemiecki by organem mao znaczcym, a Prusy nie miay jeszcze powszechnego prawa wyborczego, ale wybory i zwizana z nimi mobilizacja polityczna oraz przegld si" otwieray perspektywy skutecznej walki o republik i nawet przejcie wadzy. Dowiadczenie realne klasy robotniczej bynajmniej nie wspierao teorii, wedle ktrej jej pooenie jest zasadniczo beznadziejne i nie do naprawienia w granicach kapitalizmu. Rwnie w Rosji rewizjonistyczna tendencja pojawia si wtedy, gdy socjaldemokracja przestaa by garstk inteligentw i gdy wyoniy si zalki autentycz-
123
nego ruchu robotniczego. Historia rewizjonizmu nie przemawia za twierdzeniem, e istnieje naturalny duch rewolucyjny w klasie robotniczej, wynikajcy z samego jej pooenia jako sprzedawcw siy roboczej i ofiary nieuleczalnej w tym systemie alienacji. Innymi sowy: nie tylko doktryna rewizjonistyczna postawia pod znakiem zapytania odziedziczon wiar w misj rewolucyjn proletariatu, lecz take - moe bardziej jeszcze - uczyni to sam sukces rewizjonizmu jako zjawiska spoecznego. Rewizjonizm wyjaowi socjalistyczn doktryn ze szlachetnego patosu ostatniego boju" i totalnego wyzwolenia. Z socjalizmu, ktry mia zrodzi si w olniewajcej eksplozji nowego (i ju na pewno ostatniego) 14 lipca, aby skoczy prehistori" ludzkoci, rewizjonizm uczyni program mozolnych i nieefektownych, bo zawsze czstkowych napraw. W ten sposb zaoone zostay ideowe podstawy nowej socjaldemokracji, ktrej dalszy rozwj w minimalnym tylko stopniu zwizany by z dziejami marksistowskiej doktryny. Z pewnoci rwnie ta wersja socjalizmu wywodzi si genetycznie z marksizmu, przynajmniej po czci, ale geneza ta rycho staa si nieistotna. Nowa socjaldemokracja miaa si sta kompromisem liberalizmu z socjalizmem Marksowslcim albo socjalistyczn rekonstrukcj liberalizmu. Przystosowana bya do innych sytuacji spoecznych anieli te, ktre klasyczny" marksizm mia na uwadze i odwoywaa si do innych psychologicznych motywacji. Stopniowe zwycistwa rewizjonizmu w niemieckiej socjaldemokracji obwieciy koniec tego marksizmu, ktry panowa w umysach socjalistw przed pierwsz wojn wiatow. Impet rewolucyjnej doktryny mia niebawem przemieci si na wschd i przybra tam nowe formy.
ROZDZIA V
Jean Jaures - marksizm jako soteriologia
1. Jaures jako koncyliator

Wrd ortodoksw marksizmu pozycja Jauresa jako teoretyka jest marna. Nikt nie zaprzecza, oczywicie, e by on jedn z najwybitniejszych postaci francuskiego socjalizmu, przewaa jednak opinia, e socjalizm jego by ju to syntez" (jak wol mwi przyjaciele socjalistycznego proroka), ju to zbitk" (jak raczej ortodoksi powiadaj) czy wrcz zlepkiem" tradycji rozmaitych, wrd ktrych marksizm na prawach rwnoci wspistnia z innymi, zwaszcza francuskimi rdami. W rzeczy samej, Jaures nie traktowa nigdy marksizmu jako samowystarczalnego i wszechobejmujcego systemu", z ktrego mona by wydedukowa interpretacj wszystkich zjawisk spoecznych, a tym mniej, wiedz metafizyczn i ktry daje klucz do rozumienia wszystkich szczegw wiata, a take wskazwki moralne i praktyczne w jego przeobraeniu. Przeciwnie, czyni wiadome wysiki, aby zintegrowa w jednej wizji wiata tradycje najrozmaitsze, filozoficzne i polityczne, podkrelajc zbieno najrozmaitszych usiowa intelektualnych i moralnych, ktre w wielu nurtach historii wykry si dadz poza pozorami niezgody. By istotnie i chcia by koncyliatorem uniwersalnym, co mu te wyrzucali polityczni i filozoficzni przeciwnicy, powiadajc, e maskuje przeciwiestwa spoeczne i doktrynalne, e chciaby zaciemni kontrasty, e ze wszystkimi szuka ugody, do wszystkich chce si zwraca, e osabia walk klasow naiwnym moralizatorstwem itd. Z punktu widzenia ortodoksji pisarz i dziaacz, ktry odwoywa si do Proudhona i Blanuiego, do Micheleta i Saint-Simona, do Kanta i Fichtego, do Lassalle'a i Comte'a, do Rousseau i Kropotkina, miast traktowa ich bd jako
1. Jaures jako koncyliator
125
wrogw, bd naiwnych poprzednikw", nie mg, oczywicie, uchodzi za marksist, w szczeglnoci, skoro si zway, e z tego p u n k t u widzenia niepodobna w ogle by marksist ,czciowo", lecz tylko cakiem albo wcale. Jednake opinia w sprawie marksizmu Jauresa, jeli nie jest wyznaczona przez wzgldy czysto wyznaniowe, zaley od tego, ktre z myli Marksa i w jakiej interpretacji uznamy za kluczowe dla interpretacji caoci, w tej za sprawie, jak wiadomo, zgoda nigdy nie zostaa osignita, rwnie wrd tych, ktrzy maj ambicj dochowania wiernoci duchowi i literze doktryny. W odrnieniu od najbardziej typowych wspczesnych mu marksistw Jaures nie uwaa nigdy, e idea socjalizmu daje si cakowicie zobiektywizowa jako teoria naukowa na wzr teorii ewolucji czy jako teje teorii kontynuacja. Rwnie marksizm nie by dla tylko teori rozwoju spoecznego, ale take apelem o intensywnej treci moralnej, now i doskonalsz artykulacj odwiecznych ludzkich pragnie i marze o sprawiedliwoci, jednoci, braterstwie. Zamiarem jego byo pomniejszanie, nie za celowe zaostrzanie konfliktw, przeciwiestw i wrogoci, wierzy bowiem, e pewne fundamentalne idee, w marksizmie obecne, nie wyrastaj bynajmniej z niezwykej przerwy w dziejach kultury, ale kontynuuj wtki moralne od pierwocin czowieczestwa ywe. Poniewa tedy sdzi, e istnieje pewna podstawowa wsplnota uczu, pragnie i sposobw mylenia, w ktrej wszyscy ludzie, jako ludzie p o prostu, uczestnicz, i poniewa charakteryzowa socjalizm nade wszystko w kategoriach moralnych, tedy by sobie wierny, gdy zwraca swoje wezwania i wyjanienia do wszystkich klas spoecznych, a szczeglnie rwnie do buruazji; nie dlatego, by spodziewa si, e wszystkie sprawy spoeczne mog by rozwizane dziki dobrej woli klas uprzywilejowanych lub filantropii, e presja i walka mog by z drogi ku socjalizmowi usunite na rzecz moralnych przemian, lecz dlatego, e nie odmawia nikomu zasadniczej zdolnoci do uczestnictwa w oglnoludzkich, niespecyficznie klasowych wartociach. Tymczasem uznanie tych wartoci na serio i doprowadzenia ich do praktycznych konsekwencji wystarcza, aby przyj perspektyw socjalizmu jako jedyne ich moliwe spenienie. Dlatego te socjalici nie powinni, jego zdaniem, rezygnowa z adnych moliwoci poparcia swojej sprawy, jakie znajduj poza klas robotnicz, wrd ludzi, ktrych czysto moralne wzgldy, nie za przynaleno osobista do proletariatu, skaniaj ku socjalizmowi. Poniewa socjalizm okrela si, w rozumieniu Jauresa, nade wszystko swoimi wartociami ludzkimi, poniewa jest spraw moraln, poniewa
126
V. Jean Jaures - marksizm jako soteriologia
w jego idei zawarte jest wszystko, do czego ludzie mniej lub bardziej wiadomie, mniej lub bardziej nieporadnie pragnienia swoje wyraajc, od wiekw dyli, tedy zrozumiae jest, e odpychay go wszelkie interpretacje zakadajce niecigo kultury i pojmujce przyszo socjalistyczn wiata jako zerwanie z istniejcym dorobkiem ducha. Jaures wierzy w rzeczywiste przyrastanie wartoci duchowych w toku dziejw, w kumulacj i cigo. Wierzy nawet, e w przyszej syntezie ostatecznie wszystkie wartoci i wszystkie osignicia ludzkie oka si przyczynkami do jednej i tej samej kultury oglnoludzkiej, choby wyrastay z walki, w skceniu wzajemnym i nienawiciach. Rozmaite, sprzeczne wzajem lub obojtne sobie prdy, stopi si kiedy w jego wizji w jeden nurt. Dlatego nie wolno zaprzepaszcza niczego, co duch ludzki stworzy i niczego nie odrzuca bezwgldnie. Ta wiara w ostateczn syntez ducha jest najbardziej charakterystyczn cech mylenia Jauresa i ona to sprawia, e niekiedy, w entuzjastycznych swoich porywach, wydaje si on panglossem socjalizmu; wierzy, e nauka i religia, idealizm i materializm, wartoci narodowe i wartoci klasowe, jednostka i spoeczestwo, duch i materia, czowiek i przyroda - wszystko ostatecznie okae si syntetyzowalne; podobnie w drodze ku tej syntezie mona uzgodni idee rewolucji i ewolucji, dziaa na jej rzecz przez walk polityczn i wychowanie moralne, odwoywa si do interesw szczeglnych proletariatu i do powszechnych wartoci ludzkich, oddziaywa na uczucia ludzkie i na intelekt. Ale, co wicej, cigo postpu ujawni si nie dopiero w owej syntezie ostatecznej; mona j i teraz wyledzi, badajc stopniowe zwycistwa tej samej idei, ktra w socjalizmie znajdzie spenienie. Innymi sowy, postp dotychczasowy nie ogranicza si tylko do najbardziej widocznej, technologicznej przemiany spoeczestwa. Moemy rozwaa dzieje ludzkie jako nieustajcy, skuteczny napr fundamentalnych wartoci ludzkich, ktre coraz doskonalsze - lecz nigdy cakiem doskonae do tej pory - znajduj dla siebie formy. Jeli wic mona powiedzie, e Jaures dzieli z Marksem wiar w ostateczne pojednanie spraw ludzkich w przyszym wiecie socjalistycznym, a take wiar, i zarwno minione dzieje, jak biece walki spoeczne nabieraj sensu dopiero przez odniesienie do tej perspektywy, to jednak w tym znaczeniu doktryn Marksa przeinacza, e zakada cigo i kumulacj wartoci w caej historii dotychczasowej i zdawa si nie przyjmowa do wiadomoci owej charakterystycznej, Heglowsko-Marlcsowskiej wizji historii, ktra przygotowuje przysz syntez, ale postp urzeczywistnia przez jego z stron". Jaures, sowem, wierzy w nieprze-
127
rwan kapitalizacj wartoci duchowych i spoecznych, w ruch nieustannie wstpujcy dziejw, nie za w pd ku przepaci, z ktrego potem, w blasku gwatownej Apokalipsy, wyoni si wielkie odrodzenie.
2, Wiadomoci biograficzne
Cae ycie polityczne Jauresa mieci si w epoce II Midzynarodwki i koczy si dokadnie w momencie jej upadku. Jean Jaures urodzi si w prowansalskim miecie Castr es 3 wrzenia 1859 roku, gdzie w miejscowym liceum zdoby rednie wyksztacenie. Studiowa nastpnie w Paryu, w 1878 r. dosta si do Ecole Normale i w 1881 r. ukoczy j agregacj jako trzeci na licie; drugim by rwienik jego, Henri Bergson, pierwszym za czowiek, ktrego nazwisko nie pojawio si wicej nigdy w yciu francuskim, jako e rycho umar. W tyme roku zacz prac nauczycielsk jako profesor filozofii w liceum w Albii, a w dwa lata pniej - jako wykadowca uniwersytetu w Tuluzie. W 1885 roku po raz pierwszy wybrany zosta posem, kandydujc jako republikanin, a wic obroca republiki przeciwko klerykalnym i monarchistycznym jej niszczycielom. Od tego czasu, rwnie dziki politycznej aktywnoci w Izbie, zacz Jaures stopniowo przyswaja sobie idee socjalistyczne, ktre traktowa - od p o c z t k u i niezmiennie - jako konsekwentne rozwinicie idei republikaskich, zartykuowanych w ogniu Wielkiej Rewolucji. W nastpnych wyborach, w 1889 roku, pobity zosta przez konserwatywnego przeciwnika, wrci przeto na uniwersytet w Tuluzie i w cigu nastpnych dwch lat przygotowa swoje obie tezy doktorskie. Teza gwna, De la realite du monde sensible (1891, II wyd. 1902) bya rozpraw filozoficzn w cisym, technicznym sowa znaczeniu i jest istotna jako wyraz fundamentalnych tendencji metafizycznych w myleniu Jauresa, ktre dla rozumienia jego spoecznych postaw s wane. Druga teza, aciska (De primis socialismi germania lineamentis apud Lutherum, Kant, Fichte et Hegel, 1891; pierwszy przekad francuski pt. Les origines du socialisme allemand wyszed w 1892 r. w Revue Socialiste") jest bardziej bezporednio zwizana z krgiem zainteresowa socjalistycznych autora, przedstawia bowiem wasn interpretacj rde filozoficznych, z ktrych wyrosa spoeczna teoria Marksa i Lassalle'a. W tyme czasie zacz Jaures publicystyk socjalistyczn, gwnie na amach Depeche de Toulouse". Kiedy ponownie i tym razem skutecznie kandyduje w wyborach do Izby w 1893 roku, wystpuje ju jako socjalista - nie tylko w tym sensie,
128
i uznaje podstawowe wartoci socjalistycznego spoeczestwa, ale rwnie w tym, e jest przewiadczony, i los tych wartoci jest zaleny od walki klasy robotniczej. W czasie tej kadencji poselskiej Jaures staje si jednym z uznanych przywdcw parlamentarnych francuskiego ruchu socjalistycznego. Od tego czasu a do wybuchu wojny ycie jego jest integraln czci historii Francji. W podstawowych sporach tych czasw - w sprawie Dreyfusa, w sprawie Milleranda, w sprawie wojny i pokoju, w sprawie marokaskiej, w kwestii kolonialnej, w sprawie roli i sensu Midzynarodwki, gos Jauresa by zawsze donony, a nieraz rozstrzygajcy. W wikszoci kwestii jego stanowisko moe by odniesione do oglnofilozoficznych zaoe, ktre - jak si wydawao nieprzerwanie - byy w jego umyle obecne. Jeli zaangaowany by w spraw Dreyfusa w sposb tak cakowity i wolny od taktycznych wzgldw, to dlatego, i - w przeciwiestwie do Guesde'a by zdania, e ruch socjalistyczny musi by rzecznikiem wszelkiej sprawy, w ktrej prawa ludzkie s pogwacone, niezalenie od tego, kto i w imi jakich interesw jest ofiar gwatu. Stanowisko to z kolei podyktowane byo wiar w socjalizm jako nosiciela wszystkich wartoci ludzkich - przy czym nie dopiero po rewolucji", ale aktualnie powoanego do tej roli. Jeli, ku zgorszeniu caej lewicy socjalistycznej, popar - po licznych wahaniach - udzia Milleranda w rzdzie, to rwnie z tej racji, i wydawao mu si, e nie naley rezygnowa z adnej formy wpywania na istniejce formy ycia spoecznego, ani, w imi zasady strategicznego ekskluzywizmu, odmawia wsppracy z przeciwnikami klasowymi, jeli w sprawach poszczeglnych moe to obiecywa korzyci. Przeciwnicy socjalistyczni zarzucali mu systematycznie rezygnacj z klasowego punktu widzenia i gotowo do wszelkich, najbardziej wtpliwych sojuszw, jeli mog by doranie skuteczne. Zarzucali mu reformizm i oportunizm. Jaures z pewnoci nie by reformist w tym znaczeniu, w ktrym reformizm zakada rezygnacj z celu ostatecznego" i koncentracj uwagi wycznie na biecych, czstkowych interesach klasy robotniczej. Przeciwnie, mao kto by rwnie jak on niestrudzony w powtarzaniu, przy kadej okazji, zaoe fundamentalnych i celw ostatecznych ruchu socjalistycznego. Oczywicie, traktowa reformy - w odrnieniu od rewolucyjnych syndykalistw i skrajnej lewicy Midzynarodwki, ale w zgodzie z wikszoci centrystycznych przywdcw - nie tylko jako przygotowawcze zabiegi w oczekiwaniu decydujcego starcia, ale przypisywa im sens samoistny dla uycia robotnikw tutaj i teraz. Ponadto jednak nie uwaa, e proletariat skupia w swoim pooeniu wszystkie wartoci, jakie spoeczestwo moe wyprodukowa, gdy
129
wartoci oglnoludzkie z definicji nie mog by przywilejem jednej klasy, choby ona wanie, dziki swej uprzywilejowanej pozycji historycznej, obiecywaa ich spenienie doskonae. Koncyliatorstwo, skonno do kompromisw, gotowo do czstkowych porozumie, nie miay by, w jego rozumieniu, oportunizmem taktycznym, okupionym rezygnacj z zasad", ale wyrazem wiary w si idei socjalistycznej, ktra zmusza nawet swoich przeciwnikw, by w wielu sprawach przyznawali jej racj, a wobec tego zdolna jest znajdowa poparcie poza swoim gwnym miejscem rozruchu, to jest klas robotnicz. W wyborach 1898 roku, w ogniu sprawy Dreyfusa, Jaures przepad, podobnie zreszt jak Guesde. Wrci jednak do parlamentu w cztery lata pniej. Dziaa gwnie jako mwca parlamentarny i wiecowy oraz autor niezliczonej iloci rozpraw i artykuw na wszystkie tematy zwizane z ruchem socjalistycznym i biec polityk. Nie mia ju czasu na produkcj wielkich dzie i wikszo tomw, jakie nastpnie wyda, s to zbiory artykuw i broszury polemiczne. Nale tutaj: Les Preuves (1898), kolekcja pism powiconych sprawie Dreyfusa; Etudes socialistes (1901, II wyd. 1902) - najbardziej na sprawach teoretycznych skoncentrowany wybr; Action socialiste (1897); rozprawa o armii ludowej (Lorganisation socialiste de France. Larmee nouvelle); zbiorowo przygotowywana pod redakcj Jauresa i czciowo przez niego sporzdzona Histoire socialiste de la Revolution Franaise (wydana w zeszytach w latach 1879-1900; czci przez Jauresa napisane wyda osobno Mathiez w latach 1922-1924). Liczne artykuy rozsiane po wielu pismach (m.in. Revue socialiste", Mouvement socialiste", Humanite", Petite Republiue", Matin", Revue de Paris") nie zostay zgromadzone dotd w penej edycji. Zbiorowe wydanie dzie, rozpoczte w 1931 roku pod redakcj M. Bonnafous, obejmuje dziewi tomw, lecz nie zostao ukoczone. Ostatnie lata ycia Jauresa przebiegay pod znakiem nadcigajcej wojny, na ktrej skupiaa si uwaga wszystkich europejskich dziaaczy socjalistycznych. Zgin z rk zamachowca-nacjonalisty w paryskiej kawiarni 31 lipca 1914 r., a wic w ostatnim dniu dziewitnastego stulecia. Nalea z pewnoci do najbardziej wszechstronnych i najbardziej ruchliwych umysw ruchu socjalistycznego; stara si interesowa wszystkim i zna si n a wszystkim, co dotyczyo ycia spoecznego i kultury duchowej. By przedmiotem niezliczonych napaci zarwno w ruchu socjalistycznym, jak poza nim; wedle m n s t w a wiadectw budzi jednak spontaniczn sympati wszystkich, z ktrymi osobicie si zetkn.
130
3- Metafizyka powszechnej jednoci

W odrnieniu od wikszoci przywdcw socjalistycznych, Jaures (podobnie jak przed nim Lassalle) by z formacji umysowej filozofem w technicznym" sensie sowa. Pierwsze i jedyne jego dzieo filozoficzne O rzeczywistoci wiata zmysowego nie zdradza jednak najmniejszych ladw kontaktu z tradycj marksistowsk, a inspirowane jest przez problematyk neokantowsk, w szczeglnoci przez dzieo Jules'a Lacheliera. Nie znaczy to, by filozofia tam wyoona nie miaa adnego zwizku z pniejsz aktywnoci pisarsk i polityczn autora, przeciwnie, moe ona uchodzi za rodzaj metafizycznej podstawy tej aktywnoci. Ale te w zwizku tym ujawnia si stosunek Jauresa do marksizmu cakiem inny anieli w przypadku ortodoksw. Jaures sta si socjalist nie dziki studiom nad marksizmem, ale dziki impulsom moralnym, ktre poruszay go znacznie wczeniej, ni o marksizmie usysza. Marksizm nie by dla filozofi czy metafizyk, ale artykulacj teoretyczn ruchu socjalistycznego, nie zaleao jednak Jauresowi nigdy na tym, aby teoria ta dawaa narzdzia poznawcze dla rozstrzygania wszystkich problemw. W tym sensie marksist nigdy nie by. Filozoficzne opus magnum Jauresa, pisane w rozwlekej retoryce, typowej dla wychowankw Ecole Normale, jest manifestem koncyliatorstwa metafizycznego, ktre chce znale racje dla niemal wszystkich wanych, skconych stanowisk filozoficznych i ukaza niepeno tych racji w uniwersalnej teorii bytu. Jest to waciwie rodzaj ewolucjonistycznego panteizmu, ktry jednak nie chce powica bytu osobowego na rzecz absolutu, ale rewindykuje prawa subiektywnoci jednostkowej wewntrz powszechnego ruchu wiata ku ostatecznej jednoci. Kiedy Jaures usiuje rozstrzygn klasyczny spr o prymat" percepcji zmysowej lub ogldu intelektualnego, stanowisko jego wydaje si rodzajem popularnego kantyzmu: poniewa jakoci zmysowe ukazuj si w zwizkach trwaych, umys zmuszony jest traktowa przedmioty jako substancje, a idea substancji obecna jest w kadym umyle - rwnie tych filozofw, ktrzy ide t pozbawiaj zasadnoci. Umys z pewnoci nie wytworzyby by idei substancjalnej jednoci rzeczy, gdyby nie podsuwaa mu jej percepcja zmysowa. Ale sama percepcja nie moe wyprodukowa idei substancji; bez pracy umysu jako wytwrcy idei, przedmioty nie mogyby si ujawnia jako substancje. W tym sensie to, co realne i to, co umysowo dostpne, le reel i 1'intelligible, s tym samym. Jednake Jaures wykracza poza ten, czysto epistemologiczny, p u n k t widzenia ku pozytywnej metafizyce, ktra nie mieci si w Kantowskim
3. Metafizyka powszechnej jednoci
131
krytycyzmie. Umys nie jest twrc organizacji wiata, ale te, z drugiej strony, nie odzwierciedla jej po prostu dziki percepcji. Percepcja adu, ktry wie byt cay, moliwa jest dlatego, e umys jest sam tego adu czci, w y t w o r e m i wspsprawc. Rozmaite formy i rne poziomy uniwersalnej organizacji ukadaj si w cao celow, zmierzajc w jednym kierunku: systemy gwiezdne, zwizki chemiczne, wiat organiczny i wiat swoicie ludzki - wszystko to tworzy ewolucyjn cao rozumn, ktra w ruchu swym zmierza ku boskiemu celowi powszechnej harmonii. Na najwyszym poziomie bytu rzeczywisto i myl s tym samym, wiat i duch zbiegaj si w jednoci. Jedno ta jest warunkiem sensu kadego fragmentu wiata, ale te nadaje w sens kademu fragmentowi. W rzeczywistoci nie m a przypadku - przypadek jest tylko wyrazem nieporadnoci umysu w obliczu zdarze, gdzie wiele rnych praw wspdziaa. Samo odrzucenie przypadkowoci nie wystarcza jednak, by wykry sens istnienia. Nie wystarcza, co wicej, rwnie przyjcie celowoci przemian w czym te rni si Jaures od Lacheliera. Trzeba ponadto zaoy kategori postpu, w ktrym wszystkie zdarzenia na swj sposb uczestnicz, a kategoria ta nie jest zawarta w samej idei celowoci. Trzeba te przyj odrnienie potencjalnoci i aktualnoci, ktre jest warunkiem idei postpu. Realno kadego zdarzenia poszczeglnego jest okrelona tedy nie przez sam jego zwizek przyczynowy - a nawet nie tylko przez zwizek celowy - z innymi zdarzeniami, ale rwnie przez to, e zdarzenie uczestniczy w postpujcej realizacji absolutu, w ruchu r o z u m n y m ku ostatecznej harmonii. Rzeczywisto jest tym wanie - absolutem ywym i rosncym. Rozum ludzki, ktry chwyta sens stawania, jest sam tego stawania wspczynnikiem i takim wspczynnikiem jest w akt rozumienia, ktry odsania sens. Nie ma zatem, cile biorc, prymatu prawdy lub rozumu wzgldem bytu, albowiem w ostatecznoci" s one jednym i tym samym, byt afirmuje sam siebie tylko dziki temu, e przybiera posta umysu. Badajc kolejno rne formy elementarne ycia umysowego i wiata fizycznego, Jaures stara si odsoni sensowno wszystkiego, co dowiadczenie i rozum daj n a m spotka, ale sensowno ta zawsze uchwytna jest przez odniesienie do sensownoci eschatologicznej. Oto przykad: Jaures zastanawia si nad tym, dlaczego przestrze m a trzy wymiary, nie za mniej ani wicej i odpowiada, e dzieje si tak dlatego, aby speniony by postulat wolnoci w wiecie. Gdyby przestrze mianowicie bya jednowymiarowa, to zmiana wszelka mogaby mie tylko form ruchu wstecz albo naprzd, a wic - w porzdku celw - moliwe byoby tylko bezwzlgdne
132
zblianie si lub bezwzgldne oddalanie od celu ostatecznego, dobro niewolnicze lub zo absolutne. Wolno wymaga za, by ruch mg odstpi od prostolinijnoci, ale odstpienie to musi by takie, by mogo si odbywa w kierunku najmniej przyjaznym", a wic po prostopadej do danej linii. Lecz wolno wymaga take, by tych prostopadych byo nieskoczenie wiele. Ot zbir nieskoczenie wielu prostopadych do danej prostej zakada ukad trjwymiarowy ... i te trzy wymiary s niezbdne i wystarczajce zarazem, wyraaj one bowiem w porzdku iloci ekstensywnej wolno nieskoczon nieskoczonej aktywnoci" (De la realie'..., str. 32). Punktem wyjcia metafizyki Jauresa jest byt samotosamy (nie za idea bytu, jak podkrela), a wic byt w sensie Parmenidesa i Hegla. Wszystkie formy istnienia czstkowego zrelatywizowane s do bytu w sposb bliej nieokrelony, ale w relatywizacji tej nie m a ju miejsca na odrnienie pozornego i realnego istnienia: wszystko, co wydaje si pozorem lub zud, ma wasny rodzaj istnienia, w szczeglnoci subiektywno ludzka. Nawet marzenia senne nie s po prostu zud; skoro s percypowane, maj pewien rodzaj realnoci. wiadomo nie redukuje bytu do zudzenia ani sama nie jest zudzeniem lub tylko ulotnym przejawieniem bytu. Przeciwnie, skoro wiadomo - drog Kartezjask - moe dotrze do bytu zaczynajc od samej siebie, skoro we wntrzu swoim moe byt odkry, to przywiadcza tym samym, e jej wasne istnienie jest nie tylko faktem, ale koniecznoci. Wraenia nie s mniej, chocia s inaczej, realne anieli ruchy fizyczne, ktre w nich przybieraj f o r m subiektywn. Ewolucja bytu zagarnia wszystko, wszystkiemu nadaje znaczenie i wszystko niejako usprawiedliwia. Zmierza ona ku jednoci zupenej, w ktrej wszelako nie zatraca si bogactwo zrnicowania, jakie byt wytworzy w rozwoju. Jedno ta jest Bogiem, a o Bogu powiedzie mona, e obecny jest ponad wiatem, lecz take jest wiatem w p e w n y m znaczeniu: jest on ja" wszystkich ja", prawd wszystkich prawd, wiadomoci wszystkich wiadomoci. wiadomo ludzka potrzebuje Boga i znajdzie go, wbrew sofistom, podobnie jak potrzebuje sprawiedliwoci i znajdzie j, wbrew sceptykom. Wiara nie jest wyrazem saboci ani ignorancji; przeciwnie, ludzie bez wiary lub bez potrzeby wiary to miernoty. Nie wydaje si, by rozprawa Jauresa powstaa pod wpywem filozofii Heglowskiej, chocia pod pewnymi wzgldami zdradza podobn tendencj; w szczeglnoci Heglowska jest myl, e akt rozumienia bytu musi by ujty jako m o m e n t " rozwoju samego bytu, to jest, e myl ani bytu do iluzji nie redukuje ani nie jest tylko odzwierciedleniem" jego wdrwki,
3. Metafizyka powszechnej jednoci
133
ale przez to, e potrafi t wdrwk zrozumie, sama w niej - jako wspczynnik niezbdny - uczestniczy. Nie wydaje si wszake, by Jaures zna, piszc swoje dzieo, Heglowsk Fenomenologi; w drugiej, w tym samym czasie powstaej rozprawie, powica wprawdzie uwag Heglowskiej doktrynie, lecz zajmuje si tylko filozofi pastwa. Przypuszczalnie oglna idea fundamentalnej jednoci bytu zartykuowaa si w jego umyle pod cznym wpywem Spinozy i francuskiego neokantyzmu. Natomiast ewolucyjne ujcie absolutu, tak uderzajco podobne do myli, ktre mona odnale w panteizmie chrzecijaskich neoplatonikw, bardziej jest bodaj samodzielnie wypracowane, anieli przeniesione z tradycji. Czytane dzisiaj dzieo Jauresa zdaje si przywodzi na myl kosmologi i kosmogoni Teilharda de Chardin. Jeli zasuguje n a uwag, to nie dlatego, by odegrao jakkolwiek rol w dziejach marksizmu, nie odegrao bowiem adnej, ale dlatego, e dla Jauresa samego jego panteistyczna metafizyka bya przesank jego socjalistycznego akcesu i bynajmniej w pniejszej twrczoci nie zostaa zapomniana. Wielokrotnie - w mniej lub bardziej popularnej formie Jaures powraca do tych samych idei, ktre wyoy by w swej doktorskiej dysertacji. W tym samym czasie, kiedy j pisa, wyrazi w popularnym artykule w Depeche de Toulouse" (15 X 1890) myl, ktra niejako streszcza cao jego spoecznych i religijnych nadziei. Kiedy zatryumfuje socjalizm, powiada, kiedy zgoda powszechna, rado i godno ludzka zakwitn, wwczas ludzie lepiej pojm gboki sens ycia, ktrego tajemnym celem jest zgodno wszystkich wiadomoci, harmonia wszystkich si i wszystkich wolnoci. Pojm lepiej i pokochaj histori, gdy bdzie to ich historia, jako e stan si dziedzicami caego rodzaju ludzkiego. Wreszcie i wszechwiat lepiej pojm: widzc bowiem w ludzkoci tryumf wiadomoci i ducha, poczuj rycho, e wszechwiat ten, z ktrego wyonia si ludzko, nie moe by w istocie swej brutalny i lepy, e wszdzie jest duch i wszdzie dusza, i e wszechwiat sam jest tylko niezmiernym a niejasnym deniem do adu, do pikna, do wolnoci i do dobroci". W przemwieniu parlamentarnym z 11 II 1895 r., gdy broni wieckoci szkoy, zastrzega si, e rozumie nowe pokolenie, ktre - z pomoc Spinozy i Hegla - szuka drg uzgodnienia naturalizmu i idealizmu, sam bowiem nie podpisuje si bynajmniej pod doktryn, ktra usiuje wyjani wiat przez materi, cette supreme inconnue"; bynajmniej te nie uwaa wielkich religii za dzieo wyrachowania lub oszustwa; chocia bowiem byy one wyzyskiwane dla celw klasowych, to jednak wyrosy z natury czowieczestwa i zawieraj niejako wezwanie ku przyszoci, ktre, by moe,
134
zostanie wysuchane. W rozprawie Socjalizm i wolno z 1898 roku wraca do tych samych myli. Przyszy ustrj, powiada, bdzie najwysz afirmacj praw jednostki i w tym sensie zerwie z chrzecijastwem, e nie bdzie pojmowa Boga jako transcendentnego wadcy, panujcego nad ludmi. Mimo to umys ludzki nie poprzestanie zapewne na samej negacji. Wielu socjalistw, zauwaa, zmierza w kierunku idealistycznego m o n i z m u ; pojmuj oni wiat jako caociowy ruch ku harmonii, w ktrym rozwj ludzki i rozwj natury zbiegaj si we wsplnym celu. Socjalizm przyniesie nie tylko jedno midzy ludmi, ale take jedno ludzi z wszechwiatem. Nadejcie socjalizmu stanie si jakby wielkim objawieniem religijnym. Czy nie bdzie to zakrawao na cud, e ludzko, wyrosa w brutalnych warunkach naszej planety, potrafi osign sprawiedliwo i wiedz, e przez ewolucj w przyrodzie czowiek wzniesie si ponad przyrod, to znaczy ponad gwat i walk, e ze zderzenia si i instynktw wyoni si harmonia de? I jake czowiek nie miaby sobie zada pytania, czy na dnie tych spraw nie ley jaka tajemnica jednoci i dobra i czy wiat nie m a u t a j o n e g o sensu?... Rewolucja d o k o n a n a w imi sprawiedliwoci i dobroci przez t cz przyrody, ktr wczoraj bya ludzko, stanie si jakby wyzwaniem i sygnaem dla samej przyrody. Czemu nie miaaby ona caa dy do tego, eby wydosta si z niewiadomoci i nieadu, skoro potrafia ju w ramach ludzkoci osign wiadomo, wiedz i pokj? Tak oto z wyyn swojego zwycistwa ludzko rzuci sowa nadziei w sam gb natury i bdzie nasuchiwaa, czy nie odezwie si echem peen przeczu gos powszechnego pragnienia". Podobne rozwaania znajdziemy w wykadzie Sztuka a socjalizm z 13 IV 1900 r. i w innych pismach. Ich filozoficzna tendencja jest wyrana. W oczach Jauresa idea socjalistyczna jest czci sensownego adu bytu, ktry zmierza ku uniwersalnej harmonii i deniem tym nadaje znaczenie wszelkiej walce i wszystkim cierpieniom ludzkiej historii. Jest to perspektywa religijna - i Jaures sam nie odmawia jej tej nazwy - chocia niechrzecijaska, lecz panteistyczna raczej. Niewiadomie jak gdyby, Jaures odtworzy w swoim rozwoju mylowym zawikan drog, ktra od neoplatoskiego panteizmu wiedzie do Marksowskiej soteriologii, chocia dla Marksa samego tylko ostatni czon tej drogi z poprzedzajcego go acucha, czon Heglowski, by naprawd wany. Soteriologia Jauresa powraca do owych wczeniejszych czonw, ktre u Marksa s nieobecne. Idea powrotu do jednoci czowieka i natury dochodzi wprawdzie do gosu we wczesnych Marksowskich pismach, ale jej sens jest inny: przyroda nie ma
4. Siy kierownicze historii
135
adnego sensu, ktry czowieka poprzedza; czowiek nie jest tym, ktry w swoim rozwoju duchowym ujawnia duchowo natury, jej utajone aspiracje czy jej dobro i mdro niewiadome, ale aktem wasnej mdroci przyrod niejako w sens ludzki wyposaa. Jeli duch jest dzieem przyrody, to jednak nie staje si przez to objawieniem przyrody jako ducha. Rwnie socjalizm nie jest dzieem uczucia, a tym mniej uczucia, ktre by oywiao bezwiednie ruch wszechwiata. Marks nie mgby nigdy powiedzie, e rewolucja socjalistyczna dokonuje si w imi sprawiedliwoci i dobroci", gdy ani dobro ani nawet sprawiedliwo nie wsptworz sensu dziejw ani same w historii nie uczestnicz. Wiara w ad wiata celowo zwizana jest, oczywicie, obca marksizmowi, chocia wanie ta wiara bya dla Jauresa impulsem, ktry go ku marksizmowi zwrci. Dlatego te Jaures wierzy, e z perspektywy najbardziej rozlegej okae si, i midzy naukow wiedz o wiecie a religijnoci panteistyczn nie m a konfliktu. Nie by to ten rodzaj religijnoci, ktry dominowa u saintsimonistw i przej waciwie podstawowy korpus chrzecijaskich wierze. Ale Jaures zdawa si sdzi, e soteriologia historyczna jest prna, jeli nie jest czci soteriologii uniwersalnej bytu. Podobnie jak wikszo panteistw wierzy w zbawienie powszechne wiata i w pojednanie zupene wszystkich rzeczy, a wic nie wierzy w realno za.

Podobnie jak w oglnometafizycznych rozwaaniach, Jaures rwnie w filozofii dziejw widzia drog uzgodnienia przeciwstawnych na pozr interpretacji: idealizmu historycznego i marksizmu. W przedmowie do Historii socjalistycznej... wywodzi, e historia m a podstawy" ekonomiczne, e jednak siy ekonomiczne dziaaj na ludzi, a ludzie w ruch dziejowy wpisuj rozmaito swych namitnoci i idei, przy czym yj nie tylko w rodowisku socjalnym, ale take kosmicznym. Jest z pewnoci zaleno midzy ewolucj form ekonomicznych a ruchem idei, ale zaleno ta nie wyjania wszystkiego. Wszake Marks wierzy, e przysza ludzko bdzie wasn wol okrelaa swj rozwj; nie dzieje si tak dzisiaj, ale i dzisiaj duchy wysze wznosz si ku wolnoci, a godno ducha ujawnia si w dziejach coraz silniej. Przyznawa, e, jego rozumienie historii jest materialistyczne z Marksem i mistyczne z Micheletem". Michelet jako historyk Francji, ale nade wszystko historyk Wielkiej Rewolucji, by dla
136
jego pojmowania dziejw wany, o ile ujawnia si zbiorowego natchnienia w wielkich wydarzeniach. W krytyce swojej Jaures czsto wypowiada si w tym samym duchu, jak wielu wspczesnych m u marksistw. Krytykuje zatem tak interpretacj materializmu historycznego, wedle ktrej wszystkie szczegy procesu historycznego miayby by wytumaczalne bez reszty dziaaniem technologii, ktra, za p o r e d n i c t w e m zmian w systemie wasnoci, produkcji i wymiany, zmienia take stosunki midzy klasami oraz cao nadbudowy" ideologicznej. Powiada zatem (w wykadzie z 10 II 1900 pt. Bernstein i ewolucja metody socjalistycznej), e poszczeglne dziedziny ludzkiej aktywnoci duchowej maj wasn logik i do pewnego stopnia s niezalene od procesw ekonomicznych. W rozprawce Socjalizm i wolno pisze: Podobnie jak tkacz, zmuszony dostosowa si do struktury swojego warsztatu tworzy jednak tkaniny o rozmaitych deseniach i kolorach, tak te historia, posugujc si tym samym warsztatem si ekonomicznych, rozmaicie utka moe losy ludzkie. Forma ekonomiczna warunkuje wszystkie rodzaje ludzkiej dziaalnoci, nie znaczy to jednak, e te ostatnie mona z niej wydedukowa". Jednak wiele innych fragmentw jego dzie ujawnia, e chodzi m u o co wicej, anieli o wzgldn niezaleno nadbudowy", o ktrej Engels pisa. Chodzi m u take o to, e dzieje ludzkie rozumie naley jako cigy wzrost wartoci idealnych i cigy wzrost wpywu, jaki te wartoci na wydarzenia wywieraj. Ta ostatnia idea nie mieci si ju w historiozofii Marksa, rwnie w jej zagodzonej przez Englesa postaci. W przedmowie do ksiki Benoit Malona Jaures wywodzi, e w ludziach obecny jest, na przekr wszystkim konfliktom, instynkt sympatii, wyraajcy si w twrczoci religijnej i filozoficznej, e instynkt ten dochodzi do penego wyrazu w ruchu robotniczym. W wykadzie z grudnia 1894 roku o idealistycznym i materialistycznym pojmowaniu dziejw powiada, e ruch historii wyania si ze sprzecznoci midzy czowiekiem a uytkiem czynionym z czowieka i e granic tego ruchu jest stan, w ktrym czowiek uywany bdzie stosownie do tego, czym jest. Jest to ludzko, ktra realizuje sama siebie poprzez formy ekonomiczne coraz mniej sprzeczne z jej ide. A w dziejach ludzkich wystpuje nie tylko ewolucja konieczna, ale take kierunek sensowny oraz sens idealny". Poprzez wszystkie przemiany moralne, zachodzce pod presj si ekonomicznych, ludzko przechowuje pewien niezmienny impuls i trwa nadziej odnalezienia samej siebie. Nie m a sprzecznoci midzy materializmem i idealizmem historycznym: historia p o d d a n a jest cinieniu praw mechanicznych, ale jest te deniem
137
moralnym, poddanym prawu idealnemu. Jaures przypomina Marksowsk krytyk Benthama i sdzi, e marksizm sam nie miaby sensu, gdyby by opisem obojtnych koniecznoci" dziejowych, nie za take afirmacj wartoci ludzkich, jakie socjalizm obiecuje. Urgaoby to zdrowemu rozsdkowi wierzy, e idea socjalistyczny moe si sam niejako wyprodukowa, bez entuzjastycznej wiary ludzi w tene idea. Kapitalizm przygotowuje wprawdzie socjalistyczne formy ycia i zarysowuje sam kontury przyszoci, nie mona jednak przypisywa ewolucji dziejowej cech przyrodniczej koniecznoci. Nie byoby socjalizmu bez tych si, ktre kapitalizm w ruch wprawi, w technice, w organizacji pracy, w formach wasnoci; ale nie byoby go take bez wiadomej woli ludzkiej, oywionej wielkim pragnieniem wolnoci i sprawiedliwoci, a czerpicej z tych pragnie dosy energii, by moliwoci, jakie kapitalizm otworzy, uczyni rzeczywistoci. Rozwaajc problem socjalizm jako konieczno dziejowa" i socjalizm jako warto", Jaures nie ucieka si waciwie do kategorii typowych dla tak zwanego etycznego socjalizmu; nie stawia pytania skd wiemy, e mamy aprobowa wartoci socjalizmu, zakadajc, e znamy socjalizm jako nieuchronny wynik praw dziejowych?" Pytanie to nie jest mu potrzebne, poniewa, w przeciwiestwie do neokantystw, odrzuca dualizm powinnoci i bytu i sdzi, e potrafi go przezwyciy w swojej panteistycznej teorii rozwoju. Skoro wiat rozwija si w caoci wedle praw idealnych, okrelonych ostatecznie" przez przysz harmoni; skoro dobro, pikno i mio nie s immanentne wzgldem historii ludzkiej, ale utajone s w rozmachu twrczym samej natury, ludzko za doprowadza do skutku i do peni boskie potencje bytu, to przewidywanie przeznacze wiata nie jest czysto intelektualnym aktem, do ktrego trzeba by dopisywa" nastpnie akt moralnej zgody. To, ku czemu ludzie - mniej lub bardziej bezwiednie w dziejach dyli i nadal d, nie jest ich dowolnym wymysem, ale artykulacj uniwersalnych aspiracji bytu. S oni czstkami przyrody nie tylko jako organizmy, ale take jako istoty czujce, mylce i pragnce; z chwil, gdy wiedz o tej jednoci wasnej z kosmosem, ich rozumienie samych siebie jest zarazem akceptacj natury i jej - nieuchronnie dobroczynnych - koniecznoci. Nie ma przeciwiestwa midzy obojtnym biegiem natury, poddanej mechanicznym prawom a reguami moralnymi, ktre by z innych rde pochodziy anieli teoretyczne poznanie; tym samym dualizm i niezaleno midzy tym, co jest i tym, co by powinno, przestaje istnie. Rwnie Marks nie przyjmowa Kantowskiego dualizmu. Nie znaczy to jednak, e w tym punkcie Jaures jest wierny Marksowi. Marks wierzy
138
wprawdzie, e w ostatniej fazie prehistorii", to jest w ruchu proletariatu, ktry przygotowuje oglnoludzk rewolucj, dualizm koniecznoci i wolnoci znika, a to, co jest nieuchronnoci dziejow, realizuje si poprzez swobodn dziaalno rewolucyjn. W tym sensie usun, czy sdzi, e usun Kantowski dualizm. Jednake nie usun tym samym przypadkowoci dobra" ze wzgldu na konieczno". Innymi sowy, pytanie o to, dlaczego to, co jest historycznie konieczne, ma by jednoczenie dobrem ludzkim, nie moe by rozstrzygnite, a zapewne nawet nie moe by postawione w perspektywie Marksowskiej. Jest tale dlatego, e fakt, i owa konieczno" jest zarazem dobrem", jest przypadkowy. Znaczy to, e ani konieczno dziejowa socjalizmu nie jest ugruntowana faktem, e socjalizm jest wartoci dla ludzi, ani - odwrotnie - warto socjalizmu nie moe by uzasadniona faktem jego guasi-przyrodniczej koniecznoci. Obie te okolicznoci s logicznie i historycznie niezalene, to jest kada z nich jest przypadkowa ze wzgldu na drug; nie m a przecie adnego prawa" bytu, moc ktrego czowiek musi" osign wyzwolenie czy pojednanie z samym sob i z natur; w samym fakcie koniecznoci" dziejowej nie zawiera si a priori nic, co by sprzeciwiao si idei, e losem czowieka jest wiecznie znosi niewol, ndz i nieszczcia. Rwnie okoliczno, e ludzie pragn uwolni si z niewoli i ndzy wcale nie daje pewnoci, e im si to uda, albowiem realny bieg dziejw nie zaley od naszych pragnie. Chocia wic w ostatniej swej fazie ruch przemian nie jest ju dzieem anonimowych praw", ale dzieem woli rewolucyjnej, to jednak skuteczno tej woli nadal nie jest zalena od tego, e jest to wola sprawiedliwoci i wolnoci, ale zalena jest od obiektywnych" okolicznoci. W tym znaczeniu m o n a powiedzie, e fakt, i konieczno okae si w kocu dobroczynna, jest przypadkowy; po prostu tak si zdarzyo, e prawa historii sprzyjaj temu, co ludzie uwaaj lub przynajmniej bd uwaa za swj cel subiektywny i co zarazem, niezalenie od ich opinii, bdzie rzeczywistym s p e n i e n i e m czowieczestwa. Jaures n a t o m i a s t chciaby t przypadkowo usun, poniewa w jego wizji celowo kwitncego bytu nie m a miejsca na konieczno obojtn, ale rozumny zamys i przemona sia przycigajca dobra okrelaj kierunek rozwoju caego wszechwiata. W adnym punkcie swej ewolucji wszechwiat nie jest wic si lep, ktr ludzie maj tylko na wasny uytek okiezna lub eksploatowa. Krtko mwic, Jaures wierzy, e byt chce tego, czego i my chcemy, a zbieno ta nie jest przypadkiem, lecz wynika z miejsca czowieka w porzdku bytu i w szczeglnoci std, e ludzkie tsknoty i pragnienia
5. Socjalizm i republika
139
wyraaj w sposb artykuowany to, co jest nieartykuowan aspiracj caego universum.
atwo zauway, jak cile zwizane s polityczne reakcje Jauresa z jego filozofi. Poniewa przyjmuje on cigo postpu na wszystkich obszarach ycia ludzkiego i poniewa sdzi, e mona nada wsplny sens caej historii, tedy wierzy rwnie, e obiecane przysze spoeczestwo wyzwolonych nie bdzie radykaln negacj istniejcych form, ale ich kontynuacj i niejako rozwiniciem wartoci, ktre, acz w sposb niepeny, pczkuj ju w dzisiejszym wiecie. Wyraa to w myli, nieustannie w rnych wariantach powtarzanej, e socjalizm jest pen realizacj zasad, ktre wypracowaa ju historia i ktre w szczeglnoci byy ideow podstaw Wielkiej Rewolucji. W deklaracji praw czowieka i w konstytucji 1793 roku zawarte s w zarodku wszystkie ideay socjalistyczne, ktre jednak naleao doprowadzi do ostatecznych konkluzji. Wolno, rwno i sprawiedliwo wymagaj teraz przeniesienia z dziedziny instytucji politycznych na dziedzin stosunkw wasnoci i produkcji - co wanie jest waciw treci socjalizmu. Wolnoci, ktre rewolucja zapewnia jednostkom, nie rozcigaj si na dziedzin gospodarki, a zniesienie przywilejw politycznych nie usuno przywilejw pyncych z posiadania. Tymczasem kada osoba ludzka m a takie samo prawo do korzystania z wszystkich rodkw, jakie ludzko w cigu wiekw nagromadzia. Ot, zgodnie z ide Marksa, praca zakumulowana ma suy w socjalizmie wzbogacaniu ycia ludzi pracujcych; w systemie wasnoci prywatnej, przeciwnie, praca ywa suy tylko pomnaaniu pracy zakumulowanej w kapitale. Celem socjalizmu jest podporzdkowanie przeszych zdobyczy - yciu teraniejszemu. ycie nie usuwa przeszoci, ale j sobie poddaje - pisa Jaures w artykule Socjalizm i ycie z 7 IX 1891. - Rewolucja nie jest zerwaniem, ale podbojem". Jednake logika Deklaracji Praw Czowieka bya martwa, dopki proletariat nie wkroczy na scen polityczn, std te plany Saint-Simona i Fouriera musiay spezn na niczym. Po 1848 roku wyszo na jaw, e socjalistyczna organizacja spoeczna nie moe narodzi si z samych marze o sprawiedliwoci, ale moe by tylko dzieem zorganizowanej klasy robotniczej, ktra zniesie sprzeczno midzy polityczn suwerennoci ludu a ekonomicznym jego zniewoleniem. Innymi sowy republika polityczna" doprowadzi musi do republiki socjalnej", to znaczy do demokracji rozcigajcej si na cao ycia ekonomicznego.
140
Czsto, z jak Jaures podkrela swoj interpretacj socjalizmu jako kontynuacji, nie za negacji republiki, pochodzi nie tylko std, i chcia odpiera antysocjalistyczn krytyk, ktra w idei kolektywizmu widziaa zaprzeczenie swobd jednostkowych, ale rwnie std, e w samym ruchu socjalistycznym sprawy te nie byy bynajmniej, przynajmniej we Francji, oczywiste. W kadym razie idea socjalizmu jako radykalnego przeciwiestwa" istniejcego spoeczestwa moga budzi podejrzenie, e socjalici chc znie buruazyjn republik razem z jej demokratycznymi instytucjami albo e pragn zastpi wadz bankierw i kapitalistw - wadz biurokratw upastwowionego przemysu. Ta ostatnia obiekcja bya ju wwczas czsto w obiegu, zwaszcza wrd anarchistw. Dlatego te Jaures z naciskiem podkrela, e wartoci zwizane z jednostk ludzk s jedynym miernikiem wartoci instytucji spoecznych, ...dla socjalistw warto kadej instytucji odniesiona jest do jednostki ludzkiej. To jednostka utwierdzajca sw wol wyzwolenia ycia i rozwoju, nadaje odtd moc i ywotno instytucjom i ideom. Ona to jest miar wszystkiego: ojczyzny, rodziny, wasnoci, ludzkoci, Boga. Oto logika myli rewolucyjnej. Oto socjalizm" (Socjalizm i wolno). Jako uspoecznienie wasnoci byoby urgowiskiem ideaw socjalistycznych, gdyby polega miao na tym, e wadcy polityczni otrzymaj dodatkowo uprawnienia do zarzdzania gospodark. Ale przekazanie mom stanu i czonkom rzdu, bdcych i tak ju panami narodowych si zbrojnych i narodowej dyplomacji, rzeczywistego kierownictwa prac w caym kraju, danie im prawa mianowania na wszelkie kierownicze funkcje, podobnie jak prawa mianowania na stanowiska wojskowe wszystkich stopni, byoby obdarzeniem kilku ludzi potg, przy ktrej potga despotw azjatyckich byaby niczym - ta ostatnia bowiem zatrzymywaa si na powierzchni ycia spoeczestw i nie regulowaa samego ycia ekonomicznego" (Organizacja socjalistyczna). Socjalizm nie zamierza bynajmniej umocni funkcji pastwa jako organizmu przymusu, lecz przeciwnie, odda zarwno instytucje pastwowe, jak produkcj, pod wadz zrzeszonych jednostek. Zniesienie klas oznacza zarazem zniesienie tych interesw partykularnych, ktre walcz o przewag w aparacie administracyjnym, a wic zniesienie korupcji tego aparatu i jego funkcji ciemiycielskich. Wszyscy w takim samym znaczeniu bd pracownikami spoecznymi, nie bdzie tedy adnej odrbnej kasty lub grupy pracownikw pastwowych wynoszcych si ponad spoeczestwo. Swoboda pracy i swoboda konsumpcji, wolno sowa i druku, wolno zrzeszania si, wolno nauki i sztuki wszystko to socjalizm jest w stanie urzeczywistni nieporwnanie lepiej,
141
ni to moliwe w systemie, gdzie wszystkie te swobody ograniczone s przywilejami wasnoci. Nie m a te obawy, powiada Jaures, e prace odraajce lub uciliwe nie znajd w tym systemie chtnych; mog by opacane rwnie z punktu widzenia ich nieprzyjemnych stron, a zreszt nic nie sprzeciwia si myli, e istniej mieciarze z powoania. Nie m a te obaw, by uspoeczniona produkcja pozbawiaa producentw inicjatywy lub odbieraa j e d n o s t k o m materialne bodce do zwikszania i ulepszania produkcji, gdy nietrudno zaplanowa system, w ktrym wzrost wydajnoci lub pomysowo bd odpowiednio wynagradzane. Centralizacja wytwrczoci nie moe by te zupena; zarwno korporacje zorganizowane wedle gazi produkcyjnych, jak instytucje municypalne i regionalne znajd rozszerzone pole ekonomicznej aktywnoci. Zarwno w skali krajowej, jak te w skali mniejszych jednostek, wydzielonych wedle zasady geograficznej lub przemysowej, system reprezentacyjny zapewni wszystkim moliwo nadzoru nad caoci ycia gospodarczego. Wolno przeto nie zostanie zniesiona, lecz - przeciwnie - rozszerzona niebywale, gdy podstawowe funkcje spoeczne - wytwrczo i rozdzia - znajd si pod spoeczn kontrol. Pastwo jako organizacja tych sub publicznych, ktre wymagaj scentralizowanej administracji nie zaniknie wprawdzie, lecz zmieni swj charakter. W tej chwili pastwo peni wprawdzie liczne funkcje oglnospoeczne, lecz przywileje posiadaczy pozwalaj im uywa je dla wasnych celw; pastwo socjalistyczne bdzie peni wycznie te funkcje, ktre potrzebne s spoeczestwu jako caoci i utraci charakter wadzy politycznej nad jednostkami - stosownie do tradycyjnej doktryny przez socjalistw powszechnie przyjmowanej. Nie jest celem socjalizmu narzucanie osobnikom ludzkim jakiejkolwiek oglnej idei szczcia, lecz - przeciwnie - stworzenie warunkw, w ktrych kady bdzie mg wasne wyobraenia o szczciu realizowa. Socjalizm przechowuje i utrwala wszystkie wartoci, jakie ludzko wytworzya w dziejach zbiorowym wysikiem i nie chce uroni niczego, co pomnaa godno czowieka, jego wolno, jego energi i jego pragnienie harmonii. W szczeglnoci socjalizm - wbrew pospolitym krytykom - nie znosi bynajmniej ani nie pomniejsza idei narodowej, nie odbiera ludziom ojczyzny i nie pozbawia sensu uczu patriotycznych. Sawne zdanie z Manifestu komunistycznego o robotnikach, ktrzy nie maj ojczyzny, jest nie wicej ni boutade. Powiedzie, e proletariat, ktry wywalczy gosowanie powszechne, zdoby dostp do szkolnictwa i zorganizowa si w potg polityczn, nie naley do obecnego pastwa i narodu, e musi by niczym
142
a do dnia, gdy si stanie wszystkim, znaczy to walczy z oczywistociami i unicestwia zdobycze proletariatu - powiada Jaures w Armie Nouvelle (roz. X). Twierdzenie, e proletariat jest wyczony z ojczyzny, jest kontrrewolucyjne, gdy odmawia wartoci codziennej walce i czstkowym zdobyczom, a bez tych zdobyczy codziennych i stopniowych nie bdzie nigdy ostatecznego wyzwolenia. Od czasw rewolucji idea narodowa i idea demokratyczna byy nierozdzielne, podstaw takiej jednostki jak ojczyzna nie bya bynajmniej, jak twierdz niektrzy, wasno ziemska, ale naturalne, niemal fizjologiczne pragnienie ludzi, by y we wsplnocie wikszej anieli rodowa, przy czym cao ludzkiego gatunku bya zbyt wielka, by zaspokaja t potrzeb. Socjalizm nie znosi ojczyzny, lecz chce j rozszerzy. Abstrakcyjny internacjonalizm, lekcewacy odrbnoci narodowe, jest chimeryczny. Ludzko nie moe zmierza ku zjednoczeniu inaczej, jak przez federacj wolnych narodw. Dlatego jest rzecz naturaln, e socjalici broni prawa wszystkich narodw do niezawisoci, a midzynarodowy charakter ruchu robotniczego nie kci si bynajmniej z uczuciami patriotycznymi i z gotowoci do obrony wasnego narodu przed zagroeniem i agresj. Ojczyzna nie jest wprawdzie celem ostatecznym socjalizmu, tym bowiem jest wolno jednostek, ale jest ona niezbdn form ycia, bez ktrej ruch socjalistyczny musiaby zmarnie. Niepodobna te wyobrazi sobie wyzwolenia spoecznego w warunkach zniewolenia narodowego ani ruchu socjalistycznego, ktry nie tworzyby si i nie dziaa w ramach narodowych wsplnot, nim stanie si ruchem midzynarodowym. Szowinizm, nienawi, wojny, agresje nie tylko nie s konsekwencj idei narodowej, lecz si jej sprzeciwiaj. Socjalizm zakada republik i socjalizm zakada Francj, zakada bowiem wszystkie wartoci, jakie ludzko stworzya. Poniewa tedy pojcie socjalizmu wchania wszystko, cokolwiek jest wartoci ludzk, tedy mona powiedzie, e z p u n k t u widzenia Jauresa wszystko, co kiedykolwiek powstao i za warto zostao uznane, jest bezwiednie przyczynkiem na rzecz socjalizmu. Nie formuuje on moe tej idei w takich sowach, lecz zdaje si wmawia wszystkim, e waciwie, w gbi duszy, s socjalistami, a jeli socjalizm atakuj, to dlatego, e nie potrafi przemyle konsekwencji wasnych zasad. Wszyscy - republikanie, anarchici, chrzecijanie, intelektualici, patrioci - staliby si socjalistami, gdyby zastanowili si nad tym, w jakich warunkach wartoci, ktre uwaaj za szczeglnie wane, mog najlepiej kwitn. Rwnie w przeszoci stara si Jaures wszdzie ledzi mniej lub bardziej wiadome denia socjalistyczne, ograniczone niewiedz lub niekonsekwencj. W rewolucji francu-
143
skiej znajduje je rwnie dobrze u babuwistw, jak u jakobinw i u yrondystw. W rozprawie o rdach socjalizmu niemieckiego odnajduje zarodki idei socjalistycznych w caej historii niemieckiego idealizmu, od Lutra poczynajc. Idea rwnoci chrzecijaskiej torowaa drog idei rwnoci obywatelskiej; walczc z tyrani Rzymu, Luter uczy lud walki z tyrani w ogle. Luteraskie pojcie wolnoci jako zwizanej prawem boskim byo przyczynkiem do krytyki wolnoci faszywej rwnie w dziedzinie stosunkw ekonomicznych. Rwnie Kant i Fichte przyczynili si do idei socjalistycznej, jako e potrafili w teoriach swych godzi wolno jednostkow z uprawnieniami p a s t w a i z p r a w e m pastwa do regulowania spraw ekonomicznych. Nawet idea Kanta, wedle ktrej wasno jest warunkiem obywatelstwa, jest o tyle zgodna z socjalizmem, e najemnicy wspczeni, pozbawieni wasnoci, nie s w peni obywatelami. Zamknite pastwo handlowe Fichtego jest take rodzajem moralnego socjalizmu, zakada bowiem oglnospoeczn regulacj wytwrczoci okrelon wycznie przez dobro powszechne. r d e m socjalistycznej teorii jest take filozofia heglowska, w szczeglnoci odrnienie wolnoci abstrakcyjnej, rozumianej jako dowolny kaprys jednostkowy, od wolnoci zwizanej r o z u m e m i p r a w e m uniwersalnym. Pena wolno o d n a j d u j e si nie w liberalnej doktrynie (wolno jednostki w granicach nieszkodzenia innym), ale tam wanie, gdzie wolno jednostki zawiera w sobie denie uniwersalne. Bronic ograniczonej jednoci spoeczestwa, w ktrej przechowuj si wartoci jednostkowe, poddane prawu rozumu, Hegel niemal doszed do idei socjalizmu. W kocu Lassalle i Marks pogodzili sprzeczno midzy moralnym i historycznym rozumieniem socjalizmu, pogodzili wic punkty widzenia Fichtego i Hegla, gdy odnaleli - zwaszcza Lassalle - wieczn sprawiedliwo w dialektycznym ruchu rzeczy. Socjalizm nie mg sta si ywym ruchem, dopki nie byo aktywnej i samowiadomej klasy robotniczej, ktra jest nosicielem jego wartoci. Ale socjalizm, zgodnie z Marksowsk filozofi, jest w interesie ludzkoci, nie za klasy robotniczej jedynie. Socjalizm jest dla wszystkich, rwnie dla dzisiejszych wyzyskiwaczy, ktrzy s jakby chorymi niepragncymi uleczenia, sami s bowiem ofiarami systemu, m i m o swych przywilejw. W komunizmie dzieci dzisiejszej buruazji zobacz nie tylko negacj dziea swych ojcw, ale ujrz take, e buruazja sama bezwiednie, dziki swej odwanej i energicznej pracy na rzecz postpu techniki, przygotowywaa dzieo wyzwolenia, w ktrym jej wysiki zejd si w jednoci z rewolucyjnymi deniami proletariatu.
144
Skoro wic w kadym czowieku tkwi niejako anima naturaliter socialista, jest potrzebne i suszne, by socjalici w walce swojej odwoywali si do oglnoludzkich wartoci, niekoniecznie tylko do tych, ktre s swoicie zwizane z obecn sytuacj proletariatu. Rewolucja socjalistyczna nie moe, oczywicie, bez samozaprzeczenia, by dzieem mniejszoci czy rezultatem puczu, nawet gdyby byo to wykonalne technicznie. Przemiany, ktre ma ona wprowadzi, s o wiele gbsze anieli te, ktre byy dzieem rewolucji buruazyjnej. Ich przeprowadzenie jest po prostu niemoliwe, jeli rewolucja nie m a za sob wyranego i niewtpliwego poparcia olbrzymiej wikszoci narodu. Wybory powszechne zreszt ujawniaj rzeczywisty rozkad si w spoeczestwie i sprawiaj, e skuteczne zamachy stanu s coraz m n i e j moliwe. Ale niezalenie od technicznych wzgldw socjalizm wymaga penego i dobrowolnego udziau spoeczestwa, gdy nie moe si on zadowoli obaleniem dawnego porzdku, by nastpnie pozostawi bieg ycia ekonomicznego swobodnej grze si indywidualnych, ale musi mie wypracowane z gry formy organizacyjne przyszego spoeczestwa i obj m u s i swoim wysikiem cao procesw produkcji i rozdziau. Dlatego moralne przemiany, ktre budz wiadomo socjalistyczn i zrozumienie wartoci nowego adu musz poprzedzi rewolucj. Std rwnie konieczne jest, by partia socjalistyczna szukaa poparcia u innych klas, nade wszystko u chopw i drobnomieszczastwa. Jaures powouje si na Liebknechta, ktry proponowa, aby do klasy robotniczej zalicza wszystkich, ktrzy yj wycznie lub gwnie z wasnej pracy, czyli wanie drobnomieszczan i chopw obok proletariatu przemysowego. Co wicej, partia socjalistyczna powinna raczej interesowa si tym, czy jej czonkowie wyznaj idee socjalistyczne anieli tym, czy s pracownikami najemnymi. Socjalistyczny ruch, oparty wycznie na proletariacie przemysowym, nie moe sta si wikszoci, nie moe tedy osign swego celu. Musi by ruchem caego ludu z wyczeniem szlachty, buruazji i kleru, ktrzy stanowi znikomy odsetek spoeczestwa. Jaures p o d p i s u j e si zasadniczo pod t ide. Sdzi, e dziki swemu uniwersalizmowi socjalizm potrafi przycign niemal cae spoeczestwo, a w ten sposb moe te sprawi, e rewolucja socjalistyczna, w odrnieniu od buruazyjnej, dokona si moe bez rozlewu krwi i wojen domowych, i w oglnoci bez stosowania przemocy. Rwnie wsppraca z buruazj i partiami buruazyjnymi w sprawach poszczeglnych jest moliwa i wskazana nie tylko ze wzgldw taktycznych, ale take dlatego, e sprzyja to oglnie duchowi kooperacji, ktry bdzie zasad kierownicz socjalizmu. Chcemy rewolucji -
145
powiada Jaures w swojej rozprawie o teorii Bernsteina - ale nie chcemy wiecznej nienawici. I jeli w jakiej wielkiej sprawie dotyczcej czy to zwizkw robotniczych czy spdzielczoci, czy sztuki czy sprawiedliwoci, choby buruazyjnej, zdarza n a m si skoni buruazj do tego, by sza z nami, to jak si poczujemy mwic jej: ach, c to za rado dla ludzi, ktrych dzielia nienawi i odraza, gdy zejd si razem w takich chwilowych porozumieniach, w jednodniowej wsppracy. A jaka to dopiero wzniosa, wieczna, powszechna rado nastanie w dniu, kiedy bdzie to spotkanie ostateczne wszystkich ludzi!... Chc, chcemy, eby partia socjalistyczna bya miejscem geometrycznym wszystkich wielkich spraw, wszystkich wielkich idei, a przez to nie porzucamy bynajmniej walki o rewolucj spoeczn, lecz, przeciwnie, uzbrajamy si w si, godno, dum, aby godzin rewolucji przypieszy" (.Bernstein et Vevolution de la methode socialiste, odczyt z 10 II 1900). Oto rwnie teoretyczna podstawa aktywnoci Jauresa w sprawie Dreyfusa, a take jego stanowisko w tak zwanym sporze o ministerializm. Wrd socjalistw francuskich o nastawieniu uwrierystycznym spotykao si nieraz taki oto p u n k t widzenia: sprawa Dreyfusa jest ktni w obozie buruazji, dotyczy czowieka z wyszej kasty wojskowej, a wobec tego ruchu socjalistycznego nie moe obchodzi. Guesde, ktry takiego stanowiska nie zajmowa i pocztkowo nie rni si od Jauresa w poparciu dla sprawy, uzna jednak nastpnie, e partia nie powinna si aktywnie angaowa w obron jednego pokrzywdzonego czowieka z przeciwnego obozu, gdy musi broni losu caej uciskanej klasy robotniczej; socjalici nie mog zachowywa si tak, jak gdyby porzucili walk klasow na rzecz obrony wyszego oficera, ktry pad ofiar intryg wasnej klasy. W sawnym sporze publicznym z Jauresem ogoszonym nastpnie w broszurze Dwie metody (1900) Guesde wyoy oglne podstawy swojego stanowiska, ktre sprowadzaj si do nastpujcych zasad: proletariat powinien kierowa si wycznie swoim egoizmem klasowym, gdy jego wasne interesy pokrywaj si z oglnymi i ostatecznymi interesami caego rodzaju ludzkiego"; nic si nie zmienio i nic nie moe si zmieni w obecnym spoeczestwie, dopki wasno kapitalistyczna nie zostanie obalona"; nie jestemy za rokowaniami; walka klasowa wyklucza ukady midzy klasami"; Rewolucja, jakiej macie dokona, moliwa jest tylko o tyle, o ile pozostaniecie sob, klas przeciw klasie, klas, ktra nie zna i nie chce zna podziaw, jakie istniej w wiecie kapitalistycznym". Stanowisko Jauresa wypywa z przesanek dokadnie przeciwstawnych. W jego rozumieniu oglnoludzki charakter walki proletariatu ujawnia si
146
nie dopiero po rewolucji, ale, eby rewolucja moga nastpi, ujawni si musi ju teraz i to we wszystkich sprawach. Ju teraz, bdc klas uciskan, proletariat pokazuje, e jest rzecznikiem sprawiedliwoci oglnoludzkiej i sprzymierzecem wszystkich, ktrzy maj po swojej stronie sprawiedliwo, choby w innych sprawach nie byli wcale jego sojusznikami. Proletariat musi wic sprzymierza si z tymi odamami buruazji, ktre w danej sprawie poszczeglnej reprezentuj interes postpu przeciw reakcji; powinien walczy przeciw klerykalizmowi w obronie wieckiego pastwa, chocia jest to w interesie nie tylko proletariatu, ale take mieszczaskich radykaw; powinien broni republiki przeciwko monarchistom i powinien broni sprawiedliwoci, gdy krzywda uderza w osoby z przeciwnego obozu. Sprawa Milleranda bya o wiele bardziej wtpliwym przykadem tej samej taktyki anieli sprawa Dreyfusa. Przeciwnicy Milleranda twierdzili, e udzia socjalisty w rzdzie buruazyjnym jest oszustwem wobec klasy robotniczej, gdy sprawia wraenie, jak gdyby partia socjalistyczna - wic proletariat - uczestniczya ju we wadzy politycznej, a nadto stawia ruch socjalistyczny w dwuznacznej sytuacji, poniewa jeden z jej przedstawicieli ponosi odpowiedzialno za czynnoci buruazyjnego rzdu, ktrym w aden sposb zapobiec nie moe, a ktre z natury rzeczy podejmowane s w interesie klas wyzyskujcych. Jaures natomiast wywodzi, e wejcie socjalisty do rzdu nie sprawia wprawdzie, by rzd ten mg zmieni radykalnie swoj polityk, ale jest samo wiadectwem siy ruchu socjalistycznego, ponadto za pozwala socjalistom skuteczniej walczy przeciwko najbardziej reakcyjnym siom buruazji i militaryzmu w chwilowych sojuszach z siami bardziej postpowymi. W caym tym sporze ujawniy si nie tylko dwa zasadniczo rne podejcia do idei samodzielnoci politycznej proletariatu, ale take dwuznaczno samej tej idei w warunkach parlamentarnej aktywnoci ruchu socjalistycznego. Z jednej strony istniaa w tradycji socjalistycznej silna tendencja - atwa do poparcia cytatami z Marksa - aby traktowa proletariat jako obc enklaw w spoeczestwie buruazyjnym, jako klas, ktra zasadniczo nie moe si wyzwoli czciowo, ale zmierza do rozsadzenia caoci istniejcych instytucji politycznych, nie moe tedy szuka przymierzy z frakcjami wrogich klas. Z drugiej strony, w warunkach, w ktrych partie socjalistyczne uczestnicz w instytucjach parlamentarnych i zdobywaj ustawowe korzyci dla klasy robotniczej, w ekskluzywizm nie moe by konsekwentnie utrzymany. Kada walka o reformy jest do pewnego stopnia naprawianiem kapitalizmu" i gdyby Guesde by konsekwentny
147
wobec wasnej zasady, i kapitalizm powinni naprawia tylko kapitalici, nie powinien by wciga partii socjalistycznej w adne akcje parlamentarne lub w walk o dorane korzyci ekonomiczne i prawne. Pod tym wzgldem stanowisko rewolucyjnych syndykalistw byo bardziej konsekwentne, lecz te - wanie przez swoj konsekwencj - jaowe praktycznie i w warunkach francuskich beznadziejne. Z drugiej strony, nie mona byo w sposb oglny wyznaczy granic dopuszczalnej walki o naprawianie kapitalizmu", gdy si ju zasad tej walki przyjo, nie mona byo zatem okreli, w ktrym miejscu koczy si dopuszczalna wsppraca taktyczna z innymi partiami, a zaczyna oportunistyczne wrastanie" socjalizmu w istniejcy porzdek spoeczny. Jaures bynajmniej nie sdzi, e sprawa odrbnoci politycznej proletariatu jest nieistotna. W polemice z Bernsteinem, gdzie przyznaje oglnie racj Kautsky'emu, zarzuca Bernsteinowi, i rozpuszcza proletariat w innych klasach, powoujc si na niejednorodno zarwno klasy robotniczej, jak buruazji; wnioskowanie mylne, wedle Jauresa, gdy mimo tej niejednorodnoci zasadnicza granica midzy posiadajcymi i nieposiadajcymi nie jest niejasna. Istnieje antagonizm radykalny dwch podstawowych klas, ale nie wynika std, e ruch socjalistyczny ma si lka kontaktw i doranych sojuszw, jeli zachowuje przy tym nieustajc wiadomo, e ostatecznym jego celem nie s poprawki do istniejcego systemu, ale jego radykalne przeobraenie. Socjalizm nie jest do pomylenia inaczej ni jako dzieo klasy robotniczej i nadzieje dawnych socjalistw - Fouriera, Blanca czy Owena - musiay pozosta prnymi marzeniami. Jednake - i tu by moe ley sedno sporu midzy Jauresem a tymi, ktrzy bronili politycznego ekskluzywizmu proletariatu - klasa robotnicza tworzy przesanki socjalizmu ju w ustroju kapitalistycznym. Ostateczne przeobraenie spoeczestwa nie moe si wprawdzie dokona bez rewolucji - pod tym wzgldem stanowisko Jauresa wydaje si wyrane. Jednake w jego rozumieniu rewolucja nie okrela si przez akt przemocy czy wojny domowej. Rewolucja jest tym wanie - radykalnym przeobraeniem stosunkw wasnociowych w duchu socjalistycznym. Tym samym powiedzenie, e socjalizm nie moe nastpi bez rewolucji, zmienia si w tautologi, czego Jaures nie zauwaa, zbywajc spraw formy rewolucji jako jaowe spekulacje na temat niedajcej si przewidzie przyszoci. Ale wtedy nie wiadomo, dlaczego rewolucja tak pojta nie mogaby si dokona w drodze powolnego i stopniowego przerastania kapitalizmu w socjalizm - co jednak Jaures zdaje si odrzuca. Jego zdaniem socjalizm buduje si w onie kapitalizmu
148
wieloma drogami. Tworzy go przede wszystkim sama zdolno klasy robotniczej do organizowania si i jej narastajca wiadomo historyczna. Ale tworzy go rwnie cay zesp reform, ktre naprawiaj istniejce spoeczestwo w duchu bardziej zgodnym z demokracj i z interesami klasy robotniczej: wzrost wyksztacenia powszechnego, postpy prawodawstwa pracy, poprawa poziomu ycia, laicyzacja instytucji publicznych, ograniczanie wyzysku przez ruch zwizkowy i spdzielczy. W sumie - cel ostateczny" socjalizmu jest wprawdzie odrniony od reform, ale reformy nie s tylko polem wiczebnym przed rozstrzygajc batali, lecz take obiektywnie utrwalaj pewne przesanki socjalistycznego spoeczeswa i nie jest wobec tego jasne, dlaczego ich wzrost nie mgby doprowadzi do celu ostatecznego w sposb stopniowy i cigy.
6- Marksizm Jauresa
Jaures nie uwaa si za rewizjonist, chocia podkrela czsto swoje przywizanie do swoicie francuskich, od marksizmu niezalenych, rde socjalizmu. Broni przeciw Bernsteinowi idei samodzielnoci politycznej proletariatu i broni take wartoci Marksowskiej dialektyki, pojtej jako teoria naturalnej ewolucji, moc ktrej jedne formacje spoeczne nastpuj po drugich w wyniku sprzecznoci wewntrznych. Przekonanie o tym naturalnym ruchu dziejw jest potrzebne klasie uciskanej, gdy daje jej wiar w skuteczno jej wysikw. Broni take Marksowskiej teorii wyzysku jako przywaszczenia nieopacalnej czci pracy robotnika. Broni rwnie teorii wartoci, jeli pojmowa j jako metafizyk spoeczn", nie za teori cen. Oglna myl, e socjalizm nie jest partykularn spraw klasy robotniczej, ale interesem caej ludzkoci, e jednak klasa robotnicza jest powoana do tego, by ow spraw powszechn uczyni ciaem, naley, oczywicie, do tradycyjnych kanonw marksistowskiej doktryny. Zgodna jest rwnie z tym kanonem - cho przez nikogo bodaj tak nie podkrelana - myl, e ostatecznie warto socjalizmu okrela si przez jego warto dla rozwoju duchowego jednostek ludzkich. Tym, co istotnie Jauresa od marksizmu rni, jest jego przekonanie o cigoci i uniwersalnoci postpu. Pomijajc panteistyczn metafizyk, ktra postp historii ludzkiej czyni fragmentem soteriologii uniwersalnej bytu, postp, ktremu Jaures ufa, rozciga si na wszystkie epoki historyczne i na wszystkie dziedziny kultury. Przysze zbawienie i jedno abso-
6. Marksizm Jauresa
149
lutna wiata nie s w jego interpretacji wynikiem gwatownej przerwy w historycznym procesie, ale przygotowywane s i rosn stopniowo w dziejach we wszystkich dziedzinach kultury, w szczeglnoci rwnie w instytucjach politycznych i prawnych. Z pewnoci Marks nie ogranicza postpu do przemian technologicznych, poniewa wierzy, e zwyciski proletariat odziedziczy po spoeczestwie buruazyjnym rwnie jego naukowe, a take, przynajmniej czciowo, jego artystyczne zdobycze. Wierzy take, e historia miniona jest przygotowaniem socjalizmu, mianowicie w technice i organizacji pracy Nie wierzy natomiast w to, e socjalizm niejako b u d u j e si stopniowo przez wieki w pozytywnym sensie sowa, e idee i instytucje spoeczne oraz prawne zbliaj si stopniowo do doskonaoci i peni, jakich po ostatecznym przewrocie dostpi. Jaures to za wanie zdawa si zakada i ta myl suya za usprawiedliwienie jego polityce nieograniczonych prawie sojuszw, jego wierze w apele do wszystkich klas spoecznych, jego oglnemu koncyliatorstwu. Jaures nie przyj Marksowskiej wizji postpu, ktry uywa za jako nieodzownego narzdzia. Heglowska tragedia dziejw bya mu cakiem obca. Filozofia dziejw Jauresa bya spjna, poniewa, jak bya o tym mowa, czya w jednolitym systemie wyjanie socjalizm pojty jako zbawienie wiata i socjalizm pojty jako rezultat przyrodzonego parcia dziejw, podczas gdy dla Marksa oba te sensy socjalizmu byy wzgldem siebie przypadkowe. Jednak Jaures okupuje t spjno profetycznym optymizmem, ktry pozwala m u wierzy, e ostatecznie przyszy wiat powszechnej jednoci wchonie ca histori minion, i e w kocu wyjdzie na jaw, i adne dzieo ludzkie nie poszo na marne, aden wysiek ducha nie rozpyn si w obojtnoci natury. Socjalizm jego i jego metafizyka Zbawienia wyrastay z jego mioci do ludzi i do wiata. Jeli to ostatnie zdanie jest ocen, to jednak jest to tylko ocena charakteru Jauresa, nie za jego analitycznej trzewoci.
R O Z D Z I A VI
Paul Lafargue - marksizm hedonistyczny
Z pewnoci Lafargue'owi przypada jedno z pierwszych miejsc wrd scriptores minores marksistowskiej ortodoksji. W oczach ortodoksji wspczesnej miejsce jego jest skromne, lecz godne. Jako wsptwrca - obok Guesde'a - francuskiej partii socjalistycznej, jako krytyk anarchistw, chrzecijan, Jauresa, jako propagator marksizmu, jako zi Marksa wreszcie, zasuy sobie Lafargue na miejsce w drugim rzdzie marksistowskiego Panteonu. Trudno bowiem ukry, e marksizm jego by nadzwyczaj uproszczony i e trudno odnale w jego pismach cokolwiek, co mogoby uchodzi za rozwinicie" doktryny. By jednak we Francji pisarzem najbliszym ortodoksji niemieckiej - a ona dostarczaa podwczas standardw marksistowskiej poprawnoci. Paul Lafargue (1842-1911) by kreolem z Indii Zachodnich, po matce mia krew indiask, a murzysk po ojcu. Wyksztacony by jednak we Francji, dokd przyby w dziecistwie z rodzinnej Kuby. Zacz studia medyczne w Paryu i ukoczy je w Londynie (1868), dokd si przenis, gdy wydalono go z uniwersytetu za dziaalno socjalistyczn. Tam rwnie zaprzyjani si z Marksem i poj za on jego crk, Laur. Wrci do Francji pod koniec 1868 roku, trudni si prac dziennikarsk i lekarsk. Aktywny w Komunie, zbieg do Hiszpanii, gdzie by czynny w tamtejszej maej partii socjalistycznej, kierowanej przez Pablo Iglesiasa. Przenis si ponownie do Londynu pod koniec 1872 r. i spdzi tam nastpne dziesi lat. Zarabia na ycie jako fotograf, piszc jednoczenie artykuy i pamflety; z Marksem i Guesdem bra udzia w przygotowaniu programu partii francuskiej. Wrci do Francji po amnestii dla komunardw, wiosn 1882. Pracowa jako urzdnik, a przy tym by najaktywniejszym we Francji krze-
VI. Paul Lafargue - marksizm hedonistyczny
151
wicielem marksistowskiej doktryny; pisa wiele, jedzi z wykadami po Francji i wspdziaa z Guesdem w kierowaniu parti. Raz jeden, w 1891 roku, wybrany zosta posem. Oboje z Laur popenili samobjstwo, nie z rozpaczy, ale by uciec na czas przed starczym zniedonieniem. Jako pisarz i teoretyk, Lafargue by przykadem u t a l e n t o w a n e g o i wszechstronnego dyletanta, jakich wielu byo w dziejach marksizmu. Pisma jego, przewanie artykuy i pamflety, upowszechniy pewien szczeglny styl, ktry przyczyni si do osabienia intelektualnych wartoci marksizmu (Plechanow by pod tym wzgldem do niego podobny). Lafargue pisa rozprawy z wszystkich niemal dziedzin wiedzy spoecznej: filozofia, historia, etnologia, jzykoznawstwo, religioznawstwo, krytyka literacka, ekonomia - wszystko byo w zasigu jego pisarstwa. Nie zna si na adnej z tych dziedzin wiedzy w sposb fachowy, lecz wiedzia co o wszystkich z drugiej rki. Jak wikszo marksistw, przekonany by, e skoro dysponuje uniwersalnym kluczem badawczym przez Marksa wynalezionym, moe zastosowa go w dowolnej dziedzinie wiedzy z dobrym skutkiem, niezalenie od tego, w jakim stopniu panuje nad materiaem danej nauki. Wydawao mu si te, e przyczynia si do tryumfu marksistowskiej doktryny, kiedy w dzieach pisanych przez niemarlcsistw wyszukuje jakie elementy, ktre zdaj si potwierdza materializm historyczny, e wic marksizm potwierdza si, kiedy m o n a znale przykady na zaleno pewnych zjawisk politycznych, literackich lub obyczajowych, od form wytwarzania. Nie uwiadamia sobie, e o przykady takich zalenoci jest niezmiernie atwo, lecz e nie moe z nich wynikn prawda oglnej teorii Marksa, podobnie jak z gromadzenia przykadw podobiestwa midzy rodzicami a p o t o m s t w e m nie moe powsta adna teoria genetyki. W sumie - nie mona powiedzie, by Lafargue przyczyni si do nadania nowego czy udoskonalonego ksztatu marksistowskiej doktrynie. W dziejach doktryny niepodobna go jednak pomin cakiem, nie tylko dlatego, e wicej ni ktokolwiek zdziaa dla wprowadzenia marksizmu do Francji, ale i dlatego, e pisma jego, rwnie dziki ich uproszczeniom, ujawniaj pewn szczegln stron" marksizmu, ktra nie jest dobrze widoczna u pisarzy znaczniejszego kalibru. By on te jednym z pierwszych, ktrzy uprawiali krytyk literack w duchu marksistowskim, a jego zoliwy i zabawny pamflet na Wiktora Hugo jest i dzi cakiem czytelny. W pisarstwie Lafargue'a, ktre nie zostao dotd zgromadzone w penej edycji, najwaniejsze s rozprawy odnoszce si do oglnej teorii materializmu historycznego (Le determinisme economiue: La methode histoue de Karl
152
VI. Paul Lafargue - marksizm hedonistyczny 152
Marx, 1907), popularna broszura pod tytuem Prawo do lenistwa (Le droit a laparesse, 1883), komentarz do programu partii napisany wsplnie z Guesdem (Le Programme du Parti Ouvrier, 1883), dyskusja z Jauresem na temat materializmu dziejowego z 1895 roku. Filozoficzne rozwaania Lafargue'a nie wykraczaj poza popularny sensualizm i materializm owieceniowy. Kadzie on wielki nacisk na pochodzenie wszystkich poj abstrakcyjnych z postrzee zmysowych, powtarzajc przy tym argumenty Locke'a, Diderota, Condillaca. Jego zdaniem doktryny przeciwne sensualizmowi zakadajce zatem, po platoslcu, moliwo bezporedniej intuicji abstraktw, od percepcji niezalenej, s nie tylko faszywe, ale spoecznie reakcyjne, gdy ujmuj czowieka jako istot nie tylko cielesn, sprzyjaj tedy religijnej mistyfikacji; dlatego wanie buruazja, ktra walczya pod sztandarem materializmu i sensualizmu przeciwko chrzecijastwu, natychmiast po dojciu do wadzy porzucia dawne obrazoburcze teorie, ja szuka ponownego aliansu z Kocioem i przywrcia do czci platosko-chrzecijask wiar w poznanie nadzmysowe. Maine de Biran i Cabanis wyrzekli si swego dawnego rewolucyjnego sensualizmu. Cay ruch romantyczny, od Chateaubrianda poczynajc, nie jest niczym innym, jak prb pogodzenia buruazji z wiar katolick. Buruazji potrzebne s fikcje wiecznych prawd i nadzmysowego poznania, gdy z ich pomoc usiuje uwica wieczno i autorytet spoecznego porzdku, ktry jej suy. Lecz owieceniowy materializm przejty zosta przez proletariat, ktry uywa go w walce przeciw ascetycznej moralnoci, propagowanej przez Koci w celu uwiecznienia podziau klasowego i wyzysku. Materializm Lafargue'a wyraony jest w formuach grubo ciosanych, podobnych do tych, jakie mona znale u La Mettrie'go, Cabanisa czy Molechotte'a, bliszych wic temu, co marksistowska tradycja zwyka pitnowa jako materializm wulgarny". Powiada wic, e mzg posiada zdolno mylenia, tak jak odek zdolno trawienia" (Badania nad pochodzeniem pojcia sprawiedliwoci i pojcia dobra) lub e mzg przetwarza wraenia w idee, podobnie jak dynamo przetwarza nadany m u ruch w elektryczno" (dyskusja z Jauresem). Epistemologiczny problem samodzielnej funkcji abstrakcji nie pojawia si w ogle w jego rozwaaniach. Jedyna obiekcja, jak mona wysun, jego zdaniem, przeciw owieceniowym sensualistom, polega na tym, e mzg ludzki, dziki dziedziczeniu nabytych dowiadcze, ma dyspozycje" do przyswajania sobie abstrakcyjnych poj i w tym sensie nie jest zupenie niezapisan tablic". Jednym z dowodw na rzecz sensualizmu, wielokrotnie przez Lafargue'a powtarzanym, jest ten oto fakt, e
153
badanie etymologiczne odsania rda abstrakcyjnych poj w nazwach odnoszcych si do empirycznych obiektw; wszystkie terminy oznaczajce abstrakty (np. pojcia sprawiedliwoci, dobra czy innych wartoci, a take pojcia liczby i w oglnoci wszystkie uoglniajce nazwy) wywodz si ze sw wskazujcych na jakie przedmioty lub jakoci wprost zmysowo uchwytne. We wszystkich swoich filozoficznych wywodach Lafargue jest bliszy Feuerbachowi ni Marksowi (przy tym Feuerbachowi pnemu, wyzwolonemu z wszystkich Heglowskich obcie). Caa filozofia idealistyczna, a take caa historia religii nie jest dla niego niczym wicej anieli zbiorem bdw i narzdziem utrwalania podziau klasowego. W odrnieniu od Marksa, nie dostrzega adnych wartoci poznawczych w dziejach idealizmu, a historia kontrowersji midzy sensualizmem a spirytualizmem, poczynajc od opozycji Zenona stoika i Platona jest po prostu histori walki prawdy z bdem. Religia jest projekcj ludzkich namitnoci, obyczajw i stosunkw spoecznych w wiat istot nadprzyrodzonych. Wyobraenia o duszy zamieszkujcej ciao pochodz z kopotw, jakie mieli ludzie dzicy z wyjanieniem sobie marze sennych; owe wtrne osobowoci ukazujce si we nie doprowadziy z czasem do wyobrae zwizanych z niemiertelnoci, a wreszcie stworzyy cay wiat istot nadprzyrodzonych i bstw. Wiara w dusz bezcielesn bya charakterystyczna dla spoeczestwa matriarchalnego, znika wraz z upowszechnieniem si patriarchatu, aby oy ponownie w epoce jego rozkadu, ktry przygotowa grunt ideologiczny dla chrzecijastwa. Skdind - w komentarzu do programu partyjnego - Lafargue wyjania religi jako wykadnik strachu przed nieujarzmionymi siami przyrody. Religia jest przeto produktem na poy jeszcze zwierzcego stanu ludzkoci i odzwierciedla jej bezsilno w obliczu ywioowych potg. Stosownie do tego, jak ludziom udaje si rozszerza zakres wadzy nad natur, religia zanika i zaniknie zupenie, gdy rewolucja socjalistyczna da czowiekowi peni wadzy nad wasnymi warunkami ycia. Rwnie w rozwaaniach nad determinizmem ekonomicznym prezentuje Lafargue marksizm nie do poznania uproszczony. Materializm historyczny oznacza, w jego rozumieniu, po pierwsze, twierdzenie, i nie ma w rozwoju spoecznym adnego z gry wyznaczonego celu czy intencji, lecz wszystko dokonuje si moc naturalnej, nieodpartej przyczynowoci, ktrej podlegaj wszystkie ludzkie zachowania; wolno zachowania jest zudzeniem, w rzeczywistoci ludzie dziaaj wedle koniecznoci, ktr narzuca im naturalne i sztuczne, to jest przez nich samych stworzone,
154
rodowisko. W tym sztucznym rodowisku najszybsze zmiany zachodz w sposobie produkcji (Lafargue wydaje si identyfikowa pojcie sposobu produkcji z siami wytwrczymi, a cilej - z caoci narzdzi wytwarzania). One to z elazn koniecznoci powoduj zmiany w instytucjach spoecznych i ideologicznych, przy czym fakt, e identyczno idei lub instytucji nie jest cakowita w rnych spoeczestwach na tym samym poziomie rozwoju technicznego, pochodzi z rnic w rodowisku naturalnym. W oglnoci jednak Lafargue podpisuje si pod teori Vico, ktry zauway, e wszystkie spoeczestwa ludzkie przechodz przez takie same fazy rozwojowe. Istotnie, matriarchat, patriarchat, spoeczestwo niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne - wszystko to s nieuchronne stadia, przez ktre przej musi kada zbiorowo ludzka, nim dojdzie do formy komunistycznej. Ta ostatnia jest rwnie konieczna, jak wszystkie poprzednie. Punktem wyjciowym rozwoju spoecznego jest pierwotna rwno komunistyczna, w ktrej pojcie sprawiedliwoci, wasnoci i w oglnoci restrykcje moralne s nieznane i niepotrzebne. Lafargue do pewnego stopnia wznawia, wraz z innymi stereotypami owiecenia, mit szczliwego dzikusa, co na gruncie marksizmu wczesnego byo zjawiskiem niezwyczajnym (jednak u Engelsa, a nawet u Marksa, lady tego owieceniowego stereotypu daj si znale). Okazuje si, e prawie pod wszystkimi wzgldami - zarwno co do fizycznego rozwoju, jak co do duchowej czystoci, jak te co do oglnego zadowolenia z ycia, ludy prymitywne stay nieporwnanie wyej od nas. A jednak dowiedziono, e czowiek we wsplnocie nie zna ani uczucia zazdroci, ani mioci rodzicielskiej: kobiety i mczyni yli w poligamii, kobieta braa tylu mw, ile jej si podobao, a mczyzna tyle on, ile mg; podrnicy relacjonuj, e ci wszyscy ludzie yli zadowoleni i zespoleni bardziej ni czonkowie smutnej i egoistycznej rodziny monogamicznej" - powiada w dyskusji z Jauresem. Za w Prawie do lenistwa pisze: Przypatrzcie si szlachetnemu dzikusowi, ktrego misjonarze handlu i handlarze religii jeszcze nie zdeprawowali chrzecijastwem, syfilisem i dogmatem pracy, a potem zwrcie uwag na naszego nieszczsnego sug maszyny... Fizyczna pikno, szlachetna postawa ludzi z plemion pierwotnych, jeszcze nieskaonych tym, co Poepping nazywa trujcym oddechem cywilizacji wprawia w zdumienie europejskich badaczy". Le Play zauwaa, e Skonno Baszkirw do lenistwa, bezczynno ycia koczowniczego i przyzwyczajenie do refleksji... wyrabiaj w nich tak subtelno umysu i sdu oraz tak dystynkcj manier, jakie si rzadko spotyka na tym samym poziomie spoecznym bardziej rozwinitej cywilizacji".
155
Idylla szczliwej dzikoci bya u Lafargue'a, podobnie jak u wszystkich jego poprzednikw, raczej narzdziem krytyki cywilizacji industrialnej ni propozycj realn powrotu do natury". Jednak jego obraz komunistycznego raju przechowuje niejedno z tych arkadyjskich cliches. Chodzi o to, e ustrj ten nie bdzie bynajmniej wcieleniem idei sprawiedliwoci, lecz przeciwnie, samo pojcie sprawiedliwoci pozbawi wszelkiego sensu. Pojcie sprawiedliwoci bowiem zrodzio si za spraw wasnoci prywatnej, jako narzdzie regulujce stosunki wasnociowe. W p i e r w o t n y m k o m u n i z m i e ycie spoeczne poddane byo instynktowi zemsty, ktry m a rda biologiczne, instynkt ten przeksztacony zosta nastpnie w spoecznie regulowany system odwetu, ktry mia ukrci chaos prywatnych porachunkw; poniewa jednak nie usun go w peni, pojawia si instytucja prywatnej wasnoci; jej celem bya wanie regulacja wzajemnych uprawnie i roszcze midzy jednostkami i likwidacja prawa pici. Ona to daa pocztek idei sprawiedliwoci. Sprawiedliwo pierwotnie miaa sankcjonowa istniejc rwno spoeczn, z czasem jednak, pod wpywem wasnoci prywatnej, ja uwica przywileje i w ten sposb obrcia si przeciw czowiekowi. Jak wida, Lafargue p o w t a r z a waciwie wyspekulowany s c h e m a t umowy spoecznej Hobbesa w przewiadczeniu, e konstruuje swoicie marksistowsk teori genezy cywilizacji. W odrnieniu jednak od Hobbesa wierzy, e uspoecznienie wasnoci, ku k t r e m u nieuchronnie wiedzie ewolucja kapitalizmu, przywrci czowiekowi w bogosawiony stan niewinnoci wolnej od prawa, od zobowiza i roszcze. Najwyraniej moe ta myl dochodzi do gosu w jego dyskusji z Jauresem. Jaures stara si wykaza, e materializm i idealizm w interpretacji dziejw mog, a nawet musz doj do uzgodnienia. Zarwno jest bowiem prawd, e spenienie ideaw ludzkich wymaga przeobrae ekonomicznych, jak te, e potrzebne s nam ideay, aby koniecznoci dziejowe nie tylko przewidywa, lecz take ocenia jako dobre. Zarwno prawd jest, e idee rozumu znamy tylko jako wcielone w wiecie, jak te - e cokolwiek si w wiecie dzieje, jest wcieleniem idei rozumu. Zarwno prawd jest, e ycie duchowe odzwierciedla zjawiska ekonomiczne, jak te - e ewolucja ekonomiczna rodzi si z udziaem si moralnych, ktre ju niejako gotowe s w ludzkim umyle, e wic potrzeba jednoci, pikna, sprawiedliwoci dziaaj jako idees-forces we wszystkich dziejowych przemianach. Sowem - naley uzna zarwno teori przyczynowo wytumaczalnej ewolucji, jak te ide, ktra tej ewolucji nadaje sens i widzi w niej spenienie wartoci; zarwno jako m e t o d a rozumienia przemian dziejowych, jak te - jako
156
teoria opisujca te przemiany idealizm jest tedy uzupenieniem, nie za rywalem materializmu Marksowskiego. Odpowied Lafargue'a w charakterystyczny sposb ujawnia niedajcy si zagodzi konflikt dwch zasadniczo odmiennych sposobw mylenia (czy wrcz mentalnoci): naturalistycznego i moralistycznego. Nie m a w ewolucji dziejowej adnej celowoci i nie ma pdu ku ideaom jako przyczyny sprawczej; ewolucja nie jest przecie specyficznie ludzkim zjawiskiem. Czowiek za powsta nie w wyniku wiadomego zamiaru, ale w wyniku rozwoju rki. Wszystkie idee abstrakcyjne, w szczeglnoci rwnie wartoci moralne i idea sprawiedliwoci, pochodz z percepcji zmysowych, interpretowanych stosownie do panujcych stosunkw ekonomicznych. Idee sprawiedliwoci, zaprztajce umysy ludzi cywilizowanych, a opierajce si na pojciu moje i twoje, znikn jak sen, gdy tylko wsplna wasno zastpi wasno prywatn". Ideaem naprawd ywym nie jest sprawiedliwo, ale pokj i szczcie, spoeczestwo, gdzie wszystko naley do wszystkich. Jest to w nowszych czasach reminiscencja rajskich warunkw pierwotnej wsplnoty, lecz dopiero teraz owe tsknoty staj si odbiciem realnego ruchu przemian ekonomicznych. W jaki sposb Lafargue wyobraa sobie szczcie przyszego ustroju, wyoy najdosadniej w Prawie do lenistwa. Krtko mwic, chodzi o to, e w komunizmie bdziemy szczliwi, poniewa nie bdziemy pracowali. Robotnicy dali si ogupi klerykalno-buruazyjnej propagandzie, ktra wmawia im, e praca jako taka zasuguje na szczeglny kult. Lecz praca jest przeklestwem i przeklestwem jest umiowanie pracy. Wszystkie indywidualne i spoeczne niedole zrodziy si z pasji czowieka do pracy". Ale eby proletariat zda sobie spraw ze swojej siy, musi wyzby si przesdw chrzecijaskiej, ekonomicznej i wolnomylnej moralnoci. Musi odzyska swe naturalne instynkty, musi ogosi, e Prawo do lenistwa jest tysickro bardziej szlachetne i bardziej wite ni dotychczasowe Prawa czowieka, wymylone przez metafizycznych adwokatw buruazyjnej rewolucji. Musi uprze si i nie pracowa duej ni trzy godziny dziennie, a reszt dnia i nocy prnowa i hula". Wspczesna technika pozwala zredukowa prac do m i n i m u m i zaspokoi wszystkie ludzkie potrzeby; w komunizmie nie bdzie te potrzebny handel midzynarodowy; gdy skoczy si wywz towarw europejskich na koniec wiata, poniewa bd one spoywane we wasnym kraju, wwczas marynarze, tragarze, transportowcy bd mogli zaywa wczasw i lenistwa". [...] Klasa robotnicza, tak jak poprzednio buruazja, bdzie zmuszona zada gwat swym upodo-
157
baniom do ascetycznego ycia i rozwin swe zdolnoci konsumpcyjne. Zamiast zjada dziennie - w najlepszym wypadku - ma porcyjk twardego misa, robotnicy bd spoywa soczyste, potne befsztyki. Zamiast popija liche, wodniste wino, bd wysusza pene szklanice nieochrzczonego wina z Bordeaux i Burgundii; wod za pi bd zwierzta". Jak wida, komunizm charakteryzuje Lafargue w kategoriach czysto konsumpcyjnych - w przeciwiestwie do Marksa. Marks wprawdzie przewidywa stopniowe skracanie dnia roboczego jako fundamentaln zdobycz przyszego spoeczestwa, lecz chodzio mu o redukcj pracy niezbdnej w celu uwolnienia znacznych iloci czasu, ktry ludzie bd mogli zuywa na swobodne tworzenie. Charakteryzowa komunizm gwnie jako miejsce nieskrpowanej twrczoci, nie za okazj do bezstroskiego spoywania. Dla Lafargue'a natomiast komunizm jest podobny do opactwa Theleme, o ktrym zreszt wspomina w swoim komentarzu do partyjnego programu (Rabelais by jasnowidzem. Przewidywa on spoeczestwo komunistycze, ku ktremu idziemy i w ktrym nadmiar produktw pozwoli konsumowa do woli"). Polega on po prostu na nieskrpowanym korzystaniu z przyrodzonych instynktw, ktrych uycie zdawia cywilizacja oparta na wasnoci prywatnej. W tym sensie komunizm jest istotnie powrotem do natury, mianowicie powrotem do ycia wedle naturalnych skonnoci, do swobody od wszelkich restrykcji moralnych. Jak bardzo strywializowana i pena naiwnoci bya interpretacja, ktr Lafargue nadawa zarwno materializmowi historycznemu, jak marksistowskiej teorii poznania, jak wreszcie samej idei socjalizmu, wida na podstawie tego sprawozdania. Jednak pisarstwo jego jest pewn moliw wersj owego uproszczonego naturalizmu, ktry pod mianem marksizmu w tych czasach nie by niczym niezwykym. Przy zaoeniu, e byt ludzki okrelony jest przez pewne naturalne skonnoci, nalece do jego biologicznego wyposaenia i e swoicie ludzka historia suya temu, by ow pierwotn natur raczej znieksztaca ni zadowala, nie ma nic osobliwego w przypuszczeniu, e ostateczne wyzwolenie spoeczne polega na wyzwoleniu natury" w sensie wyzwolenia instynktw; socjalizm Fouriera nie inaczej by pomylany. Nieredukowalna swoisto ludzkiego istnienia, ktra tak du rol odgrywa w myli Marksa, jest zupenie w tych schematach nieobecna. Jest ona jednak w oglnoci trudna do utrzymania przy zaoeniu, e czowiek jest cakowicie wytumaczalny oglnymi prawami ewolucji, rzdzcej caoci organicznej przyrody; zaoenie to za nie byo wasnoci Lafargue'a, lecz powszechn wiar marksistw wychowanych
158
w podarwinowskiej epoce. O tyle wolno powiedzie, e Lafargue, w naiwnym swoim optymizmie i w swoim konsumpcyjnym komunizmie, wypowiada - cho w formie uproszczonej - moliw konsekwencj naturalistycznej filozofii. Ostatecznie myl jego jest popularn zbitk XVIII-wiecznego sensualizmu (wraz z przynalenym do mitem szczliwego dzikusa), ewolucjonizmu podarwinowskiego i marksizmu, przy czym marksizm wystpuje raczej jako narzdzie owieceniowych ideaw ni ich modyfikacja. Na tym polega oryginalno Lafargue'owskiego marksizmu, o ile sowo to jest w ogle w tym przypadku na miejscu.
R O Z D Z I A VII
Georges Sorel - marksizm jansenistyczny
1. Miejsce Sorela
W jakim znaczeniu pisarstwo Sorela jest czci historii marksizmu? Sorel nie by uczestnikiem adnego ruchu politycznego, ktry roci sobie pretensje do duchowego spadku po Marksie. Wtrca si wprawdzie do wszystkich wielkich polemik teoretycznych swojej epoki, ale wtrca si z zewntrz niejako, a stranicy ortodoksji nie powicali mu wiele polemicznej uwagi. Sta na uboczu od swarw politycznych i wani partyjnych. Nie uwaa si te za ortodoksa i nie szczdzi uwag krytycznych - nie marksistom tylko, ale Marksowi samemu, jeli uwaa to za wane. Nie pisa traktatw 0 materializmie historycznym. Pozostaa po nim niejasna smuga wizi z woskim faszyzmem, ktry przez czas jaki - ustami Mussoliniego i innych ideologw ruchu - ogasza go za swego proroka. W dziejach ewolucji doktryny mgby uchodzi za przypadkow ekstrawagancj. Zacz literack karier, gdy z marksizmem nie mia nic wsplnego. W pniejszych dziejach doktryny jego nazwisko jest ledwo obecne. Jednak w latach, gdy powstay najwaniejsze jego pisma, Sorel nie tylko uwaa si za marksist. Wierzy, e potrafi wydoby z filozofii Marksa jej rzeczywisty rdze - ide wojny klasowej i ide niezalenoci proletariatu 1 prbowa wasnego Marksa przeciwstawia caej bez wyjtku wczesnej ortodoksji, rewolucyjnej i reformistycznej. Chcia by - bez powodzenia Lutrem marksistowskiego ruchu, oplatanego, jak ongi Rzym-nierzdnica babiloska w oczach niemieckiego reformatora, korupcj, walk o wadz i przywileje. Marzy o marksizmie czystym - moralnie i teoretycznie. Stworzy wasny wariant marksizmu, wzbogaconego uzupenieniami ze rde
160
VII. Georges Sorel - marksizm jansenistyczny
najrozmaitszych, ale wariant nieeklektyczny bynajmniej, lecz nadzwyczaj spoisty wewntrznie. Wywar niewtpliwy wpyw na pierwszych ideologw komunizmu woskiego, jak Antonio Gramsci, a take Angelo Tosca i Palmiro Togliatti. Jednake Sorel od innych wspczesnych sobie marksistw nie tym tylko si rni, e Marksa inaczej interpretowa; i nie tym tylko, e go krytykowa niekiedy, skoro zdarzao si to nawet takim fanatykom ortodoksji, jak Ra Luksemburg. Rni si tym nade wszystko, e wszyscy ortodoksi uwaali doktryn Marksa za prawd naukow w tym samym sensie, w jakim prawd jest lub moe by teoria kwantw lub teoria ewolucji. Dla Sorela natomiast prawda marksizmu bya prawd w pragmatycznym sowa znaczeniu. Marksizm jest prawd, znaczy to, e jest on ideologiczn artykulacj ruchu, ktry moe wyzwoli rodzaj ludzki i przynie mu odmodzenie. Jest prawd, to znaczy jest jedynym i niezastpionym narzdziem, ktre historia daa w rce proletariatowi, aby si nim posuy, jeli potrafi - lecz czy potrafi, tego Historia nie gwarantuje. Marksizm jest prawd swojego czasu w takim samym sensie, w jakim wczesne chrzecijastwo byo prawd swojego. Jest nadziej nowej modoci czowieczestwa, nie za naukowym" wyjanieniem dziejw, i n s t r u m e n t e m skutecznego przewidywania, zbiorem wiarygodnych informacji o wiecie. Innymi sowy - Sorel traktowa marksizm jako narzdzie, ktre w tej oto epoce historycznej moe najskuteczniej przyczyni si do wcielenia w ycie zwierzchnich wartoci czowieczestwa; lecz same te wartoci s niezalene od marksizmu, genetycznie i treciowo. Dlatego Sorel mg nie zmienia si, jeli chodzi o owe naczelne wartoci, a mimo to zmienia swj stosunek do marksizmu. Mg by marksist lub nacjonalist i przechowa wierno przewodniej idei, dla ktrej marksizm by tylko historycznie wzgldnym instrumentem. Pod tym wzgldem z pewnoci nie by - nawet w okresie najgorliwszego oddania Marksowskiej filozofii - marksist w tym znaczeniu, w jakim marksist by Kautsky i Labriola, nie dlatego, e tre doktryny inaczej pojmowa, ale e inaczej pojmowa jej sens historyczny i e nie lka si Marksa interpretowa w wietle zasad, ktre sam by zaczerpn ze rde zgoa odmiennych - od Proudhona czy Tocqueville'a, od Bergsona czy Nietzschego. By te jednym z nielicznych, ktrzy prbowali formowa marksizm stosownie do filozoficznego stylu epoki neoromantycznej, pojmowa go wic pragmatycznie, aktywistycznie, z naciskiem na okolicznoci psychologiczne, z uznaniem dla samodzielnej roli tradycji, w duchu radykalnie antypozytywistycznym i antyracjonalistycznym.
1. Miejsce Sorela
161
Idee wielkoci, godnoci, heroizmu, autentyzmu, dominuj w jego myleniu o sprawach spoecznych, a rewolucja, proletariat, wojna klasowa s niejako historycznymi wcieleniami owych zwierzchnich wartoci. Duch radykalizmu i nieprzejednania jest dla niego waniejszy ni tre tego, do czego w radykalizm i owo nieprzejednanie si odnosz. Sorel zdaje si aprobowa w historii ludzkiej wszystko, co wyrasta z autentycznych gwatownych pragnie, z bezinteresownej arliwoci, z wielkich podniet i wielkich nadziei. Std rwnie chyli czoa przed wiar religijn, o ile jest ona namitnoci, a gardzi religi, o ile jest scholastyk lub polityk, o ile skaona jest wyrachowaniem, duchem koncyliatorstwa, prbami racjonalizacji. Jest entuzjast ruchu robotniczego, o ile widzi w nim ruch rewolty w imi wielkiego mitu odnowicielskiego, ale gardzi parlamentarnymi zabiegami, skromnoci reformistycznych wysikw. Odrzuca tradycyjny antyklerykalizm socjalistyczny, o ile jest on paszczyzn wsppracy socjalistw z mieszczaskimi radykaami, ale take, o ile wyrasta z tradycji racjonalizmu XVIII-wiecznego, z optymistycznej wiary w cigo i nieuchronno postpu. Zwalcza nacjonalizm, skoro jest on prb odebrania proletariatowi jego absolutnej odrbnoci w wiecie; ale gdy, zniechcony do syndykalizmu, zwraca wzrok ku nacjonalistycznemu radykalizmowi, kieruje si tymi samymi motywami, ktre go uczyniy marksist - spodziewa si, e moe tam wyoni si nadzieja przywrcenia wiatu jego modoci. We wszystkich walkach bardziej go interesuje heroizm wojownikw ni sama suszno" sprawy i ni zwycistwo. Bardziej obchodzi go duch konkwistadorski proletariatu ni widoki tryumfu socjalizmu. Jego akces do ruchu proletariackiego nie jest sojuszem z uciskanymi w imi poprawy ich losu, ale akcesem do fali dziejowej, ktra obiecuje odrodzenie wielkoci. da totalnej separacji duchowej proletariatu od caej kultury buruazyjnej. rda, ktre uksztatoway sylwetk duchow Sorela s zadziwiajco rozmaite, a jednak w pisarstwie jego ukadaj si w cao spjn. Przypuszczalnie jansenistyczne wychowanie zaszczepio w nim niech do wszelkiej optymistycznej wiary w przyrodzon dobro natury ludzkiej, w atwo tryumfu nad zem, w mono osignicia wielkich wartoci niewielkim wysikiem; std pochodzi rwnie jego pogarda dla jezuickiego koncyliatorstwa, oglna postawa nieprzejednania, denie do radykalnej separacji sekty wybranych od caej reszty wiata, odmowa kompromisw, mylenie wedle zasady wszystko lub nic". Std take przywizanie do tradycji chrzecijastwa radykalnego, to znaczy chrzecijastwa mczennikw, std niewiara w automatyzm postpu.
162
Wyksztacenie techniczne i praca inynieryjna zakorzeniy w nim z kolei kult fachowoci, odraz do dyletanctwa i prnej retoryki, przekonanie 0 fundamentalnej roli produkcji (w przeciwiestwie do wymiany) w yciu spoecznym i podziw dla kapitalizmu w jego formach zdobywczych, pierwotnych, bezlitosnych, penych energii i ducha ekspansji, nieskaonych filantropi i ugodowoci. Marks ukaza Sorelowi miejsce spoeczne, w ktrym dojdzie do skutku nowa, odnowicielska rewolucja. Odkry m u proletariat - wyranie wyodrbnion klas bezporednich producentw, zmuszonych do sprzeday swej siy roboczej, a noszcych w sobie nadziej totalnej rewolucji, ktra ludzko wyzwoli. Idea rewolucji totalnej, ktr proletariat sam, wasnymi siami 1 z wasnej inicjatywy przeprowadzi, w cakowitym zerwaniu z reszt spoeczestwa, idea wojny klasowej, dosownie pojta idea zniesienia pastwa, pogarda dla mylenia utopijnego - oto fundamentalne motywy sorelowskiego marksizmu. Giambattista Vico dostarczy Sorelowi pojcia, ktre miao wypeni tre przyszej rewolucji: pojcia ricorso, cyklicznych powrotw ludzkoci do wasnych zapomnianych rde. Rewolucja proletariacka to mia by w powrt do kolebki, przywrcenie czowieczestwu pierwotnych wartoci, ywych w moralnoci plemiennej. Wpyn na Sorela rwnie Proudhon. Dziki niemu Sorel pojmowa socjalizm nade wszystko jako spraw moraln, to jest spraw wychowania nowego typu czowieka (etyka wytwrcw). Proudhonowskie jest ujcie proletariatu jako rodzaju pierwotnego plemienia, ktre zmuszone jest dzieli wiat na siebie samych i ca reszt. Od Proudhona wywodzi si take waga, jak Sorel przypisuje moralnoci rodzinnej i seksualnej w yciu spoecznym. Podobnie jak Proudhon, Sorel nigdy nie charakteryzowa socjalizmu w kategoriach dobrobytu, ale tylko w kategoriach godnoci i sprawiedliwoci Bergson by dla Sorela najdoskonalszym filozoficznym eksponentem tego stylu mylenia, ktry dominowa w jego pisarstwie. Z filozofii Bergsona wywodzi si przeciwstawienie intuicyjnej percepcji globalnej" i mylenia analitycznego, ktre u Sorela jest uszczegowione midzy innymi w przeciwstawieniu mitu" i utopii". Bergson rwnie dostarczy mu narzdzi pojciowych dla przeciwstawienia naukowego determinizmu, poczonego z wiar w przewidywalno procesw spoecznych - idei spontanicznoci nieoczekiwanej. Od Bergsona przej take przekonanie o niewyraialnoci konkretu, ktre pozwolio m u chroni swoj ide mitu" przed racjonaln argumentacj.
1. Miejsce Sorela
163
Wyranie Nietzscheask tradycj zatrca wreszcie u Sorela kult wielkoci, nienawi do wszelkiej miernoty, nienawi do ycia politycznego zdominowanego przez partyjne przetargi. Wielcy pisarze liberalnego konserwatyzmu - Tocqueville, Taine, Renan - wpynli na Sorela bardzo silnie w pierwszym okresie jego pisarstwa i pod pewnymi wzgldami wpyw ten przechowa si rwnie w jego marksistowskiej fazie. Oni uczyli go trzewoci politycznej, szukania interesw poza retoryk humanistyczn, oni pierwsi odsaniali m u korupcj instytucji demokratycznych, oni wreszcie dostarczyli mu wiedzy o chrzecijastwie pierwotnym, o Rewolucji i Ancien Regime. Dziki tej rozmaitoci natchnie, Sorel uksztatowa pewien osobliwy twr ideologiczny, ktry rozbi tradycyjne zbitki wartoci, czc cakiem inaczej idee, anieli ktokolwiek przedtem. Sorel broni - jako marksista pewnych wartoci, ktre tradycyjnie zwizane byy z ideologiami konserwatywnymi i prawicowymi: godnoci rodziny i maestwa, instynktownej solidarnoci plemiennej, honoru, wielkoci tradycji, wielkoci dowiadczenia religijnego, witoci prawa u k s z t a t o w a n e g o s p o n t a n i c z n i e jako obyczaj. Jako pisarz, Sorel nalea raczej do gatunku apostow ni rezonerw. Nie dba o spjno i zalety konstrukcyjne swego pisarstwa; jego myl zdaje si rozwija bez z gry nakrelonego planu, niejako po omacku, lecz przewodnie tendencje i naczelne wartoci przechowuj si w niej bez zmiany. Lektura jego pism bywa uciliwa - nie przez niejasno, ale przez brak literackiej spoistoci. Czasem na pocztku jakiej rozprawy stawia pytania, 0 ktre mu chodzi, po czym rozwija myl w kilku rnych kierunkach 1 w toku licznych dygresji, rozwlekych cytacji, agresywnych polemik i gwatownych wezwa zapomina si zdaje o waciwym przedmiocie. By z pewnoci znakomitym pisarzem, jak nikt z marksistowskich ortodoksw, lecz nie panowa nad swoim talentem; brak dyscypliny logicznej i pasja polemiczna sprawiaj, e niezwykle t r u d n o jego pisma streci; m o n a jednak wyowi kilka uporczywie powracajcych idei gwnych. Brzozowski uwaa t ywioowo stylistyczn i brak okrelonej z gry konstrukcji za wybitn zalet Sorelowskiego pisarstwa; sam by pod tym wzgldem do niego podobny. Jest to rodzaj stylu, ktry niejako imituje twrcz ewolucj w rozumieniu Bergsona: rozwija si, napdzany pewn kierunkow tendencj, ale bez z gry wypracowanego celu. Jeli jednak nieschematyczna myl wymaga schematyzacji, to w przypadku Sorela najstosowniej m o n a tak schematyzacj przeprowadzi,
164
zestawiajc po prostu najczciej spotykane pary opozycyjne, wedle ktrych rozwija on swoje wywody. Oto taki zestaw, ktry po jednej stronie umieszcza idee, sowa i wartoci przez Sorela pitnowane lub krytykowane i po drugiej te, do ktrych sam si przyznaje: mylenie utopijne racjonalizm epistemologiczny racjonalizm w myleniu spoecznym determinizm warto szczcia socjalizm polityczny dyletantyzm kult Wielkiej Rewolucji reformizm wiara w postp polityka sojuszw polityka i wadza optymizm intelektualici i politycy partie polityczne rewolucja polityczna utopia demokracja moralno konsumentw religia scholastykw dekadencja nauki spoeczne pastwo marksistowski realizm historyczny Bergsonowska idea intuicji i mylenie caociami" mylenie, traktujce na serio tradycj spontaniczno warto godnoci i wielkoci syndykalizm fachowo kult wczesnego chrzecijastwa rewolucja woluntaryzm, idea odpowiedzialnoci jednostkowej cakowita separacja proletariatu produkcja i organizacja produkcji pesymizm proletariat syndykaty czysto robotnicze strajk generalny mit wolno moralno wytwrcw religia mistykw i mczennikw ricorso, powrt do rde mit aktywistyczny zrzeszenie wytwrcw
Zestaw taki moe si wyda dziwaczny wszystkim, ktrzy maj w pamici stereotypy i bloki pojciowe uksztatowane przez klasycznych" marksistw. Jednake u Sorela samego jego blok" ma ostrze polemiczne cakiem wyrane. Skierowany jest nade wszystko przeciw socjalistycznym politykom wczesnym, przeciw wodzom Midzynarodwki, przeciw tym,
165
ktrzy w jego oczach s tylko zgraj karierowiczw, usiujcych usadowi si na uprzywilejowanych pozycjach pastwowych po odebraniu ich buruazji. Zwaszcza Jaures jest dla Sorela wrogiem, ktrego ciga bezlitonie we wszystkich niemal pismach; on jest symbolem mieszczaskiego socjalizmu, ktry usiuje ugaska buruazj po to, by ugaska dziki t e m u proletariat, zniszczy ide walki klasowej i zaprowadzi nowy system przywilejw w imi oglnego pojednania.
Georges Sorel urodzi si w 1847 roku w Cherburgu, w rodzinie mieszczaskiej. Studiowa w Ecole Polytechniue i do roku 1892 pracowa jako inynier w Departamencie Mostw i Drg. Pierwsze swoje pisma ogosi na krtko przedtem, nim przeszed na emerytur (Le Proces de Socrate, 1889; Contribution a Yetude profane de la Bibie, 1889; La ruin du monde antiue, 1888). Jednak dopiero okoo 1893 roku zainteresowa si dzieem Marksa, a nastpnie antypolitycznym ruchem syndykalnym, ktry wyrs po czci z tradycji Proudhonowskich i anarchistycznych, a ktrego Ferdinand Pelloutier by najczynniejszym organizatorem. Rozprawa L'avenir socialiste des syndicats z 1898 roku (wczona pniej do zbioru Materiaux d'une theorie du proletariat, 3 wyd. 1919) bya pierwsz prb teoretycznego uoglnienia dowiadcze ruchu syndykalnego, rozwijajcego si niezalenie, a nawet wbrew partiom socjalistycznym. W latach 90-tych Sorel wsppracowa z pismami Uere nouvelle" i Devenir social" (gdzie m.in. ogosi w 1895 r. i 1896 r. studia o Durkheimie i o Vico). Broni aktywnie sprawy Dreyfusa, ale po jej zakoczeniu odczuwa rodzaj niesmaku widzc, e socjalistyczni dreyfusardzi" wykorzystuj ca afer dla celw czysto partyjnych. Do pewnego stopnia dzieo Bernsteina pobudzio go do krytyki ortodoksji, lecz rycho wasna jego krytyka posza w cakiem innym kierunku (zachowa jednak, m i m o zasadniczej wrogoci do reformizmu, szacunek i uznanie dla Bernsteina; uwaa go za krytyka uczciwego, ktry chcia nade wszystko pokaza socjalistom niemieckim, e ich rewolucyjne programy nie maj nic wsplnego z ich rzeczywist polityk - pod czym Sorel bez zastrzee si podpisywa). Stopniowo j atakowa coraz gwatowniej partyjny ruch socjalistyczny, demokracj parlamentarn i to, co nazywa socjalizmem politycznym w odrnieniu od syndykalizmu. Najwaniejsze marksistowskie pisma Sorela zawarte s w ksikach: Reflexions sur la violence (1908, uzupeniane
166
w nastpnych wydaniach), Les illusions du progres (1908), Materiaux d'une theorie du proletariat (1919, zbir rozpraw z rnych lat, poczynajc od 1898), La Decomposition du marxisme (1908). Pierwsze dwa dziea byy uprzednio drukowane czciami w pimie Mouvement socialiste", redagowanym przez Huberta Lagardelle'a. Czwarte wydanie Reflexiorts sur la violence z 1919 roku zawiera dodatek z entuzjastyczn apologi Lenina i przewrotu bolszewickiego w Rosji (sam Lenin nie interesowa si Sorelem; wspomina o nim raz zdawkowo i z pogard). Z czasem jednak straci Sorel nadzieje, ktre wiza z syndykalizmem francuskim; liczy jednak na to, e p o d o b n y ruch m o e rozwin si i zwyciy we Woszech. Z krajem tym od dawna czyy go bliskie kontakty; pisywa do wielu socjalistycznych czasopism woskich od 1898 roku, interesowa si kultur umysow Woch (artykuy o Vico, o Lombroso), ksiki jego ukazyway si we woskich przekadach, a wybitni woscy teoretycy (Croce, Pareto) k o m e n t o w a l i je z sympati lub atakowali (Labriola). W 1910 roku Sorel jednak doszed do wniosku, e syndykalizm p o n a d miar zosta skorumpowany przez wpywy reformistyczne; zwrci wtedy nadzieje ku r u c h o m nacjonalistyczno-radykalnym francuskim i woskim i przez czas jaki wsppracowa z Action Franaise. Grupy woskie narodowo-syndykalistyczne, z ktrych wyrs po czci ruch faszystowski, byy pod jego wpywem. Zarwno w pocztkach ruchu faszystowskiego, w 1912 r., jak i pniej, po wojnie w 1919 r., Sorel manifestowa swoje sympatie dla faszyzmu, ktry mg, w jego przekonaniu, zwiastowa odrodzenie spoeczne, u j t e w f o r m mitologii narodowej; z tego samego p u n k t u widzenia wita entuzjastycznie rewolucj bolszewick w Rosji, w ktrej widzia take odwrt od okcydentalizmu" i powrt od narodowych rde moskiewskich. Faszyci woscy, ju po zwycistwie, niejednokrotnie czcili Sorela jako swego patrona duchowego, lecz byy to czysto werbalne hody; rzeczywista ideologia faszystowska rozwina si w innym kierunku i miaa usprawiedliwi nade wszystko brutalny gwat autorytatywnych rzdw - a wic to wanie, czego Sorel nienawidzi szczeglnie. Pierwsze pismo komunistyczne woskie Ordine Nuovo", redagowane przez Gramsciego w Turynie od 1919 roku uwaao jednak Sorela za ideologa proletariatu. Sorel umar w 1922 roku w Boulogne-sur-Seine, gdzie od lat mieszka. Od koca lat 20-tych jego idee nie miay ju faktycznie adnego wpywu w adnym z o d a m w ruchu socjalistycznego ani w Midzynarodwce Komunistycznej.
3. Racjonalizm przeciw historii. Utopia i mit. Krytyka owiecenia
167
3- Racjonalizm przeciw historii. Utopia i mit Krytyka owiecenia

To, co Sorel zwalcza pod mianem racjonalizmu, nie jest jedn okrelon tez filozoficzn, ale postaw umysow, ktra, jego zdaniem, rozpowszechnia si dziki doktrynie Kartezjusza, rozkwita w salonach owieceniowych i wywara take zgubny wpyw na interpretacje wspczesne marksizmu. Racjonalizm polega na tworzeniu pewnych uproszczonych, wy spekulowanych modeli, ktre nastpnie zastpuj w myleniu zawie realnoci wiata. Przykadem racjonalistycznych konstrukcji s wszystkie symplicystyczne teorie natury ludzkiej, ktre ujmuj czowieka jako zbir pewnych staych, oglnych jakoci i typw zachowa, pomijajc cakowicie wszystkie okolicznoci historyczne, wpywajce na faktyczne zachowania ludzkie. Racjonalici zwykli redukowa spoeczestwo do wymylonego powszechnika czowieka", co uatwia im niesychanie zadanie, kiedy snuj dowolne rozwaania na temat spoeczestwa doskonaego i buduj utopijne fikcje przyszoci, wolnej od konfliktw, przypadkowoci, sprzecznych de. Nie ustrzeg si i Engels od tego mylenia, u niego bowiem take wiat sprowadza si do jednego czowieka". Racjonalici wyobraaj sobie take, e racjonalne motywacje rzdz wszystkimi zachowaniami, std niezdolni s dostrzec zawioci psychologicznych, wieloci konfliktowych motyww wspdziaajch w yciu, ogromnej wagi tradycji i obyczaju, biologicznych, a zwaszcza seksualnych okolicznoci w rozwoju spoecznym. Tak na przykad, Wielka Rewolucja jest dla racjonalistw tryumfem idei nad rzeczywistoci historyczn, gdy nie potrafi oni ujawni si, w szczeglnoci rwnie plebejslcich, ktre podmyway Ancien Regime. Racjonalizm jest formu mylenia uatwionego, redukcj wiata do najprostszych schematw, zaczerpnitych z rozumowa prawniczych, ktre w naturalny sposb sprowadzaj ludzi do jednostek jurysdycznych. Historia utopii komunistycznych jest pena racjonalistycznych przesdw, tote utopie te faktycznie nigdy nie zagraay panujcym systemom wadzy. Racjonalizm przy tym nie jest bynajmniej tym samym, co mylenie naukowe - ta wanie konfuzja, susznie zwalczana przez Pascala, zrodzia si pod wpywem kartezjanizmu. Kartezjanizm by metod, ktra czynia nauk czym dostpnym dla konwersacji salonowej i std jego powodzenie. Podobnie jak scholastycy, Kartezjusz ustawi midzy czowiekiem a rzeczywistoci pomysowe, upraszczajce machiny, ktre uniemoliwiaj waciwy uytek inteligencji. Da w rce niedoksztaconych wiatowcw atwe rodki, ktre pozwalay im,
168
bez adnego fachowego przygotowania, rozmawia w salonach o nauce na tej zasadzie, i naturalne wiato" uzdolni kadego do wyrokowania o wszystkim. Owieceniowi pisarze przejli ten styl, gdy dla Condorceta, podobnie jak dla Fontenelle'a, celem nie byo uczenie fachowcw, przygotowanych do pracy w rolnictwie lub przemyle, ale salonowych dyletantw. Caa ideologia dominujca XVIII stulecia bya ideologi ludzi, ktrzy byli na usugach monarchii; filozofowie odgrywali rol baznw na dworach krlewskich (kozerzy, handlarze satyrami lub panegirykami, a zwaszcza bazny zdegenerowanej arystokracji" - oto generalna charakterystyka ideologii owieceniowej u Sorela). Diderot tumaczy, e w naturze nie m a nic wicej, jak popd samozachowawczy i rozrodczy, aby w ten sposb usprawiedliwi rozwizo obyczajow salonw; wspczenie darwinizm uywany jest do tych samych celw. Encyklopedia nie przyczynia si do rozwoju adnej nauki, bya niczym wicej jak zbiorem dyletanckich wiadomoci przeznaczonych na uytek wiatowej konwersacji. Komunistyczne fantazje owieceniowych pisarzy nikomu nie szkodziy, niebezpiecznie byo krytykowa naduycia w kopalni, ale wychwala komunizm, gosi teorie prawa naturalnego, sawi cnoty republikaskie czy zwalcza tradycje w imi rajskich utopii - wszystko to monarchia moga strawi bez obaw. W rzeczy samej literatura utopijna, od Platona poczynajc, jest typowym, bezpodnym p r o d u k t e m racjonalistycznych zudze. ...Poczynajc od renesansu, utopie stay si gatunkiem literackim, ktry, do skrajnoci upraszczajc kwestie ekonomiczne, polityczne i psychologiczne, wywar zgubny wpyw na f o r m o w a n i e si ducha rewolucjonistw" ( Materiaux, 3 ed., 26). Jaowo utopii polega na tym, e zakadaj one niezrnicowane pojcie abstrakcyjnego osobnika ludzkiego, wolnego od wpywu caej tradycji historycznej, od religii, od obyczajw dziedziczonych, od okrelonoci narodowych, biologicznych i psychologicznych i buduj imaginacyjne pastwa z takich osobnikw zoone; szkodliwo utopii polega z kolei na tym, e zwracaj si one z apelami do klas uprzywilejowanych, liczc na ich rozsdek, owiecenie czy filantropi i osabiaj w ten sposb rozumienie walki klasowej wrd proletariatu. Marksizm jest bliszy buruazyjnej ekonomii manchesterskiej anieli pisarstwu utopijnemu, jest bowiem realnym spojrzeniem na spoeczestwo rozdarte walk klasow, ktrej zagodzi ani unikn nie mona. Pewne naiwnoci utopijne, ktre u Marksa si zdarzaj - na przykad w Krytyce programu gotajskiego - niezgodne s z duchem marksizmu, ktry nie odwouje si do powszechnego uczucia sprawiedliwoci, nie stara si ukada spoeczestwa w logicznie uporzd-
169
kowany schemat, ale wszystkie faktyczne siy dziaajce w dziejach bierze pod uwag w caej ich zoonoci. Dziki marksizmowi socjalizm zrywa z myleniem utopijnym. Nie chce by wicej naukowym" planem przyszego spoeczestwa, nie chce zastpowa buruazji w myleniu o organizacji produkcji, gdy buruazja sama zajmuje si tym lepiej; chce by ideologi radykalnej wojny klas. Zamiast wic budowa abstrakcyjne projekty doskonaego ustroju, naley raczej rozwaa, w jaki sposb formoway si ywioowo w dziejach instytucje spoeczne i objania ich sens caoci produkcyjnych i psychologicznych warunkw. Tak wanie czyni Savigny, ktry racjonalistycznej doktrynie u m o w y spoecznej przeciwstawi historyczne badanie prawa powstajcego zrazu jako lokalny obyczaj i nawarstwiajcego si stopniowo w toku kolejnych adaptacji. Utopici pisali z atwoci konstytucje dla wszystkich ludw wiata, poniewa historia rzeczywista niewiele ich obchodzia; ale marksizm jest wanie analiz rzeczywistych, niezracjonalizowanych procesw dziejowych. W Rozwaaniach o przemocy Sorel powica specjaln uwag tym stron o m ycia spoecznego, ktre najbardziej opieraj si racjonalizacji i tworz niejako w a r s t w tajemnicy w caym rozwoju spoecznym, a zarazem rozstrzygaj o tym rozwoju bardziej ni inne, podlegajce racjonalizacji. W moralnoci jasne i racjonalne warstwy odnosz si do stosunkw wzajemnoci, podobnych do wymiany handlowej, podczas gdy dziedzin ciemn jest ycie seksualne, ktre bardzo t r u d n o sprowadzi do prostych formu. W prawodawstwie atwo jest zracjonalizowa wszystko to, co odnosi si do umw i dugw, ale najtrudniej kwestie rodziny, ktre wywieraj wpyw na cao ycia spoecznego. W ekonomii dziedzin jasn jest wymiana handlowa, ciemn za - produkcja, ktra ostatecznie jest decydujc, a w ktrej dziaaj rne lokalne, historycznie zakorzenione tradycje. Racjonalici ponosz porak, ilekro owe ciemne, jakociowo zrnicowane, historycznymi przypadkami u f o r m o w a n e strony ycia usiuj zredukowa do prostych formu prawnych. Rzeczywiste ycie historii bardziej przypomina sztuk anieli przejrzyst konstrukcj logiczn. Przeciwstawienie umysowoci racjonalistycznych i historycznie zorientowanych jest niemal tym samym, co przeciwstawienie optymizmu i pesymizmu. Oba te sowa odbiegaj od potocznego sensu. Optymistami s Sokrates, jezuici, owieceniowi filozofowie, ideologowie rewolucji francuskiej, utopici, wyznawcy wiary w postp, politycy socjalistyczni, Jaures; pesymistami s wczeni chrzecijanie, protestanci, jansenici, marksici. Pierwsi
170
wierz, e zo wiata pochodzi z niedostatkw prawodawstwa i owiecenia, z braku uczu humanistycznych; s przewiadczeni, e reformy prawne z atwoci doprowadz do raju na ziemi, a gdy przychodzi do dziaa, opartych na tych iluzjach, uciekaj si do terroru, ktry m a zastpi znajomo realnych zalenoci spoecznych - jak to wanie czynili przywdcy rewolucyjni. Pesymici nie myl o adnej wszechwyjaniajcej teorii wiata, ktra by do wprowadzia racjonalny porzdek; s wiadomi wskich granic, w jakich poruszaj si nasze projekty spoeczne, granic wyznaczonych cieniem tradycji, saboci ludzk, uomnoci wiedzy. Widz te powszechn zaleno wszystkich stron ycia, std traktuj spoeczne warunki jako caoci zwizane, ktrych czstkowo niepodobna naprawi, a mona tylko si stara jednorazowo znie w katastroficznej eksplozji. W Grecji pesymizm by ideologi wojowniczych plemion grskich, ubogich, dumnych, nieustpliwych, przywizanych do tradycji, optymizm natomiast - wiar handlowych prosperujcych miast. Pierwotne chrzecijastwo byo przeniknite pesymizmem, nie wierzyo bowiem, by wysiek ludzki mg naprawi doczesny wiat i w nieustpliwym zamkniciu oczekiwao katastrofy drugiego przyjcia. Protestantyzm by prb odnowienia pesymizmu chrzecijaskiego, lecz upad, gdy j naladowa humanizm renesansowy i w kocu pogodzi si z jego wartociami. Pesymizm autentycznego marksizmu wyraa si w tym, e marksizm nie wierzy w adne automatycznie dziaajce prawo postpu, w atwo narzucenia wiatu wymylonych dowolnie konstrukcji szczcia powszechnego, w napraw wiata przez stopniowe reformy. Marksizm jest katastroficznym wezwaniem, ktre wiadomo proletariatu organizuje nie w utopijnych programach, ale w micie. Mit nie jest rodzajem utopii, lecz jej dokadnym przeciwiestwem. Mit nie jest adnym opisem przyszej rzeczywistoci doskonaej; jest tylko perspektyw ostatecznej walki. Jego warto nie jest poznawcza w przyjtym rozumieniu sowa, gdy mit nie jest przewidywaniem naukowym; jest si, ktra organizuje walczc wiadomo zamknitej grupy. Mitem proletariatu jest strajk generalny. Mit jest jedynym narzdziem, ktre pozwala walczcej grupie zachowa solidarno, heroizm, ducha powicenia. Jest stanem wiadomoci, ktra oczekuje i przygotowuje jednorazow, gwatown zagad istniejcego wiata, nie w ten sposb jednake, by przeciwstawiaa mu jak gotow konstrukcj przyszego raju. W odrnieniu od utopii, mit m a nade wszystko funkcje negatywne. W odrnieniu od utopii rwnie, mit p o j m u j e istniejcy wiat jako wewntrznie zwizan cao, ktra tylko jako cao moe by zniszczona; jest wic duchem opozycji
171
totalnej i wanie dlatego nie moe by krytykowany tak, jak mog by krytykowane projekty reformatorskie czy plany przyszego spoeczestwa. Wymaga akceptacji totalnej lub totalnego odrzucenia, a wyznawca mitu jest obojtny na argumenty, ktre by miay przemawia przeciw jego wykonalnoci. Utopie s projektami przyszoci, tale zwane nauki spoeczne usiuj - w zudzeniu - przyszo przewidywa, ale mit jest aktem tworzenia bez przewidywania. W micie generalnego strajku zawiera si cala idea socjalistyczna, to znaczy cao samowiedzy proletariatu, ktry radykalnie wykracza poza istniejce spoeczestwo, z nikim nie szuka sojuszu, od nikogo nie oczekuje pomocy, chce z maksymaln ostroci zaznaczy swoj totaln obco wzgldem dzisiejszego wiata. Wyniki te nie daj si osign w sposb pewny przez uycie zwykego jzyka; naley posuy si zbiorem obrazw, ktre, wycznie przy pomocy intuicji i zanim przeprowadzi si jakiekolwiek analizy, zdolne s wywoa, jako niepodzieln cao, mas uczu odpowiadajc rnym przejawom wojny, jak wiedzie socjalizm przeciw nowoczesnemu spoeczestwu. Syndykalici rozwizuj ten problem doskonale, koncentrujc cao socjalizmu w dramacie strajku powszechnego; nie ma ju wtedy miejsca na godzenie przeciwiestw w profesorskich dwuznacznociach" (.Refl. r. 4, str. 123). Mit nie jest myleniem" o przyszoci, ani jej planowaniem, yje w teraniejszoci, ale formuje j: Mit naley osdza jako rodek oddziaywania na teraniejszo; nie ma sensu adna prba dyskusji nad tym, do jakiego stopnia m o n a go pojmowa dosownie jako przysz histori. Tylko mit jako cao jest wany; czci jego o tyle tylko maj znaczenie, o ile odsaniaj gwn ide" (tame, str. 126). Jak wida Sorel, dopki krytykuje racjonalizm kartezjaskiej czy owieceniowej proweniencji, nie przeciwstawia mu wyranie irracjonalistycznego p u n k t u widzenia, ciga bowiem racjonalistyczne zudzenia jako przejaw dyletantyzmu historycznego i prb wymijania konkretw spoecznych na rzecz wyspekulowanych i spjnych modeli. Z chwil jednak, gdy spoeczn e m u projektowaniu przeciwstawia akt mitotwrczy, jego krytyka nie jest ju atakiem rozumu historycznego przeciw apriorycznym abstraktom, ale atakiem sentymentu przeciw rozumowi analitycznemu w ogle. Mit jest caoci nierozkadaln i nawet niewyraaln, moe by ujty tylko w jednorazowym akcie intuicyjnej percepcji, takiej, jak j Bergson opisa. Akces do mitu nie jest aktem rozumienia, jest tylko wyrazem gotowoci do dziaania niszczycielskiego. Jako taki, mit oporny jest na argumentacje, dyskuje, prby kompromisu. Jest radykalnie antyintelektualny. Zauway przy tym naley, e jest to anytintelektualizm bardziej radykalny anieli bergsonowski. Berg-
172
son bowiem rozumu analitycznego bynajmniej nie pitnowa jako rda dekadencji; wyznacza mu tylko granice stosowalnoci jako instrumentowi technicznej manipulacji - rwnie dobrze w opisie rzeczywistoci fizycznej, jak i spoecznej. Dlatego w perspektywie Bergsona racjonalne i analityczne mylenie o sprawach spoecznych nie jest bynajmniej bezwartociowe, chocia nie moe obj i zrozumie niecigoci historycznych, wynikajcych ze spontanicznej twrczoci. W rozumieniu Sorela natomiast wiara mityczna m a zastpi cakowicie wiedz spoeczn, a wszystkie dziaania praktyczne maj by podporzdkowane oczekiwaniu nieokrelonej i zasadniczo nieopisywalnej apokalipsy. Immunizujc mitologie przeciw wszelkiej racjonalnej krytyce Sorel tedy usprawiedliwia niejako z gry ruchy spoeczne programowo odwoujce si do irracjonalnych instynktw" i pod tym wzgldem jego recepcja faszystowska nie jest oparta na pomyce, natomiast zwizek z marksizmem zdawa si musi przypadkowy.
4. Ricorsi. Separacja klas. Niecigo kultury

Jakkolwiek mit sorelowski jest organem negacji istniejcego wiata w imi przyszej katastrofy, m a on take pewne zakorzenienie w przeszoci - ale niepodobne do mitw religijnych. Jest take powtrzeniem czego, co ju byo, mianowicie jest odmodzeniem wiata przez zerwanie wizi z caym osadem kultury panujcej. Jest ricorso w sensie, w jakim Vico nada temu sowu. Ricorsi zdarzaj si, gdy dusza ludu powraca do stanu pierwotnego, gdzie wszystko jest instynktowne, twrcze i poetyckie w spoeczestwie, jak w epoce pierwotnego chrzecijastwa lub u schyku redniowiecza. Rewolucyjny syndykalizm przyniesie wiatu taki wanie rodzaj uniwersalnego renesansu, biorc za p u n k t wyjcia proletariat jako enklaw cakowicie odseparowan od reszty spoeczestwa. Na ten ostatni p u n k t Sorel kadzie szczeglny nacisk. Jednake sens owej separacji i niezalenoci proletariatu jest inny, anieli u ortodoksw. Ortodoksja rewolucyjna II Midzynarodwki zawsze podkrelaa konieczno wyranej odrbnoci proletariatu. Chodzio wszelako o odrbno polityczn, o samodzielno partii robotniczych, o to, e ruch robotniczy ma rozwija si stosownie do wasnych interesw i wiedziony wasnymi celami. Separacja taka ani w rozumieniu Kautsky'ego, ani Ry Luksemburg, ani nawet Lenina i Trockiego nie wykluczaa bynajmniej taktycznych sojuszw z nieproletariackimi partiami w okrelonych okolicznociach i nie ozna-
4. Ricorsi. Separacja klas. Niecigo kultury
173
czaa zerwania wizi z istniejc kultur, to znaczy zakadaa implicite, e w zasobie kulturalnym istniejcego spoeczestwa istniej dobra oglnoludzkie, ktre socjalizm nie tylko jest w stanie sobie przyswoi, ale ktrych on jeden bdzie prawowitym dziedzicem. Lecz w sensie Sorela separacja nie oznacza politycznej odrbnoci partii robotniczych, albowiem by on wrogiem partii jako takich i uwaa je za swoisty wyraz spoeczestwa mieszczaskiego. Partia oznacza w sposb naturalny i nieuchronny podporzdkowanie proletariatu zawodowym politykom i nie tylko nie moe przyczyni si do wyzwolenia proletariatu, ale moe tylko wyzwolenie to skutecznie udaremni, a najwyej zastpi jedn tyrani przez inn, sprawowan przez funkcjonariuszy partyjnych, mwcw parlamentarnych i kluby dziennikarskie. Nadziej proletariatu nie s partie i nie s take zwizki zawodowe walczce o doran popraw warunkw proletariatu, ale syndykaty rewolucyjne, programowo apolityczne, obojtne na wszelkie rozgrywki parlamentarne, odmawiajce udziau w buruazyjnej grze, walczce nade wszystko o ugruntowanie wiadomoci i solidarnoci robotnikw w imi totalnego przewrotu. Ruch syndykalistyczny (lub anarchosyndykalistyczny, jak si zwyko mwi) rozwin si w latach 90-tych we Francji, nieco pniej we Woszech i w Hiszpanii i tylko w niewielkim stopniu w Niemczech. Jego charakterystyczn cech - zgodnie z tradycj ideologii Proudhonowskiej - bya cakowita negacja dziaalnoci politycznej, o d m o w a udziau w jakichkolwiek instytucjach buruazyjnego spoeczestwa i podporzdkowanie ekonomicznej walki proletariatu przyszej rewolucji, ktra nie m a jednak istniejcych instytucji politycznych i pastwowych zastpi innymi, ale znie je cakowicie na rzecz zrzesze wytwrczych, rzdzonych wycznie przez pracujcych robotnikw i powizanych w lun federacj. Marks uwaa tego rodzaju pomysy za drobnomieszczask utopi, tumaczc, e samorzd robotniczy sam przez si nie jest w stanie znie praw konkurencji i anarchii produkcyjnej i e Proudhonowski idea, gdyby mg zosta zrealizowany, przywrciby niezwocznie wszystkie klski kapitalizmu zwizane z akumulacj i anarchi. Jednak Sorel w ruchu syndykalnym widzia jedyn nadziej realnego zwycistwa proletariatu. Nie by sam dziaaczem tego ruchu (zgodnie zreszt z wasn zasad, wedle ktrej intelektualici z klas rednich mog tylko zawadza organizacjom robotniczym), ale jego z zewntrz stojcym ideologiem. Ot ruch syndykalny m a dy do tego, by ugruntowa w klasie robotniczej wiadomo cakowitej obcoci wzgldem mieszczaskiego spoeczestwa, zerwa wszelk moraln i intelektualn wi z mieszczask
174
kultur, nie bra udziau w partyjnych i parlamentarnych rozgrywkach, nie dopuszcza do zwierzchnictwa ideologw i m w c w parlamentarnych, zachowa czysto proletariack. Proletariat nie wyzwoli si nigdy, jeli bdzie usiowa konstytuowa si na wzr buruazji; jego pierwsza regua polega na tym, by zachowa wyczno robotnicz, to jest wyczy intelektualistw, ktrych kierownictwo przyniosoby w wyniku odtworzenie hierarchii i rozbicie pracujcych" ( Materiaux , str. 132). Chodzi jednak nie tylko o organizacyjn czysto, ale bardziej jeszcze o czysto duchow. Tote przyjaciele moi i ja nie ustajemy w wysikach, by skoni klas robotnicz, iby nie daa si wcign w koleiny buruazyjnej nauki lub filozofii. Wielka zmiana nastpi w wiecie z dniem, gdy proletariat - podobnie jak to uczynia buruazja po rewolucji - przyswoi sobie poczucie, e zdolny jest myle stosownie do swoich wasnych w a r u n k w ycia" (Illusions, str. 135). Podstaw nowej kultury proletariackiej bdzie praca, ...praca moe suy za podstaw kultury, ktra sprawi, e nie trzeba bdzie aowa kultury buruazyjnej. Wojna, jak musi proletariat prowadzi przeciw swym panom, moe, jak wiadomo, rozwin w nim uczucie wzniosoci, ktrego kompletnie brak dzisiaj buruazji... Wszystkie nasze wysiki musz zmierza ku temu, by nie dopuci do zatrucia klasy wstpujcej ideami buruazyjnymi; tote nigdy nie dosy bdzie pracy nad zamaniem wszystkich wizi midzy ludem a literatur XVIII wieku" (tame, str. 285-286). Filozofia nowej szkoy jest, jak Sorel pisa, filozofi ramion", nie za filozofi gw" (Decomposition, str. 60), chce bowiem, by klasa robotnicza poja, e caa jej przyszo ley w wojnie klasowej. Filozofia ta tworzy si ywioowo, rewolucyjny ruch syndykalny powstaje dziki wysikom ludzi, ktrych znajomo marksizmu jest bardzo saba. Wyraa ona jednak najprawdziwsz potrzeb klasy wytwrcw, bez niej bowiem proletariatowi grozi ten sam los, co staroytnym Germanom, ktrzy podbiwszy cesarstwo powstydzili si swego barbarzystwa i jli sobie przyswaja dekadenck kultur aciskich retorw, lub te los reformacji, ktra sama siebie umiercia, gdy zgodzia si pj do szkoy h u m a n i s t w i przeja ich wartoci. W wojnie klasowej proletariat musi by wiadom, e wszystkie bez wyjtku pozostae klasy spoeczne s przeciwne jego wyzwoleniu. Przysze spoeczestwo odziedziczy po kapitalizmie jego technologi, lecz nie moe przej niczego z jego kultury duchowej. Wszystkie ideologiczne lub polityczne batalie, ktre skdind mogyby by usprawiedliwione, przynosz zawsze wicej szkody ni poytku, jeli klasa robotnicza wspdziaa w nich z radykaami mieszczaskimi (walka przeciw klerykalizmowi i Kocioowi - nie
5. Rewolucja moralna. Koniecznoci dziejowe
175
mwic o ideologiach patriotycznych), gdy nie zakadaj poczucia absolutnej separacji klasowej i rodz zgubne zudzenia, i proletariat moe wspuczestniczy w zmianach spoecznych jako sia sojusznicza liberaw. Przysza rewolucja bdzie absolutn separacj midzy dwiema epokami historycznymi" ( Reflexions , r. 4, str. 138), tote proletariat, powoany do jej p r z e p r o w a d z e n i a , nie m o e mie adnych w z g l d w moralnych w stosunku do klas obcych. Ludzie, co ycie swe powicili sprawie, ktr utosamiaj z regeneracj wiata, nie mog si waha z uyciem dowolnej broni, ktra moe suy rozwiniciu i podniesieniu ducha wojny klasowej..." (tame, r. 6, str. 187).
5, Rewolucja moralna. Koniecznoci dziejowe

Nie znaczy to jednak, e proletariat jest lub moe by klas moralnie obojtn. Przeciwnie, podstawowym zadaniem rewolucji i przygotowania do rewolucji jest przeobraenie moralne klasy robotniczej w duchu, ktry przywrci jej peni godnoci, samowiedz swej wyjtkowoci w wiecie, d u m i niezaleno. I chocia najbardziej znane dzieo Sorela jest w znacznej czci apologi przemocy, to jednak przemoc jest moralnie doniosa o tyle, o ile moralnie wychowuje tych, ktrzy j stosuj. Inaczej: chodzi 0 przemoc typu wojennego, nie za policyjnego, przemoc bez okruciestwa 1 przemoc, ktrej m o t y w e m nigdy nie jest zawi ubogich do bogaczy uczucie rujnujce moralnie i degradujce proletariat. W odrnieniu od siy, ktra zmierza do zastpienia obecnych stosunkw wadzy innym rodzajem rzdw autorytatywnych, przemoc proletariacka nie chce ustanawia wadzy nowego typu, lecz przeciwnie, znie wszelk wadz. Wzorem przemocy moralnie godnej s akty spontanicznej sprawiedliwoci ludowej, jak u norweskich grali, jak w korsykaskiej wendecie, jak w prawie lynchu. Przeciwnie, zwolennicy rewolucji politycznej, czyli wspczeni socjalici, ktrzy chcieliby zaj stanowiska obecnie uprzywilejowanej mniejszoci, skonni s do okruciestw i inkwizycyjnych metod, jak to najdoskonalej ujawni terror Wielkiej Rewolucji; terror ten, absurdalny w zaoeniu (przywdcy Rewolucji usiowali zaatwi krwawymi represjami ekonomiczne trudnoci, skazujc si, oczywicie, na upadek) by uzasadniony doktryn umowy spoecznej Rousseau'a, jakobini bowiem z chwil, gdy uznali siebie samych za wcielenie woli powszechnej, nie mieli ju adnych skrupuw. Nie byli jednak moralnie przygotowani do wadzy i nie umieli nic innego,
176
jak naladowa Ancien Regime. Ten sam despotyzm grozi spoeczestwu, gdyby oddao wadz w rce ludzi w rodzaju Jauresa, ktrzy za pomoc humanistycznej frazeologii zatruwaj proletariat buruazyjnym pragnieniem wadzy politycznej dla partii proletariatu, miast wychowywa go w duchu walki o rozbicie instytucji autorytetu spoecznego. Oto dlaczego syndykalizm zwalcza demokracj, ktra jest zacht dla proletariatu do uczestnictwa w instytucjach buruazyjnych, nade wszystko parlamentarnych i jest rdem demoralizacji, korupcji oraz solidaryzmu klasowego. Strajk generalny jako cel waciwy walki proletariackiej trzeba przeto odrni od rewolucji politycznej. Strajk generalny w rozumieniu Sorela nie mieci si w stereotypowym przeciwstawieniu strajku ekonomicznego" i politycznego". Nie jest on, oczywicie, strajkiem ekonomicznym, o ile ten ostatni oznacza nacisk na popraw warunkw ycia klasy robotniczej w spoeczestwie kapitalistycznym. Nie jest jednak take rewolucj polityczn, a nawet jest jej dokadnym przeciwiestwem. Rewolucja polityczna zmierza do zdobycia wadzy, podlega przeto wszystkim p r a w o m walki o wadz, zakada taktyczne sojusze, nie zakada natomiast podziau spoeczestwa na dwie i tylko dwie armie; zakada, obok syndykatw, inne formy organizacji, komitety czy partie, zakada gotowe ju formy przyszej organizacji, musi by zaplanowana, moe by zatem krytykowana w szczegach. Co wicej, rewolucja polityczna nie opiera si na Marksowskiej doktrynie podziau klasowego, ale na antymarksistowskim przeciwstawieniu ubogich i bogatych, odwouje si do ndznych uczu zawici i dzy zemsty, nie za do wzniosych uczu bohaterstwa oywiajcych ludowych wojownikw. Strajk generalny jest zniszczeniem istniejcego spoeczestwa bez adnej idei wadzy, zmierza bowiem do tego, by odda siy wytwrcze w rce ludzi wolnych, ktrzy mog kierowa produkcj bez adnej potrzeby panw. Strajk generalny jest jedn caociow ide, ktra nie da si rozbi na stadia czy uj w postaci strategicznego planu. Idea ta ukazuje, e czas rewolucji politycznych si skoczy i e proletariat odmawia tworzenia sobie nowych hierarchii. Formua ta nie zna adnych praw czowieka, sprawiedliwoci absolutnej, konstytucji politycznych i parlamentw; neguje nie tylko rzdy buruazji kapitalistycznej, ale wszelk hierarchi mniej lub wicej podobn do buruazyjnej" (.Materiaux, str. 58). Syndykalizm nie troszczy si o doktryny i naukowe" przygotowanie, ...posuwa si stosownie do przypadkw i okolicznoci, nie troszczc si o dogmaty, kierujc nierzadko swoje siy na drog, ktr mdrcy potpiaj. Zniechcajce widowisko dla
177
wzniosych dusz, ktre wierz w zwierzchnictwo nauki w nowoczesnym porzdku, spodziewaj si rewolucji od potnego wysiku mylowego i wyobraaj sobie, e idea rzdzi wiatem, od kiedy wyzwoli si on z klerykalnego obskurantyzmu". Ale rewolucja nie ma sekretu przyszoci i posuwa si podobnie jak kapitalizm, rzucajc si we wszystkie szczeliny, jakie si otwieraj" (tame, str. 64). Rewolucyjny syndykalizm walczy wic zarwno z duchem utopii, jak z duchem blankizmu, to jest z doktryn, wedle ktrej spiskowa grupa, podajca si za mandatariuszy proletariatu, moe, uchwyciwszy wadz w sprzyjajcych okolicznociach, przeobrazi nastpnie spoeczestwo drog przemocy i represji. Blankizm czy jakobinizm to idea rewolucji ubogich przeciwko bogaczom, nie za Marksowska idea rewolucji wytwrcw, sprawionej wycznie ich wasnymi rkami. Rewolucja taka nie zmierza bynajmniej do dyktatury partii; Bernstein m a racj, gdy powiada, e objcie wadzy przez socjaldemokracj nie daje bynajmniej suwerennoci ludowi, lecz uzalenia go od zawodowych politykw i wacicieli gazet. Pki klasa robotnicza nie ma silnej organizacji ekonomicznej i bardzo wysokiego stanu niezawisoci moralnej, dyktatura proletariatu oznacza dyktatur mwcw klubowych i literatw (Decomposition, str. 33). Rewolucja syndykalistyczna nie moe rwnie by wynikiem ekonomicznej dekadencji kapitalizmu. Rewolucje, ktre dokonuj si w^ warunkach bezwadu i upadku dawnego reimu nie poprawiaj niczego, lecz petryfikuj istniejcy upadek. Rewolucja syndykalistyczna wymaga kapitalizmu ekspansywnego, duszcego si wasn energi, nie za bezsi. Dlatego te nie jest w interesie klasy robotniczej osabia kapitalizm zmuszajc go do ustpstw legislacyjnych i reform; najlepiej, aby kapitalici owadnici byli bezlitosnym i drapienym duchem ekspansji, jak amerykascy konkwistadorzy kapitalizmu. W tych warunkach najlepiej ksztatuje si nieustpliwa wiadomo absolutnej separacji klas, heroizm walki, solidarno uciemionych, poczucie wielkoci i powagi zadania dziejowego - wszystko to, co umiercaj socjalistyczni politycy, gdy wyudzaj marne ustpstwa od wyzyskiwaczy kosztem demoralizacji robotnikw. Nie naley si take udzi co do domniemanych koniecznoci dziejowych, ktre by miay gwarantowa zwycistwo, jak to obiecuje tak zwany socjalizm naukowy". Historia rozwija si tak, jak to Bergson opisa - przez tworzenie nieprzewidywalne. Zudzenia deterministw pochodz z wyolbrzymionych nadziei, jakie obudzi rozwj przyrodoznawstwa w XIX stuleciu; utopici jli naiwnie wyobraa sobie, e przyszo spoeczestwa
178
moe by wykalkulowana na podobiestwo astronomicznych przewidywa. Lecz wolna twrczo bez przerwy zaczyna przyszo stosownie do Bergsonowskiej teorii osobowoci i ewolucji. Ruch rewolucyjny wprawdzie zwrcony jest ku przyszoci, ale przewiduje j tylko w miar swego spontanicznego dziaania, a wiedzie nim tylko jedna, nierozkadalna, niepodlega analizie wielka idea - mit totalnej transformacji wiata w ostatecznym, apokaliptycznym starciu. Takim duchem oywione byo wczesne chrzecijastwo, gdy odmawiao kompromisw ze wiatem, gdy programowo odrzucao sw przynaleno do istniejcego spoeczestwa, a cao swojego ycia skupio w micie paruzji. Ale i pniejsza historia Kocioa wiadczy 0 tym, do jakiego stopnia rozwj jego urga wszystkim przewidywaniom: skazywany przez uczonych na rychy upadek, Koci periodycznie odradza si w gwatownej ekspansji, jak rodzi nagle niespodziewany ruch spontanicznej inicjatywy wielkich reformatorw, twrcw nowych zakonw. Ruch syndykalny jest takim spontanicznym dzieem wielkiej odnowy, ktry moe odrodzi klas robotnicz, skorumpowan przez politykw 1 prawodawstwo i z czasem przynie zbawienie ludzkoci. Celem nowej rewolucji nie jest dobrobyt i obfito ani atwe ycie. Sorel szydzi z Destree'go i Vandervelde'a, ktrzy wyobraaj sobie socjalizm jako krain pieczonych gobkw, na podobiestwo opactwa Theleme z Rabelais'go. Podobnie jak impulsem ruchu rewolucyjnego nie jest ndza, ale przeciwiestwa klasowe, a ruch robotniczy nie jest ruchem ubogich, ktrzy chc pozbawi bogaczy ich majtnoci, ale ruchem bezporednich wytwrcw, ktrzy jako tacy chc by organizatorami produkcji, rwnie wartoci gwne socjalizmu le w dziedzinie moralnej, nie za w dobrobycie. Wida zreszt, e najubosze czci proletariatu nie s wcale najbardziej oywione d u c h e m rewolucyjnym, przeciwnie. Spoeczestwo sprawiedliwe, wedle sw Proudhona, musi przyj prawo ubstwa", a ycie s k r o m n e jest yciem uczciwym i szczliwym. Proudhon rwnie wyobraa sobie przyszy ustrj jako lun federacj zrzesze rolniczo-przemysowych, przy koncentracji ycia publicznego w jednostkach komunalnych i prowincjonalnych, przy zachowaniu swobd zgromadze i prasy, bez armii staej. Sorel, chcia zgodnie ze swym lekcewaeniem dla wszelkiego planowania przyszoci, nie rozwaa adnych szczegw doskonaego ustroju", wyobraa go sobie zapewne podobnie jak Proudhon, ktrego doktryn wykada. W Socjalistycznej przyszoci syndykatw powiada, e socjalizm bdzie spoeczestwem zorganizowanym stosownie do samego planu produkcji" i e ustrj ten zmierza do przeniesienia na spoeczestwo reymu warsz-
179
tatu produkcyjnego" (.Materiaux, str. 70), a wszystkie sprawy spoeczne przejd w nim na paszczyzn jednostek produkcyjnych. Wydaje si, e zarwno pod wzgldem moralnym, jak organizacyjnym, ideaem Sorela byy izolowane szczepy grskie czy wsie dawnej Szwajcarii zorganizowane wedle zasad demokracji bezporedniej, bliskie samowystarczalnoci produkcyjnej, a w kadym razie nieznacznie tylko poddane obyczajowym i kulturalnym wpywom, jakie wywiera wymiana handlowa. Moralno proletariatu jest moralnoci producentw - w przeciwstawieniu do moralnoci kupcw; demokracja wspczesna jest nader podobna do giedy, podczas gdy demokracja przyszoci miaaby by czym analogicznym do spdzielczej manufaktury. Zestawienia te nie s zreszt bezzasadne. Z pewnoci historia idei i instytucji demokratycznych jest zalena od historii handlu, a caa kultura rdziemnomorska powstaa i rozwijaa si jako dzieo p o r t w i miast handlowych; w wymianie handlowej rozwijaa si w naturalny sposb obyczajowo, w ktrej wybitn rol graa zdolno do kompromisu, do negocjacji i przetargw, a take zdolno do obudy i oszustwa, umiejtnoci retoryczne i demagogia, duch konkurencji, przezornoci, umiowanie bogactwa i komfortu, lekcewaenie tradycji, skonnoci racjonalistyczne, sprawno w przewidywaniu, kalkulowaniu i rozumowaniu, dominacja ideau sukcesu. Osobliwo, w ktrej, zdaniem Marksa, streszcza si niejako cay kapitalizm - mianowicie podporzdkowanie produkcji wartoci wymiennej - jest najdoskonalszym p r o d u k t e m tego p r d u cywilizacyjnego, To wanie spoeczestwo, w ktrym wszystko jest na sprzeda", i w ktrym, wobec tego, rozpadaj si wszystkie tradycyjne wizi solidarnoci - rodzinne, plemienne, lokalne - niesprowadzalne do stosunku wymiany, byo przedm i o t e m krytyki caej filozofii romantycznej, wczajc modego Marksa. Sorel, obok Nietzschego, jest najbardziej namitnym wrogiem tego spoeczestwa i pod tym wzgldem jest dziedzicem filozofii romantycznej. Lecz ostateczne wyniki jego krytyki odbiegaj od Marksa daleko. Pocigaj go obrazy nieoswojonych cywilizacyjnie szczepw rozbjniczych, samotnych wsplnot walczcych o przetrwanie raczej ni o przyjemno i komfort, bezwzgldnych w walce, lecz nieskaonych duchem okruciestwa, przechowujcych arystokratyczn d u m w swoim ubstwie, wierzcych w wito plemiennej tradycji, przywizanych do swojej wolnoci, gotowych walczy do koca przeciw obcemu panowaniu. Odnowienie tej moralnoci, w opozycji wobec moralnoci kupcw, jest dla niego najwaciwszym sensem idei socjalistycznej. Socjalizm jest kwesti moraln, powiada w przedmowie do
180
francuskiego przekadu ksiki Saverio Merlino, w tym znaczeniu, e daje wiatu nowy sposb oceny wszystkich czynw ludzkich, czy te, wedle sawnego wyraenia Nietzschego, przewartociowanie wszystkich wartoci" (;tame, str. 170). Nowa moralno rozwija si przy tym w klasie robotniczej w warunkach kapitalizmu i, co wicej, jej utrwalenie wrd robotnikw jest absolutnym uprzednim warunkiem rewolucji; w tym punkcie racj ma, wedle Sorela, Vandervelde, kiedy powiada, e zwycistwo robotnikw bez radykalnego przeobraenia moralnego pogryoby wiat w cierpienia, okruciestwa i niesprawiedliwoci nie mniejsze ni obecne. Przemiany ekonomiczne zakadaj uprzednie zwycistwo nowej moralnoci. rdem i miejscem zastosowania tej moralnoci jest rodzina, wojna i produkcja. We wszystkich tych dziedzinach ronie godno, wielkoduszno, heroizm, solidarno, odpowiedzialno jednostkowa. Sorel midzy innymi przywizuje znaczn wag do dyscypliny seksualnej i cnt rodzinnych jako podstawowych rde moralnoci, uwaajc rozwizo seksualn i osabienie wizi rodzinnych za naturalnych sprzymierzecw buruazyjnego spoeczestwa (wiat bdzie sprawiedliwszy o tyle tylko, o ile bdzie czystszy; nie znam bardziej bezspornej prawdy" - tame, str. 189). Zapatrzony jest w Homeryckich herojw widzianych oczyma Nietzschego.
6- Marksizm, anarchizm, faszyzm

W pisarstwie Sorela uderza, jak bya o tym mowa, zestawienie wartoci i idei w cakiem inny sposb, anieli u ktregokolwiek z ortodoksalnych marksistw lub ktregokolwiek z krytykw marksizmu. Pod tym wzgldem jest on niepowtarzalny. Jego krytyki reformizmu nieraz s bardzo podobne do tych, ktre mona spotka wrd ortodoksalnej lewicy socjaldemokratycznej. Ale jego krytyka ortodoksw bliska jest w wielu punktach argumentacji anarchistycznej. Z kolei Sorel atakuje anarchizm powoujc si na Marksa, Marksa za krytykuje w pewnych punktach podobnie jak Bakunin lub ze stanowiska Proudhona. Nie objemuj go klasyfikacje stosowane pospolicie do tej epoki myli socjalistycznej. Z pewnoci, podobnie jak Marks, Sorel p o j m u j e socjalizm nie po prostu jako napraw organizacji spoecznej", ale jako przeobraenie cakowite, wspobejmujce wszystkie dziedziny ycia, cznie z moralnoci, myleniem i filozofi. Socjalizm nie jest dajcym si wyliczy zbiorem reform, ale sposobem reinterpretacji caego ycia ludzkiego. Zarzuca socja-
6. Marksizm, anarchizm, faszyzm
181
listom, e nie zajmowali si na serio celami ostatecznymi czowieka i natur ludzk, e przejli pytk metafizyk XVIII-wiecznych wolnomylicieli, e nie zwrcili uwagi na ogromn rol, jak zo odgrywa w historiozofii Marksa, e ich racjonalistyczny optymizm nie pozwoli im dorwna Kocioowi w zrozumieniu czowieczestwa; twierdzi, e socjalizm, jeli m a wygra, musi da ludziom wszystkie wartoci, jakie im dawaa nauka Kocioa. Nie obawia si - za Gustavem Le Bon - uzna religijnego i charyzmatycznego charakteru socjalizmu, w czym z pewnoci od Marksa si rni, przynajmniej od Marksa Kapitau. Dla Sorela marksizm by nade wszystko poezj Wielkiej Apokalipsy, ktr utosamia z rewolucj spoeczn. Zwalcza reformizm nie dlatego, e by nieskuteczny - wiedzia bowiem, e by skuteczniejszy, ale dlatego, e by pozbawiony wielkoci, prozaiczny, niebohaterski. Wierzy w klasowo ruchu socjalistycznego i z naciskiem podkrela absolutn odrbno klasy wytwrcw jako nosiciela rewolucji. Ale pojmowa proletariat jako walczc sekt, ktra musi nade wszystko strzec swojej nieprzynalenoci do istniejcego spoeczestwa. Marzy o spoeczestwie wolnym, to znaczy o zrzeszeniu wytwrcw, ktrzy nie maj panw nad sob. Ale podstawowe wartoci tego spoeczestwa upatrywa w jego wycznym zaabsorbowaniu produkcj materialn, podczas gdy Marks wierzy, e najwiksz zdobycz socjalizmu bdzie czas wolny, ktry ludzie bd mogli powica na tworzenie kulturalne, przy czym udzia czasu powicanego na wytwarzanie dbr materialnych bdzie nieograniczenie si zmniejsza. Marks spodziewa si, e rozwj technologiczny uwolni ludzi od nieustannego zaprztnicia sprawami materialnego bytu, lecz Sorel myla, przeciwnie, e caa godno czowieka zawiera si w jego s t o s u n k u do czynnoci wytwrczych, a potrzeb swobody od produkcji uwaa za symptom buruazyjnego hedonizmu. Marks by racjonalist w tym przynajmniej znaczeniu, i wierzy w socjalizm naukowy, to znaczy w to, e racjonalna analiza gospodarki kapitalistycznej moe wykaza jej konieczny upadek na rzecz spoecznych form gospodarowania; zarazem wierzy w cigo kultury duchowej ludzkiej. Sorel uwaa ide koniecznoci historycznej socjalizmu za relikt Heglowskiej doktryny Weltgeist'u, podpisywa si pod Bergsonowsk teori spontanicznoci, a zarazem wzywa do totalnego zniszczenia cigoci kulturalnej i jednoczenie gosi wito tradycji - lecz tej tylko, ktra oplata si wok wartoci rodziny i solidarnoci plemiennej. Jak dowolnie Sorel obchodzi si z Marksowskim dziedzictwem, atwo si przekona, czytajc jego definicj klasy, ktr podaje jako myl Marksa: klasa jest to wsp-
182
nota rodzin zjednoczonych tradycjami, interesami, pogldami politycznymi, rodzin, ktre doszy do takiego stopnia solidarnoci, i m o n a ich caoci przypisywa osobowo i traktowa je jako byt rozumujcy oraz dziaajcy stosownie do swoich racji" ( Materiaux... } str. 184). Sorel nie przyznawa si do anarchizmu, poniewa wspczesny mu anarchizm nie mia okrelonego oblicza pod wzgldem klasowym, a tradycyjnie werbowa do swych szeregw lumpenproletariat i zdeklasowan inteligencj; ruch, ktrego wodzirejami byli studenci, dziennikarze i adwokaci, nie mia, oczywicie, nic wsplnego z syndykalizmem rewolucyjnym w jego rozumieniu; odpychay go take te grupy anarchistyczne, Bakuninowskiej proweniencji, ktre uprawiay konspiracj opart na zasadach autorytatywnych. Jednake nacisk na cakowite zniesienie instytucji pastwowych, odmowa uczestnictwa w grze parlamentarnej i zwizane z tym ataki na socjalizm polityczny", a wic podstawowe wyrniki anarchistycznych ideologii, s u Sorela niezmiernie silne. e polityczny" czy te partyjny" socjalizm jest tylko zapowiedzi nowej tyranii i e idea dyktatury proletariatu jako formy pastwowej wyda klas robotnicz na up despotyzmu zawodowych politykw - myl ta od czasw Bakunina bya niezmiennym skadnikiem anarchistycznej propagandy (Machajski by szczeglnie namitnym jej ordownikiem). Rwnie podziela Sorel pogldy tej czci anarchistw, ktra podkrelaa konieczno rewolucji moralnej" jako integralnego skadnika rewolucji socjalnej (Socjaldemokracja okrutnie jest dzi pokarana za to, e z takim uporem zwalczaa anarchistw, ktrzy chcieli wywoa rewolucj w umysach i sercach", pisa, komentujc list Proudhona do Micheleta - Mateaux..., str. 380). Samo upastwowienie rodkw produkcji nie ma, jego zdaniem, adnej wartoci z p u n k t u widzenia wyzwolenia klasy robotniczej, skoro zwiksza tylko rodki panowania wadzy politycznej nad producentami. Na pierwszy rzut oka dziwnym moe si zdawa, e pisarz, ktry z tak nieprzejednan wrogoci atakuje wszelkie instytucje pastwowe i partie, a take wszelkie idee patriotyczne, mg zosta uznany za ideologa kiekujcego faszyzmu i dostarcza argumentw przyszym funkcjonariuszom i apologetom brutalnej nacjonalistycznej tyranii, tym bardziej e, w odrnieniu do Nietzschego, Sorel przyswoi sobie istotne skadniki marksistowskiej wiary. Jednake wi jego z faszyzmem nie polega po prostu na nieporozumieniu, nawet gdy wemie si pod uwag okoliczno, e t r u d n o byo w 1912 roku spoglda na zalki woskiego faszyzmu oczyma ludzi, ktrzy przeyli drug wojn wiatow. Wszystko, co w pisarstwie Sorela odnosi
183
si do rewolucji i do wolnego spoeczestwa porewolucyjnego, ley wszake w sferze mitu", ktry zasadniczo nie nadaje si do dyskusji i nie wymaga wyjanie, a nawet nie moe by wyjaniony. Faszyzm czerpa siy z poczucia desperacji i z pragnienia wielkiej totalnej" przemiany, z rozczarowania do demokracji, z braku perspektyw w ramach reform istniejcego spoeczestwa, z potrzeby nieokrelonego bliej, ale radykalnego zerwania z zastanym porzdkiem. Apele Sorela byy dobrze dostosowane do tej sytuacji duchowej, ktra faszyzmowi daa poparcie. Nie by bowiem i nie chcia by projektodawc nowego adu, ale wieszczem Wielkiej Katastrofy. Wzywa do zerwania cigoci kulturalnej - w imi doskonalszej kultury, powracajcej do ludowych rde prawodawstwa i moralnoci; udowodni przeto bezwiednie, e atak na cao istniejcej kultury duchowej, jeli nie jest wsparty ju istniejcymi wartociami nowej kultury, jeli wic nie wiadomo dokadnie, co mianowicie przeciwstawia kulturze zastanej, jest, co do sensu, wsparciem dla barbarzystwa. Mona znale niemao trafnych uwag w Sorelowskiej krytyce racjonalistycznych naiwnoci. Ale atak na racjonalizm, jeli nie jest wyranie odrniony od ataku na rozum, jeli gosi filozofi r a m i o n " (a t r u d n o wyznaczy granice midzy filozofi r a m i o n " a filozofi pici"), przeobraa si w wezwanie do zniszczenia myli na rzecz gwatu. Apologia przemocy w rozumieniu Sorela miaa odnosi si do przemocy typu wojennego, nie za policyjnego. Lecz odrnienie to bynajmniej jasne nie jest, a u Sorela samego wspiera si tylko na literackich stereotypach, na wyidealizowanych obrazach bohaterw Iliady czy skandynawskich Wikingw. Moralno, w ktrej przemoc jako taka uchodzi za warto, za okazj do heroizmu i wielkoci, jest moralnoci, ktra bez trudu nadaje si na narzdzie despotyzmu. To samo dotyczy Sorelowskiej krytyki demokracji parlamentarnej. Krytyka ta miaa za sob wiele racji. Ale to s a m o m o n a powiedzie o krytyce demokracji zawartej w pismach Hitlera. Krytyka korupcji, ktra przeera systemy demokratyczne, krytyka naduy, obudy, maostkowych swarw i walki o posady przedstawianej jako walka o idee - wszystko to s motywy tradycyjne, spotykane u anarchistw, u komunistw i faszystw w nader podobnych formach. Ale trafna krytyka demokracji, jeli nie potrafi zartykuowa niczego, co owej demokracji przeciwstawia, jeli o d s u w a wasne idee w ciemny obszar mitu", nie moe by czym innym anieli apologi tego, co jest po prostu demokracji przeciwiestwem lub demokracji nieobecnoci, to znaczy musi by apologi tyranii, przynajmniej z chwil, gdy z dziedziny literackich dywagacji przechodzi w dziedzin dziaania politycznego.
184
JaJco pisarz, ktry przyznawa si do marksizmu i sta si zarazem jednym ze rde filozofii faszystowskiej, Sorel jest postaci pod tym wzgldem szczeglnie donios, gdy losy jego idei ujawniaj zbieno skrajnych form prawicowego i lewicowego radykalizmu. Frazeologia lewicowo-radykalna, jeli jest tylko krytyk demokracji mieszczaskiej, nie za pomysem demokracji doskonalszej, jeli jest tylko atakiem na racjonalizm, nie za pozytywn prb konstytuowania nowych wartoci kulturalnych, jeli jest apologi przemocy i nie zawiera adnych przeciw przemocy restrykcji moralnych, jest niczym wicej, jak programem nowego despotyzmu i jako taka nie rni si istotnie od radykalizmu prawicowego. Jeli, jak w przypadku Sorela, Wielka Katastrofa uchodzi za warto samoistn, a nawet zwierzchni, miast czerpa sw warto z oczekiwanych skutkw, wwczas proletariat wystpuje gwnie jako moliwy nosiciel katastroficznych przeobrae; straciwszy nadziej na to, e proletariat podejmie si roli, ktr m u wyznaczy, Sorel tedy mg, nie rezygnujc ze swej idei gwnej, zwrci si ku nacjonalizmowi, jeli doszed do wniosku, e idee narodowe s bardziej obiecujce jako nasienniki wielkiego mitu; lecz i w tym przypadku mniej o nard chodzio, a bardziej o totaln rewolucj". Dlatego rwnie jego namitna obrona Lenina i bolszewikw jest nader dwuznaczna. Sorel wyznaje sw mio do rewolucji rosyjskiej, poniewa jest ona w jego oczach wcieleniem dramatycznej Apokalipsy, poniewa zwiastuje zagad intelektualistom, poniewa jest tryumfem woli nad rzekomymi koniecznociami ekonomicznymi i poniewa jest protestem przeciwko tradycji rosyjskiego okcydentalizmu" w imi narodowych tradycji moskiewskich. Krwawa lekcja wydarze, ktre zaszy w Rosji - pisa w 1918 roku uwiadomi wszystkim robotnikom, e zachodzi sprzeczno midzy demokracj a posannictwem proletariatu; idea utworzenia rzdu wytwrcw nie zginie; krzyk mier intelektualistom, ktry tale czsto zarzuca si bolszewikom, ogarnie m o e w kocu pracujcych caego wiata. Trzeba by lepym, by nie widzie w rewolucji rosyjskiej jutrzenki nowej epoki" (Przedm o w a do Materiaux..., posowie z 1918). A w dodatku do Rozwaa nad przemoc z 1919 roku czytamy: Bolszewizm zawdzicza znaczn cz swojej siy temu, i masy uwaaj go za protest przeciwko oligarchii, ktrej najwiksz trosk byo, by nie wydawaa si rosyjska; w kocu 1917 roku byy rzecznik Czarnych Sotni powiedzia, e Bolszewicy dowiedli, e s bardziej rosyjscy ni buntownicy Kaledin, Russkij itd., ktrzy zdradzili cara i kraj". Mona ze stanowiska historycznego rozwaa proces rewolucyjnej represji w Rosji tylko, gdy si pamita o moskiewskim charakterze
185
bolszewizmu... narodowe tradycje day Czerwonej Gwardii niezliczone precedensy, ktre, jak uwaali, maj oni prawo naladowa dla obrony Rewolucji". Jeli jestemy wdziczni onierzom rzymskim za to, i zastpili poronne, zbkane lub bezsilne cywilizacje przez cywilizacj, ktrej wychowankami jestemy do dzi w prawie, literaturze i pomnikach, to jake wdziczna bdzie przyszo rosyjskim onierzom socjalizmu". Sorel mia nader sabe wyobraenie o Leninowskiej doktrynie; wielbi Lenina jako zwiastuna Wielkiego Zniszczenia i wielbi Mussoliniego z tego samego stanowiska. By gotw popiera wszystko, co wydawao m u si heroiczne i co zarazem grozio zagad wiatu, ktrego nienawidzi - wiatu demokracji, walk partyjnych, kompromisw, rokowa i kalkulacji. Nie obchodzio go w ogle maostkowe pytanie, w jakich warunkach ludziom lepiej si yje, lecz tylko - jakie warunki wyzwalaj z nich wicej wybuchowej energii. Przenikliwy krytyk racjonalizmu sta si w kocu czcicielem Wielkiego Smoka, ktremu fanatyczny i lepy motoch rzuca si dobrowolnie na poarcie w zgieku wojennego taca.
R O Z D Z I A VIII
Antonio Labriola - prba ortodoksji otwartej
1. Styl Labrioli
Antonio Labriola odegra we Woszech podobn rol, co Plechanow w Rosji, a Lafargue we Francji, to jest by w swoim kraju pierwszym nauczycielem marksizmu jako systemu i wpyn istotnie na narodowy ksztat tej doktryny Nie bez znaczenia bya przy tym okoliczno, e Labriola sta si marksist w latach, gdy mia ju za sob dug karier akademick jako filozof, e - chocia uformowany nade wszystko na pismach Hegla i Herbarta by niezmiernie silnie zwizany z tradycj wosk i wprowadzi do swego marksizmu jej osobliwe cechy, a take - e nie by nigdy dziaaczem partyjnym, lecz teoretykiem i publicyst. Dugotrwae rozdrobnienie i wzgldne zacofanie ekonomiczne Woch sprawiy, e ruch robotniczy w tym kraju pojawi si znacznie pniej ni na zachodzie Europy, a pewne idee i hasa socjalistyczne yy przez czas pewien w ideologiach oglnoradykalnych, pomieszane z hasami, ktre marksici zwykli uwaa za swoicie zwizane z aspiracjami postpowej" buruazji. W szczeglnoci w obliczu potnego przeciwnika, jakim by Koci i klerykalizm, radykalizm mieszczaski i socjalizm znacznie duej ni w innych krajach byy po tej samej stronie barykady", a wsplnota wartoci silniej odczuwana. Podzia na Wochy konserwatywno-katolickie i Wochy postpowe dominowa nad innymi podziaami rwnie wtedy, gdy ruch socjalistyczny j organizowa si jako samodzielna sia polityczna. Zarwno wic biografia Labrioli, jak historyczne okolicznoci mog tumaczy jego silne poczucie cigoci w stosunku do radykalnej tradycji filozoficznej i politycznej (np. kult Garibaldiego i kult Giordano Bruna).
1. Styl Labrioli
187
Rwnie styl filozoficzny Labrioli jest wybitnie woski, zarwno w jego atrakcyjnych, jak odstrczajcych cechach. W rzeczy samej, od XVI wieku poczynajc, zerwanie z tradycj scholastyczn w filozofii wieckiej nigdzie bodaj nie byo tak radykalne, a destrukcja scholastycznych nawykw (cznie z umiejtnociami logicznymi) tak doszcztna, jak w ojczynie Tomasza z Akwinu. Poza obozem scholastycznym - potnym, lecz intelektualnie jaowym - panowaa niech do schematyzacji i systematyzacji myli, denie do mylenia globalnego", brak umiejtnoci analitycznych, upodobanie w lunej eseistyce, a zarazem wybitny nacisk na pedagogiczn i retoryczn stron filozoficznego pisarstwa. Osobliwoci te m o n a rwnie ledzi w twrczoci Labrioli. Wyranie nie zaley m u na profesjonalizacji" filozofii jako wyodrbnionej i samowystarczalnej dziedziny. Granice midzy epistemologi, psychologi, etyk i pedagogik s pynne. Owa nieufno do wszelkiej specjalizacji w myleniu humanistycznym - po dzi dzie widoczna w kulturze woskiej, a take we woskim systemie nauczania uniwersyteckiego - wzmocniona zostaa w XIX wieku infiltracj heglizmu, ktry zachca do mylenia o kulturze ludzkiej w kategoriach globalnych" i zaleca wszystkie problemy szczegowe odnosi do wielkich, panoramicznych wizji historycznych. Lecz heglizm w tym przypadku utrwali, jak si wydaje, dnoci umysowe, ktre we Woszech wywodz si z renesansowego uniwersalizmu, z aspiracji owych eroici furiosi, ktrzy kad kwesti chc podnie do rangi kwestii uniwersalnej i w kadej dostrzec sens odniesiony do fundamentalnych zagadek bytu. Te ambicje globalnego" mylenia i niejaka literacko" filozofii woskiej, jej lekcewaenie dla sztywnych klasyfikacji, dla rozbudowanych hierarchii pojciowych i specjalizacji tumacz moe, do pewnego stopnia, atwo z jak zaszczepi si na gruncie woskim antyscjentystyczny, antypozytywistyczny i hi storycystyczny wariant marksizmu, ktrego Labriola by pierwszym szermierzem, a ktry w nastpnym pokoleniu kontynuowa Gramsci. Zasuga marksizmu tak pojtego polega miaa nie tyle na tym, i nada on wiedzy o spoeczestwie status nauki w tym samym powanym i chwalebnym sensie, w jakim korzystaa z tego statusu wiedza przyrodnicza, lecz na tym raczej, e pozwala on wszystkie zjawiska kultury materialnej i duchowej ludzkiej interpretowa jako wyraenia" czy ujawnienia jednego globalnego procesu, czy te jednej epoki dziejowej. Ta skonno do nadawania zjawiskom spoecznym sensu odniesionego do wielkich caoci historycznych nie bya, oczywicie, specyficznie marksistowska, lecz dawaa si przy dodatkowych zaoeniach, przedstawi jako naturalny skadnik materia-
188
VIII. Antonio Labriola - prba ortodoksji otwartej
lizmu historycznego. Jednoczenie jednak sprzyjaa ona utrwaleniu tendencji relatywistycznych, ktre wydaj si wrodzon cech woskiej filozofii. Oczywicie, uoglnienia takie s nader uproszczone. Pozytywizm i scjentyzm Woch bynajmniej nie ominy, a w osobie Enrica Ferri mamy rwnie do czynienia z pozytywistyczn odmian marksizmu. Przez czas pewien pozytywizm i heglizm - rzecz osobliwa i nigdzie poza Wochami niespotykana - wicej miay podobiestw ni rozbienoci w swojej spoecznej funkcji; oba kierunki wystpoway bowiem jako myl wiecka, radykalna i racjonalistyczna w opozycji przeciw klerykalnej reakcji i z uwagi na podstawowy podzia kulturalny oba mieciy si w jednej kategorii. Wydaje si jednak - przynajmniej z dzisiejszej perspektywy - e gwny i najbardziej podny nurt woskiej kultury pyn oyskiem historyzmu, nie za scjentyzmu. Wochy byy krajem, w ktrym szczeglnie trudno byo - marksistom, czy niemarksistom - uwierzy w teori cigego i nieprzerwanego postpu historycznego, jako e caa nowoczesna historia tego kraju bya takiej teorii ywym zaprzeczeniem. Po trzech stuleciach regresu i stagnacji, jakie nastay po zwycistwie katolickiej kontrreformacji, wiadomo zacofania ekonomicznego i kulturalnego bya we Woszech niezwykle silna wrd caej radykalnej inteligencji, a wszystkie nadzieje obudzone w latach Risorgim e n t o nie sprzyjay przekonaniu, e postp jest rodzajem naturalnej koniecznoci i e mona go si po prostu spodziewa po samoczynnym dziaaniu praw dziejowych". Std u filozofw woskich, take marksistw - wicej wyczulenia na dramatyczne zawioci procesu historycznego, jego niespodzianki i jego rnorodno. Rwnie pod tym wzgldem Labriola wpyn na uksztatowanie marksizmu woskiego w duchu sceptycyzmu w stosunku do wszechobejmujcych i wszechwyjaniajcych schematw historiozoficznych.
Antonio Labriola (1843-1904) urodzi si w Cassino w rodzinie nauczyciela. Wychowany by w ideaach Modych Woch i od modoci zwizany ideowo z walk o niepodlego i zjednoczenie kraju. Wstpi w 1861 roku na uniwersytet neapolitaski, gdzie dosta si pod wpyw filozofii Heglowskiej, ktrej wybitnymi rzecznikami byli we Woszech Bertrando Spaventa i Augusto Vera. Zachowaa si, pniej przez Crocego wydana, studencka
189
rozprawka Labrioli krytykujca Zellera i haso powrotu do Kanta, a pisana w przekonaniu, e heglizm jest ostatecznym przezwycieniem kantyzmu. Po ukoczeniu studiw dosta Labriola posad nauczyciela w szkole redniej w Neapolu, gdzie mieszka do 1874 roku. Pierwsza rozprawa filozoficzna, jak w tych latach napisa, jest analiz teorii afektw w filozofii Spinozy (1865). W 1869 roku przygotowa wiksze dzieo o doktrynie Sokratesa, za ktre nagrodzony zosta w konkursie ogoszonym przez neapolitask Akademi Nauk Moralnych i Politycznych. Studiowa nieprzerwanie filozofi, histori, etnografi i zdoby we wszystkich tych dziedzinach znaczn erudycj. W szczeglnoci zainteresowa si asocjacjonistyczn psychologi Herbarta i w znacznym stopniu j sobie przyswoi. Studiowa take Vico, ktrego wpyw przechowa si w myli Labrioli do koca ycia. Od pocztku lat 70-tych uprawia take publicystyk polityczn w duchu liberalnym i antyklerykalnym. W 1873 roku powstay dwie wane rozprawy Labrioli: O wolnoci moralnej oraz Moralno i religia, ktre pod pewnymi wzgldami wiadcz o porzuceniu przeze Heglowskiego p u n k t u widzenia, chocia nie zawieraj jeszcze adnych specyficznie marksistowskich treci. W nastpnym roku Labriola przenis si do Rzymu, gdzie otrzyma katedr uniwersyteck. Tam te spdzi reszt ycia jako nauczyciel akademicki, pisarz i publicysta, zaangaowany we wszystkie waniejsze kontrowersje swych czasw. Przejcie Labrioli na marksistowskie stanowisko nie byo nag konwersj, lecz dokonywao si stopniowo. Pisa sam o sobie w 1889 roku (w odczycie O socjalizmie), e krytykowa liberalizm od 1873 roku i e od 1879 r. wstpi na drog nowej wiary intelektualnej", utwierdzonej zwaszcza studiami ostatnich trzech lat. Rozprawka O pojciu wolnoci z 1887 r. nie zdradza jeszcze wyranie marksistowskich tendencji, lecz pisma z lat 90-tych ju s wyranie pisane ze stanowiska szkoy". Odczyt O socjalizmie jest zdecydowan deklaracj polityczn; Labriola krytykuje w nim demokracj buruazyjn i opowiada si za socjalizmem internacjonalistycznym, ktry jest dzieem proletariatu wiatowego. Najbardziej znanym dzieem marksistowskim Labrioli s Szkice o materialistycznym pojmowaniu dziejw (1896) zawierajce oglny wykad materializmu historycznego oraz rozpraw o Manifecie komunistycznym, a w nastpnym wydaniu (1902) take artyku polemiczny przeciw ksice Masaryka o podstawach marksizmu. Dzieo to rycho ukazao si po francusku i weszo do klasycznej marksistowskiej literatury europejskiej. Labriola zamierza napisa czwart cz tego dziea, ktra miaa opiera si na wykadach jego z 1900-1901 r.
190
i powicona bya oglnej charakterystyce XIX stulecia. Nie zdy ju ukoczy tej pracy; gotowe jej fragmenty ogosi wielki jego ucze Benedetto Croce w zbiorze zawierajcym rne niewydane lub mao znane rozprawy filozofa pod tytuem Scritti vari di filosofia e politica (1906); pozostae notatki opublikowa z kolei Dal Pane Luigi (1925), pniejszy autor monograficznego dziea o Labrioli. Ogln charakterystyk marksizmu jako stanowiska filozoficznego zawiera te zbir listw do Sorela, ktry Labriola wyda w 1897 roku pod tytuem Discorrendo di socialismo e di filosofia. Zwraca jednak uwag okoliczno, e wrd wielu artykuw, jakie ogosi w cigu pitnastu ostatnich lat ycia, niektre pisane s z wyranym zaznaczeniem marksistowskiego stanowiska autora (krytyka Bernsteina, krytyka Milleranda, artyku o rnicy midzy socjalizmem i radykalizmem), inne natomiast nie ujawniaj waciwie w treci tego stanowiska i mogy byy wyj spod pira radykaa-racjonalisty (odczyt o wolnoci nauki, przemwienie ku pamici Giordano Bruno). Rwnie pod tym wzgldem rni si Labriola od ortodoksw niemieckich, ktrzy swoj przynaleno do szkoy" marksistowskiej podkrelali w kadym bez wyjtku tekcie.
3. Wczesne pisma
Rozprawa o spinozjaskiej teorii afektw nie m a wielkiego znaczenia ani dla studiw nad Spinoz, ani z oglnofilozoficznego punktu widzenia. Jest to rozprawka szkolna, streszczajca odpowiednie partie Etyki. Zasuguje w niej na uwag to tylko, e Labriola podkrela moraln motywacj spinozjaskiej metafizyki oraz oglne naturalistyczne stanowisko filozofa, nadto za twierdzi, e warto spinozjaskiej doktryny polega na tym, i wyprowadza ona szlachetne popdy ludzkie z egoizmu jako jedynej siy twrczej, porzucajc metafizyczne podstawy wartociowania; wreszcie za - e stara si nada wano kategorii wolnoci w granicach deterministycznego pogldu na wiat. Rozprawa o Sokratesie jest dzieem znacznie powaniejszym. Jest to analiza wybitnie erudycyjna i po czci polemiczna, oparta na zaoeniu (przejtym od Hegla i Zellera), e kluczem do filozofii Sokratesa powinny by teksty Ksenofonta, nie za Platona i e naley wystrzega si naturalnej pokusy, by przypisywa Sokratesowi Platosk metafizyk. Labriola u j m u j e ca myl Sokratesa jako aktywno pedagogiczn i stara si zinterpretowa jej osobliwoci jako rezultat wewntrznych sprzecznoci kultury
3. Wczesne pisma
191
ateskiej. Zaley mu przy tym na tym, aby nie szuka u Sokratesa adnej metafizyki implicite, ale raczej opisa to, co byo ju zartykuowane w jego pojciowej wiadomoci. Zdaniem Labrioli, dziaalno Sokratesa daje si zrozumie jako prba wybrnicia z konfliktu powstaego midzy konserwatyzmem tradycji a sceptycyzmem i relatywizmem, jakie pojawiay si w kulturze Aten pod wpywem rnorodnoci i bogactwa ycia. Humanizm i relatywizm sofistw by symptomem rozkadu tradycyjnych wsplnot, pragnieniem za Sokratesa byo wykrycie absolutnych i od czowieka niezalenych n o r m moralnych. Sokrates nie by cakiem wiadom, do jakiego stopnia jego wasne poszukiwania wykraczaj poza tradycyjne wartoci, w rzeczywistoci jednak szuka oparcia przeciw sofistom w nowej interpretacji wiata. Przekonanie o uomnoci i chronicznej niedoskonaoci ludzkiego poznania jest Sokratesowi potrzebne wanie w tym celu, aby usprawiedliwi swoje poszukiwanie absolutnych n o r m poznawczych i moralnych poza arbitralnymi decyzjami jednostek, mianowicie w przerobionym przez siebie pojciu bstwa. Dziki temu stal si - po Ajschylosie, Pindarze, Sofoklesie - rzecznikiem nowej wiadomoci religijnej, ktra stopniowo porzucaa tradycyjne mitologie i torowaa drog wyobraeniom monoteistycznym. Ale funkcje Sokratesowego bstwa byy wycznie moralne: miao ono by zasobnikiem wartoci absolutnych, opornych na relatywistyczny subiektywizm. Rwnie logiczne wysiki Sokratesa, jego praca nad rozjanianiem poj, nie wyrastay z bezinteresownej, czysto naukowej dociekliwoci, lecz podporzdkowane byy tej samej pedagogicznej dnoci (std lekcewaenie dla bada przyrodniczych). Praca ta staa si rzeczywicie p u n k t e m wyjcia platoskiej teorii idei, lecz nie miaa adnych metafizycznych intencji w umyle samego Sokratesa. Tak samo, na przekr swej pragmatycznej skonnoci, Sokrates pooy podwaliny pod platosk metafizyk dobra. Dzieo o Sokratesie ujawnia z pewnoci zaleno Labrioli od Hegla w tym punkcie, ktry przenis on nastpnie do swej marksistowskiej wiary: w przekonaniu, e idee filozoficzne naley interpretowa jako wyraz" historycznych i zmiennych potrzeb kultury i e potrzeby te wyrastaj ze sprzecznoci wewntrznych badanej fazy kulturalnej. Heglowskie wyksztacenie autora przewituje take w jego rozprawie o wolnoci moralnej, obok zaoe niewtpliwie przejtych od Kanta i od Herbarta. Jest to dzieo wybitnie niejasne zarwno w argumentacji, jak w konkluzjach, co jednak mona powiedzie o wikszoci rozpraw, jakie filozofowie napisali w tym przedmiocie. Jasne jest jednak, e pytanie
192
o woln wol w sensie liberum arbitrium uwaa Labriola za postawione wadliwie, e stara si zastpi kwesti wolnoci jako niezrnicowania kwesti wolnoci jako zgodnoci midzy wyborem i wiadomoci moraln, w czym Heglowsk swoj skonno zdradza. Chciaby take odrni determinizm od fatalizmu, co wszake czyni w formuach oglnikowych i mglistych. Labriola uwaa za oczywist regu Kantowsk, ktra sdy moralne uniezalenia cakowicie od wzgldw utylitarnych i od oceny rezultatw ludzkich dziaa. Imperatyw obowizku jest zaoeniem wolnoci moralnej, ktra urzeczywistnia si w czynach wiadomie temu imperatywowi podporzdkowanych. Poniewa jednak wola ludzka jest rezultatem wielu okolicznoci spoecznych i psychologicznych, znajduje si ona pod presj konfliktowych aspiracji duszy, a wolno jej nie polega na potencjalnej zdolnoci dowolnego samookrelenia, lecz na faktycznym wyborze zgodnym z absolutn norm. W odrnieniu od zwierzt, u ktrych w wypadku konfliktu decyduje tylko sia nawyku i podania, czowiek jest wolny w tym znaczeniu, i dysponuje wiadomoci moraln, ktra potrafi unicestwi napr impulsw. Fakt - nie za sama abstrakcyjna moliwo takiego samookrelenia decyduje o przypisanej czowiekowi wolnoci. Labriola wyranie i wielokrotnie przeciwstawia si naturalizacji" wiadomoci ludzkiej i nie chce jej redukowa do sumy popdw, ktre wywodz si ostatecznie" z potrzeb zwierzcych. W zgodzie z Herbartem nie przyjm u j e jednak ani duszy w postaci jednostki metafizycznej, ani istnienia odrbnych wadz" duchowych, lecz zadowala si analiz motywacji, ktre daj wyraz wolnoci lub jej zaprzeczaj zalenie od ich zgodnoci ze wiadomoci nakazu moralnego, ktra zawiera si w ego osobowym. Nie ma, cile biorc, przeciwiestwa midzy zasad przyczynowoci a ide wolnoci moralnej, jeli uchwyci si wyranie dziaanie ludzkie - w odrnieniu od zewntrznej", mechanicznej", przyrodniczej" determinacji - jako samodeterminacj, zgodnie z Leibnizjaskim ujciem, czy te, wedle wyraenia Schopenhauera, jako przyczynowo widzian od rodka". atwo przeto zrozumie, e wolno moe i powinna by celem wychowania, ktre wiadomo moraln zaszczepia i upodabnia do nawyku. Traktowanie wolnoci jako przyrodzonej jakoci ducha jest nie tylko mylce, ale praktycznie zgubne, gdy zwalnia nas od powinnoci wychowywania ludzi do wolnoci, a wychowanie to jest naczelnym zadaniem pastwa, ktre w doskonaej postaci - jest nade wszystko instytucj pedagogiczn. Wyraniej w Kantowskim, a mniej w Heglowskim duchu pisana jest rozprawa Moralno i religia powstaa w tym samym roku. Jej zaoenia
3. Wczesne pisma
193
mona streci w trzech punktach. Po pierwsze wic, sdy praktyczne" s niewywodliwe z teoretycznych i nie mog by uzasadnione ani psychologicznie (tj. przez treci empirycznej wiadomoci moralnej), ani wzgldami utylitarnymi, ale tylko a priori; podstaw moralnoci s przy tym te sdy praktyczne, ktre wyraaj m a k s i m u m dystansu midzy wartociowaniem a odruchem podania. Wielo opinii moralnych jest faktem empirycznym i bynajmniej nie moe by argumentem przeciw twierdzeniu, wedle ktrego moralno par excellence jest jedna tylko. Po wtre, miejscem wartoci moralnych jest tylko dobra wola, ktra przy tym musi by bezwzgldnie autonomiczna, rwnie w stosunku do hipotetycznej woli boskiej; nakazy moralne, ktre uzasadniane s wol Boga, przestaj by nakazami moralnymi w sensie waciwym, gdy zakadaj ujarzmienie jednej woli przez inn. Po trzecie, moralno jest cakowicie niezalena od wiary religijnej. Religia jest uniwersalnym i nieodzownym skadnikiem ycia duchowego ludzi i jaowe s usiowania racjonalistw, ktrzy krytykujc jedn historyczn form religijnoci czyni z tej krytyki pretekst do ataku na religi w ogle. Religia chce mianowicie zrekompensowa innym rodzajem idealizmu niezgodno istniejc midzy naszymi wymogami etycznymi a przyrod, pord ktrej yjemy"; moe ona wzmacnia i rzeczywicie wzmacnia moralne wartoci i wiadomo moraln ludzi, lecz nie przydaje niczego do treci norm etycznych, ktre musz by wyprowadzone ze rde niezalenych od wszelkiego objawienia i mitologii. Wiara religijna m a wasn dziedzin aktywnoci, ktra moe bez konfliktu wspistnie z innymi obszarami ludzkiej pracy duchowej pod w a r u n k i e m rozdziau funkcji, a wychowanie publiczne nie tylko nie powinno uczu religijnych tpi, lecz przeciwnie, przyczynia si do ich rozwoju. Ale naturalna wiadomo dobra jest wystarczajc podstaw moralnoci i nie zaley od religijnych i metafizycznych opinii. Nie jest take zalena od nauki, gdy akty oceniania s zasadniczo rne od aktw poznawczych i nie mona norm wyprowadzi z wynikw naukowego badania. wiadomo moralna zakada ideay, ktre przecz niejako naturalnemu biegowi rzeczy i ktrych wano nie moe by ugruntowana empirycznie, chocia musz one uszczegowia si rozmaicie, zalenie od rozmaitych spoecznych i psychologicznych okolicznoci. Retrospektywnie rzecz ujmujc, wolno powiedzie, e akces marksistowski i socjalistyczny Labrioli przygotowany by zarwno filozoficznie, jak politycznie jego poprzedni formacj i wzmocni lub wyspecyfikowa tendencj umysow ju istniejc. Pod wzgldem filozoficznym najwik-
194
sz rol odegrali w tym wspomniani dwaj pisarze o radykalnie przeciwstawnych tendencjach: Hegel i Herbart. Pierwszy by dla Labrioli nade wszystko mistrzem mylenia wielkimi caociami historycznymi i nauczy go interpretowa wszystkie wartoci kultury jako przejawienia historycznie zmiennych caoci; wywiczy go w historycznym relatywizmie i w ujmowaniu poj jako historycznych narzdzi raczej ni jako subiektywnej realizacji wzorw idealnych; dziki Heglowi rwnie Labriola zdolny by przyj kategori postpu, a zarazem rozumie proces historyczny jako spektakl tragiczny. Herbart z kolei by nauczycielem Labrioli w zakresie tendencji zgoa przeciwnych. Zaszczepi mu nieufno do wszelkiej metafizyki i lekcewaenie dla filozofii spekulatywnej, a take wiar w donioso psychologii empirycznej jako nieodzownego narzdzia w interpretacji kultury. Pod wzgldem politycznym wreszcie socjalizm Labrioli by rozwiniciem jego oglnego radykalizmu, antyklerykalizmu i identyfikacji ze spraw ludu. Antyklerykalizm wspistnia zreszt w myli Labrioli - rwnie w jego marksistowskim okresie - ze zrozumieniem, a nawet pewn sympati dla wiary religijnej, o ile pojmuje si j jako uczucie, nie za jako usprawiedliwienie instytucji kocielnej i narzdzie polityczne.
4 Filozofia historii
Czy mona mwi zasadnie o marksizmie Labrioli jako odrbnym i wyrnionym tworze? Czy mona sdzi, e woski filozof, oprcz swej roli propagatora, zasuguje take na uwag jako teoretyk czy te autor samodzielnego wariantu marksistowskiej doktryny? Zoliwa lektura jego pism moe nasun przypuszczenie, e od wspczesnej sobie ortodoksji rni si nade wszystko niezmiernie oglnikowym i wymijajcym sposobem, w jaki marksizm swj wypowiada. Jednake lektura yczliwsza i staranniejsza prowadzi do wniosku, e nawet w tej oglnikowoci przejawia si nie tyle przewaga retoryki nad pragnieniem precyzji, ile spontaniczna nieufno do zamknitych formu doktrynalnych oraz przewiadczenie, e marksizm nie jest adn ostateczn" i samowystarczaln racjonalizacj i schematyzacj historii, ale zbiorem bardzo lunych wskazwek dla mylenia o sprawach ludzkich i e wskazwki te musz by niedookrelone, jeli nie maj zwyrodnie w dogmatyczne lekcewaenie wielorakoci i rozmaitoci si, jakie w historii dziaaj, w redukcj zawiych procesw spoecznych do paru ubogich a rzekomo wszechobejmujcych kategorii. Swoistoci mark-
4. Filozofia historii
195
sizmu Labrioli jest nie tyle zestaw twierdze, ktre mona by m u przypisa, by uoy z nich osobn wersj interpretacyjn marksizmu, ile raczej stylistyka otwartoci, elastyczno uoglniajcych formu, gotowo do wprowadzania w marksistowskie mylenie pomysw rozmaitej proweniencji. atwiej, by moe, scharakteryzowa jego myl przez to, co jest w niej nieobecne, a co naleao do elaznego zasobu ortodoksji. Nie dy wcale do tego - wbrew opinii, jak m u wystawi Togliatti - by uczyni z marksizmu system caociowy i samowystarczalny, lecz stara si wanie zachowa ten stopie nieprecyzyjnoci, ktry nie dopuszcza do sztywnienia doktryny w samozadowoleniu z domniemanego krlowania nad caoci moliwej wiedzy. Bra na serio formu, wedle ktrej socjalizm naukowy jest teori krytyczn - nie w tym prostackim znaczeniu, i zadaniem jego jest krytykowa sprzeczne z nim doktryny, bo najbardziej obskurancka sekta jest krytyczna" w tym sensie i to tym bardziej krytyczna", im bardziej obskurancka - lecz w tym, e jest zdolny niczego nie przyjmowa jako prawdy wiecznotrwaej, dopuszcza tymczasowo wszystkich zasad uznanych i wobec wasnych idei zachowa czujno, a take porzuca je, jeli dowiadczenie tak kae. Charakterystyczne jest dla marksizmu, w rozumieniu Labrioli, podejcie historyczne, nie za socjologiczne. Oznacza to, e marksizm nie dy do wykrycia oglnych, staych zalenoci midzy rnymi, abstrakcyjnie wyrnionymi zjawiskami ycia spoecznego, ale usiuje opisa jeden, niepowtarzalny, faktyczny proces dziejowy, biorc pod uwag ca rozmaito si, jakie w n i m dziaay Historyk pracuje zawsze nad tym, co heterogeniczne - powiada w wykadach z 1902-1903 r. - nad narodem, ktry podbi inny nard, klas, ktra zgniota inn klas, kapanami, ktrzy pognbili laikw, i laikami, ktrzy dali nauczk kapanom. Ot wszystko to s fakty socjologiczne, ale niemieszczce si w typowych schematach socjologicznych; zrozumie je mona tylko drog poznania empirycznego, a to poznawanie stanowi wanie ca t r u d n o bada historycznych, gdy adna abstrakcyjna socjologia nie pozwoli mi poj, jakim sposobem w warunkach oglnego procesu ksztatowania si klasy buruazyjnej jedynie we Francji nastpio, to co nazywamy Wielk Rewolucj". Labriola jest tedy jak najdalszy od pogldu, e majc do dyspozycji pojcie klasy, moemy wyjani i zrozumie ca histori ludzk minion, a take wywry histori przysz. Przyjmuje wprawdzie marksistowskie twierdzenie, i jednostki nie wybieraj dowolnie swoich wizi spoecznych i przeciwstawia si racjonalistycznym zudzeniom, wedle ktrych mona rekonstruowa zjawiska
196
spoeczne biorc za p u n k t wyjcia celowe zachowania jednostek. Nie, wi spoeczna nie jest wynikiem niczyjego zamiaru, spoeczestwo jest zaoone a priori, gdy nic nie wiemy o czowieku ferus primaevus. Spoeczestwo jako cao jest prius, klasy i jednostki ukazuj si jako tkwice wewntrz tej caoci i zdeterminowane przez cao" (Na przeomie dwch wiekw, VI). Jednak uzna obiektywno wizi spoecznej nie znaczy wcale, e wi ta moe by zredukowana do jednej tylko formy, mianowicie klasowej. Krytyk schematw, ktre prbuj historii nada jednorodno, cigo i charakter zamknity, mona sprowadzi w myl Labrioli do czterech skadnikw gwnych: samodzielno zasady narodowej", nieredukowalno uczu religijnych, niecigo postpu, otwarto przyszoci. Co do pierwszej kwestii, to jasn jest rzecz, e nard dla Labrioli jest nie tylko realnoci spoeczn sui generis, lecz take wartoci sui generis, nieredukowaln do innych wizi i innych wartoci. Jzyki doprawdy nie s przypadkowymi odmianami jakiego uniwersalnego volapiiku, lecz wrcz przeciwnie, stanowi o wiele wicej ni zewntrzne tylko rodki przekazywania i oznaczania myli oraz uczu - pisze w listach do Sorela (14.5.1897). - Stanowi one warunki i granice naszego ycia wewntrznego, ktre dlatego wanie oraz dla wielu innych racji wyraa si w formach narodowych, a nie w formach bdcych dzieem czystego przypadku. Jeeli istniej internacjonalici, ktrzy o tym nie wiedz, powinni by uwaani po prostu za mtniakw i amorfistw: jako ci, co czerpi nauk nie od starych apokaliptykw, ale od mistrza pozorw, Bakunina, ktry domaga si nawet zrwnania pci". W wykadach z 1903 roku wprowadza za Labriola Heglowski podzia na narody historycznie czynne i bierne, nie starajc si go bynajmniej usprawiedliwi specyficznie marksistowskimi schematami. Kategoria n a r o d u nie wystpuje przy tym u niego jako jednostka r o z u m o w a n i a taktycznego (cho, oczywicie, broni on zasady samostanowienia, w szczeglnoci w odniesieniu do Woch i do Polski), ale jako pojcie chwytajce pewn samodzieln rzeczywisto historyczn; pod tym wzgldem rni si od wikszoci marksistw. Co do nieredukowalnoci fenomenu religijnego, uwagi Labrioli z czasw jego marksistowskiej twrczoci s mniej wyrane anieli te, ktre znajdujemy w rozprawie Moralno i religia. Niemniej zauway mona, e uczucia religijne (w odrnieniu od systemw teologicznych i instytucji kocielnych) nie s dla Labrioli ani po prostu samouud prymitywnych umysw, ani dzieem oszustwa, ani wynikiem szczeglnych, przemijajcych warunkw spoeczestwa klasowego. W wykadzie O szkole ludowej (1888) Labriola
197
broni laickiej szkoy, ale zarazem z naciskiem podkrela, e nie chce bynajmniej wprowadza do szkolnictwa antyreligijnych elementw. Nie chcemy przecie do jednego nieszczcia historycznego, ktre polega na tym, e mamy w swoim d o m u papiea - wadc duchownego i p r e t e n d e n t a do wadzy terytorialnej - dodawa drugiego nieszczcia, stwarzajc sobie z wasnej woli kilkadziesit tysicy antypapiey w postaci naszych nauczycieli". Lecz nie jest to sprawa czysto polityczna. Chodzi o to, e zasadniczo nie m a adnego przeciwiestwa midzy religi a innymi formami kultury. Kultura nie jest wrogiem adnego ze zdrowych i szczerych przejaww ducha, a zwaszcza nie stanowi przeszkody do gbokich uczu religijnych, ktre nie maj nic wsplnego z systemami teologicznymi, narzucanymi przez ortodoksj, ani te z wadz kapastwa. Powiem wicej: wszelkie formy kapastwa, podniesione do rangi zakonu, kasty i przywileju s tych uczu zaprzeczeniem". Podobnie zauwaa w odczycie O socjalizmie, e socjalici s jedynymi chrzecijanami obecnego stulecia i najprawdziwszymi uczniami Jezusa. e nie s to czysto retoryczne ozdobniki, wida z notatek Labrioli do jego ostatnich wykadw, z ktrych miaa powsta ostatnia cz jego opus magnum o materializmie dziejowym. Pisze tam: Czy religia jest faktem permanentnym? Czy nie jest wymysem, dziwactwem, oszustwem? Zapewne, jest potrzeb. Czy zatem nie mieli racji racjonalici XIX wieku? Nie. Nie jest zatem prawd, e wiek XIX by wiekiem nauki? I to twierdzenie m a zakres ograniczony. A wic religii nie mona przezwyciy? Fakt, e niektrzy j przezwyciaj, udowadnia tez, ale nie okrela jej zakresu. Czy wic czowiek nigdy nie zapanuje nad wiatem naturalnym i historycznym, opierajc si na swej myli, moralnej autonomii i wraliwoci estetycznej? Tak i nie". Uwagi te nie s na tyle jasne, by m o n a z nich byo bezpiecznie wydedukowa jak wyran teori zjawiska religijnego. S wszelako dostatecznie okrelone, by wnosi, e Labriola nigdy nie przyj tej interpretacji religii, ktra naleaa do normalnego zestawu marksistowskich wierze, a wedle ktrej religia jest historycznie wytumaczaln samouud oraz narzdziem mistyfikacji uywanej dla celw klasowych, oraz e losem jej jest obumrze wraz z zanikiem antagonizmw klasowych tudzie wzrostem owiecenia publicznego. Zwalczajc klerykalizm i teologiczne racjonalizacje wiary, Labriola odrnia je od samej wiadomoci religijnej, ktrej zdawa si przypisywa trwao w kulturze duchowej. Jest to p u n k t na tyle wany, e sam przez si, niezalenie od innych, moe obudzi wtpliwo co do przynalenoci Labrioli do obozu" marksistowskiego w sensie
198
wczesnymi kryteriami okrelonym. W licie do Sorela z 2.7.1897 r. znajdujemy wprawdzie uwag, e ludzie przyszoci zrezygnuj prawdopodobnie z wszelkiego transcendentnego wyjaniania praktycznych zagadnie ycia codziennego, gdy pmus irt orbe deos fecit timorl" y lecz i ta uwaga nie przeczy przytaczanym uprzednio, gdy uczucie religijne, tak jak je Labriola pojmowa, nie miao by bynajmniej transcendentnym wyjanianiem praktycznych zagadnie ycia codziennego", ani adnym wyjanianiem w ogle, jako e Labriola nigdy nie sdzi, e religia mogaby konkurowa z nauk lub uzurpowa sobie jej zadania. N a s t p n y p u n k t godny zanotowania to niewiara filozofa w zasad cigoci postpu, wielokrotnie wypowiadana. Labriola twierdzi, e kategoria postpu jest potrzebna, a nawet nieodzowna w rozumieniu dziejw, jednake wyranie traktuje j jako kategori normatywn i oddziela od przesdu, wedle ktrego proces dziejowy jest systematycznym postpem, w szczeglnoci za, gdyby przesd ten mia zakada, e w historii nie ma regresw lub e te same fazy rozwojowe obowizuj wszystkie kultury. W wykadzie Zagadnienia filozofii historii (1887) zauwaa, e wiara w postp bya tym przesdem, ktry pojawi si na miejscu przesdw teologicznych i e znalaza w szczeglnoci bodca w monistycznej filozofii dziejw Hegla. Jednake filozofia ta sporzdzia oe Prokrustowe dla wszystkich nauk historycznych badajcych poszczeglne formy ycia spoecznego, jak prawo, jzyk czy sztuka. W rzeczywistoci nie ma jednoci historycznej ani jednoci postpujcego ruchu ku lepszemu". Pierwotnych orodkw cywilizacji jest wiele i nie da si ich zredukowa za pomoc adnych sztuczek; znaczy to, e rnorodnych pocztkw cywilizowanego ycia ludzkiego niepodobna sprowadzi ani do rzeczywistej identycznoci przyczyn, ani do zwykej identycznoci obrazu. Same cywilizacje, powizane midzy sob cile okrelonymi stosunkami, znajduj swoje drogi rozwoju zarwno opierajc si na wasnym dziedzictwie, jak i na drodze wymiany wartoci, co zmusza nas do uznania, e czynniki pierwotne w stosunku do wpyww dziaaj na te ostatnie jako modyfikatory... Rozwaanie tylu odrbnych, niezalenych od siebie serii wydarze, tylu niepodatnych na uproszczenia czynnikw, tylu zbienoci z gry niezamierzonych... narzuca uznanie za nieprawdopodobiestwo, za zudzenie - koncepcji rzeczywistej jednoci, ktra byaby p u n k t e m zaczepienia, trwaym podmiotem, najistotniejszym sensem wszelkiego rodzaju impulsw i dziaa od najdawniejszych czasw do naszych". Nie m a tedy takiego powszechnego sensu dziejw, ktry mgby zracjonalizowa rzeczywisty ich przebieg. Badanie spraw ludzkich
199
prowadzi nas z koniecznoci do uznania nie tylko postpu, ale i regresu; wiele narodw upado, wiele usiowa zawiodo i niemaa cz ludzkiej pracy posza na marne". Pojcie postpu jest n a m potrzebne po to, aby mc powiedzie, e co w sprawach ludzkich zmienio si na lepsze, na przykad, e zniesiono niewolnictwo, e ludzie s rwni wobec prawa itd., nie za po to, by czyni ze prawo dziejw. W oglnoci nie jest prawd, e jakikolwiek schemat nastpstwa dziejowego obowizuje powszechnie. Czy nie rozcignito na cay rodzaj ludzki opracowanego we Francji sakramentalnego schematu: ekonomia niewolnikw, ekonomia poddanych, ekonomia najemnikw? Ten, kto posuguje si t formuk, nie zrozumie ani jednego faktu, na przykad, z ycia Anglii w wieku czternastym. A gdzie umieci zacn Norwegi, ktra nigdy nie miaa ani niewolnikw, ani poddanych? Jake wytumaczy przypisanie chopw do ziemi, ktre w Niemczech za Lab ustalio si i rozwino wanie po reformacji? Jakie znale wyjanienie dla tego dziwnego faktu, e europejska buruazja zapocztkowaa nowe niewolnictwo w Ameryce...?" (Na przeomie dwch wiekw, IV). Bardziej, ni w swojej premarksistowskiej fazie, Labriola by przekonany, e kategoria postpu raczej nadaje sens procesom, ni wydobywa ich sens gotowy, e narzuca naszemu spojrzeniu wartociujc perspektyw, lecz nie moe wyoni si z samej narracji historycznej. Zastrzeenie to jest w szczeglnoci potrzebne, jeli kategoria ta ma stosowa si nie do przeszoci tylko, lecz rwnie do przyszych losw ludzkich. Labriola przekonany jest wprawdzie, e oczekiwanie socjalizmu jest uzasadnione, ale zarazem wierzy, e historia jest otwarta. Nie tylko przeciw Heglowi, ale rwnie przeciw najpospolitszym interpretacjom marksizmu zwraca si spostrzeenie zawarte w ostatnim tekcie Labrioli: Najmdrzejszym i najtrafniejszym zarzutem, jaki kiedykolwiek wytoczono przeciw wszelkim systemom filozofii historii, jest obiekcja Wundta: nie wiemy, gdzie historia si koczy. To znaczy - jeli dobrze zrozumiaem e nie ogldamy jej nigdy w caoci jako czego dokonanego..." (Na przeomie dwch wiekw, I). A nieco dalej: Socjalizm jest odtd aktywn rzeczywistoci jako przejaw i znami obecnej walki; ale za kadym razem, gdy przepowiednie dotyczce czasw przyszych przyjmuje on za miernik i kryterium oceny teraniejszoci, staje si na powrt utopi" (tame, III). Nasuwa si oczywicie pytanie, w jakim sensie Labriola przyjmuje marksistowsk filozofi dziejw, jeli kwestionuje cigo i jedno procesu historycznego oraz jedno rzdzcych nim zasad. Przyznaje si on niemniej do materializmu historycznego, lecz nadaje m u sens rozluniony. Zaleno
200
nadbudowy" od bazy" charakteryzuje w sowach elastycznych. Powiada wic, e swoisto materializmu historycznego ujawnia si w dwch twierdzeniach; jedno gosi, e ludzie tworzyli instytucje polityczne i prawne proporcjonalnie do aktualnej struktury ekonomicznej"; drugie, bardziej hipotetyczne", powiada, e wyobraenia religijne i moralne s zawsze odpowiednikami pewnych okrelonych w a r u n k w spoecznych", skd wynika nieoczekiwany wniosek, e historia religii i etyki jest psychologi w szerokim sensie tego sowa" (wykady z 1902 r.). W gwnym za dziele powiada, e historia opiera si" na rozwoju technicznym, e idee nie spadaj z nieba", e idee moralne w ostatniej instancji" odpowiadaj w a r u n k o m ekonomicznym itp. Takie, mao obowizujce wyraenia naleay wprawdzie do marksistowskiej frazeologii, lecz pod koniec XIX stulecia nie byy ju swoicie marksistowskie, oprcz sawnej formuy Engelsowskiej o determinacji w ostatniej instancji", ktrej sens wszake by i jest nadal wybitnie niejasny. Rozprawa Labrioli o materializmie dziejowym jest w znacznej czci krytyk tych - wulgarnych, jego zdaniem - interpretacji marksizmu, ktre rozumiej go jako teori przewagi" czy dominacji" czynnika ekonomicznego" w dziejach. Proces historyczny rozwija si organicznie", a wszelkie wyrniane w nim czynniki" s tylko umownymi abstrakcjami, nie za realnociami spoecznymi. Owe czynniki" potrzebne s historykowi jako narzdzia pojciowe, suce do ograniczania zakresu bada, bdem jest jednak hipostazowanie ich w postaci odrbnych si historycznych, z ktrych jednej przypisuje si nastpnie sprawstwo przyczynowe w stosunku do wszystkich innych. Wydarzenia dziejowe nie daj si przetumaczy" na kategorie ekonomiczne, chocia prawd jest, e mog by przez struktury ekonomiczne w ostatniej instancji" wyjanione i e struktury te a la longue znajduj sobie odpowiednie" formy prawne i polityczne. W sumie przyzna trzeba, e Labriola nie przyczyni si swoimi wywodami do rozjanienia mglistoci, charakterystycznej dla oglnych formu materializmu historycznego; widoczne jest tylko, e chce im nada sens moliwie mao rygorystyczny. Skoro przyjmuje, podobnie, jak Engels, wzajemne oddziaywanie wszystkich dziedzin aktywnoci ludzkiej, a take samodzieln energi skrystalizowanej tradycji instytucjonalnej i ideologicznej, nie jest jasne, jakie s waciwie granice owej determinacji przez struktury ekonomiczne" i czym si rni materializm historyczny tak pojty od powiedzenia, e stosunki produkcji wywieraj w oglnoci wpyw zarwno na instytucje, jak na idee - powiedzenia, ktre w kocu XIX wieku naleao ju do powszechnie uznanych common places.
201
Charakterystyczny - cho rwnie oglnikowo sformuowany - jest opr Labrioli przeciw naturalistycznej interpretacji historii ludzkiej. Powiedzenie, e historia ludzka jest przedueniem historii przyrody nic nie znaczy jego zdaniem, gdy jest zbyt abstrakcyjne. Badanie historyczne odnosi si do rodowiska sztucznego, stworzonego przez ludzi i wtrnie na nich dziaajcego. Prawd jest, e wizi spoeczne powstaj niezalenie od ludzkich zamiarw, ale take, e ludzie rozwijaj si jako istoty bierne i czynne zarazem, jako sprawcy i produkty historycznych warunkw. Rwnie tego rodzaju uwagi (czowiek jest zarazem podmiotem i przedmiotem dziejw") i podobne nie maj adnej treci okrelonej na tyle, by mogy suy za podstaw jakiej metody badawczej; marksici, ktrzy posuguj si nimi, zwykli nazywa je dialektyk, jak gdyby dialektyka polegaa na zdroworozsdkowych, do powszechnego uznania nadajcych si formuach nie tylko... lecz take", zarwno... jak", z jednej strony... z drugiej strony" itp. Materializm historyczny sprowadzony do postaci tak oglnikowej moe by skontrastowany z filozofi dziejw witego Augustyna lub podobn doktryn, ktra sens historii upatruje w planach Opatrznoci. Nie moe jednak stanowi adnej specyficznej metody, zawierajcej co wicej anieli to, co kady historyk gotw jest uzna. Co do samego sensu idei socjalistycznej, Labriola nie wykracza, jak si zdaje, poza powszechne wrd socjalistw pogldy: socjalizm okrela si przez kolektywn wasno rodkw produkcji, prawo do pracy, zniesienie konkurencji, zasad kademu wedle zasug"; socjalizm nie jest rezygnacj z adnych zdobyczy, jakie czasy nowoytne przyniosy w zakresie praw jednostki i swobd politycznych, nie chce znosi wolnoci i rwnoci prawnej, lecz je wzbogaci, znoszc niewol i nierwno pynce z przywileju posiadania; ogln tendencj socjalizmu jest decentralizacja, nie za centralizacja wadzy i zarzdzania ekonomicznego; pastwo zaniknie razem z walk klasow; socjalizm usunie przypadkowo z ycia ludzkiego. Unika natomiast stanowczych formu odnoszcych si do koniecznoci historycznej" socjalizmu i rwnie w tym punkcie woli pozostawi sobie margines niedookrelenia. Pisze - oczywicie - o tym, e kapitalizm przygotowuje" socjalistyczne spoeczestwo, e idee socjalistyczne nie s moralnym potpieniem kapitalistycznego wyzysku, ale zrozumieniem tendencji dziejowej, e socjalizm nie jest subiektywn krytyk zastosowan do rzeczy, ale odkryciem samokrytyki tkwicej w rzeczach samych", ale rwnie z tych wyrae nie mona wnosi, by wierzy w nieuchronno historyczn, ktra gwarantuje ludziom socjalistyczn przyszo. Nie sdzi take, by gwa-
202
towna rewolucja bya nieodzownym warunkiem socjalistycznych przeobrae, lecz spodziewa si raczej, e nowe formy spoeczne mona stopniowo i powoli zaszczepia na wsplnym pniu instytucji liberalnych" (wykady z 1902 r.). Nadzieja ta wydaje si bliska ewolucjonizmowi Bernsteina. Labriola wystpi wprawdzie przeciw Bernsteinowi w licie do H u b e r t a Lagardelle'a ogoszonym na amach Mouvement socialiste". Krytyka ta jednak jest zupenie deklaratywna i nie jest jasne, w jakich punktach waciwie autor potpia rewizjonizm poza tym, e zarzuca Bernsteinowi, i pisze 0 wszystkim naraz i e wyraa zawiedzione nadzieje tych, ktrzy oczekiwali zbyt rychych przemian, a gdy si ich doczeka nie mogli - porzucaj socjalizm. Podobnie jego polemiki z innymi autorami, ktrzy - jak Masarylc, Croce, Sorel - gosili kryzys marksizmu, s bardzo oglne i raczej zaznaczaj jego solidarno z marksistowskim obozem, ni j rzeczowo podbudowuj. Jednym z motyww, ktre - jak sam Labriola powiada - uczyniy go podatnym na marksizm, bya jego niech do spekulacji metafizycznych 1 w oglnoci do ducha systemu"; zwraca take uwag na rol pozytywizmu w przygotowaniu filozofii, ktra nie antycypuje rzeczywistoci, ale jest w niej zawarta" (List do Sorela, 24.5.1897). Motyw ten - filozofia jako samoujawnianie si rzeczywistoci, nie za intelektualny wysiek docierania do ukrytej natury rzeczy - powtarza si w jego pismach wielokrotnie; on te stanowi jego zdaniem, o wyrnionej pozycji marksizmu jako filozofii praxis. Pojcie praxis rozumie Labriola inaczej anieli wikszo ortodoksw, ktrzy zadowalali si w tej kwestii uwagami Engelsa na temat roli praktycznej aktywnoci ludzkiej jak narzdzia kontroli wiedzy oraz selekcji problemw wyaniajcych si przed nauk. W procesie praxis zawarta jest natura, czyli ewolucja historyczna czowieka, mwic za o praxis pod ktem widzenia caoci, rozumie si przez to usunicie wulgarnego przeciwiestwa midzy teori a praktyk" (tame, 10.5.1897). Materializm historyczny bierze za punkt wyjcia praxis, czyli rozwj operatywnoci, a jako e jest teori czowieka pracujcego, wic i sam nauk traktuje jako prac" (tame, 28.5.1897). Rwnie te uwagi s dosy zdawkowe i raczej zdradzaj pewn tendencj mylow, ni zarysowuj wyrane stanowisko teoretyczne. Wolno jednak najoglniej powiedzie, e dla Labrioli ludzka aktywno intelektualna, wczajc nauki i filozofi, rozumiana by musi jako aspekt" praktycznego wysiku, nie za zblianie si do gotowej i na odkrywcw czekajcej prawdy", e wic historyzm jego nie dopuszcza, jak si zdaje, innej wartoci poznawczej anieli pragmatyczna (w spoecznym i histo-
203
rycznym, nie za indywidualnym znaczeniu sowa). Innymi sowy, Labriola bodaj sdzi, e myl ludzka jest czci historycznego procesu, nie za takim opisem wiata, ktry mgby pretendowa do obiektywnej" prawdziwoci, niezalenie od tego, w jakich okolicznociach i kiedy zosta wypowiedziany. Historyzm tak pojty nadaje status funkcjonalny wszelkiej wiedzy ludzkiej i odbywa si bez transcendentalnego pojcia prawdy. Pod tym wzgldem Labriola - jeli myl jego nadaje si do takiej interpretacji - byby w zgodzie z wczesn filozofi Marksa i w niezgodzie z Engelsowskim pozytywizmem. Jeli bowiem praxis jest caoci" ludzkiego trwania historycznego, to warto pewnego aspektu" tej caoci, jakim jest produkcja intelektualna, moe by mierzona zdolnoci myli do adekwatnego wyraania" zmiennych sytuacji historycznych, nie za jej prawdziwoci pojt jako stosunek midzy cakowicie obiektywnym" wiatem a jego opisem. Tym torem, w rzeczy samej, sza pniej myl Gramsciego, prawdopodobnie nie bez bodcw od Labrioli odebranych. Tendencja ta potwierdza si u Labrioli w jego sposobie krytyki agnostycyzmu. Nie powtarza on w tej kwestii naiwnoci Engelsa (skoro znamy co, czego nie znalimy przedtem, to znaczy, e rzecz w sobie" staje si rzecz dla nas"), ale uwaa stanowisko agnostyczne za bezsensowne raczej ni za faszywe; sdzi bowiem, e kategoria tego, co niepoznawalne, nie moe by po prostu skonstruowana w naszym myleniu, czyli e kada f o r m u a agnostyczna zakada pojcia, ktrym niepodobna nada sensu; myle mona tylko o tym, co jest n a m dane w najszerzej rozumianym dowiadczeniu" - powiada w licie do Sorela 24.5.1897 i wyjania bliej swj pogld w n a s t p n y m licie: wszystko, co poznawalne, moe by poznane; i wszystko, co poznawalne, zostanie, w nieskoczonoci, rzeczywicie poznane, a wszystko, co ley poza sfer poznawanego, nic nas na polu poznania nie obchodzi... czyst fantazj jest przypuszczenie, e umys nasz uznaje jako istniejc in actu absolutn rnic midzy tym, co poznawalne, a tym, co samo przez si jest niepoznawalne"; std absurdalno doktryny Spencera, ktry piszc o Niepoznawalnym jako granicy poznawalnego, zakada tym samym, e o tym niepoznawalnym jak wiedz posiad. Krytyka ta zgodna jest z generaln intencj filozoficzn Labrioli, ktra zmierza do funkcjonalnej i historycznej interpretacji wiedzy, a wic t r a k t u j e wyniki poznawcze nie jako rozszyfrowany kod bytu samego w sobie, ale jako artykulacj praktycznych zachowa zbiorowoci ludzkich. Z tego p u n k t u widzenia, w rzeczy samej, kategoria Niepoznawalnego nie daje si w ogle skonstruowa. Jednake Labriola nie zastanawia si nad
204
spoecznym sensem samej idei Niepoznawalnego, ktra wszake - zgodnie z jego postulatami - domaga si interpretacji jako zjawisko historyczne; poprzestaje na napitnowaniu jej jako tchrzliwej rezygnacji", odrzucajc przy tym prostackie wyjanienie agnostycyzmu jako objawy degrengolady kultury buruazyjnej. Mimo niechci do metafizyki i mimo radykalnej humanizacji" i historycyzacji wiedzy, Labriola nie zakada adnej teorii koca filozofii". Sdzi, e zbieno filozofii z nauk jest ideaem, ktrego spenienia t r u d n o w widzialnej przyszoci oczekiwa, tymczasem za filozoficzna refleksja m a funkcj wasn, ktra polega na tym, i antycypuje ona problemy, ktrych nauka nie podja bd - zgodnie z zaleceniem Herbarta - stara si nadawa jedno wynikom dowiadczenia przez wypracowywanie poj uoglniajcych.
Mimo pewnej mglistoci, jak odznaczaj si jego pisma, Labriola odegra w dziejach marksizmu istotn rol. By bodaj pierwszym z tych, ktrzy prbowali zrekonstruowa marksizm jako filozofi praxis historycznej, przy zaoeniu, e kategoria ta ma charakter wszechobejmujcy, to jest, e ze wzgldu na ni naley relatywizowa wszystkie formy ycia ludzkiego, wczajc prac intelektualn i jej produkty. Opar si dziki t e m u ideologii scjentystycznej, ktra dominowaa w szkole marksistowskiej jego czasw; zarysowa podstawy tej wersji marksizmu, ktra miaa wrci w XX stuleciu, odnowiona przez Gramsciego po czci, a po czci przez Lukacsa, p o b u d z o n a publikacj wczesnych pism Marksa; w tej wersji oya idea h u m a n i z m u jako stanowiska epistemologicznego, to jest takiego, ktre ludzk histori uwaa za horyzont nieprzekraczalny dla wiedzy i wzmacnia relatywistyczn stron marksistowskiej doktryny.
R O Z D Z I A IX
Ludwik Krzywicki - marksizm jako narzdzie socjologii
Teoretykw marksistowskich mona schematycznie rozdzieli na dwie (idealne) kategorie umysowe. Do pierwszej nale ci, dla ktrych przedmiotem zainteresowania i studiw jest sam marksizm. Zajmuj si oni kwestiami filozoficznymi, historycznymi czy socjologicznymi z intencj wykazania susznoci marksizmu. Jako myliciele s niejako marksistami zawodowymi, a rne dziedziny wiedzy, ktrym powicaj uwag, su im do wykazania, jak bardzo marksizm jest prawdziwy. Rni si nieraz midzy sob co do interpretacji marksizmu, ale w tym s zawsze podobni, e chc wykaza, i ich interpretacja jest najblisza duchowi doktryny, zaoonej jako preegzystujca cao. Przechowuj naturaln umysowo ortodoksw, to znaczy ludzi, ktrzy czymkolwiek si trudni, pamitaj zawsze o tym, e waciwym celem ich trudu jest dobro doktryny Z reguy te uwaaj marksizm za teori samowystarczaln i nader rzadko zdarza im si odwoywa do innych kierunkw mylenia w innym celu ni dla krytyki (prcz, oczywicie, tych przedmarksowskich pisarzy, ktrzy zostali ju usankcjonowani jako rda marksizmu). Wybitnymi pisarzami o tym typie mentalnoci byli w omawianej tu epoce Plechanow, Lafargue, Lenin, Ra Luksemburg. Do drugiej kategorii nale ci, ktrzy s socjologami, filozofami czy historykami i stawiaj sobie pytanie nalece do zakresu tych rnych dziedzin, przy czym korzystaj z wynikw marksizmu jako instrumentw, pomagajcych w znalezieniu odpowiedzi. Ich celem waciwym nie jest wykazanie, e marksizm ma racj", ale zrozumienie badanych zjawisk spoecznych. Marksizm jest dla nich rodkiem, nie celem samoistnych bada. Tacy pisarze nigdy nie s ortodoksami w stopniu, ktry by mg zadowoli umysy
206
IX. Ludwik Krzywicki - marksizm jako narzdzie socjologii
nalece do pierwszej kategorii i traktowani s z podejrzliwoci lub lekcewaeniem, gdy w rzeczy samej, nie mona nigdy liczy na to, e kade ich dzieo bdzie z koniecznoci przyczynkiem do umocnienia pozycji doktryny. Poniewa za, w odrnieniu od ortodoksw, nie zakadaj milczco, e marksizm zawiera virtualiter odpowiedzi na wszystkie istotne pytania i e trzeba tylko umiejtnie szuka, by je odnale, tedy nie wahaj si korzysta z wynikw osignitych przez niemarksistw i nie zaley im na czystoci teorii. Ludwik Krzywicki by wybitnym przedstawicielem tej drugiej kategorii umysowej. Olbrzymia jego twrczo jest niemal w caoci pisana po polsku (prcz paru przekadw rosyjskich i drobnych przyczynkw w innych jzykach), tote bezporednio nie odegraa roli w przemianach marksizmu europejskiego. W Polsce natomiast nalea do tych intelektualnych i moralnych autorytetw, ktrzy potnie wpynli na kilka pokole inteligencji. By te gwnym sprawc upowszechnienia kategorii pojciowych marksizmu w polskiej wiedzy humanistycznej. Krzywicki nalea do ostatniego pokolenia, w ktrym jednostki szczeglnie pracowite i utalentowane mogy panowa niemal nad caoci wspczesnej im wiedzy o spoeczestwie. Jako skala zagadnie, w ktrych obraca si jego naukowa i publicystyczna twrczo, a take dziaalno nauczycielska, jest nadzwyczajnie rozlega. Spotykamy tam rozprawy o archeologii sowiaskiej, o demografii i statystyce, o folklorze i bajkach ludowych, o spoeczestwach pierwotnych, o nowoczesnych prdach literackich, o wszystkich szczegach biecego ycia ekonomicznego i politycznego wielu krajw wiata, o kwestiach rodziny, religii, wychowania, 0 parapsychologii i o p r o b l e m a c h walutowych, o gospodarce rolnej 1 o psychologii artystw. Gwnym przedmiotem naukowych bada Krzywickiego bya jednak zawsze antropologia spoeczna, w szczeglnoci wierzenia i obyczaje ludw pierwotnych oraz psychologia ycia zbiorowego. Wiele uwagi powica rnym przejawom patologii spoecznej, gdzie spodziewa si natrafi na zalenoci sabiej widoczne w normalnym" biegu ycia; zajmoway go masowe obdy, zarazy moralne, zbiorowe halucynacje, paniki, rzezie, ekstazy, szay religijne i polityczne, psychologia sadystw, mczennikw, ludoercw. Jego styl pisarski, prcz niektrych artykuw modzieczych, jest opisowy, nieagresywny, stale jednak przewituje w nim pewna interesowno ideologiczna: poczucie solidarnoci z upoledzonymi, odraza do spoeczestwa kapitalistycznego, w ktrym wszystkie wartoci stay si przedmiotem wymiany, obrzydzenie kultur
207
wielkomiejsk, marzenie o spoeczestwie opartym na dobrowolnej solidarnoci, jak w prymitywno-komunistycznych wsplnotach. Natomiast nie by Krzywicki dziaaczem partyjnym, a jego zwizki bezporednie z politycznym ruchem socjalistycznym byy krtko trwae.
Ludwik Krzywicki (1859-1941) urodzi si w Pocku; pochodzi ze rodowiska zuboaej szlachty, podobnie jak wikszo inteligencji polskiej jego pokolenia. Dziecistwo i modo upyny m u w atmosferze napitnowanej klsk powstania styczniowego: terror policyjny, gwatowna rusyfikacja szkolnictwa, poczucie bezsiy i zniechcenia w spoeczestwie. Byy to zarazem lata degradacji ekonomicznej i kulturalnej polskiego ziemiastwa i przyspieszonego rozwoju przemysu. Oywienie kulturalne i polityczne rozpoczo si w Krlestwie dopiero pod koniec lat 70-tych. Rozwj przemysowy, w poczeniu z upadkiem nadziei na ryche wyzwolenie narodowe, powoa do ycia ideologi pracy organicznej", ktra wzywaa do odbudowy ycia narodowego przez dziaalno przemysow, upowszechnianie owiaty, p o s t a w racjonalistycznych, umiejtnoci technicznych, z poniechaniem akcji spiskowych i powstaczych, w ramach kapitalistycznego porzdku. Teoretycznym oparciem tej tendencji by ewolucjonistyczny pozytywizm, przeniesiony z Zachodu, wsparty na teoriach Spencera, Darwina, Taine'a. Ta wanie ideologia bya pierwszym przedmiotem atakw modzieczej publicystyki Krzywickiego. Jednoczenie pod koniec lat 70-tych jy formowa si kka modziey szkolnej i studenckiej poszukujce nowych drogowskazw ideowych, a zmierzajce w kierunku bd nacjonalistycznym bd socjalistycznym. W 1878 roku Krzywicki zapisa si na Uniwersytet Warszawski, gdzie studiowa matematyk. Zetkn si z ideami socjalistycznymi, gwnie w wersji Saintsimonistycznej, jeszcze w latach szkolnych. Na uniwersytecie lektura Kapitau przekonaa go do marksizmu. By te Krzywicki wsptwrc pierwszego w Polsce koa marksistowskiego, ktrego animatorami byli, obok niego, Stanisaw Krusiski (1857-1886) i Bronisaw Biaobocki (1861-1888). Trjka ta wprowadzia po raz pierwszy marksistowskie tematy do publicystyki polskiej, chocia nikt z nich nie by marksist w cile ortodoksalnym sensie. Biaobocki ogasza rozprawy na tematy estetyki i teorii literatury, zblione, w oglnej tendencji, do idei Czernyszewskiego; Krusi-
208
ski wychowany by gwnie na pozytywistycznym i scjentystycznym wiatopogldzie. Obaj zdobyli wyksztacenie w Rosji; obaj te zmarli modo i nie zdoali wywrze istotnego wpywu na rozwj marksistowskiej myli. Kko to byo w lunym kontakcie z pierwsz polsk parti socjalistyczn, Proletariatem; podziemna ta partia, zaoona w 1881 roku, gwnie dziki wysikom Ludwika Waryskiego, zostaa po paru latach zniszczona represjami, a jej przywdcy powieszeni w 1885 roku, byli w Polsce pierwszymi w dugim szeregu mczennikw sprawy socjalistycznej w marksistowskim znaczeniu sowa (idee socjalistyczne jy dziaa w polskim yciu umysowym ju w latach 30-tych XIX wieku, zwaszcza wrd emigracji po powstaniu listopadowym). Krzywicki rozpocz aktywno publicystyczn w 1883 roku krytyk Spencera i jego polskich wyznawcw. W tyme roku zosta usunity z uniwersytetu za udzia w demonstracji politycznej. Wyjecha do Lipska, gdzie przygotowywa wydanie polskiego przekadu pierwszego t o m u Kapitau (przekad ten, przygotowany wsplnie przez koo Krusiskiego, ukazywa si w zeszytach w latach 1884-1890) i kontynuowa studia uniwersyteckie; teraz ju powici si gwnie antropologii, socjologii i ekonomii politycznej. Z Lipska przenis si niebawem do Szwajcarii, gdzie pozna rodowisko niemieckich i rosyjskich emigrantw-socjalistw (m.in. Kautsky'ego i Bernsteina), a std, na pocztku 1885 r., do Parya. W tym okresie opublikowa w prasie emigracyjnej polskiej znaczn ilo artykuw, pisanych w duchu rewolucyjnego marksizmu. Jesieni 1885 r. wrci do Polski, lecz obawiajc si aresztowania, przemieszka rok w Galicji; pod koniec 1886 roku powrci do Krlestwa, spdzi zrazu dwa lata w Pocku, od poowy za 1888 roku mieszka w Warszawie; pisa wiele i bra udzia w licznych przedsiwziciach owiatowych, legalnych i nielegalnych. Pod koniec lat 80-tych zawizay si na nowo w Polsce podziemne organizacje socjalistyczne. Krzywicki by blisko zwizany ze Zwizkiem Robotnikw Polskich, ktry powsta w 1889 roku i nastawiony by gwnie na walk ekonomiczn. Kiedy ruch robotniczy uksztatowa si ostatecznie w dwie nieprzyjazne partie - PPS i SDKPiL - Krzywicki do adnej z nich nie przystpi, chocia wsppracowa niejednokrotnie z pras PPS-owsk. Publicystyka polityczna i teoretyczna Krzywickiego z lat 1890-tych i 1900-nych traci wyranie na ostroci; widoczne jest, e myl jego zmierza coraz bardziej w kierunku socjalizmu ewolucyjnego. W tych latach ogosi on take najwaniejsze rozprawy teoretyczne, rozwaajce problemy materializmu historycznego; rozprawy te znane s dzi nade wszystko ze zbioru ogoszonego
2. Krytyka biologizmu
209
w 1923 roku pod tytuem Studia socjologiczne. W tych latach take powstay jego liczne dziea etnograficzne i antropologiczne (Ludy. Zarys antropologii etnicznej, 1893; Kurs systematyczny antropologii. Rasy fizyczne, 1897; Rasy psychiczne, 1902; Wiedza ludw pierwotnych, 1907; Socjologia H. Spencera, Przegld filozoficzny (1904), a take artykuy powicone krytyce literackiej i analizie kultury miejskiej (zebrane w tomie pt. W otchani, 1909). Do pierwszej wojny wiatowej Krzywicki mieszka w Warszawie, prcz pobytu w Berlinie i w Stanach Zjednoczonych w latach 1892-1893. Sta si w tym czasie uznanym autorytetem naukowym i spoecznym. Po wojnie wykada na Uniwersytecie Warszawskim i innych uczelniach, a take kierowa Instytutem Gospodarstwa Spoecznego, ktry prowadzi badania nad yciem ekonomicznym i struktur spoeczn Polski z zamiarem wypracowania naukowych regu organizacji gospodarczej. Tam midzy innymi opracowano, pod redakcj Krzywickiego (1922), pierwsze powane studia nad yciem gospodarczym i spoecznym Zwizku Radzieckiego. W tych latach Krzywicki odszed cakowicie od idei rewolucyjnych; rewolucj rosyjsk uwaa - podobnie jak wielu socjalistw europejskich - za prb pogwacenia prawidowoci ekonomicznych. Pozosta jednak do koca socjalist, chocia sdzi, e wartoci socjalistyczne dadz si realizowa stopniowo, drog racjonalizacji i demokratyzacji gospodarki kapitalistycznej. Do koca rwnie przechowa wiar w suszno gwnych wytycznych marksistowskiej metody bada nad spoeczestwem. Zmar w Warszawie w czasie okupacji niemieckiej.
2. Krytyka biologizmu
Pisma Krzywickiego z lat 1880-tych miay znaczny wpyw na promieniowanie idei marksistowskich w Polsce, jednake nie zawieraj wielu oryginalnych przyczynkw do marksistowskiej teorii i w kwestiach zasadniczych powtarzaj standardow wersj materializmu historycznego. W znacznej czci s to polemiki. W krytyce Spencera i darwinizmu spoecznego Krzywicki stara si wykaza, e ewolucjonici, konstruujcy modele spoeczestwa na wzr organizmu ywego, s w rzeczywistoci rzecznikami ideologii solidaryzmu klasowego, ktra chciaaby uniewani walk klasow i zamyka oczy na rozpad wszystkich tradycyjnych wizi solidarnoci w spoeczestwie rozdartym sprzecznociami i konkurencj. Mylne s take idee darwinistw spoecznych suce za oparcie ideologom szkoy mancze-
210
sterskiej. Walka spoeczna i konkurencja nie mog by traktowane jako poszczeglny przypadek biologicznej walki o przetrwanie, w ktrej najlepiej przystosowane organizmy zwyciaj. rdem konfliktw spoecznych i konkurencji nie s okolicznoci biologiczne, ale anarchia produkcji, ktra jest faz rozwoju spoecznego, nie za wiecznym prawem natury; nie jest te prawd, e walka ta zapewnia przetrwanie najlepszym - nie ci, co s zdolniejsi, ale ci, co bardziej uprzywilejowani, maj w niej wiksze szanse. Przeciwko biologicznym interpretacjom spoeczestwa wystpowa take Krzywicki przy innych okazjach: krytykowa rasow filozofi historii Gobineau, antropologiczne ujcie narodu, antropologiczn kryminalistyk Lombroso. To, co nazywa si dusz rasow", nie jest, jego zdaniem, adn kategori biologiczn, ale spucizn warunkw historycznych; teoria rasistowska nie jest w stanie wyjani ani przemian instytucji spoecznych, ani odmiennoci tych instytucji w rasowo pokrewnych spoeczestwach, ani ich podobiestw w spoeczestwach rasowo odmiennych; wszystko to natomiast wyjanione by moe, gdy urzdzenia spoeczne i ideologie ujmuje si w ich zalenoci od przemian w sposobie produkcji i wymiany. Rwnie nard - zgadza si w tym Krzywicki z Kautskym - nie jest kategori antropologiczn, lecz kulturaln, a wic historyczn. Europejska idea narodowa narodzia si gwnie jako dzieo warstwy kupieckiej, zainteresowanej w powstawaniu scentralizowanych pastw narodowych, ktre stwarzaj korzystne ramy prawne dla wymiany handlowej; wsplnota etniczna poprzedzaa wprawdzie powstawanie rynkw narodowych, ale obudzona zostaa i nabraa formy wiadomej dziki rozwojowi gospodarki towarowej. Klasowy - w przeciwiestwie do naukowego - punkt widzenia dominuje take, wedle Krzywickiego, w nadzwyczaj modnych podwczas teoriach Lombroso, ktry stara si wyjani przestpczo dziedzicznymi lub wrodzonymi cechami antropologicznymi zbrodniarzy, miast szuka przyczyn w warunkach spoecznych przestpstwa, w ndzy i ciemnocie. Bdne teorie biologiczne le, jego zdaniem, u podstaw ideologii anarchistycznych, ktre s przedmiotem jego krytyki. Mylne jest przekonanie, e anarchizm rni si od socjalizmu rodkami" walki, dzielc z nim wsplne cele". Anarchici zakadaj stay konflikt midzy jednostk i spoeczestwem i widz w historii permanentny proces ujarzmiania osobowoci ludzkiej przez instytucje, std odmawiaj udziau w walce spoecznej, ktra miaaby istniejce instytucje (polityczne, parlamentarne) wykorzystywa, lecz chc paraliowa zastan machin pastwow wszelkimi rodkami, w nadziei, e dobre instynkty udzicie wystarcz same do zniesienia niewoli
3. Perspektywy socjalizmu
211
spoecznej i przywilejw. Tymczasem tedy gosz haso im gorzej, tym lepiej" oraz dopuszczaj wszelkie rodki walki, wczajc pospolit grabie; do swych szeregw werbuj za lumpenproletariat i elementy zdeklasowane. Socjalici jednak traktuj rozwj spoeczny nie jako patologi, lecz jako konieczn ewolucj, a wyzwolenia jednostek spodziewaj si nie od instynktw ani wiecznych zasad moralnych, lecz od zbiorowego wadania przez ludzi siami natury. Anarchizm jest dla nich produktem jaowego buntu przedkapitalistycznych form produkcji, rujnowanych postpami koncentracji kapitau.
3- Perspektywy socjalizmu
Przedmiotem atakw Krzywickiego s wreszcie wszystkie doktryny i ruchy solidarystyczne - czy to prby pseudosocjalizmu chrzecijaskiego, ktry zwalcza kapitalizm w imi porzdkw feudalnych i chce rozwiza problemy spoeczne systemem opiekustwa nad robotnikami, czy to ideologie oglnodemolcratyczne, ktre zaciemniaj struktur klasow spoeczestwa niezrnicowanym pojciem ludu". To, co demokraci nazywaj oglnie ludem", skada si z rnych warstw, ktrych interesy bynajmniej nie zawsze s zbiene (robotnicy, bogaci chopi, drobni handlarze, rzemielnicy) . Tylko zacofanie Polski moe utrzymywa przy yciu ideologie oglnodemokratyczne, ktre w krajach bardziej rozwinitych rozdzieliy si na prdy przeciwstawne. W rzeczywistoci tylko kapitalici i klasa robotnicza s rzecznikami postpu wytwrczego, podczas gdy pozostae klasy w szczeglnoci chopstwo - reprezentuj formacje przeszoci, skazane na zagad przez nieuchronny rozwj nowoczesnego przemysu. We wszystkich tych rozwaaniach Krzywicki jest rzecznikiem klasycznego marksizmu. Stoi na stanowisku samodzielnoci proletariatu jako jedynej klasy, ktra moe wyzwoli spoeczestwo wykorzystujc postp techniczny, nie za przez beznadziejne prby powrotu do przedkapitalistycznych porzdkw. Przewiduje nieunikniony zanik klas rednich w wyniku koncentracji kapitau. Przyjmuje podstawowe zaoenia materializmu historycznego, w szczeglnoci twierdzenie, e rozwj historyczny interpretowa naley jako ywioowy postp techniczny, ktry w pewnych momentach popada w konflikt z istniejcym porzdkiem polityczno-prawnym i powouje do ycia idee, zmierzajce do jego zmiany. We wszystkich spoeczestwach, poczynajc od dzikoci i barbarzystwa, podzia produktw, a wic
212
rwnie podzia klasowy, zalene s od sposobu produkcji. Warunki ekonomiczne wyjaniaj" genez ideologii czy te s podstaw" instytucji politycznych, idee moralne i polityczne wyrastaj w wyniku zapotrzebowania spoecznego jako konieczne formy, w ktrych ludzie uwiadamiaj sobie swoje interesy i zdolni s nastpnie organizowa si w ich obronie. Idea jest wic nie tylko potn dwigni rozwoju spoecznego, ale niezbdnym w a r u n k i e m przemian ustrojowych; m i m o to idee w tym znaczeniu s wtrne", e powstaj jako artykulacja nieuwiadomionych uprzednio interesw i e mog sta si narzdziami spjni spoecznej, tylko dziki temu, i materialne warunki tej spjni - mianowicie zbienoci i rozbienoci interesw - istniay ju poprzednio. Idee, ktre nie s zakorzenione w ten sposb w potrzebach spoecznych, skazane s na bezsi, co te jest losem wszystkich utopii i marze o doskonaym spoeczestwie. Natomiast idee, ktre organizuj i uwiadamiaj ludziom ich istniejce warunki i potrzeby, s nieodzownym warunkiem rozkadu kadego ustroju spoecznego, ktry sta si hamulcem technicznego postpu i tym samym wrogiem klas, bdcych tego postpu nosicielami. Myl o rewolucji socjalistycznej nie zajmuje wiele miejsca we wczesnych rozprawach Krzywickiego, rwnie w tych, ktre publikowa na emigracji, wic nieskrpowany obro cenzury carskiej. Jasne jest m i m o to, e rwnie w tej sprawie podziela! stanowisko marksistowskiej ortodoksji europejskiej, to znaczy przewidywa, i na pewnym stopniu rozwoju sprzeczno midzy postpem technicznym a systemem wasnoci prywatnej doprowadzi do rewolucyjnego obalenia kapitalizmu; socjalici nie mog sztucznie wywoa takiego przewrotu, ktry musi by wynikiem ywioowego dojrzewania kapitalizmu, ich zadaniem natomiast jest organizowanie wiadomoci klasowej proletariatu i ujcie w swe rce procesu rewolucyjnego w odpowiednim momencie. Mimo to Krzywicki, rwnie we wczesnym okresie, nie wydawa si wierzy w adn nieuchronno postpu ani nawet w nieuchronno socjalizmu. W artykule Zarys ewolucji spoecznej (Gos", 1887) pisa, e nowe siy wytwrcze, rozsadzajce zastany porzdek spoeczny, nie zawsze w kocu tryumfuj: przykadem Indie, gdzie system kastowy okaza si silniejszy od innych okolicznoci spoecznych i skaza kraj na wielowiekow stagnacj. W przedmowie do polskiego wydania ksiki Kautsky'ego Nauki ekonomiczne Karola Marksa pisa za, e przyszy ustrj, ktry wyoni si z ewolucji kapitalizmu i procesw polaryzacji klasowej, moe by dzieem bd proletariatu, bd buruazji. W pierwszym wypadku wynikiem bdzie zbiorowe wadanie rodkami produkcji,
4. Duch i produkcja. Tradycja i zmiana
213
w drugim za - wasno prywatna i praca najemna nie zostan zniesione, lecz podporzdkowane organizacji pastwowej. W pniejszych artykuach Krzywickiego pojawia si jeszcze parokrotnie ta sama myl. Ideaem jego jest wprawdzie socjalistyczne spoeczestwo, okrelone nade wszystko przez demokracj przemysow. Mimo to dopuszcza on moliwo, e kapitalizm okae si zdolny do usunicia anarchii produkcyjnej i konkurencji w drodze upastwowienia kapitau na wzr obecnych monopoli, lecz w skali caej maszyny produkcyjnej. Powstaby wtedy rodzaj kapitalizmu pastwowego, mniej czy bardziej podobny do modelu Rodbertusa lub Brentany, gdzie robotnicy uzyskaliby zabezpieczenie socjalne i pewno jutra, a gospodarka podlegaaby planowaniu, lecz podstawowe zadania socjalizmu - zniesienie pracy najemnej oraz kontrola caego pracujcego spoeczestwa nad produkcj - bynajmniej nie zostayby spenione. Charakterystyczn cech rozwaa Krzywickiego nad spoeczestwem pierwotnym jest szczeglna sympatia dla pierwotnego komunizmu jako najbardziej demokratycznego - jak pisa - ustroju ze wszystkich do tej pory znanych. Pod tym wzgldem podobny jest Krzywicki do Lafargue'a. Jego prace nad spoeczestwami pierwotnymi s wprawdzie - w odrnieniu od rozwaa Lafargue'a - dzieami fachowego etnologa, ale zainteresowanie tym tematem ma z pewnoci zaplecze w tsknocie za wsplnot ludzi rwnych, szanujcych si wzajem i niekorzystajcych z pracy niewolniczej. Punktem wyjcia tych bada byy teorie Morgana, ktrego klasyczne dzieo Krzywicki wyda w polskim przekadzie. Badania te, przez cae ycie uprawiane, doprowadziy go jednak z czasem do wnioskw trudnych do pogodzenia z materializmem historycznym, a w kadym razie ograniczajcych jego stosowalno.
4- Duch i produkcja- Tradycja i zmiana

Krzywicki uwaa si za zwolennika materialistycznego pojmowania dziejw. Kiedy jednak przegldamy jego najbardziej znane rozprawy powicone wykadowi jego stanowiska teoretycznego, uderza w nich raczej wielo ogranicze, jakie nakada na reguy marksistowskiej historiozofii. Przede wszystkim materializm historyczny jest w jego oczach najzupeniej niezaleny od jakiegokolwiek, w szczeglnoci materialistycznego, punktu widzenia w kwestiach filozoficznych. Krzywicki kilkakrotnie podkrela t niezaleno i sowo materializm" w zwrocie materializm histo-
214
ryczny" ujmowa w cudzysw, zaznaczajc konwencjonalny i wrcz mylcy charakter tej nazwy. Epistemologiczne czy metafizyczne sprawy porusza tylko wyjtkowo, ale z artykuw niektrych (Zasada najmniej szci w filozofii, 1886; Qui pro Quo, Widnokrgi", 1914) widoczne jest, e sta na popularnym wwczas stanowisku fenomenalistycznym zblionym do empiriokrytykw i niektrych kantystw. Powiada, e u j m u j e m y wiat na nasz wasn, ludzk mod, tworzc odrnienia i kategorie, ktre s narzdziami przewidywania, lecz nie realnociami wiata; stwarzamy rzeczy" z wrae, odrniamy si" od materii" i narzucamy przyrodzie prawa" na wzr ludzkiego prawodawstwa. W rzeczywistoci nie m a adnych w naturze praw" od ludzkiej percepcji niezalenych, w granicach percepcji natomiast stosunki midzy zjawiskami daj si ujmowa w stae zalenoci i przewidywa, co wszake naley uzna bez adnych metafizycznych - w szczeglnoci materialistycznych" zaoe. Caa ewolucja wiata jest nasz konstrukcj, ktr nastpnie przerzucamy na wiat, a skonno nasza do takiej projekcji pochodzi std, e w dzisiejszym spoeczestwie ludzie nie panuj nad stworzonymi przez siebie maszynami, lecz sami s poddani ich wadzy Tak wic wtrno" zjawisk duchowych nie m a nic wsplnego z metafizycznym przeciwstawieniem ducha" i materii". Jest to wtrno" w granicach zjawisk spoecznych, gdzie materialne potrzeby wyprzedzaj ich wiadom artykulacj. Na tym polega fundamentalna idea Marksowskiej metody. Powstaje jednak pytanie, w jakich granicach wolno n a m przyj ow zaleno zjawisk duchowych od materialnych" warunkw ycia. Krzywicki nie uywa, piszc na te tematy, Marksowskiego przeciwstawienia bazy" i nadbudowy", lecz wyjania na rnych klasycznych i mniej klasycznych przykadach, w jaki sposb zmiany techniczne powouj do ycia nowe potrzeby, ktre nie daj si zaspokoi w ramach zastanego porzdku prawnego. N o w e problemy pojawiaj si ywioowo, ale rozwizane by mog tylko w wiadomej dziaalnoci, a wic z udziaem ideologii, ktre peni niezastpion funkcj w organizowaniu si spoecznych skrpowanych istniejcymi stosunkami politycznymi. Stale wprawdzie pojawiaj si w dziejach dowolnie konstruowane utopie czy ideay, ktre nie wyrastaj z adnych realnych tendencji ekonomicznych, s to wszake wiry ideowe" procesu historycznego. Idee, ktre zapodniaj dzieje, zdolne s do tego nie dziki immanentnej swojej potdze, ale dziki temu, e wyraaj niewiadome zrazu dnoci nowych warstw, ktrym za ciasno
215
w starych warunkach. Tak to, wedle klasycznych wzorw, analizuje Krzywicki powstanie takich wartoci, jak wolno osobista, rwno prawna, prawo poyczania na procent, potpienie rozboju, kult wiedzy - w wyniku rozwoju wymiany i wzrostu znaczenia mieszczastwa w zachodniej Europie. Rozwaa przypadek Mtinzera, ktry marzy o egalitarnej wsplnocie ewangelicznej, lecz gdy przyszo do praktycznych reform, nie mg zaproponowa niczego wicej anieli te wykonalne zmiany, jakie leay w interesie lcupiectwa. Nie wynika std jednak, by wpyw zjawisk ideologicznych ogranicza si do wyraania" istniejcych potrzeb i organizowania gotowych ju si spoecznych. Materializm dziejowy tumaczy genez idei - albo raczej genez tych idei, ktre okazay si historycznie skuteczne. Jednake idea, skoro raz dojrzaa, kry nastpnie jako usamodzielniony twr i zdolna jest wasnym impetem pobudza do ycia nowe siy spoeczne w krajach, gdzie warunki materialne" nie dorosy jeszcze do tego, by j samodzielnie wytworzy. Uderzajcym przykadem owego przyspieszania" ewolucji spoecznej przez idee z innych warunkw importowane jest dla Krzywickiego recepcja prawa cywilnego rzymskiego w Europie u schyku redniowiecza. Prawo to zrodzio si w warunkch rozwinitej wymiany handlowej i z tej racji mogo byo zaszczepi si w spoeczestwie, gdzie gospodarka towarowa ja si szybko rozwija. Ale recepcja prawa rzymskiego sama wywara olbrzymi wpyw na przyspieszenie procesw materialnych", ktre dopiero kiekoway. Bez pomnikw prawa rzymskiego rozwj Europy moe opniby si o par stuleci, opniwszy si za, moe potoczyby si nieco inaczej" - (Wdrwka idei", 1897; w Studiach socjologicznych, str. 47). Tak wic doktryna prawna - podobnie jak inne ideologie - chocia wtrna" w epoce swoich narodzin, moe nastpnie wystpi jako sia pierwotna" i twrcza w innych okolicznociach, wtedy za wpywa na przemiany, ktre zrazu moga tylko ex post rejestrowa. Podobnie penetracja ideologii socjalistycznych w Rosji nie bya wynikiem dojrzaoci tamtejszych warunkw spoecznych, lecz przeniesiona zostaa z Zachodu w czysto ideologicznej formie; z czasem jednak ja sama wpywa na niedojrzae stosunki (ale te dlatego przybraa tam ksztat odmienny, bardziej subiektywistycznie" zorientowany). Inn, szczeglnie wan okolicznoci, ktra nie pozwala przyj prostej odpowiednioci midzy materialnymi" i duchowymi formami ycia spoecznego, jest samodzielna sia tradycji Tak si notorycznie dzieje, e instytucje, obyczaje i wierzenia, ktre w epoce swych narodzin s racjonalne", to
216
znaczy pojawiaj si jako prby rozwizania rzeczywistych problemw przez ycie spoeczne postawionych, utrwalaj si nastpnie i yj yciem wasnym rwnie po tym, gdy odpowiednie warunki obumary Przeytki takie nawarstwiaj si przez cae dzieje, kade pokolenie co od siebie dorzuca do tego osadu, ktry si by ju nagromadzi, a cao owych sedymentacji, czy te, jak Krzywicki mwi podoa historycznego", jest potn si, ktra ogranicza wszelkie poczynania ludzkie. Formy odziedziczone z przeszoci krpuj nas dugo potem, kiedy materia rzeczy pozwalaaby je porzuci; tak to siekiery metalowe bardzo dugo naladuj ksztatami toporki kamienne, chocia mogyby by sprawniejsze przy zmienionych ksztatach; tak to budowle i grobowce z kamienia dugo imituj konstrukcje drewniane; tak to, jak Morgan wykaza, nazwy stosunkw pokrewiestwa kc si z rzeczywistym ustrojem rodzinnym w spoeczestwach pierwotnych, przechowuj bowiem pami o nieistniejcych ju systemach wizi rodzinnej. Nowe siy spoeczne buntuj si przeciw cieniu tradycji, przeciwstawiaj prawo natury - prawu historycznemu, logik - normom odziedziczonym. Mimo to przeszo otacza nas we wszystkich naszych czynnociach i tamuje postp spoeczny. Ostateczne wyniki kadego procesu dziejowego nie s tym, czym byyby, gdyby stosunki rzeczowe" same decydoway o przemianach, ale zale w znacznym stopniu od owego wspczynnika tradycji, ktry wszdzie inn ma tre, a do ktrego nale nie tylko obyczaje, wierzenia, instytucje, lecz nawet rozkad temperamentw w spoeczestwie albo to, co zwie si dusz rasow", a co jest take wynikiem dugotrwaego wpywu naturalnego rodowiska na ludzk natur. W rezultacie faktyczny rozwj spoeczestw jest z koniecznoci bardzo urozmaicony i trudno znale schematy rozwojowe o powszechnie obowizujcej wanoci. Badania nad spoeczestwami pierwotnymi doprowadziy Krzywickiego do wniosku, e nie ma adnej wsplnej prawidowoci rozwojowej dla tych spoeczestw, e na przykad niewolnictwo nie jest wcale konieczn faz rozwojow. W pniejszych latach za doszed Krzywicki do nieoczekiwanego wniosku, e wpyw wiadomych zamierze ludzkich na procesy spoeczne jest wikszy w spoeczestwach prymitywnych anieli w cywilizowanych, te pierwsze bowiem znacznie mniej s zwizane zastan mas materialnych urzdze, wizi spoeczne s w nich przeto bardziej plastyczne. Obserwacja ta zgodna jest zreszt z wielokrotnie powracajc u Krzywickiego krytyk spoeczestwa industrialnego, w ktrym osobowoci ludzkie poddane s niemal cakiem sile rzeczowych" wizi, zalene od bezosobowych, zinstytucjonalizowanych form kooperacji i w ktrym wyrod-
217
nieje spontaniczna twrczo indywidualna, przytoczona potg pienidza. Objawy tej degeneracji ledzi w szczeglnoci Krzywicki na typowych cechach kultury wielkomiejskiej, zatapiajcych osobowo ludzk w jednostajnej miernocie i tandecie. Podobnie jak wielu socjalistw XIX stulecia (w tym Engels) spodziewa si, e szczeglnie wanym wynikiem przyszego ustroju bdzie dezurbanizacja i przywrcenie ludziom bardziej naturalnych" warunkw ycia w kontakcie z przyrod. Nie charakteryzowa socjalizmu w metafizycznych kategoriach, ale mia nadziej, e praca ludzka i twrczo przestan zalee od warunkw wymiany handlowej, a zwizki midzyludzkie wrc do bezporednioci spontanicznej. Z punktu widzenia owego przeciwiestwa midzy osobowymi i anonimowymi wizami spoecznymi analizowa take wspczesn sobie literatur; modernizm w sztuce by w jego oczach typowym tworem wielkomiejskiej kultury, prb rewolty przeciw wszechwadzy wartoci wymiennej i przeciw degradacji czowieka do roli narzdzia. Jest to jednak rewolta bezpodna, bo kulturze, opanowanej przez wartoci utylitarne, nie potrafi przeciwstawi niczego prcz ucieczki w rzekomo niezawis od wiata podmiotowo. Mona wykry w rozwaaniach Krzywickiego pewne napicie midzy dwoma tematami, ktre powtarzaj si w jego pismach. Z jednej strony korzysta czsto z kategorii postpu", przy czym miar postpu ma by w jego rozumieniu stopie panowania czowieka nad energiami naturalnymi. Z drugiej strony podkrela, e im bardziej ronie wadza ludzka nad przyrod, tym gbszej degradacji poddane s wizi spoeczne, tym bardziej anonimowe s zwizki midzyosobnicze, tym mniej miejsca na twrczo indywidualn, tym wiksza zaleno ducha od rzeczy. Zapewne, spodziewa si, podobnie jak Marks, e uspoecznienie procesw wytwarzania pozwoli obie wartoci - wadz nad natur i ycie osobowe - zsyntetyzowa. Nie rozwin wszelako jasno tego przedmiotu, a jego sympatia dla ludw pierwotnych i dla ycia wiejskiego (mimo, i skdind podkrela jego ubstwo) zdradzaj jakby al za utracon niewinnoci naturalnego" ycia. Inn jeszcze okolicznoci, ktra do pewnego stopnia ogranicza musi wano historycznego prymatu si wytwrczych, jest przeduone dziaanie selekcji temperamentw, ktra take, podobnie jak inne skadniki podoa historycznego" funkcjonuje znacznie duej ni warunki, w jakich si dokonaa. Krzywicki wykazuje, e okrelone sytuacje spoeczne wysuwaj na czoo jednostki o okrelonych usposobieniach (np. rnice temperamentw midzy yrondystami a jakobinami), a rezultaty tej selekcji mog nastpnie wpywa w istotny sposb na historyczne przebiegi. Nawet selekcja spra-
218
wion biologicznymi okolicznociami moe wywrze ogromny wpyw. Przykadem jest ludoerstwo, ktre, zdaniem Krzywickiego (zreszt powtrzon y m za Krafft-Ebbingiem), jest najpospoliciej patologiczn form dzy seksualnej, nie za wynikiem przesdw lub niedostatku ywnoci; jakiekolwiek jednak s jego przyczyny, zdarza si, e selekcja naturalna powouje do ycia cae ludy patologiczne, opanowane kanibalistycznym szaem. Kiedy zestawiamy ze sob rozwaania Krzywickiego na temat znaczenia rozmaitych okolicznoci wspksztatujcych procesy dziejowe, zauwaamy, e myl o siach wytwrczych, a nastpnie stosunkach produkcyjnych jako wyznacznikach przemian okazuje si w kocu opatrzona tyloma zastrzeeniami, i z trudnoci mona by j pomieci w granicach istniejcych wczenie standardw marksizmu. W gruncie rzeczy, aden poszczeglny proces historyczny ani adne zdarzenie nie mog by wyjanione postpami si wytwrczych lub konfliktem si wytwrczych ze stosunkami politycznymi. W kadym faktycznym procesie mamy do czynienia ze zbiegiem okolicznoci wszelkiego rzdu: demograficznych, geograficznych, psychologicznych, siy tradycji (nade wszystko), siy idei napywowych. Nie m a rwnie, tym samym, adnego schematu dziejw dla wszystkich spoeczestw i nie m a historycznej nieuchronnoci. W jakim sensie m o n a wobec tego ocali ide zalenoci procesu historycznego od przemian technicznych? Krzywicki nie ucieka si do adnej mglistej formuy w rodzaju Engelsowskiej determinacji w ostatniej instancji". Najwaciwiej mona chyba uj jego sposb pojmowania nastpujco: wszystkie rzeczywiste procesy spoeczne s wynikiem wspdziaania okolicznoci najrozmaitszego rodzaju, wrd ktrych postp techniczny jest jednym z wielu. Jednake wyrniona rola postpu technicznego polega na tym, i w tej dziedzinie przemiany s, przynajmniej w spoeczestwach historycznych", najszybsze, to jest, e technika jest najruchliwszym" wspczynnikiem przemian. W takim sformuowaniu nie ma jeszcze mowy o adnym prymacie". Jednake rodzaj prymatu" naley dopuci w tym znaczeniu, i pewne wane (lecz bynajmniej nie wszystkie) cechy instytucji politycznych i prawnych formuj si pod wpywem potrzeb ludzkich wyonionych z postpw produkcji. Co si za tyczy wtrnego" charakteru produkcji ideologicznej, to wolno j przyj nie w tym znaczeniu, by wszelkie idee spoeczne, religijne czy filozoficzne wyrastay jako odpowiedzi na rzeczywiste potrzeby okrelone przez materialne warunki (albowiem wanie liczne pomysy utopijne nie maj takiego sensu), ani w tym znaczeniu, by rola spoeczna idei bya proporcjonalna koniecznie do owych zapotrzebowa zgaszanych
219
przez materialne warunki (gdy wanie idee zdolne s samodzielnie pobudza i przyspiesza procesy spoeczne materialnego" rzdu). Wtrno owa sprowadza si chyba tylko do powiedzenia, e te idee czy doktryny, ktre okazuj znaczn skuteczno w organizowaniu ludzkich namitnoci, pragnie i energii, zawdziczaj sw si materialnej" wizi, ktra uksztatowaa si bya uprzednio i w ktr ludzkie jednostki uwikane s niezalenie od swej woli i zamiarw. Jest to, oczywicie, interpretacja materializmu historycznego wybitnie rozluniona. Z pewnoci Krzywicki mg z pomoc takiej interpretacji krytykowa biologiczne teorie dziejw albo teori Tarde'a czy zwaszcza Le Bona, ktry podstawowe procesy spoeczne wywodzi z naturalnego pdu do naladownictwa. Ale to, co z marksizmu przechowuje si w myli Krzywickiego, miao si rycho sta dobrem niemal powszechnie uznanym. Skoro kady proces faktyczny jest rezultatem koincydencji wielu okolicznoci i skoro w zestawie tym niepodobna ilociowo wymierzy wzgldnej siy okolicznoci przez Marksowsk doktryn wyrnionych, tedy teoria gwnego" czy najbardziej okrelajcego" czynnika jest pozbawiona sensu. Skoro przypadkowe" (czyli niepochodzce z materialnej" wizi) fakty mog, jak w przypadku recepcji prawa rzymskiego, odmienia losy ludzkoci w skali stuleci, tedy waga owych materialnych" determinacji moe by ukazana tylko w niezmiernie oglnikowy sposb; tylko najoglniejsza tendencja rozwojowa danej spoecznoci moe by przyczynowo powizana z jej poziomem technicznym i dystrybucj materialnych interesw: rzeczywisty przebieg walk spoecznych, dugotrwao rozwoju, a nawet sam jego ostateczny wynik i ostateczna skuteczno warunkw rzeczowych" - wszystko to nie jest bynajmniej przesdzone adnymi prawami dziejowymi, ley tedy w dziedzinie przypadkowoci". Tak rozumiany materializm dziejowy nie jest waciwie teori historii ani samowystarczaln metod badania. Jest bardzo ogln wskazwk, ktra kae poszukiwa, w miar monoci, okolicznoci i interesw zwizanych ze sposobem produkcji poza przemianami instytucji politycznych i ideologii, bynajmniej na to nie liczc, e w ten sposb wyjani te przemiany cakowicie albo e pozwoli przewidzie wydarzenia przyszoci. Jest to rwnie wskazwka negatywna: mona z niej wnosi, e procesy historyczne nie zale od arbitralnych postanowie jednostek ludzkich, e nie kady pomys naprawy wiata ma szanse powodzenia, e nie wszystkie idee mog si przyj, e ani od twrcy idei, ani od jej susznoci i wartoci nie zaley jej spoeczna skuteczno itd. Lecz rwnie te wskazwki gwnie dziki marksizmowi i marksistom - wej miay rycho do obiegu
220
powszechnego i utraci wyrniony swj zwizek z marksistowsk doktryn. Dziki temu rwnie rola Krzywickiego w upowszechnieniu i utrwaleniu marksistowskiej teorii jest dwuznaczna. Przyczyni si on walnie do wprowadzenia marksistowskich poj i regu mylowych w polskiej kulturze duchowej, lecz zarazem - wanie przez to, i zaszczepi je w formie tak pozbawionej sztywnoci i tak wolnej od ekskluzywizmu - przyczyni si take do tego, e marksizm polski nie zdoa przyj formy ortodoksji i rozpywa si stopniowo w oglnej tendencji racjonalistycznej lub historycystycznej. W tym sensie Krzywicki w Polsce - podobnie jak Labriola we Woszech, cho nie cakiem z tych samych powodw - by by moe w marksizmie raczej koniem trojaskim ni taranem oblniczym.
ROZDZIA X
Kazimierz Kelles-Krauz - ortodoksja na polsk mod
Kazimierz Kelles-Krauz by z pewnoci najwybitniejszym teoretykiem i ideologiem gwnego n u r t u polskiego ruchu socjalistycznego, to znaczy Polskiej Partii Socjalistycznej. Spord polskich marksistw, ktrzy odegrali znaczniejsz rol w budowaniu i upowszechnianiu doktryny, by on te z pewnoci najbliszy wczesnej ortodoksji niemieckiej, chocia i on, w kilku punktach wanych, od niej odbiega. Przez cae swe niedugie ycie dorose, by pisarzem partyjnym i broni marksizmu w wersji, ktra przystawaa do potrzeb lewicy socjalizmu niepodlegociowego. Kazimierz Kelles-Krauz (1872-1905) pochodzi ze Szczebrzeszyna. Jako ucze gimnazjum radomskiego bra udzia w jednym z kek socjalistycznych, jakie w latach 80-tych mnoyy si wrd modziey; wydalony ze szk i nieprzyjty na Uniwersytet Warszawski, wyjecha w 1892 roku na studia do Parya i tam rozpocz dziaalno w emigracyjnym Zagranicznym Zwizku Socjalistw Polskich. W czasopismach polskich, francuskich i niemieckich ogasza rozprawy teoretyczne i polityczne, bronic marksistowskiego stanowiska przeciwko najrniejszym krytykom, przeciw nacjonalistom w PPS, przeciw rewizjonistom i przeciw Ry Luksemburg. Zmar w Wiedniu na grulic. Z licznych jego rozpraw za najwaniejsze uzna naley: Prawo retrospekcji przewrotowej jako wynik materializmu ekonomicznego (Ateneum 1897), Klasowo naszego programu (1894), O tak zwanym kryzysie marksizmu (Przegld Filozoficzny", 1900) oraz pomiertnie wydane dziea Materializm ekonomiczny (1908, z przedmow Ludwika Krzywickiego) i Kilka gwnych zasad rozwoju sztuki (1905). Podobnie jak wielu wczesnych teoretykw, ktrzy si do marksizmu przyznawali. Kelles-Krauz by zdania, e marksizm nie p r e t e n d u j e do
222
X. Kazimierz Kelles-Krauz - ortodoksja na polsk mod
rozstrzygania kwestii filozoficznych czy epistemologicznych w tradycyjnym znaczeniu, lecz ogranicza si w tych sprawach do zaznaczenia swego stanowiska fenomenalistycznego. e wic materializm historyczny nie ma, prcz nazwy, nic wsplnego z materializmem pojtym jako stanowisko substancjalistyczne" przeciwstawne spirytualizmowi. W tym punkcie przyznawa racj Labrioli: marksizm rozwaa zwizki midzy wiadomoci spoeczn pojt jako fenomen a wiatem zewntrznym, rwnie jako fenomen pojtym, nie za midzy duchem" i materi". Proces poznawania jest tedy przedmiotem dla marksizmu tylko jako zjawisko historyczne i spoeczne, nie za jako akt docierania do rzeczy samej w sobie". Tym samym jednak marksizm m u s i si zgodzi na to, e kady stan wiedzy m a sens tylko w odniesieniu do caoci danej kultury i e prawdziwo jego polega na jego funkcji historycznej; musi przeto generaln zasad relatywizmu odnie do samego siebie. Rozwaajc haso powrotu do Kanta", Kelles-Krauz pisa: W kadym razie, inaczej nieco rozumielibymy ten powrt: chcielibymy stanowisko krytyczne uspoeczni. Chcielibymy przypomnie, e spoeczestwo, grupa wszelka, a - co dla nas ma specjaln wag - klasa, do ktrej jednostka naley, nadaje pewne pitno jej wiadomoci, narzuca jej a priori pewne pojmowanie spoeczestwa i wiata, od ktrego tak samo czowiek nie moe by wolny, jak od koniecznoci patrzenia przez sw siatkwk. Z tego za wynika, e proletariatowi rwnie bezwarunkowo waciwa by musi odpowiednia apercepcja klasowa, e i jego system filozoficzny, tak samo jak systemy wszystkich klas poprzednich jest w samej istocie swej wzgldnym i przejciowym, e wic i on przestanie by - czyli wydawa si - prawdziwym, z chwil, lecz nie wczeniej, gdy n o w a apercepcja spoeczna, wytworzona przez przysze spoeczestwo bezklasowe, zastpi dzisiejsz, z walki klas zrodzon. Filozofia tego spoeczestwa przyszoci, wyaniajca si z marksizmu, z natury rzeczy samej bdzie czym odmiennym, marksizmowi w pewnych przynajmniej wzgldach przeciwnym, lecz czym mianowicie - tego nie moemy dzi wiedzie" ( Materializm ekonomiczny, str. 34). Kelles-Krauz nie wierzy zatem w adn uprzywilejowan sytuacj historyczn, w ktrej klasowy punkt widzenia proletariatu zbiega si z p u n k t e m widzenia uniwersalnie naukowym czy obiektywnym"; w uznaniu historycznego i zbiorowego a priori bliszy jest moe Simmlowi ni marksistom. W granicach takiego relatywizmu broni on marksistowskiej interpretacji dziejw, uzupeniajc j wszake o wasne spostrzeenia. Zasadniczy punkt widzenia materializmu dziejowego jest, wedle Kelles-Krauza, monistyczny, to jest zakada, e jeden tylko rodzaj aktywnoci
223 X. Kazimierz Kelles-Krauz - ortodoksja na polsk mod
ludzkiej, mianowicie wytwarzanie rodkw do ycia i narzdzi wystarcza dla wyjanienia genezy wszystkich innych f o r m ycia - podziau pracy, struktury klasowej i podziau dbr oraz wszystkich skadnikw tak zwanej nadbudowy. W tym punkcie krytykuje te - za Cunowem i Tugan-Baran o w s k i m - Engelsa, ktry obok produkcji materialnej wymienia take rozmnaanie i formy ycia rodzinnego jako drugi fundamentalny rodzaj dziaalnoci ludzkiej wspokrelajcy procesy spoeczne. Goszc to, Engels porzuci stanowisko monistyczne, ktre jest najwiksz zdobycz marksizmu; bd jego pochodzi std, e pomiesza naturalny proces rozmnaania ze spoecznie uwarunkowanymi formami rodziny; pierwszy jest niezmienny, bo czysto fizjologiczny, nie moe wic wyjani ewolucji spoecznej, drugie s uzalenione od warunkw ekonomicznych. Podobnie rezygnacj z monistycznego ujcia jest stwierdzenie Kautsky'ego, wedle ktrego warunki ekonomiczne mog wyjani tylko genez wsplnych cech danej epoki, lecz nie okolicznoci indywidualne ani indywidualne zachowania ludzkie. Wydawaoby si, e Kelles-Krauz broni wybitnie rygorystycznego ujcia marksistowskiego monizmu". W rzeczywistoci nie jest on bynajmniej w tym kluczowym punkcie konsekwentny Powiada, e ycie ludzkie okrelone jest w oglnoci przez trzy okolicznoci - biologiczne cechy gatunku, wasnoci rodowiska naturalnego oraz stosunki spoeczne, e jednak przemiany historyczne tumacz si przemianami techniki; etyka, prawo, polityka, religia, sztuka, nauka, filozofia - wszystkie maj rdo i byt utylitarne, wskutek czego nie mog przeczy sposobowi produkcji, lecz musz si do przystosowa" (tame, str. 10). Ale obserwujemy w dziejach proces usamodzielniania si potrzeb; pewne formy dziaania ludzkiego, w szczeglnoci ycie intelektualne i artystyczne, ktre pocztkowo su jako narzdzia potrzeb bardziej f u n d a m e n t a l n y c h , nabieraj sensu samoistnego; w wyniku - ycie nadbudowy oddziauje samo na baz" i cieszy si wzgldn niezalenoci. Mimo to formy ycia spoecznego, gdy s pozbawione swej ekonomicznej podstawy", musz po pewnym czasie obumrze, chocia z reguy yj duej ni warunki ekonomiczne, ktre je powoay do ycia. Wszystko to s rozwaania mieszczce si w granicach stereotypowych podwczas schematw marksizmu. Kelles-Krauz, podobnie jak inni marksici, nie zastanawia si nad tym, w jakim sensie mona mwi o monistycznej" interpretacji dziejw, skoro zakada si - zgodnie ze zdrowym rozsdkiem - e przemiany w sztuce, nauce, filozofii czy religii nie zale tylko od przemian w stosunkach produkcji, ale take od innych okolicznoci, w szczeglnoci od samodzielnej logiki rozwojowej" kadej z tych
224
dziedzin ycia duchowego i od dziaania potrzeb zautonomizowanych, ktre do kadej z nich s odniesione. Prawdopodobnie chodzi m u o to, i genetycznie wszystkie formy ycia spoecznego daj si objani potrzebami stosunkw produkcji. Nie dostrzega wszake, e sowo monizm" przy tak skromnym znaczeniu staje si mylce. Co wicej, zastanawiajc si nad stosunkiem filozofii Comte'a do marksizmu, Kelles-Krauz powiada, i obie te filozofie spoeczne zgodne s nie tylko w tym, e objaniaj jednostk ludzk przez skrzyowanie wielu wpyww spoecznych, ale i w tym take, e wszystkim zjawiskom spoecznym przypisuj natur psychiczn; dlatego te z punktu widzenia marksizmu wszystko jedno, czy sprowadzamy nadbudow" do bazy" czy te wyraamy" nowo powstae zjawisko ekonomiczne przez nowe zjawiska w dziedzinie nadbudowy. Nie jest ju w tym punkcie jasne, w jakim znaczeniu pierwotno" s t o s u n k w produkcji wzgldem n a d b u d o w y " moe by utrzymana. Jednym ze zjawisk, ktrych objanienie rodzi trudnoci przy uyciu marksistowskich schematw, jest sam marksizm. W jaki sposb ideologia proletariatu moga narodzi si i ogarn swym wpywem znaczne masy robotnicze w warunkach, w ktrych nie istnieje adna baza" dla tej ideologii w stosunkach produkcyjnych; wszake w odrnieniu od kapitalistycznej gospodarki, ktra zdobywa sobie ogromn si wewntrz politycznop r a w n e j n a d b u d o w y feudalnej, socjalizm nie p o w s t a j e ywioowo w kapitalistycznych warunkach, lecz jest tylko pieni przyszoci. Kelles-Krauz wyjania ten fakt za pomoc oglniejszego zjawiska, ktre nazywa - do pretensjonalnie - prawem retrospekcji przewrotowej". Gosi to prawo", e ideay, ktrymi wszelki ruch reformacyjny pragnie zastpi istniejce normy spoeczne, podobne s zawsze do normy z bardziej lub mniej odlegej przeszoci" (Prawo retrospekcji przewrotowej). Chodzi tu, jak wida, o spostrzeenie, trafne z pewnoci, lecz znane przedtem i na nazw prawa" bynajmniej niezasugujce, e nowo powstajce ideologie szukaj z reguy oparcia w tradycji i podaj si za wznowienia formacji umysowych kiedy ju istniejcych. Owe nawroty czy ricorsi, o ktrych Vico pisa, moemy obserwowa w caej historii ideologii buruazyjnych w Europie; kostiumy republikaskiego, a potem cesarskiego Rzymu, w jakie przebieraa si Francja rewolucyjna, s przypadkiem takiej tendencji. Dla proletariatu za p r z e d m i o t e m takiej retrospekcji" jest pierwotny k o m u n i z m . Rozwj ludzkoci przebiega tedy, wedle Kelles-Krauza, po spirali, nieustannie oywiajc na nowo dawne formy, ktre pod jakim wzgldem przypo-
minaj nowe ideay. Tym si, midzy innymi, tumaczy okoliczno, e tyle spotykamy podobiestw midzy ideologiami reakcyjnymi i ideologiami skierowanymi ku przyszoci, jako e jedne i drugie, chocia z innych powodw, krytykuj obrocw status quo za pomoc systemw wartoci, przejtych z przeszoci ju wygasej. Tak to we Francji obrocy cechowej organizacji redniowiecznej i syndykalici wsplnie atakuj liberaw. Tak to idee, ktre miay si sta f u n d a m e n t e m marksizmu - wiara w prawidowoci ycia spoecznego, zmys historyczny przeciwstawiony n a i w n e m u racjonalizmowi utopistw, orientacja antyindywidualistyczna - wykute zostay w pismach konserwatystw, jak Vico, oraz kontrrewolucjonistw francuskich, jak de Maistre, Bonald, Ballanche. Socjalizm jest retrospekcj skierowan ku przedklasycznej staroytnoci, std niezmierna waga, jak dla rozwoju marksizmu maj ostatnie badania nad spoeczestwami pierwotnymi - Morgana, Taylora, Bachofena. Kelles-Krauz sdzi, e prawo retrospekcji przewrotowej" wyjania si na gruncie marksizmu; zdaje si nie zauwaa, e jest ono wanie ograniczeniem stosowalnoci materializmu historycznego, gdy sugeruje donioso usamodzielnionej siy tradycji w rozwoju spoecznym. Jako, obstajc przy monistycznym" rozumieniu marksizmu, Kelles-Krauz, gdy zwalcza krytykw marksizmu, podkrela jednoczenie - podobnie jak inni marksistowscy pisarze tych czasw, bdno tych obiekcji, ktre dopatruj si w materializmie historycznym negacji wszelkiej samodzielnej siy nadbudowy" w rozwoju bazy". Podobnie jak inni, nie upora si te z pytaniem, w jaki sposb owa wzgldna niezaleno ycia duchowego, a take instytucjonalnych skadnikw nadbudowy, da si bez sprzecznoci pogodzi z wiar w ostatni przyczyn" dziejw ludzkich i jakie nakada ograniczenia na generalne formuy historycznego materializmu. Te same dwuznacznoci zauway mona w rozwaaniach Kelles-Krauza nad spoecznym sensem sztuki, ktrej to kwestii powici on wiele uwagi. Z jednej strony sztuka objani si daje genetycznie wzgldami utylitarnymi - zarwno czysto biologicznymi (elementy dziaalnoci artystycznej obserwuje si u zwierzt), jak produkcyjnymi (rytmizacja pracy); rwnie w toku swych przemian sztuka wykazuje zaleno od warunkw produkcyjnych, suc mianowicie celom politycznym lub religijnym, ktre z kolei daj si sprowadzi do interesw klasowych (np. styl dorycki i joski wyraaj respective prostot patriarchalnych stosunkw spoecznych oraz aspiracje usamodzielniajcej si klasy rzemielnikw itd.). Z drugiej strony, sztuka sama odgrywa znaczn rol w przemianach spoecznych od pierwocin ludz-
226
kiego bytu - zrazu jako rodek socjalizacji, nastpnie jako forma organizujca potrzeby polityczne i religijne. Wreszcie sztuka usamodzielnia si do tego stopnia, a potrzeby estetyczne nabieraj tak daleko posunitej autonomii, i zwizek rozwoju sztuki ze sposobem produkcji, jakkolwiek nie znika, rozlunia si znacznie. Skdind Kelles-Krauz przychyla si do mniemania, e bezinteresowne potrzeby estetyczne istniej od pocztku ycia spoecznego, a nawet u zwierzt. Wszystkie te uwagi nie ukadaj si w cao spjn. Kelles-Krauz w tej kwestii, podobnie jak w innych, jest jednym z licznych przykadw tych marksistw, ktrzy w chwalebnej walce ze schematyzmem, jednostronnoci i redukcjonizmem" prymitywnych wersji marksizmu, sprowadzaj w kocu, sami tego nie zauwaajc, materializm historyczny do banalnego stwierdzenia, i rozmaite dziedziny ycia spoecznego s do pewnego stopnia zalene, a do pewnego stopnia niezalene od sposobw wytwarzania i od skconych interesw klasowych. Uwaa si jednak za marksist w penym znaczeniu sowa; odpowiada na obiekcje wszystkich wybitniejszych krytykw marksizmu - Crocego, Sombarta, Masaryka, Karejewa. Wystpowa przeciw rewizjonistom niemieckim, uwaa jednak, e postanowienia zjazdu drezdeskiego, ktry rewizjonizm potpi, s dwuznaczne; rezolucja drezdeska odrzuca wprawdzie wszelkie ustpstwa na rzecz istniejcego ustroju lub prby adaptacji; jednake, zauwaa Kelles-Krauz, wszelka dziaalno na rzecz reform moe by nazwana przystosowaniem do kapitalistycznego spoeczestwa: dlatego wyraniejsze i lepsze jest stanowisko przyjte na zjedzie woskiej partii socjalistycznej w Imola: partia jest reformistyczna, poniewa jest rewolucyjna, a jest rewolucyjna, poniewa jest reformistyczna. Innymi sowy, Kelles-Krauz zajmowa stanowisko przyjmowane wczenie przez wikszo teoretykw socjalistycznych: sensem reform jest przygotowanie warunkw dla rewolucji; nie wchodzi w komplikacje, w jakie taka synteza reformistycznego i rewolucyjnego punktu widzenia obfitowaa. Zwalcza take rewizjonizm Davida w kwestii rolnej, podzielajc w tej sprawie stanowisko ortodoksw, ktrzy podkrelali ekonomiczn wyszo gospodarki uspoecznionej rwnie w produkcji rolnej. Zwalcza wreszcie antyniepodlegociow zawzito Ry Luksemburg i SDKPiL twierdzc, e dla polskiego ruchu socjalistycznego wyzwolenie narodowe i wyzwolenie spoeczne s jednym programem, e jednak ruch socjalistyczny musi strzec swej odrbnoci klasowej i nie da si eksploatowa przez buruazj dla jej tylko niepodlegociowych celw: niepodlego Polski jest warunkiem wyzwolenia spoecznego proletariatu i tak powinna by rozumiana; Polska
niezawisa jest dla proletariatu, nie za odwrotnie. Argumentacja Ry Luksemburg, wedle ktrej nastpia ju ekonomiczna integracja Polski z imperium carskim, a wobec tego wskrzeszenie Polski niepodlegej sprzeciwia si obiektywnej tendencji ekonomicznej, nie ma wartoci; przeciwnie, kapitalizm rozwija si najskuteczniej w formach pastw narodowych, std buruazja jest zainteresowana w odbudowie niepodlegego pastwa, nie mwic ju o proletariacie, ktry wszake ma o wiele gorsze perspektywy walki, gdy toczy j musi pod podwjnym, spoecznym i narodowym, uciskiem. Wane jest tylko, by socjalici nie pozwolili uy proletariatu do dziaa o charakterze czysto anty carskim, w ktrych zaciera si jego klasowa odrbno. Kelles-Krauz nie y do dugo, by pozostawi dziea wybitne. Znaczenie jego pisarstwa wykracza jednak nieco poza jego wpyw jako popularyzatora marksizmu, polemisty i ideologa socjalistycznej lewicy polskiej. Przyczyni si on do oywienia tego, co mona by nazwa konserwatywn stron marksizmu. Jego prawo retrospekcji przewrotowej" nie jest, oczywicie, adnym prawem i w oglnym sformuowaniu wyda si musi trywialne, podobnie jak jego rozwaania na temat socjalizmu jako spiralnego powrotu" do spoeczestwa pierwotnego. Jednake bardziej szczegowe rozwaania nad tradycj historyczn jako usamodzielnion si dziejotwrcz oraz nacisk na antyracjonalistyczny historyzm wielkich konserwatystw jako wane rdo marksizmu przyczyniy si do utrwalenia nieco innego wizerunku marksizmu anieli ten, typowy dla Kautskistowskiej ortodoksji. By to bowiem marksizm, ktry chce bra pod uwag nie tylko histori jako realizacj praw", ale take histori jako przypadkowo, to jest zwyczajnie liczy si z tym, e stan dzisiejszy ludzkich spoeczestw i ich perspektywy przysze zale nie tylko od generalnych praw" ewolucji, od tego, co - wedle doktryny - musiao" si zdarzy, ale take od tego, co si zdarzyo po prostu. W swojej fenomenalistycznej orientacji i w interpretacji marksizmu jako teorii spoecznej, ktra nie pretenduje do rozstrzygania kwestii epistemologicznych i metafizycznych, nie by z pewnoci Kelles-Krauz odosobniony; wielu wczesnych marksistw mylao podobnie, w szczeglnoci w szkole austriackiej. Lecz i pod tym wzgldem Kelles-Krauz przyczyni si do upowszechnienia innego obrazu marksizmu ni Plechanow, Kautsky czy Lafargue. Jest rzecz godn uwagi, e w epoce II Midzynarodwki marksizm pojty jako materializm filozoficzny praktycznie w Polsce nie istnia.
R O Z D Z I A XI
Stanisaw Brzozowski - marksizm jako subiektywizm historyczny
Stanisaw Brzozowski jest postaci nieznan praktycznie nikomu poza Polsk. Natomiast kultura umysowa Polski XX stulecia jest niezrozumiaa bez zrozumienia wieloznacznych i dziwnych ladw, jakie pozostawia w niej jego eksplozywna twrczo. Filozof i pisarz, ktry umar na grulic, nim ukoczy 33 rok ycia i ktrego caa twrczo zamyka si w dziesiciu latach, naley do chronicznie obolaych miejsc polskiej kultury, zarwno z uwagi na niesychan rozbieno ocen co do wartoci jego spucizny, jak te na dramatyczny element jego biografii, do dzi trapicy historykw. By pisarzem dranicym i prowokujcym i chocia przez czas pewien uchodzi za proroka inteligenckiej modziey, buntujcej si przeciw tradycji pozytywizmu i romantyzmu zarazem, zwrci przeciwko sobie wszystkie dziaajce wczenie formacje polityczne - konserwatystw, socjalistw, narodowych demokratw. Styl jego jest gwatowny i nieustannie utrzymywany jak gdyby w temperaturze wrzenia; wydawao si, e na cokolwiek zwraca uwag, zdolny jest tylko do najwyszej fascynacji lub bezgranicznej pogardy. Niektrzy krytycy utrzymywali, e ta wybuchowo stylu maskuje tylko dyletantyzm, brak przetrawionej myli wasnej i niezdolno do mylenia zdyscyplinowanego; tym bardziej e wszyscy mogli obserwowa zawrotne tempo przemian duchowych Brzozowskiego, najwidoczniej zalenych od kolejnych, niezmiernie licznych, lecz i powierzchownych zapewne lektur, nieustanny popiech w pisaniu i atwo identyfikowania si z kadym nowo odkrytym filozofem czy pisarzem. Uwaniejsi krytycy staraj si wszake wykry w tych przemianach pewn logik, a co najmniej pewn uporczyw i trwa tendencj, ktra nakadaa si na kolejno przeze przyswajane wytwory zachodnioeuropejskiej, rosyjskiej i polskiej
XI. Stanisaw Brzozowski - marksizm jako subiektywizm historyczny
229
kultury umysowej i nadawaa tym przyswojeniom ksztat wasny. Brzozowski, w rzeczy samej, przekazywa czytelnikom swoje obfite lektury, lecz parafrazowa przy tym myl omawianych pisarzy do tego stopnia i tak bardzo wasn stylistyk ich zabarwia, e nieraz wydawali si nie do poznania przeksztaceni: Kant i Spencer. Hegel i Marks, Avenarius i Nietzsche, Proudhon i Sorel, Bergson i Newman, Dostojewski i Loisy i wielu innych byo przedmiotem takiej obrbki. Dwuznacznoci i przemiany Brzozowskiego owocoway w dwuznacznoci jego pomiertnych wpyww: caa lewicowa modzie wychowywaa si na jego ksikach i powieciach (powie Pomienie, powicona bohaterom Narodnej Woli, naleaa do klasycznych lektur wszystkich rewolucyjnych pokole), ale w latach poprzedzajcych drug wojn wiatow i w czasie wojny przyswaja sobie Brzozowsldego z powodzeniem obz radykalno-nacjonalistyczny i uzna za swego proroka. Pod tym wzgldem podobny by Brzozowski do Sorela, ktry zreszt wywar na ogromny wpyw. Czy by - lub w jakim stopniu by - marksist? Pisa o sobie, e nigdy ortodoksem nie by i e wszed do marksizmu od razu jako dysydent. Wierzy jednak, e jego wasna myl z lat 1906-1909, to jest to, co nazywa filozofi pracy, jest rozwiniciem dziedzictwa Marksa i prbowa marksizm po swojemu przeyty przeciwstawi ewolucjonizmowi ortodoksw, a nade wszystko - caej tradycji wywodzcej si od Engelsa. By jednym z pierwszych, ktrzy pokusili si o radykalne przeciwstawienie Marksa i Engelsa jako biegunowo odmiennych typw mylenia. Pewne jest, e marksizm by pewn faz zawiej biografii duchowej Brzozowskiego, lecz bya to faza, ktra najsilniej zawaya na znaczeniu jego pism w polskiej kulturze i zapewne te faza najwikszej samodzielnoci intelektualnej. Nie m o n a marksizmu traktowa jako osi tej biografii, tote marksizm Brzozowskiego" jest tylko wykrojem z jego wizerunku, lecz wykrj ten byby niezrozumiay bez pobienego choby odniesienia go do caoci. Podstawowym tekstem z p u n k t u widzenia dziejw marksizmu jest tom studiw Idee ogoszony w 1910 roku. Streci" Brzozowskiego prawie niepodobna bez deformacji. Poniewa wierzy on, e filozofia nie jest rozmylaniem o yciu, ale organem potgowania ycia, wierzy tym samym, e sens filozofii zawiera si w jej spoecznej skutecznoci. Tym samym sprawozdanie z samej treci jego pisarstwa, niezalenie od jego osobowej i socjalnej genezy oraz funkcji, nieuchronnie czyni z tego pisarstwa co, czym ono wanie by nie chce: doktryn. Lecz, z drugiej strony, filozof, ktry wierzy, e filozofowanie jest
XI. Stanisaw Brzozowski - marksizm jako subiektywizm historyczny 230
cakowicie immanentne wzgldem historii, nie moe mie pretensji o to, e myl jego zostaa zdeformowana" przez komentatorw, jako e sowo deformacja" tak samo nie ma zastosowania wzgldem tego komentarza, jak nie ma wzgldem jego wasnej wizji wiata, jeli kady sens jest tworzony, nie za wydobywany z gotowego tworzywa. Myl Brzozowskiego daje si usytuowa negatywnie wzgldem kilku punktw odniesienia, ktre byy obiektami jego atakw. Przede wszystkim wic: pozytywizm, ewolucjonizm, naturalizm, teoria postpu - wszystkie stanowiska intelektualne, ktre staraj si interpretowa ycie ludzkie jako przeduenie lub funkcj przyrodniczego procesu i sdz, e w ten sposb nadaj mu zrozumiao. Po wtre - tradycja romantyczna, ktra przeciwstawia niezawise rzekomo wntrze" duchowe czowieka - obcej mu i wasnymi prawami rzdzonej naturze. Brzozowski by wprawdzie najaktywniejszym w Polsce rzecznikiem myli modernistycznej, zwanej take neoromantyczn, ale zwalcza gwatownie pewn odmian tej myli, ktr uwaa za kontynuacj zej strony" romantyzmu, t mianowicie, ktra da dla sztuki cakowitej swobody od realnego ycia i nie chce by skrpowana wiadomoci swoich spoecznych funkcji. Zwalcza tedy zarwno utylitarystyczne rozumienia sztuki w programach pozytywistw, jak haso sztuka dla sztuki". Zaleao mu na tym, aby zachowa miejsce dla kategorii twrczoci, ktra nie jest wyznaczona prawami postpu" i nie moe by wyjaniona pozaludzkimi siami, lecz zarazem nie jest zerwaniem cigoci historycznej i nie polega na swobodzie od odpowiedzialnoci spoecznej.
Stanisaw Brzozowski (1878-1911) pochodzi ze rodowiska drobnej szlachty. Urodzi si we wsi Maziarnia na Lubelszczynie i po ukoczeniu gimnazjum wstpi w 1896 roku na wydzia przyrodniczy Uniwersytetu Warszawskiego, skd usunito go po roku za udzia w organizowaniu patriotycznej demonstracji studenckiej. Jesieni 1898 roku zosta aresztowany za prac w konspiracyjnym towarzystwie owiatowym, a po zwolnieniu, po kilku tygodniach, oddany pod nadzr policyjny. W nastpnym roku zachorowa na grulic i odtd, do 1905 roku mieszka czci w Warszawie, czci w Otwocku, gdzie leczy chore puca. Od 1901 roku prowadzi niezwykle intensywn dziaalno pisarsk, publikujc ksiki i artykuy
231
popularno-filozoficzne, powieci, krytyki literackie, dramaty, recenzje teatralne. W tych pierwszych latach ukazay si midzy innymi jego ksieczki o filozofii Taine'a, rozprawy o Amielu, o niadeckim, o Kremerze, o Avenariusie, o eromskim, ataki na Sienkiewicza i na Miriama-Przesmyckiego. N a pocztku 1905 roku wyjecha do Zakopanego i spdzi rok cay w Galicji, wygaszajc liczne odczyty w Zakopanem i Krakowie. W tym czasie napisa ksieczk Filozofia romantyzmu polskiego (wyd. 1924), rozprawy o Norwidzie i o Dostojewskim, wykad logiki. Na pocztku 1906 roku pojecha na leczenie do Nervi, std do Lozanny, s t a m t d do Niemiec i do Lwowa. W tym roku, prcz licznych artykuw, ogosi ksik Wspczesna powie polska. Wrci na pocztku 1907 roku do Nervi, skd po p roku przenis si do Florencji. W tym czasie midzy innymi napisa studium 0 Nietzschem, wyda ksiki Kultura i ycie oraz Wspczesna krytyka literacka w Polsce, rozpraw o materializmie historycznym, pozna we Woszech Gorkiego i unaczarskiego. W tym te okresie j intensywnie pracowa nad marksizmem i pozna twrczo Sorela. W kwietniu 1908 roku wybucha tak zwana sprawa Brzozowskiego skandal, ktry przez lata roznamitnia bdzie ca polsk inteligencj, 1 stanie si zmor ostatnich lat ycia pisarza. Byy agent carskiej Ochrany, Micha Bkaj, przekaza rosyjskiemu emigrantowi, Wadimirowi Burcewowi, ktry wydawa w Paryu pismo socjalistyczne, list konfidentw Ochrany, na ktrej znajdowa si Brzozowski. Wiadomo t powtrzy organ SDKPiL Czerwony Sztandar", po czym niechtna Brzozowskiemu prasa, zarwno socjalistyczna, jak endecka, rozpoczy zajad nagonk na szpiega". Brzozowski natychmiast wyda owiadczenie zaprzeczajce oskareniom i domaga si sdu obywatelskiego, zoonego z przedstawicieli wszystkich partii socjalistycznych, ktry by zbada habicy zarzut. Sd taki zebra si, po dugich przygotowaniach, w Krakowie, w lutym, a nastpnie w marcu 1909 roku i na tym dziaalno swoj zakoczy; na nastpn sesj Brzozowski nie mg ju przyby, powalony chorob. Jedynym rdem oskarenia bya informacja Bakaja, ktry wika si w zeznaniach. Sd nie ogosi adnego wyroku, tymczasem za rozgorzaa gwatowna polemika. Wielu znakomitych pisarzy stano w obronie filozofa przed straszliwym oskareniem. Spr wznawiany bywa wielokrotnie po mierci Brzozowskiego i nie przynis rezultatw niewtpliwych; poszukiwania, ktre po rewolucji padziernikowej przeprowadza w archiwach Ochrany komunista polski Feliks Kon, czonek krakowskiego sdu, nie ujawniy adnych ladw zdrady Brzozowskiego. Przewaa w tej chwili opinia, e oskarenie byo wynikiem bd pomiesza-
nia dwch osb rnych bd prowokacji rosyjskiej policji. Niemniej zaciyo ono fatalnie na losach Brzozowskiego osobistych i na losach jego pisarskiej spucizny (akcje Bakaja poszy w gr z chwil, gdy - jeszcze w czasie rozprawy nad Brzozowskim - wyszo na jaw, e Jewno Azef, przywdca terrorystycznej organizacji eserw jest agentem Ochrany, co wanie Bakaj ujawni; lecz rwnie kulisy tej rewelacji nie s dobrze znane). Znkany nagonk, pozbawiony rodkw do ycia i ciko schorowany pisarz nie ustawa m i m o wszystko w pracy. W roku 1908 wyda powie Pomienie, w nastpnym roku Legend Modej Polski - najbardziej moe znane z jego dzie filozoficzno-krytycznych, a w jeszcze nastpnym - Idee, niejako s u m m swych filozoficznych przemyle. Zmar we Florencji. Liczne pisma ukazay si ju pomiertnie, midzy innymi Pamitnik pisany w ostatnich miesicach ycia, rozprawa o N e w m a n i e zamieszczona jako w s t p do polskiego wydania Przywiadcze wiary oraz nieukoczona powie.
2 Rozwj filozoficzny
Podobnie jak wikszo rwnienikw, Brzozowski przeszed przez okres zaraenia pozytywizmem Darwinowsko-Spencerowskim. Rycho wszake nie tylko porzuci ewolucjonistyczny, deterministyczny i optymistyczny wiatopogld, ale uczyni ze gwny przedmiot swoich atakw. Przyswoi sobie indywidualistyczn filozofi czynu", ktra rezygnuje z obiektywnych kryteriw wartociowania poznawczego, estetycznego i moralnego, sprowadza wszystkie wartoci do ekspansji niepowtarzalnego i n d y w i d u u m i chce ocali ide twrczoci pojtej jako wyzwanie rzucone wszystkim w e r s j o m przyrodniczego d e t e r m i n i z m u . Artykuowa t filozofi przy pomocy tych samych rde, co wikszo modernistw m u wspczesnych: Fichte, Nietzsche, Avenarius. Dodatkowe bodce znalaz w tradycji polskiej filozofii romantycznej, w ktrej filozoficzny kult czynu" dawa niejako ideologiczn kompensat zniewolonemu politycznie narodowi. Avenarius i Nietzsche s w tym czasie gwnymi mistrzami Brzozowskiego. Pierwszy nalea do tych, ktrzy z pozytywizmu ewolucjonistycznego wycignli konsekwencje nieoczekiwane, a w rozumieniu Brzozowskiego - zgoa tragiczne. Darwinici interpretowali cao kultury ludzkiej, wczajc czynnoci intelektualne, jako instrumenty walki, jak prowadzi gatunek ludzki o przetrwanie. Tym samym uatwili albo wrcz sprowokowali pragmatyczn interpretacj poznania: skoro zachowania poznawcze
2. Rozwj filozoficzny
233
i ich wyniki utrwalone i skodyfilcowane w nauce nie s niczym innym" anieli odpowiedziami gatunku na sytuacje, w jakich stawia go naturalne otoczenie, tedy pojcie prawdy" (podobnie jak pojcia dobra" albo pikna") w transcendentalnym rozumieniu traci sens; to uwaamy za wartociowe poznawczo, estetycznie lub moralnie, co sprzyja przeduaniu i potgowaniu ycia gatunkowego. Tym samym adne wyniki nauki, wczajc w szczeglnoci sam teori ewolucji, nie mog uchodzi za prawdziwe" w potocznym, wic take transcendentalnym znaczeniu, ale wszystkie okazuj si organami ycia", ktre nie jest samo w sobie dobre ani ze, prawdziwe ani faszywe, ale zwyczajnie jest i trwa. Tymczasem podstaw tego rozumowania bya wanie teoria biologiczna, ktra pretendowaa do prawdziwoci w potocznym sensie sowa. Caa konstrukcja naukowej filozofii" okazywaa si bdnym koem. Filozofia empiriokrytyczna nie uporaa si z tymi trudnociami, a Brzozowski, ktry przypisywa jej przez czas jaki niezwyk donioso kulturaln, sdzi, e bdne koo w teorii poznania jest w oglnoci nie do uniknicia, jako e generalne reguy wartociowania poznania nigdy nie mog si obej bez pewnych zaoe. Przyj te empiriokrytyczna negacj pojcia prawdy, chocia sdzi, e wymaga ona dramatycznej rezygnacji czowieka z pretensji do odkrywania jakichkolwiek obiektywnych" w racjonalistycznym sensie sowa - wartoci. Dla Avenariusa wszake orzecznik prawdziwy" - podobnie jak orzeczniki dobry" i pikny" - jest tylko pewn interpretacj przypisywan przez ludzi treciom swoich percepcji i pomyle, nie za jakoci, zawart w samym dowiadczeniu (prawda jest charakterem", nie za elementem"). Problem epistemologiczny, to jest pytanie o prawdziwo, ktra miaaby by cech naszych sdw bez wzgldu na sytuacj nabywania tych sdw i bez wzgldu na ich funkcje biologiczne, nie moe by sensownie postawiony. Nie ma pyta wykraczajcych poza opis empiryczny, nie ma rozumu" jako wadzy zasadniczo rnej od organicznych reakcji i powoanej do ustanawiania obrazu wiata, jakim jest on sam w sobie". Zadaniem filozofii nie jest poszukiwanie jakoci bytu, lecz, przeciwnie, uoglnianie danych dowiadczenia z maksymaln trosk, by nie przypisywa swoim abstraktom innych znacze anieli czysto instrumentalne. Systematyzacja dowiadczenia w formie naukowej jest dzieem ludzkim, czowiek nie jest biernym odbiorc treci gotowego wiata, ale jego aktywnym organizatorem. Brzozowski sdzi, e zmuszeni jestemy przyj do wiadomoci te wyniki i tym samym zrezygnowa z pretensji do prawdy". To, co jest
wartoci w naszym poznaniu, jest ni nie dlatego, e ukazuje nam realny widok wiata, ale dlatego, e nadaje si do uytku w naszej walce z natur, a pytanie o to, dlaczego" mianowicie si nadaje, jest samo wynikiem metafizycznych naogw i nie daje si sensownie postawi. wiat, jaki znamy, jest skrojony na nasz miar, przez nas wyprodukowany; o inny wiat pyta z sensem niepodobna, nie mona wic nawet skonstruowa sobie, na wzr Spencera, adnej kategorii Niepoznawalnego, bo obecno takiej kategorii w naszej myli zakada, e wiemy co o czym, o czym zasadniczo nie wiemy nic. Jednake relatywizm biologiczny Brzozowskiego nie jest w tej epoce relatywizmem gatunkowym, ale czysto osobniczym, wicej wic ostatecznie zawdzicza Nietzschemu ni Avenariusowi. Wszystko, co jest prawd, dobrem lub piknem, odniesione jest nie do poytku zbiorowego, ale do niesprowadzalnej subiektywnoci kadego osobnika ludzkiego. Kady jest powoany do tworzenia wiata na wasny rachunek i kady uprawniony do tego, by prawd albo dobrem nazywa to, co w jego mniemaniu sprzyja rozkwitowi jego osobniczego ycia. Ani w nauce, ani w sztuce, ani w moralnoci nie m a zatem oglnoludzkich kryteriw, jest tylko projekt jednostkowy, ktry kadorazowo ustanawia jakby wiat dla siebie w niczym nieskrpowanym tworzeniu. W tej fazie myl Brzozowskiego nie wykracza poza stereotypowe schematy neoromantyczne, zabarwia je tylko dramatyczn swoj retoryk. Dopiero w latach 1906-1907, jak gdyby nie uwiadamiajc sobie dokadnie rozmiarw wasnej przemiany, prbuje wykroczy poza solipsyzm timologiczny i Nietzscheaskie haso twrczoci oraz zarysowa p u n k t widzenia absolutnie antropocentryczny, zwany przeze filozofi pracy. Marks, Sorel i Bergson s w tej fazie jego gwnymi nauczycielami. Racje tej przemiany nie s nigdzie explicite przez Brzozowskiego wyniszczone, lecz m o n a je hipotetycznie zrekonstruowa z pniejszych jego krytyk romantyzmu zestawionych z wczeniejszymi ocenami. Wydaje si jak gdyby Brzozowski uprzytomni sobie niespjno midzy wasn krytyk sztuki modernistycznej, ktra proklamuje swoj niezaleno od spoeczestwa, a wic rwnie odrzuca spoeczn odpowiedzialno, a filozofi, ktra utrzymuje wiar w niczym nieskrpowan twrczo swobodnej subiektywnoci wedle wasnej woli czy kaprysu ustanawiajcej swj kosmos. Jeli kategoria twrczoci okrela si przez brak zwizku z kultur zastan i brak odpowiedzialnoci za t kultur, jeli myl ogasza si za twrcz przez to, e zrywa cigo ze wiatem, jest ona p o w r o t e m do romantycznego
2. Rozwj filozoficzny
235
rozdwojenia wiata na jedynie wane wntrze" duchowe i wiat zobiektywizowanej przyrody i kultury, obojtny i zdany na up przyrodniczych czy socjologicznych determinizmw. Filozofia pracujca przy tym zaoeniu nie jest tworzeniem w wiecie, ale ucieczk od jego imperatyww. Jeli zastany wiat, stosownie do hase Nietzschego, nie oferuje nam adnego sensu, to wolno twrczego podmiotu jest tylko przypadkowoci, kapryn prb odepchnicia wiedzy o tym, jakie warunki spoeczne czyni w ogle twrczo moliw, dziki czemu i do jakiego stopnia zdolni jestemy panowa nad wasnym losem. Ontologia kultury, ktr teraz Brzozowski usiuje zarysowa, bdzie skierowana przeciwko dwm, pozornie skrajnie skconym, a w rzeczywistoci, jego zdaniem, na tych samych zaoeniach opartym stanowiskom: pozytywizmowi ewolucjonistycznemu i romantyzmowi. Oba mianowicie godz si na to, e rzeczywisto sama nie jest wyposaona w sens, lecz poddana niezalenym od czowieka prawom wasnym; jest tedy bd przedmiotem technicznie uytecznej obrbki, bd zasuguje na wzgard jako nieczuy wiat koniecznoci. Lecz w obu wypadkach idea czowieka jako bytu twrczego nie moe ocale; w pierwszym wypadku dlatego, e twrczo jest tylko adaptacj do wymogw naturalnego rodowiska i tak samo jest wyznaczona przez oglne prawa postpu", jak przemiany tego rodowiska, w drugim dlatego, e z zaoenia nie ma pozostawia ladw w bycie, ale go tylko - w urojeniu - odpycha, e sprowadza si do hodowania iluzorycznej autarkii ludzkiej monady Filozofia pracy ma zatem przekroczy zarwno ewolucjonistyczn wiar w postp, jak romantyczne ubstwienie samowystarczalnej jani"; ma uzna wiat za co, co istnieje tylko dziki znaczeniu, jakie przydaje mu zbiorowy wysiek ludzkoci, a dziki temu ocali godno czowieka jako inicjatora wiata, jako odpowiedzialnego bezwzgldnie za siebie i za byt, jako absolut zbiorowy ktremu adne prawa gotowe nie gwarantuj zwycistwa w zmaganiu z losem. Jest to jak gdyby przerbka kantyzmu w duchu marksistowskim: natura taka, jak znamy i o jakiej z sensem moemy mwi, ukazuje si jako twr ludzki, ale jej ludzki wspczynnik nie pochodzi z transcendentalnych warunkw dowiadczenia, lecz z pracy Na filozofii pracy nie skoczya si ewolucja duchowa Brzozowskiego. Ostatni okres ycia wypeniony jest w znaczym stopniu rozmylaniami religijnymi i rosnc sympati do tradycji katolickiej, ale widzianej oczyma Newmana i modernistw. Z pewnoci, Brzozowski nigdy nie by postpowym wolnomylicielem" czy wojujcym ateist w duchu wczesnych
stereotypowych postaw, pospolitych zarwno u pozytywistw, jak marksistw. Nigdy nie stawia sobie za cel walki z przesdem religijnym", poniewa wszystkie formy ycia duchowego ludzi traktowa na serio i poniewa widzia w katolicyzmie niezmiernie wan i podn posta organizowania wartoci kulturalnych. Sam uwaa si w pewnym - nieokrelonym bliej sensie - za czowieka religijnego (pisa pod koniec ycia w licie, e nigdy nie utraci wiary w niemiertelno duszy). Jednake katolicyzm by dla niego przez czas dugi tylko tworem historycznym, skupiskiem wartoci yciowych, nasiennikiem twrczoci literackiej, artystycznej i filozoficznej; interpretowa go na sposb immanentny, w granicach samowystarczalnej historii ludzkiej. Nie wierzy nigdy, by wartoci kultury day si cakowicie uwolni od swych historycznych korzeni, od genezy i form, w jakich si narodziy, by wic wszystko, co jest wartoci chrzecijastwa, mogo by po prostu przejte przez wieck" kultur przy odrzuceniu chrzecijaskiej skorupy". Lecz w ostatnim czasie ycia myl jego przybiera inny obrt. Pociga go chrzecijastwo ju nie tylko jako wany skadnik kultury, jako przekanik wartoci, ale take chrzecijastwo jako forma obcowania z tym, co nadprzyrodzone. Trudno mwi o jakiej gwatownej konwersji, a zapisy i listy z ostatnich miesicy ycia Brzozowskiego nie s na tyle jednoznaczne, by charakter tej zmiany da si opisa dokadnie. Wydaje si wszake, e nie chodzio o osobist konwersj i zerwanie cigoci z dotychczasow myl, ale o kontynuacj pyta nieprzerwanie u Brzozowskiego obecnych: w jaki sposb czowiek moe nada temu, co sam tworzy, sens absolutny? Zdaje si, e Brzozowski doszed do przekonania, e w sens absolutny, ktry jest te warunkiem wiary czowieka w absolutn godno wasn, nie moe si osta inaczej, jak w wierze, i docieramy w naszych wysikach do bezczasowego, boskiego fundamentu bytu. Obca mu bya zupenie wszelka metafizyka realistyczna chrzecijaska, wszelkie prby racjonalizacji wiary. Jeli jednak umar jako katolik, to sama ta mier bya dalszym cigiem jego filozoficznego wysiku, nie za gwatown przerw w rozwoju.
3. Filozofia pracy
Jeli teraz skupiamy uwag na osobliwej wersji marksizmu, przez Brzozowskiego naszkicowanej, zauwaamy natychmiast, e jej osi jest walka z dominujc wczenie ewolucjonistyczn wersj marksizmu, upowszech-
3. Filozofia pracy
237
nion dziki Engelsowi i Kautsky'emu. Cay wspczesny m u marksizm z wyjtkiem pism Labrioli i Sorela - traktowa jako wyjtkowo skuteczny sposb uniewraliwienia umysu na wszystkie istotne zagadnienia Marksa, ...nie byo ani jednego pojcia, ani jednego widzenia, ani jednej metody, ktre nie stawayby si, przeszedszy z gowy Marksa do gowy Engelsa, czym zupenie innym, i to, jeeli chodzi o filozoficzn natur poj, czym biegunowo przeciwstawnym..." (Idee, str. 264). Engels dzieli z pozytywistami wiar w przyrodzon ewolucj wiata, ktrej skadnikiem jest historia ludzka; wierzy w to, e dzieje ludzkie s wytumaczalne prawami zastanej natury i e istnieje nieustanowione przez nikogo, przyrodzone prawo postpu, ktre gwarantuje ludziom przysz krain szczliwoci. w pozytywistyczny optymizm jest nie tylko czczym wymysem, ale przyczynia si do degradacji czowieka, kae mu bowiem wierzy, e nie jest prawdziwie twrc swego losu, ale moe zda si na dziaanie prawa postpu", ktre obiecuje m u wygodny przytuek w przyszoci ju jakby istniejcej; odbiera wic czowiekowi wiadomo, e jest podmiotem wasnego trwania i wol, by by tym podmiotem prawdziwie. Zachowuje wic teoria Engelsa zasadnicz obco czowieka i wiata, podobnie jak wszelkie konserwatywne metafizyki pozytywistw. Dla Marksa zwycistwo klasy robotniczej byo konieczne, poniewa przekona on sam siebie, e umie to zwycistwo stworzy, skonstruowa i czu, e bierze udzia w jego zawizywaniu si, e zakada pod nie podwaliny. Dla Engelsa caa ta konstrukcja wraz z oywiajc j od wntrza wol Marksa bya poznaniem, utrzymywaa si ona w jego myli jako czynica zado jego wymaganiom, obejmujca znane mu fakty i odpierajca wszelkie zarzuty cao poznawcza; zwycistwo klasy robotniczej jest dla Engelsa koniecznoci, poniewa w jego umyle zarysowuje si ono jako wynik logiczny jego poznania... jestemy znowu na takim poziomie myli, jak gdyby nigdy aden Marks nie istnia" (tame, str. 348-349). Engelsowi wystarczao poczucie, e reprezentuje on logicznie i intelektualnie form ycia godn zwycistwa i wadzy. Spoglda on na wiat jak na igrzysko bdw, z ktrych wreszcie z natury rzeczy i koniecznoci wynurzy si ten, ktry wada nad jego myl..." (tame, str. 384). ...w gruncie rzeczy czowiek jest zawsze dla niego bah istot; powinna ona by szczliwa, by swobodna, to jest nie sprawia w umyle Engelsa zaburze logicznych... Klas robotnicz kocha jako swj konieczny argument, poza tym prcz Marksa nie mia adnego duchowego przywizania" (tame, str. 389).
Marks natomiast, wedle Brzozowskiego, nie mia adnej doktryny, ktra by moliwym czynia przewidywanie historyczne na podstawie poznanych praw naturalnych" dziaajcych w taki sam sposb w dziejach ludzkich, jak w nieoywionej przyrodzie. Jednake - a jest to punkt wymagajcy nacisku - nie znaczy to, e Brzozowski przeciwstawia determinizm" Engelsa woluntaryzmowi" Marksa; nie przypisuje on bowiem Marksowi doktryny woluntarystycznej jako negacji determinizmu, ale przypisuje m u filozofi, ktra sama siebie u j m u j e jako praxis historyczn. Innymi sowy, marksizm nie jest teori, ktra m a praxis za przedmiot, ale sam jest pewnego rodzaju dziaalnoci spoeczn, ktra chwyta histori razem z sob sam jako jej wspczynnikiem, to jest od rodka" niejako oglda proces dziejowy. W tym znaczeniu interpretacja Brzozowskiego jest bardziej radykalna anieli subiektywizm kolektywny rosyjskich empiriokrytylcw-marksistw; nie poprzestaje na tym, i u j m u j e wiat jako zbir sensw tworzonych ludzkim zbiorowym wysikiem, ale swj wasny sens tak samo relatywizuje. Brzozowski by bodaj pierwszym, ktry - przed Lukacsem i Gramscim - odrzuci spr midzy deterministami i lcantystami wrd marksistw, jako e obie strony w tym sporze zakaday, e doktryna Marksa jest socjologiczn prb opisu prawidowoci spoecznych; dla Brzozowskiego sens marksizmu zawiera si nie w tym, co opisuje lub przewiduje, lecz w tym, co sprawia. Dla takiego pojmowania marksizmu Brzozowski nie mia wielu danych oprcz Tez o Feuerbachu; wspiera si bardziej na intuicji anieli na analizie Marksowskiej spucizny pimienniczej. Mimo to mia pewno, e odtwarza najbardziej rdowy impuls filozoficzny Marksa - ten, o ktrym sam Marks jak gdyby zapomnia pniej, gdy skupi ca uwag na kwestii zdobycia wadzy. Ot pierwszym p r z e d m i o t e m ataku tak pojtej filozofii praxis jest wyobraenie gotowego wiata", ktry podlega prawom wasnym, przez nas zastanym i wymaga, bymy prawa te poznali, by mc je na wasny uytek eksploatowa. Taki wiat jest intelektualistycznym zudzeniem, sucym unikniciu ludzkiej odpowiedzialnoci za los czowieka. To, co znamy jako przyrod, jest zawsze - w kadej fazie wiedzy ludzkiej - stopniem naszej wasnej wadzy nad bytem, nie za bytem samym w sobie. Myl t p o w t a r z a Brzozowski wielokrotnie, w rnych wariantach, ...z p u n k t u widzenia krytyki poznania, przyroda w naukowym znaczeniu tego sowa - jest to wadza, osignita przez technik ludzkoci nad wiatem pozaludzkim" (tame, str. 7). Przyroda jako idea, jest to dowiadczenie pomylane w kategoriach, stworzonych przez nasz realn wadz nad
3. Filozofia pracy
239
rodowiskiem kosmicznym... Przyroda jako idea, jest to dowiadczenie pomylane jako nasze dzieo, wiat jako moliwy przedmiot naszej dziaalnoci technicznej" (tame, str. 119). Czowiek nie poznaje adnego gotowego, zastanego wiata, lecz zrazu bezwiednie, a dzi wiadomie stwarza i uwiadamia sobie rne formy dziaania" (tame, str. 154). Rzeczywistoci, z jak myl ludzka si styka, jest zawsze tylko dziaalno ludzka, samo ycie ludzkie. Co jest poza ludzkoci? Co, wobec czego tylko praca nasza si ostaje... Czowiek ma tylko siebie i sob rozporzdza oraz tym, co celowo wytworzy. Nauka jest wiadomoci, planem, metod naszego dziaania i adne granice nie istniej w niej, ycie bowiem ludzkoci i jej praca trwaj i rozwijaj si" (tame, str. 164). Innymi sowy: kontakt czowieka z bytem jest pierwotnie kontaktem czynnym, prac; caa reszta jest wtrna, w szczeglnoci percepcja i rozumienie wiata. Znamy wiat od pocztku i we wszystkich stadiach naszej wiedzy jako to, ku czemu praca nasza jest skierowana, jako przedmiot oporu i wysiku. w dialog praktyczny z otoczeniem jest realnoci absolutn i nieprzekraczaln, nie m a ode wyjcia ku bytowi, ktry ukazywaby n a m swoj twarz autentyczn" czy wkracza, niezmieniony, w pole wiadomoci percypujcej i rodzi tam swj obraz subiektywny; nie m a take samowiedzy czystej, to jest aktu dotarcia do niezmconego ego substancjalnego, ktre dla samego siebie byoby przejrzystoci doskona; wiat, jak Brzozowski powiada, jest wspmierny z prac". Tym samym nie potrafimy oddzieli w naszych czynnociach umysowych percepcji i wartociowania, albowiem nie ma percepcji czy refleksji teoretycznej, ktra nie byaby stronniczo ludzka, wartociujca wanie, operujca wewntrz horyzontu, zarysowanego od pocztku praktycznymi potrzebami panowania ludzkiego nad wiatem. Praca jest dla czowieka absolutem, w tym mianowicie znaczeniu, e adna teoretyczna refleksja nie moe wykroczy poza realnoci przez prac stworzone i przez wymogi pracy zorganizowane. W najoglniejszym sensie stanowisko Kanta jest trafne: przedmioty stosuj si do naszych poj, poniewa sama obecno przedmiotu zakada ludzk wadz organizowania dowiadczenia; lecz wadza ta nie jest zbiorem form apriorycznych czy dzieem racjonalnoci transcendentalnej, ale wadz praktyczn: zdolnoci przeobraania rodowiska wedle wasnych potrzeb. Czowieczestwo jest przeto niewytumaczalne. Nie moemy zainterpretowa czowieka odnoszc jego powstanie, istnienie i percepcj do przedludzkich warunkw istnienia (ciao niewiadome, historia gatunkw), gdy owe przedludzkie warunki nie mog n a m by w i a d o m e inaczej anieli
wewntrz tej samej praktycznej perspektywy wyprodukowanej caoci ludzkich wysile nad utrzymywaniem i spotgowaniem ycia. Czowieczestwo jest niewytumaczalne, jest oparciem samo dla siebie, zna rzecz tylko jako przeciwczon praktycznej aktywnoci i samo siebie zna tylko w tym sprzeniu; aden z czonw owego sprzenia - ego ludzkie czy przedmiot nie jest nigdy dany" w postaci obrazu", oba s wzajem zrelatywizowane nieuchronnie do siebie i ta relacja tylko tworzy ostateczny punkt oparcia dla wszelkiej wiedzy o historii ludzkiej, o historii natury, o prawach przyrodzonych wiata. Wedle Brzozowskiego stanowisko to nie jest po prostu inn propozycj rozwaania kwestii epistemologicznych, ale ma radykalnie odmieni praktyczny nasz stosunek do wiata. Wierzy w to, e zastajemy gotowy wiat", obracajcy si wedle wasnych praw i pozostawiajcy nam tylko rol obserwatorw lub eksploatatorw, to akceptowa niejako zakrzepe wyniki dziaalnoci ludzkiej (prac martw, wedle Marksowskiego sownictwa) jako nieuchronn konieczno, a wic jakby godzi si na to, e praca ludzka musi by wiecznie zniewolona; wierzy w czowieka jako tego, ktry w radykalnym sensie jest twrc wiata, to zajmowa niejako stanowisko futurystyczne", przyjmowa do wiadomoci odpowiedzialno za ca przyszo, odrzuca panowanie przyszych wynikw pracy nad wiatem, ktry wanie dziki naszym wysikom, teraz si staje; albowiem caa przeszo, cao koniecznoci naturalnych, jakie znamy, cao wiata zorganizowanego w przedmioty wedle okrelonego systemu powiza, nie jest czym innym, jak prac martw, osadem twrczoci ludzkiej ju minionej. To, co znamy jako byt, jest zawsze tylko dorobkiem historii dotychczasowej. Gdy wic mwimy: byt stawia takie a takie granice naszej dziaalnoci historycznej, powinnimy powiedzie: historia dotychczasowa, ta rzeczywisto, jaka jest, lub te te myli, jakie powstay na tle tej rzeczywistoci, to jest wieczny kres naszej myli... Wszelka bowiem filozofia historii, zarwno jak wszelka bytowa metafizyka, jak i wszelka abstrahujca od historii teoria poznania, moliwe s jedynie na gruncie pracy, ktra nie poznaa samej siebie jako jedynej dziaalnoci ludzkiej, wytwarzajcej bytowe skutki" (tame, str. 131). atwo zauway, e z tego stanowiska obserwacyjnego, dla ktrego nie ma niczego, co nie byoby immanentne wzgldem historii ludzkiej, spr midzy materializmem a idealizmem jest bezprzedmiotowy, gdy oba punkty widzenia zakadaj co, czego wanie zakada nie wolno: i tu i tam idzie o uznanie psychicznej zawartoci za istot wiata. Idealizm
3. Filozofia pracy
241
ukazuje nam, jak ta psychiczna zawarto ten wiat stwarza; naturalizm, materializm przyjmuje rezultat i usiuje zapomnie proces. Bergson zupenie susznie wykazuje tosamo zasadnicz ewolucjonizmu a la Spencer z ewolucjonizmem a la Fichte" (tame, str. 202-203). Historia stworzya to, co my nazywamy nasz dusz, historia stworzya nasz przyrod, ona jest gruntem, ktry nas dwiga, unosi ponad otchani; z niej jestemy i przez ni tylko stykamy si z pozaludzkim" (tame, str. 207). Wszystkie jakoci, ktre bezwad myli konserwatywnej, ku przeszoci skierowanej i w przeszo jedynie wierzcej, kazaby n a m traktowa jako cechy zastanego wiata, staj si z perspektywy filozofii pracy sekrecjami ludzkiego wysiku i sens ich dla filozofii odmienia si natychmiast. Dotyczy to w szczeglnoci czasu, ktry nie jest ani naturalnym" pojemnikiem zdarze, ani niezalen od nas relacj midzy zdarzeniami. Wytwarzamy kategori czasu, aby uwiadomi sobie wasn moliwo panowania nad swoim losem; wysiek ludzki ju skrystalizowany w dziejach przeciwstawia si energii swobodnie projektujcej i przeciwstawienie to nazywamy czasem; czas miniony to to, co zdziaalimy, czas przyszy - to niewypeniony obszar naszych nadziei i zamierze. Dla mylenia konserwatywnego, ktre dominuje take w ewolucjonistycznej wersji marksizmu, czas nie jest naprawd realny: przyszo jest ju w jaki tajemniczy sposb gotowa, przyrzdzona i zagwarantowana; szczcie i zaspokojenie ludzkie s niejako wpisane w rozwijajc si tam postpu, oczekujc swojej kolejki. Optymistyczna ta filozofia jest jednak samozakamaniem i ucieczk od odpowiedzialnoci dla tego, ktry od Bergsona nauczy si, i przyszoci nie ma, nie m a w adnej postaci, i trwanie jest rzeczywiste, to znaczy nic nie jest rzeczywiste, co nie pojawio si w rzeczywistym trwaniu. Absurdalne jest, wedle Brzozowskiego, przypisywa Marksowi ow wiar w czas, ktry aktualizuje tylko gotowe odwiecznie prawa" i zdaje wobec tego losy ludzkie na wysze siy majce ludzi za powolnych wykonawcw. Teach me to feel myself the tree, And not the withered leaf - ta cytacja z Mereditha, ktr Brzozowski umieci jako m o t t o dla swoich Idei, jest take osi jego rozumienia marksizmu. Marksizm jest dla nade wszystko sposobem, w jaki ludzie mog uwiadomi sobie zaleno wszystkich form kultury - wczajc nauk i wczajc sam natur jako produkt kultury - od pracy pojtej jako sytuacja pierw o t n a i niedajca si rozoy na niezawise wzajem czony; a jest to zarazem przyjcie przez ludzi odpowiedzialnoci za wasny los zbiorowy. Rozumienie kultury musi by przeto genetyczne i funkcjonalne. Nie ma adnych transcendentalnych czy zastanych regu wyznaczajcych warto
tego, co potrafimy wyprodukowa jako wiedz, jako mit religijny, jako dzieo sztuki, jako myl filozoficzn. Krytyka zastanych form kultury nie moe si obej bez znajomoci ich pochodzenia. W szczeglnoci rwnie pytanie o prawd nie jest pytaniem o niezawisy od nas stosunek midzy treci pewnych pomyle a samoistnym przedmiotem; prawd jest to, co wzmaga si spoeczestwa i uzdolni je do skuteczniejszej walki o przetrwanie. Jest to, oczywicie, interpretacja bliska pragmatycznej. Rni si jednak Brzozowski od Jamesa - a to bya znana mu forma pragmatyzmu - tym, e sensu i prawdziwoci produktw kultury i wiedzy nie uzalenia od kadorazowo zastanych sytuacji czy jednostkowych potrzeb, ale odnosi je zawsze do ycia zbiorowego; tylko wsplnota ludzka pracujca i trudzca si moe wyposaa w sens i w godno prawdy" cokolwiek, co tworzy, w zalenoci od tego, do jakiego stopnia jej produkty zdolne s ostawa si w jej zbiorowym wiecie i suy jako organy przyszego rozwoju. Rwnie nie przyjmuje Brzozowski - zgodnie ze swym zaoeniem - kategorii poytku" czy wartoci yciowej" w sensie odniesionym do przedkulturalnych, biologicznie danych potrzeb czy instynktw; albowiem czowieczestwo nie daje si zdefiniowa przez przedludzkie okolicznoci wyjaniajce jego powstanie, wic w szczeglnoci rwnie nie daje si scharakteryzowa jako zbir instynktw czy potrzeb animalnych, do ktrych nastpnie doczaaby si wiadomo. Same potrzeby i samo ycie" s kategoriami historycznymi i ludzkimi, pragmatyczny sens kultury odniesiony jest tedy do czowieka-twrcy samego siebie, nie za do czowieka, ktry dla swego zwierzcego bytowania buduje organy dodatkowe w postaci urzdze kulturalnych. czy wszelako Brzozowskiego z pragmatyzmem fundamentalne przewiadczenie, e te same kryteria oceny stosuj si do wynikw wiedzy naukowej, co do instytucji spoecznych, do wartoci moralnych, do dzie sztuki i do wyobrae, do uczu i do zbiorowoci religijnych; we wszystkich przypadkach bowiem zadajemy to samo pytanie o warto rozwaanych zjawisk dla ludzkoci jako zbiorowego podmiotu wasnego ycia. Tym samym znikaj tradycyjne dychotomie racjonalistyczne, pozytywistyczne, wolnomylicielskie: religia-nauka, fakt-warto, sztuka-wiedza, poznanie-tworzenie. Z punktu widzenia ycia" jako jedynego punktu oparcia dla oceny, adna dziedzina kultury nie moe roci sobie szczeglnych praw do zwierzchnictwa nad innymi ani ustanawia kryteriw uniwersalnych, ale wszystkie zasuguj na t sam powan analiz. Wszystkie s
3. Filozofia pracy
243
narzdziami walki ludzkiej o przetrwanie i potgowanie ycia i s dobre, gdy mog by zasobnikami zwikszonej energii albo ze, o ile energi t rozpraszaj w konserwatywnych zudzeniach. Skoro czowieczestwo nie ma adnego gruntu", na ktrym by stao; skoro jest samo dla siebie wsparciem ostatecznym, tedy nie znajdujemy nic, co mogoby nas ubezpieczy, adnych gwarancji, adnych koniecznoci dziejowych", adnego miejsca w adzie, ktry nas wyprzedza. Dzisiejszy stan ludzkoci jest najgbszym dzieem metafizycznym czowieka, najgbsz rzeczywistoci i przede wszystkim rzeczywistoci. Miasta nasze, wojny, fabryki, dziea sztuki, nauka - to nie jest sen, poza ktrym jest co gbszego, co moe wyzwoli. Jest to absolutna, niedajca si zredukowa rzeczywisto" (tame, str. 215). Nie istniej adne stosunki do wiata, do przyrody, do logiki, lecz tylko wewntrzdziejowe, wewntrzspoeczne stosunki midzy rnymi wysikami, nateniami i kierunkami woli. To, co uwaamy za wiat, jest pewn waciwoci woli ludzkiej, uwaamy j za wiat sam, bo nie tyle stwarzamy j, ile zastalimy i zastajemy" (tame, str. 443). Lecz to, co zastajemy, jest niepewne i kruche; moemy ocali si i ocalamy si codziennie dziki nowym wysikom, niczego nie mamy prawdziwie na wasno, adnej satysfakcji trwaej, adnego majtku nieruchomego. Sens i warto wszystkiego, co wieki ludzkich wysile zdoay skapitalizowa, realizuje si tylko dziki wysileniom nieustannie ponawianym. Los ludzki nie jest wic ruchem ku adnej satysfakcji ostatecznej, ku szczciu czy ku egzystencji beztroskiej na upach raz na zawsze zagarnitych; jest nieustann walk, ktrej wynik jest niepewny w kadej chwili i nigdy pewny nie bdzie. Przechowujemy w tych zmaganiach godno wasn i na nic innego nie moemy liczy. Nie jestemy powoani do niczego prcz tego, co sami swym powoaniem nazwiemy. Jeli nie m a poza yciem" adnej instancji dla wiedzy i wartociowania, racjonalizm demaskuje si jako konserwatywne zudzenie. Racjonalizm bowiem dla Brzozowskiego jest wanie wiar, e realnie istniejce formy kultury mog by oceniane za pomoc kryteriw niezalenych od procesu kulturalnego i e mog by wyjanione przez okolicznoci przez czowieka niestworzone. Lecz nie ma takich kryteriw i takich zasad wyjaniania. Nie ma czystej myli albo czystej wraliwoci estetycznej, ktre nastpnie znajduj zastosowanie w yciu, konkretne ycie spoeczne jest nie zastosowaniem myli i postrzegania, lecz t rzeczywistoci wanie, ktra stwarza zarwno tre postrzegania, jak i jego organ. Kade zjawisko duchowe jest
tylko m o m e n t e m w dziejach pewnej grupy spoecznej i ycie tej grupy jest jego treci istotn" (tame, str. 419). Znowu tedy: sens i warto poznawcza jakichkolwiek produktw kultury odsaniaj si tylko przez odniesienie do ich genezy i funkcji, nie za do regu wartociowania odkrytych poza historycznymi wydarzeniami. Co wicej: z chwil, gdy jaka organiczna krystalizacja kultury daje si wypowiedzie w formie racjonalnej, oznacza to, e stracia ju ona swoj si twrcz i naley do martwych zasobw przeszoci. ywe tendencje w kulturze nigdy nie mog przybra formy doskonale racjonalnej i w peni przekonujcej. Racjonalizm jest postaw duchow tych, ktrzy chc osadzi si na pozycjach w yciu zdobytych i innym wmwi, e pozycje te nie mog by kwestionowane. Lecz myl i tworzenie artystyczne, ktre s w okresie wzrostu, s niepewne siebie i pozbawione logicznie zadowalajcej formy.
4. Proletariat, socjalizm, nard

Filozofia pracy jest w ujciu Brzozowskiego niejako metafizyk socjalizmu i racj - czy te racjonalizacj - socjalistycznego akcesu. Nie by i nie chcia by dziaaczem adnej partii politycznej, nie tylko dlatego, e zraa go partykularyzm partyjny socjalistw i upowszechnione podwczas wersje marksizmu, ale i dlatego, e wszystkie formacje polityczne organicznie wyaniane przez ycie narodowe w jaki sposb wydaway m u si niezbdnymi organami tego ycia i nie przypisywa adnej z nich - zwaszcza w ostatnim okresie ycia - prawa wycznego nosicielstwa prawdy. Pisa, e jest socjalist w tym znaczeniu, i wierzy, e klasa robotnicza zwyciy, o ile potrafi okaza, e masa pracy swobodnej moe przeway nad mas pracy moliw w warunkach pracy zniewolonej. By to wic socjalizm o treci nader mglistej i celowo nieskrpowany adnymi reguami, ktre wczenie byy w obiegu dla okrelenia przyszego ustroju". Sdzi, e skoro caa kultura ludzka musi by interpretowana jako organy pracujcego spoeczestwa i skoro tylko p u n k t widzenia pracy moe pozwoli ludziom rozumie waciwie sens ich wysikw, to klasa bezporednich wytwrcw jest te powoana do tego, by wyania z siebie zarwno samorozumienie czowieczestwa, jak rozmach nadziei niezbdny do tego, by ludzko potrafia los swj w peni samowiedzy ksztatowa. W tym oglnikowym sensie wierzy wic w szczegln misj proletariatu i wyraa swj proletariacki prometeizm w formuach najbliszych syndykalizmowi Sorela.
245
Wyodrbnienie klasowe proletariatu jest jedyn drog prowadzc do u g r u n t o w a n i a moralnej atmosfery w ludzkoci, do odnalezienia sensu sowa: czowiek. Narastanie klasowej wiadomoci proletariatu jest jedyn wielk, metafizycznie rzeteln rzeczywistoci duchow naszych czasw. Tu rozstrzyga si tragiczne zagadnienie czowieka. Nie domagamy si sprawiedliwoci: nikt nie wie, co jest sprawiedliwe; nie obiecujemy ani szukamy szczcia: czowiek nigdy nie bdzie szczliwy. S w cierpieniu wartoci bezwzgldne, ktrych nie chcemy si wyrzec. Ale wierzymy, e czowiek powinien istnie dlatego, e sam pokocha, uzna za cenne swoje istnienie, e tworzy siebie jako t rzeczywisto, ktrej istnienia pragnie, jako swj absolutny sens i cel wiata" (tame, str. 222). Socjalizm nie okrela si wic w kategoriach dobrobytu, beztroski, zaspokojenia. Okrela si przez godno ludzk, a walka o godno to walka 0 prac swobodn". C jednak znaczy swobodna praca"? Jest ona przeciwiestwem pracy normowanej z gry", a wic w jaki sposb prac, w ktrej wytwrcy nie s w procesie pracy zaleni od niczyjego zwierzchnictwa. W tak oglnikowej formule idea Brzozowskiego zgodna jest, oczywicie, z marksistowsk tradycj, lecz poza te oglniki Brzozowski - podobnie jak Sorel - nie wykracza. Nie interesuje go waciwie kwestia zdobycia wadzy politycznej przez proletariat ani kwestia organizacji ekonomicznej. Chodzi o to, aby myl i wola klasy robotniczej" podniosa si na taki poziom, na ktrym robotnicy zdolni bd cakowicie panowa nad procesem yciowym spoeczestwa, zalenym od wydajnoci pracy. Zmiany polityczne i przeksztacenia organizacji gospodarczej, ktre nie prowadz do duchowych przeobrae klasy robotniczej i nie pomnaaj jej gotowoci 1 zdolnoci do panowania nad procesem wytwrczym, nie maj adnego znaczenia. Z tego punktu widzenia Brzozowski odrnia - za Sorelem i za anarchosyndykalizmem - socjalizm inteligencji od socjalizmu proletariatu. Inteligencja jest warstw czysto konsumpcyjn, to znaczy po prostu, niczego nie wytwarza; poniewa za aktywno jej przebiega w samej sferze wiadomoci, m a ona naturaln skonno do wiary, i wiadomo produkuje rne formy ycia, nie za odwrotnie. To, co nazywa ona socjalizmem, jest tylko prb zapewnienia sobie dominujcej pozycji w spoeczestwie, przy czym klasa robotnicza suy jej jako narzdzie, ktre m a przywileje inteligencji utrwali. Hegemonia inteligentw w ruchu socjalistycznym jest skutkiem niedojrzaoci duchowej proletariatu. Brzozowski marzy tedy o proletariacie zrzeszonym i walczcym, ale nie zrzeszonym pod p r z e w o d e m intelektualistw, lecz zdolnym cakowicie sterowa wasn walk.
Sprawa socjalizmu nie jest przesdzona adnymi prawami dziejw. Jeli praca swobodna okae si wydajniejsza - socjalizm bdzie moliwy; jeli nie - nie. Wydajno pracy ma by ostatecznym kryterium rozwoju spoecznego, lecz - a jest to osobliwo myli Brzozowskiego - nie dlatego, e zwikszona wydajno pracy pozwala na bogatsze spoycie. Doskonalenie techniki i wzrost wydajnoci s wzrostem ludzkiego panowania nad rodowiskiem naturalnym i ten podbj przyrody wydaje si Brzozowskiemu celem samoistnym, nie za rodkiem wygodniejszego urzdzania ycia. Cae jego ujcie socjalizmu jest heroiczne i awanturnicze; wadza ludzka nad przyrod, ekspansja czowieczestwa w wiat pozaludzki nie wymagaj uzasadnienia w adnych korzyciach materialnych, produkcja nie jest rodkiem dla spoycia, ale rodkiem dla utrwalania pozycji czowieka jako wadcy stworzenia, dla potgowania jego niezalenoci w bycie. Proletariat w jego oczach jest zbiorowym wojownikiem o cechach Nietzscheaskich, wyidealizowanym wcieleniem czowieczestwa jako jednostki metafizycznej. Wszystkie ideay i wszystkie wartoci, o jakie ubiega si ludzko, s sensowne i s historycznie wane o tyle tylko, o ile sprzyjaj potdze czowieka w fizycznym zmaganiu z oporem natury, ale sens samego tego zmagania jest ostatecznie jakoci duchow: polega na samoutwierdzaniu woli. Krytykom wychowanym na marksistowskiej ortodoksji cay w metafizyczny i profetyczny prometeizm wydawa si nadzwyczaj podejrzany. W obliczu powodzenia, jakim pisarstwo Brzozowskiego cieszyo si wrd lewicowej modziey, intelektualici komunistyczni w Polsce uwaali za swe zadanie tpienie brzozowszczyzny" i niejako zgodzili si odda jego twrczo ideologom prawicy. Zarzucano Brzozowskiemu (Andrzej Stawar), e niezrnicowany kult pracy jest waciwie ideologi klasowego solidaryzmu. Byo to o tyle przesadne, e Brzozowski nader silnie podkrela potrzeb odrbnoci kulturalnej proletariatu i jego wyrnione miejsce w rozwoju spoecznym. Z drugiej strony jednak prawd byo, e okrela proletariat - inaczej ni wszyscy marksici - przez sam fakt wydatkowania siy fizycznej, nie za przez miejsce w spoecznych stosunkach wytwarzania i w szczeglnoci przez akt sprzedawania siy roboczej jako towaru. Podzia klasowy spoeczestwa i spoeczne warunki produkcji nie zajmoway w ogle jego uwagi. W kocu niepodobna dokadnie powiedzie, czym jest dla Brzozowskiego proletariat, swobodna praca", socjalizm. Sowa te wystpuj jako kategorie metafizyczne, ktre maj suy do opisu czowieka jako zdobywcy nieludzkiego wiata. Przedmiotem kultu jest praca
247
jako taka, walka ze wiatem jako taka. Praca sprawia, e idea staje si faktem. Praca jest tym boskim ywioem, w ktrym natura - praca jest faktem przyrody - staje si ciaem ideau. Praca jest dzieem woli, podstaw jej panowania nad wiatem" (list do Salomei Perlmutter z marca 1906 r.). W tym sensie m o n a powiedzie, e zarzut, ktry Brzozowski stawia partiom socjalistycznym - i traktuj one proletariat jako narzdzie zdobywania wadzy przez zawodowych politykw-inteligentw - moe by, mutatis mutandis, obrcony przeciw niemu samemu: proletariat jest dla niego narzdziem prometejskiego ideau, wywiedzionego z metafizycznej refleksji, nie za z obserwacji faktycznej tendencji ruchu robotniczego. Brzozowski nie interesuje si tym, jakie s rzeczywiste aspiracje klasy robotniczej, lecz tym, jak klasa robotnicza powinna si sta, aby konkwistadorslca wizja czowieczestwa moga si speni. Drugim punktem, ktry obrci przeciw Brzozowskiemu polskich marksistw, by jego sposb obchodzenia si z pojciem narodu. Mona w rzeczy samej zauway, e z biegiem czasu kategoria narodu i ojczyzny przybieraa na wadze w jego pisarstwie, podobnie jak rosa ranga tradycji kulturalnej. Co wicej, posugiwa si on m e t a f o r a m i biologicznymi, ktre wprawdzie nie miay adnej treci wyranej, ale stay si z czasem szczeglnie podejrzane, kiedy ruchy radykalno-nacjonalistyczne, mniej lub bardziej zasugujce na miano faszystowskich, jy chtnie ucieka si do frazeologii biologicznej w opisie wartoci narodowych. Sprawio to, e ortodoksja komunistyczna uznaa Brzozowskiego wrcz za prekursora faszyzmu (Pawe Hoffman). Brzozowski nie zastanawia si nigdy nad moliwymi napiciami, jakie powstaj, gdy si usiuje uzgodni narodowy" i klasowy" p u n k t widzenia w filozofii spoecznej. Wydawao m u si rzecz oczywist, e jego akces do sprawy robotniczej nie koliduje adn miar z jego wiar w ojczyzn jako skupisko wartoci i miejsce przechowywania kulturalnego dorobku, nie rozwaa wic sprawy bliej. Starano si uzasadni - pisa - dlaczego ruch robotniczy jest, moe by ruchem narodowym. Nie wiem, czy uzasadnienie byo potrzebne. Polska jest to dziedzina motyww wprawiajcych w ruch ycie polskie i rodkw, ktrymi ono rozporzdza. Sdzi, e ruch klasy robotniczej moe by niezaleny od losw ycia narodowego, to znaczy twierdzi, e obojtn jest rzecz, jak skal motyww i rodkw bdzie rozporzdza. Pki Polska bdzie upoledzonym spoeczestwem, pty nasza klasa pracujca bdzie nie czwartym, lecz pitym, szstym, bezimiennym stanem ndzarzy, spychanym w nico. O czym tu mwi? Wyrzec
si bytu narodowego to znaczy wyrzec si wpywu na uksztatowanie rzeczywistoci ludzkiej, to znaczy dusz wasn unicestwi, bo ta yje i dziaa tylko przez nard. Dlatego te pyta co do istnienia narodowego si nie stawia, bo znacz one to samo, co pytanie, czy chcemy by zdegradowani poniej godnoci czowieka. Nie m a p u n k t w widzenia, ani interesw, ani wartoci, ktre by zwalniay od tej wartoci najwyszej. Czowiek bez narodu jest dusz bez treci, obojtn, niebezpieczn i szkodliw. Dusza ludzka bowiem, to wytwr dugiej zbiorowej walki, dugiego zbiorowego tworzenia i tylko to m a w niej znaczenie co jest stare. Im bardziej twrcza jest nasza dusza, tym jest starsza. Dlatego klasa pracujca musi wiadomie rozbudzi w sobie mio i pami polskiej historii..." (tame, str. 225). Gdyby wywd ten sprowadza si do twierdzenia, e wyzwolenie klasy robotniczej jest niemoliwe w warunkach ucisku narodowego, byby on cakiem banalny i zgodny z powszechnym stanowiskiem polskich socjalistw. Jasne jest wszake, e Brzozowski chce powiedzie co wicej, a w rozprawie o Sorelu i Bergsonie wypowiada sw myl wyraniej. Chodzi 0 to, e nie moe by adnego dostpu do kultury bez porednictwa tradycji narodowej, przy czym odnosi si to do wszystkich form produkcji kulturalnej, nawet naukowej. Historyczny charakter naszego obcowania ze wiatem ujawnia si w tym, i postrzegamy wszystko nie tylko w relatywizacji do historii ludzkiej, ale nadto w relatywizacji do historii narodowej i e udzimy si sdzc, i moemy od tej zalenoci si uwolni. Streszczajc Sorela - lecz jawnie aprobujc jego idee - powiada Brzozowski: poznanie jako kontemplacja pozayciowej czy ponadyciowej rzeczywistoci jest fikcj, myl w adnych warunkach nie staje si niezalena od ycia grupy ludzkiej, ktra je wytworzya, nigdy nie wyraa nic innego, jak pewn sum dziaalnoci ludzkiej... Metafizyka powstaa jako surogat ojczyzny, jako jej ruina; ojczyzna odzyskuje swe prawo... Nie komunikujemy si z niczym bez porednictwa narodu, adna droga, ktra nie prowadzi poprzez jego dwigajcy nas duch-ciao, nie prowadzi do ycia... Nauka jest midzynarodowa o tyle tylko, e dziaa na oglne warunki ycia narodw, nie dochodzi jednak do niej aden umys pytki, a wic nigdy nikt, kto z pewn czci swej rzeczywistoci narodowej, surowego i tragicznego ycia narodowego nie by zwizany... Polska, mowa nasza, dusza nasza nie jest sobie przypadkowym uksztatowaniem martwej i obojtnej natury, lecz wielk 1 samoistn rzeczywistoci, czym, co istnieje jako jeden z m o m e n t w bytu samego, wyrasta z jego dna, pki s Polacy. S rzeczy starsze i gbsze od narodw, ale nie poznaje si czowiek jak tylko przez nard, gdy
5. Marksizm Brzozowskiego
249
nie m a beznarodowych, midzynarodowych organw duchowego ycia" (itame, str. 248-251). Rozwaania te jawnie wykraczaj poza wszystko, co mogo by do przyjcia nawet dla mniej ortodoksalnej wersji marksizmu. Mona z nich, w rzeczy samej, wnioskowa, e nawet tworzenie nauki - nie mwic 0 innych dziedzinach kultury - dokonuje si przez tradycj narodow jako niezbdne m e d i u m . Dla Brzozowskiego wszystkie te refleksje byty po prostu wyrazem jego wiary w warto narodu jako niesprowadzalnej 1 cigej realnoci, w ktrej wszyscy uczestniczymy Trudno jednak zaprzeczy temu, e byy one atwym pokarmem dla nacjonalistycznego radykalizmu, razem ze wszystkimi jego niebezpiecznymi konsekwencjami. Prby asymilacji Brzozowskiego w rodowiskach skrajnej nacjonalistycznej prawicy nie mog uchodzi za zwyke pomyki i trudno zapewnia o cakowitej jego w tej kwestii niewinnoci. Jednake nikomu z marksistw nie udao si ani w rozwaaniach teoretycznych, ani w praktycznej polityce - usun napi i konfliktw midzy zaoeniami internacjonalistycznymi ruchu robotniczego a uznaniem samoistnej wartoci wsplnoty narodowej, chyba e przekrelali arbitralnie t warto - jak Ra Luksemburg. Nikt z nich te nie wysun podejrzenia, i - by moe - ycie spoeczne wytworzyo rozmaite zasady skupie ludzkich, ktrych uzgodnienie w jednolitym porzdku wcale nie musi by moliwe.
Zbyteczne byoby wyjanianie, e zarwno pojcie proletariatu, jak pojcie socjalizmu nie pokrywaj si bynajmniej w myli Brzozowskiego z sensem, jaki przypisywa im Marks. Z pewnoci te intencja Marksa odlega bya od tej, jak przypisywa m u Brzozowski piszc: I nie rozumie myli Marksa, kto nie czuje, e utosamia on zawsze siebie z pewnymi konstrukcjami swej myli: siy wytwrcze, koncentracja kapitalizmu etc, etc. to zawsze sam Marks, s to pojcia poznawcze, s to mity, mity, moc ktrych Marks uwiadamia sam sobie przede wszystkim kierunek i tre wasnej woli, a nastpnie ju usiuje wol t narzuci innym, zbudowa j w nich i utrzyma" (tame, str. 347-348). Niezalenie jednak od pniejszej recepcji idei Brzozowskiego i niezalenie od mnstwa dowolnoci, ktre mona w jego interpretacji marksizmu wyszuka, wolno powiedzie, e by on pierwszym, ktry usiowa
zawrci myl marksistowsk z oyska, jakim pyna dotychczas, nie budzc niepokoju, i skierowa tam, gdzie mieli j pniej - kady na inny sposb - skierowa Gramsci i Lukacs. e teoria Marksa jest opisem rzeczywistoci spoecznej kapitalizmu i jej przyszych losw, opisem w takim samym znaczeniu obiektywnym", jak wszelka teoria naukowa, by to pewnik przyjmowany zarwno przez ewolucjonistw, jak neokantystw w marksistowskim ruchu. Niemal rwnie powszechnie panowao przekonanie, e marksizm zakada rodzaj zdroworozsdkowej metafizyki realistycznej i e interpretuje zarwno ludzkie istnienie, jak ludzk percepcj w sposb powszechnie przyjty w ewolucjonistycznych teoriach. Brzozowski, opierajc si na nader wtej podstawie, zakwestionowa oba te pewniki i prbowa przeciwstawi im wasn interpretacj, ktra w zdumiewajcy sposb zgodna jest z intuicj filozoficzn pniej ujawnion we wczesnych pismach Marksowskich. Broni! mianowicie idei, wedle ktrej marksizm nie moe zasadniczo traktowa procesu spoecznego, jako przyrodniczej" rzeczywistoci, niezalenej od samego aktu postrzegania tego procesu; akt rozumienia wiata jest sam skadnikiem jego przemiany, a wobec tego nie moe si osta deterministyczna doktryna zjawisk spoecznych w przyjtym rozumieniu sowa; z marksistowskiej perspektywy wiat spoeczny i poznanie tego wiata s jednym i tym samym procesem, nie moe by zatem przewidywania" historii w takim sensie, jak moe by przewidywanie pogody. Po wtre, nie mieci si w ogle w marksistowskiej perspektywie, jak j Brzozowski pojmuje, idea wiata, ktry wyprzedza rzeczywisto ludzk, produkuje t rzeczywisto i nastpnie zdolny jest odciska sw podobizn, cznie z samym istnieniem ludzkim, w ludzkim umyle. Percepcja wiata jest stronniczo ludzka i nie ma takiego punktu widzenia, z ktrego czowiek mgby bezstronnie obserwowa samego siebie jako fragment wiata, gdy wymagaoby to od niego porzucenia wasnej skry ludzkiej i wasnej zalenoci historycznej. Nie ma wiedzy, ktra w treci swej byaby niezalena od ludzkiej sytuacji jej nabywania, nie mamy wic waciwie moliwoci wytworzenia samego pojcia wiata samego w sobie". Historyczne i spoeczne uwizienie ludzkiej percepcji jest nieodwoalne, czowiek musi tedy zgodzi si na to, e jest realnoci absolutn. Jednake konwersja" Brzozowskiego postawia pod znakiem zapytania sam moliwo konsekwentnego utrzymania owej cile antropocentrycznej perspektywy. Nie bya to, jak wspomniano, konwersja w znaczeniu dosownym albo banalny przypadek duchowego zaamania czowieka
251
w agonii. W licie do Witolda Klingera z 2.5.1910 r. pisa Brzozowski, e nie odczuwa potrzeby objawienia, poniewa katolicyzm zadowala go intelektualnie. Na kilka dni przed mierci pisa za (list do Klingera, 19.4.1911): Z mojego marksizmu wiele, i to wanych rzeczy pozostao w moim katolicyzmie, rwnie z mego darwinizmu, Nietzscheanizmu i wszystkich izmw". Brzozowski nie zdy ju szczegowo zda sprawy z ostatniego etapu swoich przemyle, jeli jednak rozwaymy jego konwersj jako kocow faz filozoficznej ewolucji, nie za psychologiczny przypadek, jej hipotetyczne racje s nastpujce: Dominujcym motywem mylenia Brzozowskiego byo pragnienie ocalenia czowieczestwa jako wartoci absolutnej i nadanie mu absolutnego sensu. Wyrazi to pragnienie zrazu w fichteasko-nietzscheaskiej kategorii twrczoci i Czynu", ktre, jak si wydawao, pozwalay mu opisa bezwgldn niezawiso twrczego ducha jednostkowego. Porzuci ten punkt widzenia, przekonawszy si, e twrczo, ktra nie jest zwizana poczuciem obowizku wzgldem zastanej tradycji i historycznie powstaych skupisk energii spoecznej, zaprzecza samej sobie; hodowanie autarldi lirycznej osobowego wntrza jako wartoci bezwzgldnej oznacza, i godzimy si wyda wiat na up obojtnych praw natury, a twrczo nasza nie polega wtedy na pozostawianiu w wiecie ladw naszej obecnoci, lecz na ucieczce od wiata. Wyjciem bya marksistowska wizja czowieka-twrcy zbiorowego, ktry w walce ze wiatem utwierdza swj sens absolutny i ca rzeczywisto traktuje jako skadnik swojej sytuacji; sens wiata odniesiony jest cakowicie do bytu ludzkiego, ktry podejmuje si roli Atlasa i nie chce - ani zreszt nie moe - zna ani widzie niczego, co nie jest zrelatywizowane do jego wasnej stronniczej i gatunkowej woli przetrwania. Okazao si wszake, e rwnie w tej perspektywie sens absolutny istnienia ludzkiego nie daje si ocali, wanie dlatego, e jest sensem arbitralnie zadekretowanym dla samego siebie przez istot, ktra tylko w sposobach ogldania wiata, lecz nie w bycie samym, moe si za absolut uzna. Skoro czowiek skazany jest na walk o panowanie nad natur, skoro afirmuje swoj godno w starciu z pozaludzkim wiatem, skoro wic istnienie jego nie jest ani konieczne, ani niezalene, to dekret, ktrym przypisuje sobie samemu sens absolutny w porzdku wartoci, okaza si moe prnym kaprysem i nierozumne siy mog go przekreli, gdy tylko oka si w starciu mocniejsze. eby wiara w sens absolutny istnienia ludzkiego daa si przechowa, musi si wspiera o byt nieprzypadkowy, boski. Radykalny antropocentryzm jest niemoliwoci, gdy zmusza do uznania,
e istnienie ludzkie jest przypadkowe i absolutne zarazem, czyli prowadzi do sprzecznoci. Taka hipotetyczna rekonstrukcja pozwala poj drog, ktra od aktywistycznego narcyzmu poprzez zbiorowy solipsyzm marksistowski przywioda Brzozowskiego do Kocioa jako historycznego organu, poprzez ktry czowieczestwo komunikuje si z bytem bezwarunkowym i w ten sposb jedynie moliwy - wasny sens bezwarunkowy utwierdza.
R O Z D Z I A XII
Austromarksici, kantyci w ruchu marksistowskim, socjalizm etyczny
1. Pojcie austromarksizmu
Nazw austromarksizm" uku w 1914 roku socjalista amerykaski Louis Boudin i jest ona od tej pory powszechnie przyjta. Zaakceptowali j take uczestnicy szkoy tale ochrzczonej. Mona, w rzeczy samej, mwi o szkole" austriackiej w marksizmie; nie bya to wszelako szkoa w znaczeniu scholastycznym lub rabinicznym, to jest grupa uczonych, ktr mona by scharakteryzowa przez wyliczenie okrelonego zbioru twierdze przez ni wyznawanych albo w jej ramach obowizujcych. Pewne tendencje wsplne i pewne szczeglne zainteresowania daj si jednakowo uchwyci. Wszyscy wybitniejsi teoretycy austriackiej socjaldemokracji - Max Adler, Otto Bauer, Rudolf Hilferding, Karl Renner, Friedrich Adler - uwaali si za marksistw w nieokrojonym sowa znaczeniu, lecz zarazem nie uwaali, by marksizm by samowystarczalnym i zamknitym systemem". W pierwszym tomie Marx-Studien", wydawanym od 1904 roku, wydawcy (Adler i Hilferding) deklarowali, w artykule wstpnym, e s wierni duchowi Marksa, nie majc wszelako ambicji dochowania wiernoci literze. Deklaracje takie same przez si, oczywicie, niewiele znacz, jako e wrd marksistw, rwnie najbardziej dogmatycznych i pobonych, slogany takie byy niezmiennie w obiegu (Marksizm nie jest dogmatem", trzeba twrczo rozwija dziedzictwo Marksa" itd.). Stopie otwartoci" rnych marksistowskich kierunkw nie moe by przeto mierzony talami oznajmieniami, lecz ich rzeczywistym zastosowaniem. Pod tym wzgldem za Austriacy rnili si istotnie od typowej ortodoksji. Nie tylko podkrelali czno marksizmu z tymi wczeniejszymi kierunkami, ktre nie byy autoryzowane
2 5 4 XII. Austromarksici, kantyci w ruchu marksistowskim, socjalizm etyczny
przez Marksa samego jako rda" doktryny (nade wszystko Kant), ale nie widzieli take nic zdronego w korzystaniu z zasobu idei, poj i pyta, ktre pojawiy si pniej w niemarksistowskiej filozofii czy socjologii zwaszcza u neokantystw. Sdzili jednak, e nie sprzeniewierzaj si duchowi doktryny, kiedy usiuj j wzbogaca wtkami zaczerpnitymi skdind. Zaleao im na tym, by pokaza i teoria marksistowska, a take idea socjalistyczna, s doskonale integrowane w cao europejskiej tradycji kulturalnej i podkrelali raczej punkty zbienoci, filiacje ideowe i wielo kontaktw midzy marksizmem a rnymi n u r t a m i europejskiej filozofii i myli spoecznej, zamiast ka nacisk na absolutn nowo marksizmu. Charakterystyczn cech szkoy austriackiej byo te denie do nowego opracowania najbardziej generalnych, teoretycznych, epistemologicznych zaoe marksizmu, ktre - zwaszcza w wietle krytyki kantystw - okazyway si pene luk i niedomwie. Chocia wic przyjmowali wszystkie podstawowe zaoenia doktryny - cznie, w szczeglnoci, z teori walki klasowej, teori wartoci i materializmem historycznym - nie sdzili, by marksizm zakada logicznie materializm filozoficzny albo by jego wano zaleaa od poszczeglnych filozoficznych wypowiedzi Engelsa, ktre ich raziy brakiem krytycznego" (w Kantowskim sensie sowa) podejcia. Oglna ich tendencja bya antypozytywistyczna, antyempirystyczna, transcendentalistyczna. Chcieli wykaza, e marksizm jest teori naukow w penym sowa znaczeniu, e jednak nie znaczy to wcale, by zakada on kryteria naukowoci" wypracowane przez filozofi empirystyczn; przeciwnie, filozofia ta konstruuje arbitralne kryteria wiedzy i nie potrafi znale dla niej absolutnego" ugruntowania, wanie przez to, i nie przyjmuje do wiadomoci pyta Kantowskich. Wszyscy teoretycy marksistowscy musieli explicite lub implicite odpowiedzie na pytanie: czy marksizm jest teori naukow czy ideologi proletariatu? Dla ortodoksw odpowied bya prosta i nie nastrczaa kopotw: jest jednym i drugim. Jednake dokadniejszy namys ujawnia, e owa jedno klasowego i naukowego punktu widzenia" moe budzi wtpliwoci. Jeli marksizm jest teori naukow, to aby uzna jego prawd, wystarczy poprawnie posugiwa si reguami mylenia, powszechnie przyjtymi w nauce, nie trzeba za uprzednio zajmowa adnego politycznego czy klasowego stanowiska; marksizm byby wwczas, by tak rzec, dostpny dla wszystkich, na podobiestwo teorii ewolucji. Mona wprawdzie doda, jak to normalnie czyniono, e teoria ta, mimo swej naukowoci, musi napo-
1. Pojcie austromarksizmu
255
tyka na opr klas posiadajcych, jako e wieci im niechybny upadek. Mimo to uznanie jej nie jest logicznie zalene od adnego stanowiska politycznego, ale tylko od nienagannego zastosowania prawide pracy intelektualnej. Stwierdzenie, e teoria ta ponadto suy interesom proletariatu" byoby wprawdzie nadal wane, ale nie dodawaoby niczego do intelektualnych walorw doktryny ani nie mogoby stanowi powodu, dla ktrego naleaoby j uzna. Jeli za okrela si marksizm jako ideologi proletariatu", wwczas akt uznania marksizmu jest zarazem aktem politycznego zaangaowania, nie za tylko teoretycznym stanowiskiem, i nie moe by od tego zaangaowania niezaleny. Ci, ktrzy zajmowali ten punkt widzenia (nade wszystko Lenin), nadal podkrelali, oczywicie, naukowy charakter doktryny, lecz traktowali teori jako instrument walki politycznej i nie zgodziliby si uzna, choby teoretycznie, e rozwj teorii rzdzi si take immanentn logik, niezalen od sytuacji politycznej albo e w immanentny rozwj mgby popa w kolizj z potrzebami politycznej skutecznoci. W propagowaniu doktryny nie apelowali te do pozaklasowych regu wiedzy, lecz do interesw klasowych. Austriaccy marksici byli pod tym wzgldem dokadnym przeciwiestwem Leninowskiego podejcia. Bronic teorii marksistowsldej zwraca si chcieli do wszystkich, ktrzy myl racjonalnie, nie za tylko do tych, ktrzy s zainteresowani w susznoci teorii wskutek swego klasowego pooenia. To samo w dziedzinie etyki. Austriacy podkrelali nade wszystko uniwersalizm marksistowskiego stanowiska, zarwno w sensie intelektualnym, jak moralnym. Wierzyli, e, aby uzna marksizm, wystarczy myle dobrze, a eby uzna ide socjalistyczn, wystarczy bra na serio oglnoludzkie, niespecyficznie klasowe, wartoci, ktre wszake socjalizm obiecuje najdoskonalej wcieli. W tej ostatniej sprawie zajmowali stanowisko podobne do Jauresa, chocia byli znacznie bardziej rygorystyczni pod wzgldem doktrynalnym. Pojmowali marksizm jako kontynuacj naturalnego" rozwoju wiedzy o spoeczestwie i pojmowali socjalizm jako rwnie naturaln" interpretacj tradycyjnych, oglnoludzkich wartoci, dostosowan do wspczesnego spoeczestwa. Oczywicie, oglnoludzki sens socjalizmu nalea do powszechnie uznanych hase marksistw. Jednake praktycznie interpretacje tego hasa byy niejednakowe. Mona byo pojmowa je jako nieobowizujc dekoracj, a w obliczu faktu, i - jak to rwnie socjalici zakadali - klasa robotnicza jest niezastpionym nosicielem owych oglnoludzkich wartoci, skupia ca energi na niszczeniu politycznego przeciwnika. Mona byo take, jak
Austriacy, przyjmowa zasady walki klasowej, lecz nie rezygnowa z wiary, e kady czowiek, ktry na serio uznaje tradycyjne ideay braterstwa, wolnoci i rwnoci, musi, jeli chce zachowa konsekwencj wewntrzn, przyj stanowisko socjalistyczne, i to niezalenie od swoich klasowych interesw. Dla austromarksistw w oglnoludzki sens socjalizmu by tematem istotnie wanym, nie za tylko ozdobnikiem retorycznym. Dlatego, gdy pisali o przyszym spoeczestwie, charakteryzowali je mniej w kategoriach wadzy i zmian instytucjonalnych, a bardziej w kategoriach swobodnej samorzdnoci ludu pracujcego. Uspoecznienie wasnoci pojmowali jako instrument przemian socjalistycznych, nie za jako wyczerpujc definicj socjalizmu: ten bowiem zakada nade wszystko uspoecznienie samych procesw produkcyjnych, a wic kontrol caego spoeczestwa wytwrcw nad caoci ycia gospodarczego. Wierzyli, e Kantowska zasada, ktra kae traktowa jednostk ludzk zawsze jako cel, nigdy jako rodek, harmonizuje doskonale z zaoeniami socjalizmu i e socjalizm, ktrego celem byoby co innego anieli swobodny rozwj zrzeszonych osb ludzkich, byby parodi wasnych zaoe. Mimo to nie utosamiali si bynajmniej z rewizjonizmem Bernsteinowskim, a pod wzgldem politycznym naleeli do radykalnego skrzyda w europejskim ruchu marksistowskim albo raczej stworzyli wasny wariant radykalizmu, wczajcy u z n a n i e demokratycznej dyktatury proletariatu, a odrzucajcy myl o stopniowym budowaniu socjalistycznych instytucji w onie kapitalistycznego spoeczestwa. W czasie wojny i pniej losy gwnych teoretykw austromarksizmu potoczyy si rozmaicie. Hilferding i Renner przeszli na stanowisko socjaldemokratyczne w dzisiejszym rozumieniu sowa. Adler i Bauer (a take Friedrich Adler) pozostali na stanowisku radykalnej lewicy socjalistycznej, ktra nie utosamiaa si ani z socjaldemokracj, ani z komunizmem leninowskim, lecz prbowaa - bez powodzenia - dziaa jako i n s t r u m e n t porozumienia midzy oboma wrogimi obozami. Obok miesicznika Der Kampf (od 1907 r.) austriaccy marksici wydawali wspomniane ju tomy Marx-Studien". W tym wanie wydawnictwie ukazay si dziea, ktre z pewnoci nale do najpowaniejszych teoretycznie osigni literatury marksistowskiej: Adlera Kausalitat und Teleologie im Streite um die Wissenschaft (1904), Adlera Die Staatsauffassung des Marxsismus (1922), Bauera Die Nationalitatenfrage und die Sozialdemokratie (1907), Hilferdinga polemika z Bhm-Bawerkiem o Marksowsk teori wartoci (1904) oraz Hilferdinga Kapita finansowy (1910).
2. Odrodzenie kantyzmu
257
2. Odrodzenie kantyzmu
Nie naley jednak utosamia austromarksizmu z neokantyzmem marksistowskim. Ci wrd Austriakw, ktrzy zajmowali si kwestiami epistemologii i etyki (tj. nade wszystko Adler, lecz do pewnego stopnia rwnie Bauer) mog wprawdzie uchodzi za cz ruchu kantowsko-marksistowskiego, lecz szkoa jako cao ma, prcz sympatii kantowskich, inne wyrnia, za kantyzm w marksizmie skupia wielu ludzi, ktrych do szkoy austriacldej zaliczy nie mona. Z kolei neokantyzm markistowski (czy te marksizm lcantyzujcy) jest osobliwym fenomenem, ktry rozwaa naley nie tylko przez odniesienie do dziejw marksizmu, lecz take jako istotn cz skadow wielkiego renesansu Kanta w niemieckiej kulturze umysowej drugiej poowy stulecia. Renesans Kanta, ktry z czasem doprowadzi do zupenego prawie monopolu tej filozofii n a niemieckich uniwersytetach, datuje si od lat 60-tych. Jego wczesnymi promotorami byli midzy innymi Friedrich Albert Lange i Otto Liebmann. Rycho jednak kantyzm przybra rne odmiany i rozszczepi si na wielo szk, rnicych si zarwno lderunkiem zainteresowa, jak interpretacj Kantowskiej doktryny. Kantyzm by czym wicej ni kierunkiem filozoficznym. By nade wszystko prb rehabilitacji filozofii, filozofii jako takiej, przeciwko scjentystycznej orientacji pozytywistw. Zarwno pozytywizm, jak materializm niemiecki byy nie tyle stanowiskami filozoficznymi, ile prbami autodestrukcji filozofii. Zakaday, e metody faktycznie stosowane w naukach przyrodniczych s jedynymi rodkami osigania wiarygodnej wiedzy i e z tej racji filozofia bd nie m a adnej zgoa racji bytu, bd moe by tylko refleksj nad gotowymi wynikami nauk. Kantyzm za dostarcza metody mylenia, w ramach ktrej filozofia bya nie tylko uprawnion, ale nieodzown form ycia intelektualnego: zarazem jednak bya to filozofia ograniczona w aspiracjach; nie miaa by metafizyk i nie miaa podpada pod zarzuty, pospolicie wysuwane pod adresem Hegla czy Schellinga oraz ich nastpcw: i jest jaow a mglist Schwarmerei, dowolnym fantazjowaniem niewraliwym na rygory logiczne. W zgodzie z Kantowskim programem filozofia miaa skupi swoje wysiki na krytyce poznania; wykazywaa, e nauki przyrodnicze nie interpretuj si same i e prawomocno ich wynikw i metod nie jest wewntrz tych nauk niczym zagwarantowana; e poszczeglne nauki poznaj wiat, lecz w pracy swojej nie chwytaj samego faktu poznania, ktry wymaga osobnej refleksji, jeli m a by uprawomocniony
Kantyzm dzieli wic ze scjentystami oglne nastawienie antymetafizyczne, nie dzielc wszelako ich nihilistycznego stosunku do filozofii w ogle. Drugim istotnym miejscem jego zainteresowania bya teoria wartoci etycznych: czysto empirystyczna orientacja wydawaa si w naturalny sposb prowadzi do radykalnego relatywizmu moralnego: skoro nauka bada i uoglnia fakty", zna ona wiat wartoci tylko jako zbir faktw psychologicznych lub spoecznych, nie ma jednak adnych rodkw, by wypowiada sdy wartociujce; w granicach mylenia naukowego kady system wartociowa jest tale samo uprawniony (lub nieuprawniony). W tej dziedzinie kantyzm rwnie zdawa si przeciwdziaa niebezpieczestwom relatywizmu; obiecywa wykaza, e dziedzina faktw musi by wprawdzie wyranie oddzielona od wiata wartoci (i do tego miejsca rwnie kantyci byli z pozytywistami w zgodzie), e jednak rozum ludzki jest w stanie okreli przynajmniej formalne warunki, ktre nasze sdy etyczne musz spenia, a tym samym, e rwnie w tej dziedzinie nie jestemy zdani na arbitraln gr ludzkich kaprysw. Kantyci byli wic przeciwnikami wszechobejmujcych konstrukcji ontologicznych, lecz utrzymywali, wbrew sejentystom, e krytyka poznania musi logicznie wyprzedza wszelk wiedz szczegow, jeli ta ostatnia ma roci pretensje do wanoci uniwersalnej.
3. Socjalizm etyczny
W pierwszej swojej odmianie jednakowo kantyzm mia gwnie orientacj psychologiczn, nie za transcendentaln. Znaczyo to, e wszystkie aprioryczne warunki poznania, ktrych badaniem Kant si trudni, s zwyczajnie powszechnymi wasnociami ludzkiego ustroju psychicznego: po prostu ludzka psychika zbudowana jest w taki sposb, i nie moemy percypowa rzeczy inaczej, ni narzucajc im nasze formy - czas, przestrze, przyczynowo, jedno substancjaln itd. Tym samym jednak relatywizm nie by usunity, ale tylko przemieszczony na wyszy poziom. Okaza si bowiem musiao, e obraz wiata produkowany przez nauk, jest w tym tylko sensie uniwersalnie wany, i zgodny z wymaganiami gatunkowej budowy czowieka, co jednak nie zakada wcale, by mia on by wany rwnie poza granicami ludzkiego gatunku, wany dla wszelkiej istoty rozumnej". Jako nastpne pokolenie kantystw, a nade wszystko tak zwana szkoa marburska, to jest Hermann Cohen i Paul Natorp, porzucio psychologiczn
3. Socjalizm etyczny
259
interpretacj na rzecz transcendentalnej. Marburczycy wykazywali, e wedle Kanta aprioryczne formy poznania nie s wcale zrelatywizowane do gatunku ludzkiego, ale s koniecznymi warunkami wszelkiego aktu poznania, e wic s cechami Rozumu jako takiego, nie za przypadkowymi osobliwociami pewnego zoologicznego gatunku. Co wicej: rozum nie moe pracowa na faktach" empirycznych jako gotowych danych. Filozoficzna krytyka odwouje si wprawdzie do nauki, nie w tym jednak znaczeniu (jak pozytywici chcieli), by miaa jej rezultaty uoglnia", lecz w tym, e bada warunki epistemologiczne, ktre nauk czyni moliw. Marburczycy odwoywali si gwnie do matematyki i fizyki teoretycznej, ktre miay swoim istnieniem potwierdza ich ogln racjonalistyczn orientacj. Wszystko, co w wiedzy naszej ma wano uniwersaln, pochodzi z czystej aktywnoci rozumu, nie za z przypadkowego materiau empirycznego. U podstaw przyrodoznawstwa ley czysty rozum i wszelkie pojcie rzeczywistoci, jeli moe by zrozumiae, odnosi si do rzeczywistoci jako poznanej. Nie znaczy to wcale, e rzeczywisto jest relatywna wzgldem ludzkich osobnikw albo ludzkiego gatunku, lecz, e jest relatywna wzgldem czystej, bezosobowej myli. Rzecz sama w sobie" jest za u Kanta bd tylko pojciem regulatywnym, rodzajem fikcji organizujcej poznanie, bd w ogle mona j z filozofii bez szkody wyrugowa. Jeli jednak szkoa marburska i jej wyniki przycigay uwag pewnej czci niemieckich i austriackich marksistw, to nie tyle ze wzgldu na radykalny aprioryzm, ile przez prb etycznego uzasadnienia socjalizmu, wykorzystujc do tego Kantowsk teori rozumu praktycznego. Cohen i Natorp nie uwaali si za marksistw, byli jednak socjalistami i wierzyli, e socjalizm moe by ugruntowany tylko na przesankach etycznego idealizmu. Zdaniem Cohena Kant da podwaliny moralne socjalistycznej idei. Wykaza on, po pierwsze, e etyka nie moe opiera si na podstawach antropologicznych, albowiem naturalne popdy ludzkie nie produkuj w aden sposb idei czowieczestwa i idei osoby jako wartoci niewymienialnej. Ludzko nie jest pojciem antropologicznym, ale moralnym, to jest - nie moemy na podstawie czysto przyrodzonych skonnoci uzna, e jestemy czstkami zbiorowoci, w ktrej kademu osobnikowi nale si te same prawa. Po wtre, etyka w Kantowskim rozumieniu jest niezalena od dogmatw religijnych i wiary w Boga: wiara w moc nakazw boskich wytwarza system prawny, nie za swoicie moralny. Tylko czowiek jest prawodawc moralnym, ale prawodawstwo jego moe pretendowa do
wanoci uniwersalnej pod warunkiem, e zakada rwno ludzi jako przedmiotw moralnego zachowania. Etyka Kanta, ktra nakazuje, by osoby ludzkie traktowa tylko jako cele, nie za rodki, jest fundamentem socjalizmu. Z nakazu tego wynika bowiem, e robotnik nie moe by traktowany jako towar - a na tym wanie polega socjalistyczna idea wyzwolenia spoecznego. Socjalistyczny idea braterstwa wszechludzkiego, wczajcy rwno ludzi oraz wolno, ale wolno wspokrelon przez prawo oto logiczna konsekwencja Karnowskiej doktryny. Cohen by jednym z twrcw idei zwanej socjalizmem etycznym. Ide t przyjmowaa wikszo tych, ktrzy usiowali Marksowsk teori rozwoju spoecznego uzupenia Kantowsk tradycj. Socjalizm etyczny mona sprowadzi do dwch zaoe. Pierwsze, najoglniejsze, gosi, e jeli nawet prawdziwa jest Marksowska filozofia dziejw z jej wiar w nieuchronno socjalizmu, to jednak nie wynika z tej teorii, e socjalizm jest wartoci, ktr naley zaakceptowa. Z nieuchronnoci pewnych zdarze czy procesw dziejowych nie wynika bowiem, e s one warte podania lub e zobowizani jestemy je popiera. Aby socjalizm nie tylko przewidywa, lecz take zaakceptowa, konieczny jest sd wartociujcy, ktry musi mie inne ugruntowanie anieli materializm historyczny czy jakakolwiek w ogle teoria dziejw. Etyka Kantowska w szczeglnoci moe takie ugruntowanie stworzy, gdy wykazuje, e socjalistyczne zasady organizacji spoecznej, w ktrych jedynym celem spoeczestwa jest osoba ludzka, s wartociami rzeczywistymi. Po wtre, socjalizm etyczny zakada (cho zaoenie to nie byo przez wszystkich wypowiadane), e nakazy etyczne maj wano uniwersaln, to znaczy stosuj si do wszystkich osobnikw ludzkich bez wyjtku, pojtych zarwno jako podmioty, jak te jako przedmioty moralnego zachowania. Tym samym socjalizm jako postulat etyczny nie ma charakteru klasowego, to jest mona wykaza, e kady czowiek jako czowiek po prostu, nie za jako tak lub owak zwizany interesem klasowym, musi, by czowieczestwo swoje zachowa, uzna moraln warto socjalistycznego ideau. Nie wynika, oczywicie, z tego - wbrew pospolitym zarzutom ortodoksw - by socjalizm etyczny odrzuca faktycznie istnienie walki klasowej albo, by wyznawcy jego spodziewali si, e sama propaganda moralna wystarczy jako rodek socjalistycznych przeobrae; wynika jednak, e wolno i naley krzewi ideay socjalistyczne odwoujc si do wartoci oglnoludzkich, nie tylko do partykularnego interesu klasy robotniczej.
4. Kantyzm w marksizmie
261
Wrd neokantystw, jak wspomniano, byo wielu takich, ktrzy uwaali si nie tylko za socjalistw, ale take (w odrnieniu od Cohena) za marksistw i na rne sposoby uzgadniali materializm historyczny i teori naukowego socjalizmu bd z etyk, bd take z epistemologi Kanta. Rne okolicznoci mog tumaczy pojawienie si tej osobliwej symbiozy Kanta z Marksem. Myl marksistowska nie ya jeszcze w stanie takiej izolacji od reszty wiata, w jakiej znalaza si pniej i byo rzecz naturaln, e nurty filozoficzne, ktre rosy w si poza socjalistycznym obozem", wywieray wpyw na ycie ideowe rodowisk marksistowskich. Podobnie przecie w p wieku pniej, gdy nastpio rozlunienie ortodoksji w postalinowskiej epoce, natychmiast pojawiy si rozmaite prby oywienia usychajcego drzewa doktryny szczepionkami przeniesionymi skdind (z filozofii egzystencjalnej, z fenomenologii, z teorii strukturalistycznych, nawet z chrzecijastwa). Jednake, prcz presji zewntrznej, immanentna logika doktryny moga bya w tym samym kierunku prowadzi. Tradycyjna zasada, wedle ktrej socjalizm jest wartoci oglnoludzk, nie za partykularno-klasow, skaniaa naturalnym biegiem rzeczy do refleksji nad tym, w jaki sposb owe uniwersalne dobra socjalizmu wspistniej z jego treci klasow. Na czym polega partykularny interes klasy robotniczej, mona byo - na pozr przynajmniej - odpowiedzie bez trudu. Czym jest jednak w interes oglnoludzki" - nie byo wcale oczywiste, a teksty kanoniczne nie dostarczay pod tym wzgldem wielu wskazwek. Wydawao si w kadym razie bezsporne, e skoro w oglnoci marksizm tak kategori, jak interes oglnoludzki zakada, to zakada tym samym pojcie czowieka w ogle, czowieka klasowo niezrnicowanego, inaczej bowiem powiedzenie, e socjalizm ma speni uniwersalne aspiracje czowieczestwa, byoby pozbawione sensu. Z drugiej strony, klasa robotnicza, ktra uchodzia za historycznego nosiciela owego uniwersalizmu, miaa, wedle doktryny, walczy wycznie o wasne interesy, ktre dopiero w nieokrelonym millenium zbiegn si z interesem powszechnym Czowieka. Jeli jednak w interes oglnoludzki jest w ogle kategori sensown, to musi on by widoczny rwnie w tej chwili, musi mie jaki rodzaj rzeczywistoci i prowadzi do jakich roszcze, ktre aktualnie daj si sformuowa; czowieczestwo musi by rwnie teraz udziaem wszystkich empirycznych osobnikw ludzkich. Tym samym musz istnie nakazy moralne, ktre obejmuj wszystkich ludzi, nie za tylko aktualnych towarzyszy broni. Ten wniosek - z kolei -
byl trudny do przyjcia dla tych fundamentalistw marksizmu, ktrzy dali, w imi rewolucyjnego nieprzejednania, cakowitej separacji ruchu socjalistycznego od buruazyjnej" kultury. Neokantyci, ktrzy szukali formu dla wyraenia owej uniwersalistycznej treci marksizmu, rozwijali przeto pewn stron doktryny, ktra, cho werbalnie uznana, funkcjonowaa w wiadomoci marksistw raczej jako retoryczne decorum ni ywa tre. Rozwijajc j, musieli jednak upora si z kwesti stosunku midzy oglnoludzkimi i klasowymi zasadami socjalistycznego ruchu, co z kolei wystawiao ich na zarzuty - powszechne wrd ortodoksw - i gosz solidaryzm klasowy, zacieraj" miertelne antagonizmy i sprzyjaj reformistycznej tendencji w ruchu. Stereotypowe ataki ortodoksw na neokantyzm marksistowski byy oglnikowe i mgliste; niemniej obiekcja, i neokantyzm wspiera reformistyczne skrzydo socjaldemokracji, nie bya bezzasadna, chocia nikt z ortodoksw nie potrafi wyranie powiedzie, na czym w zwizek polega. Neokantyci marksistowscy nie odrzucali b y n a j m n i e j - p r z y n a j m n i e j w szkole austriackiej - idei rewolucji; przeciwnie, nieraz wykazywali, e doktryna Kanta ani w logicznym, ani w historycznym sensie nie sprzeciwiaa si rewolucyjnemu programowi (stosunek samego Kanta do rewolucji francuskiej suy nieraz za przykad). Istotnie tak byo; z Kantowskiej filozofii moralnej niepodobna wyprowadzi wniosku, e rewolucyjne obalenie istniejcej wadzy jest nieprawomocne. Jednake kantyci definiowali socjalizm za pomoc kategorii moralnych raczej anieli instytucjonalnych, co byo zgodne z zaoeniami transcendentalizmu. Tym samym teoria ich stwarzaa siln sugesti, i przemiany moralne, ktre klasa robotnicza zdolna jest sprawi ju teraz", w kapitalistycznym spoeczestwie, mog uchodzi za efektywne budowanie socjalizmu. Poniewa, z p u n k t u widzenia ortodoksji, wszystko, co klasa robotnicza moe zdziaa w istniejcym ustroju, sprowadza si do aktw przygotowawczych rewolucji, poniewa nie ma mowy o socjalizmie budowanym po kawaku", poniewa socjalizm jest niepodzielny i okrela si aktem przejcia wadzy politycznej oraz wywaszczenia kapitalistw, tedy neokantowslca filozofia nie bez racji budzia ich gniew. Prawd byo, e z punktu widzenia moralnej definicji socjalizmu radykalna cezura midzy dwiema epokami historycznymi jest zatarta. O tyle te byo prawd, e neokantyzm, podobnie jak rewizjonizm Bernsteinowski, by w ruchu socjalistycznym przejawem optymistycznej wiary w socjalizm stopniowany", jeli nawet wielu, czy wikszo neokantystw-marksistw, wiary owej wprost nie wypowiadaa.
263
Prawdopodobnie dodatkowym m o t y w e m neokantowskiego ruchu bya narodowa d u m a niemiecka: okazywao si wszake, e idea socjalistyczna jest najbardziej rdzennym tworem niemieckiego owiecenia (obok Kanta, Lessing, Fichte, Goethe i Schiller byli te pospolicie wymieniani wrd jej antenatw). Typowym filozofem marksistowskiego neokantyzmu by Karl Vorlander (1860-1928), autor wielu dzie powiconych konfrontowaniu i syntetyzowaniu obu klasykw" (m.in. Kant und der Sozialismus, 1900; Kant und Marx, 1911; Kant, Fichte, Kegel und der Sozialismus, 1920; Marx, Engels und Lassalle ais Philosophen, 1921). Argumentacj jego w omawianej sprawie sprowadzi m o n a do trzech punktw. Po pierwsze wic, Vorlander wydobywa wszystkie te skadniki filozofii spoecznej Kanta, ktre weszy do idei socjalistycznej, chocia socjalizm dzieli je z wszelk radykaln demokracj. I tak, Kant zwalcza wszelkie przywileje dziedziczne, opowiada si za rozdziaem Kocioa i pastwa, za systemem przedstawicielskim, przeciwko armii staej, przeciwko uciskowi narodowemu, za wolnoci regulowan prawem, za oglnowiatow organizacj pastwow. Uznawa prawomocno rewolucji, jeli wolno jest jej celem. Krytykowa konserwatywn ide, wedle ktrej lud musi najpierw dojrze do wolnoci, nim j dostanie - jak gdyby lud mg kiedykolwiek, yjc w warunkach despotyzmu, nauczy si korzystania z wolnoci. Ta grupa argumentw bya mniej istotna, gdy pokazywaa ona Kanta jako radykalnego demokrat, nie za socjalist. Po wtre jednak, jak Vorlander wykazywa, Kant antycypowa Marksowsk teori sprzecznoci postpu. Natura, jak twierdzi, posuguje si antagonizmami, aby z czasem doprowadzi do ich zniesienia. Rozwj ludzkoci dochodzi do skutku przez gr egoistycznych popdw, ktre jednak same, dziki rnym mechanizmom wzajemnego ograniczania, prowadz ku wzrastajcemu uspoecznieniu. Rwnie wojny su, w rozwoju historycznym, ustanowieniu trwaego pokoju na ziemi. W oglnoci konflikty interesw same narzucaj ludziom konieczno adu prawnego, w ramach ktrego konstytuuje si wolno polityczna. Jest wprawdzie u Kanta pesymizm, teoria radykalnego za, ktrego adna ewolucja nie bdzie w stanie usun; z tak krzywego drewna, jak to, z ktrego czowiek zosta wycity, nie da si zrobi, jak pisa, czego zupenie prostego. Vorlander nie sdzi jednak, by rwnie ten pesymizm - ktry zakada trwa konieczno prawa - sprzeciwia si Marksowskiej historiozofii. Najwaniejsza jednak jest trzecia grupa argumentw, ktre maj pokaza, i Kantowsk filozofi moraln nie tylko mona, ale nieodzownie trzeba
inkorporowa w teori socjalizmu naukowego. Vorlander przyznawa, e styl mylenia Kanta by racjonalistyczny, podczas gdy Hegla i Marksa - historyczny. Oba punkty widzenia daj si jednak poczy. Historyzm Heglowski odegra znaczn rol w powstaniu marksizmu, gdy ugruntowa ewolucjonistyczne spojrzenie na dzieje. J e d n a k e dzisiaj - po Darwinie i Spencerze - teoria ewolucji powszechnej ma ju lepsze, biologiczne fundamenty i nie ma potrzeby broni jej za pomoc Heglowskiej metafizyki. Natomiast z stron Heglowskiego dziedzictwa byo odrzucenie rnicy midzy Bytem i Powinnoci, Seirt i Solleti. Powinno pojawia si w Heglowskim schemacie zawsze post festum, jako wiadomo bezsiy. Marks, za przykad e m Hegla, nie przyj do wiadomoci tego odrnienia, bez ktrego wszake idea socjalistyczna nie daje si ugruntowa. Dlatego te materializm historyczny jest teori nieprzemylan do koca i pozbawion zarwno epistemologicznych, jak moralnych fundamentw. Krytyczne uwagi Marksa i Engelsa pod adresem Kanta nie maj wikszego znaczenia, gdy widoczne jest, e twrcy naukowego socjalizmu mieli bardzo sab znajomo tej filozofii (tale, na przykad, Engelsowska krytyka pojcia rzeczy samej w sobie" wiadczy o zupenym niezrozumieniu problemu). Ot jeli teoria Marksa m a by wiadomoci ruchu spoecznego, socjalizm musi pojawia si w wiadomoci tego ruchu jako cel, do ktrego dy naley. Lecz marksizm nie uzasadnia socjalizmu jako celu. W oglnoci bez teleologicznego punktu widzenia niepodobna stworzy adnej teorii p o s t p u (pojcie p o s t p u zakada wartociowanie). Kantowska teoria moralna jest przeto naturalnym uzupenieniem marksizmu. Imperatyw kategoryczny zakada, e dobre s te pragnienia i dnoci, ktre daj si wczy w jednolity porzdek celw. Jest to, oczywicie, tylko formalne okrelenie warunkw, ktre musi spenia kada regua moralna. Reguy konkretne nie maj ju charakteru kategorycznego, lecz musz zmienia si stosownie do warunkw historycznych. Marksizm wyjania, jakie dziaania s skuteczne w deniu do tego celu, ktry wsplnie z Kantem uznaje. Celem tym jest solidarno i braterstwo powszechne przy uznaniu nieredukowalnej wartoci kadej osobowoci ludzkiej. Na tym polega idea socjalistyczna. Na tym rwnie polega etyka Kanta. Nie ma tu sprzecznoci i marksizm, wcielajc Kantowsk doktryn moraln, nie m u s i rezygnowa z adnych swoich istotnych skadnikw (Vorlander, jak zreszt wikszo marksistw wczesnych, przyjmowa sab interpretacj materializmu historycznego: wedle Marksa warunki ekonomiczne okrelaj" wiadomo ludzk, nie produkuj" jej; rozumienie
265
dziejw u Marksa zakada wol ludzk oraz wzajemny wpyw" midzy baz" i nadbudow"). Wystarczy, aby wypowiedzia wasne utajone przesanki wartociujce, bez ktrych byby uomny i nieprzekonujcy. Argumenty te lub podobne powtarzaj si u wszystkich lcantystw-marlcsistw: Ludwiga Woltmanna, Konrada Schmidta, Franza Staudingera, Austriakw. Jdro wywodw jest zawsze to samo: naukowa interpretacja ycia spoecznego i historii mwi o tym, co jest lub przewiduje, co bdzie; o tym, co by powinno, nie moemy wnioskowa z opisw historycznych czy ekonomicznych. Musimy jednak mie miar, ktra osdza bdzie istniejce stosunki spoeczne i ukazywa cele. Socjalizm jest suszny nie dlatego, e klasa robotnicza ma go urzeczywistni i nie dlatego, e ruch ku niemu daje si przyczynowo wyjani; rzeczy nie staj si godne admiracji przez sam fakt, e nie mog by inne, ni s (zgnie jabko jest zgnie, chocia nie moe by inne, jak pisa Staudinger). Kantyci w szczeglnoci sprzeciwiali si Darwinowskiej czy w oglnoci biologicznej interpretacji czowieka jako istoty okrelonej przez sum naturalnych" potrzeb. Jeli czowiek daje si cakowicie opisa w porzdku przyrody, wwczas socjalizm nie ma adnego uzasadnienia - argumentowali; natura nie zna bowiem wolnoci i nie mona z jej adu wnioskowa, e czowiekowi naley si" wolno. Jeli jednak (jak pisa tene Staudinger) wolno jest niezbywalnym postulatem zawartym w samej idei czowieczestwa, to postulatem jest rwnie ad spoeczny, ktry kademu zapewnia taki sam udzia w wolnoci, co z kolei jest niemoliwe w warunkach prywatnej wasnoci rodkw produkcji, wtedy bowiem samowola jednostki decydowa moe o tym, czy inna jednostka bdzia miaa chleb. W ten sposb socjalizm pojawia si jako logiczna konsekwencja dania, by czowiek zrealizowa rozumn swoj - a wic woln - natur. Uczestnicy ruchu neokantowskiego w marksizmie nie byli zgodni co do tego, w jakim stopniu Kantowska filozofia moralna moe czy powinna by wcielona w socjalistyczn doktryn. Vorlander i Woltmann byli kantystami w penym sowa rozumieniu, to jest, uwaali, e waciwie cao filozofii moralnej i epistemologicznej Kanta moe by przejta przez ruch socjalistyczny w uzupenieniu do Marksowskiej teorii spoeczestwa. Konrad Schmidt natomiast twierdzi, e Kantowskie odrnienie porzdku woli i porzdku rozumu jest wprawdzie nieodzowne, e jednak etyka musi by ostatecznie sprowadzona do caoci historycznie okrelonych potrzeb spoecznych, a imperatyw formalny Kanta nie moe jej wystarczy. Jeli
zastanawiamy si nad tym, co sprzyja realizacji czowieka jako istoty rozumnej i wolnej, spostrzegamy, e adne nakazy moralne nie mog mie wanoci absolutnej, gdy w rnych okolicznociach rne zachowania narzucaj si jako skuteczne w deniu do celu ostatecznego". Kantowska etyka zakada, e obowizek moralny powinien by speniony tylko dlatego, e jest obowizkiem, nie za z jakichkolwiek innych powodw; dla socjalisty wszelako dobrem jedynym jest czowiek i jego poytek; obowizek moralny nie da si zdefiniowa inaczej ni przez odniesienie do potrzeb spoecznych. Stanowisko takie jest ju przejciem do utylitaryzmu etycznego, a wic porzuceniem Karnowskiej doktryny w jej punkcie wzowym. Sprawa stosunku socjalizmu do Kanta bya przedmiotem wieloletnich debat, ktre toczyy si na amach wszystkich niemieckojzycznych pism socjaldemokratycznych (Die Neue Zeit", Sozialistische Monatshefte", Vorwarts", Der Kampf"). Stulecie mierci Kanta (1904) witowane byo w caej prasie robotniczej w Niemczech i w Austrii. Ortodoksi - nade wszystko Kautsky, Mehring i Plechanow - widzieli w tej tendencji drastyczne zerwanie z marksistowsk tradycj. Zarwno Mehring, jak Kautsky zgadzali si co do tego, e czym innym s sdy opisowe, czym innym - wartociujce. Nie widzieli jednak adnej trudnoci, ktra by miaa zmusza marksistw do szukania wsparcia w filozofii Kanta. Postulaty spoeczne Kanta - argumentowali - mieszcz si cakowicie w ramach ideaw buruazyjnej demokracji i nie zawieraj nic swoicie socjalistycznego. Natomiast okoliczno, e ruch socjalistyczny ma wasne zaoenia etyczne jest wprawdzie oczywista, lecz wcale nie dodaje siy argumentom kantystw. Etyka bowiem jest kadorazowo okrelona przez historyczne warunki i nie zawiera adnych niezmiennych regu. Ideay klasy robotniczej daj si historycznie wyjani i mona dowie, e nie s one prn utopi, ale pokrywaj si z ogln tendencj rozwoju spoecznego. Gdy to wiemy - wicej nam nie potrzeba, w szczeglnoci nie wiadomo do czego miaby suy marksistom ahistoryczny imperatyw Kanta albo absurdalne zaoenie wolnoci woli. Wypada powtrzy tutaj uwag wypowiedzian z okazji polemik Kautsky'ego. Ortodoksi nie przyjmowali w ogle do wiadomoci, e moe powsta pytanie: skoro pewne ideay i wartoci rodz si w spoeczestwie jako naturalne" produkty interesw - jakie powody, prcz wasnego interesu, mog skoni jednostk, by ideay te i wartoci przyja? Na jakiej zasadzie mielibymy uwaa, e idea socjalistyczny, poza tym e jest produktem sytuacji klasowej proletariatu, jest take godny poparcia? Jeli
267
socjalistyczna idea - zgodnie z Marksem - nie jest tylko partykularn spraw klasy robotniczej, ale take realizacj czowieczestwa i otwarcia perspektywy rozwoju dla wszystkich swoicie ludzkich (a nie swoicie klasowych) monoci - w jaki sposb obej si bez wiary w uniwersalnoludzkie wartoci? W jaki sposb moemy, nie popadajc w sprzeczno, odrzuci myl, e w moralnych naszych postulatach istniej skadniki niehistoryczne, nietymczasowe, lecz nalece do trwaej i niezmiennej idei czowieczestwa? Z drugiej strony - czy nie sprzeciwia si zarwno duchowi Marksowskiej doktryny, jak wyranym sowom Marksa, twierdzenie, e jakiekolwiek wartoci maj wano uniwersaln i historycznie nierelatywn? Spr ten, jak bya o tym mowa, by beznadziejny w ideologicznym kontekcie, w ktrym si toczy. Za lcantystami staa sia tradycyjnego odrnienia midzy porzdkiem faktw i porzdkiem wartoci - odrnienia, ktre ortodoksi przyjmowali, lecz z ktrego nie wycigali logicznie zniewalajcych konsekwencji. Za ortodoksami stay nie tylko cytaty z Marksa wymiewajce wiar w niehistoryczne wartoci, ale take uzasadniony lk przed spoecznymi skutkami doktryny, ktra zakada konieczno ponadklasowych norm i ocen moralnych, a tym samym skania do tego, by w walce o socjalizm odwoywa si do owych uniwersalnych wartoci raczej ni do klasowego interesu. Kantyci zauwaali wprawdzie, e Marks nie przyj odrnienia midzy faktami i wartociami, midzy bytem i powinnoci, ale uwaali to po prostu za relikt heglizmu, ktry mona przezwyciy bez szkody dla istotnej treci doktryny. Nie zauwayli, e nieobecno tego odrnienia naley do fundamentalnych osobliwoci marksizmu i e z tej racji caa dyskusja, po obu stronach, toczya si w kategoriach niemarksistowskich (determinizm historyczny przeciw moralizmowi). Nieliczni marksici przeczuwali niejasno, e pytania w tej dyskusji s, z punktu widzenia marksizmu, le sformuowane, lecz aden z nich nie potrafi sprawy wyjani. Uczyni to dopiero Lukacs w wiele lat pniej, wyjaniajc, e wedle Marksa klasa robotnicza rozumie zjawiska spoeczne tylko w samym akcie rewolucyjnego przeksztacania wiata, e w oglnoci wiedza o spoeczestwie jest samowiedz tego spoeczestwa i e z tej racji akty rozumienia wiata i jego przeksztacania nie przeciwstawiaj si sobie (jak w przypadku stosunku midzy wiedz przyrodnicz a jej technologicznym zastosowaniem), lecz s tymi samymi aktami, za wyrnienie rozumienia i wartociowania jest tylko wtrn, znieksztacajc abstrakcj.
5. Austromarksici: wiadomoci biograficzne

Max Adler (1873-1937) byl z wyksztacenia i zawodu prawnikiem. Zycie spdzi w Wiedniu jako adwokat, uczony i dziaacz socjaldemokratyczny. Nie by nigdy przywdc-organizatorem, nie chcia posowa w parlamencie (by jednak krtko posem po wojnie) i mia wrd socjalistw reputacj teoretyka" w nieco pejoratywnym znaczeniu sowa, to jest uczonego, ktry snuje dociekania teoretyczne dla samej przyjemnoci poznawczej. Jednake, obok nadzwyczajnie obfitej aktywnoci pisarskiej, Adler by jednym z gwnych inicjatorw szkolenia partyjnego w Austrii; wsplnie z Rennerem i Hilferdingiem zaoy w Wiedniu szko robotnicz, w ktrej wykada. Ksiki jego i artykuy obejmuj wszystkie problemy, ktrymi y socjalizm wczesny, ale gwn trosk Adlera byo pogbienie filozoficznych podstaw marksizmu, ogromnie, jego zdaniem, niedoksztaconych w dotychczasowej literaturze ruchu. Filozoficzne dziea Adlera odznaczaj si stylistyk ocia i wielce zawi. Od pocztku do koca powtarzaj si w nich uporczywie pewne tematy: zwaszcza sprawa socjalnego a priori" i transcendentalnych podstaw nauk spoecznych. Sprawy te wyoone s w pierwszej ksice Adlera Kausalitat und Teleologie im Streite um die Wissenschaft (1904), wracaj w Marxistische Probleme (1913), w Das Soziologische in Kants Erkenntniskritik (1924), w Lehrbuch der Materialistischen Geschichtsauffassung, cz I (1930) i wreszcie w ostatniej za ycia Adlera ogoszonej rozprawie Das Ratsel der Gesellschaft (1936). Do staych tematw jego pisarstwa naley take kwestia organizacji pastwowej i demokracji (Demokratie und Ratesystem, 1919; Die Staatsauffassung der Marxismus, 1922; Politische und Soziale Demokratie, 1926), a take okazjonalnie w wielu dzieach poruszane, kwestie religii. Ortodoksalni krytycy zarzucali Adlerowi paktowanie z religi. We wspomnieniu pomiertnym pisze Bauer, e Adler nie mg nigdy pogodzi si z myl, e duch ludzki jest tak samo miertelny, jak ciao i szuka w Karnowskiej teorii czasu i przestrzeni uzasadnienia dla wiary w bezczasowe ycie wiadomoci. Przez cae ycie Adler nalea do lewicy socjaldemokratycznej. W czasie wojny, w odrnieniu od Viktora Adlera, pozosta w mniejszoci, ktra zwalczaa oportunizm socj al-patriotw". W stosunku do rewolucji padziernikowej zaj stanowisko podobne jak Ra Luksemburg: pitnowa despotyzm bolszewikw, lecz wierzy w warto systemu rad i spodziewa si, e w zmienionych warunkach system sowiecki okae si zdolny do demokratycznych przeksztace.
5. Austromarksici: wiadomoci biograficzne
269
Otto Bauer (1881-1938) byl w wikszym stopniu ni Adler, przywdc politycznym, ale i on zapisa si w sposb wybitny w annaach marksistowskiej teorii. Urodzony w Wiedniu w buruazyjnej rodzinie ydowskiej, przystpi w modym wieku do ruchu socjalistycznego i rycho sta si wybitnym publicyst i teoretykiem partii. Jego debiut teoretyczny Die Nationalitatenfrage und die Sozialdemokratie (1907) by zarazem jego najwybitniejszym dzieem; ksika ta z pewnoci jest najlepszym tekstem, jaki marksizm wyprodukowa w kwestii narodowej i jednym z najwaniejszych w ogle d o k u m e n t w teoretycznych marksizmu. Po wyborach 1907 roku Bauer prowadzi sekretariat frakcji socjalistycznej w parlamencie, jednoczenie piszc m n s t w o artykuw w prasie partyjnej (zwaszcza w Der Kampf i Arbeiterzeitung") oraz wykadajc w szkole robotniczej. Powoany do wojska z pocztkiem wojny, par miesicy zaledwie porucznikowa, nim dosta si do niewoli rosyjskiej, z ktrej wyzwolia go rewolucja lutowa; w niewoli napisa rozprawk filozoficzn pod tytuem Das Weltbild des Kapitalismus (wyd. 1924). Po powrocie do Austrii we wrzeniu 1917 roku przyczy si do antywojennego skrzyda w partii i broni - wbrew Rennerowi - zasady samookrelenia narodowego, przewidujc rychy rozpad monarchii austro-wgierskiej. Kiedy rozpad rzeczywicie nastpi, Bauer przez czas krtki piastowa godno ministra spraw zagranicznych w republice austriackiej, ale zoy urzd, gdy wyszo na jaw, e jego idea poczenia Austrii z Niemcami nie ma szans wygranej. W stosunku do przewrotu bolszewickiego zaj stanowisko bardziej wrogie ni Adler; wykazywa, e prba zaprowadzenia socjalizmu w spoeczestwie pfeudalnym nie moga prawie skoczy si inaczej, ni to si faktycznie stao: jako despotyzm niewielkiej mniejszoci, a waciwie aparatu politycznego, sprawowany nad proletariatem i caym spoeczestwem (Bolschewismus oder Sozialdemokratie?, 1920). W pniejszych latach powraca nieraz do tematw rosyjskich, pitn u j c terror stalinowski, dewastacj kulturaln, system uniwersalnego szpiclostwa jako podstawy panowania. W ostatnich latach jednake, przeraony p o s t p a m i faszyzmu, zaj p o s t a w m n i e j nieprzejednan. Od pocztku swej krytyki podkrela zreszt, e spodziewa si z czasem zmian demokratycznych w Rosji pod wpywem rozwoju gospodarczego. Jednoczenie jednak Bauer nie utosamia si, w obliczu powojennego rozpadu ruchu socjalistycznego, z socjaldemokracj reformistyczn. Nalea do tych, ktrzy usiowali kontynuowa tradycje lewicy socjalistycznej, ukonstytuowanej na konferencji zimmerwaldzkiej. Partia austriacka bya te gwnym inicjatorem krtkotrwaej organizacji oficjalnie nazwanej Inter-
nationale Arbeitsgemeinschaft Sozialistischer Parteien, a znanej powszechnie pod przezwiskiem Midzynarodwka 2,5. Organizm ten, skadajcy si z kilku partii socjalistycznych europejskich lub frakcji, zaoony zosta w lutym 1921 roku w Wiedniu i usiowa dziaa jako mediator midzy socjaldemokratami i komunistami (sekretarzem tej Midzynarodwki by Friedrich Adler, a jej dziaaczami m.in. Georg Ledebour z Niemiec i Jean Longuet z Francji). Po dwch latach Midzynarodwka 2,5 wrcia jednak do macierzystego organizmu socjaldemokratycznego, kiedy wyszo na jaw, e idea pokoju z komunistami jest spraw beznadziejn. Do 1934 roku, to jest do kontrrewolucji w Austrii, Bauer nalea do powszechnie uznanych, popularnych przywdcw i teoretykw partii. Liczy na to, e socjalici mog z czasem przej wadz bez przemocy i wojny domowej; stara si te o zdobycie chopw dla socjalistycznej idei. W 1923 roku wyda ksik powicon analizie upadku monarchii austriackiej pod tytuem Die sterreichische Revolutiort. W przeciwiestwie do Rennera, Bauer nie wierzy w to, by socjalici, uczestniczc w koalicyjnych rzdach, realizowali w ten sposb czciowo" ide wadzy proletariatu. Nie dy przeto do wsprzdzenia obok chadekw austriackich (ci zreszt take nie zdradzali ochoty do takiej wsppracy), a kiedy zaproponowa koalicj w obliczu groby faszyzmu, Dollfuss propozycj odrzuci. Kiedy po zniszczeniu p a r l a m e n t u austriackiego i po serii prowokacji rzdowych robotnicy austriaccy zostali zmuszeni do strajku generalnego, krtkotrwaa wojna domowa skoczya si zwycistwem reakcji i delegalizacj partii socjalistycznej, Bauer uciek do Czechosowacji i tam, z grup emigrantw, prbowa ratowa resztki austriackiego socjalizmu zakadajc now parti. W maju 1938 przesiedli si do Parya, gdzie rycho zmar. Karl Renner (1870-1950), inny wybitny wsptwrca austromarksizmu, pochodzi z rodziny chopskiej. Podobnie jak Adler i Bauer studiowa w Wiedniu prawo. Znany by z dzie powiconych teorii pastwa i prawa oraz kwestii narodowej ( Staat und Nation, 1899, pod p s e u d o n i m e m Synopticus; Der Kampf der esterreichischen Nationen um den Staat, 1902, pod pseudonimem Rudolf Springer; Grundlagen und Entwicklungsziele der esterreichisch-ungarischen Monarchie, 1904). Od pocztku zajmowa w polityce partyjnej stanowisko bardziej ni Bauer zblione do niemieckich rewizjonistw. Kad nacisk na to, e klasa robotnicza powinna ceni sobie czstkowe zdobycze i nastawia si na rosncy stopniowo udzia w rzdzeniu pastwem, nie za na gwatowny przewrt. Jako polityk by raczej parlamentarzyst ni przywdc partyjnym. By kolejno kanclerzem, ministrem spraw wewntrz-
6. Adler: transcendentalne podstawy nauk spoecznych
271
nych i m i n i s t r e m spraw zagranicznych pierwszej republiki austriackiej, zasiada te w parlamencie a do 1934 roku. Przey faszyzm austriacki i wojn w politycznej bezczynnoci, a po upadku Trzeciej Rzeszy stan na czele pierwszego rzdu drugiej republiki austriackiej; rycho wybrany zosta prezydentem Austrii i zmar na tym stanowisku. Rudolf Hilferding (1877-1943) by z zawodu lekarzem, saw zdoby jednake jako najwybitniejszy moe marksistowski teoretyk ekonomii politycznej w epoce II Midzynarodwki. W 1904 roku ogosi w Marx-Studien" swoj obron Marksowskiej teorii wartoci (Bhm-Bawerks Marx-Kritik), a w 1910 wyda klasyczny Das Finanzkapital, ogln teori gospodarki wiatowej w epoce imperializmu. W 1906 roku przenis si do Niemiec, wykada w szkole partyjnej w Berlinie i redagowa pismo Vorwarts". W czasie wojny przyczy si do antywojennego skrzyda socjalistw skupionych w USPD i razem z ca t parti powrci do socjaldemokracji po wojnie. By dwukrotnie ministrem finansw Rzeszy i posem w Reichstagu. Uciek z Niemiec natychmiast po zwycistwie Hitlera, mieszka w Szwajcarii i Francji. Aresztowany przez niemieck policj, zmar w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie (wedle innych rde popeni samobjstwo w paryskim wizieniu). Austromarksizm w cisym sensie jest formacj, ograniczon do ostatnich dziesiciu lat przed pierwsz wojn wiatow. Wszyscy jego wybitni uczestnicy byli jednak czynni przez ca epok midzy dwiema wojnami. Dziea ich s dzi na og zapomniane, zdarzaj si jednak wznowienia poszczeglnych tekstw; nieco rozpraw historycznych powicono tej odmianie marksizmu, ktra w dziejach doktryny wydaa bodaj wicej oryginalnych przyczynkw anieli jakakolwiek inna.
6- Adler: transcendentalne podstawy nauk spoecznych

Adler, jak wpomniano, usiowa zastosowa Kantowski transcendentalizm do teoretycznej przebudowy materializmu historycznego. Jego pierwsze dzieo zawiera ju skondensowany wykad teorii, ktrej trzyma si Adler do koca i do koca poprawia lub uszczegowia. P u n k t e m wyjcia jego rozwaa bya krytyka neokantystw z tak zwanej szkoy badeskiej, to jest Rickerta i Windelbanda. Obok tych dwch rwnie Stammler, Dilthey i Miinsterberg s celem atakw.
272 XII. Austromarksici, kantyci w ruchu marksistowskim, socjalizm etyczny

Przedmiotem sporu bya metodologiczna odrbno nauk humanistycznych (tj. z niemiecka Geisteswissenschaften) i w szczeglnoci prawomocno i nieodzowno celowociowego punktu widzenia w humanistyce. Ot, wedle nowych prdw w metodologii humanistyki (Geisteswissenschaften, jak mwi Dilthey, Kulturwissenschaften, jak Rickert, nauki idiograficzne, jak Windelband, nauki spoeczne, jak Stammler), nauki przyrodnicze usiuj zredukowa swj obiekt do tego, co w nim jest oglne, to jest uchwyci zjawisko tylko jako sposb przejawiania si prawa, ktre u j m u j e si w formuach bezczasowych. Nauki te wyjaniaj zjawiska przez sprowadzenie do abstrakcji. Badanie wiata ludzkiego, przeciwnie, zmierza do uchwycenia zjawisk niepowtarzalnych, jednostkowych konkretw historycznych, zdarze i osb, celw i wartoci. Nie m a wyjania swego przedmiotu, lecz go rozumie, a to znaczy: uchwyci odniesienie jego do motywacji i przey osobowoci ludzkich, ktre w nim uczestnicz. Humanistyka zna czowieka jako istot, ktra wobec zdarze zajmuje jakie stanowisko (jest stellungnehmendes Wesen) i aden opis wiata ludzkiego nie jest moliwy bez owego wspczynnika motywacyjnego. Czowiek jako istota doznajca bywa rwnie badany w porzdku natury; ale te psychologia przyrodniczo zorientowana nie naley pod wzgldem metodycznym do wiedzy humanistycznej. Usiuje ona uchwyci zjawiska w ich powtarzalnoci i regularnych zwizkach. Istniej przeto prawa psychologii, lecz prawo historyczne" to contradictio in adiecto. Co wicej, jak wywodz Windelband i Rickert, teleologiczny p u n k t widzenia, chocia w sensie zredukowanym, dziaa take w naukach przyrodniczych. Mianowicie wszelka wiedza wcza czynnoci uznawania i odrzucania sdw, te za czynnoci odniesione s do wartoci prawdy jako celu zwierzchniego. Poznanie, ile e jest form celowego zachowania ludzkiego, zwraca swoj intencj ku wartociom, a uznanie prawdy za warto to uznanie jej za przedmiot powinnoci powszechnej; uznajc jakikolwiek sd zakadam milczco, e jest powinnoci kadego sd w uzna. adne badanie przyrodnicze nie moe doprowadzi do afirmacji owej powinnoci poznawczej, a konieczno", ktr n a m prawda narzuca, nie jest koniecznoci natury przyczynowej, lecz powinnociowej". Warto prawdy pochodzi nie z nauki, lecz musi by zaoona, nim nauka istnieje; pynie za z obligacji ugruntowanej w wiadomoci nadjednostkowej, wiadomoci transcendentalnej. Nie jest tak, by sdy byy prawdziwe z tej racji, i mwi o tym, jaka jest rzeczywisto naprawd"; przeciwnie, uznajemy za rzeczywiste to, co powinno by uznane w sdach; prawda jest wartoci, a rzeczywisto jest zrelatywizowana do prawdy. Sam przedmiot
6. Adler: transcendentalne podstawynauk spoecznych
273
poznania jest ukonstytuowany w transcendentalnej powinnoci. Skdind przypuszczenie, e poznajemy rzeczywisto sam w sobie za porednict w e m przedstawie, nie ma sensu, gdy nie moemy porwnywa przedstawie z rzecz, ktra byaby n a m skdind znana, moemy tylko jedne przedstawienia zestawia z drugimi, aby je uzgadnia. Istnienie jest tylko predykatem sdu o istnieniu, nie przedmiotem przedstawienia, nie mona tedy twierdzi, e wiedza nasza zwrcona jest ku bytowi, a tylko, e reguy mylenia podaj n a m kryteria, wedle ktrych naley rzeczom przypisywa istnienie lub go odmawia. Byt rzeczy m a f u n d a m e n t w powinnoci" (Rickert). Adler atakuje te wywody. Zgadza si wprawdzie z tym, e prawdziwo nie moe uchodzi za zgodno rzeczy z przedmiotem, ktry byby dany" niezalenie od jego konstytucji w poznaniu, bo o przedmiotach w tym sensie nie moemy mie wiedzy. e wiat, wsplny dla nas wszystkich, m a sw form przedmiotow nie std, i jakie przykro nieznane Realnoci otaczaj nas zewszd lub udzielaj si n a m w swoich wasnociach, ale e tym, o co obijamy si tak nieprzyjemnie, jest wasny nasz duch. czyli trwaa regua jego powiza przedstawieniowych, jest to myl, ktra na pocztku zdaje si czym prawie niesychanym, aby na kocu zesa n a m spokj oczywistoci" (Kaus. w. Teleol, str. 286). Adler przyjmuje take Kantowski pogld, wedle ktrego rzecz jest jednoci zwizkw przedstawieniowych, a czas, przestrze i nasze wasne zachowanie w wiecie moliwe s tylko dziki formom ogldu. Sdzi, e pogld ten cakowicie zgadza si z doktryn Marksa, ktra naiwnego realizmu bynajmniej nie podziela, a z materializmem niewiele m a poza nazw wsplnego. Przeczy natomiast innym p u n k t o m neokantowskiej teorii wiedzy; przeczy temu, by prawidowoci mylenia day si uj jako nakazy moralne oraz, by sama rnica prawdy i faszu (a nie tylko rnica midzy aktami afirmacji i negacji sdw) zakorzeniona bya w powinnoci. e Marks nie mia nic wsplnego z materializmem jako metafizyk, jest to dla Adlera rzecz oczywista. Nieporozumienia w tej sprawie pochodz gwnie z mylcej nazwy materializm historyczny", a po czci i std, e Marks poczuwa si do pewnej cznoci z materializmem XVIII wieku, nie dlatego wszake, by podziela jego pogld na wiat, lecz dlatego, e widzia w nim sojusznika w walce przeciw jaowej spekulacji idealistycznej. Materializm nie ma podstaw ani w doktrynie Marksa, ani w naukach przyrodniczych, ktre s ontologicznie neutralne i ktre same rozbiy niepojty w abstrakt, jakim jest materia". Nazwa materializm historyczny"
przyczynia si take do bdnego mniemania, iby Marks uwaa rozwj ekonomiczny za rodzaj bezdusznej materii" wiata ludzkiego, a myl i wol ludzk oraz produkty kultury za bierne owej materii odzwierciedlenie". Std chybione krytyki marksizmu jako doktryny, ktra nie zna jednostki ludzkiej i widzi rozwj spoeczny jako proces samoistny, poza ludmi si dokonujcy (Lorenz von Stein) albo uwaa ekonomi" za zjawisko jedynie realne", a wiadomo za jej zbyteczne podwojenie (Stammler). Wszystko to s wszelako absurdy i nikt z najbardziej orotodoksalnych marksistw (Cunow, Kautsky, Mehring) materializmu historycznego tak nie pojmowa. Marksizm jest teori - pierwsz naukow teori - zjawisk spoecznych, ktre bada w ich zwizkach przyczynowych, uznajc cakowicie, e zwizki te w wiecie ludzkim dochodz do skutku poprzez celowe dziaania ludzi, z nieodzownym udziaem ich intencji, ich celw, ich wartoci. Jako taka teoria, na dowiadczeniu oparta, marksizm ani logicznie, ani historycznie nie jest zwizany adn ontologi okrelon, w szczeglnoci materialistyczn, ale deklaruje - nie inaczej ni wszelka nauka - swoj w tej sprawie neutralno. W podstawowej kwestii epistemologicznej natomiast - to jest w kwestii stosunku midzy dowiadczeniem i myl - Marks zbiega si z Kantem. Kantowskie a priori s to te skadniki dowiadczenia, ktre s warunkiem jego powszechnej wanoci. Gdyby w samym dowiadczeniu nie byy zawarte zasady wizania przedstawie, n a u k a byaby niemoliwa. Lecz to samo Marks twierdzi. Jego krytyka ekonomii politycznej jest krytyk" w Karnowskim znaczeniu, to jest poszukiwaniem narzdzi poznawczych, ktre uprawomocniaj roszczenia naszej wiedzy do wanoci powszechnej. Wida to nade wszystko z jego Wstpu" (tj. Wstpu do Grundrisse, ktry ogoszony zosta w Die N e u e Zeit"), gdzie Marks ukazuje drog rekonstrukcji konkretu z poj abstrakcyjnych (podkrelajc przy tym, e nie jest to opis faktycznego p o w s t a w a n i a konkretu, jak w Heglowskiej metafizyce, ale tylko opis jego poznawczego ujcia). Konkretna cao, z ktr m a nauka do czynienia, jest produktem myli, tworem pojciowym, nie za treci percepcji. I czy nie czytamy w III tomie Kapitau, e nauka byaby zbdna, gdyby forma zjawiska zbiegaa si z istot rzeczy"? Jasne jest przeto, e nauki spoeczne, jak je Marks pojmuje, maj swoje a priori, ktrego obecno potwierdza kantowsk krytyk. Dla samego Marksa zbieno ta nie bya widoczna, nie jest tedy zalenoci historyczn, ale logicznym pokrewiestwem. Oto wic pierwszy sens socjalnego a priori". Chodzi o to, e w badaniu spoecznym myl nasza zakada syntetyzujce formy, ktre zawarte s
275
w samym procesie dowiadczenia, lecz z dowiadczenia nie pochodz; przeciwnie, dziki nim tylko dowiadczenie o powszechnej wanoci jest moebne. Nie wynika std jednak wcale, e owe formalne i aprioryczne warunki dowiadczenia maj charakter powinnoci, jak utrzymuj Rickert i Windelband. Jest pewne, e dziaanie ludzkie, rwnie poznawcze, ma charakter celowy i e dymy do prawdy jako wartoci. Ale fakt, e prawda przedstawia si nam jako cel, nie wiadczy o tym, e odniesienie do celu jest zawarte w samym pojciu czy definicji prawdy. Temu, co uwaamy za prawd, przypisujemy wano powszechn (nie za tylko wano dla nas"), domagamy si wic dla prawdy uznania od innych; lecz nie zakada to, e prawdziwo zalena jest logicznie czy to od tego wymogu, czy to od aktu jej afirmacji. Istotnie, dowiadczenie moe mnie zmusza do uznania pewnych sdw; ale jest to przymus logiczny, nie za powinno, ta ostatnia bowiem zakada, e mog j speni lub nie - zalenie od mej woli; ale nie jest w mej mocy odrzuci sd, ktry naoczna percepcja mi narzuca. Bd teleologicznego ujcia neokantystw polega na tym, e myl oni cech prawdziwoci przysugujc wiedzy z wol prawdy jako skadnikiem naszego celowego zachowania. Tymczasem pierwsza jest od drugiej zupenie niezawisa. Adler stoi wic na stanowisku tradycyjnego pojcia prawdy; pojcie to nie zakada wprawdzie adnej metafizyki wiata samego w sobie, zakada natomiast, e akty poznawcze nie konstytuuj prawdy, lecz j stwierdzaj. Jednake okoliczno, e obok prawd przypadkowych" (w sensie Leibniza, to jest prawd, co do ktrych moemy sobie wyobrazi, e prawdami nie s, jak wszystkie prawdy empiryczne) mamy take znajomo prawd koniecznych" (matematycznych i logicznych), odkrywa nam, e sama wiadomo, w ktrej konieczno ta si pojawia, musi by te czym koniecznym, nie za przypadkow dan". I w rzeczy samej, gdy zastanawiamy si nad t spraw, zauwaamy, e nie moemy naprawd poj czego takiego jak nieobecno wiadomoci". Powiedzenie, e znamy przeszo, w ktrej wiadomoci na wiecie nie byo, jest mylne, gdy przeszo pozbawiona wiadomoci nie moe si gdzie indziej, ni w wiadomoci, pojawi. Istota wiadoma nie moe wiedzie, czym jest bezwiadomo", brak wiadomoci nie moe by treci wiadomoci. Jest to wszelako konieczno mylowa, nie ontologiczna; nie zakada ona wcale, e wiadomo jako rzecz, substancja, jest czym koniecznym, ale zakada, e tre wszelkiej naszej wiedzy wspzawiera logicznie wiadomo.
Ta konieczna wiadomo nie jest jednakowo empirycznym Ja", nie jest przypadkow subiektywnoci, ale wiadomoci w ogle, transcendentaln jednoci apercepcji. W odrnieniu od Heglowskiej i Fichteaskiej konstrukcji, wiadomo transcendentalna nie jest jednostk metafizyczn, bytem samodzielnym czy duchem". Znamy j tylko za porednictwem wiadomoci jednostkowej jako to wanie, dziki czemu wiadomo jednostkowa, empiryczna, zdolna jest wasnym treciom przypisywa uniwersalno. wiadomo w ogle naley do Ego, lecz nie m a w niej nic osobowego; Ego nie jest nosicielem wiadomoci w ogle, ale sposobem, w jaki ona si przejawia. Teoria wiadomoci w ogle" objawia drugi sens socjalnego a priori". Chodzi o to, e wykrywajc we wasnej wiadomoci roszczenie do uniwersalnoci i sam uniwersalno, wykrywamy zarazem spoeczny charakter wasnego Ego. Okazuje si, e obecno innych ludzi, a take wi spoeczna, nie wymagaj adnej dedukcji z danych percepcyjnych, ale s n a m dane bezporednio, w samym sposobie, w jaki dokonuj si nasze akty poznawcze. Kada empiryczna subiektywno jest uspoeczniona w kadym swoim akcie i zdolna jest to uspoecznienie rozpozna nie wychodzc poza siebie; nie istnieje wic problem solipsyzmu i nie istnieje potrzeba konstruowania faktu spoecznego" jako rzeczywistoci wtrnej w stosunku do bezporednich danych. Spoeczestwo jest bezporedni oczywistoci Ego" dziki transcendentalnym skadnikom tego Ego. Tak to okazuje si, e Marksowskie pojcie czowieka jako istoty spoecznej najlepiej si daje ugruntowa dziki kategorii wiadomoci transcendentalnej: kategoria ta ujawnia, e uspoecznienie nie jest po prostu faktem historycznym, ale naley do niezbywalnych cech konstytucji wiadomoci, jest przeto jakoci kadej jednostki ludzkiej jako ludzkiej po prostu. Tre mojego Ego zakada ludzk wsplnot - okoliczno uchwycona ju (cho nieugruntowana teoretycznie) przez Comte'a, ktry jednostkowo traktowa w ogle jako fikcj, przypisujc realno tylko spoeczestwu. Marks nie formuuje swej idei w ten sposb, ale rwnie dla niego treci wszelkiej wiadomoci jednostkowej s nieuchronnie uspoecznione (sam jzyk, w ktrym treci te s wyraane, jest, oczywicie, spoecznie dziedziczony). Ot Kantowska teoria daje podstawy epistemologiczne tej idei. Jest gboka analogia midzy Karnowskim usuniciem pozorw substancjalnoci Ego a Marksowsk krytyk fetyszyzmu towarowego i usuniciem rzeczowych" pozorw zjawisk spoecznych. Zycie spoeczne nie jest zjawiskiem wtrnym w stosunku do wieloci indywiduw, ktre si na spoeczestwo ska-
277
daj: przeciwnie, ycie spoeczne jest siatk stosunkw, ktre obejmuj owe indywidua. Czowiek jest uspoeczniony nie w tym znaczeniu, i dziki instynktowi lub racjonalnej kalkulacji wchodzi w czno z innymi, ale w samej swej egzystencji. Jak pozorna przedmiotowo towarw rozkada si, w Marksowskiej analizie, na stosunki spoeczne, tak osobowe pozory wiadomoci rozkadaj si na wiadomo w ogle, ktra tworzy spoiwo midzy osobnikami. Ludzie, czy wiedz o tym, czy nie wiedz, odnosz swoje myli, w komunikacji z innymi, do wiadomoci transcendentalnej. W ich stosunkach przejawia si rzeczywisto wprost niewidoczna, ale dostpna analizie krytycznej - podobnie jak w wartoci wymiennej przejawia si warto. Treciowo okrelona prawda - powiada Adler - nie tylko logicznie zakada konieczno mylow wiadomoci jednostkowej w sensie wyej wyoonym; byaby ona te nie do pomylenia jako produkt historyczno-spoeczny, gdyby w swoistoci mylenia ludzkiego polegajcej na tym, i mylenie to, przy caej swej odrbnoci jako wiadomoci jednostkowej, jest zarazem przejawieniem wiadomoci w ogle, nie by zaoony w fundam e n t transcendentalny, ktry dopiero umoliwia wspdziaanie ludzi w procesie wytwarzania poznania prawdy. Dopiero wtedy bowiem konieczno mylowa staje si wanoci powszechn i dopiero wtedy istnieje jedno (Verbundenheit) ludzkiej istoty, owa jedno, do ktrej odniesiona by m o e wszelka jednostkowa wiadomo empiryczna w komunikacji z innymi, co naprzeciw niej stoj, jako do jednoci, ktra je [tj. wiadomoci wszystkie - L.K.] obejmuje. Natomiast od jednostki ludzkiej, ktra w samej swej historyczno-konkretnej indywidualnoci wyprzedza pojcie ycia spoecznego, nigdy nie moe by drogi, wiodcej ku drugiemu czowiekowi, takiej mianowicie drogi, na ktrej jeden czowiek ustanowiby z drugim rodzaj jednoci, gdzie odnosi si do niego nie jako do przedmiotu, lecz jako do podmiotu; jeeli za m n i e m a si, e jedno wizi spoecznej powstaje ze wspycia ludzi w takim sensie, i rodzi si cakowicie z samego sumowania si - czy te ze zjawisk integracyjnych - jednostek ludzkich, ktre wchodz ze sob w zwizki, to jest to kompletne nieporozumienie, a w gruncie rzeczy najgorszego rodzaju metafizyka, ktra waciwie wznawia osawiony dogmat, i z niczego moe powsta wszystko. e waciwy problem spoeczestwa nie bierze bynajmniej swego pocztku z wizi, czcej mnogo ludzi, ale istnieje cakowicie tylko w wiadomoci jednostkowej, jest to fakt, ktry zarwno unaocznia fundamentalne znaczenie pojcia wiadomoci w ogle", jak te uwydatnia dopiero swoisty i nowy
charakter podstawowej Marksowskiej myli o uspoecznieniu jednostki; nigdy do podkrelania tego faktu" (tame, str. 380). Fragment ten streszcza, w mowie nieco zawiej, dwa p o d s t a w o w e znaczenia pojcia socjalnego a priorinie m o n a ugruntowa roszcze wiedzy do powszechnej, to jest obiektywnej wanoci, jeli nie przyjmie si kategorii wiadomoci transcendentalnej, ktra w kadej wiadomoci jednostkowej stanowi niejako zasobnik koniecznych form" organizujcych dowiadczenie; nie mona, po wtre, zrozumie wizi spoecznej, jeli nie zaoy si, e jest ona ugruntowana w samej egzystencji jednostkowej (nie za tworzona w wyniku empirycznych potrzeb), e wic jednostka kada we wasnej samowiedzy nosi jak gdyby ludzko. wiadomo transcendentalna peni przeto funkcj podwjn: tumaczy jedno i wi osobnikw ludzkich (czyli wyjania pojcie czowieka uspoecznionego") oraz wyjania moliwo wiedzy jako dobra powszechnego i realnie obowizujcego (nie za zbioru wzgldnych, przypadkowych treci percepcyjnych). W obu punktach Kant (a raczej Kant w interpretacji szkoy marburskiej) i Marks (w interpretacji Adlera) wchodz w przymierze. wiadomo transcendentalna nie jest przy tym substancj samodzielnie bytujc, ale tym wanie, co w kadej wiadomoci z osobna m a charakter bezosobowy. W podobny sposb mona take uzasadni powszechn wano prawa moralnego: i ono nie mogoby istnie, gdyby w wiadomoci w ogle" nie byo zakorzenione. Wydaje si, jak gdyby, wedle Adlera, stosunki midzyludzkie byy pierwotne wzgldem samych osobnikw - co zreszt mona uwaa za poszczeglny przypadek generalnej idei szkoy marburskiej, ktra rzeczy uwaaa raczej za produkt relacji, anieli odwrotnie, wbrew zdroworozsdkowemu, to jest substancjalistycznemu" punktowi widzenia. Wszystko to wszelako nie przemawia nadal za wyrnieniem wiedzy o spoeczestwie jako wiedzy logicznie zakadajcej p u n k t widzenia teleologiczny, nie za przyczynowy. Zdaniem Adlera, badanie zjawisk spoecznych jest tak samo przyczynowe, jak wszelkich innych, natomiast sama moliwo stosunkw spoecznych i sama forma ycia spoecznego" nie mog by przyczynowo wyjanione, gdy s zaoone, nim moemy przystpi do badania. Ale w prymat wiadomoci w ogle" obowizuje take w naukach przyrodniczych: natura jako przedmiot badania moliwa jest tylko dziki formalnym prawidowociom mylenia. W badaniu zjawisk spoecznych stwierdzamy wprawdzie z ca oczywistoci, e to, co si w spoeczestwie dzieje, dzieje si z udziaem ludzkich celowych zacho-
279
wa i wartociowa, lecz celowe dziaanie jest tylko jedn z form zwizku przyczynowego, nie za jego zaprzeczeniem. Nie mona odrni natury od kultury w ten sposb, i badajc drug zajmowa musimy teleologiczny p u n k t widzenia; ani w ten, e w pierwszej dymy do wykrycia abstrakcyjnych praw, a w drugiej - do opisu jednorazowych wydarze; ani w ten, e w pierwszej dziaaj przyczyny, a w drugiej cele. W obu wypadkach badanie nasze jest obiektywne", w obu przyczynowe i w obu skierowane na wykrycie oglnych zalenoci; w obu te przedmiot jest ukonstytuowany przez warunki aprioryczne wiedzy. Rnica polega na tym, e zwizki i wydarzenia w wiecie ludzkim traktujemy jako przeywane (cho przyczynowo uwarunkowane zarazem). Dopki bierze si pod uwag tylko to, co jest n a m po prostu dane przez dziaanie wiadomoci w ogle, buduje si o g r o m n e krlestwo bytu, ktry dany jest tylko jako byt naturalny; a nale do niego take istoty poznajce, o ile ujte s tylko jako czstki teje natury. Ale kiedy poznanie kieruje si rwnie ku temu, jak w byt naturalny jest dany, jak ujty, osdzany, wartociowany i zmieniany i w jaki sposb w tych wszystkich formach zachowania, u tylu pojedynczych i z oddzielna dziaajcych podmiotw moliwe s zgodno i porozumienie wzajemne nawet w czynach najbardziej wrogich, wwczas obok faktu natury, ktry istnieje w kadym poznaniu pojedynczym tylko dla tego poznania, a wic jest cile izolowany, wystpuje take inny, wielki fakt: swoista, uniwersalna (durchganging) wi i zjednoczenie (Ineinssetzung) istot, ktre poznaj i na podstawie tego poznania dziaaj ( tame , str. 427). Teoria Adlera bynajmniej nie jest dostatecznie jasna, chocia jasna jest jej przewodnia tendencja. Skoro wiadomo transcendentalna nie jest duchem" w sensie bezosobowej i samodzielnie egzystujcej substancji, ale m a rodzaj bytowania wycznie w jednostkowej wiadomoci i czyni j pod istotnym wzgldem tosam z kad inn wiadomoci, wwczas nasuwa si przypuszczenie, e jest to po prostu zbir sdw tworzcych cao wiedzy koniecznej", to jest sdw syntetycznych a priori w Karnowskim sensie. Gdyby jednak tak by miao, wwczas pytanie skd pochodzi w naszej wiedzy konieczno?" (zakadajc, e nie mamy na myli koniecznoci sdw analitycznych) nie zostaje rozwizane, lecz dopiero postawione. Gdy odpowiadamy bowiem, e konieczno ta pochodzi ze wiadomoci transcendentalnej, a wiadomo ta to tyle wanie, co zasobnik czy zbir sdw koniecznych, nie odpowiadamy w ogle na adne pytanie. Ale krytyka wywodw Adlera w tym punkcie nie odnosi si tylko do niego. Adler bowiem ma racj - podobnie, jak wszyscy transcendentalici
- e wano uniwersalna naszej wiedzy, jej pewno i jej niezaleno od przypadkowych cech biologicznych i historycznych ludzkiego gatunku, nie daje si u g r u n t o w a empirycznie, e wic nie moe by epistemologii dowiadczalnej (jest to p u n k t widzenia Kanta, a take Husserla). Wynika std, e w granicach wiedzy empirycznej skazani jestemy nie tylko na niepewno, ale rwnie na to, i nigdy nie moemy si przekona, co w ogle w naszej wiedzy jest naprawd wane, a co zalene od przypadkowej konstytucji czowieka. Neokantyci ze szkoy marburskiej byli tego wiadomi; dostrzegali take, e psychologiczna interpretacja Kanta wcale nie jest lekarstwem na relatywizm poznania. Ale jeli tak jest, to nie wynika std wcale, e m a m y naprawd rodki na usunicie tego relatywizmu. Mona rwnie przypuci, e racjonalizm nie jest w ogle zdolny ugruntowa pretensji wiedzy do obiektywnoci i musi si zadowala hipotetycznymi i niesprawdzalnymi teoriami wiadomoci transcendentalnej, ktra przed sceptycyzmem ratuje nas wycznie pozornie, mianowicie wprowadza dowolnie wymylon instancj, ktra stanowi Deus ex machina epistemologii i m a na celu wyminicie niemiych konsekwencji relatywizmu. Rwnie przypisywanie Marksowi transcendentalizmu jest nadzwyczaj wtpliwym zabiegiem. Idea czowieka uspoecznionego" zakada rzeczywicie, wedle Marksa, e jednostka ludzka ju jako jednostka nosi w sobie rodzaj bytu spoecznego i e sama siebie nie zna inaczej anieli za porednictwem spoeczestwa. Lecz w takim stwierdzeniu nie zawiera si adne zaoenie co do genezy owego uspoecznienia. Nie m a absolutnie adnych powodw do twierdzenia, e uspoecznienie" ludzi wedle Marksa nie daje si wytumaczy historycznie i zmusza nas do przyjcia czego podobnego do wiadomoci transcendentalnej. Co si za tyczy apriorycznych warunkw wiedzy o spoeczestwie, to prawd jest rwnie, e Marks czyni odrnienie (nigdzie bliej niewyjanione) midzy istot rzeczy a zjawiskiem: twierdzi te, i teoretyczna rekonstrukcja procesw spoecznych nie moe powsta z gromadzenia pojedynczych obserwacji, lecz wymaga narzdzi pojciowych, ktre abstrakcj wyprzedzaj. Lecz skd te narzdzia pochodz - tego Marks nie wyjania. Nie wyjania te, w jaki sposb mona ich uycie uprawomocni. Przypuszczenie, e narzdzia te daj si interpretowa na podobiestwo Kantowskich kategorii, jest zupenie arbitralne i nie jest interpretacj Marksa, ale uzupenieniem jego teorii o zupenie inne skadniki. Nie m a take analogii midzy analiz fetyszyzmu towarowego" a krytyk substancjalnoci Ego u Kanta. Marks bowiem sprowadza stosunek midzy towarami do stosunku midzy ludmi, lecz nie znaczy to wcale, by
7. Adler: krytyka materializmu i dialektyka
281
sdzi, e jednostki ludzkie s w t r n e wzgldem wizi spoecznych, w ktrych uczestnicz. Jeli jednostki rozpuszczone s faktycznie, w kapitalistycznym spoeczestwie, w anonimowych siach ycia zbiorowego, to jest to, wedle Marksa, powd do krytyki tego spoeczestwa, nie za okazja do twierdzenia, e tak musi by zawsze. Socjalizm obiecywa n a m wszake, wedle Marksa, powrt do indywidualnoci, ktra bdzie wiadomie traktowa wasne siy jako siy spoeczne; lecz chodzio wanie o przezwycienie anonimowego charakteru ycia indywidualnego, do ktrego spycha osobnikw ludziach alienacja", to jest usamodzielnienie si procesw spoecznych i ich niezaleno wzgldem rzeczywistych osobnikw". Krytyka fetyszyzmu towarowego m a wic sens odwrotny, ni Adler przypuszcza. Co wicej, interpretacja celowociowego charakteru zjawisk spoecznych i krytyka neokantystw przeprowadzone s u Adlera w taki sposb, i nie wiadomo zgoa, w ktrym punkcie miaby si on oddala od czysto naturalistycznej interpretacji spoeczestwa - tej wanie, przeciwko ktrej nieustannie protestuje. Jeli - zgodnie z jego wywodem - zjawiska spoeczne podlegaj tak samo determinizmowi powszechnemu, jak wszelkie inne, za swoisto ich zasadza si na tym, e s przez ludzi przeywane i e wystpuj jako ich celowe zachowania, to mamy tu stwierdzenie, na ktre zgodzi si kady, najbardziej nieugity mechanicysta". Nie byo przecie nikogo, kto by przeczy temu, e ludzie przeywaj wydarzenia, w ktrych uczestnicz i e w zachowaniach swoich powoduj si rnymi motywacjami, d do realizacji rozmaitych wartoci itd. Radykalny determinista twierdzi tylko, e okoliczno ta w niczym nie zmienia faktu, e owe motywacje, denia i przeycia ludzi s tak samo jednoznacznie uwarunkowane, jak wszelkie inne zdarzenia - a to wanie Adler zdaje si twierdzi. W takim razie jego powiedzenie, e w wiecie ludzkim przyczynowo wystpuje poprzez" celowe dziaania ludzkie, nie wykracza w niczym poza najbardziej mechanistyczne" interpretacje.
7. Adler: lorytyka materializmu i dialektyka

Jest widoczne, e z p u n k t u widzenia Engelsowskiego s c h e m a t u Adler podpada pod miano idealisty", przynajmniej w takim sensie, w jakim Kant pod nie podpada (przedmiot poznania jest ukonstytuowany w akcie poznania; wiadomo transcendentalna wyprzedza natur tak, o jakiej moemy z sensem mwi; kategoria materii" jest absurdalna).
We wszystkich swoich rozprawach filozoficznych powtarza Adler niezmiennie t sam myl: teoria Marksa jest naukow rekonstrukcj zjawisk spoecznych i jest tak samo ontologicznie neutralna (albo, jak powiada, pozytywistyczna"), jak wszelka nauka. adna materialistyczna metafizyka nie naley do jej przesanek. Skdind za metafizyka ta jest nie do utrzymania. W Podrczniku materialistycznego pojmowania dziejw znajd u j e m y bodaj najbardziej rozwinit krytyk filozofii materialistycznej. Krytyka ta w gwnych punktach waciwie odtwarza argumentacj Fichtego. Wyprowadzenie wiadomoci z ruchu fizycznego" jest niepodobiestwem, gdy sam ruch fizyczny nie jest n a m dany inaczej anieli jako tre wiadomoci. Chodzi o to, e nie moemy w ogle rozpoczyna filozofii od pytania o prymat" natury czy ducha, od kiedy Kant nauczy nas, e rozum nie moe wyrokowa o wiecie, dopki nie zbada wasnych uprawnie do takiego wyrokowania. Wolno nam zaczyna tylko od pytania krytycznego, to jest pytania o sam moliwo i wiarygodno aktu poznawczego. Jeli jednak stawiamy to pytanie wolni od uprzedze metafizycznych, przekonujemy si wnet, e wszelkie pojcie rzeczywistoci, jakie m o e m y sensownie wytworzy, odnosi si do rzeczywistoci pojciowo skonstruowanej; a z adnych faktw dowiadczenia nie sposb wydedukowa czego takiego, jak rzecz sama w sobie". W tym sensie mona powiedzie, e wszystko jest wiadomoci, co nie oznacza wszelako, e wszystko jest treci empirycznego Ego "; przeciwnie, akty poznawcze Ego kieruj si ku rzeczywistoci wsplnej wszystkim ludziom, gdy Ego uczestniczy w wiadomoci transcendentalnej i samo jest tylko form jej aktywnoci. Przy tej okazji rozprawia si Adler take z materializmem Lenina, ktry usiuje obali idealizm powiedzeniem, e wiat istnia przed czowiekiem, a wic przed pojawieniem si wiadomoci, oraz, e wiadomo jest funkcj mzgu, ktry jest fizycznym przedmiotem. S to argumenty naiwne i bezkrytyczne, replikuje Adler. Istnienie wiata przed" wiadomoci nie jest dane inaczej anieli w postaci pewnej treci wiadomoci i podobnie mzg nie jest n a m znany jako producent naszej wiadomoci, ale take porednio, z udziaem wiadomoci samej. Co do tak zwanej teorii odbicia, to opiera si ona na trywialnym petitio principii; najpierw okrela wraenia jako odbicie" wiata, a nastpnie wnioskuje, e skoro tak jest, to musi istnie odbijany" wiat. Lecz eby wraenia w ten sposb z gry definiowa, wiedza o istnieniu wiata musi by uprzednio zaoona. W gruncie rzeczy argumentacja Adlera jest powtrzeniem tradycyjnych wtkw niemieckiego idealizmu i nowoci nie wnosi. Sprowadza si do rozu-
7. Adler: krytyka materializmu i dialektyka
283
mowania: wiat, dany" wiadomoci jako wiat cakowicie od wiadomoci niezaleny i wiadomoci niezakadajcy, byby wiatem, ktry jest dany", lecz wanie dany" nie jest; jest przeto pojciem wewntrznie sprzecznym, albo pojciem, ktre pretenduje do tego, i pojciem nie jest. Wydaje si, e Adler, za interpretacj Marburczykw, odrzuca w oglnoci kategori rzeczy samej w sobie" jako zbyteczn i niezrozumia; e wiadomo obejmuje wszystko", wydaje m u si w gruncie rzeczy tautologi: cokolwiek wiemy o wiecie, wiemy o nim jako o przedmiocie teje wiedzy; stanowisko krytyczne w tym, Fichteaskim raczej ni Kantowskim rozumieniu, redukuje si do powiedzenia, e wiat jest korelatem sdw o wiecie, ktrych zbir nazywa si wiadomoci w ogle. Pytanie skd pochodz treci wiadomoci?" odrzuca Adler explicite jako bezsensowne, poniewa wanie wiadomo to tyle co wszystko". Nie jest zreszt konsekwentny w swojej transcendentalistycznej orientacji. Z jednej strony, podobnie jak Cohen i Natorp, uwaa wiadomo transcendentaln za autonomiczny wiat prawdy", do ktrego rzeczywisto jest zrelatywizowana, wiat, ktry, by istnie, albo raczej (skoro istnienie" jest tylko predykatem sdu, a wiadomo w ogle nie m a by czym w rodzaju platoskiego krlestwa idei i skoro jej status ontologiczny nie moe by nawet przedmiotem pytania), by by wany", nie zakada wcale empirycznych ludzi. Z drugiej strony, posuguje si nieraz pojciem wiadomoci gatunkowej", ktr ze wiadomoci transcendentaln utosamia. Lecz wiadomo gatunkowa zakada wyrniony w wiecie byt ludzki i nie moe pretendowa do wanoci bezwzgldnej. Myl Adlera oscyluje przeto midzy antropologicznym relatywizmem a transcendentalizmem w sensie waciwym. Stanowisko antropologiczne wystarcza m u o tyle, o ile chce (a o to m u chodzi najczciej) wykaza (czy raczej owiadczy), e wsplnota ludzka i jedno gatunku ugruntowane s epistemologicznie, gdy wszyscy ludzie uczestnicz w tej samej bezosobowej formie ducha. Natomiast nie wystarcza ono, kiedy chodzi ponadto o zapewnienie, i mamy podstawy do tego, aby wiedzy naszej przypisywa (w pewnym zakresie przynajmniej) wano bezwzgldn i uniwersaln; do tego suy wiat prawd koniecznych, ktrych konieczno nie zaley od ludzkiej, empirycznej aktywnoci mylowej. S to jednak dwa zupenie rne zadania: usprawiedliwi humanistyczn wiar w jedno ludzkoci oraz usprawiedliwi roszczenia ludzkiej wiedzy do pewnoci. Oba te zadania maj by jednak, w filozofii Adlera, rozwizane za pomoc jednego pojcia wiadomoci transcendentalnej, co prowadzi czasem do konfuzji. Std pochodz
rwnie dwa (nigdzie wyranie przez Adlera nieodrnione) wspomniane ju znaczenia pojcia socjalnego a priori": z jednej strony owo a priori jest zbiorem kategorii nieempirycznych, swoicie stosowalnych do opisu zjawisk spoecznych, z drugiej strony - tym zasobem treci kadej wiadomoci jednostkowej, w ktrych wiadomo ta odkrywa wasn przynaleno do gatunku ludzkiego oraz mono komunikacji z innymi. Konfuzja ta przenosi si na interpretacj Marksa. Marksizm jest teori, ktra daje podstawy dla wiary w doskona jedno ludzi (na czym wanie socjalizm polega) i zarazem metod wykrywania prawd uniwersalnie wanych o zjawiskach spoecznych. Obie te cechy marksizmu nie s, oczywicie, w kolizji ze sob, lecz czsto nie jest jasne w wywodach Adlera, do ktrej z nich odnosi si jego argumentacja. Adler zasuguje na wyrnione miejsce w dziejach marksizmu przez to, midzy innymi, e nalea do nielicznych, ktrzy prbowali przywrci marksizmowi dialektyk w Heglowskim sensie sowa, to jest dialektyk jako opis nieustannej gry midzy myl o bycie i bytem samym, i nie zadowalali si dialektyk w znaczeniu Engelsa i Plechanowa. Ta ostatnia polegaa na mnoeniu przykadw majcych pokaza, e w tej lub owej dziedzinie rzeczywistoci zmiany ilociowe prowadz do jakociowych" albo rozwj dokonuje si przez walk przeciwiestw". Sposb, w jaki Adler wyoy zasady dialektyki, by jednak wybitnie abstrakcyjny i zupenie pozbawiony odniesienia do realnych problemw nauk spoecznych. Ksika Marxistische Probleme, w ktrej szczeglnie si sprawami dialektyki zajmowa, nie wywara zreszt adnego wpywu na ewolucj marksizmu w duchu powrotu do Heglowskich rde. Wedle Adlera, mylenie dialektyczne jest samo dla siebie przedmiotem. W ruchu dialektycznym wszelkie pojcia rozumiane s przez odniesienie do swoich przeciwiestw, lecz nie przez zwyke zestawianie gotowych treci pojciowych, ale przez ruch", moc ktrego kada tre ostatecznie zmierza ku samozniesieniu. Mylenie nasze nigdy nie ogarnia caoci bytu, lecz wydobywa tylko pewne jego strony czy jakoci; wiadomo jednak zna wasn ograniczono i usiuje j przezwyciy, odnoszc wasne treci do caoci konkretnej ( Totalitat), ktra z kolei wypowiedzie si nie daje. Myl znajduje si tedy w stanie nieustannego napicia i musi kady swj wynik natychmiast przezwycia zmierzajc do (nieosigalnej efektywnie) samotosamoci, ktra byaby zarazem tosamoci z przedmiotem. Ale ruch myli nie jest ruchem rzeczy: rzeczywisto moemy nazwa dialektyczn tylko jako rzeczywisto pomylan, nie za sam w sobie". Nie
8. Adler: wiadomo i byt spoeczny
285
wiadomo, w jaki sposb zreszt Adler moe wprowadzi to rozrnienie, skoro nie mamy do czynienia, jego zdaniem, z inn rzeczywistoci, jak pomylan wanie. Tote pniej, jak si wydaje, zrezygnowa on z krytyki dialektyki natury", doszedszy do wniosku, e natura, ktra jest wszake przez myl objta, jest tak samo dialektyczna", jak myl sama.
8- Adler: wiadomo i byt spoeczny

Adler, jak bya o tym mowa, uwaa si za wiernego wyznawc Marksowskiej filozofii dziejw, odrzuca jednak nazw materializm historyczny", ktra polega na nieporozumieniu i ktrej sens by czysto polemiczny Powtarza wszystkie obiegowe interpretacje, ktre miay obroni marksizm przed zarzutem, i nie uwzgldnia" celowej dziaalnoci ludzkiej, i uwaa, e rozwj spoeczny dokonuje si poza ludmi" itd. Powtarza, e przyczynowe wyjanienie zjawisk spoecznych nie kci si wcale z obecnoci ludzkiej woli. Nie zauwaa, e pytanie nie na tym polega, czy ludzie dziaaj w sposb umotywowany, ale na tym, czy ich motywacje s w sposb jednoznaczny wyznaczone przez warunki i e zarzut, wedle ktrego historia po marksistowsku pojta odbywa si poza ludmi", godzi w tez determinizmu historycznego, nie za w absurdaln tez, wedle ktrej ludzie w zachowaniu nie rni si niczym od kamieni. Podobnie jak prawie wszyscy marksici, nie potrafi w tej sprawie zartykuowa wyranie kwestii: powtarza, e marksizm nie jest fatalizmem", gdy uznaje ludzk inicjatyw i zarazem, e nauka musi wszystkie procesy spoeczne uwaa za przyczynowo zdeterminowane. Jest to wyjanienie bardzo sabe, jeli bowiem inicjatywa" ludzka w dziejach jest okrelona warunkami, wwczas jest ona tylko jedn z licznych form przyczynowoci powszechnej i obiekcja, e ludzie s tylko narzdziem" anonimowego procesu, nie zostaje odparta. Jeli za determinacji takiej nie ma, wwczas, stanowisko deterministyczne i wiara w prawa dziejowe" nie daj si ocali. Jednake tym, co dla Adlera swoiste, nie s oglnikowe i pozbawione siy analitycznej uwagi o ludziach, ktrzy sami robi histori". Jego interpretacja materializmu historycznego wyrnia si przez prb generalnego zakwestionowania tradycyjnej dystynkcji midzy materialnymi" i duchowymi" skadnikami procesw historycznych. Pospolity bd literatury marksistowskiej polega, jego zdaniem, na tym, i przeciwstawia si bezduszne jakoby siy wytwrcze" i stosunki produkcji" - uduchowionej nadbudo-
wie". Jasne jest jednak, e stosunki produkcji s to zespoy wiadomych zachowa ludzkich, a wic rzeczywisto, ktra nie jest mniej uduchowiona anieli nadbudowa. Rwnie siy wytwrcze, jeli nie s traktowane jako martwe obiekty, ale jako skadniki procesw spoecznych, zakadaj wiadomo ludzi zarwno jako tych, ktrzy wytwarzaj narzdzia, jak i tych, ktrzy si nimi posuguj. Nie ma adnych czynnikw" w yciu spoecznym, ktre byyby martw materi" i same z siebie zmieniay si lub rozwijay. Technika i zjawiska ekonomiczne s w rwnej mierze zjawiskami ducha, co ideologia. Marks bynajmniej nie uwaa nadbudowy" za bierny refleks rzeczowych" stosunkw ani nie odbiera samodzielnoci jej skadnikom - religii, prawu, nauce. wiadomo okrelona jest wszake przez byt spoeczny", nie za materialny", a spoeczny" to z koniecznoci duchowy". Stosunkami ekonomicznymi nazywamy po prostu zjawiska duchowe na najniszym stopniu" danej fazy wizi spoecznej, to jest te, ktre s bezporednio zwizane" z produkcj i reprodukcj bytu ludzkiego. Ostatecznie nie jest jasne, co waciwie jeszcze pozostaje z materializmu historycznego po takiej interpretacji. Wydaje si, e w wietle rozwaa Adlera odrnienie, w zjawiskach spoecznych, form wiadomoci" od obiektywnych" procesw traci w ogle sens; tym samym jednak traci sens p o d s t a w o w a myl materialistycznego p o j m o w a n i a dziejw. Adler usiuje jednak zapewnia, e Marks mia na myli nie co innego, jak tak wanie interpretacj, wedle ktrej ostatecznie duch ludzki jest si napdow historii. Sposb, w jaki cytuje Marksa na poparcie swojej teorii bywa te raco nacignity; Jeli nie zapominamy o sowach Marksa Dla mnie to, co idealne jest tym, co materialne przeksztaconym w ludzkiej gowie, to wiemy ju i nie moemy przeoczy, i nie m a takiej przyczynowoci ekonomicznej, ktra nie dokonywaaby si zarazem w ludzkiej gowie" (.Die Staatsauffassung..., str. 163). Lecz atwo zauway, e Marks w cytowanych sowach bynajmniej nie mwi tego, co mu Adler wmawia; nie twierdzi wcale, e wszystkie zjawiska ekonomiczne dokonuj si w ludzkiej gowie", lecz, e to co si w ludzkiej gowie dokonuje, daje si ekonomicznie wyjani. W rezultacie talach zabiegw Marks jest nie do poznania znieksztacony.
9. Byt i powinno
W kwestiach odnoszcych si do etyki i moliwoci jej filozoficznego ugruntowania Adler powtarza na swj sposb argumenty, ktre byy dobrem
9. Byt i powinno
287
wsplnym wszystkich neokantystw i z tego p u n k t u widzenia krytykuje naturalizm Kautsky'ego. Jeli wszystkie procesy historyczne s zdeterminowane niezalenie od ludzkiej woli, to etyka jest do niczego niepotrzebna. Powiedzenie, i powinienem" to lub owo uczyni, nie ma w ogle sensu, jeli cokolwiek czyni, czyni pod p r z y m u s e m niezalenych ode m n i e okolicznoci. Natura, w rzeczy samej, nie zna dobra i za i adne badanie empiryczne nie wykryje w niej tego odrnienia. Dlatego te marksizm jako teoria zjawisk spoecznych jest pod wzgldem moralnym neutralny. Jednake jako ludzie obdarzeni wiadomoci i wol nie moemy si obej bez pytania co powinnimy czyni?" i co jest dobrem?", w czym wszelako nie pomaga n a m wiedza o tym co za dobro lub za powinno uchodzi". Socjalizm nie moe by ujty tylko jako wynik naturalnego" rozwoju zjawisk, gdy, jeli jest takim wynikiem, to nie mona std wnosi jeszcze, e powinnimy uczestniczy w jego dojrzewaniu albo e mamy go traktowa jako cel czy idea. Sowem - oceny moralne s niewywodliwe z adnych twierdze natury biologicznej czy historycznej. Jeli oceny moralne maj by ugruntowane, moe si to sta tylko przy uznaniu ludzkiej woli za zdolno do samookrelenia, ktra nie jest adn form naturalnej energii i ktra autonomicznie (tj. bez powoywania si na wzgldy biologiczne, utylitarne czy religijne) tworzy zasady powinnoci. W Marxistische Probleme i innych rozprawach pisanych przed wojn wiatow Adler wystpowa w kwestiach etycznych jako typowy neokantysta. W artykule o stosunku marksizmu do klasycznej filozofii niemieckiej z 1922 roku krytykuje jednak kantystw, ktrzy twierdz, e socjalizm naley ugruntowa etycznie, nie tylko historycznie - a wic to samo, co wanie Adler niedawno sam gosi. Krytyka ta jednak jest nadzwyczaj wta. Adler powiada, e ugruntowaniem socjalizmu, wedle Marksa, s czysto empiryczne badania nad przyczynowymi acuchami dziejw i e konieczno historyczna socjalizmu zbiega si" z jego moraln wartoci. Zbieno ta z kolei ukazuje si w pojciu czowieka uspoecznionego", ktrego warunki spoeczne popychaj ku urzeczywistnieniu tego wanie, co on sam uwaa za moralne. Jest rzecz osobliw, e Adler nie zauwaa, i wywd ten pomija gwny zarzut kantystw - ten wanie, ktry on sam kilkakrotnie przeciw Kautsky'emu podnosi; skd mianowicie czowiek uspoeczniony" miaby wiedzie, co jest ze, a co dobre, w szczeglnoci za - w jaki sposb mgby swoje przewiadczenia etyczne ugruntowa? Bauer rwnie wypowiada si w kwestiach etycznych w tym samym duchu. W artykule Marxismus und Ethik z 1905 roku zastanawia si nad
sytuacj bezrobotnego, ktremu proponuj zajcie amistrajka i ktremu naley wytumaczy, dlaczego takie zajcie jest niegodziwe. Bezrobotny uznaje, e jego interesy w oglnoci zbiegaj si z interesami caego proletariatu, lecz nalega na to, e w tym szczeglnym przypadku zachodzi konflikt i nie wiadomo dlaczego miaby on powici swj osobisty interes na rzecz solidarnoci klasowej. W istocie - wywodzi Bauer - nie ma to pytanie odpowiedzi naukowej, gdy nauka ocen moralnych nie wypowiada. Marksizm wanie tym si rni od Heglowskiego idealizmu, e nie utosamia naturalnej" koniecznoci z powinnoci ducha, gdy nie traktuje natury jako sposobu przejawiania si idei. Tym samym nie moe odpowiada na pytania moralne odwoujc si do przyrodzonych koniecznoci, ale wymaga osobnych zasad, ktre uzasadniaj wano sdw wartociujcych. Filozofia Kanta zasad tak sformuowaa w postaci formalnego imperatywu kategorycznego, ktry nie mwi wprost, co powinnimy czyni, ale daje kryterium osdzajce kad materialn regu moraln jako dobr lub z. Etyka Kantowska nie kci si bynajmniej z marksizmem, ale uzupenia go o niezbdny wszystkim ludziom f u n d a m e n t moralny. Na podstawie Kantowskiego imperatywu moemy wykaza, e proletariusz solidarnie walczcy o interesy swej klasy nie jest w tej samej sytuacji moralnej co amistrajk - podczas gdy nie m o n a tego wykaza, jeli moralno nie miaaby innej podstawy ni czysto utylitarna. Jeli chc wiedzie nie tylko, ktra z walczcych klas ma lepsze szanse historycznego zwycistwa, ale ponadto - po ktrej stronie miabym wasn wol zaangaowa - doktryna Marksa nie moe sama pytania rozstrzygn. Nie tylko nie jest prawd jak twierdz ortodoksi - e Kantowska filozofia moralna prowadzi do solidaryzmu klasowego (jako e formuuje reguy uniwersalne, niezwizane z klasowym interesem), ale przeciwnie, ona wanie pozwala odrni pod wzgldem moralnym interes buruazji i interes proletariatu i wyjani, dlaczego m a m y obowizek opowiedzie si za tym drugim: proletariat reprezentuje bowiem, w swoim interesie partykularnym, interes oglnoludzki i nie byoby powodu stawa po jego stronie w innym wypadku. Ze tak jest - wiemy o tym z analiz Marksa, tote etyka Kanta nie moe n a m zastpi wiedzy historycznej i ekonomicznej niezbdnej dla rozstrzygni moralnych; ale rwnie sama ta wiedza do rozstrzygni nie wystarcza. Wydaje si, e Bauer zmieni z czasem swj stosunek do Kanta i neokantyzmu. We wspomnianej ju rozprawie Das Weltbild des Kapitalismus oraz w artykule o Adlerze z 1937 roku traktuje neokantyzm jako wyraz reakcji filozoficznej, odpowiadajcej, w dziedzinie kultury, polityce buruazji epoki
10. Pastwo, demokracja, dyktatura
289
Bismarckowskiej. Klska liberalizmu bya zarazem kocem materializmu buruazyjnego w Niemczech i wyrazia si w filozofii jako neokantyzm i empiriokrytycyzm. Inteligencja buruazyjna chciaa mianowicie zdoby proletariat dla sojuszu z liberaami, std jej ideologowie podkrelali zasugi i warto dziea Marksa, ale zarazem interpretowali go w taki sposb, by wyrugowa ze tre rewolucyjn i zredukowa socjalizm do czysto moralnego postulatu. Bauer podejmuje wic krytyk kantyzmu z tego samego stanowiska, ktre uprzednio zwalcza by u ortodoksw - nie podejmujc jednak polemiki z wasnymi argumentami, ktrymi przedtem w tyche ortodoksw godzi.
10* Pastwo, demokracja, dyktatura

W pojmowaniu celw walki politycznej proletariatu austromarksici rnili si midzy sob bardziej ni w kwestiach filozoficznych. W szczeglnoci Renner zajmowa w tej sprawie punkt widzenia bliski Bernsteinowskiemu, a w niemieckiej socjaldemokracji w oglnoci ywy, midzy innymi pod wpywem tradycji Lassalle'owskiej. Wedle Rennera (myl ta jest podkrelana zwaszcza w artykuach pisanych w czasie wojny i pniej) wanie ewolucja kapitalizmu w kierunku imperialistycznym spowodowaa takie zmiany w funkcjach pastwa, ktre daj klasie robotniczej szanse wykorzystania istniejcej maszyny pastwowej dla przeobrae socjalistycznych. Marks, rozwaajc kwesti pastwa, mia na myli kapitalizm liberalny, w ktrym organizacja pastwowa powstrzymuje si od interwencji w sfer produkcji i handlu. Epoka imperializmu cakowicie ten stan rzeczy zmienia. Pastwo stao si samo potnym instrumentem koncentracji kapitau, a tym samym kapita przybra charakter narodowy" w stopniu o wiele wikszym i utraci swj kosmopolityczny charakter. Interwencjonizm pastwowy ogarnia coraz nowe dziedziny ycia gospodarczego, a jest to proces nieodwracalny. Buruazja w imi wasnego interesu zmuszona jest w rosncych rozmiarach wprowadza zasady centralnej kontroli w funkcjonowaniu przemysu, bankowoci i handlu. Z drugiej strony nacisk klasy robotniczej zmusi pastwo do rozszerzania usug i wiadcze socjalnych. Rynek pracy zdominowany jest - dziki organizacjom klasowym - przez robotnika zbiorowego, ktry potrafi wymusza liczne ustpstwa ze strony kapitau - nie tylko w sensie doranych podwyek pac, ale take w sensie trwaych instytucji zabezpieczenia spoecznego. Nie mona wic twierdzi, e pastwo w spoeczestwie kapitalistycznym nie jest nigdy zdolne funk-
cjonowa w interesie proletariatu. Dowiadczenie pokazuje co wrcz przeciwnego. Naley si spodziewa, e wasno prywatna w coraz wikszym stopniu przybiera bdzie charakter publiczny, a wpyw klasy robotniczej na jego instytucje bdzie wzrasta. Tym samym nie jest ju prawd, e robotnicy s zainteresowani w osabianiu i niszczeniu pastwa, przeciwnie, mog oni uy pastwa jako dwigni przemian socjalistycznych, a wic zadaniem ich jest rwnie dba o si i sprawno organizacji pastwowej. Wynikaj z tej analizy, oczywicie, oglne zalecenia reformistycznej drogi do socjalizmu; Renner zakada, e rozwj socjalistycznego spoeczestwa bdzie si dokonywa rwnolegle do rosncego wpywu robotnikw na instytucje pastwowe, a proletariat coraz skuteczniej zmusza bdzie kapita, by peni funkcje publiczne. Ani Bauer, ani Adler nie podzielali wszelako tego optymizmu. Bauer powiada wprawdzie, e formua, wedle ktrej pastwo jest zawsze organ e m buruazji i podporzdkowane jest bez reszty jej interesom, jest nie do przyjcia i zreszt sprzeciwia si licznym uwagom samego Marksa (na przykad o okresach wsprzdzenia arystokracji i buruazji albo o momentach, w ktrych pastwo staje si si autonomiczn w wyniku rwnowagi si w walce klasowej). Marksistowska teoria nie wyklucza wcale moliwoci, i proletariat i buruazja mog dzieli wadz pastwow, przez co jednak antagonizm tych klas bynajmniej si nie zmniejsza; tak wanie rzecz si miaa w Austrii po upadku monarchii. Ale tam, gdzie buruazyjna wasno jest zagroona, buruazja woli zrezygnowa z wadzy politycznej i odda j w rce dyktatorw, jeli za t cen potrafi uchroni swoje ekonomiczne przywileje. Faszyzm jest tak wanie sytuacj. Innymi sowy Bauer, jak si wydaje, nie uwaa wprawdzie, by zniszczenie istniejcej machiny pastwowej" byo warunkiem przejcia wadzy przez proletariat, ale nie wierzy te w to, by socjalizm mg si organicznie rozwin z istniejcego pastwa drog wywalczania stopniowych ustpstw od buruazji. Adler w tych kwestiach jest najbliszy tradycyjnej doktrynie rewolucyjnych marksistw. Swoje pogldy na pastwo zebra on we wspomnianym ju dziele Die Staatsauffassung des Marxismus. P u n k t e m wyjcia tej ksiki jest krytyka dziea Hansa Kelsena Sozialismus und Staat (1920); Kelsen atakowa w nim marksizm jako anarchistyczn utopi i dowodzi, e idea zniesienia pastwa jest w oglnoci niewykonalny; prawo jest zawsze organizacj przymusu wzgldem jednostek, ale niekoniecznie jest to przymus majcy na celu utrzymanie wyzysku ekonomicznego. Myl, e przymus prawny mgby zosta zniesiony, zakada niebywa zmian moraln ludzi,
291
ktrej nie ma adnego powodu oczekiwa. Nie ma wyboru midzy pastwem a spoeczestwem bezpastwowym, jest natomiast wybr midzy demokracj a dyktatur. Wywody te Adler zaatakowa we wszystkich punktach, opierajc si na klasycznej teorii marksistowskiej. Jego zdaniem pastwo peni take inne funkcje, oprcz ucisku klasowego, ale nie s one istotne ani znamienne. Pastwo jest historyczn form spoeczestwa ludzkiego, charakterystyczn dla wszystkich epok zdominowanych przez antagonizmy klasowe. cilej - w spoeczestwach, ktre nie wytworzyy jeszcze podziau klasowego, pastwo i spoeczestwo s tym samym; pniej dopiero pastwo oddziela si od spoeczestwa i staje si instrumentem partykularnych interesw klas uprzywilejowanych. Szczegln form pastwa jest demokracja polityczna z jej instytucjami parlamentarnymi, gosowaniem powszechnym i wolnociami obywatelskimi. Demokracja polityczna nie tylko nie jest przeciwiestwem dyktatury klasowej, ale przeciwnie, dyktatur tak zakada. Pastwo buruazyjne to tyle, co dyktatura buruazji - polityczna demokracja jest sposobem organizacji tej dyktatury. Demokracja polityczna nie moe stworzy rwnoci ekonomicznej ani usun antagonizmw spoecznych. Jej zasad jest wola wikszoci - a wic zasada, ktra zakada konflikty interesw. Przeciwiestwem demokracji politycznej jest demokracja socjalna (odrnienie to mona byo zreszt spotka w literaturze anarchistycznej, na ktr po czci Adler si powouje, zaznaczajc, e socjalici nie rni si od anarchistw co do celu ostatecznego, rnic si wszelako co do metod jego osignicia). Socjalna, a wic prawdziwa" demokracja (zgodnie ze swym nastawieniem transcendentalistycznym Adler wierzy, e jest jakie obiektywnie prawdziwe" pojcie demokracji zgodne z natur ludzk) jest tym samym, co socjalizm. Zakada ona jedno spoeczestwa przynajmniej w tym sensie, e podstawowe przeciwiestwa interesw, zwizane z podziaem klasowym przestan w niej istnie. W tym sensie oznacza ona zniesienie pastwa: pastwo jako organizacja klasowa przestanie istnie, bo przestan w ogle istnie partykularne interesy; pozostan rne formy organizacji niezbdne dla ycia spoecznego, ale nie bdzie biurokracji wyobcowanej w stosunku do spoeczestwa. Pastwo budowane bdzie od dou, poczynajc od niewielkich zrzesze lokalnych i produkcyjnych. W oglnoci obecna tendencja centralizacyjna jest przejciowa: przyszy ustrj bdzie federacj czy te zbiorem korporacji powizanych tylko jednoci celw i interesw.
Dyktatura proletariatu jest niezbdnym etapem w marszu ku takiemu spoeczestwu, ale nie jest bynajmniej rwnoznaczna z demokracj socjaln. Przeciwnie, dyktatura proletariatu, podobnie jak dyktatura buruazji w obecnych pastwach, zakada demokracj polityczn, a wic panowanie wikszoci. Dyktatura proletariatu jest form przejciow, w ktrej spoeczestwo nie osigno jeszcze upragnionej jednoci, lecz rozdarte jest midzy konflikty partykularnych interesw i wymaga pastwa jako mediatora oraz wymaga organizacji politycznych, to jest partii, reprezentujcych owe rozbiene interesy. Partia jednake jest take formacj przejciow i musi zanikn z chwil, gdy zanika podzia klasowy. Przejcie od obecnej formy demokracji politycznej do demokratycznej dyktatury proletariatu wymaga rewolucji; Adler zastrzega si jednak, e rewolucja nie jest nieuchronnie zwizana z przemoc: czy moe lub nie moe dokona si drog pokojow, bez amania istniejcego prawa, jest to rzecz uboczna, a nikt nie moe z gry przesdzi szczegw przyszego rozwoju. Opowiada si jednak przeciwko reformizmowi pojtemu jako wiara, i socjalizm moe by zrealizowany w drodze stopniowych, organicznych przemian. Nie, rnica midzy kapitalizmem i socjalizmem jest jakociowa", jeden nie moe wyrosn z drugiego w drodze naturalnego dojrzewania. Socjalici popieraj reformy i walcz o nie, ale zawsze wiadomi s, e reformy nie s czstkowym urzeczywistnieniem socjalizmu, lecz tylko rodkami przygotowania rewolucji. We wszystkich tych rozwaaniach Adler jest bardzo bliski niemieckiej ortodoksji i jej pojmowaniu marksizmu. Dzieli z ni take niezmiernie siln wiar, e socjalizm zakada cakowite usunicie konfliktw interesw i e wolno socjalistyczna nie wymaga instytucji gwarantujcych przewag wikszoci, gdy jest to wolno prawdziwa", a wic oparta na zasadzie uniwersalizmu"; jest to idea Rousseau'a - nie wola wikszoci, ale wola powszechna ma rzdzi. Adler nie wyjania, w jaki sposb wola powszechna" moe si wyraa bez instytucji przedstawicielskich, ktre, jak naley sdzi, stan si w ogle zbyteczne. Poprzestaje na oznajmieniu, e socjalici uwaaj istotnie - wbrew Kelsenowi - e ludzie mog si zmienia na lepsze i e z chwil, gdy znikn sprzecznoci interesw klasowych, wychowanie socjalistyczne wydobdzie z nich naturaln wol solidarnoci, ktra bez przymusu zapewni bezkonfliktowy ad. Adler wierzy bowiem, e socjalizm jest nie tylko ideaem harmonijnego spoeczestwa i nie tylko koniecznoci dziejow, ale take uzgodnieniem empirycznego ycia zbiorowego z wymogami natury ludzkiej", z ow
293
transcendentalnie ugruntowan jednoci czowieczestwa, ktrej wszake zrealizowa efektywnie niepodobna, dopki podzia klasowy rodzi nierwno i ucisk. Jest w zgodzie nie tylko z Rousseau, ale i z Fichtem, gdy wierzy, e mona przywrci czowiekowi jego autentyczn" istot i uczyni czowieka tym, czym on jest (a nie po prostu tym, czym chciaby by, lub czym by musi na mocy praw dziejowych"). Filozofia jego zakada przeto - tym razem w zgodzie z Marksem a w niezgodzie z ortodoksami II Midzynarodwki - w szczeglny rodzaj rzeczywistoci, ktra ju jako istnieje, chocia jest empirycznie niedostrzegalna i ktra stanowi niejako entelechi albo prawd" czowieczestwa, zbir imperatywnych wymaga natury ludzkiej, nieuchronnie pchajcych proces dziejowy w kierunku uzgodnienia ludzkiej istoty z ludzkim historycznym istnieniem. Caa myl Adlera kry nieustannie wok tych dwch, cile skorelowanych poj: jedno ludzkoci jako transcendentalna konstytucja wiadomoci i jedno ludzkoci jako efektywny stan rzeczy, ku ktremu zmierza ruch socjalistyczny. Adler zastrzega si wprawdzie, e przysza w s p l n o t a nie zniesie zapewne wszystkich napi ani nie zniszczy rde rozwoju; poniewa jednak panowa bdzie powszechna solidarno, a od trosk materialnych bdziemy uwolnieni, tedy spodziewa si naley, e ludzie z o wiele wikszym zapaem zajmowa si bd sprawami sztuki, metafizyki, religii; na tym polu rozgorzej, by moe, nowe konflikty, ktre wszake nie bd zakca solidarnoci zasadniczej. Pod tym wzgldem Adler take by zgodny ze stereotypami powszechnymi wrd marksistw: wierzy w zbawienie totalne ludzkoci i w ad bezkonfliktowy, oparty na samej wiadomoci moralnej jego uczestnikw. Nie s te suszne, zdaniem Adlera, obiekcje socjologw - Maxa Webera i nade wszystko Roberta Michelsa - wedle ktrych wszelka demokracja nieuchronnie, wanie przez to, e jest systemem przedstawicielskim, ma tendencj do wyaniania biurokracji, ktra z czasem usamodzielnia si w stosunku do tych, ktrych m a w zaoeniu reprezentowa i staje si wadc, nie za sug wyborcw. Michels w szczeglnoci w swoim klasycznym dziele Zur Soziologie des Parteiwesens in der modernen Demokratie (1914) wykazywa, na podstawie szczegowej analizy funkcjonowania partii politycznych, a zwaszcza socjaldemokracji, e wyanianie si i autonomizacja aparatw politycznych stanowi nieunikniony rezultat procesu demokratycznego w partiach, e wic demokracja popada z koniecznoci w sprzeczno wewntrzn, albo, innymi sowy, e demokracja doskonaa jest zasadniczo niemoliwa. Funkcjonowanie partii dla celw, do ktrych zostaa
powoana, powoduje powstawanie zawodowej maszyny politycznej: jest ona prawie nieusuwalna i prawie zawsze narzuca moe swoj wol wyborcom bez gwacenia zasad systemu przedstawicielskiego, a zarazem wytwarza swoje wasne, zawodowe czy klikowe interesy. Mona liczy na to, e w przyszoci tendencje oligarchiczne w organizmach demokratycznych bd spotykay si z wikszym oporem mas ni dzisiaj, nie mona jednak zapobiec temu, i tendencje takie bd istnie i odradza si zawsze, jako e zwizane s z sam natur organizacji spoecznej. Adler to prawo oligarchii" odrzuca. Wyanianie si usamodzielnionych aparatw jest nieuchronne, zarwno w partiach politycznych, jak w pastwie, w warunkach demokracji politycznej; dlatego adna partia, w szczeglnoci rwnie partia robotnicza, nie jest wolna od tego zagroenia. Jednak w demokracji socjalnej mona temu zapobiec - zarwno przez wychowanie spoeczestwa, jak przez system zdecentralizowanej budowy pastwa. Dlatego Adler ze szczeglnym uznaniem odnosi si do rad robotniczych jako instytucji bezporedniej kontroli producentw nad procesami gospodarczymi. Std rwnie jego ostra krytyka Lenina i pastwa sowieckiego. Bolszewicy bynajmniej nie ustanowili, jak powiada, dyktatury proletariatu. Ich system jest dyktatur partii nad proletariatem i caym spoeczestwem, terrorystycznym panowaniem mniejszoci, ktre nie ma wiele wsplnego z przewidywaniami Marksa (dyktatura proletariatu w sensie Marksa zakada panowanie caej klasy proletariatu w warunkach demokracji politycznej). Adler atakuje wic bolszewikw ze stanowiska podobnego, jak Ra Luksemburg, tak samo przy tej okazji krytykujc Kautsky'ego, ktry niesusznie przeciwstawia demokracj i dyktatur. Adler, podobnie jak centryci niemieccy, nie potrafi nada pojciu rewolucji" okrelonego sensu. Przyjmowa za Marksem, e rewolucja musi zama istniejc maszyn pastwow, a jednoczenie wierzy, e rewolucja moe (cho nie musi) doj do skutku drog legaln, parlamentarn, bez gwacenia istniejcej konstytucji. Nie wiadomo byo, w jaki sposb te twierdzenia uzgodni. Dzieli take z wszystkimi prawie marksistami niefrasobliwo, jeli chodzi o wyobraenie socjalistycznego adu. Nie widzia adnej trudnoci w uzgodnieniu dwch zasad, ktre miay w ad wsptworzy: z jednej strony spoeczestwo miao by powizane jednoci interesw i celw, a wic miao opiera si na centralnie planowanej produkcji, z drugiej strony - miao doprowadzi do maksimum zasady decentralizacji i federalizmu. W tych kwestiach wszyscy marksici zadowalali si oglnikowymi formuami, wyjaniajc, e nie s utopistami, a wic nie zamie-
11. Przyszo religii
295
rzaj wdawa si w szczegowe projektowanie socjalistycznej organizacji. Zbywali take milczeniem lub oglnikami obiekcje anarchistw, ktrzy w tym wanie punkcie okazali najwicej wnikliwoci.
11. Przyszo religii

0 ile w kwestiach pastwa, rewolucji i demokracji austromarksici nie odbiegali na og od schematw niemieckiej ortodoksji, o tyle rnili si od niej wyranie - zarwno Adler, jak Bauer - w kwestiach interpretacji wiary religijnej. Marksici, zgodnie z doktryn Marksa i Engelsa, uwaali religi za pd szczeglnych warunkw spoecznych, ucisku, ignorancji 1 faszywej wiadomoci". Stali na stanowisku tolerancji religijnej, zarwno w pastwie, jak w partii, lecz przewiadczeni byli, e razem z usuniciem wyzysku i ucisku spoecznego oraz stosownie do wzrostu owiecenia publicznego, wierzenia religijne musz w naturalny sposb obumrze. Co do samej treci tych wierze, to ich sprzeczno z naukowym pogldem na wiat" wydawaa si tak oczywista, e nie warta dyskutowania. Adler nie podziela jednak tych stereotypw, ktre marksizm odziedziczy po racjonalistach owiecenia. Nie wierzy ani w to, e ludzie mog kiedykolwiek obej si bez religii, ani by naleao sobie tego yczy. Rwnie w tej sprawie odwoywa si do Kanta, chocia nie we wszystkich szczegach myl jego powtarza. Wedle Adlera twierdzenie ewolucjonistw, i ludzie stworzyli sobie wyobraenia religijne w wyniku kultu natury, jest goosowne i niewiarygodne, nie ma bowiem adnego powodu, by tego rodzaju pojcia, zupenie obce dowiadczeniu, powstay na podstawie czysto empirycznej. Religia nie jest faszyw interpretacj dowiadczenia, ale wynikiem nieuleczalnego konfliktu midzy porzdkiem natury i porzdkiem moralnym. Czowiek nie jest w stanie usun rozdarcia midzy znajomoci samego siebie jako osobowoci rozumnej, wolnej i celowo dziaajcej a koniecznociami przyrody, ktra wolno jego i jego duchow ekspansj ogranicza, zsya na cierpienie i mier, stwarza nieuchronny rozziew midzy moralnoci i szczciem. Dlatego te adna teoretyczna refleksja i adna wiedza empiryczna nie potrafi uj owych dwch porzdkw - naturalnego i moralnego - w syntetycznej caoci, nie mog doprowadzi nas do globalnego obrazu wiata (Totalitdt). Synteza taka moliwa jest tylko przez religi, ktra dziki idei absolutu boskiego nadaje sens uniwersalny caoci wiata natury
i wiata ducha, wczajc prac naukow. Nie znaczy to jednak, e wyobraenie absolutu moe by konkluzj z empirycznych danych albo rezultatem racjonalnej refleksji. Pojcia religii maj sens praktyczny, nie teoretyczny, co nie znaczy z kolei, e s zudzeniami, lecz e dochodzimy do nich na drodze praktycznej. Religia, ktra chce zastpowa wiedz naukow, jest zbyteczna i susznie krytykowana. Istniejce formy religii maj charakter historyczny, ale przechowuje si w nich niezmienne jdro; z czasem, by moe, jdro to ukae si w postaci czystej jako religia rozumowa - nie w znaczeniu: teoretycznie udowodniona, ale w znaczeniu: niepochodzca z objawienia zewntrznego, lecz z praktycznych prb samookrelenia si czowieka jako istoty rozumnej. Religia urzeczywistnia dopiero p r y m a t rozumu praktycznego, w niej bowiem czowiek jako czstka natury i czowiek jako istota moralna i praktyczna odnajduj si w syntezie. W niej take nadajemy sens ludzkiej osobowoci, o ktr natura si nie troszczy. Bg jako synteza absolutna bytu nie jest p r z e d m i o t e m teoretycznego dowodu, ale wanie postulatem rozumu praktycznego w sensie kantowskim; nie czym, czego sobie po prostu yczymy - bo yczenia nasze mog by zudzeniami - ale czym, czego domaga si sama nasza egzystencja jako podmiotw wolnych i moralnie zorientowanych. Religia autentyczna jest wic subiektywna" w tym sensie, e jej sens waciwy odniesiony jest do osobowoci ludzkiej i e nie moe si ona wspiera na zewntrznym objawieniu; nie jest jednak subiektywna w tym znaczeniu, by miaa by dzieem dowolnego kaprysu albo iluzoryczn kompensacj. Myli Adlera o religii, wyoone midzy innymi w rozprawie Das Soziologische in Kants Erkerintniskritik (1924), opieraj si, jak wida, na przeciwstawieniu ,,natury" i ducha" i nie jest jasne, w jaki sposb mogyby by uzgodnione ze stanowiskiem transcendentalistycznym, ktre zakada, e wszystko jest zrelatywizowane do wiadomoci uniwersalnej, a wic nie pozostawia miejsca na obojtn i od wiadomoci niezalen natur. Wydaje si, jak gdyby Adler, z jednej strony, dy do wykazania doskonaej jednoci gatunku ludzkiego i w tym celu konstruowa swoje pojcie wiadomoci transcendentalnej, z drugiej strony - przeczuwa, e pojcie to nie pozostawia miejsca na niezastpowaln warto osobowoci ludzkiej i chcia t ostatni ocali w pojciu boskiego absolutu. Wydaje si wic, jak gdyby doszed do przekonania, e stanowisko czysto antropocentryczne albo nawet czysto transcendentalistyczne jest nie do utrzymania, gdy nie zdaje sprawy z subiektywnoci osobowej. Pod tym wzgldem wahania jego przypominaj po trosze myl Brzozowskiego, z t wszake rnic, e Adler
12. Bauer: teoria narodu
297
swj absolutny transcendentalizm zachowa do koca i nie stara si bodaj doprowadzi go do syntezy ze swoj Vernunftreligion, nie u s u n zatem niespjnoci w swojej filozofii. Otto Bauer nie wkracza tak daleko w filozoficzne interpretacje religii, lecz i on odbiega w tym punkcie od marksistowskich stereotypw. Sdzi, e marksistowska teoria, to jest materializm historyczny, nie zakada adnego pogldu na wiat i nie rozstrzyga kwestii religii czy materializmu filozoficznego. Pogldy na wiat mog by interpretowane jako funkcje rnych interesw klasowych; i tak kalwinizm by religi swoicie dostosowan do potrzeb mieszczastwa we wczesnych etapach rozwoju kapitalizmu, a darwinowski materializm jest odbiciem" praw kapitalistycznej konkurencji. Buruazja wspczenie wraca do religii, w ktrej szuka obrony zagroonego adu spoecznego. Naley jednak odrni instytucje kocielne, kler i teologiczne systemy od religijnoci ludowej, w ktrej skrzywdzeni i ponieni szukaj pociechy. Partia socjalistyczna nie powinna ani wyznawa antyreligijnego pogldu na wiat, ani uprawia propagandy w tym duchu; prowadzi walk o wyrane cele polityczne, nie za o istnienie czy nieistnienie Boga. Skdind nie naley si spodziewa, by potrzeby religijne wygasy w spoeczestwie socjalistycznym. Szukanie utajonego sensu wiata jest trwa potrzeb ludzk, ktrej zdawi nie mona. Raczej oczekiwa wolno, e gdy sprawy religijne uwolnione zostan od swoich spoecznych uwika, ujawni si w religii to, co w niej nie zaley od przejciowych okolicznoci, ale od samej natury ducha ludzkiego (Sozialdemokratie, Religion und Kirche, 1927). Bauer nie deklarowa jednak we wasnym imieniu adnych religijnych przekona, choby w tak abstrakcyjnej filozoficznej formie, jak to Adler uczyni.

Ksika Bauera o kwestii narodowej rzadko bywa dzisiaj czytana, o czym mona wnosi std, e wzmianki o niej, zawarte w rnych encyklopedycznych wydawnictwach, s z reguy faszywe. Jest to jednak najwaniejsza na tym polu rozprawa marksistowska, oparta na zrcznie przemylanej analizie historycznej. Krytyka Bauera godzi w kilka istniejcych teorii narodu: po pierwsze, teorie spirytualistyczne, okrelajce nard jako realizacj tajemniczego
ducha narodowego; po wtre, materialistyczne teorie rasistowskie (jak Gobineau), posugujce si pojciem nie mniej tajemniczej substancji biologicznej, dziedziczonej przez zbiorowo narodow; obie te doktryny zaliczy naley do metafizycznych, a tym samym nienaukowych interpretacji; mamy, po trzecie, teorie woluntarystyczne (jak Renan), ktre okrelaj nard przez wol wasnej pastwowoci; teorie bdne, bo wynika z nich, e narody, ktre nie oponuj przeciwko pozostawaniu w ramach wielonarodowego pastwa (jak znaczna cz Czechw), nie zasuguj tym samym na miano narodw; mamy, po czwarte, empiryczne definicje, ktre okrelaj nard przez wyliczenie zbioru z oddzielna wzitych cech (jak jzyk, terytorium, pochodzenie, obyczaje, prawo, religia); definicje takie nie s zadowalajce, bo z oddzielna wzite cechy te nie s istotne i w rnych epokach graj rn rol w ksztatowaniu ycia narodowego; wyliczajc je, nie chwytamy istoty zjawiska. Czym jest tedy nard? Odpowiedzie mona na to pytanie, biorc za p u n k t wyjcia istniejce, wyranie uksztatowane jednostki n a r o d o w e i badajc historyczne warunki ich powstania. Bauer czyni to gwnie na przykadzie historii narodu niemieckiego i dochodzi do nastpujcych wnioskw. Podstawowym wyznacznikiem narodowoci jest charakter narodowy, ktry jednak sam wymaga wyjanienia i ktry, w toku dziejw, ulega przemianom. Widzimy przy tym, e w formowaniu i stabilizacji charakteru narodowego graj rol zarwno naturalne, jak kulturalne okolicznoci. Fizyczna wsplnota okrelona jest nie tylko przez wsplnych przodkw, ale bardziej jeszcze przez to, e warunki ycia powoduj zrnicowan selekcj typw fizycznych, na mocy darwinowskiego prawa (inne cechy zwikszaj szanse przetrwania u ludw eglarskich, inne u myliwskich itp.). Dziedziczenie wyselekcjonowanych wasnoci nie sprzeciwia si materializmowi historycznemu, lecz go uzupenia. Ale pod wpywem wsplnych warunkw ycia i doboru naturalnego powstaje wsplnota kulturalna, niejako zamroona historia. Nard nie jest nigdy czym innym, jak wsplnot losu. Ale wsplnota losu dziaa z jednej strony przez naturalne dziedziczenie waciwoci, ktre wsplny los narodu wyhodowa, z drugiej strony - przez tradycj dbr kulturalnych, ktrych swoisto okreli los narodu" (Die Nationalitatenfrage..., str. 21). Wsplnota charakteru nie jest po prostu tym oto faktem, i jednostki skadajce si na nard s pod pewnymi wzgldami podobne; polega na tym, e to podobiestwo jest wynikiem dziaania tych samych si historycznych.
299
W dotychczasowej historii wsplnota narodowa miaa dwie formy. Pierwsz jest wi plemienna, ktra atwo rozpada si i rnicuje. Drug jest nard, uksztatowany w spoeczestwie klasowym, w szczeglnoci poczynajc od wczesnych faz kapitalistycznego rozwoju. Wsplnota pierwotnych Germanw, wsplnota redniowiecznej Rzeszy, oparte na etosie rycerskim, rni si od tej wsplnoty, jak wytworzyy swoicie kapitalistyczne wizi gospodarcze i kulturalne. Produkcja towarowa, kupiectwo, wzrost rodkw komunikacji, literatura narodowa, poczta, gazety, pniej jeszcze szkolnictwo powszechne, powszechna suba wojskowa, wreszcie demokracja i gosowanie, wreszcie ruch robotniczy - wszystko to s czynniki, kolejno przyczyniajce si do ponownego jednoczenia izolowanych szczepw niemieckich w jeden nard, wiadomy swojej jednoci. Nadal jednak uczestnictwo w kulturze narodowej - cho w sposb mniej wyczny ni w redniowieczu - zastrzeone jest gwnie dla klas panujcych. Chopi i robotnicy stanowi zaplecze narodu, lecz s kulturalnie nieczynni. Jest jednak rol ruchu socjalistycznego walczy o udostpnienie wszystkim udziau w narodowej kulturze. Std wniosek - w rozumowaniu Bauera naturalny, ale sprzeczny z utart wrd marksistw doktryn: socjalizm nie tylko nie doprowadzi do zatarcia odrbnoci narodowych, ale przeciwnie, wzmocni je i rozwinie, gdy dziki wcigniciu szerokich mas do kultury, uczyni z idei narodowej wasno wszystkich. Socjalizm czyni nard autonomicznym i sprawia, e los jego staje si dzieem jego wiadomej woli; fakt ten jednak p o w o duje rosnce zrnicowanie narodw w spoeczestwie socjalistycznym, uwyranienie ich swoistoci, ostrzejszy rozdzia ich charakterw" (tame, str. 92). Istotnie, jeli (tak brzmi ostateczna definicja) nard jest ogem ludzi powizanych wsplnot charakteru dziki wsplnocie losu" (tame, str. 118), to im bardziej lud bierze udzia w decydowaniu o swoim losie, tym swoistoci narodowe staj si doniolejsze i wyraniejsze. Socjalizm doprowadzi tedy zasad narodow w historii do formy skrajnej, miast rnice narodowe niwelowa. Nie znaczy to wcale, e socjalizm wzmocni nienawici narodowe lub ucisk. Przeciwnie, nienawi narodowa jest znieksztacon form nienawici klasowych, a ucisk narodowy - funkcj ucisku spoecznego. Dlatego klasa robotnicza, walczc z wszelkim uciskiem, walczy take z uciskiem narodowym, a osigajc swj cel - spoeczestwo socjalistyczne, niszczy warunki, ktre mog wrogo narodw i sprzeczno ich interesw odna-
wia. Wielo narodw i charakterw narodowych przyczynia si do bogactwa kultury oglnoludzkiej i nie m a adnych powodw, by jej przeciwdziaa. W przedmowie do drugiej edycji swej ksiki (1922) Bauer powouje si na Duhema, ktry ledzi narodowe osobliwoci nawet w tak uniwersalnej dziedzinie kultury, jak teorie fizyczne (Anglicy w fizyce dbaj raczej o stworzenie naocznych modeli mechanicznych, nie troszczc si specjalnie o ich spjno, podczas gdy Francuzi zainteresowani s gwnie jednoci teorii). Bauer tumaczy te rnice rnicami w rozwoju absolutyzmu monarchicznego w obu krajach. Nie m a te nic zego w tym, e ruch socjalistyczny jest narodowo zrnicowany i byoby rzecz zgubn narzuca m u jaki jednolity i powszechnie obowizujcy model. Internacjonalizm proletariacki nie kci si wcale z rozmaitoci narodw. Proletariusze powizani s podobiestwem losu, nie za wsplnot losu w tym sensie, co nard. Usuwajc tradycj konserwatywn, pozwalajc kademu narodowi decydowa o swoich sprawach, socjalizm otworzy rozwojowi wiadomoci narodowej i kulturze narodowej moliwoci dotd nieznane. Buruazja liberalna popieraa prawa narodw do samostanowienia, gdy narody, ktre budziy si do ycia i zrzucay jarzmo absolutyzmu, otwieray jej nowe rynki. Buruazja imperialistyczna, przeciwnie, dy do ujarzmienia krajw sabo rozwinitych. Klasa robotnicza korzysta czasem z imperialistycznej polityki, ale negatywne skutki ekspansji imperialistycznej przewaaj nad tymi poytkami, nie mwic o tym, e ideologia imperializmu i rasizmu jest gboko obca socjalizmowi. Kiedy klasa kapitalistw dy do wielkiego, wielonarodowego pastwa opanowanego przez jeden nard, klasa robotnicza podejmuje dawn buruazyjn ide pastwa narodowego" (tame, str. 455). Socjalizm stoi tedy na stanowisku samookrelenia narodowego. Czy jednak oznacza to, e klasa robotnicza w pastwach wielonarodowych powinna walczy pod sztandarami separatyzmu o odrbn pastwowo dla kadego narodu? Kwestia ta bya kluczowa dla polityki austriackiej socjaldemokracji. Bauer w tej sprawie posuguje si tymi samymi argumentami, co Ra Luksemburg, chocia jej nihilizmu narodowego bynajmniej nie podziela. Walka o odrbn pastwowo czy robotnikw z buruazj i z tej racji jest szkodliwa dla sprawy socjalizmu. Naley zatem walczy w ramach istniejcych pastw, dajc dla wszystkich n a r o d w swobody organizowania swojego ycia duchowego i kulturalnego. Konstytucja, ktra daje kademu narodowi moc rozwijania wasnej kultury i nie zmusza adnego narodu do
301
tego, by t moc cigle na nowo utwierdza i zdobywa w walce o pastwo; konstytucja, ktra nie opiera mocy adnego narodu na panowaniu mniejszoci nad wikszoci - oto dania proletariatu w polityce narodowej... Kady nard powinien sam, swobodnie, z siy wasnej zaspokaja swe narodowe potrzeby kulturalne; pastwo powinno ograniczy si do czuwania nad tymi interesami, ktre s wsplne wszystkim narodom i pod wzgldem narodowym obojtne. W ten sposb autonomia narodowa, samookrelenie narodw staje si z koniecznoci programem ustrojowym klasy robotniczej wszystkich narodw w pastwie wielonarodowym" (tame, str. 211-21 Z). Ostatecznie, Bauer uwaa, e w warunkach austriackich najstosowniejsz rzecz jest walczy o cakowit autonomi narodow dla wszystkich grup etnicznych zamieszkujcych pastwo, o maksymalne rozszerzenie uprawnie instytucji narodowych, z maksymalnym ograniczeniem funkcji pastwa. Zasada narodowa - argumentowa za Rennerem - nie powinna przy tym opiera si na terytorium. W Austrii bowiem istnieje wiele obszarw jzykowo mieszanych i wiele wysp jzykowych; nadto, w zwizku z migracj do miast oraz rnymi okolicznociami ekonomicznymi, zachodz stae zmiany w ukadzie terytorialnym narodowoci. Dziaa tedy powinna zasada osobowa, to jest samookrelanie si kadego czowieka z osobna co do swej narodowej przynalenoci. Kady nard ukonstytuowaby wasn organizacj, dysponujc rodkami na rozwj kultury narodowej, szkolnictwo we wasnym jzyku i wszelkiego rodzaju instytucje kulturalne. Samorzd narodowy powinien sta si podstaw caej wadzy pastwowej. W oglnoci biorc, odrbne pastwo dla kadego narodu przedstawia wprawdzie pewne korzyci, jednake w warunkach zupenej swobody ycia narodowego, korzyci duych p a s t w przewaaj. Bauer wiadom jest, oczywicie, rnicy midzy sytuacj tych narodw, ktre znajduj si w caoci w granicach monarchii (jak Czesi, Wgrzy, Kroaci) i tych, ktre s rozdzielone (Polacy, Rusini, Niemcy, Serbowie). Przewiduje moliwo zbrojnego wystpienia Polakw o jedno narodow, lecz uzalenia t perspektyw od rozwoju wydarze w Rosji. Jeli rewolucja w Rosji zwyciy, Polacy, jak i inne narody, odzyskaj t a m autonomi, a wtedy i Austria bdzie zmuszona w tym kierunku si zmieni. Jeli rewolucja upadnie - Polacy mog powsta przeciwko zaborcom i doprowadzi do rozpadu Austrii. Nie naley jednak, by klasa robotnicza wizaa nadzieje z wojn imperialistyczn i rozpadem monarchii, rozpad taki oznaczaby bowiem zwycistwo reakcji w Rosji i w Niemczech. Trzeba walczy na gruncie istniejcego pastwa.
Bauer zmieni stanowisko w czasie wojny bakaskiej. Doszed do wniosku, e rozpad monarchii jest nieuchronny w wyniku silnej presji niepodlegociowej narodw sowiaskich. W czasie wojny wiatowej wyranie gosi prawo kadego narodu do utworzenia wasnej pastwowoci. W sumie: Bauer podziela mniemanie wszystkich marksistw, i ucisk narodowy jest funkcj ucisku klasowego. Nie podziela natomiast ich przewidywa co do zaniku odrbnoci narodowych w spoeczestwie socjalistycznym i przewidywa utrwalenie si tych rnic, a take wita t perspektyw z aprobat. W przeciwiestwie wic do Lenina i Ry Luksemburg (a w zgodzie z polskimi PPS-owcami) przypisywa warto samoistn wsplnocie narodowej i uwaa, e wartoci tej naley broni. Leninowcy (zwaszcza Stalin w 1913 r.) atakowali go z tego powodu, i Bauer nie wypowiada si wyranie za prawem kadego narodu do oderwania, lecz poprzestaje na idei samookrelenia jako autonomii kulturalnej. Pod tym wzgldem jednake rnica teoretyczna midzy nim a Leninem i Stalinem nie jest naprawd istotna. Bauer twierdzi, e klasa robotnicza nie powinna walczy pod sztandarem separatyzmu narodowego - lecz Lenin gosi to samo. Lenin natomiast traktowa ucisk narodowy jako istotn si destrukcyjn, ktr partia powinna si posuy dla obalenia istniejcego porzdku. Bauer tej sprawy nie podj. Chodzio mu o zniesienie ucisku narodowego, nie za o wykorzystanie ucisku narodowego w interesie partii. Liczy na to, e w warunkach zupenej swobody i autonomii problem separatyzmu pastwowego przestanie po prostu istnie. Pozostawaa, oczywicie, sprawa narodw podzielonych, a zwaszcza Polski. Pod tym wzgldem Bauer istotnie w swojej ksice nie wypowiada si wyranie, a w kadym razie mniej wyranie ni Lenin, ktry podpisywa si pod twierdzeniem, e byoby haniebn komedi, gdyby polski proletariat walczy o wskrzeszenie pastwa polskiego. Z czasem jednak Bauer uzna rwnie nie tylko prawo Polski do niepodlegoci, ale take realn potrzeb tej niepodlegoci - w przeciwiestwie do Lenina. Rnice midzy nim a Leninem sprowadzay si ostatecznie do tego, e dla Lenina sprawa narodowa bya kwesti taktyczn (wykorzystanie narodowego oburzenia przeciw Rosji), a zniesienie ucisku narodowego - automatycznym dzieem socjalizmu, podczas gdy dla Bauera - narody byy samoistnymi wartociami, wanymi dla kultury powszechnej przez swoj odrbno. Renner pod tym wzgldem by w znacznie wikszym stopniu patriot Austro-Wgier. Propagowa rwnie zasad autonomii kulturalnej, lecz do koca sprzeciwia si temu, by partia socjalistyczna stawiaa na rozpad pastwa austriackiego.
13. Hilferding: spr o teori wartoci
303
Obaj jednak podkrelali, i niezbdnym warunkiem rozwizania konfliktw narodowych jest demokracja polityczna i e ucisk narodowy w warunkach despotyzmu nie moe by zniesiony.

Polemika Hilferdinga z Bhm-Bawerkiem koncentruje cao problematyki, zwizanej z Marksowsk teori wartoci i dyskutowanej w epoce II Midzynarodwki. Eugen Bhm-Bawerk, najwybitniejszy przedstawiciel tak zwanej szkoy psychologicznej w ekonomii, podj krytyk I tomu Kapitau w swojej Geschichte und Kritik der Kapitalzinstheorien (1884), a nastpnie, po ogoszeniu III tomu, uzupeni j w rozprawie Zum Abschluss des Marxschen Systems (1896). Hilferding uwaa, e buruazyjna ekonomia polityczna nie jest ju zdolna do tworzenia caociowych teorii, lecz szkoa psychologiczna jest pod tym wzgldem wyjtkiem i z tej racji zasuguje na uwag. W rozprawie Bohm-Bawerks Marx-Kritik (Marx-Studien, t. I, 1904) zebra tedy wszystkie argumenty wytaczane przeciwko Marksowi przez austriackiego ekonomist i zaatakowa je ze stanowiska ortodoksji. Wedle Bhm-Bawerka Marks nie poda ani empirycznych, ani psychologicznych dowodw na rzecz tezy, i warto jest ukonstytuowana przez prac. Rozumuje on, jak Arystoteles: skoro przedmioty s wymieniane, to musz mie jakie cechy porwnywalne, wspmierne i goosownie przyjmuje, e wkad pracy jest wanie t cech. Popenia przy tym kilka bdw. Po pierwsze, bierze pod uwag tylko produkty pracy, podczas gdy produkty natury (m.in. ziemia) s take wymieniane, a wymiana ta jest w caoci obrotw wcale znaczca. Po wtre, Marks abstrahuje zupenie od wartoci uytkowej, czego czyni nie wolno, skoro, jak sam podkrela, warto uytkowa jest warunkiem wymiennej. Po trzecie, Marks bezzasadnie zakada, e gdy si pominie warto uytkow, w towarze nie zostaje nic innego prcz skrystalizowanej pracy; w rzeczywistoci jednak zostaje niejedno: rzadko towaru w stosunku do popytu, bycie przedmiotem zapotrzebowania, bycie p r o d u k t e m n a t u r y (lub nie); dlaczego tylko jedna z tych wasnoci miaaby by podstaw wartoci? Ponadto, wedle Bhm-Bawerka, kategoria wartoci w sensie Marksa jest bezuyteczna przez to, e nie daje si ilociowo wymierzy niezalenie od ceny, a z kolei jednym z powodw tej niemierzalnoci jest ten oto fakt, e niepodobna, jakby Marks chcia, sprowadzi pracy zoonej do wielo-
krotnoci pracy prostej; prace s jakociowo zrnicowane i nie daj si przedstawi w jednostkach czasu pracy. Powiedzenia, e warto rzdzi s t o s u n k a m i wymiany, n i e p o d o b n a wic empirycznie u g r u n t o w a i nie wyjania ono niczego w rzeczywistych procesach ekonomicznych. Co wicej, III t o m Kapitau d e m e n t u j e waciwie t o m I; rozwaajc powstawanie przecitnej stopy zysku, Marks wykazuje, e ceny z reguy nie odpowiadaj wartociom, e faktyczna wymiana przebiega nieuchronnie wedle innych proporcji anieli te, ktre odpowiadaj proporcjom wkadu pracy spoecznie niezbdnej. Marks twierdzi wprawdzie, e te odchylenia kompensuj si w skali globalnej, to jest, e w kocu suma cen rwna si sumie wartoci; powiedzenie to jest jednak tautologiczne, jeli nie moemy okreli stosunku wartoci midzy adnymi poszczeglnymi towarami; skoro pojcie wartoci nie wyjania rzeczywistych s t o s u n k w cen, nie zostaje z niego nic, co by mogo suy w analizie ekonomicznej. Hilferding w swojej refutacji stara si wykaza, e Bhm-Bawerk nie zrozumia w ogle istotnego sensu teorii wartoci i e zarzuty jego bd s mylne bd nie pomniejszaj walorw teorii. Co do pominicia wartoci uytkowej, Hilferding powiada, e w wymianie warto uytkowa towaru nie istnieje dla sprzedawcy, trudno wic, by mg on bra j za podstaw oceny. Wedle Marksa, dopki produkcji towarowej jeszcze nie ma, a wymiana jest zjawiskiem przypadkowym i nieistotnym, rzeczy wymieniane s stosownie do woli posiadaczy, z czasem jednak warto wymienna uniezalenia si od uytkowej. Dlaczego jednak wanie praca jest wyznacznikiem wartoci? Ot, powiada Hilferding, rzeczy staj si wartociami wymiennymi dopiero jako towary, to jest wtedy, gdy s na rynku ilociowo konfrontowane z innymi; posiadacze wystpuj w wymianie jako nosiciele globalnych stosunkw produkcji, nie za jako jednostki ludzkie. Przedmiotem ekonomii jest tylko spoeczna strona towaru, to jest jego warto wymienna, chocia sama rzecz jest jednoci" wartoci uytkowej i wymiennej. Towar wyraa stosunki spoeczne, std te praca w nim zawarta nabiera spoecznego charakteru jako praca niezbdna. W wymianie ani ludzie nie s ludmi w sensie psychologicznym, ani towary rzeczami jakociowo okrelonymi. Ale Marks szuka zwizku midzy poszczeglnymi czynnikami produkcji; zwizek ten ukazuje si w wymianie w postaci zmistyfikowanej, jako zwizek midzy rzeczami, nie za ludmi. Towar okrelony jest ilociowo jako suma pracy w nim zawartej i w ostatniej instancji" zmiany spoeczne daj si sprowadzi do prawa wartoci. Teoria, ktra za punkt wyjcia bierze warto uytkow, potrzeby
305
ludzkie, uyteczno przedmiotw, chce wyjani procesy spoieczne, opierajc si na stosunku indywidualnym midzy czowiekiem a rzecz, lecz chybia celu, gdy nie moe na tej podstawie odkry adnej obiektywnej miary spoecznej ani rzeczywistego ruchu i tendencji rozwojowych spoeczestwa, te bowiem nie s wywodliwe z jednostkowych relacji midzy osobnikiem, ktry czego potrzebuje a rzecz, ktra to zapotrzebowania zaspokaja. Wedle Marksa za zasada wartoci panuje przyczynowo" nad caym yciem spoecznym. W ramach globalnych stosunkw spoecznych rwnie rzeczy, ktre nie s towarami (jak ziemia), mog przybiera charakter towarw (dysponowanie siami natury pozwala czowiekowi uzyska nadzwyczajn warto dodatkow i ten przywilej wyraa si jako cena ziemi). Natomiast inne cechy towarw, ktre obok wartoci Bhm-Bawerk wymienia, nie daj podstawy do ilociowego porwnywania. Co do redukcji pracy ludzkiej do wsplnej miary, to Marks istotnie zakada, e praca zoona jest wielokrotnoci prostej pracy przecitnej, to jest takiej, ktra polega na samym wydatkowaniu siy roboczej, jak przecitnie kady czowiek dysponuje. Rnice w rodzajach pracy polegaj na stopniu komplikacji. Jakie s proporcje ilociowe midzy rnymi rodzajami pracy - to ustala sam proces spoeczny. Nie m a rzeczywicie adnej miary absolutnej, ktra pozwoliaby, niezalenie od rynku, zredukowa prac zoon do prostej, ale nie jest to wcale potrzebne, bo ekonomia nie ma za zadanie wyjania konkretnych stosunkw midzy cenami, ale wykry prawa ruchu spoeczestwa kapitalistycznego". Absolutne ceny, takie, jak dane s w dowiadczeniu, s p u n k t e m wyjcia tych bada, lecz chodzi o badanie praw przemian - a do tego celu absolutne ceny s niewane; wane jest stwierdzenie, e zmiana wydajnoci pracy zmienia stosunki midzy cenami. Praca prosta wchodzi w rny sposb w skad pracy zoonej, midzy innymi jako praca zuyta na wyksztacenie zoonej siy roboczej, w kocu wic praca zoona daje si uj jako suma pracy prostej. Bhm-Bawerk miesza teoretyczn mierzalno wartoci z mierzalnoci praktyczn; ot warto nie jest praktycznie wymierna, ale jest wymierna teoretycznie, a jedynym rachmistrzem rzeczywistym jest cae spoeczestwo i rzdzce nim prawa konkurencji. Myl, e mona praktycznie mierzy warto poszczeglnych towarw, doprowadzia do utopijnej idei pienidza pracy"; marksizmowi jednak nie chodzi o wyznaczanie cen, ale o badanie praw spoecznych. Nie jest te prawd, e Marksowska teoria przecitnego zysku obala teori wartoci. Marks w I tomie Kapitau rozwaa, rzeczywicie, wymian
ekwiwalentn, ale nie zakada wcale, e wymiana faktycznie dokonuje si wedle proporcji okrelonych wkadem spoecznie niezbdnej pracy i ju tam zwraca uwag na odstpstwa cen od wartoci. Odstpstw tych prawa wartoci nie znosz, lecz je tylko modyfikuj". Teoria ekonomiczna chce stwierdzi, czy zmiany cen maj w ogle tendencj, dajc si uj jako prawo", nie za o warto pojedynczych produktw. Twierdzenie Marksa, e suma cen rwna si sumie wartoci, nie jest bynajmniej puste, gdy mona ze wyprowadzi wniosek, e cay zysk pochodzi z produkcji, nie za z cyrkulacji oraz, e absolutna masa zysku jest identyczna z absolutn mas wartoci dodatkowej. Argument, i nie tylko warto okrela ceny, nie godzi w Marksa, albowiem Marksowi chodzi o to, e gdy dane s ceny, wwczas ich dalszy ruch zaley od wydajnoci pracy. Uwana lektura tej polemiki przekonuje, e Hilferding nie odpowiedzia waciwie na obiekcje Bhm-Bawerlca i e zadowoli si powtrzeniem odpowiednich wywodw Kapitau; std te refutacja jego nie jest przekonujca. Gwne a r g u m e n t y Bhm-Bawerka sprowadzaj si do trzech: 1. Warto w sensie Marksa jest ilociowo niewymierna, midzy innymi (cho nie tylko) dlatego, e nie m a metody redukcji rnych rodzajw pracy do jednej miary; 2. Ceny zale od rnych czynnikw, nie tylko od wartoci i nie moemy stwierdzi, jaki jest w nich ilociowy udzia wartoci; 3. Tym samym twierdzenie, e warto rzdzi ruchem cen i stosunkami spoecznymi, jest zarwno goosowne (bo w ogle nie wiadomo, na jakiej zasadzie si twierdzi, i warto jest okrelona czasem pracy), jak te naukowo nieprzydatne, bo nie moemy na jego podstawie ruchu cen ani wyjani, ani, tym bardziej, przewidzie. Hilferding z kolei zgadza si z oboma pierwszymi punktami, lecz nie widzi w nich zarzutw przeciwko teorii Marksa, gdy teoria ta nie pretenduje do wyjaniania rzeczywistych stosunkw wymiany, a chce tylko wykry oglne prawa przemian, te za podporzdkowane s prawu wartoci. Powtrzmy krytyk ju poczynion z okazji rozwaa nad Kapitaem. Prawem zwykle nazywamy zdanie stwierdzajce, e w tak a tak okrelonych warunkach zawsze zachodz takie a takie zjawiska. Jest jasne, e powiedzenie, i warto towaru to tyle, co czas pracy spoecznie niezbdnej, nie jest adnym prawem, ale definicj wartoci. e definicja ta nie jest arbitralna, mona by ustali, gdyby si wykazao, e ta wanie cecha towarw rzdzi faktycznymi przemianami cen. To ostatnie zdanie m o n a by nazwa prawem. Lecz tu pojawia si waciwa trudno: przemiany cen zale od kilku czynnikw - przecitnej stopy zysku, stosunkw popytu
307
i poday, wartoci i innych - a ilociowego rozkadu tych czynnikw w cenach nie mona ustali. Wybiegiem Hilferdinga jest sawne z teorii materializmu historycznego wyraenie w ostatniej instancji". W ostatniej instancji zmiany ekonomiczne okrelone s wartoci towarw. C to jednak znaczy, skoro zakadamy, e faktyczne zmiany cen wanie nie s okrelane tylko przez warto? Hilferding wyjania tylko tyle: caeteris pabus, zmiany wydajnoci pracy powoduj zmiany cen; tym samym producent, ktry stosuje technik o wydajnoci wyszej ni przecitna, uzyskuje nadzwyczajny zysk. Jest to, oczywicie, prawda, lecz prawda ta daje si ustali zupenie niezalenie od tak zwanego prawa wartoci i jest wiadoma powszechnie bez tego prawa. Pojcie wartoci nie wyjania te niczego wicej w owym fakcie, ni wyjania pojcie kosztw produkcji. Jeli koszty produkcji na jednostk danego towaru s nisze w wyniku wydajniejszej techniki, wwczas producent m a szanse zwikszonego zysku. Zmiany cen w wyniku zmian wydajnoci tumacz si bez uycia pojcia wartoci. Warto w tych rozwaaniach wystpuje tylko jako jako utajona i tak samo jest uzasadniana: znamy warto (ilociowo) tylko poprzez ceny, wobec czego rozumowanie skoro dane s ceny, to musi istnie warto" jest dokadnie tyle samo warte, co rozumowanie (poprzestajc na modyfikacji sawnego przykadu Molierowskiego): skoro empirycznie wiadomo, e opium usypia, to u d o w o d n i o n e jest, e opium ma si usypiajc". Wszystkie zjawiska zwizane z ruchem cen nie s lepiej wyjanione przez dodanie informacji odnoszcej si do wartoci; e producenci o niskiej wydajnoci s rujnowani przez wielkie przedsibiorstwa o lepszej technice, jest to fakt wiadomy i naoczny; ruch cen wyjania go naleycie; powiedzenie, e fakt ten znajduje tumaczenie w prawie wartoci", jest zupenie goosowne, gdy dodatek ten nie pozwala n a m w ruchu cen przewidzie absolutnie niczego wicej ni to, co si daje przewidzie bez niego. Tym samym prawo wartoci nie jest adnym twierdzeniem naukowym, ktre daoby si empirycznie uzasadni lub obali. Analogicznie przedstawia si sprawa redukcji pracy zoonej do jednostek pracy prostej. Powiedzenie Hilferdinga, e redukcja dokonuje si ywioowo na rynku w ruchu cen, lecz nie mona (ani nie trzeba) jej ilociowo przedstawia, oznacza tyle wanie, e empirycznym zjawiskiem s zmiany cen i e zmiany te nie wyjaniaj si wcale proporcjami midzy rnymi rodzajami pracy. Tak wic zasada redukcji nie m a adnego sensu, ktry by pozwala cokolwiek przewidzie lub wytumaczy. Powiedzenie za, e warto nie jest mierzalna praktycznie, lecz mierzalna teoretycznie, jest
nadzwyczaj niejasne. Nie wiadomo, co oznacza zapewnienie, e pewna wielko wprawdzie nie daje si praktycznie" uj ilociowo, ale teoretycznie" jest mierzalna. Ponadto twierdzenie, e w epokach, gdy produkcji towarowej prawie nie byo, stosunki wymiany zaleay od woli" jednostek, a pniej poddane zostay sile prawa wartoci, sprzeciwia si twierdzeniu Engelsa (w przedmowie do III t o m u Kapitau), i wanie w prymitywnych stosunkach wymiany odbywaa si ona wedle wartoci, podczas gdy rozwinita gospodarka towarowa wprowadzia inne czynniki regulujce ceny. Lecz prawo wartoci w rzeczy samej m a inny sens, ktry Hilferding wyjania. W ekonomicznej teorii, tak jak Marks j rozumie, nie chodzi naprawd o rzeczywiste stosunki wymiany, lecz o to, skd pochodzi zysk. Teoria ta nie wyjania rzeczywistej historii kapitalizmu, ale mwi o tym, e zysk pochodzi wycznie z nieopaconej pracy robotnika, e kapita nie stwarza wartoci, e praca produkcyjna" (ktrej definicja, jak wiadomo, budzi liczne wtpliwoci) jest jedynym rdem wartoci. Poniewa z kolei rzeczywici wytwrcy", to jest wanie robotnicy, nie maj wadzy nad stworzonymi przez siebie wartociami, poniewa caa masa tych wartoci wymieniana jest wedle anonimowych praw rynku (cznie z wartoci siy roboczej), prawo wartoci" w Marksowskim ujciu jest ekonomicznym opisem procesu uniwersalnej alienacji spoeczestwa kapitalistycznego. Jest to kategoria ideologiczna, nie za naukowa i nie mona jej ugruntowa empirycznie. Jako kategoria ideologiczna, jest ona, oczywicie, znaczca i wana w doktrynie, lecz suy do innych celw anieli ta ekonomia polityczna, ktra stawia sobie za zadanie wykrywanie rzeczywistych ruchw cen, przewidywanie koniunktur i dostarczanie informacji przydatnych w praktycznym zachowaniu ekonomicznym. Marksowska teoria wartoci ma take mie praktyczne znaczenie, lecz w cakiem innym sensie: nie tak, i opisujc ilociowo uchwytne zalenoci midzy zjawiskami, uatwia wpywanie na te zjawiska, lecz tak, i demaskujc antyludzki charakter spoeczestwa, w ktrym produkcja jest podporzdkowana tylko mnoeniu wartoci wymiennej, i odsaniajc alienacj" ycia spoecznego, przyczyni si m a do zrozumienia sprzecznoci midzy wymogami czowieczestwa a empiryczn egzystencj ludzi. Teoria ta nie tyle jest wyjanieniem, co apelem ideowym i tak naley jej sens pojmowa. Spr midzy marksistami i krytykami teorii wartoci jest wic beznadziejny, gdy pierwsi oczekuj od oglnej teorii ekonomicznej czego, czego teoria Marksa dostarczy nie moe.
14. Hilferding: teoria imperializmu
309
Hilferding sdzi wprawdzie, e z teorii wartoci mona wyprowadzi prawa zmian" spoeczestwa kapitalistycznego w tym sensie, i miaaby z niej wynika nieuchronno socjalizmu. Nie podaje jednak, w jaki sposb taka dedukcja jest moliwa. Marks w konieczno socjalizmu wierzy, nie okreli jednak, jakie okolicznoci w kapitalistycznej gospodarce konieczno t wyznaczaj. Nie wystarcza bowiem powiedzie, e gospodarka ta cierpi na anarchi produkcyjn, powoduje periodyczne kryzysy i pobudza klas robotnicz do walki; z samych tych okolicznoci nie wynika, e taka wanie gospodarka, razem z jej niszczcymi skutkami, nie moe trwa nieograniczenie, zwaywszy, e trwaa ju czas dugi; naleaoby okaza, e w jakim momencie jej dalsze trwanie jest niemoliwe, lecz teoria wartoci nie daje podstaw do takiego wniosku.

Kapita finansowy Hilferdinga sprawia takie wraenie, jak gdyby intencj jego byo napisa n a nowo cay prawie Kapita Marksa w zastosowaniu do zmienionych warunkw ekonomicznych. Znajdujemy tam wykad Marksowskiej teorii pienidza, kredytu, stopy procentowej i kryzysw; najwaniejsze jednak s wyjanienia odnoszce si do przemian, ktre w gospodarce wiatowej nastpiy po mierci Marksa; przemiany te zwizane s z procesami koncentracji kapitau, lecz przybray charakter jakociowy" i nie daj si przedstawi jako zwyka kontynuacja procesw wczeniejszych. P u n k t e m wyjcia jest teoria wartoci i teoria przecitnej stopy zysku. Warto w sensie cisym, to jest skrystalizowany czas pracy, nie daje si wyrazi bezporednio, lecz ujawnia si tylko w wymianie jako ilociowy stosunek midzy cenami. Fakt, e produkcja podporzdkowana jest zyskowi, sprawia, e wymiana nie odbywa si wedle zasady rwna paca za rwn prac", lecz wedle zasady za rwny kapita jednakowy zysk"; sprzeda odbywa si wedle cen produkcji, nie wedle wartoci. Niemoliwo bezporedniego ujcia wartoci towarw ukazuje te utopijno tego rodzaju doktryn, jak socjalizm Rodbertusa, w ktrym spoeczestwo ustala obowizujcy czas pracy dla kadego produktu jako podstaw wymiany. Ta sama wszechwadza zysku jako siy napdowej produkcji powoduje naturaln tendencj do koncentracji kapitau oraz do postpu technicznego, ktry wyraa si ekonomicznie w cigej zmianie organicznego skadu kapitau na korzy kapitau staego, a take w zmianie w e w n t r z kapitau
staego: kapita trway ronie szybciej ni obrotowy. Tym samym jednak przenoszenie ju dokonanych nakadw kapitaowych staje si coraz trudniejsze: kapita obrotowy moe by przemieszczany dowolnie z jednej gazi produkcji do drugiej, lecz kapita trway jest zwizany z procesem produkcyjnym. Powstawanie przecitnej stopy zysku byoby zatem ogromnie utrudnione, gdyby nie istniay rodki wielkiej mobilizacji kapitau; rodkami tymi s spki akcyjne i banki. Banki wszelako maj pod pewnym wzgldem inne interesy anieli indywidualni kapitalici. Konkurencja, ktra prowadzi do ruiny pewn cz przedsibiorstw, nie jest bynajmniej w interesie bankw, chocia jest w interesie przedsibiorstw zwyciskich. Banki d wic do usunicia konkurencji pomidzy przedsibiorstwami, ktre korzystaj z ich usug, a zarazem zainteresowane s w wysokiej stopie zysku. Innymi sowy: banki d do tworzenia monopolw przemysowych. Jednym ze skutkw monopolizacji produkcji jest zmiana funkcji handlu. W okresie pierwotnej akumulacji kapitau handel odgrywa rol decydujc: jest on w ogle punktem wyjcia rozwoju kapitalizmu i w pierwszej fazie, dziki rodkom kredytowym, uzalenia od siebie produkcj. W rozwinitej gospodarce kapitalistycznej ta zaleno zanika, produkcja i handel oddzielaj si wzajem. W miar koncentracji kapitau z kolei handel traci w ogle samodzielno albo wrcz staje si zbdny jako odrbna ga ycia ekonomicznego. Tym samym zmniejsza si kapita handlowy, a czci zysku, ktre dawniej sobie przywaszcza, przejmowane s przez kapita przemysowy. Kupiec w coraz wikszym stopniu staje si agentem syndykatw i karteli. Koncentracja kapitau pobudza koncentracj bankw, lecz i odwrotnie: im wikszymi masami kapitaowymi dysponuj banki, tym bardziej zdolne s one wpywa, we wasnym interesie, na koncentracj kapitau przemysowego. Mamy wic, jakbymy dzi powiedzieli, dodatnie sprzenie zwrotne. Banki skupiaj zarwno kapita rezerwowy kapitalistw, jak znaczn cz zasobw pieninych klas nieprodukcyjnych; w rezultacie masa kapitau, ktra jest w dyspozycji przemysu, jest znacznie wiksza ni suma kapitaw przemysowcw. Stwarza to dogodne warunki dla przemysu, ale uzalenia go w ogromnym stopniu od kapitau bankowego. Kapita bankowy, czyli kapita w formie pieninej, ktry w ten sposb przeksztaca si w rzeczywistoci w kapita przemysowy, nazywam kapitaem finansowym" (Kap. fin., III, 14). Zastanawiajc si nad perspektywami kartelizacji przemysu Hilferding stawia pytanie, czy proces ten ma jak granic nieprzekraczaln i odpowiada, e granicy takiej nie ma. Mona sobie wyobrazi ca produkcj
311
kapitalistyczn w postaci kartelu generalnego, ktry wiadomie reguluje wszystkie procesy wytwrcze. W takich warunkach ustalanie cen byoby konwencjonalne i zmienioby si w operacj rachunkow, ktrej waciwy sens polegaby na rozdziale produktu globalnego midzy magnatw kartelu i reszt spoeczestwa. Tym samym pienidz przestaby odgrywa rol w produkcji i anarchia rynku zostaaby opanowana. Byoby to spoeczestwo nadal podzielone na antagonistyczne klasy, lecz spoeczestwo gospodarki planowej. Hilferding nie twierdzi, e tak faktycznie bdzie przebiega proces rozwoju, lecz e w tym kierunku zmierza tendencja koncentracji kapitau. W pniejszych latach uzna on taki bieg wypadkw za wielce prawdopodobny; nie wyciga std wniosku o beznadziejnoci socjalizmu, lecz skania si do pogldu, e socjalizm, w drodze pokojowego wywaszczenia, mgby przej niemal gotow maszyneri kapitalistycznego planowania. Dopki jednak proces koncentracji nie osign owej hipotetycznej formy absolutnej, kryzysy s w gospodarce kapitalistycznej nieuchronne. Produkcja musi odbywa si w cyklicznych stadiach prosperity i depresji. Oglna moliwo kryzysu tkwi w samych warunkach produkcji towarowej: rozdzielenie towaru na towar i pienidz oraz rozwj kredytu sprawiaj, e moliwa jest w ogle sytuacja niewypacalnoci wskutek trudnoci zbytu - a niewypacalno w jednym punkcie stwarza naturaln reakcj acuchow: sprzeda jest bowiem warunkiem wznowienia reprodukcji. Nadto denie do zwikszania zysku, ktre jest jedynym motorem produkcji, popada w sprzeczno wewntrzn, gdy jest zarazem deniem do ograniczenia konsumpcji klasy robotniczej. Nie znaczy to, e kryzysy mona wyjania przyczynowo sam nisk konsumpcj robotnikw i mona by je usun (jak spodziewali si wyznawcy tego Rodbertusa) wzrostem pacy roboczej. Kryzys, jak powiada Hilferding, jest zakceniem cyrkulacji, lecz w warunkach specyficznie kapitalistycznych, a wic prosta cyrkulacja go nie tumaczy. Kady cykl przemysowy zaczyna si od przypadkowych okolicznoci, takich jak otwarcie nowych rynkw, powstawanie nowych gazi produkcji, istotne udoskonalenia techniczne, wzrost ludnoci. Okolicznoci te stwarzaj wzrost popytu, ktry przenosi si na inne gazie produkcji, w rny sposb zalene od gazi inicjujcych. Skraca si czas obrotu kapitau, czyli sumy kapitaowe, ktre przemysowiec musi wyoy, zmniejszaj si w stosunku do zastosowanego kapitau produkcyjnego. Ale warunki sprzyjajce postpowi technicznemu powoduj zarazem spadek stopy zysku i wyduaj czas obrotu kapitau. W pewnym momencie ekspansja produkcyjna nie znajduje ju dostatecznego popytu
i zmuszona jest szuka nowych rynkw. Jednoczenie kapita w naturalny sposb kieruje si do gazi o najwyszym skadzie organicznym, w ktrych inwestycje staj si niewspmiernie wielkie w stosunku do innych dziedzin, gdzie stopa zysku jest nisza. Powstaj dysproporcje, zakcajce cao cyrkulacji towarw (kryzysy z reguy wystpuj najsilniej w dziedzinach produkcji najbardziej pod wzgldem technicznym rozwinitych). Powoduje to acuchow reakcj spadku cen i zyskw. Ponadto, w okresach prosperity, ceny i pace rosn, lecz wzrost cen musi wyprzedza wzrost towarw, gdy jest to warunkiem zwikszonego zysku. Tym samym konsumpcja nie moe dotrzyma kroku rozwojowi produkcji i w pewnym momencie nastpuje zaamanie. Jednoczenie, wskutek ogromnego popytu na kredyt bankowy w okresie prosperity, banici w momencie zaamania si nie s ju zdolne do wyrwnania dysproporcji rodkami kredytowymi. Powstaje gwatowne zapotrzebowanie na pynny pienidz, ale producenci mog go uzyska tylko z realizacji pieninej wasnych produktw. Wszyscy jednoczenie chc sprzeda, lecz przez to wanie nikt nie kupuje; ceny spadaj, lecz zapasy towarowe gromadz si w olbrzymich ilociach. Masowe bankructwa i bezrobocie s oczywistym wynikiem tej sytuacji. W wyniku zalenoci wzajemnej potg kapitalistycznych, kryzysy w jednym kraju, powodujc zahamowanie importu, zakcaj gospodark w innych krajach; w coraz wikszym stopniu kryzysy maj przeto charakter wiatowy. Zarazem najbardziej odporne na kryzysy s przedsibiorstwa, ktre skupiaj najwiksze masy kapitaowe, mog one bowiem istnie ograniczajc znacznie produkcj, lecz nie bankrutuj cakowicie. Dlatego kryzysy same s czynnikiem sprzyjajcym koncentracji kapitau, dziaaj bowiem jako czynnik, ktry eliminuje mniejsze jednostki produkcyjne na korzy gigantw. Panowanie kapitau finansowego oznacza zarazem zmian w funkcji pastwa i koniec buruazyjno-liberalnych ideologii. Wielko obszaru, na ktrym kapita finansowy moe swobodnie operowa, nabiera jeszcze wikszego znaczenia. Kapita finansowy zainteresowany jest w pastwie silnym, ktre chroni go przed konkurencj obc, a nade wszystko rodkami politycznymi i militarnymi uatwia eksport kapitau. Imperializm jest naturalnym rezultatem koncentracji kapitau i jego walki o utrzymanie i podniesienie stopy zysku. Ideaem jest, oczywicie, sytuacja, gdy nowe rynki zbytu i nowe pola dostarczajce taszej siy roboczej mog by cakowicie opanowane politycznie przez pastwo macierzyste. Kapita finansowy wspiera wic polityk imperialistyczn i rozprzestrzenia kapitalistyczne stosunki
313
produkcji na cay glob ziemski. Ideologiczne narzdzia buruazji liberalnej s ju przestarzae. Ideay wolnego handlu, pokoju, rwnoci i humanitaryzmu poszy w kt; na ich miejsce pojawiaj si doktryny, ktre uzasadniaj ekspansj kapitau finansowego: rasizm, nacjonalizm, idea potgi pastwowej, kult siy. Okolicznoci te zmieniaj w znaczcy sposb ukad klasowy spoeczestwa. Dawne konflikty - niekiedy miertelne - midzy wielk buruazj i drobnomieszczastwem, midzy wacicielami ziemskimi a buruazj, midzy miastem a wsi, znajduj si w stanie postpujcego zaniku. Hilferding wykazuje, w jaki sposb magnaci kapitau, podporzdkowujc sobie cao ekonomicznych czynnoci klas rednich, stwarzaj tak jedno interesw, i pod wzgldem klasowym spoeczestwo zmierza coraz bardziej ku spolaryzowanemu podziaowi: klasa robotnicza i caa reszta. Drobnomieszczastwo stracio wszelkie perspektywy ycia poza tymi, ktre pozostawia mu wielki kapita i jest zmuszone identyfikowa swoje interesy z interesami karteli; jest te gwnym odbiorc ideologii imperialistycznych i rasistowskich, najbardziej reaguje na idee mocarstwowe i ekspansjonistyczne. Warstwa urzdnikw i technikw natomiast znajduje si w stanie wzrostu; postp techniczny wykazuje tendencj do wzgldnego, a czasem absolutnego, zmniejszania ludnoci robotniczej, natomiast urzdnicy, technicy i menederowie produkcji s coraz bardziej potrzebni. W tej chwili warstwy te s wyranie uzalenione od kapitau nie tylko ekonomicznie, ale i ideowo, i stanowi oparcie reakcyjnych ruchw politycznych. Lecz pozycja ich jest niepewna; popyt na si robocz w tych dziedzinach jest wikszy ni poda, a ju mona zaobserwowa tendencj do usprawniania czynnoci kierowniczych i administracyjnych, co zahamuje dalszy wzrost lub spowoduje spadek liczebny tych warstw. Naley si spodziewa, e warstwy te z biegiem czasu bd przechodzi na stanowisko proletariatu, uwiadomiwszy sobie podobiestwo wasnej sytuacji pracownikw najemnych z pooeniem robotnikw i zasadnicz zbieno interesw. Panowanie kapitau finansowego bynajmniej nie agodzi przeciwiestw klasowych, lecz zaostrza je do najwyszego stopnia, a przy tym oczyszcza, jeli tak mona powiedzie, ukad klasowy, eliminujc porednie siy polityczne i pozostawiajc na placu boju dwie wrogie potgi: oligarchi finansow i proletariat. Proletariat w naturalny sposb wyania z ekonomicznych swoich organizacji, walczcych tylko o warunki sprzeday siy roboczej organizacje polityczne, ktre wykraczaj poza ramy spoeczestwa buruazyjnego. Zrastanie si maszyny pastwowej z kapitaem finansowym stao
si tak oczywiste, e wiadomo przeciwiestwa klasowego midzy proletariatem a caym istniejcym systemem zalenoci jest widoczna nawet dla najmniej uwiadomionych proletariuszy. Proletariat nie moe, oczywicie, przeciwstawi imperializmowi reakcyjnych i ekonomicznie beznadziejnych hase powrotu do wolnego handlu i gospodarki liberalnej. Zarazem, rozumiejc nieuchronn tendencj obecnej polityki, proletariat nie moe tej polityki popiera, chocia w ostatecznoci przyblia ona jego zwycistwo. Odpowiedzi klasy robotniczej na imperializm jest wycznie socjalizm. Ot imperializm i rzdy oligarchii finansowych niebywale uatwiaj walk polityczn i przybliaj perspektyw socjalizmu - nie dlatego tylko, e wywoujc wojny i katastrofy polityczne, przyczyniaj si do rewolucjonizowania wiadomoci proletariuszy, ale gwnie dlatego, e doprowadzaj socjalizacj produkcji do ostatecznych granic dostpnych w kapitalistycznym systemie produkcji. Kapita finansowy oddzieli kierownictwo produkcji od wasnoci i stworzy olbrzymie skupiska kapitaowe podporzdkow a n e j e d n o l i t e m u zarzdzaniu. Std te wywaszczenie oligarchii finansowych przez pastwo, zdobyte siami proletariatu, staje si stosunkowo atwym zadaniem. Pastwo nie musi bynajmniej, i nie powinno, wywaszcza drobnego i redniego przemysu, ktry i tak, ju obecnie, jest cakowicie uzaleniony od magnaterii finansowej. Kapita finansowy przeprowadzi ju znaczn cz zabiegw zwizanych z wywaszczeniem. Przejcie wielkich bankw i koncernw wystarczyoby, aby pastwo zdobyo sobie panowanie nad produkcj: jeli jest to pastwo klasy robotniczej, bdzie ono korzysta ze swej wadzy ekonomicznej w interesie spoeczestwa, nie za dla pomnaania zysku. Totalna, jednorazowa ekspropriacja natomiast byaby politycznie niebezpieczna, a ekonomicznie zbdna. Hilferding, w zakoczeniu swego dziea, formuuje prawo historyczne": w formacjach spoecznych, ktre opieraj si na sprzecznociach klasowych, wielkie spoeczne przewroty nastpuj dopiero wwczas, gdy klasa panujca osigna ju moliwie najwyszy stan koncentracji swojej siy" (Kap. fin., V, 25). Ten wanie ostateczny stopie koncentracji osignie niebawem spoeczestwo buruazyjne, stwarzajc tym samym ekonomiczne przesania dyktatury proletariatu. Dzieo Hilferdinga wywaro na rozwj marksizmu wikszy wpyw ni jakiekolwiek inne produkty szkoy austriackiej. Bya to, w rzeczy samej, najbardziej syntetyczna prba naukowej analizy nowych tendencji w gospodarce wiatowej po Marksie, z punktu widzenia doktryny Marksa. Hilferding jeden z pierwszych zwrci uwag na donioso procesu, ktry oddzie-
315
li wasno kapitalistyczn od kierownictwa produkcj; jeden z pierwszych podnis wzrastajc rol technikw i menederw w gospodarce. Przedstawi te, w nadzwyczaj przejrzystym skrcie, ekonomiczne i polityczne konsekwencje nowej epoki koncentracji kapitau. Dzieo jego pisane jest z pozycji klasycznego" marksizmu, to jest przy zaoeniu, e ostateczne wyniki procesw koncentracji prowadz do polaryzacji klasowej i e proletariat przemysowy bdzie taranem, ktry rozwali wiat kapitau. Nie wycign natomiast Hilferding ze swej analizy tych wnioskw, ktre mia wycign Lenin, korzystajcy z jego dziea. Hilferding traktowa kapitalizm jako jeden system wiatowy, ktry zostanie obalony dziki zaostrzaniu si tego samego przeciwiestwa klasowego midzy buruazj a proletariatem. Lenin natomiast, rwnie zajmujc w globalny punkt widzenia, doszed do wniosku, e sprzecznoci imperializmu doprowadz do jego zaamania si nie w tych punktach, gdzie ewolucja ekonomiczna osigna najwyszy stopie, ale w tych, gdzie istnieje najwiksza koncentracja i zawlenie konfliktw spoecznych, wrd ktrych inne, nieproletariackie rewindykacje (chopskie i narodowe) musz odgrywa rol niezbdnego rezerwuaru; std prawdopodobiestwo rewolucji jest najwiksze tam, gdzie jest najwiksze skupisko konfliktw i da spoecznych, czyli bynajmniej nie w stolicach finansowego kapitau. Hilferding sta na stanowisku rewolucji proletariackiej w Marksowskim sensie (podobnie jak Ra Luksemburg, jak Pannekoek, jak caa zachodnioeuropejska lewica socjalistyczna); Lenin sta na stanowisku rewolucji politycznej prowadzonej przez parti, cieszc si poparciem proletariatu, lecz niemogc si obej bez wsparcia innych roszcze, ktre partia ta podja si reprezentowa i ktre zaprzga do swojej sprawy.
R O Z D Z I A XIII
Pocztki marksizmu rosyjskiego
1. Ruch umysowy w epoce Mikoaja I

Determinizm dziejowy i sprawa chopska w Rosji - pod tymi dwoma nagwkami mona sumarycznie uj histori radykalnego ruchu umysowego w Rosji XIX-wiecznej, zarwno w jego przedmarksistowskich fazach, jak te w pierwszej przynajmniej fazie ewolucji marksizmu. Obie te sprawy nie byy bynajmniej niezalene: chodzio o to, czy i do jakiego stopnia teoria koniecznoci historycznej" jest wiarygodna w oglnoci, a w szczeglnoci, co miaoby z niej wynika dla perspektyw Rosji jako kraju o olbrzymiej przewadze chopstwa, ze sabo rozwinitym proletariatem przemysowym, a yjcym w warunkach samowadztwa i cierpicym rwnie po reformie 1861 roku - na mnstwo chorb feudalizmu. Osobliwoci rosyjskiego marksizmu tumaczy si zazwyczaj swoistymi warunkami politycznymi i ekonomicznymi carskiego imperium, cieniem szczeglnych wzorw uksztatowanych w przedmarlcsowskich ruchach rewolucyjnych, a take filozoficzn i religijn tradycj. Wyjanienia te z pewnoci s w wielu punktach przekonujce, chocia nie tumacz jeszcze rozpowszechnienia si rosyjskiej, to jest leninowskiej wersji marksizmu w innych czciach wiata po rewolucji padziernikowej. Nie tyle sam fakt despotyzmu politycznego podkrelany bywa zazwyczaj przy rozwaaniach nad szczeglnymi waciwociami dziejw Rosji, ile zwaszcza orientalny" charakter tego despotyzmu, to jest fakt niezmiernie daleko posunitej samodzielnoci, jak cieszyo si pastwo i biurokratyczny aparat pastwowy w stosunku do spoeczestwa cywilnego", jego wybitnie zaznaczona przewaga w stosunku do wszystkich klas spoecze-
317
stwa rosyjskiego, rwnie klas uprzywilejowanych; do Rosji trudniej, ni do spoeczestw zachodnioeuropejskich, odnie m o n a marksistowsk tez, wedle ktrej instytucje pastwowe w spoeczestwie klasowym s niczym innym", jak organem klas uprzywilejowanych. Ju w XIX wieku niektrzy historycy rosyjscy (Cziczerin) twierdzili - a pogld ten rwnie dzisiaj ma zwolennikw - e pastwo rosyjskie nie tylko nie moe uchodzi za wytwr uprzednio powstaych antagonizmw klasowych, ale e wrcz ono samo, od gry niejako, tworzyo klasy spoeczne. Marksici rosyjscy nie przyjmowali teorii samodzielnoci pastwa rosyjskiego w wersji tak skrajnej, przyznawali jednak (Plechanow, Trocki), e niezaleno samowadczego aparatu pastwowego bya w Rosji nieporwnanie silniejsza ni gdziekolwiek w Europie. Plechanow w swoich analizach historycznych przywizywa znaczn wag do azjatyckich cech rosyjskiego samowadztwa (std nacisk jego na decentralizacj w programach politycznych). Bierdiajew pisa, e Rosja staa si ofiar swego olbrzymiego terytorium: konieczno obrony tego terytorium i imperialna ekspansja spowodoway rozrost biurokratyczno-militarnego aparatu przemocy, ktry nieustannie popada w konflikty z doranymi interesami klas posiadajcych i umacnia si - poczynajc od czasw Iwana Gronego - w brutalnym dawieniu ich aspiracji. Istotne przewroty gospodarcze w dziejach Rosji przychodziy z gry i dokonyway si moc pastwowego przymusu: dotyczy to zarwno epoki Piotra I, jak reform Aleksandra II, jak stalinowskiej industrializacji i kolektywizacji. Istotna cecha zjawiska, ktre w XX-wiecznym jzyku nazywa si totalitar y z m e m - mianowicie panowanie zasady, i cao ycia spoecznego, w szczeglnoci aktywno ekonomiczna i kulturalna, m a by nie tylko pod nadzorem pastwowym, ale ma by bez reszty podporzdkowana potrzebom pastwa - wydaje si w Rosji wielowiekow tradycj; zasada ta, oczywicie, nie zawsze dawaa si urzeczywistnia z tak sam skutecznoci, ale leaa nieprzerwanie u p o d s t a w aktywnoci aparatu pastwowego. Wynika z niej, e tylko pastwo jest prawomocnym rdem wszelkiej inicjatywy spoecznej, e sprzeczne z potrzebami i interesami pastwa s wszelkie krystalizacje ycia spoecznego, wszelkie formy organizacji, ktre nie s narzucone przez pastwo; wynika z niej take, e obywatel jest wasnoci pastwa, e wszystkie jego poczynania bd s przez wadze ustanowione, bd s zamachem na prawa wadzy. Despotyzm rosyjski stworzy spoeczestwo, w ktrym nie byo prawie niczego, poredniego midzy serwilizmem a buntem, czyli midzy totaln identyfikacj z zastanym porzdkiem a totaln jego negacj. Dlatego Rosja najpniej i z najwikszym t r u d e m
318
XIII. Pocztki marksizmu rosyjskiego
przyswajaa sobie pojcie wolnoci, uksztacone w Europie Zachodniej przez kilka stuleci walk midzy monarchi a magnateri, midzy mieszczastwem a szlacht: wolnoci, ktra jest wspokrelona przez prawo i sensowna tylko w ramach porzdku prawnego. W Rosji ycie spoeczne wytwarzao warunki, w ktrych wolno pojawiaa si w wiadomoci ludzi tylko jako anarchia, jako nieobecno prawa, jako e prawo samo nie wystpowao prawie w innej postaci ni samowola despoty. Midzy absolutyzmem i bezadnym buntem chopskim najtrudniej byo w Rosji wypracowa ide wolnoci okrelonej i ograniczonej prawem: tendencje rewolucyjne same miay naturaln skonno do zelizgiwania si ju to ku idei nowego totalitaryzmu rewolucyjnego (Pestel, Tkaczow), ju to ku anarchicznej wizji spoeczestwa wolnego od wszelkiego prawa i wszelkich instytucji politycznych. Ekstremizm i maksymalizm, podkrelane czsto jako charakterystyczne waciwoci kultury rosyjskiej, mog uchodzi za produkt historii kraju, ktry nie wytworzy silnej klasy redniej, ktrego stabilizacja zalena bya zawsze od siy i sprawnoci zcentralizowanej biurokracji, a tylko w znikomym stopniu - od organicznych krystalizacji grup interesw, w ktrym przeto myl o reformach spoecznych w sposb naturalny bya myl rewolucyjn, a granica midzy krytyk literack a zamachem bombowym nie dawaa si dobrze przeprowadzi. Sabo miast, nika rola kupiectwa i handlu - okolicznoci te utrudniay przez wieki powstanie niezalenej kultury intelektualnej. Emancypacja intelektualistw, wyksztacanie si umiejtnoci logicznych, sprawnoci w rozumowaniu i dyskusji, zamiowanie do abstrakcyjnych analiz - wszystko to s osobliwoci kultury miejskiej, zwizane z rozkwitem handlu. Utrwalenie si przewagi Moskwy i ruina Nowogrodu zahamoway skutecznie rozwj kultury miejskiej, a prawosawie przyczynio si do izolacji Rosji od Zachodu. Rosyjski cezaropapizm nie polega tylko na tym, e Koci wschodni by sug carskiego despotyzmu, ale rwnie na tym, e sami wadcy mieli pretensje do wadzy nad duszami poddanych; podporzdkowanie Kocioa carowi dokonao si w takiej formie, i legitymizowao prawa caratu do nieograniczonej kontroli sumie; policja pastwowa czuwajca nad mylami obywateli bya naturaln konsekwencj tego systemu. Rwnie wic rywalizacja midzy wadz wieck i duchown, ktra w Europie przyczynia si walnie do rozwoju kulturalnego, w Rosji prawie nie istniaa: Koci zidentyfikowa si z pastwem i przekaza mu zwierzchnictwo nad yciem kulturalnym. Zarazem przekaza Rosji jako organizmowi
319
politycznemu - wasny mesjanizm religijny W Kociele prawosawnym, po upadku Bizancjum, zrodzia si idea Moskwy jako trzeciego Rzymu", ktry ma zaj teraz i na wieki miejsce zdobytej przez Turkw stolicy wiary W warunkach, w ktrych Moskwa jako centrum prawosawia i Moskwa jako siedziba carw zidentyfikoway si, mesjanizm prawosawny sta si nieodrnialny od mesjanizmu rosyjskiego, a car by nie tylko samowadc w pastwie, ale take stranikiem wiecznej prawdy Jest to oczywicie, obraz uproszczony, ktry nie we wszystkich okresach historii rosyjskiej w sposb tak samo doskonay si potwierdza; jest jednak w uproszczeniu takim poyteczny, o ile pewne cechy rewolucyjnego marksizmu w Rosji staj si dziki niemu lepiej zrozumiae. Byo rzecz naturaln, e w tych warunkach rwnie religijna i filozoficzna myl Rosji nie rozwijay si wedle tych schematw, jakie znamy z dziejw zachodniej Europy Kultura rosyjska nie przesza przez scholastyk, nie wyksztacia przeto tych umiejtnoci logicznych i analitycznych, tych wszystkich sprawnoci w klasyfikowaniu i definiowaniu poj, w mnoeniu argumentw i kontrargumentw, jakie pozostawia Europie filozofia chrzecijaskiego redniowiecza. Ale Rosja nie uczestniczya rwnie w kulturze renesansu, nie zostaa wic przeorana pugiem sceptycyzmu i relatywizmu, ktry w sposb trway naznaczy ca europejsk kultur. Obie te niedomogi s jaskrawo widoczne w myli rosyjskiej filozoficznej od pocztku jej powstania, to jest od epoki owiecenia. Filozofia ta jest dzieem inteligentnych amatorw-literatw, zafascynowanych sprawami spoecznymi lub religijnymi, lecz niezdolnych do systematyzacji wasnej myli, do mudnej analizy poj uywanych, do oceny wartoci logicznej argumentw. Twrczo filozoficzna najwybitniejszych mylicieli rosyjskich jest czsto fascynujca z punktu widzenia retorycznego i literackiego, pena pasji i autentyzmu, wolna od scholastyki, rwnie w woilgarnym, pejoratywnym sensie (w Rosji nie pytano po co filozofia?", wszyscy wiedzieli po co), lecz z reguy jest obojtna na rygory logiczne, le spojona wewntrznie, pozbawiona wyranej segmentacji i sekwencji, bezksztatna. Jednoczenie uderzajc cech rosyjskiej kultury duchowej jest znikomy w niej udzia postaw sceptycznych i relatywistycznych. Peno tam szyderstwa, lecz bardzo mao ironii, peno pasji demaskatorskiej, lecz brak autodystansu, a humor nawet ukazuje wicej rozpaczy i gniewu ni wesooci. wietno XIX-wiecznej powieci rosyjskiej pochodzi zapewne z tych samych rde, co uomno rosyjskiej filozofii. Filozofia akademicka typu
320
podobnego do europejskiego nie istniaa waciwie w Rosji do ostatniej wierci stulecia i nie zdya pozostawi dzie wybitnych, nim zostaa zniszczona przez rewolucj. Jest rzecz godn uwagi, e ta filozofia rosyjska, ktra w sposb cigy wiedzie do rosyjskiego marksizmu, zaczyna si od podobnych pyta i podobnych alternatyw, jak te, z ktrych zrodzia si wczesna myl Marksa, a ktre artykuuj si jako refleksja nad Heglowsk filozofi dziejw. Dyskusje te zaczynaj si w zowrogich ciemnociach epoki Mikoaja I. Mody Wissarion Bieliski i mody Bakunin rozpoczynaj swoje filozofowanie od tej samej sawnej frazy, wok ktrej krya i organizowaa si krytyka modoheglistw: to, co rzeczywiste, jest te rozumne. Mody Bieliski, ktry zreszt zna Hegla z drugiej rki i na sposb dyletancki, odkry, jak m u si wydawao, racjonalno historii, choby przejawiajc si w barbarzyskich i despotycznych formach; uwierzy, e m o n a pojedna si z okrutn rzeczywistoci, jeli zrozumie si nico wszystkiego, co jednostkowe, przypadkowe, subiektywne i wielko chytrego Rozumu dziejw, ktry drwi sobie z prywatnych pragnie i ycze. W artykuach z 1839 roku wyoy swoj filozofi pojednania czy raczej ukorzenia si przed majestatem uniwersalnoci", wcielonej w azjatyck satrapi. Lecz ju w dwa lata pniej zerwa radykalnie z owym heglowskim albo raczej pseudoheglowskim masochizmem historiozoficznym, aby uwierzy w warto osobowoci ludzkiej jako jedynej wartoci samocelowej, ktrej nie wolno powica Molochowi dziejowego universale. Nawrcony na socjalizm, a pniej na feuerbachowski naturalizm, Bieliski pozosta w tradycji rosyjskiej jako obraz myli miotajcej si midzy rozpaczliwym fatalizmem a moralistycznym zbuntowaniem, midzy racjonalnoci" obojtnego marszu Weltgeist'u a irracjonalnoci czujcego podmiotu jednostkowego, midzy obiektywizmem" i sentymentalizmem. Najwaniejszym ogniskiem, w ktrym skupio si ycie umysowe Rosji Mikoajewskiej, by spr midzy sowianofilami i okcydentalistami. Sowianofilstwo byo rosyjskim wariantem filozofii romantycznej w jej opozycji przeciwko owieceniu, racjonalizmowi, liberalizmowi i kosmopolityzmowi. Sowianofile (Iwan Kirejewski, Aleksiej Chomiakow, Konstantin Aksakow, Jurij Samarin) szukali filozoficznej legitymizacji dla rosyjskiego samowadztwa i dla roszcze wschodniego Kocioa do roli jedynego depozytariusza autentycznej prawdy chrzecijastwa. Idealizowali Rosj przedpiotrow zwaszcza Rosj pierwszych Romanowych - dopatrujc si tam zasad, ktre mog uchroni nard przed zgubnym naladowaniem wzorw zachodniego
321
liberalizmu i uczyni ze przyszego przywdc duchowego wiata. Wypracowali w tym celu pojcie wsplnoty (sobornost') jako jednoci duchowej spoeczestwa opartej na umiowaniu wiecznych prawd, a przeciwstawnej mechanicznej i czysto prawnej wizi interesu, charakterystycznej dla zachodniej Europy. Zasad ducha rosyjskiego jest wolno pojta jako rezultat mioci Boga, nie za negatywna tylko i pozbawiona treci duchowej wolno liberaw. Jest rwnie tak zasad pragnienie integralnego rozwoju osobowego, w ktrym rozum ludzki nie poprzestaje na wasnej sile abstrakcji, ale zespala harmonijnie swoj aktywno z yw wiar jako rdem wszelkich wartoci duchowych; wiary tej nie m a ani w Kociele rzymskim, utrzymujcym tylko hierarchiczn jedno prawa, ani w gminach protestanckich, ktre porzuciy idea jednoci na rzecz liberalnego umiowania subiektywnej swobody W przeciwiestwie do Zachodu, ktry opar swoj kultur umysow, wczajc teologi, na zaufaniu do abstrakcyjnej potgi logiki, za swoj organizacj spoeczn na zaoeniu wzajemnej sprzecznoci interesw jednostkowych i klasowych, powciganych jedynie si represyjn prawa, duch Rosji oywiony jest ideaem wolnej jednoci organicznej, wspartej na jednoci wadzy duchowej i wieckiej, na dobrowolnym posuszestwie boskiej prawdzie. Okcydentalici nie mieli tale wyranie sprecyzowanej filozofii spoecznej, jak sowianofile. Okcydentalizmem nazywano w oglnoci tendencj do europeizacji" Rosji, poczon z kultem wiedzy naukowej, z umiowaniem zasad liberalnych, z przekonaniem, i tylko droga zachodnia" moe wydoby Rosj z zacofania i martwoty kulturalnej, z nienawici do carskiego despotyzmu. Jest godne uwagi, e zarwno sowianofile, jak okcydentalici, chocia oba nurty byy zakorzenione w rosyjskiej tradycji (Ru Petersburska i Ru Moskiewska - wedle stereotypowego przeciwstawienia), przeszli prawie wszyscy przez szko filozofii niemieckiej i czsto wypowiadali swoje stanowiska przy uyciu Heglowskich kategorii. Mogo si przy tym wydawa, e w epoce Mikoaja I konserwatyci najmniej mieli powodu do obaw, i Rosji grozi zalew liberalizmu. Niemniej, m i m o ponurej stagnacji politycznej i ekonomicznej, zachodnie nowinki nawet w tych czasach przenikay do modziey, jak wiadczy o tym dziaalno kka Pietraszewskiego. Jednake w epoce Aleksandra II i Aleksandra III czyste wersje sowianofilstwa i okcydentalizmu straciy na znaczeniu, a przewag w yciu umysowym zdobyy nurty, ktre na rny sposb i w rnych proporcjach czerpay z obu tych tradycji. Mona to powiedzie o wszystkich wariantach narodnictwa rosyjskiego.
322
2. Hercen
Aleksander Iwanowicz Hercen (1813-1870) by pierwszym w Rosji wybitnym rzecznikiem trzeciego rozwizania", w ktrym byo miejsce na swoist, niekapitalistyczn drog Rosji ku wyzwoleniu spoecznemu i zarazem na wartoci wypracowane przez liberalizm zachodni. Wrogo do carskiego samowadztwa, duch antyreligijny i kult nauki przeciwstawiay go jawnie tradycjom sowianofilskim. Jednake jego krytyka kapitalizmu jest w istotnych punktach z t tradycj zbiena. Hercen zaprzysig nienawi despotyzmowi rosyjskiemu we wczesnej modoci i pozosta temu lubowi wierny. W 1847 roku osiedli si na Zachodzie i od 1855 roku wydawa p i s m o (pt. Polarnaja Zwiezda", a nastpnie Kooko"), ktre odegrao ogromn rol w rozbudzeniu ruchu radykalnego wrd inteligencji rosyjskiej. Przeszed, podobnie jak wikszo intelektualistw tej generacji, przez szko heglizmu, krytykowa konserwatywne interpretacje zasady racjonalnej rzeczywistoci", sawi dialektyk jako zasad permanentnej negacji i krytyki istniejcego wiata. Kilka filozoficznych esejw, ktre pozostawi, nie zawieraj nic oryginalnego, odegray one jednak pewn rol w upowszechnianiu w Rosji naturalistycznej i antyreligijnej postawy umysowej. Najbardziej jednak wpyn Hercen na myl rosyjsk swoj krytyk kapitalizmu i nadziej na swoicie rosyjsk drog do socjalizmu, ktrej p u n k t e m wyjcia moe si sta chopska wsplnota gminna, obszczina. Hercen krytykowa kapitalizm i w oglnoci cywilizacj zachodni nie z tej racji, i rodzi ndz i wyzysk, ale z tej, e degraduje ludzi duchowo przez wyczny kult wartoci materialnych, e kaleczy osobowoci upowszechniajc idea dobrobytu, e wyjaowia spoeczestwo z aspiracji duchowych i sprowadza ycie do powszechnej miernoty. Rogaty szlachcic, wolny od trosk materialnych i pdzcy ycie w komforcie zachodnich stolic, a przy tym piorunujcy na kult pienidza, wydawa si niektrym radykaom postaci podejrzan. Na og jednak jego apel do rosyjskiej tradycji, ktra moe pozwoli Rosji osign sprawiedliwo spoeczn bez przyjmowania uprzednio kapitalistycznych wartoci, spotka si z ogromnym odzewem. Hercen wierzy, e osobowo ludzka jest wartoci najwysz i samocelow i e celem instytucji spoecznych jest zapewnienie jej wszechstronnych moliwoci rozwoju i bogacenia si duchowego. Cywilizacja zachodnia dziaa w kierunku odwrotnym, standaryzujc wszystkie wartoci i niszczc spontaniczn solidarno ludzk przez uniwersalizacj ducha konkurencji.
2. Her cen
323
Bya to krytyka kapitalizmu arystokratyczna raczej ni socjalistyczna. Hercen jednakowo chcia broni sprawy ludu i nie tylko uchroni przed zagad, ale upowszechni te wartoci, ktre kultura klas uprzywilejowanych stworzya. Wsplna wasno ziemi w chopskiej gminie bya w jego oczach nadziej nowego adu spoecznego, ktry poczy sprawiedliwo i rwno z dobrowoln solidarnoci jednostek, usunie despotyzm bez zastpowania go powszechnym panowaniem egoizmu i kultem pienidza. W ten sposb Hercen rozpocz dyskusj, ktra miaa dominowa w yciu ideowym Rosji przez nastpne trzy dziesiciolecia: dyskusj o rosyjskiej drodze do socjalizmu przez gminn wsplnot. Na dziedzictwo Hercena powoywali si narodnicy, liberaowie i marksici. Dla marksistw by on nie tylko demaslcatorem samowadztwa, ale take krzewicielem kultu nauki, wrogiem religii i Kocioa prawosawnego, wyznawc filozofii, ktr - z pewn, lecz niewielk - przesad mona byo nazwa materializmem. Jednake mimo nienawici Hercena do despotyzmu, trudno go nazwa ideologiem rewolucji; w kadym razie nie by nim w tym sensie, w jakim o rewolucji mwio nastpne pokolenie, ktre nie spodziewao si adnych moliwoci naprawy istniejcego systemu i przestao liczy na reformy. Rewolucjonici lat 60-tych nie budzili w Hercenie sympatii: zraay go ich prymitywizm, pogarda dla wartoci nieutylitarnych, dla sztuki i wyksztacenia jako wartoci samodzielnych, dogmatyzm, nietolerancja i kult rewolucyjnej apokalipsy, ktra zdawaa si celem samym w sobie i ktrej wszelkie wartoci istniejce mona powici. Pewien konserwatyzm w myli pozwoli mu przejrze niebezpieczestwa owej fanatycznej wiary w postp, ktra zakada, e istniejce i yjce pokolenia s znacznie mniej wane ni te, ktrych jeszcze nie ma. Naley zauway, e chocia Hercen wierzy w uprzywilejowan historycznie sytuacj Rosji, ktra moe zbudowa spoeczestwo sprawiedliwe korzystajc z tradycji wsplnoty gminnej (a wic, jak sdzi mylnie, z pozostaoci pierwotnego komunizmu), wiara ta nie czya si jednak z adnym mesjanizmem nacjonalistycznym ani z ide Moskwy jako Mekki przyszego wiata. Hercen by patriot rosyjskim, lecz nie szowinist; zwrci przeciw sobie znaczn cz rosyjskiej opinii, kiedy w 1863 r. opowiedzia si po stronie Polski walczcej o niepodlego. Bya to jedna z przyczyn - cho nie jedyna - dla ktrej gwiazda jego znacznie przygasa w latach 60-tych. W rzeczy samej, mier Mikoaja I i klski wojny krymskiej otworzyy w Rosji epok reform, ktra bd stworzya nowe podziay w spoeczestwie, bd zmusia do nowej artykulacji starych podziaw. Wraz ze znie-
324
sieniem p o d d a s t w a i uwaszczeniem chopw w 1861 roku (za czym posza reforma sdownictwa, wojska, samorzdw lokalnych) sprawa kapitalistycznej przyszoci Rosji przestaa by p r z e d m i o t e m spekulatywnej dyskusji i nabraa praktycznego znaczenia. Na intensywn industrializacj trzeba byo jeszcze czeka okoo trzydziestu lat, liczne pozostaoci systemu paszczynianego ciyy nadal na chopstwie, kwestie ekonomiczne sprowadzay si nadal prawie wycznie do kwestii rolnej, niemniej dla wszystkich byo jasne, e otwara si epoka modernizacji" i e trzeba rozway jej moliwoci i niebezpieczestwa.
3. Czernyszewski
Dla radykalnej inteligencji lat 60-tych pisarstwo Czernyszewskiego byo znacznie waniejsze ni Hercena. Mikoaj Gawryowicz Czernyszewski (1828-1889) naley te do najwybitniejszych inspiratorw narodnictwa, chocia na og nie nazywa si go narodnikiem we waciwym sensie. On rwnie spodziewa si, e k o m u n a wiejska moe by p u n k t e m wyjcia odrodzenia spoecznego Rosji, by jednak okcydentalist w wikszym stopniu anieli Hercen; przyswoi sobie w caoci naturalistyczn filozofi Feuerbacha i przedstawi j publicznoci rosyjskiej w traktacie Zasada antropologiczna w filozofii. By konsekwentnym wyznawc utylitaryzmu owieceniowego opartego na materialistycznych zaoeniach. Wierzy, e ostatecznie w s z y s t k i e m o t y w a c j e l u d z k i e s p r o w a d z a j si do r a c h u n k u przyjemnoci i przykroci i e egoizm jest jedyn spryn zachowa ludzkich, co jednak nie wyklucza bynajmniej wsppracy i solidarnoci ani nie uniewania zachowa, ktre okrela si jako bezinteresowna pomoc czy powicenie siebie dla innych; wszystkie takie akty s doskonale zrozumiae w granicach uniwersalnego denia do przyjemnoci i poytku. Wszystko to s motywy tradycyjne i dobrze znane z historii doktryn utylitarystycznych. Z tego samego rda pochodzi wiara Czernyszewskiego w egoizm racjonalny, to jest w tak organizacj ycia zbiorowego, ktra zaspokaja egoizmy j e d n o s t k o w e w bezkonfliktowym adzie. Skcenie egoizmw pochodzi z wadliwoci instytucji spoecznych i z braku owiecenia. Czernyszewski podziela podstawowe wartoci liberalizmu: pragn europeizacji" Rosji, obalenia s a m o w a d z t w a , s w o b d politycznych, wyksztacenia powszechnego, wyzwolenia chopw. Wierzy m i m o to, e
3. Czernyszewski
325
postp przemysowy i liberalny w Rosji moe si dokona bez wygaszenia komunistycznego znicza, ktry ponie w wiejskiej komunie, e Rosja moe unikn mczarni kapitalistycznego rozwoju. Rozczarowanie do wynikw reformy 1861 roku sprawio, e Czernyszewski coraz silniej podkrela rewolucyjne swoje nadzieje. Z czasem jego zainteresowanie komun wiejsk znacznie osabo, natomiast polityczne okolicznoci, mianowicie konieczno obalenia przemoc carskiego despotyzmu, przybieray w jego pisarstwie na wadze. Aresztowany w 1862 roku i skazany, po dwch latach wizienia, na katorg, zdy w wizieniu napisa sawn sw powie Co robi, ktra staa si katechizmem rewolucyjnej modziey rosyjskiej. Jest to utwr o maych walorach literackich, czysto dydaktyczny, nudny i pedantyczny, lecz wanie dlatego zgodny z estetyczn doktryn Czernyszewskiego, ktry sdzi, e warto sztuki naley mierzy poytkiem spoecznym bezporednio pojtym, to jest, odmawia sztuce (podobnie jak nauce) wartoci samocelowych. Dzieo to wychowywa miao, i wychowywao istotnie, rewolucyjn modzie w duchu ascezy, powagi, oddania sprawie ludu, pogardy dla konwencji obyczajowych starego spoeczestwa. Przyczynio si znacznie do upowszechnienia stylu moralnego rodowisk radykalnych, ktrego charakterystycznymi cechami byo doktrynerstwo, fanatyzm, gotowo do powicenia, szczero, kult nauki i brak poczucia h u m o r u . Dla modego Lenina Czernyszewski by pierwszym mistrzem, ktry wprowadzi go w rewolucyjn ideologi. Lenin zachowa te dla niego trway respekt i podziw. Mona powiedzie, e by on wzorowym przykadem postawy przez Czernyszewskiego krzewionej, a wrd rewolucjonistw czstej: postawy inteligenta, ktry skoncentrowany jest w sposb tak wyczny na sprawie rewolucji, e wszelkie kwestie, z ktrych dla tej sprawy nie mona wycign korzyci, s w najlepszym razie jaow gadanin, a wszelkie wartoci, niedajce si w subie rewolucji uy, s straw piknoduchw. Dla wielu inteligentw rosyjskich, upokorzonych i wstrzsanych widokiem ndzy, ciemnoty i ucisku, nawrcenie na wiar rewolucyjn oznaczao naturalne zerwanie z wszystkimi wartociami, ktre byy tylko udziaem klas uprzywilejowanych. W obliczu gigantycznego zadania, jakim byo wydwignicie Rosji z barbarzystwa i zacofania, kult wartoci duchowych, estetycznych czy poznawczych - tak silny u Hercena wydawa si musia zdrad rewolucyjnego powoania. Utylitaryzm i materializm byy niejako naturaln form, w jakiej postawa taka dochodzia do gosu. Mona ten zwizek zauway zarwno u Czernyszewskiego,
326
jak u dwch miodo zmarych pisarzy ktrych pisma cieszyy si znacznym rozgosem w latach 60-tych - Nikoaja A. Dobrolubowa (1836-1861) i D. I. Pisarewa (1840-1868). Ostatni jest jakby autorem porzekada, i para butw jest wicej warta ni wszystkie dziea Shakespeare'a. Materializm - a sowo to mona odnie do Czernyszewskiego bez zastrzee - mia tedy w Rosji drugiej poowy stulecia wyrany sens polityczny. By, oczywicie, negacj Kocioa i religii i w tym sensie suy walce z carskim samowadztwem; by take - przez to wanie, i zdawa si uzasadnia utylitarystyczn filozofi yciow - negacj kultury i obyczajowoci klas wyksztaconych i pozwala pitnowa wszelkie bezinteresowne zajcia intelektualne i artystyczne jako prne zabawy arystokratw, pozwala w stosunku do wszystkich myli i czynw ludzkich zadawa pytanie komu to suy?" Poczynajc od lat 60-tych materialistyczna filozofia wzmocniona zostaa, jak zreszt w caej Europie, promieniowaniem darwinizmu. Dla radykaw wszake darwinizm by broni obosieczn. Z jednej strony dostarcza krytykom religii naukowych argumentw na rzecz twierdzenia, e wszystkie sprawy ludzkie daj si tumaczy w cile biologicznych kategoriach. Z drugiej strony podsuwa - zwaszcza w ujciu Spencera - interpretacj spoeczestwa i historii ludzkiej w kategoriach naturalnego doboru, walki o byt i przetrwania najlepiej przystosowanych". Ta druga konsekwencja, albo rzekoma konsekwencja, bya trudna do przyjcia dla rewolucjonistw z dwch powodw; wynika z niej mogo, e walka o byt jest wiecznym prawem natury, co przekrelao wszelkie marzenia o doskonaym i harmonijnym spoeczestwie przyszoci. Po wtre, wprowadzaa ona do obrazu spoeczestwa, jeli chciao si j przyj w uniwersalnej formie, rodzaj biologicznego fatalizmu, ktry skazuje na jaowo wszelkie indywidualne czy moralnymi wzgldami kierowane jednostkowe wysiki. Cokolwiek bymy uczynili, poucza darwinizm spoeczny, ostatecznie pozostan na placu boju ci, ktrzy oka najwicej zdolnoci przystosowawczych, nie za ci, ktrzy dzi najbardziej cierpi albo ktrych sprawa wydaje si nam sprawiedliwa na mocy moralnych kryteriw. W ten to sposb scjentyzm, utylitaryzm i materializm, ktre rewolucjonici przyswajali sobie jako narzdzia walki politycznej, zdaway si obraca przeciw sensownoci teje walki. Jako Czernyszewski przyj z darwinizmu teorie powstawania i przemiany gatunkw, lecz nie przyj teorii doboru naturalnego; pniej socjologowie narodniccy starali si za wprowadzi rnego rodzaju ograniczenia do darwinowskiej teorii, by unikn niepodanych konsekwencji.
4. Narodnictwo i pierwsze recepcje marksizmu
327

Ruch radykalny, ktry rozwin si w Rosji po 1861 roku, nosi zbiorcze miano narodnictwa. Sens i granice stosowalnoci tego terminu s przedmiotem sporu wrd historykw. Lenin w artykule Jakiego dziedzictwa si wyrzekamy? (1898) charakteryzuje n a r o d n i c t w o jako doktryn zoon z trzech skadnikw. Po pierwsze wic, narodnicy uwaaj kapitalizm, w Rosji za zjawisko wsteczne i chcieliby jego rozwj powstrzyma. Po wtre, uwaaj chopstwo rosyjskie, a zwaszcza wsplnot gminn, za zjawisko w tym sensie samoistne, i nie odnosi si do analiza w kategoriach klas spoecznych; std narodnicy ignoruj rozwarstwienie klasowe chopstwa. Po trzecie, narodnicy nie dostrzegaj zwizku inteligencji oraz instytucji politycznych z interesami klasowymi spoeczestwa rosyjskiego, std wyobraaj sobie, e inteligencja moe by samodzieln si, zdoln do nadania historii upragnionego przez ni biegu. Charakterystyka ta, jak wida, nie zawiera adnych wyrnikw odnoszcych si do strategii politycznej i do postawy wzgldem samowadztwa rosyjskiego. W rzeczy samej wrd tych, ktrych pod m i a n e m narodnikw marksici zwalczali, byli zarwno rewolucjonici, jak reformici; zarwno ci, co liczyli na rodki terrorystyczne, jak ci, co nastawiali si na prac propagandow; rnili si take narodnicy pogldami na determinizm historyczny, mniejszym lub wikszym udziaem tradycji sowianofilskich lub okcydentalistycznych w ich pogldach, stosunkiem do marksizmu. Wikszo narodnickich teoretykw zetkna si bowiem z marksizmem i wikszo przyjmowaa pewne jego skadniki, chocia, z wyjtkiem Danielsona, nikt si za marksist nie uwaa. Lenin wyrnia te skadniki ideologii narodnickiej, ktre byy faktycznie orodkiem sporu w latach 90-tych. Charakteryzuje jednoczenie narodnictwo z p u n k t u widzenia jego klasowej genezy, mianowicie jako ideologi, ktra swoicie wyraa stanowisko drobnego posiadacza, pragncego znie feudalne skrpowania w yciu rosyjskim, lecz zarazem przeraonego postpami kapitalizmu i usiujcego unikn nieuchronnej ruiny, na jak drobna wasno skazana jest w rozwinitej gospodarce kapitalistycznej. Zarazem, w teje rozprawie, Lenin przeciwstawia narodnikw dziedzictwu lat 60-tych, to jest pisarzom owieceniowym" (jako przykad wystpuje tu Skadin), ktrzy zwalczali wszystkie pozostaoci poddastwa, domagali si swobd politycznych, owiaty, samorzdu i europeizacji Rosji, reprezentowali tedy ideologi kapitalistycznego postpu w formie niejako czystej i nie byli jeszcze zdolni dostrzec sprzecznoci i antago-
328
nizmw, jakie zwycistwo kapitalizmu niechybnie ze sob przyniesie. W odrnieniu do tych rzecznikw owieconego liberalizmu, narodnicy s gosicielami romantycznej utopii, ktra wprawdzie odsania katastrofalne spoecznie skutki kapitalizmu, lecz zarazem chciaaby im zapobiec przez nieziszczalne marzenia o powrocie do przedkapitalistycznych form produkcji i o przechowaniu - niemoliwym - wiejskiej wsplnoty jako zarodka socjalistycznej przyszoci. Zdaniem Lenina zasug narodnilcw jest, i pierwsi postawili spraw sprzecznoci gospodarki kapitalistycznej w Rosji; nie potrafili oni wszake na postawione przez siebie pytania da innej odpowiedzi prcz reakcyjnej idei zotego wieku. Z tego p u n k t u widzenia Lenin przyrwnuje teoretykw narodnictwa do Sismondiego, ktry podobnie reprezentowa ideologicznie interesy drobnych posiadaczy zagroonych postpami kapitalizmu, podobnie potrafi demaskowa ndz, wyzysk i anarchi kapitalistycznego sposobu wytwarzania i podobnie nie umia przeciwstawi kapitalizmowi nic innego anieli powrt do produkcji rzemielniczej i drobnotowarowej. Istnieje pogld (Richard Pipes), i narodnictwo w znaczeniu, jakie mu Lenin nadaje w przytoczonym artykule, nigdy nie istniao jako jednolity ruch umysowy lub polityczny. Narodnictwo w sensie waciwym oznacza tendencj, wyros w pierwszej poowie lat 70-tych, ktrej cech wyrniajc bya bakuninowska wiara, i zadaniem inteligencji nie jest narzuca ludowi wasne doktryny - socjalistyczne czy inne - lecz przeciwnie, podporzdkowa si bez reszty rzeczywistym deniom i aspiracjom ludu i pracowa nad rewolucj w zgodzie z tym, czego lud pragnie; tendencja ta miaa wyranie antyintelektualistyczny charakter, nie zakadaa adnej teorii socjalistycznej ani adnego okrelonego stanowiska w sprawie rozwoju kapitalizmu w Rosji i waciwie bya przeciwna dziaalnoci politycznej. Dopiero marksici - nade wszystko Struve - odpowiedzialni s za stworzenie terminu narodnictwo" dla oznaczenia przeciwnikw kapitalizmu i gloryfikatorw obszcziny, lecz narodnictwo tak pojte nie jest historyczn realnoci, ale narzdziem polemicznym. Inni znawcy przedmiotu (Franco Venturi, Andrzej Walicki, historycy sowieccy), nie kwestionujc znacznego zrnicowania narodnickiej ideologii, posuguj si m i m o to owym szerokim pojciem, ukutym przez literatur marksistowsk, w przekonaniu, e pojcie to chwyta najistotniejszy punkt kontrowersji ideowych ostatniej wierci XIX stulecia w Rosji, chocia w rnych przypadkach nastrczaj si wtpliwoci co do zaliczenia tego albo owego pisarza czy grupy do narodnickiego obozu.
329
Kwestia ta nie jest pierwszorzdna z punktu widzenia samej historii doktryny marksistowskiej. Natomiast wzmianka o dziejach narodnictwa jest dla tej historii niezbdna z dwch powodw. Po pierwsze, narodnictwo szeroko pojte byo w Rosji pierwsz formacj umysow, w ktrej infiltracja marksizmu jest widoczna. Po wtre, marksizm w Rosji uksztatowa si w pierwszym okresie gwnie w walce z narodnictwem i przez czas dugi zdominowany byl przez kwesti chopsk" oraz potrzeb polemiki z socjalizmem agrarnym. Okoliczno ta pozwala zrozumie pewne specyficzne cechy tej wersji marksizmu, ktra ostatecznie okazaa si w Rosji zwyciska, to jest leninizmu, a take fakt, e wersja ta okazaa si pniej szczeglnie skuteczna w tych czciach wiata, gdzie sprawa chopska dominowaa znacznie nad innymi problemami spoecznymi. Narodnictwo w owym szerokim znaczeniu rozwino si na przeomie lat 60-tych i 70-tych i byo, w rnych swoich odmianach, najwaniejsz form radykalizmu spoecznego w latach 70-tych i 80-tych, chocia 80-te lata wyoniy ju marksistowsk ortodoksj, stwarzajc tym samym now sytuacj polemiczn. Rne odmiany ruchu narodnickiego zgodne byy w tym, i identyfikoway si z interesem ludu" rosyjskiego i sprawie wyzwolenia ludu podporzdkowyway wszystkie wysiki; rniy si natomiast co do tego, czy wyzwolenie ludu oznacza take wyzwolenie wasnymi siami tego ludu, czy raczej rewolucj przygotowan i przeprowadzon przez konspiracyjn organizacj. Zgodne te byy w przekonaniu, e kapitalizm w Rosji moe by tylko rdem degradacji spoecznej, a take w nadziei, e nie jest on w tym kraju nieunikniony; nie byy za zgodne w oglnym rozumieniu postpu historycznego i w stosunku do historycznego determinizmu. Zgodne byy ponadto w swojej obojtnoci dla hase liberalnych, konstytucyjnych i w oglnoci w pogardzie dla reform politycznych. Orientacja ta okrelaa charakter narodnickiej recepcji Marksa. Pisarze narodniccy chtnie korzystali z autorytetu Marksa, lecz w sposb wybitnie selektywny. Wszystkie teksty Marksa, ktre podkrelay niszczycielskie wyniki kapitalistycznej akumulacji, wyzysk, ndz i degradacj duchow, a take antyludzkie skutki rozwinitego podziau pracy, budziy oczywicie ich sympati. Przyswajali sobie take te skadniki marksizmu, ktre suyy demaskowaniu formalnej" demokracji, wolnoci politycznych i w oglnoci caej liberalnej nadbudowy wolnokonlcurencyjnego kapitalizmu. Odrzucali natomiast Marksowsk teori, o ile zakadaa ona, e kapitalizm jest olbrzymim postpem historycznym i e wyzwolenie ludzkoci pracujcej musi by poprze-
330
dzone przez rozwj technologiczny i spoeczny ktry kapitalizm przynis; odrzucali, krtko mwic, Marksowsko-Heglowsk teori sprzecznoci postpu. Odrzucali wszystko, co w Marksowskich tekstach zdawao si przemawia za twierdzeniem, i wszystkie kraje skazane s niejako na to, by przej przez udrki kapitalistycznej akumulacji, nim bd mogy wstpi na drog rewolucji socjalistycznej; odrzucali przekonanie o uniwersalnej nieuchronnoci wszystkich faz dziejowego rozwoju. Nie obeszo si, rzecz jasna, bez sporw co do tego, jaki waciwie sens i jakie granice stosowalnoci m a Marksowska teoria kapitalizmu, w szczeglnoci, czy m o e si ona stosowa do w a r u n k w rosyjskich; wypowiedzi Marksa i Engelsa w tej sprawie, zestawione razem, nie byy bynajmniej jednoznaczne. Trzej pisarze przyczynili si gwnie do uksztatowania umysowoci radykalnej w Rosji lat 70-tych: awrow, Michajowski i Tkaczow. Piotr awrow (1823-1900) by tym, ktry wrd inteligencji rosyjskiej rozbudzi poczucie winy wzgldem ludu i potrzeb ekspiacji za jej uprzywilejowan pozycj. Jego Listy historyczne, publikowane pod koniec lat 60-tych oraz pismo Naprzd" (1873-1876) wydawane w Zurychu (awrow uciek z Rosji w 1870 r.) wzyway modzie inteligenck do pracy wrd ludu by rozpali w nim rewolucyjn iskr. Pod cznym ideologicznym wpywem Lawrowa i Bakunina doszo do sawnego epizodu rosyjskiej historii w latach 1872-1874: pielgrzymka modziey na wie, ju to w celu owiecenia wieniakw i wychowania ich w duchu socjalistycznych ideaw, ju to (jak bakunici) w celu wydobycia na jaw ich naturalnych rewolucyjnych instynktw. Wyniki tego przedsiwzicia okazay si aosne; wie rosyjska ani nie wydaa ze swego ona nowych Pugaczewych i Riazinw, ani nie dowioda, e drzemie w niej przyrodzony ogie socjalistyczny; czciej denuncjowaa agitatorw policji, ni suchaa ich wezwa. Rezultat ten osabi znacznie wpywy Bakunina, lecz nie podway zaoe zwolennikw awr owa, skoni ich tylko do zmiany taktyki. Teoria awrowa zakadaa, e inteligencja moe i powinna by nosicielem wiadomoci rewolucyjnej, lecz nie - e chop rosyjski jest rewolucjonist i socjalist z przyrodzenia. Wiara w posannictwo inteligencji miaa w rozumieniu awrowa sens moralistyczny, nie za deterministyczny. Nie twierdzi on bynajmniej, e jakiekolwiek prawa dziejowe obiecuj Rosji niechybn przyszo socjalistyczn. Twierdzi natomiast, e wysiek owieconej elity, ktra utosami si moralnie ze spraw ludu, moe tak przyszo stworzy. da od modziey powicenia i walki, ktrej skutecz-
331
no zaley od koncentracji stanowczej woli ludzkiej, a nie jest przesdzona prawami historycznymi. awrow, obok Michajowskiego, by rzecznikiem stanowiska, ktre zwyko si nazywa pniej w Rosji socjologi subiektywn; stanowisko to zakadao, e w odrnieniu od procesw naturalnych, procesy spoeczne s wspokrelone przez subiektywne pragnienia i ideay, ktre oywiaj ludzi dlatego, e ludzie uwaaj je za suszne, nie za dlatego, e przewiduj ich konieczny triumf. e to lub owo uznajemy za moralnie suszne, nie m o e zalee od tego, co wydaje si n a m nieuchronne. Skoro za fakt, e wielu ludzi uwaa pewne stanowisko za moralnie suszne, wpywa na przebiegi dziejowe, tedy nie m a m y rwnie powodu uwaa, e jakie uniwersalne prawidowoci, obojtne na ludzkie pragnienia i ideay, musz proces historyczny posuwa w okrelonym kierunku. awrow dzieli wiar w k o m u n wiejsk jako moliwy p u n k t wyjcia socjalizmu rosyjskiego, lecz nie sawi technicznego i gospodarczego zacofania Rosji; wierzy, e mona bdzie, dziki upowszechnieniu socjalistycznych ideaw wrd ludu pracujcego, doprowadzi do przewrotu, ktry nastpnie pozwoli wszystkie problemy rozwoju gospodarczego zaatwi. Tymczasem za walka polityczna o konstytucj i swobody moe by tylko rdem kontuzji i marnotrawienia energii rewolucyjnej. Wszystkie podstawowe skadniki awrowowskiej ideologii (negacja determinizmu historycznego, negacja nieuchronnoci kapitalizmu w Rosji, wiara w inteligencj jako par excellence nosiciela socjalistycznej wiadomoci, przekonanie o twrczej roli ideaw w przebiegu dziejowym, nadzieja na wiejsk k o m u n jako zalek socjalistycznej przyszoci, obojtno na walk polityczn w duchu liberalizacji" ustroju) tworz razem charakterystyczny stereotyp, ktry mia si sta gwnym przedmiotem atakw ze strony marksistw. Z przedmarlcsistowslcich pisarzy awrow przyczyni si szczeglnie do rozbudzenia wiadomoci rewolucyjnej i socjalistycznej wrd rosyjskich inteligentw. Jego ataki na religi jako pd ciemnoty, na prawo jako organ przemocy klas uprzywilejowanych, na wasno jako wynik grabiey, jego nacisk na moralne jakoci i moralne motywacje rewolucjonistw, jego wezwania do ascetyzmu rewolucyjnego i do owiecania ludu, ukonstytuoway w etos radykalizmu, ktry dominowa w Rosji bardzo dugo i w znacznej czci przechowa si take wrd inteligencji socjaldemokratycznej. Nikoaj K. Michajowski (1842-1904) zajmowa o wiele wicej miejsca ni awrow w antynarodnickich polemikach marksistowskich; pimiennicza jego dziaalno trwaa duej, a nadto cieszya si wikszym wpywem,
332
gdy Michajowski mieszka w Rosji i pisa w legalnej prasie; wreszcie, w odrnieniu od awrowa, nie by rewolucjonist. Michajowski usiowa wczy kwesti chopsk w Rosji w rodzaj caociowej filozofii spoecznej, wspartej na zaoeniach personalistycznych i moralistycznych. Jego ksiki i liczne artykuy, jakie ogasza w pimie Oteczestwennyje Zapiski", a pniej w latach 90-tych, w wydawanym przez siebie periodyku Russkoje Bogatstwo", skoncentrowane byy na krytyce spoecznych skutkw gospodarki kapitalistycznej oraz na wykazywaniu, e adne koniecznoci dziejowe nie zmuszaj Rosji do wejcia na drog krzyow proletaryzacji i walk klasowych. Subiektywna socjologia" bya m u w tym pomoc. Nie m a adnych niezomnych praw rozwoju historycznego, niezalenych od ludziach ideaw. W rozwaaniach o spoeczestwie naley zadawa sobie pytanie co jest podane?", nie za co jest konieczne?", gdy procesy spoeczne s dzieem ludzi, a wic zale, przynajmniej czciowo, od tego, co ludzie uwaaj za dobre. Zadaniem myli spoecznej jest przeto myle w kategoriach normatywnych, albowiem wartoci, ktre zostan powszechnie przyjte, stan si tym samym realn si spoeczn. W oglnoci adne pojcie postpu nie da si skonstruowa bez przesanek wartociujcych, chodzi wic nie o to, by ugania si za nieziszczalnym ideaem socjologii wolnej od wartociowania, ale, by zbada krytycznie te wartoci, ktre le u podstaw obiegowych wspczenie teorii postpu - pozytywistycznej i marksistowskiej. Ot przedmiotem krytyki Michajowskiego jest zarwno Spencer, jak marksici. Spencer zakada, e postp polega na nieograniczonym rnicowaniu wszystkich f o r m ycia. Wynika std, e rozrost podziau pracy w spoeczestwie jest postpem par excellertce. Lecz jest zgoa przeciwnie. Jeli wychodzimy z pyta odnoszcych si do dobra jednostki - a tylko jednostki s realnociami spoeczestwa - zauwaamy, e podzia pracy prowadzi do degradacji duchowej i zabija moliwoci wszechstronnego rozwoju osobowego. Jest to wszake rwnie stanowisko Marksa. Ot dobre jest nie to, co wzmaga jednostronne sprawnoci i przyczynia si do rozwoju produkcji jako celu samego w sobie; dobrem jest, przeciwnie, harmonijnie i wielostronnie rozwinita osobowo ludzka. Z tego punktu widzenia gospodarka kapitalistyczna, ktra przyczynia si do wzrastajcej specjalizacji w imi zwikszonej wydajnoci pracy, nie jest postpem, lecz klsk kulturaln. Kapitalizm powoduje pauperyzacj nie materialn tylko, lecz take duchow; rozbija wizy solidarnoci i atomizuje spoeczestwo, uniwersalizujc ducha wspzawodnictwa i walki. W Rosji przechowaa si
333
jednak forma organizacji spoecznej i produkcyjnej, ktra moe zagrodzi drog rozwojowi kapitalizmu: komuna wiejska. Opiera si ona na prostej, nie za zoonej kooperacji, umoliwia zatem wielostronno osobowego rozwoju; opiera si na wsplnocie wasnoci, a wic zakada solidarno, nie za konkurencj. Obecna komuna nie jest bynajmniej ideaem, ale te chodzi o to, by usuwa przeszkody zewntrzne, ktre jej rozwj ku ideaowi hamuj, nie za sawi czynniki rozkadowe w imi abstraktu postpu. Marksici, ktrzy wierz w nieuchronno kapitalistycznego rozwoju Rosji, gosz faktycznie ideologi bezczynnoci i kapitulanctwa; godz si na to, e olbrzymia masa pracujcej ludnoci skazana bdzie na proletaryzacj, wyzysk i upadek duchowy. O ile za sawi kapitalizm jako postp, to posuguj si pojciem postpu, w ktrym abstrakcyjne dobro powszechne jest zgoa niezalene od dobra jednostek, skadajcych si na spoeczestwo. W rzeczywistoci wszystkie wartoci ludzkie s wartociami osobowymi, nie ma adnego dobra oglnego czy te doskonaego spoeczestwa, ktre mogyby by wartociami i utwierdza si wbrew poytkowi ludzkich osobnikw, a wszake tylko osobniki ludzkie - nie za spoeczestwo czuj, myl, cierpi i pragn. Dominacja bezosobowych wartoci - nawet takich, jak Sprawiedliwo czy Nauka - nad realnymi jednostkami jest przeciwna wszystkiemu, co z sensem mona nazwa postpem. Marksici nie bez racji uwaali Michajowskiego za romantycznego krytyka kapitalizmu. W napaciach jego odkrywamy w rzeczy samej wtki znane z literatury romantycznej, utopijno-socjalistycznej, russoizujcej, anarchistycznej, ze Stirnera, Hercena, saintsimonistw. Istotnie, krytyki te w istotnych punktach zbiegay si z filozofi spoeczn Marksa (niszczce skutki kapitalistycznego podziau pracy, degradacja wizi dobrowolnej solidarnoci w spoeczestwie opartym na konkurencji itd.), z t wszake rnic, e dla Marksa ludzko miaa zstpi do piekie kapitalizmu, aby przygotowa sobie przysze zbawienie; dominacja maszyny i pienidza nad ywymi osobnikami ludzkimi przygotuje rycho warunki samozagady i przywrci ludziom wszystkie wartoci umiercone przez kapitalizm. Lecz czy schemat ten odnosi si tak samo do kadego kraju z osobna, czy te, by moe, warunki socjalistycznego rozwoju, przygotowane przez kapitalizm w pewnych czciach wiata, pozwol innym czciom unikn tego samego cyklu rozwojowego? Pytanie to zajmowao rwnie Marksa samego. Jego sawne teksty odnoszce si do Rosji mogy w istotnym punkcie suy - i suyy istotnie - narodnikom jako wsparcie ich teorii. Engels w 1874 roku, w polemice z Tkaczewom, wypowiedzia si wyranie prze-
334
ciw idei, i rewolucja socjalistyczna mogaby si dokona w kraju pozbawionym proletariatu, jak Rosja. Przyznawa jednak, e k o m u n a wiejska moe si sta p u n k t e m wyjcia rozwoju socjalistycznego, jeli dotrwa do rewolucji proletariackiej na Zachodzie; w kadym razie wic uzalenia perspektywy rosyjskiej drogi do socjalizmu" od zwycistwa socjalizmu w jego naturalnych" warunkach, to jest w krajach wysoko rozwinitych. Podobna myl powtarza si w przedmowie Marksa i Engelsa do rosyjskiej edycji Manifestu komunistycznego (1882): gdyby rewolucja rosyjska sta si miaa sygnaem dla rewolucji proletariackiej w Europie, komuna wiejska moe by zalkiem socjalistycznych przeobrae. Narodnicy szczeglnie jednak byli zadowoleni z listu, ktry Marks napisa w 1877 roku do redaktora pisma Oteczestwennyje Zapiski"; list ten nie zosta wysany i ogoszono go w Rosji dopiero w 1886 roku. Marks owiadcza tam wyranie, e schematy Kapitau stosuj si do Europy Zachodniej i nie pretenduj do wanoci uniwersalnej (wypada jednak zauway przy tej sposobnoci, e czytelnik Kapitau nie ma powodu, by z samego tekstu dziea wysnu takie ograniczenie). Nie ma zatem adnej koniecznoci, moc ktrej Rosja musiaaby przej drog Zachodu; konieczno taka wszelako nastpi, jeli Rosja posuwa si bdzie dalej po drodze rozpocztej w 1861 roku; straci wwczas szans odrbnej, niekapitalistycznej ewolucji. Jeszcze dobitniej wypowiedzia si Marks na ten temat w licie do Wiery Zasulicz z marca 1881 roku oraz w notach przygotowawczych, jakie poczyni przy jego pisaniu (ani Wiera Zasulicz, ani Plechanow nie ogosili jednak tego listu, najpewniej w obawie, i byby on potnym argumentem w rkach narodnikw; ujrza on wiato dzienne dopiero po rewolucji). Powtarza tam, e sama teoria wyoona w Kapitale niczego w sprawie komuny wiejskiej w Rosji nie przesdza, e jednak po przestudiowaniu sprawy doszed do przekonania, i komuna ta moe by rdem odrodzenia spoecznego Rosji, jeli nie bdzie poddana zewntrznej presji, ktra j rozkada. Rosja, dziki swemu zacofaniu, jest w rozwoju spoecznym w tym samym sensie uprzywilejowana, jak w rozwoju technologicznym: podobnie jak m o e sobie przyswaja zachodni technik w postaci gotowej i rozwinitej, nie przechodzc przez wszystkie stadia postpu technologicznego, jakie Zachd przej musia, by doj do dzisiejszego poziomu, podobnie jak moga od razu uruchomi system bankowy i kredytowy, ktrego powstanie wymagao w Europie stuleci, moe rwnie w ewolucji spoecznej omin okropnoci kapitalizmu i rozwin komun wiejsk do skali uniwersalnego systemu wytwrczoci. Marks nie przepowiada, oczywicie, e tak si wanie stanie, lecz
335
powtarza jedynie, e Rosja szanse niekapitalistycznego rozwoju m a nadal. W sumie m o n a powiedzie, e w owej sprawie, kluczowej dla rosyjskich dyskusji wczesnych, Marks by marksist w znacznie mniejszym stopniu ni jego rosyjscy uczniowie. Ci ostatni jednak w latach 90-tych dowodzili, e sprawa staa si bezprzedmiotowa, jako e adne siy nie mog ju powstrzyma rozwoju kapitalizmu i upadku wiejskiej k o m u n y Rwnie Engels w tym czasie wrci do swoich pierwotnych opinii i w listach do Danielsona z 1892 i 1893 roku uzna spraw obszcziny za przegran. Natomiast w licie do Wiery Zasulicz z 1885 roku popar w inny sposb teori narodnikw-konspiratorw: pisa, e Rosja jest w sytuacji wyjtkowej, w ktrej istotnie garstka ludzi moe zrobi rewolucj. W tym ostatnim punkcie Engels by zgodny z ide, ktra przywiecaa pisarstwu Tkaczowa i jego zwolennikw. Piotr N. Tkaczow (1844-1885) od wczesnej modoci bra udzia w konspiracyjnych poczynaniach i zapozna si kilkakrotnie z carskimi wizieniami. Od 1873 roku mieszka na Zachodzie i sta si czoowym ideologiem tego n u r t u narodnickiego, ktry liczy na rewolucj dokonan siami terrorystycznej konspiracji. Tkaczew doszed do tego samego wniosku, ktry pniej Marks mia sformuowa: jeli Rosja wstpi na drog kapitalizmu, nic nie bdzie w stanie powstrzyma jego rozwoju i kraj nieuchronnie bdzie musia przej ca mczarni Zachodu. Lecz jeszcze nie jest za pno, jeszcze kapitalizm Rosji nie opanowa. Trzeba tedy uchwyci jedyn okazj i przeprowadzi rewolucj ju teraz, aby omin kapitalistyczny cykl rozwojowy. Nie mona liczy na przyrodzone instynkty rewolucyjne ludu. Rewolucja moe by tylko dzieem wiadomej, sprawnie zorganizowanej mniejszoci, partii konspiracyjnej, opartej na zasadach cisego centralizmu i dyscypliny. Celem za rewolucji jest szczcie powszechne", to znaczy, nade wszystko, zapobieenie nierwnoci i zniszczenie kultur elitarnych. Pod tym wzgldem Tkaczow powtarza wtki znane z totalitarnych utopii XVIII stulecia: spoeczestwo doskonae bdzie tumi wszelk moliwo wyaniania si jednostek wybitnych i zrwna cakowicie warunki ycia i wyksztacenie wszystkich swoich czonkw; scentralizowana wadza owieceniowej awangardy bdzie planowa wszystkie dziedziny ycia spoecznego. Tkaczow nie wyjania, w jaki sposb zasada rwnoci m a panowa w spoeczestwie, ktrego wikszo bdzie poddana niekontrolowanej, absolutnej dyktaturze rewolucjonistw i w jaki sposb mona pogodzi nienawi do wszelkiego elitaryzmu" z wezwaniem do przejcia wadzy przez rewolucyjn elit. Jego k o m u n i z m jest prostacki i pozbawiony jakichkolwiek walorw teoretycznych. Jednake
336
Tkaczow jest gwnie odpowiedzialny w Rosji za wypracowanie idei scentralizowanej i zdyscyplinowanej partii jako naczelnego organu rewolucji. Historycy bardzo czsto podkrelaj rol Tkaczowa jako prekursora leninizmu w tym wanie punkcie. W rzeczy samej, konspiracyjna partia narodniclca Ziemia i Wola, zawizana w 1876 roku, zawdziczaa Tkaczowowi swoje idee organizacyjne, chocia nie spoeczn swoj ideologi. Lenin za, cho odnosi si do narodnictwa, zwaszcza pnego, z najwysz pogard, wielce ceni organizacyjne tradycje narodnickiej konspiracji. W oczach krytykw marksistowskich wszyscy ideologowie narodnictwa byli subiektywistami", wszyscy bowiem wierzyli, e przysza historia Rosji moe by w sposb decydujcy uksztatowana przez wpyw ideaw moralnych propagowanych przez owiecon elit (Michajowski), przez socjalistyczne wychowanie ludu pod przewodem inteligentw (awrow), przez wol rewolucyjn zorganizowan w parti (Tkaczow). Powstawao jednak pytanie, ktre marksistom stawia Michajowski: jeli postawa naukowa" i cakiem wolna od subiektywistycznych" skadnikw polega ma na akceptacji rzekomej nieuchronnoci, czyli po prostu na zgodzie na to, co si dzieje wanie, w jaki sposb marksici sami uzasadniaj swoj rewolucyjn dziaalno? Pytanie to miao odegra rol pniej, mianowicie w sporze ortodoksw z tak zwanymi legalnymi marksistami. Prawd jest wszake, e narodnicy powtrzyli niejako dla swoicie rosyjskich warunkw to samo pytanie, ktre byo punktem wyjcia rozwoju modego Marksa: w jaki sposb wymin dylemat: fatalizm dziejowy albo moralistyczna utopia? W jaki sposb daje si teoretycznie ugruntowa i jak moe zachowa spjno postawa rewolucjonisty, ktry chce obiektywnie" rozwaa zjawiska spoeczne w ich rzeczowych, przyczynowo-skutkowych powizaniach, nie za mierzy je arbitralnymi moralnymi kryteriami, ale zarazem nie zamierza by widzem czy kronikarzem zdarze, lecz wierzy, i wasn dziaalnoci potrafi wpyn na ich przebieg? Zauway wszake naley, e doktryna narodnicka w oglnoci, a gloryfikacja komuny wiejskiej w szczeglnoci, nie byy tylko dzieem moralizatorw szukajcych ideau spoecznego. Zarwno obrona komuny, jak idea ominicia" kapitalizmu w Rosji miay take czysto ekonomiczne uzasadnienia, ktre s nade wszystko dzieem Woroncowa i Danielsona. Obaj narodniccy ekonomici nie byli bynajmniej rewolucjonistami w sensie politycznym; przeciwnie, starali si przekona rzd carski, e w imi gospodarczego rozkwitu Rosji i jej spoecznego interesu naley cofn poparcie, jakie rzd daje kapitalistycznym reformom i oprze industrializacj na
337
innych zasadach. Starali si rozwaa perspektywy k o m u n y wiejskiej i perspektywy kapitalizmu z p u n k t u widzenia efektywnoci ekonomicznej, chocia ukazywali, oczywicie, take spoeczne konsekwencje obu drg rozwojowych. Wiaczesaw P. Woroncow (1847-1918) w artykuach pisanych w latach 70-tych i zgromadzonych potem w ksice Losy kapitalizmu w Rosji (1882) wykazywa, e kapitalizm w Rosji jest nie tylko niepodany, ale nade wszystko niemoliwy, przynajmniej w rozwinitej postaci. Rosja nie moe powtrzy drogi rozwojowej Zachodu, zarwno dlatego, e nie jest w stanie wedrze si na rynki zagraniczne, ju opanowane przez silniejszych konkurentw, jak te dlatego, e nie zdoa zapewni sobie wewntrznego rynku w rozmiarach umoliwiajcych ekspansj kapitalistycznej produkcji. Dotychczasowy rozwj kapitalizmu jest nie tyle dzieem naturalnych" warunkw, ile szczeglnej polityki protekcjonistycznej rzdu. Lecz polityka ta jest zgubna i nieskuteczna z punktu widzenia celw, jakie sobie stawia, chocia skutecznie moe doprowadzi do proletaryzacji chopstwa. Rynek wewntrzny nie moe si rozwin w sposb znaczcy, gdy produkcja kapitalistyczna, niszczc rzemioso wiejskie, sama sobie podcina korzenie i pozbawia chopa dochodw, ktre mgby zuy na zakup produktw przemysowych. Lata po reformie wykazay, e ziemia w znacznych rozmiarach przechodzi do rk chopw, miast ulega koncentracji. Jednake Woroncow nie jest bynajmniej przeciwnikiem industrializacji ani wielbicielem prymitywizmu technicznego. Twierdzi tylko, e, gdyby polityka faworyzowania kapitalizmu miaa trwa nadal, Rosja bdzie musiaa uczestniczy we wszystkich plagach tego ustroju, nie korzystajc z jego dobrodziejstw. Trzeba tedy, by rzd znacjonalizowa te gazie przemysu, ktre wymagaj wysokich nakadw, za drobn produkcj przemysow odda w rce spdzielni robotniczych, a take, by usun wszelkie ciary fiskalne i obcienia, rozkadajce k o m u n wiejsk i umoliwi nieskrpowany rozwj rolnictwa na tradycyjnych zasadach. Woroncow propagowa tedy rodzaj socjalizmu pastwowego pod zwierzchnictwem carskiego rzdu; marksici, oczywicie, wyszydzali ten pomys, ktry wszake (jak zauwaa Pipes) nie jest odlegy od zasad, wprowadzonych przez Lenina w epoce NEP-u. Nicolai Danielson, tumacz Kapitau (1872) i marksista we wasnym przekonaniu, dowodzi rwnie, e kapitalizm w Rosji napotka musi na nieprzezwycialne przeszkody: nie jest w stanie zapewni sobie zagranicznych rynkw, a rynek wewntrzny sam rujnuje, prowadzc do proletaryzacji chopw i masowego bezrobocia. Spoeczne potrzeby mog by zaspo-
338
kojone w Rosji tylko przez ludowy" sposb produkcji, w ktrym rodki wytwarzania nale do wytwrcw; trzeba zatem stara si nie o to, by niszczy wiejsk komun, ale o to raczej, by wprowadzi do niej nowoczesn technik i uczyni w ten sposb z owej tradycyjnej formy podstaw socjalistycznego spoeczestwa. Ekonomici narodniccy byli tak samo lub jeszcze bardziej obojtni na spraw swobd politycznych i konstytucji, jak wikszo narodnickich dziaaczy, poniewa jednak proponowali przy tym program reform, ktre miayby ocali Rosj pod patronatem cara, zwrcili przeciwko sobie ca radykaln opini. Postawili jednak nowe problemy, z ktrymi rwnie musiaa si nastpnie upora literatura marksistowska. Jako w latach 90-tych kwestia rynkw naley take do najbardziej dyskutowanych w marksistowskiej literaturze. Aby narodnick doktryn pokona, naleao dowie, e kapitalizm rosyjski moe sobie stworzy rynek wystarczajcy dla jego rozwoju. Wszyscy wybitniejsi pisarze marksistowscy zajmowali si tym problemem (Struve, Tuhan-Baranowski, Plechanow, Lenin, Bugakow). W poowie lat 70-tych ideologia narodnicka wcielia si w organizacj rewolucyjn Ziemia i Wola. Od pocztku niemal ruch stan przed dylematem: walka polityczna czy propaganda socjalistyczna? Dylemat polega na tym, e walka polityczna" oznaczaa praktycznie walk o swobody konstytucyjne i w oglnoci o przeksztacenie Rosji w duchu zachodniego liberalizmu. Ideay socjalistyczne narodnikw zdaway si nie do pogodzenia z tym programem: jeli system liberalny i parlamentarny zostanie w Rosji zaszczepiony, wwczas perspektywa socjalizmu przesunie si w nieokrelon przyszo, trudno bowiem liczy na to, by system przedstawicielski mg w Rosji, w jakiejkowiek widzialnej przyszoci, doprowadzi do zwycistwa socjalizmu. Zwolennicy tradycyjnej ideologii narodnickiej obstawali zatem za prac propagandow i owiatow w duchu rewolucyjnym, przeciwstawiali si za zarwno polityce sojuszw z liberaami (cho takich jeszcze wtedy ze wiec byo szuka w Rosji), jak prbom przejcia wadzy w drodze przemocy rewolucyjnej. Rycho (1879) organizacja rozpada si na dwie frakcje. Zwolennicy walki politycznej" utworzyli parti Narodna Wola, ktra przyja program walki terrorystycznej: przeciwnicy obrali dla swej organizacji nazw Czernyj Pieriedie i postawili sobie za cel gwny propagand na rzecz rozdziau ziemi obszarniczej midzy chopw, a wic haso, ktre, w przeciwiestwie do abstrakcyjnych ideaw socjalistycznych, miao szanse powodzenia wrd wociastwa; pod tym wzgldem byli oni wierni tej tradycji narodnickiej, ktra wolaa
339
si ogranicza w agitacji do spraw dostpnych wiadomoci ludu. Narodna Wola, organizacja niewielka, lecz zoona z fanatycznie sprawie oddanych i odwanych terrorystw, pozostawia po sobie pami o legendarnych postaciach Zelabowa i Perowskiej, organizatorw skutecznego zamachu na Aleksandra II. Nie pozostawia natomiast adnych uwagi godnych dzie natury teoretycznej; jej gwnym propagandyst byl Lew Tichomirow (1852-1923), ktry z czasem porzuci aktywno rewolucyjn, ogosi pen palinodi dawnych swych wierze i przeszed do obozu najczarniejszej reakcji monarchistycznej. elabow i Perowska, po zabjstwie cara (1 marca 1881), zginli na szubienicy; elabow na sdzie owiadczy, e walczy o sprawiedliwo w imi Chrystusa i ucaowa krzy przed egzekucj. O ile narodowolcy wychodzili z zaoenia, e gwnym zadaniem rewolucjonistw jest walczy z pastwem, jako e pastwo jest samodzieln si, ktrej rozbicie usunie wszystkie przeszkody na drodze do wyzwolenia spoecznego, o tyle dziaacze apolitycznego" Czarnego Podziau sprzeciwiali si blankistowskiej" idei przejcia wadzy bez udziau mas. Represje, ktre nastpiy po zabjstwie cara, faktycznie zniszczyy narodnick konspiracj w obu jej formach. Po bohaterach Narodnej Woli pozostaa rewolucyjna legenda. Natomiast z ona Czarnego Podziau wyszed pierwszy wybitny ideolog rosyjskiego marksizmu - Jerzy Plechanow.
R O Z D Z I A XIV
Jerzy Plechanow i kodyfikacja marksizmu
Plechanowa wolno postawi obok Kautsky'ego, jeli chodzi o miejsce jego w dziejach marksizmu i rol, jak odegra w upowszechnieniu doktryny Nazywany bywa pospolicie ojcem marksizmu w Rosji i przydomek ten jest cakiem zasuony; Plechanow by pierwszym Rosjaninem, ktry nie tylko czyta Marksa i by pod jego wpywem, jak wielu narodnikw, lecz ktry przyswoi sobie marksizm jako caociowy i samowystarczalny pogld na wiat obejmujcy zarwno wszystkie kwestie filozofii i teorii spoecznej, jak te wszystkie wskazwki dla politycznej dziaalnoci. Wszyscy bez wyjtku marksici rosyjscy pokolenia Lenina byli jego uczniami i za takich si uwaali. Jednake oddziaywanie pism Plechanowa wykraczao znacznie poza Rosj. Jako teoretyk nie by on - i waciwie nie pragn by oryginalny; chcia by wierny doktrynie istniejcej tak, jak j pojmowa i broni jej przeciw napaciom. By pisarzem wyksztaconym, doskonale oczytanym w historii myli spoecznej (mniej w filozofii cisej), w literaturze wiatowej i w historii. By te doskonaym popularyzatorem i publicyst. Umysowo mia wybitnie dogmatyczn i skonn do ukadania wszechwyjaniajcych schematw. Przyczyni si znacznie - moe bardziej ni ktokolwiek - do nadania marksizmowi postaci skatechizowanej; pierwszy zacz pisa teksty, ktre mona nazwa podrcznikami marksizmu i ktre w rzeczy samej peniy rol podrcznikw. Jego ogromna rola w dziejach Rosji jest tym bardziej godna uwagi, e Plechanow cay swj marksistowski" ywot spdzi na emigracji, zna ycie rosyjskie z pism i rozmw ze znajomymi i pisa o posannictwie rosyjskiego proletariatu nie majc do czynienia z rzeczywistymi robotnikami. Mimo to ruch marksistowski w Rosji - a w konsekwencji take ruch socjaldemokratyczny - wyrs z zaczynu, ktry Plechanow przygotowa.
1. Powstanie ortodoksji marksistowskiej w Rosji
341

Georgij Walentinowicz Plechanow (1856-1918) urodzi si we wsi Gudawka w guberni Tambowskiej w rodzinie miejscowego ziemianina. Oddany zosta jako chopiec do szkoy kadetw w Woroneu, ktr ukoczy w 1873 roku, by wstpi na uczelni wojskow w St. Petersburgu. Porzuci wszake karier militarn po kilku miesicach i zapisa si w nastpnym roku na studia w Intytucie Grnictwa, skd usunito go po dwch latach, gdy straci sam zainteresowanie dla inynierii. Wykarmiony by na lekturach Czernyszewskiego i innych pisarzy radykalnych, a w czasie studiw zetkn si z rewolucjonistami, z ktrych dwaj, Pawe Akselrod i Lew Deutsch, mieli si sta najbliszymi jego wsppracownikami i przyjacimi. Obaj byli wwczas narodnikami orientacji Bakuninowskiej. Plechanow nalea do organizacji Ziemia i Wola od pocztku jej powstania; by take wsporganizatorem i gwnym mwc na demonstracji zorganizowanej w grudniu 1876 roku w Petersburgu przeciwko przeladowaniom politycznym w Rosji. Poszukiwany przez policj, zbieg za granic i przebywa w Berlinie, skd wrci w poowie nastpnego roku, by podj ycie zawodowego rewolucjonisty. Dziaa przez czas jaki w Saratowie jako czowiek podziemny", organizujc grupy rewolucyjne i siejc antycarsk propagand, piszc manifesty i odezwy w duchu Bakuninowskiej doktryny. Dzieli wwczas narodnickie lekcewaenie dla akcji politycznej o konstytucj i reformy liberalne, zarazem jednak by przeciwnikiem indywidualnego terroru jako rodka nieskutecznego i przeciwnego narodnickiemu kultowi ludu. By wic narodnikiem w sensie klasycznym" i w momencie rozamu w kocu 1879 roku opowiedzia si przeciwko frakcji terrorystycznej. Frakcja Czernyj Pieriedie, ktrej przewodzi, nastawiaa si na prac propagandow i organizacyjn wrd ludu w przekonaniu, e tylko masowy ruch chopw i robotnikw moe przynie Rosji wyzwolenie. Dziaalno tej organizacji nie wysza jednak poza plany ukadane przez garstk konspiratorw i rycho zostaa doszcztnie sparaliowana przez przeladowania. Istniaa jeszcze, albo raczej utrzymywaa pozory istnienia, w roku 1880, lecz ju na pocztku tego roku grupa najaktywniejszych dziaaczy - Plechanow, Deutsch i Wiera Zasulicz - zmuszona zostaa do ucieczki za granic. Opuciwszy Rosj, ktrej nie mia ju zobaczy do 1917 roku, Plechanow osiedli si w Genewie. Marksistowska konwersja zaja mu nastpne dwa lata. Nie znaczy to bynajmniej, by marksizm by mu obcy w okresie narodnickim. Jak wielu narodnickich dziaaczy, by nie tylko zaznajomiony
342
XIV. Jerzy Plechanow i kodyfikacja marksizmu
do pewnego stopnia z doktryn Marksa, ale w znacznym stopniu przyjmowa jej generalne zaoenia. Z artykuw pisanych w narodnickiej fazie wnosi mona, e Plechanow podpisywa si pod zaoeniami historycznego materializmu i e nie by wyznawc subiektywnej socjologii", e jednak sdzi, i oglna teoria zalenoci systemw politycznych i ideologii od bazy" ekonomicznej nie kci si wcale z myl, e Rosja, wskutek szczeglnych przypadoci historycznych, moe omin drog rozwojow Zachodu; co wicej - w zgodzie z filozofi spoeczn Bakunina - wywodzi z marksizmu swj negatywny stosunek do walki politycznej o liberalny porzdek w Rosji; skoro bowiem podstawa ekonomiczna" jest ostatecznie decydujca w rozwoju spoecznym, to naley nastawia si na rewolucj socjaln", nie za polityczn", a wic dy do przeksztacenia wprost struktury gospodarczej Rosji, gdy same zmiany w nadbudowie" niewiele znacz. Innymi sowy: konwersja marksistowska Plechanowa nie polegaa na tym, by mia on przej od wiary w prymat idei" w rozwoju spoecznym do wiary w prymat stosunkw ekonomicznych", albo od religii do materializmu (straci bowiem wiar we wczesnej modoci), lecz na przyjciu trzech zaoe odnoszcych si swoicie do sytuacji rosyjskiej, a sprzecznych z ideologi narodniclc. Po pierwsze wic uzna, e socjalizm w Rosji musi by poprzedzony rewolucj polityczn w duchu zasad liberalno-demokratycznych; po drugie, e Rosja nie moe omin fazy kapitalistycznej, nim stanie si zdolna do socjalistycznego przewrotu; po trzecie, e si przewodni przeobrae socjalistycznych moe by tylko proletariat przemysowy, nie za niezrnicowany lud", a tym mniej chopstwo. W sumie zatem: przejcie na marksizm w umyle Plechanowa byo raczej zmian w pogldach na strategi polityczn, nie za radykaln zmian pogldu na wiat. Przyswoiwszy sobie marksizm, Plechanow pozosta m u wierny do koca ycia. Zmienia do pewnego stopnia stanowisko polityczne w poszczeglnych sprawach odnoszcych si do taktyki rosyjskiej socjaldemokracji (zdawa si zreszt prawie nie zauwaa tych zmian), ale odnalaz w doktrynie marksistowskiej absolutn satysfakcj intelektualn, jak moe da system, ktry w zasadzie" wszystko jest zdolny przewidzie, nie pozostawia nic prawie na up przypadkowoci i pozwala wierzy w niezomne prawidowoci dziejw. Raz zdobywszy pewno we wszechobejmujcym systemie", Plechanow w kwestiach teoretycznych nie zmienia si ju zupenie, lecz powtarza bez koca te same prawdy, uzupeniajc je najwyej dodatkowymi przykadami lub stosujc do nowych zagadnie.
343
Osiedliwszy si w Genewie, gdzie, naturalnym biegiem rzeczy, trapiy go kopoty finansowe (korzysta z pomocy awrowa, w kocu y gwnie z pracy literackiej i okazjonalnych wykadw), Plechanow przez czas jaki prbowa kontynuowa dziaalno swojej narodnickiej organizacji; wydano dwa numery pisma i nawizano kontakt z resztkami organizacji w Rosji. Caa sprawa uscha wszelako rycho, zarwno z powodu bezsilnoci organizacji, jak te politycznych przemian w kierunku socjaldemokracji, jakie przeszli wszyscy jej gwni dziaacze. Przekonawszy si, e walka polityczna o swobody demokratyczne jest naczelnym zadaniem biecego etapu w Rosji i e nie jest bynajmniej rzecz obojtn, w jakim systemie politycznym yj klasy wyzyskiwane, e przejcie od absolutyzmu do demokracji buruazyjnej oznacza nieco wicej anieli zmian jednych wyzyskiwaczy na drugich (typowy argument narodnicki), Plechanow musia si upora z kwesti stosunku ruchu robotniczego do buruazji; w okresie narodnickim gosi, e walka o swobody polityczne jest spraw buruazji i e ruch rewolucyjny, ktry by w sposb istotny uczestniczy w tej walce, skazywaby si na to, i bdzie wasnymi rkami wyciga kasztany z ognia dla swoich wyzyskiwaczy. Doszedszy do wniosku, e walka o demokracj jest konieczna dla przyszych perspektyw socjalizmu, Plechanow musia zaj si kwesti, w jakim sensie w walce tej mona pogodzi wspudzia dwch klas, ktre zasadniczo" s sobie wrogie, to jest buruazji i proletariatu. Temat ten sta si przedmiotem jego rozwaa w najbliszych latach. W 1883 roku nawrcona na marksizm garstka uchodcw nazwaa si Grup Wyzwolenia Pracy; bya to pierwsza rosyjska organizacja typu socjaldemokratycznego w sensie zachodnioeuropejskim. Nie staa si nigdy parti polityczn i waciwie nie wykroczya poza grono swoich zaoycieli: Plechanowa, Deutscha, Wiery Zasulicz, Akselroda (ktry rycho take znalaz si na emigracji). W cigu pierwszych dwch lat istnienia tej organizacji stworzya ona jednak podstawy ideologiczne socjaldemokracji rosyjskiej. Stao si to w szczeglnoci za spraw dwch ksiek, przez Plechanowa ogoszonych: Socjalizm i walka polityczna (1883) oraz Nasze rozbienoci (1885). Ksiki te oznaczay pocztek ostatecznego zerwania socjalistycznego ruchu rewolucyjnego w Rosji z ideologi narodnictwa. Na prno - argumentowa Plechanow - narodnicy zarzucaj marksistom, e uwaajc socjalizm za produkt ewolucji kapitalizmu, musz oni automatycznie by w Rosji sprzymierzecami buruazji: prawa dziejowe nie dadz si ugi ani zaklciami, ani najlepsz wol rewolucyjn. Pierwszym zadaniem rewolucjoni-
344
stw jest zbada, w jakim kierunku posuwaj Rosj nieubagane koniecznoci ekonomiczne. Ot jasnym si stao, e wiejska wsplnota jest skazana na zagad i e nie mona oczekiwa, by miaa ona by zarodkiem socjalistycznej organizacji spoeczestwa. Podobnie jak na Zachodzie, socjalizm w Rosji moe by tylko wynikiem sprzecznoci gospodarki kapitalistycznej, ktra musi rycho opanowa kraj. Od czasu reform Aleksandra II Rosja wesza na drog kapitalizmu i gospodarki pieninej i adne marzenia o skoku" z prymitywnej gospodarki naturalnej do komunizmu nie mog temu zapobiec. Rozpocz si i nadal si bdzie posuwa proces kapitalistycznego zrnicowania chopstwa, ktrego znaczne masy skazane s na wywaszczenie i proletaryzacj; wasno ziemska skupia si bdzie w rkach malejcej liczby zamonych wacicieli, ktrzy usprawni produkcj, wprowadzajc do niej nowoczesn technik. Przemys i transport bd nieuchronnie przeksztaca Rosj w kraj kapitalistyczny, poddany normalnym prawom akumulacji. Spoeczestwo rozwarstwia si musi na rosnc armi proletariuszy i buruazj, a walka midzy tymi klasami okrela bdzie dzieje Rosji w przyszoci. Jednake rozwj kapitalizmu w Rosji hamowany jest przez niezliczone przeytki feudalnego porzdku i samowadczy system polityczny. Buruazja jest zainteresowana w zniesieniu absolutyzmu, w europeizacji Rosji i ustanowieniu liberalnych instytucji politycznych. Najbliszym zadaniem Rosji jest rewolucja buruazyjna, nie za socjalistyczna, a wic rewolucja polityczna, ktra zmiecie przeszkody, jakie nadbudowa pastwowa stawia swobodnej ekspansji kapitalizmu. Wbrew narodnickim rojeniom, rewolucja ta nie moe zbiec si z przewrotem socjalistycznym, ten ostatni bowiem zakada wysoko rozwinity przemys i dobrze zorganizowany, wiadomy swej odrbnoci klasowej proletariat. Rosj czeka tedy epoka kapitalizmu, ktrej wymin niepodobna, ktrej przeciwnie, naley sprzyja. Rewolucja buruazyjna jest take w najwyszym interesie proletariatu rosyjskiego, ktry tylko w warunkach swobody politycznej bdzie zdolny zorganizowa si do przyszych walk i si swoj rozwin do rozmiarw, jakich wymaga bdzie rewolucja socjalistyczna przyszoci. W deniu do demokratycznych przeobrae w Rosji interesy buruazji i proletariatu zbiegaj si przeto, na przekr zasadniczemu antagonizmowi tych klas. Jednake - a jest to punkt szczeglnie wany dla strategii marksistw - z buruazyjnego charakteru nadchodzcej rewolucji nie wynika, e rewolucja ta dokona si siami buruazji ani nawet pod jej przewodem. Saba i tchrzliwa buruazja rosyjska nie sprosta temu zadaniu.
345
Buruazyjna rewolucja moe dokona si tylko pod przewodem proletariatu. Ten punkt naraony by szczeglnie na krytyk ze strony ideologii narodnickiej: a wic proletariat ma walczy po to, by uatwi nieskrpowany rozwj swoim wyzyskiwaczom? Lecz jest to, wedle Plechanowa, faszywy sposb stawiania pyta. Proletariat jest zainteresowany w swobodach politycznych i w zniesieniu samowadztwa, gdy jest to wstpny warunek jego przyszego zwycistwa. Ponadto - i oto drugi fundament strategii socjaldemokratycznej - chodzi o to, aby proletariat w walce z absolutyzmem nie by narzdziem w rkach buruazji, ale si samodzieln, wiadom odrbnoci swych interesw i wiadom granic, w jakich interes jego pokrywa si z interesem kapitalistw, a wic take wiadom, e podstawowa sprzeczno tych interesw musi dochodzi do gosu coraz natarczywiej w miar sukcesw kapitalizmu. Na podstawie samego dowiadczenia codziennego robotnicy nie s wszelako zdolni doj do rozwinitej wiadomoci socjalistycznej i uprzytomni sobie w peni wadnej klasowej pozycji. Jest zadaniem owieconej inteligencji przewodzi duchowo i politycznie klasie robotniczej i odsoni przed ni perspektywy przyszych walk. Chodzi o to, by proletariat wycign wnioski z dowiadcze rewolucji buruazyjnych Zachodu, gdzie, wskutek braku wiadomoci klasowej i organizacji, robotnicy przelewali krew w przewrotach, z ktrych w kocu buruazja zagarna wszystkie korzyci. Proletariat rosyjski moe unikn tego losu, jeli zorganizowany ruch socjaldemokratyczny wniesie do wiadomo socjalistyczn; mimo wszystko, nie ma na to rady, e po rewolucji buruazyjnej klasa robotnicza nie bdzie panem sytuacji, lecz znajdzie si w opozycji do systemu, ktry sama wywalczy W podstawowych liniach Rosja musi przej drog rozwojow Zachodu. S jednakowo powody do przewidywania, e wanie w wyniku jej opnienia, rozwj kapitalizmu i jego upadek dokonaj si tu znacznie szybciej anieli w zachodniej Europie; przyswajajc sobie rozwinit technologi, majc gotowe podstawy teoretyczne i korzystajc z dowiadcze innych krajw, Rosja moe skrci swj cykl rozwojowy; nie moe go jednak omin. Midzy rewolucj buruazyjn i socjalistyczn rozciga si musi epoka kapitalistycznego wyzysku. Ruch socjaldemokratyczny moe skorzysta z poraek i bdw zachodniego proletariatu, by unikn powtrzenia tych samych omyek i przypieszy rozwj. W wietle tych przewidywa i tego programu, cala narodnicka ideologia demaskuje si jako reakcyjna utopia; narodnicy chcieliby bowiem, by Rosja korzystaa z dobrodziejstw rozwoju przemysowego bez ponoszenia
346
nieuchronnych skutkw tego rozwoju w postaci proletaryzacji chopstwa, koncentracji ziemi i upadku wsplnoty wiejskiej; chcieliby take socjalizmu, ktry przyjdzie bez nieodzownych spoecznych przesanek socjalizmu: walki klasowej proletariatu i buruazji oraz wysoko rozwinitych technologicznych, politycznych i socjalnych form charakterystycznych dla kapitalistycznego spoeczestwa. S to pragnienia sprzeczne w e w n t r z n i e i sprzeczne z naukowym, a wic deterministycznym rozumieniem zjawisk spoecznych, gdzie zwizki midzy rnymi stronami ycia spoecznego oraz sukcesja faz rozwojowych ujawniaj si jako obiektywne koniecznoci, od ludzkiej woli niezalene. Gdyby nawet przypuci, e garstce rewolucjonistw uda si, dziki szczeglnemu zbiegowi okolicznoci, obj wadz w wyniku zamachu stanu, nie mogliby oni, wobec niedorozwoju rosyjskiego kapitalizmu, zaprowadzi socjalistycznych porzdkw. Przewrt taki, pisa proroczo Plechanow w Naszych rozbienociach - doprowadziby do politycznego poronienia, na wzr dawnych imperiw Chin lub Persji, a wic byby to odnowiony despotyzm carski na podstawie komunistycznej". W obu wspomnianych dziaach Plechanow ukaza si jako skrajny okcydentalista", jakim w rzeczy samej mia do koca ycia pozosta. Ksiki te uformoway ideologi socjaldemokracji rosyjskiej jako ideologi zasadniczo europejskiego" typu, to jest opart na przewiadczeniu, e schematy rozwojowe Zachodu, opisane przez Marksa, stosuj si tak samo do Rosji. Stworzyy one podstawy strategii dla rosyjskich socjalistw, koncentrujc ich uwag na politycznej rewolucji w duchu liberalnym. Dwa paradoksalne skadniki zawarte byy w tym programie: i proletariat m a by przewodni si rewolucji buruazyjnej oraz, e nieproletariacka inteligencja powoana jest do tego, by wnie socjalistyczn wiadomo do klasy robotniczej. Pierwsze z tych zaoe nie byo bynajmniej sprzeczne z doktryn Marksa, lecz nie rozwizywao ono pytania, ktre nastpnie wyonio si przed socjalistami: jeli sojusz z innymi klasami w rewolucji buruazyjnej jest nieodzowny, to czy buruazja (jak wydawao si z natury rzeczy wynika), czy raczej chopstwo lub cz chopstwa m a by sojusznikiem proletariatu? Lecz dopiero w dwadziecia lat pniej pytanie to miao przyczyni si do rozbicia socjaldemokracji rosyjskiej na dwa obozy. Co do drugiej kwestii, to jest spraw kontrowersyjn, do jakiego stopnia mieci si ona w marksistowskich schematach. Lecz rwnie dyskusja nad t spraw rozwina si pniej.
2. Materializm dialektyczny i historyczny
347

Wiara w niezomne prawa rozwoju spoecznego pozwolia Plechanowowi i jego grupie nie zaama si i nie straci nadziei przez dugie lata, kiedy to ruch rewolucyjny w Rosji wygas niemal zupenie, a reakcja zdawaa si tryumfowa. Lata 80-te byy okresem zniechcenia i regresu politycznego. Plechanow zdoby sobie w tym czasie reputacj gwnego rzecznika rosyjskiego marksizmu, lecz pisma jego docieray do Rosji w niewielkich ilociach; prawd jest jednak, e docieray do tych nielicznych, ktrzy w latach 90-tych mieli stworzy podstawy ruchu socjaldemokratycznego w samej Rosji. Plechanow zosta w 1889 roku ekspulsowany ze Szwajcarii (z powodu przypadkowego wybuchu, spowodowanego przez grup terrorystw rosyjskich, z ktrymi nie mia nic wsplnego); przenis si do Francji, skd z kolei usunito go w 1894 roku za przemwienie na zjedzie Midzynarodwki w Zurychu, w ktrym zaatakowa rzd francuski. W 1894 roku wyjecha do Londynu, skd jednak niebawem pozwolono m u wrci do Genewy. W kocu tego roku ukazaa si legalnie w Rosji ksika Plechanowa (pod pseudonimem Betow), ktrej tytu, brzmicy w pierwotnym zamyle W obronie materializmu, zmieniono celowo, z powodw cenzuralnych, na nudny i akademicki Przyczynek do kwestii rozwoju monistycznego pogldu na dzieje. Ksika ta ugruntowaa w Rosji samej pozycj Plechanowa jako najwikszego autorytetu w sprawach doktryny marksistowskiej i bya przez lata gwnym rdem, z ktrego adepci marksizmu czerpali wiadomoci o filozoficznych podstawach doktryny. Zawiera ona niemal wszystko, co nastpnie Plechanow powtarza w licznych swoich rozprawach na tematy filozoficzne i socjologiczne. Oprcz polemik z rosyjsk socjologi subiektywn" (gwnie z Michajowskim i Karejewem) i z narodnick utopi odrbnej drogi" Rosji, dzieo Plechanowa pomylane jest jako systematyczny wykad marksizmu i jego teoretycznych rde. rda te rozwaane s po kolei zarwno z punktu widzenia ich zasug" w przygotowaniu materialistycznego objaniania dziejw, jak te ich idealistycznych bdw" i niekonsekwencji". W tym zakresie Plechanow po czci za Engelsem upowszechni, a po czci sam stworzy cae m n s t w o stereotypw, ktre weszy do obiegowego zasobu marksizmu. I tak, wedle Plechanowa, podstawowe kategorie i wtki mylowe marksizmu zostay przejte - lecz zarazem oczyszczone z bdw i sprzecznoci - z nastpujcych rde:
348
Po pierwsze, materializm XVIII stulecia, zwaszcza francuski materializm Holbacha i Helwecjusza. Zasug jego jest, i wyjania zjawiska duchowe przez materialne, i rdo wszelkiej wiedzy upatrywa w postrzeganiu zmysowym, i zrozumia, e ludzkie idee i uczucia urabiane s przez rodowisko spoeczne. Zarazem jednak popad w bdne koo, gdy zmiany rodowiska spoecznego tumaczy z kolei wpywem idei. Nadto materializm ten nie wznis si do ewolucyjnego spojrzenia na histori, grzeszy fatalizmem" i nie zna metody dialektycznej. Po wtre, klasyczna filozofia niemiecka, nade wszystko Hegel. Obraz Hegla i jego dialektyki - zarwno w tej ksice, jak w innych pismach Plechanowa - jest gwnie przejty od Engelsa, uproszczony niezmiernie i oparty, jak si wydaje, na bardzo czstkowych i pobienych lekturach. Dialektyka jest wic metod badania, ktra wszystkie zjawiska ujmuje w rozwoju i w zwizkach wzajemnych zalenoci oraz szuka w kadej formie ycia zarodkw, ktre prowadz do jej zagady i przeksztacenia si we wasne przeciwiestwo; szuka wic ona si i jakoci przeciwnych poza tymi jakociami i siami, jakie ujawniaj si w rzeczach na pierwszy rzut oka. Rozwj wedle schematu triady" nie jest natomiast w doktrynie Hegla istotny. Dialektyka kae, dalej, dopatrywa si zarwno w przyrodzie, jak w spoeczestwie skokw jakociowych, ktre powstaj z nagromadzenia zmian ilociowych. Plechanow wic, podobnie jak Engels, traktuje dialektyk jako metod, ktr mona wyabstrahowa z heglowskiej filozofii, uniezaleni od idealistycznej metafizyki i zastosowa w materialistycznym obrazie wiata. Inna wielka zasuga Hegla polega na tym, i rozumia on, e dzieje ludzkie podlegaj prawom, niezalenym od woli jednostek. Jednake konieczno toku rozwojowego dziejw jest dla niego natury duchowej, tym samym wic zbiega si ostatecznie" z wolnoci. Marksizm przeksztaca ten idealistyczny widok wiata, wykazujc, e koniecznoci dziejowe zakorzenione s w materialnych warunkach ycia i e wolno polega na tym, i rozumie si prawa historii i umie je wykorzystywa w skutecznym dziaaniu. Po trzecie, socjalizm utopijny. Utopici szukali rodkw naprawy spoeczestwa, lecz, miast bada nieuchronne zalenoci i prawa rozwoju, stawiali sobie pytania natury normatywnej; pytali, co jest dobre czy podane z punktu widzenia wymogw natury ludzkiej, a tym samym skazywali swe programy na jaowo, jako e dobra wola jest sama przez si bezsilna w przemianach spoecznych. Po czwarte historycy restauracji, Guizot, Thierry, Mignet, przyczynili si walnie do rozumienia procesw historycznych jako walk, okrelonych
349
przez interesy materialne klas spoecznych. Pod tym wzgldem utorowali oni drog marksizmowi. Jednake nie przezwyciyli idealistycznej filozofii historii, gdy w ostatecznoci uzaleniali walki spoeczne i formy wasnoci od niezmiennej natury ludzkiej; jasne jest wszake, e niezmienna natura ludzka nie moe wyjani zmiennoci form historycznych. Wszystkie te niedostatki zostay ostatecznie usunite przez teori Marksa, ktrej znaczenie porwnuje Plechanow ju to do przewrotu lcopernikaskiego, ju to do teorii Darwina. Podobnie jak Kopernik, Marks stworzy podstawy nauki o spoeczestwie, gdy wprowadzi nieznan uprzednio ide koniecznoci do rozumienia zjawisk spoecznych, ta za jest warunkiem wszelkiego mylenia naukowego (w historiozofii Hegla konieczno" istniaa tylko jako kategoria logiczna; w jakim sensie Kopernik stworzy teori koniecznoci przyrodniczej, tego Plechanow nie wyjania). Lecz porwnanie z Darwinem jest bardziej istotne. Podobnie jak Darwin wyjani ewolucj form ycia adaptacj gatunkw do przemian rodowiska zewntrznego (wedle Plechanowa na tym wanie polega darwinizm!) Marks dowid, e historia ludzkoci wytumaczalna jest stosunkami ludzi z otaczajc ich natur, a to w szczeglnoci przez rozwj narzdzi wytwarzania, ktre zapewniaj czowiekowi rosnce panowanie nad naturalnym otoczeniem. Ot monizm historyczny Marksa polega wanie na twierdzeniu, e w ostatecznoci" wszystkie przemiany historyczne zalene s od rozwoju narzdzi pracy, przy czym umiejtno wytwarzania narzdzi okrela swoisto gatunku ludzkiego i swoisto wizi spoecznej (kooperacja). Obiekcja, wedle ktrej same przemiany techniczne zale od ludzkiego wysiku intelektualnego, nie ma wartoci, gdy z kolei postp intelektu jest wanie uzaleniony od postpu techniki; tak to przyczyna i skutek nieustannie zmieniaj si miejscami. W kadym danym momencie historycznym poziom si wytwrczych okrela poziom umysowy spoeczestwa, a wic take wynalazki techniczne, ktre udoskonalaj w dalszym cigu produkcj. Poniewa wic czowiek zmienia si nieustannie pod wpywem okolicznoci zewntrznych, nie ma adnej niezmiennej natury ludzkiej. Na podstawie okrelonego poziomu si wytwrczych utrwalaj si okrelone stosunki produkcyjne, a pod ich wpywem z kolei formuj si instytucje polityczne, psychologia spoeczestwa oraz formy ideologiczne; jednake wszdzie mamy do czynienia z wpywem wzajemnym: instytucje polityczne same wpywaj na ycie ekonomiczne, ekonomia spoeczestwa i jego psychologia s dwiema stronami" jednego procesu, jakim jest produkcja ycia", to jest walka ludzi o istnienie, obie te zale od poziomu
350
techniki. Psychiczne postawy ludzi dostosowuj si do poziomu ekonomicznego, ale, z drugiej strony" konflikt midzy technik i stosunkami produkcyjnymi powoduje w psychice ludzi takie zmiany, ktre wyprzedzaj zmiany w stosunkach produkcyjnych. Nie mona wic zarzuca marksizmowi adnej jednostronnoci, gdy obejmuje on swoj teori ca wielo oddziaywa wzajemnych w spoeczestwie. Od stosunkw ekonomicznych zale take wytwory ideologiczne, do ktrych Plechanow zalicza nauk, filozofi i sztuk; obserwujemy wprawdzie wpywy jednych formacji artystycznych na inne, lecz samo pojcie wpywu" niczego nie wyjania, przeciwnie, tylko podobiestwa stosunkw spoecznych midzy rnymi ludami umoliwiaj wzajemny wpyw midzy nimi w zakresie produkcji artystycznej. Historii nie mona take wyjania szczegln rol genialnych jednostek. Przeciwnie, rola geniuszy wyjania si historycznie: geniusz to ten, ktry wczeniej ni inni chwyta sens dopiero powstajcych stosunkw spoecznych i najdoskonalej wyraa tendencje jakiej klasy spoecznej. Poniewa konieczno rzdzca wiatem jest uniwersalna, wolno, z marksistowskiego punktu widzenia - podobnie jak w doktrynach Spinozy i Hegla - nie polega na tym, iby ludzie mieli do swej dyspozycji jaki margines luzu, od przyczynowoci powszechnej niezaleny, lecz na tym tylko, i dziki znajomoci praw przyrody potrafi nad ni panowa. Zakres tego panowania ronie nieustannie w dziejach i oto doszlimy do miejsca, w ktrym moliwy jest ostateczny tryumf wiadomoci nad koniecznoci, rozumu nad lepym prawem"; polega on bdzie na tym, i ludzie naucz si kierowa procesami spoecznymi, ktre do tej pory niemal cakiem wymykay si ich wadzy. Plechanow nie wyjania, w jaki sposb wiadomo moe odnie ten tryumf" przy zaoeniu, e jej caa dziaalno okrelona jest przez elazne koniecznoci, a wic rwnie stopie wadzy czowieka nad natur jest wyznaczony przez ow natur niezalenie od ludzi. Podobne myli Plechanow powtarza w licznych swoich pniejszych artykuach, ksikach i wykadach; niektre z tych tekstw zdobyy sobie trwa pozycj w nauczaniu marksizmu nie tylko w Rosji - nade wszystko Podstawowe zagadnienia marksizmu (1908), Rola jednostki w historii (1898), Przyczynki do historii materializmu (1896). Wszystkie rozprawy teoretyczne Plechanowa s po czci polemiczne i zwracaj si przeciw tym przeciwnikom, ktrych w danej chwili uwaa za najgroniejszych z p u n k t u widzenia spoistoci i integralnoci marksizmu, a wic nade wszystko przeciwko tym,
351
ktrzy bd byli marksizmowi najblisi, bd usiowali go od rodka" niejako rewidowa czy naprawia; po narodnikach przysza kolej na rewizjonistw niemieckich, potem na neokantystw, na empiriokrytykw rosyjskich. W odrnieniu od wikszoci marksistw zachodnioeuropejskich, ktrzy uwaali, e marksizm jako teoria rozwoju spoecznego nie jest logicznie zwizany z adnym okrelonym stanowiskiem w kwestiach epistemologicznych i metafizycznych (rwnie Kautsky z czasem przyj ten pogld), Plechanow z ogromnym naciskiem powtarza, e doktryna marksistowska stanowi integralny i peny korpus teoretyczny obejmujcy rwnie wszelkie podstawowe kwestie filozoficzne i e nie wolno oddziela" materializmu dialektycznego" (on pierwszy bodaj posuy si t nazw na oznaczenie caoci filozofii marksistowskiej) od materializmu historycznego", ktry jest niejako zastosowaniem tych samych zasad i regu mylenia w badaniu zjawisk spoecznych. Ten nacisk na integralno doktryny przej od Plechanowa Lenin, a za nim pastwowa ideologia sowiecka; mieci si w tym zaoenie, e socjaldemokracja nie moe by neutralna w stosunku do adnych kwestii natury filozoficznej i e ma ona w swoim rozporzdzeniu kompletny pogld na wiat, ktrego niepodobna przyj tylko czciowo bez znieksztacenia kadej jego czci z osobna. Filozofia marksizmu, jak j Plechanow wykada, bya powtrzeniem, bez adnych prb analizy, formu Engelsowskich, przewanie w formie wyjaskrawionej. Materializm polega na twierdzeniu, ktre marksizm za Feuerbachem przyjmuje, e byt albo materia ma podstaw sam w sobie", myl za wszelka jest produktem bytu; w odrnieniu jednak od Feuerbacha, materializm dialektyczny twierdzi, e podmiot ludzki nie jest tylko biernym odbiorc treci, jakie mu przedmioty przekazuj, lecz poznaje wiat w toku praktycznego na oddziaywania; nie znaczy to jednak, wedle Plechanowa, e ludzie ksztatuj lub wspksztatuj przedmioty poznawane, lecz tylko, e poznawanie przedmiotw, takich jakimi s same w sobie", dochodzi do skutku gwnie w procesie pracy, nie za kontemplacji. Materializm jest doktryn niezbit i przez nauk potwierdzon, a wszyscy jego wspczeni krytycy - Croce, Schmidt czy Bernstein - powtarzaj tylko argumenty przez Feuerbacha dawno obalone. Dialektyka jest teori rozwoju wiata w zwizkach, rozwoju w sprzecznociach i w przemianach skokowych" i ona take potwierdza si w wietle wspczesnej nauki; i tak teoria mutacji Hugo de Vriesa daje przykad skokw jakociowych" w naturze (Plechanow nie wyjania, w jaki sposb mutacje biologiczne s przygotowane przez nagromadzenie zmian ilociowych"). Przykadem skokw jakociowych s
352
zamiana wody w ld lub w par, wykluwanie si motyla z larwy, a take dodawanie, w ktrym po przekroczeniu 9 otrzymujemy skok jakociowy" w postaci dziesitki. Naiwnoci takich u Plechanowa jest peno. Naley do nich rwnie twierdzenie, e uznanie sprzecznoci dialektycznych" jest nie do pogodzenia z logik formaln; mamy tu powtrzenie argumentw eleackich na rzecz twierdzenia, e ruch jest sprzecznoci (poruszajcy si przedmiot jednoczenie znajduje si" i nie znajduje si" w danym miejscu). Podobnie jak spoczynek jest poszczeglnym przypadkiem ruchu, logika formalna jest poszczeglnym przypadkiem" logiki dialektycznej i stosuje si" do rzeczywistoci traktowanej jako niezmienna. Przykadem skokw jakociowych" s rewolucje polityczne, a przykadem sprzecznoci dialektycznych - walka klasowa itd. Wszystkie te rozwaania, ktre miay z czasem wej do elaznego kanonu rosyjskiego materializmu dialektycznego, zdradzaj niko filozoficznej edukacji Plechanowa i jego symplicystyczne mylenie. W kwestiach odnoszcych si do materializmu historycznego jego wywody s bardziej zrnicowane i oparte na lepszej znajomoci przedmiotu. I tu wszake zaley mu nade wszystko na tym, by uchowa swoj monistyczn wiar we wszechwyjaniajc moc si wytwrczych" jako motoru dziejw. I tu, za przykadem Engelsa, oponuje przeciwko twierdzeniu, iby marksizm wyjania wszystkie procesy historyczne za pomoc jednego czynnika", albowiem, jak twierdzi, wszystkie czynniki" s tylko metodycznymi abstrakcjami, podczas gdy w rzeczywistoci mamy do czynienia z jednym procesem historycznym, uzalenionym w ostatniej instancji" od postpu technicznego. Wyraenie w ostatniej instancji" znaczy za, wedle Plechanowa, e moemy w kadym spoeczestwie wyrni niejako porednie pitra", za porednictwem ktrych siy wytwrcze okrelaj rne cechy ycia spoecznego (stosunki ekonomiczne, ustrj polityczny, psychiczne wasnoci spoeczestwa, ideologie). Ponadto wszdzie mamy do czynienia z oddziaywaniem wzajemnym: nadbudowa okrelona jest przez baz, ale sama nastpnie na ni wpywa; baza tworzy si w wyniku zapotrzebowania zgaszanego przez siy wytwrcze, ale same siy wytwrcze z kolei zmieniaj si pod wpywem bazy itd. Rozwaania te nie ukadaj si bynajmniej w koherentn cao. Podobnie jak inni marksici wspczeni, Plechanow nie jest w stanie wyjani, w jaki sposb mona pogodzi wiar w siy wytwrcze jako ostatecznie okrelajcy" motor rozwoju z ide wzajemnego oddziaywania". Jeli bowiem wysze pitra" mog inicjowa zmiany zachodzce w pitrach
353
niszych", to nie wiadomo, na czym miaby polega monizm historyczny" i co to znaczy, e owe wysze pitra" s w kocu" w caoci zalene od niszych; jeli za inicjowa niczego nie mog, to wyraenie oddziaywanie w z a j e m n e " jest pozbawione sensu. Podobnie nie wiadomo, w jaki sposb mona twierdzi, e czynniki" wyrnione w procesach dziejowych (jak wanie ustroje, stosunki wasnoci, ideologie) s tylko abstrakcjami" uywanymi dla wygody rozumowania i zarazem wyrni owe pitra" w taki sposb, i odrbno ich jest cakowicie realna, a przy tym jeszcze powtarza, e przemiany si wytwrczych (ktre wobec tego z jakich niewyjanionych powodw nie zasuguj na nazw czynnika"?) decyduj o wszystkim. Na dobitk w Podstawowych zagadnieniach marksizmu Plechanow utrzymuje, e siy wytwrcze okrelone s przez warunki geograficzne, wobec czego te ostatnie musiayby mie przyznan godno ostatecznie wyjaniajcego" motoru dziejw - wbrew innym zaoeniom. Najwidoczniej Plechanow, p o d o b n i e jak wielu marksistw, chce utrzyma wiar w jedn zasad wyjaniajc procesy historyczne i zarazem nie popa w konflikt ze zdrowym rozsdkiem, a wic uzna, e wydarzenia historyczne na og tumacz si zbiegiem najrniejszych okolicznoci; powstaje std wanie w zbir zastrzee, ktre maj na pozr agodzi skrajno tumacze monistycznych", lecz w rzeczywistoci w monizm przekrelaj, gdy mgliste wyraenie w ostatniej instancji" traci sens przy jednoczesnym uznaniu wzajemnego wpywu"; pozostaje wtedy zdroworozsdkowe twierdzenie, i wydarzenia historycznie znaczce dokonuj si w wyniku zbiegu rnych si, ktrych ilociowego rozkadu obliczy niepodobna, a wrd ktrych z ca pewnoci s rwnie takie, jak poziom technologii spoeczestwa, jego ukad klasowy i ustrj polityczny. Lecz twierdzenie takie nie zawiera ju nic swoicie marksistowskiego, std te nie moe by nigdy przez wierzcego marksist wypowiedziane w takiej formie. Charakterystyczne dla Plechanowa (podobnie jak dla Kautskye'go) jest rwnie przekonanie, e procesy spoeczne mona rozwaa tak samo jak zjawiska naturalne", to jest w sposb cakowicie zobiektywizowany i przy zaoeniu, e istniej uniwersalne prawa przemian, ktre stosuj si w tym sensie do historii ludzkiej, jak do formacji geologicznych (skoki jakociowe, sprzecznoci, ewolucja). Plechanow rozprawia si midzy innymi ze sawnym zarzutem Stammlera, ktrego zdaniem marksici lekcewa zupenie teleologiczny charakter ludzkich zachowa, a wobec tego wzywajc ludzi do wspdziaania z - nieuchronnym rzekomo - postpem, czyni co
354
takiego, jak gdyby wzywali do popierania zamienia soca, o ktrym to zamieniu skdind wiadomo, e tak czy owak, bez wzgldu na ludzkie wysiki, zaj musi. Ot obiekcja ta, wedle Plechanowa, jest zgoa bezzasadna, albowiem marksici uznaj wanie, e wrd okolicznoci niezbdnych w doprowadzeniu do skutku pewnych procesw spoecznych, s take ludzkie celowe dziaania, uczucia, pragnienia i namitnoci. Twierdz oni jednak, e owe uczucia i pragnienia same s w sposb konieczny wyznaczone przez siy wytwrcze oraz zalene od nich stosunki spoeczne. Podobnie jak Kautsky w polemice z Bauerem, Plechanow nie rozumie, jak si zdaje, sensu Stammlerowskiej obiekcji. Czym innym jest bowiem - rozwaa sprawy historii minionej, w ktrych ludzkie uczucia, cele i namitnoci wystpuj tylko jako fakty psychologiczne i spoeczne, wspdziaajce w przebiegu wydarze, czym innym za - zastanawia si nad wasnym udziaem w procesach, ktrych przysze rezultaty uwaa si za przesdzone tak czy owale dziaaniem nieodpartych si dziejowych. Jeli osobnik ludzki zastanawia si nad tym, w jaki sposb wasne celowe dziaanie ma sobie okreli, lub z jakiej racji miaby w jakim ruchu spoeczym uczestniczy, wwczas oznajmienie, e cele jego, jakiekolwiek by byy, s z elazn koniecznoci wyznaczone przez siy wytwrcze, nie ma dla najmniejszego znaczenia w rozstrzygniciu jego pyta, podobnie jak twierdzenie, e pewne wyniki procesu dziejowego s nieuchronne. Plechanow powiada, e gdy ja sam bior udzia w ruchu, ktry uwaam za historycznie konieczny i nieuchronnie zwyciski, wwczas wasn swoj dziaalno traktuj jako niezbdne ogniwo w owym koniecznym procesie. Nie zauwaa jednak, e wyjanienie to nie jest w ogle odpowiedzi na pytanie Stammlera. Nie jest bowiem wiara w zwycistwo pewnego ruchu motywem wspudziau w tym ruchu, chyba e ze strony tych, ktrzy chc sobie zapewni miejsce po stronie zwyciskiej jako takiej, bez wzgldu na wszystkie inne okolicznoci. Motywacja taka - mianowicie motywacja dalekowzrocznego karierowicza - jest oczywicie moliwa, lecz nie jest to bynajmniej to, o co, Plechanowowi chodzi, a w kadym razie ukazanie moliwoci takiej motywacji nie jest odpowiedzi na pytanie, jakie moralne wzgldy przemawiaj za tym, by uczestniczy w ruchu, ktrego zwycistwo jest przesdzone. Jeli takich wzgldw nie ma, to nie ma i powodu do takiego uczestnictwa. Jeli za s powody moralne, to nie mog one wynika z praw dziejowych", lecz musz by skdind wyprowadzone. Na tym polegaa obiekcja neokantystw, ktrej Plechanow nie rozumia. Traktowa przy tym siebie samego jako niezbdne ogniwo" w procesie przemian socjalistycznych,
355
z czego wnosi naley, e przemiany te nie odbyy si bez niego: by moe, jest to prawd w tym szczeglnym przypadku, lecz przeczy oglnym zasadom wyoonym przez Plechanowa w zwizku ze spraw roli jednostki w historii, ponadto za w dalszym cigu nie wyjania, dlaczego on sam (albo ktokolwiek inny) miaby si chcie podj owej roli niezbdnego ogniwa. Resumujc, moemy wyliczy takie oto charakterystyczne cechy pisarstwa teoretycznego Plechanowa: absolutne przewiadczenie o koniecznoci dziejowej; nieobecno adnej zasadniczej rnicy midzy badaniem przyrody i spoeczestwa; przekonanie, e materializm historyczny jest zastosowaniem" regu materializmu dialektycznego oraz wyrane odrnienie obu tych dziedzin jako czci jednej niepodzielnej caoci; silny nacisk na integralny charakter marksizmu jako pogldu na wiat socjaldemokracji, a wic rwnie uznanie, e socjaldemokracja jako taka musi wyznawa okrelon doktryn filozoficzn; silny nacisk na wag tradycji filozoficznej w powstaniu marksizmu. Plechanow nalea do gwnych twrcw tego stylu marksistowskiego pisarstwa, ktry w jaskrawszej jeszcze formie stosowa po nim Lenin i ktry naladuje polemiki sekt religijnych. Poniewa od chwili swej marksistowskiej konwersji Plechanow mia pewno, e wszystkie problemy filozofii i teorii rozwoju spoecznego s ostatecznie rozstrzygnite, nie zajmuje on nigdy stanowiska czowieka, ktry zastanawia si nad problemem teoretycznym, lecz stanowisko wyznawcy, ktry broni ustalonej doktryny; w rezultacie argumenty jego s byle jakie, chodzi w nich bowiem zawsze tylko o to, by zada cios" przeciwnikowi, nie za o to, by rozway pytanie teoretyczne. Ponadto Plechanow nieustannie wymiewa tych przeciwnikw, ktrzy powouj si na jakie autorytety naukowe (marksizm wszake nie uznaje autorytetw), lecz sam co chwila, by poprze swoje wywody, powouje si na opinie takich autorytetw, ktrzy w danej sprawie mog mu by pomocni i operuje przykadami z dziedzin, na ktrych sam zupenie si nie zna, mnoc race pomyki rzeczowe; jednoczenie gromadzi duo takich przykadw, ktre maj potwierdza jakie prawa dialektyki" albo jakie reguy materializmu historycznego, zupenie nie uwiadamiajc sobie dystansu, jaki zachodzi midzy zbiorem takich przykadw, przewanie trywialnych (woda zamienia si w par", s mutacje w biologii" etc.) a generaln zasad, ktr maj one ilustrowa (np. wszystkie procesy w wiecie dokonuj si przez gromadzenie zmian ilociowych, ktre prowadz do jakociowych skokw). Nie uwiadamia te sobie, e
356
podobnie jak atwo jest znale przykady na zaleno pewnych cech obyczajowych od poziomu technicznego spoeczestwa albo pewnych cech ideologii od walk spoecznych, rwnie atwo jest mnoy przykady odwrotne (np. na zaleno rozwoju technicznego od ustroju politycznego albo na wpyw tradycji ideologicznych na ustrj polityczny) i e w adnym wypadku przykady takie nie usprawiedliwiaj adnej oglnej teorii historiozoficznej, chyba e sprowadzi si te teorie do mglistych frazesw, stwierdzajcych, e z jednej strony" takie to okolicznoci wpywaj na takie inne, ale z drugiej strony" jest i wpyw o d w r o t n y
3- Estetyka marksistowska
Rozwaania nad sztuk z p u n k t u widzenia materializmu historycznego zajmuj w pismach i wykadach Plechanowa duo miejsca; obok Mehringa i Lafargue'a nalea on w tym zakresie do pionierw. W historii sztuki znajomo przedmiotu Plechanowa bya znacznie lepsza ni w filozofii i atwo m u byo o przykady z najrniejszych epok, ktrymi swoje oglne tezy ilustrowa. Lecz i tu rwnie racy jest rozziew midzy licznymi trafnymi spostrzeeniami na zaleno twrczoci artystycznej od warunkw technicznych i walk spoecznych a tez ogln, wedle ktrej twrczo artystyczna narodw cywilizowanych, w stopniu nie mniejszym ni twrczo ludw pierwotnych, podporzdkowana jest koniecznoci. Rnica polega jedynie na tym, e u narodw cywilizowanych zanika bezporednia zaleno sztuki od techniki i sposobw produkcji" ( Listy bez adresu, t. I). Na podstawie opisw rnych etnografw wykazuje wic Plechanow, e w spoeczestwach pierwotnych czynnoci artystyczne s zwizane" z prac bd w ten sposb, e prac po prostu naladuj (np. w tacach zbiorowych), co ma, wedle niego, suy odtwarzaniu przyjemnoci", jakiej czowiek doznaje podczas pracy, bd w ten, e pracy bezporednio pomagaj (zwaszcza przez rytmizacj), bd w ten jeszcze, e wywouj rne skojarzenia z wartociami cenionymi w danym spoeczestwie (a wic ze sprawnoci fizyczn, bogactwem itd.), a symbole, suce budzeniu tych skojarze, nabieraj waloru pikna. W spoeczestwach klasowych z kolei zaleno sztuki od si wytwrczych jest porednia: sztuka mianowicie wyraa" ideay, uczucia i myli klas spoecznych. I tak farsa francuska XVIII wieku wyraa niezadowolenie ludu z istniejcych porzdkw, tragedia klasyczna - ideay arystokracji i dworu etc. Plechanow nie zauwaa, e
3. Estetyka marksistowska
357
tego rodzaju spostrzeenia nie s w aden specyficzny sposb marksistowskie, e zaleno przemian w gatunkach literackich czy stylach malarskich od interesw klasowych i przeobrae spoecznych wiadoma bya wielu historykom i krytykom zgoa niezalenie od marksizmu, rwnie tym, na ktrych nieraz si powouje, jak Guizot, Taine czy Brunetiere. Marksistowskie jest nie samo uznanie takiej zalenoci, ale twierdzenie, e zalenoci te tumacz wszystkie cechy twrczoci artystycznej i e pomidzy stosunkami klasowymi danego spoeczestwa a jego produkcj artystyczn zachodzi zwizek koniecznoci"; gdy si to na serio przyjmuje, naleaoby wnosi, e umys dostatecznie przenikliwy potrafiby ze znajomoci ekonomiki spoeczestwa wyprowadzi dedukcyjnie ca jego sztuk i literatur, to jest potrafiby napisa wszystkie dziea Corneille'a na podstawie dokadnej wiedzy o ekonomice Francji XVII-wiecznej. Plechanow, oczywicie, nie wypowiada tego rodzaju absurdw, lecz nie dostrzega, e absurdy takie s naturaln konsekwencj jego teorii. Usiuje nieustannie zapewnia, e twrczo artystyczna tumaczy si bez reszty jej wartociami klasowymi, a take, e naley ocenia dziea sztuki ze wzgldu na tre, ktra daje si wypowiedzie take w innym, nieartystycznym jzyku, a zarazem nie chce odrzuca odrnienia midzy treci ideologiczn" a sposobem jej artystycznej prezentacji. Rwnie w tym celu niezawodna kategoria ostatniej instancji" spraw zaatwia: o wartoci dziea sztuki w ostatniej instancji stanowi ciar gatunkowy jego treci" ( Sztuka a ycie spoeczne, 1913). Tak wic znajomo genezy sztuki jest tym samym, co znajomo kryteriw jej oceny artystycznej; kryteria te nie s wprawdzie absolutne (wszystko si zmienia"), ale s obiektywne, to jest moemy bezbdnie ustali, co jest, a co nie jest pikne dla danej epoki i warunkw. Ot mamy ocenia dzieo artystyczne ze wzgldu na zgodno midzy jego ide" a form". Im bardziej forma dziea sztuki odpowiada jego idei, tym bardziej jest ono udane" (tame). Lecz w takim razie musielibymy z gry - to jest niezalenie od znajomoci dzie sztuki, wiedzie o tym, jakie mianowicie formy" s najbardziej stosowne do wyraenia danej idei; Plechanow nie mwi wszelako, w jaki sposb moglibymy tak wiedz posi. Lecz i to nie wszystko. Nie wystarcza, eby forma odpowiadaa idei"; sama idea ponadto musi by prawdziwa ", jeeli dzieo sztuki m a by pikne. W ten sposb atwo zauway, do jakiego stopnia Plechanow wypracowa - po czci samodzielne, po czci pod wpywem Czernyszewskiego - podstawowe zaoenia pniejszego socrealizmu. Nie znaczy to bynajmniej, by w swoich upodobaniach artystycznych Plechanow naprawd posugiwa si swoimi
358
kryteriami, to jest by sam odczuwa jako estetycznie wartociowe to tylko i zawsze to, co wyraa" jak myl, w ktr on sam wierzy; przeciwnie, jego gusty artystyczne nie odbiegay od przecitnie panujcych wrd ludzi wyksztaconych w jego czasach (cznie z obrzydzeniem do nowszych kierunkw w malarstwie). Lecz teoria jego stworzya podstawy do mierzenia wartoci artystycznej uytecznoci polityczn. Zdaniem Plechanowa, haso sztuka dla sztuki" i w oglnoci pogld, i gwnym celem sztuki jest tworzy wartoci artystyczne jako wartoci samodzielne, jest take z koniecznoci produkowany przez pewien typ stosunkw spoecznych, mianowicie przez sytuacje, w ktrych twrcy czuj si izolowani od spoeczestwa. Wanie taki kryzys sztuka, jego zdaniem, przeywaa na pocztku stulecia. Impresjonizm i kubizm w malarstwie s przejawem dekadencji buruazji (impresjonizm jest powierzchowny" i nie siga poza zewntrzn powok zjawisk", kubizm to bzdura do szecianu"), podobnie jak literatura symbolistw, rosyjskich czy innych (ataki na Merekowskiego, Zinaid Gippius, Przybyszewskiego). Oto typowy przykad ocen Plechanowa: Przypumy, e artysta chce namalowa kobiet w granatowej sukni. Jeeli to, co przedstawi na swym obrazie, rzeczywicie bdzie podobne do takiej kobiety, powiemy, e udao mu si namalowa dobry obraz. Jeli natomiast zamiast kobiety ubranej w granatow sukni zobaczymy na ptnie kilka figur stereometrycznych, w bardziej czy mniej prymitywny sposb pokrytych tu i wdzie warstwami mocniejszej lub bardziej rozwodnionej farby granatowej, powiemy, e namalowa wszystko, co si komu podoba, ale nie dobry obraz" (tame). W naiwnociach takich nie ma, oczywicie, nic zadziwiajcego; jest bowiem rzecz notoryczn, e ludzie, po przekroczeniu pewnego wieku, nie s zdolni asymilowa nowych form artystycznych, jaskrawo odbiegajcych od wzorw, jakie sobie przyswoili w modoci i e odrzucaj te formy jako wynaturzone i ekstrawaganckie. Jednake Plechanow nie uwaa takich i podobnych ocen za wyraz swoich gustw, ale za nieuchronne konsekwencje logiczne marksistowskiej teorii spoeczestwa, a wic za twierdzenia naukowe"; z tego punktu widzenia pniejszy wpyw jego pisarstwa, ktre niemal stworzyo kanony sowieckiej estetyki, by opakany, m i m o e on sam by przekonany o potrzebie swobody twrczej artystw i doskonale wiedzia o jaowoci sztuki produkowanej na bezporednie zamwienie polityczne, sztuki, ktra przedstawia wiat, jakim by powinien, nie za jakim jest (krytyka Matki Gorkiego), a tym bardziej sztuki produkowanej pod przymusem.
4. Walka z rewizjonizmem
359
4. Walka z rewizjonizmem
Lata 90-te przyniosy w Rosji - po czci dziki gwatownemu tempu industrializacji, po czci wskutek wstrzsu, jakim by straszliwy gd na wsi rosyjskiej - renesans ycia politycznego; marksizm i ideologia socjaldemokratyczna weszy szeroko na scen publicznych dyskusji. By w tym do pewnego stopnia tryumf Plechanowa jako pierwszego wybitnego rzecznika doktryny. Lecz liczne mniejsze czy wiksze grupy socjaldemokratyczne, ktre powstaway w miastach rosyjskich, wyoniy zarazem nowych dziaaczy i teoretykw, ktrzy wprawdzie oddawali hod Plechanowowi jako nauczycielowi teorii, lecz bynajmniej nie zawsze gotowi byli lepo sucha jego rad politycznych; Plechanow za by czowiekiem nieznoszcym sprzeciwu, dnym posuchu i przekonanym o swoim bezwzgldnym autorytecie we wszystkich kwestiach odnoszcych si nie tylko do doktryny, lecz take do polityki socjalistycznej w Rosji. Dochodzio na tym tle do przykrych spi, z ktrych najsawniejsze jest rozczarowanie Lenina po spotkaniu z mistrzem w 1900 roku. Pod koniec lat 90-tych znaczn cz wysikw Plechanowa zaja walka z rewizjonizmem Bernsteina i neokantystw. By on pierwszym, ktry przypuci frontalny i gwatowny atak na Bernsteina; by take, obok Ry Luksemburg, najbardziej nieprzejednanym krytykiem rewizjonizmu (nikt z Niemcw nie dorwnywa pod wzgldem gwatownoci krytyk owym dwojgu uchodcom ze wschodniej Europy), ale w odrnieniu od Ry, zabra si natychmiast do filozoficznych podstaw rewizjonizmu, ktre uwaa - take w przeciwiestwie do wikszoci krytykw - za niesychanie wany punkt sporu. Kantyzm wedle niego jest prb zaszczepienia buruazyjnej mentalnoci w szeregach socjaldemokracji; uczy on, po pierwsze, e wiedza ludzka nie moe dotrze do rzeczywistoci samej w sobie" i pozostawia miejsce dla wiary religijnej, ktra wszake zawsze bya rodkiem duchowego zniewolenia klas uciskanych przez ich ciemiycieli. Po wtre kantyci, zgodnie z teori nieskoczonego postpu, uwaaj socjalizm za idea, ku ktremu mona wprawdzie stopniowo zmierza, ale ktrego efektywnie osign niepodobna. W ten sposb stwarzaj filozoficzne podstawy dla reformizmu i oportunizmu, rezygnuj z socjalizmu jako realnie osigalnego celu i z rewolucji jako rodka. Jednoczenie Plechanow atakowa wszystkie analizy zmian w kapitalistycznym spoeczestwie, ktrymi Bernstein usprawiedliwia swoje odejcie od rewolucyjnego marksizmu. Jeli nawet udzia klas rednich w caoci populacji ronie i jeli
360
bezwzgldna poprawa losu robotnikw rzeczywicie jest faktem, to marksistowska teoria zaostrzajcych si antagonizmw klasowych wcale przez to nie doznaje ograniczenia: pace realne mog wzrasta, a mimo to nierwnoci spoeczne pogbiaj si (wzgldne zuboenie proletariatu). Jeeli za mentalno trade-unionistyczna zbiera niwo wrd robotnikw, to nie dlatego, by sama sytuacja klasowa to sprawiaa, ale z winy oportunistycznych przywdcw. W tej kwestii Plechanow rozumowa tale samo, jak Ra Luksemburg i jak Lenin: skoro doktryna uczy, e klasa robotnicza jest z natury rzeczy klas rewolucyjn, wobec tego, gdy paska empiria zdaje si nie potwierdza tej teorii, wyjanieniem nie mog by zmiany w sytuacji klasowej robotnikw, ale zoliwo renegatw, ktrzy zajli miejsca w kierownictwie zwizkw zawodowych i partii. Drugim przeciwnikiem przez Plechanowa atakowanym by rosyjski ekonomizm", ktry uwaa on za wariant bernsteinowskiego rewizjonizmu. Niektrzy zwolennicy ekonomizmu" nie rezygnowali wprawdzie przynajmniej werbalnie - z celu ostatecznego" socjaldemokracji, lecz, w zgodzie z klasyczn tradycj narodnick, nastawiali si na prac wrd robotnikw ograniczon do aktualnie przez robotnikw odczuwanych, wic ekonomicznych gwnie rewindykacji; w rezultacie lekcewayli prac polityczn, walk o swobody konstytucyjne i upowszechnianie wrd proletariatu socjalistycznej wiadomoci. Tym samym ekonomici" nieufnie odnosili si do kierowniczej funkcji inteligentw w ruchu robotniczym, opierali swe nadzieje na ruchu, ktry jest robotniczy nie z nazwy i ideologii, lecz na mocy faktycznego swego skadu klasowego i uwaali, e taka jest wanie intencja Marksowskiej doktryny, ktra wszake zakada, i wyzwolenie proletariatu moe by tylko wasnym jego dzieem. Na emigracji stanowisko to gosili S.N. Prokopowicz i jego ona Kuskowa, ale w Rosji samej miao ono przez czas pewien przewag nad doktrynaln socjaldemokracj; wyraane byo gwnie na amach podziemnego pisma Raboczaja Mysi" (od 1897 r.). Plechanow rozprawia si z ekonomizmem z tego samego stanowiska, z ktrego ongi zwalcza narodnictwo. Broni socjalizmu jako celu, ktry jedynie zdolny jest nada sens walce o reformy i o poszczeglne zdobycze ekonomiczne proletariatu; walka, ktra nie wychodzi poza te czstkowe cele i nie moe wobec tego przeksztaci si w oglnorosyjski ruch proletariatu, nie jest walk socjaldemokratyczn; uzna j za waciwy ruch robotniczy to zrezygnowa z marksizmu. Ten ostatni bowiem, w zastosowaniu do warunkw rosyjskich, polega na walce o swobody demokratyczne,
5. Walka z leninizmem
361
ktre stworz tylko nowe ramy dla walki o socjalizm jako cel ostateczny i podporzdkowa kae ekonomiczne rewindykacje - celowi politycznemu. A jeli ekonomici" chwal si, e reprezentuj rzeczywisto rosyjskiej klasy robotniczej, to, podobnie jak w przypadku reformizmu niemieckiego, sami s winni temu, i wiadomo ta nie rozwija si naleycie w duchu socjalistycznym. W walce z rewizjonizmem i ekonomizmem Plechanow reprezentuje wic nieprzejednan ortodoksj. Przez kilka lat on i Lenin byli sprzymierzecami politycznymi; spory wok redakcji pisma Iskra" byy z pocztku w znacznej czci zwizane z osobistymi pretensjami Plechanowa do jedynowadztwa na socjaldemokratycznej emigracji, po czci za wynikay std, e Plechanow wanie postaw Lenina w stosunku do ekonomistw i legalnych marksistw" uwaa za nadmiernie pojednawcz. W sporze o program partii socjaldemokratycznej, przygotowywany w 1902 roku, nie byo midzy nimi istotnych rnic rzeczowych; krytyka Lenina zmierza do ucilenia projektu Plechanowa i nadania mu formuy mniej abstrakcyjnej, lecz nie podwaa jego istotnych zaoe. Na brukselsko-londyskim kongresie partii latem 1903 roku, a wic na tym wanie kongresie, ktry rozama socjaldemokracj rosyjsk na frakcj bolszewick i mienszewick, Plechanow by po stronie Lenina zarwno w kwestii centralistycznych form organizacji partyjnej, jak w sawnym sporze o punkt 1 statutu, ktry, wedle propozycji Lenina, stwierdza, e czonkiem partii jest tylko ten, kto osobicie uczestniczy w pracy jednej z organizacji partyjnych (chodzio o ide partii zawodowych rewolucjonistw"). Na tyme zjedzie, w odpowiedzi na wtpliwoci jednego z delegatw co do absolutnej wartoci zasad demokratycznych, Plechanow wygosi sawn swoj mow, w ktrej zapewni, e sprawa rewolucji jest dla rewolucjonistw najwyszym prawem i e gdy wymaga ona rezygnacji z jakich zasad demokratycznych (np. powszechne glosowanie) to byoby zbrodni waha si z wyborem.
5- Walka z leninizmem
Przez chwil wic Plechanow by bolszewikiem. Lecz tylko przez chwil. Rycho wrci do ugody z Akselrodem, Martowem i innymi, ktrych krytykowa na zjedzie. Rycho przeszed do ataku na bolszewizm i leninowsk ide partii; w licznych swoich krytykach zarzuca bolszewikom ultracentralizm, denie do absolutnej wadzy dla kierownictwa partyjnego i do
362
zastpienia dyktatury proletariatu przez dyktatur nad proletariatem. Leninowska koncepcja partii, ktra m a by cakowicie niezalena od spontanicznej wiadomoci proletariatu, zmierza waciwie do tego, by partia zawodowych rewolucjonistw-inteligentw zastpia klas robotnicz i by staa si jedynym rdem inicjatywy politycznej, co jest jaskrawo sprzeczne z marksistowsk teori walki klasowej. Podobnie sprzeczne z marksizmem i z dowiadczeniem historycznym jest twierdzenie Lenina, e klasa robotnicza sama przez si nie jest zdolna doj do wiadomoci socjalistycznej; teoria ta zdradza nieufno do klasy robotniczej, a p o n a d t o jest idealistyczna, gdy zakada, e wiadomo klasowa proletariatu nie powstaje z warunkw ycia tego proletariatu (a przecie byt okrela wiadomo"), lecz z poczyna inteligentw. Antybolszewizm Plechanowa, uzasadniony klasycznymi marksistowskimi schematami, stawa si z biegiem czasu coraz ostrzejszy. Podobnie jak oskara ekonomistw" o to samo, co na pocztku swej marksistowskiej kariery zarzuca klasycznym narodnikom (korzenie si przed ruchem spontanicznym, negacja dziaania politycznego), teraz z kolei zarzuca bolszewikom to samo, co niegdy narodnikom-terrorystom: blankizm", jakobinizm", woluntaryzm", denie do spiskowego przypieszania rozwoju spoecznego, nadziej na rewolucj, ktra przyjdzie nie w wyniku naturalnych praw rozwoju spoecznego, lecz dziki woli garstki konspiratorw. Nadal wic podtrzymywa swj strategiczny p u n k t widzenia, wedle ktrego proletariat nastawi si powinien na wspprac z buruazj w walce o cele demokratyczne i rwnie rewolucja 1905 roku nie zachwiaa go w tym przekonaniu, m i m o i zdawa sobie spraw z niepewnoci takiego sojuszu; plan Leninowski przewidywa natomiast demokratyczno-rewolucyjn dyktatur proletariatu i chopstwa jako wynik buruazyjnej rewolucji. Plechanow z kolei nie wierzy w warto chopstwa jako politycznego sojusznika. Wydawa si sdzi, e proletariat moe prowadzi walk przeciw buruazji i obiecywa jej zniszczenie, a jednoczenie skutecznie si z ni sprzymierza przeciwko absolutyzmowi. Wynikao to z jego doktrynerskiej wiary, przyjtej w ramach antynarodnickiego credo, i zasadniczy schemat rozwoju Rosji przebiega bdzie wedle tych samych faz, co na Zachodzie. Jego wahania i doktrynerstwo zarazem sprawiy, e rola Plechanowa, jako przywdcy socjaldemokratycznego znacznie osaba po rewolucji 1905 roku. Nadal by bliszy mienszewikom ni bolszewikom, chocia okazjonalnie prbowa, bez powodzenia, doprowadzi do jednoci partii.
5. Walka z leninizmem
363
Zdaniem Plechanowa, rwnie pod wzgldem filozoficznym bolszewicy odeszli od marksizmu. Plechanow mianowicie traktowa prby wprowadzenia do marksizmu filozofii empiriokrytycznej jako typowo bolszewickie w zasadniczej orientacji. Poniewa bolszewicy lekcewa czy odrzucaj obiektywne prawa" rozwoju spoecznego i licz na rewolucj, ktra bdzie dzieem zorganizowanej woli, daj te posuch subiektywistycznej filozofii, ktra uwaa wiadomo ludzk za aktywnego organizatora" caego wiata. Motywy takie byy w rzeczy samej obecne u bolszewickich filozofw-empiriokrytykw, lecz byy one jak najdalsze intencjom Lenina. W walce z empiriokrytycyzmem po raz ostatni Lenin i Plechanow spotkali si jako sojusznicy. Lata porewolucyjne wypenia Plechanow gwnie pisarstwem na tematy historyczne, filozoficzne i estetyczne. W tym te czasie zacz przygotowywa swoj wielotomow Histori rosyjskiej myli spoecznej, ktrej tylko trzy tomy zdoa napisa. W okresie midzy rewolucj rosyjsk a wojn wiatow Plechanow by w zasadniczych kwestiach zbliony do centrystycznego skrzyda Midzynarodwki. Podzieli te los wikszoci tego skrzyda z wybuchem wojny, kiedy to natychmiast przeszed od antywojennych sloganw, penych wiary w proletariacki internacjonalizm, do obrony Rosji i sprawy Ententy. Oczywicie, zmiana ta nie miaa by adn miar porzuceniem marksistowskiego stanowiska; skoro jednak pastwa centralne s agresorami, tedy ze strony Rosji mamy do czynienia z wojn obronn, a poparcie dla takiej wojny jest zgodne z uchwaami Midzynarodwki. Co wicej, klska Niemiec jest w interesie midzynarodowego socjalizmu, gdy przypieszy rozwj ruchu rewolucyjnego zarwno w Niemczech, jak w Rosji. Na tych podstawach m o n a ju byo uzasadni pozosta patriotyczn aktywno Plechanowa: wezwania do jednoci narodowej, haso zawieszenia walki klas. W rezultacie znalaz si na skrajnej prawicy socjaldemokracji. Przyszed luty 1917 roku i oczekiwany od kilkudziesiciu lat upadek rosyjskiego samowadztwa. W kocu marca Plechanow powrci do Rosji. Witano go entuzjastycznie, ale wyszo na jaw niebawem, e teoretyk, ktry prawie cztery dziesiciolecia spdzi poza swym krajem, nie by w stanie odnale si w nowej sytuacji, ktr interpretowa wedle swoich starych schematw. Plechanow sdzi, e oto wreszcie buruazyjna rewolucja zmiota w Rosji carskie porzdki i e, zgodnie z naturalnym" porzdkiem rzeczy, nastpi teraz powinien dugi okres konstytucyjnych i parlamentarnych rzdw; jednoczenie gosi potrzeb kontynuacji wojny z Niemcami
364
a do zwycistwa. Jego stanowisko byo blisze polityce Rzdu Tymczasowego ni ktrejkolwiek z frakcji socjalistycznych. Nadal zwalcza, z marksistowskiego punktu widzenia, nadziej na rych rewolucj socjalistyczn (socjalizm nie moe wygra w kraju ekonomicznie niedojrzaym, z ogromn przewag chopstwa). Powita przewrt padziernikowy jako opakany bd bolszewikw, ktry moe zrujnowa wszystkie zdobycze rewolucji lutowej. Rycho umar, w sanatorium w Finlandii, rozgoryczony i niepogodzony z sytuacj, do ktrej stworzenia walnie si przyczyni, lecz ktrej sensu nie mg w swoich teoretycznych schematach pomieci. Autor podstawowego dziea o Plechanowie, Samuel H. Baron, zauwaa, e walka Plechanowa przeciwko rewizjonizmowi uatwia w znacznym stopniu powstanie leninizmu, za walka z leninizmem z kolei zaprowadzia go w kocu na pozycje bliskie rewizjonistom. Podstawowym rdem politycznych poraek Plechanowa bya, wedle tego samego autora, jego niezachwiana wiara w wano zachodnioeuropejskiego schematu rozwojowego dla Rosji. Plechanow, w rzeczy samej, uwaa bolszewikw za wyznawcw bakuninizmu raczej ni marksizmu; zapewne mia do pewnego stopnia racj, jeli rzecz rozwaa przez odniesienie do doktryny, ktra w zachodniej Europie uchodzia za marksistowsk ortodoksj. Lecz jeli mia racj i jeli trafnie przewidywa losy rewolucji opartej na Leninowskich zaoeniach, to sam fakt, e rewolucja taka moga w ogle zwyciy, by z punktu widzenia jego filozofii spoecznej niezrozumiay. Rosja sowiecka, jak naleao oczekiwa, odrzucia Plechanowa jako polityka, lecz uznaa - za Leninem - jego zasugi jako teoretyka marksizmu. Pene wydanie pism Plechanowa ogoszono w Zwizku Radzieckim wkrtce po jego mierci, nastpnie za wznawiano poszczeglne dziea, nie polityczne jednak, lecz filozoficzne. Zwaywszy jego spory z bolszewizmem, Plechanow nie mg, oczywicie, dostpi formalnie rangi klasyka marksizmu" w sowieckiej ideologii pastwowej; niemniej pozosta jednym z gwnych rzeczywistych autorw tej ideologii, ktra z czasem, pod nazw marksizmu-leninizmu, miaa skutecznie - lecz dziki wsparciu partii, pastwa i policji - zniszczy myl marksistowsk.
R O Z D Z I A XV
Marksizm w Rosji do powstania bolszewizmu
W latach 90-tych marksizm w Rosji wszed na aren otwartych dyskusji i sta si istotn i wpywow czci ycia umysowego. By jednake w tych latach gwnie ruchem intelektualnym. W odrnieniu od Europy Zachodniej marksizm i ruch socjalistyczny wyprzedziy w Rosji ruch robotniczy Mowa przy tym o marksizmie jako doktrynie, ktra okrela sam siebie jako dojrza wiadomo klasy robotniczej i zakada nie tylko Marksowsk analiz i krytyk stosunkw kapitalistycznych, lecz take uznanie kapitalizmu za istotn faz postpu spoecznego oraz uznanie samodzielnego ruchu robotniczego za nieodzown przesank socjalistycznych przeobrae. Wpyw marksizmu, jak bya o tym mowa, by wcale znaczny wrd ideologw narodnictwa, lecz marksizm ten suy gwnie do tego, by demaskowa destrukcyjne skutki kapitalizmu i czy si z nadziej odrbnej drogi" rosyjskiej. Tote marksizm jako ideologia socjaldemokratyczna okrela si w Rosji przez pierwsze dziesiciolecie przede wszystkim w opozycji do narodnictwa; gwnym przedmiotem marksistowskiej literatury bya sprawa rozwoju kapitalizmu w Rosji, a gwnym celem - wykazanie, e powstrzymanie tego rozwoju jest beznadziejn utopi oraz, e perspektywy socjalizmu wiza naley z ruchem robotniczym, ktry rozwinie si wraz z ekspansj gospodarki kapitalistycznej i ktry moe walczy skutecznie tylko w warunkach swobd politycznych; std sprawa rewolucji demokratycznej i obalenia samowadztwa rosyjskiego jest pierwszym zadaniem socjaldemokratw. Wczenie jednak wyszo na jaw, e w granicach marksizmu, ktry nie okrela si ju tylko przez swoj opozycj do narodnictwa, mona spraw kapitalistycznych perspektyw Rosji rozmaicie interpretowa. Dla czci inte-
366
XV. Marksizm w Rosji do powstania bolszewizmu
ligencji marksizm sta si waciwie substytutem nieistniejcej skdind ideologii liberalnej; ci kadli nacisk nade wszystko na potrzeb zaprowadzenia w Rosji swobd demokratycznych i traktowali te swobody jako warto samoistn, nie za tylko dwigni w rozwoju ruchu socjalistycznego; oczekiwali - opierajc si na swojej interpretacji Marksa - dugiej epoki panowania porzdkw kapitalistycznych, a spraw socjalizmu traktowali bd jako odleg perspektyw bez wikszego znaczenia praktycznego w obecnej sytuacji, bd jako moraln ide regulatywn. Taka postawa bya charakterystyczna dla intelektualistw, zwanych pniej przez przeciwnikw legalnymi marksistami"; od pocztku rozpowszechniali oni w Rosji idee podobne w wielu punktach do niemieckiego rewizjonizmu. W wikszoci porzucili marksizm i stali si ideologami liberalizmu. Ruch socjaldemokratyczny natomiast wiza spraw walki o demokracj z perspektywami walki socjalistycznej pojtej jako zorganizowany ruch proletariatu. Z perspektywy pniejszych sukcesw leninizmu wydawa si musi, e losy przedrewolucyjnego marksizmu w Rosji rozwaa naley w caoci przez odniesienie do jego Leninowskiej odmiany. W rzeczywistoci wierwiecze to obfitowao w mnstwo dyskusji i wyprodukowao - zarwno w polityce, jak w filozofii i w doktrynie spoecznej - rne warianty marksizmu, przy czym niektre z nich, z teoretycznego punktu widzenia, wydawa si musz bardziej interesujce anieli Leninowska doktryna. Z drugiej strony trudno powiedzie, by perspektywa okrelona przez pniejsze wypadki i przez dzisiejsz nasz wiedz o wynikach historycznych rosyjskiego marksizmu bya faszywa". W opisie procesu historycznego nie jestemy w stanie naprawd umieci si wewntrz" opisywanych wydarze, to jest mwi o nich tak, jak gdyby ich nastpstwa byy nam, w kadym momencie rozwaanym, tak samo niewiadome, jak ich uczestnikom; do pewnego stopnia prawd jest, e historia, ktr piszemy, jest histori zwycizcw", to jest, e donioso wydarze - rwnie wydarze intelektualnych - moemy oceni tylko ze wzgldu na ich pniejsze skutki: tymczasem kady opis historyczny jest z koniecznoci oparty na selekcji zdarze ze wzgldu na ich donioso. Dlatego wolno nam traktowa leninizm jako najwaniejszy nurt XX-wiecznego marksizmu, mimo e czsto, gdy zestawiamy dziea Lenina z dzieami jego przeciwnikw-marksistw, te ostatnie wydaj si teoretycznie o wiele bogatsze. Jedn z okolicznoci, ktre oywiy dyskusje ideologiczne i wpyny na krystalizacj ruchu marksistowskiego w Rosji, by katastrofalny gd w Rosji w latach 1891-1892. Dla narodnickich ekonomistw by on potwier-
1. Lenin: wczesna publicystyka
367
dzeniem ich stanowiska i demonstrowa niszczycielskie skutki kapitalizmu; marksici kwestionowali t analiz. Chodzio jednak nie tylko o ekonomiczn interpretacj przyczyn zjawiska, ale o cao zagadnie spoecznych, zwizanych z przyszoci Rosji. Marksistowskie lub marksizujce grupy samoksztaceniowe jy pojawia si w latach 90-tych, gwnie wrd studentw. Wkrtce wyonili si z nich dziaacze, ktrzy stworzyli podstawy socjaldemokracji rosyjskiej: Lenin, Struve, Potresow, Marto w.

Jeli mierzy wielko postaci historycznych rozmiarami skutkw, jakie wolno nam przypisa ich dziaalnoci, Lenina z pewnoci uzna trzeba za najwikszego czowieka obecnego stulecia. Rewolucja padziernikowa bya, oczywicie, jak wszystkie rewolucje, rezultatem wielu przypadkw i zbiegw okolicznoci; w szczeglnoci jej warunkiem bya rewolucja lutowa i spowodowany przez ni rozkad machiny wadzy rosyjskiego imperium. Wszelako nikt prawie (rwnie Trocki) nie wtpi w to, e obecno i dziaalno Lenina - zarwno w uformowaniu partii bolszewickiej, jak w samym momencie rewolucji bya niezbdnym warunkiem jej przeprowadzenia i sukcesu. Pewne jest te, e Lenin wpyn w sposb rozstrzygajcy na ksztat cakiem nowego tworu historycznego, jakim stao si pastwo sowieckie. Wykad niniejszy jest sprawozdaniem z dziejw doktryny marksistowskiej, nie za z dziejw ruchu socjalistycznego czy komunistycznego. W przypadku Lenina jednakowo bardziej ni w jakimkolwiek innym wychodzi na jaw pewna sztuczno tego odrnienia. Od pocztku swej dziaalnoci politycznej Lenin w sposb wyczny i zadziwiajco konsekwentny by skoncentrowany na jednym zadaniu i o jednej sprawie tylko myla. Sprawa rewolucji w Rosji absorbowaa go bez reszty i caa jego twrczo teoretyczna jest jej podporzdkowana. Lenin nigdy nie by teoretykiem w tym znaczeniu, by mia przy rozwaaniu jakiejkolwiek kwestii kierowa si ciekawoci poznawcz i pragnieniem rozstrzygnicia po prostu jakiego problemu. Wszystkie kwestie - wcznie z epistemologicznymi - byy narzdziami przygotowania rewolucji i wszystkie odpowiedzi - aktami dziaania politycznego. Rozwj intelektualny i polityczny Lenina a do chwili uformowania przeze zaoe bolszewizmu jest przedmiotem pewnych kontrowersji. Na
368
og jednak historycy (jeli nie liczy oficjalnych hagiografii sowieckich) zgadzaj si co do tego, e by on w modoci pod silnym wpywem ideowym tradycji narodnickiej - mianowicie narodnictwa terrorystycznego, e by nastpnie - mniej wicej do roku 1899 - marksist typu okcydentalistycznego", jak Plechanow i e pniej dopiero, w latach 1899-1902, wypracowa wasny wariant marksizmu, w ktrym tradycja narodnicka czciowo powrcia do gosu. Wodzimierz Iljicz Uljanow (pseudonimem pisarskim Lenin" posugiwa si od koca 1901 r.) urodzi si 22.4.1870 r. w Symbirsku (dzi Uljanowslc). Ojciec jego, Ilja Nikoajewicz Uljanow, by w tym momencie gubernialnym inspektorem szk publicznych, a wic urzdnikiem wysokiej rangi w carskiej hierarchii i wysoko uposaonym. Dzieci wychowywane byy w duchu religijnym, cho nie bigoteryjnym, ojciec za, wedle dostpnych wiadomoci, by lojalnym i konserwatywnym funkcjonariuszem. Starszy brat Lenina, Aleksander Uljanow (ur. 1866) studiowa na Uniwersytecie Petersburskim i uczestniczy w kku spiskowym, ktre, przejte tradycjami narodowolcw i samo si podajce za oddzia terrorystyczny Narodnej Woli, szykowao zamach na cara. Amatorska konspiracja zostaa wykryta i w maju 1887 mody Uljanow zawis na szubienicy. W tym czasie Lenin zdawa wanie egzaminy maturalne. Byo rzecz naturaln, e mczeska mier brata obudzia w nim nienawi do wadzy i zainteresowanie dla dziaalnoci rewolucyjnej. Jesieni tego roku zapisa si na uniwersytet w Kazaniu, skd usunito go po trzech miesicach za udzia w demonstracji, zorganizowanej przeciwko nowym zarzdzeniom administracyjnym, ograniczajcym autonomi uniwersytetw i swobod studentw. Przenis si do posiadoci swej matki we wsi Kokuszkino i spdzi czas duszy na lekturach. W tym czasie studiowa midzy innymi pisma Czernyszewskiego, ktre zrobiy na nim ogromne wraenie. Rodzina w 1888 roku przeniosa si ponownie do Kazania, lecz brat niedoszego carobjcy nie otrzyma pozwolenia na powrt do studiw. Zarwno w czasie pierwszego, jak drugiego pobytu w Kazaniu Lenin zwizany by z miejscowymi kkami, ktre usioway kontynuowa tradycje konspiracji narodowolskiej. Mia podobne kontakty w Samarze, gdzie spdzi nastpne trzy lata; dziki staraniom matki pozwolono mu zdawa jako eksternowi egzaminy na wydziale prawa Uniwersytetu Petersburskiego. Lenin w cigu roku zda wszystkie egzaminy i pod koniec 1891 roku otrzyma dyplom. Przez nastpne kilkanacie miesicy pracowa w Samarze w kancelarii adwokackiej. W tym czasie, to jest na przeomie lat 80-tych i 90-tych, pod wpywem lektur Marksa i Piecha-
369
nowa przekona si do marksizmu jako doktryny, ktra nie tylko wyjania mechanizmy gospodarki kapitalistycznej, ale jest te teori rewolucji przygotowanej przez ekspansj kapitalizmu i rozwj wiadomoci klasowej proletariatu, nie za przez konspiracj terrorystyczn. We wrzeniu 1893 roku Lenin przenis si do Petersburga i tam, w przemysowej i intelektualnej stolicy Rosji, rozpocz polityczny swj sta. W cigu nastpnych dwch lat zabysn w kkach socjalistycznych jako wybitny znawca marksizmu i nawiza znajomoci z wieloma swymi pniejszymi wsppracownikami i przeciwnikami - ze S u w e m , Martowem, Krzyanowskim, Potresowem. Tam rwnie pozna Nadied Krupsk, ktra w 1898 roku miaa zosta jego on i pomocnikiem we wszystkich przedsiwziciach organizacyjnych i pisarskich. Martow (waciwe nazwisko Jurij Ossipowicz Cederbaum) pochodzi z zamonej ydowskiej rodziny Urodzony by w Konstantynopolu (24.11.1873), wychowany w Odessie, rozpocz studia na Uniwersytecie Petersburskim w 1891 roku, lecz usunity zosta za udzia w kkach socjalistycznych. Aresztowany i wiziony przez kilka miesicy, przenis si nastpnie do Wilna. Stamtd, po powrocie do Petersburga w 1895 roku, przywiz dowiadczenia pracy agitacyjnej wrd robotnikw, ktre pomogy grupkom socjalistycznych inteligentw nawiza kontakty z rzeczywistym proletariatem. Chodzio o to, e socjaldemokraci, miast przychodzi do robotnikw z teoretycznymi wykadami, powinni zrazu skupi uwag na bezporednio zrozumiaych konfliktach, zwizanych nade wszystko z przestrzeganiem przez fabrykantw ustawodawstwa fabrycznego; walka na tym polu rycho wzbudzi wrd robotnikw ducha solidarnoci i uwiadomi im, e wadza pastwowa stoi po stronie wyzyskiwaczy, e wic poszczeglne konflikty fabryczne s tylko fragmentami antagonizmu midzy klas robotnicz a caym ustrojem. W tym duchu kka socjaldemokratyczne rozpoczy dziaalno wrd petersburskiego proletariatu. Z lat 1893-1895 pochodz pierwsze teksty przez Lenina pisane i wymierzone gwnie w ekonomiczne doktryny narodnikw. Dziaalno pimiennicz rozpocz omwieniem ksiki W. J. Postnikowa o gospodarce chopskiej poudniowej Rosji; pismo, do ktrego przesa swj tekst, odrzucio go jednak. Omawiana ksika wykazywaa postpy kapitalizmu w rolnictwie rosyjskim i rozwarstwienie majtkowe chopstwa; z tej racji dodawaa argumentw przeciw narodnickiej ideologii. Z tego roku pochodzi - take niedrukowany wczenie - referat Lenina o rynkach, przygotowany dla koa dyskusyjnego. Jest to rwnie polemika z ekonomistami narodnickimi,
370
mianowicie z twierdzeniem, i kapitalizm nie jest w stanie wytworzy sobie w Rosji rynku wewntrznego, gdy proletaryujc masy chopskie i ograniczajc tym samym ich konsumpcj, sam sobie podcina korzenie. Lenin wykazuje, e zuboenie i proletaryzacja ludnoci bynajmniej nie uniemoliwiaj rozszerzania rynku; przeciwnie, proletaryzujcy si chopi zmuszeni s sprzedawa swoj si robocz i stwarzaj tym samym rynek zbytu; rozwijajcy si kapitalizm stwarza take sam sobie rynek na rodki produkcji. W 1894 roku napisa Lenin wiksz rozpraw przeciw caej filozofii spoecznej narodnictwa, nade wszystko przeciw Michajowskiemu i Kriwience. Rozprawa ta pod tytuem Co to s przyjaciele ludu i jak oni wojuj przeciwko socjaldemokratom? zostaa odbita na hektografie i rozpowszechniona w kkach socjaldemokratycznych; jej rodkowa cz nie zachowaa si. Lenin zwalcza tam subiektywizm" i moralistyczny p u n k t widzenia charakterystyczny dla narodniclcich pisarzy. Przeciwstawia m u marksizm jako doktryn naukow, a wic deterministyczn; doktryna ta nie stawia w ogle pyta o to, co by powinno" i bada wszelkie procesy spoeczne, w szczeglnoci rwnie zjawiska wiadomoci jako procesy naturalne", wyznaczone stosunkami produkcyjnymi. Marks rozpatruje rozwj spoeczny jako proces przyrodniczy, podlegajcy prawom nie tylko niezalenym od woli, wiadomoci i zamiarw ludzi, lecz, przeciwnie, okrelajcy ich wol, wiadomo i zamiary... Skoro pierwiastek wiadomoci gra tak dalece podrzdn rol w dziejach kultury, to rozumie si samo przez si, e krytyka, ktrej przedmiotem jest ta wanie kultura, mniej ni na czymkolwiek innym opiera si moe na jakiejkolwiek formie lub jakim bd wyniku wiadomoci" (.Dziea, t. I, str. 169-170). Nie m a przy tym adnego konfliktu midzy determinizmem, ktry odrzuca gupi bajeczk o wolnoci woli", a moliwoci oceny czynw ludzkich lub uznaniem roli jednostek w dziejach; caa historia skada si z czynw jednostek, a pytanie polega na tym, w jakich warunkach jednostkowe dziaania mog by skuteczne. Co wicej, Lenin powiada: Kady wie, e socjalizm naukowy nigdy nie kreli waciwie adnych perspektyw przyszoci: ogranicza si do przeprowadzenia analizy wspczesnego ustroju buruazyjnego, bada tendencje rozwoju kapitalistycznej organizacji spoecznej - i tyle" (tame, str. 190). W tej wic sprawie Lenin stoi na takim samym stanowisku, jak Plechanow i niemiecka ortodoksja: marksizm jest deterministyczn interpretacj dziejw i przewiduje na podstawie badania istniejcego spoeczestwa jego przyszy rozwj, ktrego wyniki przesdzone s niezalenie od ycze czy ocen jednostek; tym samym potrafi odpowiedzie na pytanie, jakie denia
371
ludzkie s zgodne z obiektywn" tendencj rozwoju, jakie za - skazane na to, e pozostan bezpodnymi marzeniami. Podobnie jak inni ortodoksi Lenin nie odpowiada na pytania, uporczywie stawiane zarwno przez subiektywistw", jak przez neokantystw: jeli wiemy, ktre z naszych dziaa maj szanse powodzenia, to nie mamy jeszcze racji dla tych dziaa; skd takie racje mog pochodzi? Jeli za posugujemy si pojciem postpu, to wprowadzamy milczco zaoenia wartociujce do naszej analizy, albowiem zakadamy, e proces spoeczny, ktry obserwujemy, jest nie tylko konieczny, ale nadto godny poparcia; ot to ostatnie nie moe wynika z adnej opisowej analizy. Lenin jednak pojciem postpu si posuguje, nie wyjaniajc stosunku tego pojcia do deterministycznej historiozofii. Zakada, e kapitalizm jest postpowy" w stosunku do samowladztwa rosyjskiego, a znaczy to jawnie co wicej ni tylko, e zwycistwo kapitalistycznej gospodarki jest nieuchronne. Jednake - a jest to p u n k t zasadniczej doniosoci dla Lenina - kapitalizm w Rosji i zwizane z nim perspektywy demokratycznych przeobrae ustroju s postpowe" nie same w sobie, lecz dlatego, e uatwiaj walk klasy robotniczej o przysze obalenie kapitalizmu. Lenin kadzie nacisk na to, e marksici powinni nazywa si socjaldemokratami i nigdy nie zapomina o ogromnym znaczeniu demokratyzmu" i walki przeciw instytucjom paszczynianym, przeciw absolutyzmowi i biurokracji carskiej, gdy bez obalenia feudalnych porzdkw nie bd mogli walczy skutecznie z buruazj. Tote wsplna z radykaln demokracj walka przeciw absolutyzmowi oraz stanom i instytucjom reakcyjnym jest bezporednim obowizkiem klasy robotniczej, obowizkiem, ktry wanie powinni jej wpaja socjaldemokraci, nie zapominajc ani na chwil, by wpaja jej rwnoczenie przekonanie, e walka przeciwko wszystkim tym instytucjom jest nieodzowna jedynie jako rodek uatwiajcy walk z buruazj, e urzeczywistnienie p o s t u l a t w oglnodemokratycznych jest dla robotnika niezbdne tylko jako u t o r o w a n i e drogi do zwycistwa nad gwnym wrogiem mas pracujcych - instytucj z istoty swej czysto demokratyczn - nad kapitaem..." (tamie, str. 312). Ostrzeenia te powtarza Lenin kilkakrotnie, a sens ich jest jasny: demokracja nie jest celem samym w sobie, wolno polityczna suy bdzie gwnie buruazji, jednake klasa robotnicza jest w tej walce zainteresowana, gdy wolno uatwi jej walk socjalistyczn. W stanowisku tym mieci si ju zapowied rychego zerwania midzy socjaldemokratami i legalnymi marksistami", dla ktrych wolnoci polityczne miay by nie
372
tylko i n s t r u m e n t e m walki o nastpny etap" historyczny ale wartoci kulturaln sam w sobie. Lenin od pocztku wcza walk przeciw absolutyzmowi w perspektyw przyszego zwycistwa socjalizmu i tylko w tej perspektywie sensowne byy dla niego wszelkie poczynania antycarskie oraz sojusze z siami demokratycznymi. Aby zmierzy postpowo" instytucji spoecznych nie wystarcza porwnywa midzy sob formacje oparte na antagonizmie klasowym: wszelka postpowo" odniesiona by musi do celu ostatecznego, to jest socjalizmu. W tym punkcie eschatologiczne stanowisko Lenina zgodne jest cakiem z myl Marksa. W ujciu Lenina zakada ono wszake midzy innymi, e wszystkie instytucje demokratyczne, towarzyszce kapitalistycznej gospodarce, a wic swobody polityczne i kulturalne, nie s wartociami samocelowymi, ale sens ich jest cakowicie okrelony przez ich funkcj w ramach kapitalistycznych porzdkw. Sam za spraw zwycistwa kapitalizmu w Rosji uwaa Lenin w tych latach za przesdzon, podobnie jak Plechanow. Narodnicy wikaj si, jego zdaniem, w sprzeczno wewntrzn: chcieliby zniesienia w Rosji przeytkw feudalnych i zarazem zachowania tych instytucji spoecznych, ktre mog istnie dziki tym przeytkom jedynie; chcieliby usun wszystkie skrpowania zwizane z resztkami paszczyzny i poddastwa, a zarazem powstrzyma nieuchronne skutki tego procesu w postaci wywaszczania i klasowego rozwarstwienia chopstwa. W tym sensie s wic reakcjonistami, e pragn zachowa instytucje (zwizek chopa z ziemi), ktre postp skazuje na zagad. Podstawowe zadanie praktyczne, ktremu Lenin powici mia nastpne swoje lata, jest ju w omawianej rozprawie sformuowane wyranie: zorganizowanie socjalistycznej partii robotniczej, dziki ktrej proletariat w walce z absolutyzmem nie bdzie i n s t r u m e n t e m buruazji, lecz ukonstytuuje si jako ruch samodzielny, wiadomy swego antagonizmu w stosunku nie do caratu jedynie, lecz do kapitau. Wyranie przy tym chodzi Leninowi o parti robotnicz, w ktrej formowaniu inteligencja peni m a tylko rol pomocnicz: rola inteligencji sprowadza si do tego, by uczyni zbdnymi specjalnych przywdcw z inteligencji" (tame, str. 320). Proletariat m a nie tylko stworzy ruch samodzielny, ale ma by przywdc walki przeciw absolutyzmowi. Ostatni ten p u n k t jest tylko zaznaczony oglnie; w pniejszych pismach mia si on sta kluczem Leninowskiej taktyki. Tak wic, w latach 1893-1894 Lenin pojawi si na petersburskiej scenie politycznej i intelektualnej jako marksista w klasycznym, to jest Plechanowowskim znaczeniu. Wszystkie najwaniejsze elementy socjaldemokratycz-
2. Struve i marksizm legalny
373
nego pogldu na wiat s ju w tych wczesnych pismach obecne: uznanie, e osi marksizmu jest teoria nieuchronnoci historycznej i e marksizm adnych skadnikw wartociujcych nie zawiera; e sprawa kapitalistycznego rozwoju w Rosji zwyciya nieodwoalnie; e zadaniem socjaldemokratw jest pomc robotnikom w zorganizowaniu samodzielnego ruchu politycznego, ktry na czele wszystkich ywiow demokratycznych walczy bdzie przeciw absolutyzmowi, aby w ten sposb oczyci pole dla przyszego zwycistwa nad kapitaem. Rok 1895 jest szczeglnie wany zarwno w dziejach rosyjskiej myli socjalistycznej, jak w biografii Lenina. Na ten rok przypada pierwsza podr Lenina za granic, jego aresztowanie, utworzenie organizacji socjaldemokratycznej w Petersburgu, pierwsze zwizki inteligencji socjaldemokratycznej z robotnikami oraz pierwszy konflikt Lenina ze Struvem, czyli z tym, co miao zosta nazwane pniej legalnym marksizmem".

Termin legalny marksizm" stosuje si dla oznaczenia dziaalnoci pisarskiej grupy filozofw i ekonomistw, ktrzy w latach 90-tych gosili w Rosji idee marksistowskie, lecz od pocztku prawie - a z biegiem czasu coraz silniej - podkrelali krytyczny swj stosunek do niektrych istotnych skadnikw ortodoksji, zarwno w ekonomii politycznej, jak w doktrynie spoecznej. Nikt z legalnych marksistw" nie by waciwie ortodoksem w tym znaczeniu, co Plechanow lub Lenin i wszyscy po 1900 roku przeszli pod wzgldem politycznym na stanowisko liberalne, a w filozofii zbliyli si w wikszoci do chrzecijastwa. W latach 90-tych wszelako pisma ich dominoway w marksistowskiej publicystyce rosyjskiej. Gwne tendencje legalnego marksizmu w odrnieniu od ortodoksji mona uj w paru punktach: legalni marksici, przyjmujc zaoenia materializmu historycznego, uwaali zarazem, e nie maj one logicznego zwizku z materializmem filozoficznym i e daj si pogodzi z filozofi spirytualistyczn, z pozytywizmem lub lcantyzmem; traktowali te marksizm jako naukowe wyjanienie procesw historycznych, lecz - podobnie jak neolcantyci uwaali, e zaoenia moralne nie s w tych wyjanieniach zawarte i musz by ustanowione na innych podstawach; traktowali swobody polityczne i instytucje demokratyczne jako warto samoistn i w oglnoci interesowali si moliwociami reform politycznych i gospodarczych w ramach
374
kapitalizmu nie tylko z punktu widzenia ich znaczenia dla walki o cel ostateczny", ale take z punktu widzenia bezporednich interesw klasy robotniczej, chopstwa, inteligencji i rozwoju kulturalnego; marksizm by dla nich bardziej teori wyjaniajc ycie spoeczne ni praktycznym instrumentem walki; innymi sowy, bardziej obchodziy ich poznawcze wartoci doktryny anieli jej funkcja polityczna; krytykowali Marksowsk teori wartoci, teori malejcej stopy zysku i teori koncentracji kapitau w rolnictwie. Pod pewnymi wzgldami wyprzedzili rewizjonizm niemiecki, pod innymi - przejli jego krytyki. Przyczynili si znacznie do upowszechnienia marksizmu wrd rosyjskiej inteligencji, lecz take do jego rozkadu. Uwaani s za rosyjski odpowiednik rewizjonizmu, ale analogia ta jest tylko czciowa; legalni marksici bowiem naleeli pod koniec stulecia do gwnych rzecznikw walki ideowej o reformy liberalne; istnieli tak dugo, pki socjalizm i liberalizm w Rosji nie oddzieliy si wyranie. Najwybitniejsz postaci wrd legalnych marksistw by Piotr Bernhardowicz Struve (1870-1944). Obok niego zaliczani s do tej formacji Nikoaj Aleksandrowicz Bierdiajew (1874-1948), Micha Iwanowicz Tugan-Baranowski (1865-1919), Siergiej Nikoajewicz Bugakow (1871-1944) i Siemion Ludwigowicz Frank (1877-1944). Termin legalny marksizm" stosowany by nade wszystko przez Lenina i innych ortodoksw w pejoratywnym sensie; jak wyjania autor najbardziej wyczerpujcej monografii o tym ruchu, R. Kindersley, termin ten nie tyle mia zwraca uwag na fakt, i pisarze wymienieni publikowali dziea w legalnych wydawnictwach i pismach (bo czyni to rwnie Lenin), ile raczej na legalny" status samych osb, to jest na fakt, e yli oni legalnie, pod wasnymi nazwiskami i na og nie uprawiali dziaalnoci podziemnej. Ale sposb, w jaki ortodoksi uywali tego terminiu, sugerowa co wicej, mianowicie uznanie legalnej dziaalnoci reformistycznej za jedyn drog przemian spoecznych w Rosji. Struve by synem gubernatora guberni permskiej. Od 1889 roku studiowa na Uniwersytecie Petersburskim, zrazu zoologi, nastpnie prawo. By typowym przykadem intelektualisty, nie za dziaacza politycznego i nawrci si na marksizm z pobudek teoretycznych raczej ni politycznych. W latach studenckich znany by w Petersburgu jako niepospolity erudyta i znawca zachodnich prdw w filozofii i socjologii. Marksizm pociga go swoim naukowym, niesentymentalnym stosunkiem do zjawisk spoecznych, rygorystycznym determinizmem i zdolnoci do jasnego przedstawiania perspektyw spoecznego rozwoju Rosji. Od modoci by przywizany do idei liberalnych i - jak zauwaa autor monograficznego dziea o nim,
375
R. Pipes - od pocztku waciwie traktowa liberalizm jako cel sam w sobie, socjalizm za jako rodek, odwrotnie anieli ortodoksi. Nastawienie jego byo wybitnie okcydentalistyczne"; myla o przyszoci Rosji w kategoriach europeizacji" i wierzy, e klasa robotnicza bdzie gwnym sprawc tego procesu. By gwn postaci w kku, ktre w latach 1890-1891 zajmowao si studiami spoecznymi i filozoficznymi. Struve wczenie dozna na sobie wpyw literatury neokantowskiej, a wpyw ten pogbi si w czasie rocznego pobytu na uniwersytecie w Grazu w 1891 r. Zacz pisarsk dziaalno - jak wszyscy marksici tego pokolenia - od krytyki narodnictwa w kwestii chopskiej i w kwestii perspektyw kapitalizmu w Rosji. W recenzjach i artykuach pisanych w latach 1892-1893 wykazywa, e rozwarstwienie klasowe na wsi i rozwj gospodarki towarowej s nie tylko nieuchronne, ale take zbawienne dla kraju, e marzenia o utrzymaniu komuny wiejskiej i gospodarki naturalnej s ostatecznie przekrelone przez inwazj kapitalizmu. Jesieni 1894 r. ksika Struvego Krytyczne uwagi o kwestii rozwoju ekonomicznego Rosji ukazaa si w Petersburgu. Jest to dzieo w tym znaczeniu marksistowskie, e Struve przyznaje si w nim do materializmu historycznego i z tego p u n k t u widzenia krytykuje socjologi subiektywn"; w dalszym cigu atakuje ekonomi narodnick i bezpodne usiowania zawrcenia biegu historii. Ale w kilku wanych punktach ksika anonsuje wyranie rewizjonistyczn przyszo autora. Po pierwsze, Struve odrzuca teori, powszechnie wrd marksistw przyjt, wedle ktrej pastwo jest niczym innym", jak narzdziem ucisku klasowego; pastwo peni rwnie - i to we wszystkich ustrojach - liczne funkcje spoecznie niezbdne i niezwizane z adnym szczeglnym interesem klasowym; z tej racji bdzie ono rwnie nieodzowne w ustroju, ktry kapitalizm zastpi. Po wtre, Struve, co waniejsze, opowiada si za socjalizmem ewolucyjnym, ktry wyoni si z gospodarki kapitalistycznej drog cigych i stopniowych przemian; tym samym odrzuca take teori nieuchronnego zuboenia klasy robotniczej. W rwnej mierze jak jest krytyk narodnickiej utopii, ksika jest take peanem na cze kapitalizmu - nie tylko z tej racji, e kapitalizm przygotuje swj wasny upadek na rzecz wyszego ustroju, lecz i z tej, e jest olbrzymim postpem we wszystkich dziedzinach: w wydajnoci pracy, w racjonalizacji gospodarki, w rozwoju swobd politycznych i kulturalnych, w socjalizacji ycia. Ksika koczy si zdaniem, ktre zrobio karier jako przedmiot narodnickich atakw: przyznajmy si do naszego braku kultury i pjdmy na nauk do kapitalizmu". Narodniccy krytycy uznali autora za gloryfikatora kapitalizmu i tym samym za ideologa
376
buruazji. Jednak Struve uwaa si nie tylko za marksist, ale take za socjaldemokrat i w cigu kilku najbliszych lat obaj, on i Lenin, traktowali swoje spory jako rozbienoci wewntrz ideologii socjaldemokratycznej. W tym znaczeniu prawd jest, e nazwa legalny marksizm", jeli zakada istnienie wyranie wyodrbnionego i wiadomego swej odrbnoci ruchu, jest do pewnego stopnia projekcj wsteczn, dokonan przez Lenina po zerwaniu ze Struvem. Z drugiej strony jednak ujcie omawianej grupy autorw jako jednego prdu w wczesnych polemikach nie jest bezpodstawne, gdy ujawniaj oni od pocztku pewne dnoci wsplne, nawet jeli przez par lat rnice midzy rewolucjonistami a rewizjonistami byy mniej istotne ni ich wsplnota w krytyce narodnictwa. Jesieni 1895 roku Struve wyjecha do Szwajcarii, gdzie spotka si z Plechanowem; spdzi nastpnie par miesicy w Berlinie na studiach. W nastpnym roku organizacja socjaldemokratyczna zawizana gwnie z inicjatywy Martowa i Lenina i nazwana - ju po aresztowaniu obu zaoycieli - Zwizkiem Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej - wysaa go wraz Potresowem na londyski zjazd Midzynarodwki. Kontakty z fabianami w Anglii umocniy go w jego nadziejach na socjalizm, ktry wyoni si drog ewolucyjn z kapitalistycznego porzdku. Na pocztku 1897 r. Struve wraz z Tugan-Baranowskim rozpocz wydawanie pisma (uprzednio wydawanego przez liberalnych narodnikw) Nowoje Sowo". Do chwili zamknicia po niespena rocznej egzystencji, pismo to byo gwn trybun rosyjskiego marksizmu i ogaszao artykuy wszystkich wybitniejszych dziaaczy ruchu, wcznie z Plechanowem, Leninem i Martowem. Tam midzy innymi doszo do dyskusji midzy Struvem i Bugakowem wok nowej ksiki Stammlera na temat materializmu historycznego. W dyskusji tej Struve prbuje pogodzi materializm historyczny z ide wolnoci stosownie do kantowskiego odrnienia wiata empirycznego i noumenalnego, ktre to odrnienie jednak w sposb niejasny nakada si na odrnienie rzeczywistoci fizycznej i rzeczywistoci psychologicznej. Struve zapewnia, e wszystkie ideay i w oglnoci przeycia wartociujce daj si objani przyczynowo okolicznociami spoecznymi; poniewa jednak psychologicznie ujawniaj si one ludziom jako niezalene od tych warunkw i obdarzone wasn realnoci, tedy nie mona owej rzeczywistoci psychologicznej opisa cakiem w tym samym jzyku, w jakim opisuje si wiat zjawisk, a wobec tego przyj naley jaki, nieokrelony bliej, zakres niezalenoci midzy warunkami historycznymi a ludzkimi ideaami. Rozumowanie jest niezdarne i nieprzekonujce, niemniej zdradza w umyle Struvego napicie
377
midzy jego materializmem historycznym a chci uznania pewnych wartoci za niehistoryczne i nierelatywne. Mial on rycho znie to napicie pozbywajc si cakiem marksistowskiej doktryny. W marcu 1898 roku kilka niezalenych wzajem grup socjaldemokratycznych wysao swoich delegatw do Miska na zgromadzenie, ktre miao by zjazdem zaoycielskim Rosyjskiej Robotniczej Partii Socjaldemokratycznej. Zjazd nie doprowadzi wprawdzie do spodziewanej integracji socjaldemokracji rosyjskiej; prawie wszyscy, nieliczni zreszt, jego uczestnicy zostali aresztowani natychmiast po zakoczeniu obrad. Oprcz nazwy partii (a take rozpoczcia do dzi kontynuowanej numeracji kolejnych zjazdw partyjnych) pozostawi on jednak dokument w postaci manifestu, ktry Struve sporzdzi (cho sam na obradach nie by obecny). Manifest podkrela, e najbliszym zadaniem klasy robotniczej jest zdobycie swobd politycznych, e wobec saboci i tchrzostwa buruazji obalenie absolutyzmu przypada proletariatowi, e jednak proletariat bdzie nadal walczy o wasne klasowe cele przeciwko buruazji i musi zachowa odrbno klasow. Wszystko to byo zgodne z Plechanowowskim ujciem. Jednake napisanie programowego dokumentu powstajcej socjaldemokracji byo zarazem ostatni czynnoci Struvego jako socjaldemokraty. Ksika i artykuy Bernsteina umocniy go w wtpliwociach co do susznoci rewolucyjnej doktryny marksistowskiej, chocia pod wzgldem filozoficznym uzna krytyk Bernsteina (cakiem susznie) za lich. Rycho jego wasne krytyki miay lepiej uzasadni podobne konkluzje. W artykule pod tytuem Die Marxische Theorie der sozialert Entwicklung, ogoszonym w 1899 roku w pimie Archiv fur soziale Gesetzgebung und Statistik" zaatakowa sprzeczno, ktra zawiera si w samym pojciu rewolucji socjalnej i uoglni wszystkie swoje obiekcje przeciwko Marksowskiej teorii spoeczestwa, chocia nadal odnosi si do tej teorii z rewerencj i nawet nie odmawia sobie tytuu marksisty. Zdaniem Struvego, Marks, goszc swoj teori pauperyzacji i degradacji klasy robotniczej, opiera si na dobrze sprawdzonych faktach; pomijajc jednak okoliczno, e pniejszy rozwj kapitalizmu nie potwierdzi bynajmniej tych obserwacji jako staej tendencji kapitalizmu, Marks nie zauway, e gdyby teoria jego bya w tym punkcie suszna, sprawa socjalizmu wygldaaby beznadziejnie: nie mona si wszake spodziewa, e klasa skazana na nieustann degradacj umysow i fizyczn bdzie w stanie dokona najwikszej w dziejach rewolucji, ktra m a przynie nie tylko zmiany ekonomiczne, lecz take rozkwit kultury i sztuki. W rzeczywistoci
378
nie ma adnych podstaw, by utrzymywa, e antagonizmy spoeczne, w szczeglnoci sprzeczno midzy siami wytwrczymi i stosunkami produkcyjnymi, musi si nieustannie zaostrza. Przeciwnie, teoria zaostrzania si sprzecznoci spoecznych oraz globalnego krachu kapitalizmu jest sprzeczna z innymi zaoeniami materializmu historycznego. Nie mona ujmowa ekonomii i nadbudowy" prawnej jako dwch samodzielnych realnoci ontologicznych pozostajcych w tej globalnej postaci wzgldem siebie w stosunku przyczyny do skutku czy choby - jak chce Stammler - treci do formy W obu ujciach operujemy hipotezami, ktrym nie odpowiadaj realne zjawiska. W rzeczywistoci mamy do czynienia z nieustannym naciskiem faktw ekonomicznych na prawne oraz z procesem cigej adaptacji. Marks sam zakada, e proces socjalizacji dokonuje si nieprzerwanie w gospodarce kapitalistycznej, lecz bezzasadnie sdzi, e procesowi temu musi towarzyszy bezustanny wzrost kapitalistycznego" charakteru prawa, e wic dystans midzy oboma tymi, czysto intelektualnymi zreszt, bytami, musi si powiksza. W rzeczywistoci jest odwrotnie: proces socjalistycznego rozwoju dochodzi do skutku w onie spoeczestwa kapitalistycznego, zarwno w zjawiskach ekonomicznych, jak prawnych, a wzajemne ich niedostosowania - ktre s nieuchronne - usuwane s lub agodzone stopniowo. W rzeczywistym spoeczestwie nie ma ani antagonizmu absolutnego, ani absolutnej harmonii prawa i ekonomii, lecz stwierdza si nieustajce kolizje i czciowe adaptacje". Jeeli pojcie rewolucji socjalnej" znaczy cokolwiek, moe ono oznacza tylko powolny proces przemian spoecznych, ktremu w jakim momencie moe, lecz nie musi, towarzyszy rewolucja polityczna; proces przemian socjalistycznych dokonuje si nie przez permanentny wzrost napi, ale przez ich stopniowe usuwanie. Wanie to ujcie jest zgodne z materializmem historycznym, podczas gdy teoria gwatownej rewolucji socjalnej teorii tej przeczy. Stao przemian jest zreszt epistemologicznym warunkiem zrozumiaoci samego pojcia zmiany, podczas gdy globalna opozycja kapitalizmu i socjalizmu, przedzielonych nag przerw, jest wrcz niepojta. Co za do rewolucji politycznej, ktra miaaby ustanowi dyktatur proletariatu, to dyktatura taka tym mniej jest prawdopodobna i tym mniej podana, im bardziej proletariat ronie w si, nie za odwrotnie; albowiem wzrost siy i spoecznego znaczenia klasy robotniczej oznacza wanie wzrost socjalistycznych elementw ustroju. Argumentacja ta, jak wida, jest powtrzeniem wywodw Bernsteina w swojej czci empirycznej; zakada, e reformy socjalne wewntrz kapitalizmu s ju efektywnym budownictwem socjalistycznych stosunkw.
379
N a t o m i a s t a r g u m e n t a c j a epistemologiczna" jest wyranie za wiosy cignita. Marks twierdzi, e warunki socjalizmu przygotowywane s w kapitalistycznym systemie w sensie wzrostu kooperacji i koncentracji technologicznej procesu wytwrczego; przewidywa, e rewolucja polityczna, to jest przejcie wadzy przez zorganizowany proletariat, jest niezbdnym warunkiem przemiany stosunkw ekonomicznych, zwaszcza uspoecznienia rodkw produkcji. Jakkolwiek doktryna ta mogaby by krytykowana, nie wydaje si, by zawieraa jak niespjno natury logicznej. Praktycznie, podstawow treci rewolucji socjalnej mia by akt wywaszczenia przemoc kapitalistw, a trudno udowodni, by akt ten mia by logicznie niemoliwy. Zwizki Struvego z socjaldemokracj trway jeszcze przez czas jaki, lecz w 1901 roku zaniky cakiem w powodzi wzajemnych oskare i intryg. Przez duszy czas, po powrocie Lenina i Martowa z zesania, toczyy si zawie pertraktacje ze Struvem na temat wsppracy pimienniczej w zakadanych lub planowanych pismach, jasne jednak byo, e rozziew midzy nimi jest nie do naprawienia. Struve krytykowa po kolei rne istotne skadniki socjaldemokratycznej ideologii i marksistowskiej filozofii, aby w kocu odrzuci je wszystkie. Ju w 1899 roku podj - za Bhm-Bawerkiem i rosyjskimi ekonomistami - krytyk teorii wartoci Marksa. Twierdzi, e w swoim pojciu wartoci Marks usiowa poczy dwa niejednorodne zjawiska: spoeczny fakt wyzysku oraz ekonomiczny fakt wymiany Jeli, zgodnie z trzecim t o m e m Kapitau, przemys wytwarza przecitn stop zysku, to znaczy to po prostu, e realnoci ekonomiczne nie odpowiadaj pojciu wartoci okrelonej przez prac, albowiem ostatecznie warto konstytuuje si jako funkcja kosztw produkcji; warto z pierwszego tomu Kapitau pozostaje tylko metafizyczn jednostk, z ktr ekonomia polityczna nie m a co pocz. Krytyka filozoficzna dopenia miary Struve nigdy wprawdzie nie by wyznawc materializmu dialektycznego w sensie Engelsa i Plechanowa; by raczej scjentyst i pozytywist; niemniej jego oglna orientacja deterministyczna i empirystyczna bya w zgodzie z oglnie wrd marksistw panujcym sposobem mylenia. W 1900 roku napisa jednak dugi wstp do ksiki Bierdiajewa Subiektywizm i indywidualizm w filozofii spoecznej (wyd. 1901), w ktrym wyranie odchodzi od pozytywizmu na rzecz transcendentalizmu kantowskiego z religijn podbudow. Skoro wartoci s niewywodliwe z empirii, to, jeli nie chcemy przyj skrajnego relatywizmu, musimy zgodzi si na to, e wartoci s ugruntowane ontologicznie i nie
380
pochodz tylko z arbitralnych subiektywnych decyzji. Absolutny charakter wartoci zakada postulat rzeczywistoci absolutnej i nieempirycznej: duszy substancjalnej wyposaonej w wolno oraz bytu najwyszego. Na tej podstawie mona z kolei uzna absolutn warto osobowoci, ktra jest zaoeniem liberalnej filozofii spoecznej. Liberalizm bowiem w ujciu Struvego jest nade wszystko nominalistycznym spojrzeniem na wiat; odrzuca on myl, iby jakie nadosobowe byty kolektywne - spoeczestwo czy pastwo - mogy sobie roci prawo do krpowania niezbywalnych uprawnie jednostki, ograniczay jej wolno i prawo do nieograniczonego samodoskonalenia. W kocu 1901 roku Struve opuci Rosj i w nastpnym roku zamieszka w Stuttgarcie, gdzie wydawa pismo Oswobodenie"; pismo to nie byo organem adnej partii politycznej, lecz zwizane byo najcilej z organizujcym si w Rosji ruchem liberalnym i miao na celu zwalczanie oraz demaskowanie samowadztwa. Od tej chwili pniejsza aktywno pisarska i polityczna Struvego o tyle tylko wie si z dziejami marksizmu, e by on przedmiotem nieustannych atakw ze strony socjaldemokracji. Z pozostaych pisarzy zaliczanych do legalnych marksistw" Bierdiajew najmniej mia z marksizmem wsplnego. Nalea wprawdzie do kek socjaldemokratycznych w latach studenckich i z tego powodu zosta aresztowany, po czym na trzy lata zesany do Woogdy, gdzie w tych samych okolicznociach znalaz si take Bogdanow i unaczarski. Jednak od chwili, gdy rozpocz dziaalno pisarsk, jego zwizki z marksizmem byy znacznie odleglejsze ni w przypadku Struvego. W wymienionej ju ksice przyjmowa zaoenia materializmu historycznego i ide walki klasowej, lecz nakada na nie takie ograniczenia, ktre w granicach najluniej pojtego marksizmu ju si nie mieciy. Sdzi, e musi istnie ontologiczny zasobnik niezmiennych wartoci moralnych i logicznych i e wpyw okolicznoci historycznych, w szczeglnoci walk klasowych, tylko w tym sensie wyznacza reguy poznania i powinnoci, e w kadej fazie historycznej inne klasy s nonikami tych regu. Od pocztku zatem, przyjmujc pozytywistyczn zasad, wedle ktrej powinno nie moe by wyprowadzona z danych empirycznych, szuka innych rde dla ugruntowania absolutyzmu moralnego. Z byych legalnych marksistw" Bierdiajew zdoby najwiksz saw na Zachodzie, lecz stao si to - po jego banicji ze Zwizku Radzieckiego - za spraw dzie, w ktrych krytykowa komunizm i gosi rodzaj chrzecijaskiego egzystencjalizmu, opartego na wierze w absolutn warto osobowoci.
381
Tugan-Baranowski, Bugakow i Frank znani byli w latach 90-tych gwnie jako ekonomici, przy czym pierwszy z nich by ekonomist w najbardziej fachowym i technicznym sensie sowa. Wanym przedmiotem ich rozpraw bya kluczowa w Rosji kwestia rynkw, a mianowicie pytanie, czy kapitalizm zdolny jest (czemu przeczyli narodnicy) wytworzy dla siebie rynek wewntrzny umoliwiajcy m u ekspansj. Chodzio wic w dalszym cigu o moliwoci rozwoju kapitalizmu w Rosji. Tugan-Baranowski wykazywa, e rozmiary spoycia nie decyduj o ywotnoci i zdolnociach rozwojowych kapitalizmu, gdy rynek rodkw wytwarzania ronie szybciej ni rynek rodkw spoycia. Poniewa w kapitalizmie produkcja i akumulacja s celami samymi w sobie, kapitalizm zdolny jest do stwarzania sobie wasnych w a r u n k w reprodukcji rozszerzonej i nie jest bezwzgldnie zaleny od konsumpcji ludnoci. Powstawao wwczas pytanie, ktre postawia Ra Luksemburg: skoro tak, to kapitalizm zdolny jest trwa nieograniczenie i nie ma adnych ekonomicznych podstaw, by przewidywa jego upadek. Tugan-Baranowski opracowa wprawdzie wasn teori kryzysw, uzupeniajc Marksowskie wywody, lecz w rzeczy samej nie przewidywa, aby kapitalizm mia upa bd skutkiem kryzysw, bd w wyniku dysproporcji midzy produkcj a rynkiem. Pod tym wzgldem zreszt nie rni si od Lenina, ktry take nie przyjmowa perspektywy nieuchronnego krachu kapitalizmu w rezultacie trudnoci zbytu. Gwnym p u n k t e m rewizjonizmu ekonomicznego w pismach legalnych marksistw bya Marlcsowska teoria wartoci. Krytyka tej teorii nie miaa wprawdzie adnych wyranych konsekwencji n a t u r y politycznej, lecz uderzaa w miejsce, ktre ortodoksi uwaali za kamie wgielny doktryny. Poniewa warto w sensie Marksa nie podlega mierzeniu i nie okrela faktycznie warunkw wymiany, poniewa wic nie ma przejcia logicznego od wartoci do ceny, warto, twierdzi Bugakow, przyj mona tylko jako kategori spoeczn, nieistotn w badaniu ruchu cen, lecz istotn w analizie globalnej kapitalizmu. Chcia wic, podobnie jak Sombart, broni teorii wartoci przez ograniczenie jej stosowalnoci. Rwnie Frank, autor dziea pod tytuem Teoria wartoci Marksa i jej sens (St. Petersburg, 1900) kwestionowa uyteczno tego pojcia, jeli miaoby ono - a taka jest intencja Marksa - by czym innym anieli pojcie wartoci wymiennej, gdyby oznacza miao zatem absolutn wasno towarw, niezalen od ich obecnoci na rynku. Ostatecznie legalni marksici" bd porzucili w ogle kategori wartoci, uwaajc, e warto jako co rnego od ceny jest w ekonomii cakiem zbyteczna, bd przyjli teori uytecznoci marginal-
382
nej, ktra uzalenia warto od subiektywnie dowiadczanych potrzeb nabywcw, mianowicie od ceny, jak nabywca godzi si zapaci za ostatni (marginaln) jednostk danego towaru, jakiej jeszcze przypisuje pewn uyteczno. Rwnie w innych istotnych punktach ekonomia Marksa bya przedm i o t e m krytyki legalnych marksistw. Tugan-Baranowski k w e s t i o n o wa Marksowsk teori malejcej stopy zysku jako sprzeczn z innymi zaoeniami doktryny (warto kapitau staego spada wraz ze w z r o s t e m wydajnoci pracy, a wic stopa zysku moe by staa m i m o rosncej wydajnoci pracy) i sprzeczn take z faktycznymi obserwacjami. Bugakow podobnie jak rewizjonici niemieccy - krytykowa teori koncentracji w rolnictwie. Mimo wszystkie te krytyki, marksizm rosyjski mg uchodzi za jeden, cho zrnicowany wewntrznie, obz ideowy, dopki marksici uwaali, e walka z narodnictwem i teori odrbnej, niekapitalistycznej drogi rozwojowej Rosji, jest naczelnym zadaniem socjaldemokracji. Pod koniec stulecia byo jednak oczywiste, e narodnicka ekonomia stracia grunt pod nogami w tym przynajmniej znaczeniu, i wezwania do powstrzymania kapitalizmu s tak czy owak bezskuteczne; spraw obrony wsplnot wiejskich marksici wszystkich odcieni uznali za bezprzedmiotow. Tote na przeomie stulecia rozbienoci, ktre przedtem wydawa si mogy drugorzdne, urosy do rangi podstawowego konfliktu, w szczeglnoci, e zbiego si to z dwoma innymi zjawiskami: debat wok rewizjonizmu w Niemczech oraz narodzinami ruchu liberalnego w Rosji. Tym samym marksizm nie mg si ju okrela po prostu przez antynarodnictwo. Sprawa stosunku socjaldemokracji do buruazji, sprawa rewolucji i sprawa stosunku midzy polityczn i ekonomiczn walk klasy robotniczej wysuny si na czoo debat. W latach 1 8 9 8 - 1 9 0 0 m o n a mwi o istnieniu trzech n u r t w w marksizmie rosyjskim: ortodoksja rewolucyjna, rewizjonizm (czyli legalny marksizm") i ekonomizm". Rycho jednak, legalni marksici" przestali uchodzi za rewizjonistw, przechodzc cakowicie do ruchu liberalnego. Bugakow, Bierdiajew, Frank i Struve powrcili, w niejednakowy sposb, do chrzecijastwa. Wszyscy czterej mieli odegra jeszcze istotn rol w umysowej historii Rosji. Midzy innymi byli oni uczestnikami trzech kolejnych dzie zbiorowych, z ktrych dwa pierwsze - Problemy idealizmu (1902) oraz Wiechy (1909) nale do najwaniejszych wydarze przedrewolucyjnych dziejw inteligencji rosyjskiej. Trzeci zbir Z gbokoci, wydany po rewolucji padziernikowej, lecz natychmiast skonfiskowany, by
383
praktycznie nieznany przez p wieku; jest to analiza rewolucyjnej apokalipsy jako kulturalnej i narodowej katastrofy. Moe si wydawa dziwne, e rewizjonizm, ktry w Rosji pojawi si wczeniej anieli zorganizowany ruch socjaldemokratyczny, nie utrzyma si dugo przy yciu, w odrnieniu od Niemiec, gdzie mia przeciwko sobie ideologi zinstytucjonalizowan w partii. Jednake rewizjonizm niemiecki by teoretyczn nadbudow wieloletniej skutecznej walki reformistycznej prowadzonej przez zorganizowany ruch robotniczy. W Rosji idea reformizmu miaa za sob nader nike racje w dowiadczeniu politycznym, a idea globalnej i ostatecznej rewolucji zakorzeniona bya silnie w umysach radykalnej inteligencji, bez przeciwwagi w innych dowiadczeniach. Ponadto, o ile w Niemczech rewizjonizm dziaa od pocztku jako odam ruchu socjaldemokratycznego obok liberaw, w Rosji peni on raczej przez czas jaki funkcje liberalizmu, w ktrym z czasem mia si rozpyn, a marksizm, w umysowoci omawianych pisarzy, ukazywa si raczej jako narzdzie walki z narodnickim konserwatyzmem ni jako teoria ostatecznej" rewolucji. Marksizm harmonizowa dobrze z nastawieniem ludzi, ktrzy, przejwszy si w modoci ideaami scjentyzmu, poszukiwali naukowej" interpretacji spoeczestwa - w przeciwiestwie do moralistycznej publicystyki narodnickiej - i ktrzy ponadto znajdowali w tej doktrynie zapowied zwycistwa kapitalizmu, a wic take zwycistwa zasad demokratycznych i konstytucyjnych w Rosji. Marksizm mg udowodni, e absolutyzm rosyjski jest historycznie skazany na zagad i to bodaj waniejsze byo dla legalnych marksistw" anieli perspektywa socjalistyczna. Z czasem, gdy socjaldemokracja rosyjska wyranie ogosia, e wszelkie sojusze z liberalizmem maj dla niej sens wycznie taktyczny, stanowisko pmarlcsistowslcie, pliberalne stao si nie do utrzymania. Jeszcze jedn okoliczno naley zanotowa w zwizku z dziejami rewizjonizmu rosyjskiego. Wanie z tej racji, e marksizm rosyjski i socjaldemokratyczny ruch rosyjski pojawiy si bez adnego zwizku z ruchem robotniczym i miay w pierwszej fazie czysto inteligencki charakter, marksizm w Rosji przybra form o wiele bardziej doktrynersk i fanatyczn anieli na Zachodzie, gdzie naleao tre doktryny nieustannie konfrontowa z realnociami ruchu robotniczego. W Rosji, gdzie rewolucja" bya sowem magicznym inteligencji od dziesicioleci, gdzie byy wszystkie powody, aby w adn reformistyczn perspektyw nie wierzy, niky liczebnie ruch inteligentw-rewolucjonistw w naturalny sposb wytwarza atmosfer skrajnego doktrynerstwa; ludzie ci wszake stali si rewolucjo-
384
nistami nie z racji swoich dowiadcze jako czonkowie klas uciskanych, lecz z pobudek wycznie ideowych. Okolicznoci te stwarzay atmosfer, w ktrej kwestie teoretyczne debatowane byy mniej w kategoriach prawdy i faszu, a bardziej w kategoriach wiernoci i zdrady wzgldem doktryny, za kwestie taktyczne odnoszone byy nieuchronnie do celu ostatecznego" jako jedynego kryterium oceny. Umysowo dominujca w ruchu socjalistycznym rosyjskim bardziej przypominaa konspiracj narodnick - m i m o rnic ideologicznych - ni zachodnioeuropejskie partie socjalistyczne. Jest zjawiskiem charakterystycznym, e gdy tylko ruch robotniczy pojawi si w Rosji, powsta natychmiast - cho nie na dugo - odpowiednik jednego z wariantw niemieckiego rewizjonizmu, mianowicie ekonomizm" czyli, z grubsza mwic, t r a d e - u n i o n i s t y c z n a ideologia apolitycznej walki o popraw losu robotnikw.
3. Polemiki Lenina w latach 1895-1901

Do 1899 roku uwag Lenina pochania nadal gwnie walka z narodnictwem, lecz krytyka legalnego marksizmu", a potem zwaszcza krytyka ekonomizmu" pojawiaj si ju w jego pismach jako wane tematy. W roku 1895 w zbiorowym dziele, wydanym staraniem Potresowa, ukaza si pierwszy jego drukowany artyku pod tytuem Tre ekonomiczna narodnictwa i jej krytyka w ksice P. Struvego". Jest to rozbir i po czci krytyka Uwag krytycznych... Struvego, lecz krytyka, ktra nie jest jeszcze oskareniem o zdrad i antymarksizm, lecz niejako upomnieniem i zacht do bardziej rygorystycznej ortodoksji. Oprcz napaci na narodnikw rozprawa ta zawiera nieco oglnych uwag treci teoretycznej. Powtarza tam Lenin swoje wyjanienia odnoszce si do postpowoci" kapitalizmu (...marksici uwaaj wielki kapitalizm za zjawisko postpowe, nie dlatego, rzecz prosta, e na miejsce samodzielnoci [sc. chopstwa - L. K.] stawia zaleno, lecz dlatego, e stwarza on warunki do zniesienia zalenoci") (tame, str. 409). Krytykuje Struvego, ktry przeciwstawia reformy - idei zaamania" kapitalizmu, albowiem, powiada, celem reform jest wanie doprowadzi do upadku kapitalizmu. Krytykuje go nade wszystko jako obiektywist". Zgadza si Lenin wprawdzie z cytowanym przez Struvego Sombartem, wedle ktrego w samym marksizmie od pocztku do koca nie m a ani krzty etyki", albowiem, jak dodaje, pod wzgldem teoretycznym - etyczny p u n k t widzenia" p o d p o r z d k o w u j e on zasadzie przyczynowoci"; pod
385
wzgldem praktycznym - sprowadza j do walki klas" (tame, str. 456). Zgadza si rwnie na to, e naukowy socjalizm odrzuca wszelk w ogle filozofi (Z punktu widzenia Marksa i Engelsa filozofia nie m a adnego prawa do odrbnego, samodzielnego istnienia i materia jej dzieli si midzy rne gazie nauki pozytywnej", tame, str. 453). Sowem - rozumie naukowo" marksizmu tak samo, jak Plechanow^ i wikszo niemieckich ortodoksw: marksizm jest niewartociujc i niefilozoficzn teori zjawisk spoecznych. Do tego p u n k t u jest ze Struvem w zgodzie. Jednake ujcie takie moe nasuwa sugesti, e marksizm ogranicza si do opisu koniecznoci dziejowych i e wobec tego nie zawiera sam przez si adnych wskazwek praktycznych (oprcz, rzecz jasna, natury technicznej, tj. wskazwek co do skutecznoci pewnych dziaa). To wanie stanowio kopotliwy punkt marksizmu dla tych, ktrzy widzieli potrzeb uzupenienia doktryny opisowej - etyk normatywn pochodzc skdind, nade wszystko od Kanta. Struve w tym czasie nie wysuwa jeszcze tej sprawy ograniczajc si do stwierdzenia obiektywnego", to jest opisowego charakteru doktryny. Lecz to wydawao si Leninowi nie do przyjcia. Obiektywist jest, jego zdaniem, ten, kto mwi tylko o koniecznociach, jakie niesie ze sob dana formacja spoeczna; ograniczajc si do takich stwierdze, ryzykuje on, i stanie si apologet tych koniecznoci jako koniecznoci wanie. Natomiast materialista nie ogranicza si w ten sposb, lecz tumaczy ponadto, jakie siy klasowe w tych koniecznociach s uwikane. Z drugiej za strony materializm zawiera w sobie, e tak powiem, partyjno, zobowizujc do tego, aby przy wszelkiej ocenie wydarze stawa wprost i otwarcie na stanowisku okrelonej grupy spoecznej" (tame, str. 434). Z p u n k t u widzenia teoretycznego wyjanienie to jest niezrczne i nieprzejrzyste; jasne jest bowiem, e gdy analizuje si koniecznoci historyczne" z uwzgldnieniem klasowego ukadu spoeczestwa, to nie wykracza si wcale poza czysto obiektywny" opis i nie wiadomo, w jaki sposb materializm jako taki miaby do czegokolwiek zobowizywa lub w samej treci swej zawiera jakiekolwiek zaangaowanie. Mimo to widoczne jest, e Lenin chce unikn dylematu neokantystw: albo marksizm opisuje proces spoeczny bez adnych wskazwek co do tego, w jaki sposb jednostki ludzkie miayby si same do tego procesu ustosunkowa, albo musi by uzupeniony ideami normatywnymi. Lenin, cho nie potrafi myli swojej wyrazi w sposb jasny, usiowa ukaza t istotn cech marksizmu, ktr Lukacs dopiero mia wyjani: marksizm usuwa w ogle dychotomi faktw" i wartoci", albowiem jest on samowiedz klasy robotni-
386
czej, ktra chwyta sens procesu spoecznego w samym akcie rewolucyjnego przeobraania wiata, a wic w tym historycznie uprzywilejowanym przypadku rozumienie historii i jej tworzenie pojawiaj si jako jeden i ten sam akt. Lenin konsekwentnie odmawia przyjcia do wiadomoci neokantowskich krytyk, lecz nie by w stanie rozway istotnego sensu sporu, std zadowala si tego rodzaju sumarycznymi owiadczeniami. Pojmowa wszelako niejasno, e charakterystyczn cech marksizmu jest wanie, i nie ma on by czysto opisow teori ani czysto normatywnym wezwaniem, ani kombinacj sdw opisowych i normatywnych, ale wanie zjawiskiem, ktre jest rozumieniem i ruchem jednoczenie, jest samowiedz proletariatu w jego akcie walki, a std wiedza o wiecie wystpuje jako aspekt przemiany wiata, czyli teoria i jej praktyczne zastosowanie nie artykuuj si jako dwa oddzielne zjawiska. W 1895 roku Lenin uda si po raz pierwszy za granic i odwiedzi w Genewie starych pionierw rosyjskiego marksizmu - Plechanowa i Akselroda. Spotkanie wypado pomylnie, jakkolwiek emigranci musieli dooy stara, by przekona Lenina o koniecznoci sojuszu z liberaln buruazj. Wkrtce po powrocie Lenin zosta aresztowany (represje policyjne wzmogy si w zwizku z fal strajkw w Petersburgu, w ktrych socjaldemokratyczne grupy byy bardzo aktywne). Po niespena ptorarocznym pobycie w wizieniu, kiedy to nadal pisa ulotki i broszury, skazano go na trzy lata zesania na Syberi. Lenin spdzi ten czas w wiosce Szuszenkoje w poudniowej Syberi, intensywnie pracujc i piszc. W wizieniu sporzdzi projekt programu partii socjaldemokratycznej, wzywajcy do walki o swobody demokratyczne i u s t a w o d a w s t w o socjalne; projekt ten nie zawiera jeszcze perspektywy zdobycia wadzy pastwowej przez klas robotnicz, lecz tylko uzyskanie wpywu na ustawodawstwo; partia, wedle tego programu, m a pomaga" klasie robotniczej w rozwijaniu wiadomoci klasowej i wytycza cele walki; ma rwnie wpaja robotnikom przekonanie, e chocia winni oni popiera buruazj w walce o swobody polityczne, to jednak sojusz taki jest tylko chwilowy. Latem 1897 r. ukaza si w pimie Nowoje Sowo" nowy atak Lenina na narodnikw ( Przyczynek do charakterystyki romantyzmu ekonomicznego), w ktrym autor analizowa doktryn Sismondiego i wykazywa jej podobiestwa do narodnickiej publicystyki. Sismondi jest rzecznikiem drobnych wytwrcw, ktrym ekspansja kapitalizmu zagraa; potrafi odsania niszczycielskie skutki kapitalistycznej akumulacji, lecz nie potrafi przeciwstawi im nic wicej, prcz romantycznej, sentymentalnej nostalgii za przedkapitalistycznym porzdkiem. Mimo
387
swej antykapitalistycznej zajadoci jest przeto - podobnie jak narodnicy rosyjscy - reakcjonist, gdy, miast widzie rozwizanie sprzecznoci kapitalizmu w samym jego rozwoju, marzy o cofniciu si wstecz. Lenin wraca raz jeszcze do sprawy rynku wewntrznego, antycypujc niejako problemy, ktre miaa potem podnie Ra Luksemburg. Nie jest prawd, by kapitalizm nie potrafi zrealizowa wartoci dodatkowej wskutek ruiny drobnych posiadaczy i postpujcego za tym kurczenia si rynku; spoycie produkcyjne stwarza rozlege pole ekspansji dla produkcji kapitalistycznej. Na zesaniu rwnie napisa Lenin broszur pod tytuem Zadania socjaldemokratw rosyjskich, wydan w 1898 roku w Genewie. Mamy t a m rozwinicie problemu sojuszw", jakie partia musi zawiera z innymi siami spoecznymi i wyrane okrelenie generalnej strategii. Socjaldemokracja m a mianowicie popiera wszystkie rewindykacje przeciw absolutyzmowi, demaskowa wszystkie formy ucisku, jakiekolwiek grupy spoeczne byyby nim dotknite. Popiera zatem powinna protesty zwizane z uciskiem narodowym, religijnym, stanowym i spoecznym: powinna popiera buruazj przeciw reakcyjnym zakusom drobnej buruazji" i popiera demokratyczne dania drobnej buruazji przeciw biurokracji carskiej. Partia jednak rozumie to popieranie" nie w ten sposb, iby sama miaa by rzecznikiem interesw, ktre popiera. Popiera opr przeladowanych sekciarzy, nie majc wszake nic wsplnego z ich religijnymi aspiracjami. Popieranie znaczy dokadnie: wykorzystywanie. Poniewa socjaldemokracja jest, zdaniem Lenina, jedyn si, ktra walczy z absolutyzmem konsekwentnie i bez adnych zastrzee, podczas gdy wszystkie inne s chwiejne bd poowiczne w swych deniach, partia moe i p o w i n n a sta si orodkiem skupiajcym ca energi spoeczn, ktra absolutyzm rozsadza, lecz mie przy tym na uwadze wycznie interesy proletariatu jako klasy wyrnionej, ...socjaldemokraci udzielaj tego poparcia, by przypieszy porak wsplnego wroga, ale niczego si nie spodziewaj dla siebie od tych chwilowych sprzymierzecw i nic im nie ustpuj" (Zadania socjaldemokratw rosyjskich), ...przecie popieranie demokratycznych da drobnej buruazji wcale nie oznacza popierania drobnej buruazji: przeciwnie, wanie w rozwj, do ktrego u t o r u j e Rosji drog wolno polityczna, bdzie prowadzi ze szczegln si do zagady drobnej gospodarki pod ciosami kapitau" (Projekt programu naszej partii, 1899). W licie do Potresowa z 26.1.1899 r., pisanym z zesania, Lenin powiada: uwolni wszelakie fortschrittliche Strmungen od rupieci narodnictwa i agrariuszostwa i wykorzysta je wszystkie w takiej oczyszczonej postaci. Moim zdaniem wykorzysta
388
- to wyraenie o wiele cilejsze i odpowiedniejsze ni Unterstutzung i Bundesgenossenschaft. To ostatnie wskazuje na rwnouprawnienie owych Bundesgenossen, podczas gdy powinni oni (co do tego zgadzam si z wami najzupeniej) wlec si z tyu, niekiedy nawet z zbw zgrzytaniem; do r w n o u p r a w n i e n i a nie doroli absolutnie i nigdy nie dorosn przy ich tchrzliwoci, rozdrobnieniu itd." (Dziea, t. 34, str. 13). Jest tedy jasne, e dla Lenina od samego pocztku wszelki sojusz polityczny oznacza wycznie wykorzystanie innej siy spoecznej dla celw socjaldemokracji. Socjaldemokracja powinna gromadzi wok siebie wszelkiego rodzaju siy, ktre mog przyczyni si do rozkadu istniejcego ustroju, w peni wiadomoci, e rozkad ten obrci si w kocu przeciwko sojusznikom". Z tego p u n k t u widzenia stosunek Lenina - a nastpnie caego ruchu leninowskiego jest taki sam, czy chodzi o buruazj walczc z absolutyzmem, czy o chopstwo walczce z obszarnikami, czy o sekty aspirujce do wolnoci religijnej, czy o narodowoci uciskane przez wielkorosyjski imperializm, czy wreszcie o same instytucje demokratyczne. O wykorzystaniu" nie m a mowy, oczywicie, jeli chodzi o klas robotnicz, jako e wszystkie te reguy strategiczne pomylane s jako narzdzia suce tej klasie w osigniciu celu ostatecznego", ona za sama pomylana jest jako podmiot walki. Lecz rycho okaza si miao, e, jeli chodzi o podstawy strategii socjaldemokratycznej, rwnie klasa robotnicza, wedle Leninowskich zaoe, miaa by wczona raczej w oglny zestaw wykorzystywanych" instrumentw, anieli by podmiotem, ktry te narzdzia stosuje. N a zesaniu napisa rwnie Lenin jedyn swoj ksik naukow Rozwj kapitalizmu w Rosji (wyd. 1899). Jest to jego antynarodnickie opus magnum, pene danych statystycznych, zawierajce szczegow analiz tendencji rozwojowych w rolnictwie i przemyle rosyjskim. Wykazuje ono, e rolnictwo rosyjskie yje w warunkach gospodarki towarowej i ukazuje wszystkie cechy kapitalistycznych przemian: rozwarstwienie klasowe, proletaryzacj znacznych mas chopw, konkurencj. Przedstawia procesy koncentracji w przemyle oraz tworzenie si jednego, oglnego rynku, ktry znosi redniowieczne formy produkcji i wymiany. O ile jednak polemiki z narodnictwem odgryway w yciu umysowym Rosji coraz mniejsz rol, o tyle pojawiay si wrd socjaldemokratw nieortodoksalne nowinki, ktre budziy coraz wikszy niepokj w umyle Lenina. We wcieko, jak pisze, wprawia go rozprawa Bugakowa, podwaajca analiz kwestii agrarnej, ogoszona wanie przez Kautsky'ego.
389
Z niepokojem obserwowa wzrost popularnoci Bernsteina oraz przenikanie do Rosji neokantyzmu, ktrego rzecznikami, czciowo przynajmniej, okazali si Struve i Bugakow. J nawet, jak pisze w licie do Potresowa z 27.6.1899 r., uczy si filozofii; czyta Holbacha i Helwecjusza, a zamierza take zabra si do Kanta. Lecz czysto filozoficznym sporom nie przypisywa jeszcze takiego znaczenia, jak pniej. Natomiast obok rewizjonizmu teoretycznego pojawi si wrd modych socjaldemokratw rosyjskich tak zwany ekonomizm", na ktrego pierwsze objawy zareagowa Lenin z nadzwyczajn gwatownoci, jako e godzi on w same podstawy ruchu socjaldemokratycznego, jakim chcia go widzie. Gdy dotar do niego dokument, sporzdzony przez J. D. Kuskow i S. N. Prokopowicza, wykadajcy program modych" socjaldemokratw (dokument ten znany jest pod nazw credo"), Lenin latem 1899 r. napisa ostry protest, ktry nastpnie podpisao szesnastu innych zesacw. Protest ten ogoszony zosta w nastpnym roku w Genewie przez tamtejsz organizacj socjaldemokratyczn. Credo" ekonomistw kwestionowao sensowno istnienia samodzielnej politycznej partii robotniczej w Rosji, uwaajc, e projekt taki jest sztucznym przeniesieniem zachodnich dowiadcze w cakiem inne warunki. Ruch robotniczy, zdaniem autorw, idzie zawsze po linii najmniejszego oporu; na zachodzie walka polityczna bya o wiele atwiejsz form aktywnoci proletariatu anieli walka ekonomiczna. W Rosji jest odwrotnie. Marksici rosyjscy powinni skoncentrowa swe wysiki na pomaganiu robotnikom w ich walce ekonomicznej oraz bra udzia w aktywnoci liberalno - opozycyjnej, kierowanej - jak naleao si domyla - przez niesocjalistyczne siy demokratyczne. Lenin uzna, e ekonomici proponuj socjaldemokracji samobjstwo i wyoy przyjte zreszt powszechnie przez ortodoksw zasady: ruch robotniczy powinien stawia sobie cele polityczne i w tym celu dysponowa samodzieln parti; powinien organizowa cao opozycyjnych ywiow nie tracc nigdy samodzielnoci i nie ryzykujc, e stanie si narzdziem partii buruazyjnych. Ekonomizm" rosyjski by w rzeczy samej niejako restytucj programu narodnictwa klasycznego" (niepolitycznego, nieterrorystycznego) w stosunku do klasy robotniczej: naley dostosowa dziaalno inteligenckich liderw do bezporednio widocznych i atwo zrozumiaych, to jest ekonomicznych aspiracji klasy robotniczej, pozostawiajc liberaom walk o swobody polityczne i uczestniczc w tej walce tylko w charakterze pomocniczym. Ekonomizm" nie by wprawdzie rewizjonizmem" w tym znaczeniu, w jakim stosuje si to sowo w odniesieniu do Bernsteina i jego zwolennikw (ci
390
bowiem nie zamierzali bynajmniej wzywa robotnikw do poniechania walki politycznej i parlamentarnej), lecz odpowiada tej tendencji trade-unionistycznej, ktra w niemieckiej socjaldemokracji bya silna i przez czas duszy pozostawaa w przymierzu z rewizjonistami-teoretykami. Niepokj Lenina w obliczu tej nowej dewiacji by dobrze uzasadniony, gdy w rzeczy samej dominowa ona miaa przez okoo dwch lat w rosyjskiej socjaldemokracji i zdobya sobie wikszo wrd emigracji, gdzie te na tym tle doszo do rozamu. Po 1900 roku ekonomici" znacznie stracili na sile, lecz znaczenie tej tendencji polegao midzy innymi na tym, e to przeciwko niej gwnie mia Lenin napisa swoje dzieo Co robi?, ktre pooyo f u n d a m e n t y ideologiczne pod bolszewizm, czyli leninizm we waciwym sowa znaczeniu. Na pocztku 1900 roku Lenin zosta zwolniony z zesania i w lipcu tego roku opuci legalnie Rosj, aby rozpocz na emigracji organizowanie socjaldemokratycznego r u c h u rosyjskiego; pierwszym w a r u n k i e m takiego ruchu, jak twierdzi od dawna, jest stworzenie oglnorosyjskiego pisma socjaldemokratycznego, ktre stanie si cznikiem rozproszonych si i pozwoli zbudowa prawdziw parti. Pismo takie, oczywicie, mogo by drukowane tylko za granic i nastpnie przemycane do kraju. Iskra" Leninowska miaa to zadanie speni. Zakadanie pisma obfitowao w spory, ktrych detalicznie wykada tu nie warto. Spotkanie z Plechanowem wypado fatalnie. Lenin w notatce, pomiertnie ogoszonej, z pierwszej rozmowy z genewskimi weteranami, gorzko wspomina arogancj Plechanowa, do ktrego wszake odnosi si z uwielbieniem i respektem. Byo widoczne, e stary dziaacz by zazdrosny o swj autorytet w socjaldemokracji rosyjskiej i wyadowa na Leninie swoj pych i nietolerancj. Dowiadczenie jednak nie przeszo bez ladu, jak Lenin sam notuje: Tak oto zakochana modo otrzymuje gorzk nauczk od przedmiotu swej mioci: trzeba odnosi si do wszystkich ludzi bez sentymentw, trzeba trzyma w zanadrzu kamie" (Dziea, t. 4, str. 361). Mimo niesnasek, Iskra", skupiajca ca mietank intelektualn rosyjskich marksistw (Lenin, Plechanow, Martow, Akselrod, Potresow, Zasulicz) zacza si ukazywa od grudnia 1900 roku, d r u k o w a n a kolejno w Lipsku, Monachium, Londynie i Genewie. Lata 1901-1903 rozpocz miay nowy etap rozwoju rosyjskiego marksizmu i rosyjskiej socjaldemokracji. W tym czasie pooone zostay podwaliny pod nowy Leninowski wariant marksizmu, ktrego nowo i odmienno wychodziy na jaw stopniowo i nie od razu byy widoczne. Do tego
391
czasu Lenin, w swoich ideologicznych wypowiedziach, nie rni si niczym od zachodnich ortodoksw marksizmu i Plechanowa, poza silnym akcentowaniem niektrych skadnikw marksizmu; nade wszystko podkrela przy kadej okazji, e tylko ostateczny cel - zdobycie wadzy politycznej przez proletariat - nadaje sens wszystkim biecym poczynaniom i e socjaldemokracja moe zawiera wszelkie sojusze i popiera wszelkie sprawy, jeli celowi ostatecznemu moe si przez to przysuy. Inne ruchy i inne klasy spoeczne, jednostki ludzkie i ideologie - wszystko jest na subie ostatniej rewolucji".
R O Z D Z I A XVI
Powstanie leninizmu
1. Spr o leninizm
Kwestia swoistoci leninizmu jako szczeglnego wariantu marksistowskiej doktryny i taktyki jest od dawna przedmiotem sporw. Chodzio w szczeglnoci w tych dyskusjach o to, czy leninizm jest ideologi rewizjonistyczn w stosunku do marksistowskiej tradycji, czy te, przeciwnie, doskonaym zastosowaniem generalnych zaoe marksizmu do nowej sytuacji politycznej. Sens polityczny tych kontrowersji jest jasny. Ortodoksja stalinowska, obowizujca do tej pory w tym punkcie w ruchu komunistycznym, stoi, rzecz jasna, na tym drugim stanowisku. Stalin podkrela, e Lenin do doktryny odziedziczonej niczego nie doda ani z niej niczego nie uj, lecz bezbdnie zastosowa jej zaoenia, przy czym - co szczeglnie wane - zastosowa je nie tylko do swoicie rosyjskich warunkw, ale do caoci zmienionej sytuacji wiatowej. Innymi sowy, leninizm, wedle tego rozumienia, nie jest specyficznie rosyjskim, czy te do warunkw rosyjskich tylko ograniczonym zastosowaniem" marksizmu, ale jest strategi i taktyk ruchu robotniczego o wanoci uniwersalnej dla nowego etapu" rozwoju spoecznego, mianowicie dla epoki imperializmu i rewolucji proletariackich. Cz bolszewikw widziaa swoiste cechy leninizmu raczej w jego roli jako narzdzia rewolucji rosyjskiej, natomiast marksici nieleninowcy starali si wykazywa, e Lenin w wielu istotnych punktach doktrynie Marksa si sprzeniewierzy. Kwestia ta, w tej postaci ideologicznej sformuowana, jest praktycznie nierozstrzygalna, podobnie jak wszystkie podobne pytania powstajce nieuchronnie w ewolucji wszystkich ruchw politycznych lub sekt religij-
1. Spr o leninizm
393
nych o silnie wbudowanej potrzebie dochowania wiernoci swoim rdom. Jest bowiem zjawiskiem normalnym i nieuniknionym, e pokolenia przychodzce po pierwszych prorokach ruchu staj przed pytaniami i praktycznymi decyzjami, ktre nie s wyranie przez kanon zastany przesdzone, staraj si przeto tak w kanon pierwotny interpretowa, aby mg on owe decyzje usprawiedliwi. Z tego p u n k t u widzenia historia marksizmu nie rni si od historii chrzecijastwa. Powstaj std z reguy rnego rodzaju k o m p r o m i s y midzy wymogami praktycznymi a doktryn; n o w e linie podziau i nowe formacje polityczne, wzajem skcone, krystalizuj si pod naciskiem rnych okolicznoci doranych, kada z nich jednak potrafi wyszuka w tradycji - ktra wszake nigdy nie jest doskonale spjna i jednolita - odpowiednie poparcie. Bernstein, istotnie, by rewizjonist w tym znaczeniu, i jawnie odrzuca pewne skadniki marksistowskiej filozofii spoecznej i bynajmniej nie zaleao m u na tym, aby by niezomnym stranikiem dziedzictwa teoretycznego Marksa we wszystkich punktach. Lenin za dy do tego, by wszystkie swoje poczynania i wywody teoretyczne przedstawia jako jedynie moliwe czy jedynie poprawne zastosowanie istniejcej ju ideologii. Mimo to Lenin nie by doktrynerem w tym sensie, iby mia kiedykolwiek powica praktyczn skuteczno ruchu, ktremu przewodzi, na rzecz wiernoci sowom Marksa. Przeciwnie, cechowa go wybitny zmys praktyczny i zdolno podporzdkowywania wszystkich absolutnie kwestii - taktyki czy teorii - j e d n e m u zadaniu: rewolucji rosyjskiej i wiatowej. Wszystkie sprawy oglnoteoretyczne byy, jego zdaniem, ju rozstrzygnite przez marksistowsk teori i naleao tylko umiejtnie wycign z tych rozwiza wnioski najstosowniejsze dla danej sytuacji. Uwaa si przy tym nie tylko za wiernego wykonawc marksistowskiego testamentu; sdzi, e dochowuje wiernoci tym zasadom praktycznym i taktycznym, jakie przyja europejska socjaldemokracja wczeniej i jakie wcieliy si w szczeglnoci w partii niemieckiej. Do chwili wojny niemiecka socjaldemokracja bya dla wzorem, a Kautsky - najpowaniejszym yjcym autorytetem w kwestiach teoretycznych; powoywa si na Kautsky'ego nie tylko w sprawach teoretycznych, ale nawet w taktycznych kwestiach rosyjskich, ktre skdind zna sam o wiele lepiej (np. w kwestii bojkotu drugiej Dumy). Pisa w 1905 roku (w broszurze Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji demokratycznej). Gdzie i kiedy rociem sobie prentesje do tworzenia jakiegokolwiek odrbnego kierunku w midzynarodowej socjaldemokracji, nieidentycznego [podkr. Lenina - L. K.] z kierunkiem Bebla i Kautsky'ego? Gdzie i kiedy ujawniay si rozbienoci midzy mn z jednej
394
XVI. Powstanie leninizmu
strony a Beblem i Kautskym z drugiej - rozbienoci cho w najmniejszym stopniu zblione pod wzgldem swej wagi do rnicy zda midzy Beblem a Kautskym, na przykad we Wrocawiu, w kwestii agrarnej?" (.Dziea, t. 9, str. 52). Kwestia rewizjonizmu" Lenina nie moe by zdecydowana po prostu przez zestawianie jego tekstw z dzieami Marksa ani przez poszukiwanie odpowiedzi na nierozstrzygalne pytanie co by Marks uczyni lub powiedzia w obliczu takiej czy innej sytuacji?" Jest oczywiste, e teoria Marksa w wielu miejscach pozostawiaa zarwno dwuznacznoci, jak niedopowiedzenia i e moga by zastosowana" na rne i niezgodne sposoby bez wyranego naruszania jej zaoe. Mimo to sprawa cigoci midzy leninizmem a marksizmem nie jest cakiem bez znaczenia. Najstosowniej wszelako rozwaa j nie w kategoriach wiernoci", ale raczej zastanawiajc si nad tym, jaka wsplna tendencja przywieca wszystkim poczynaniom teoretycznym, w ktrych Lenin marksistowskie dziedzictwo usiowa zastosowa" czy te dopeni. Dla Lenina, jak bya o tym mowa, wszystkie pytania teoretyczne maj wycznie sens instrumentalny w stosunku do jednego zadania: rewolucji. Rwnie sens wszystkich spraw ludzkich, wszystkich idei, instytucji spoecznych czy wartoci wyczerpuje si w ich ldasowej funkcji. Nie trzeba wielkiego trudu, aby znale w tekstach Marksa i Engelsa usprawiedliwienie dla takiego punktu widzenia; w wielu oglnoteoretycznych wywodach podkrelali oni przejciowy i klasowy sens wszystkich form ycia spoecznego w spoeczestwie klasowym. Mimo to ich szczegowe analizy byy na og bardziej zrnicowane i mniej uproszczone, anieli owe formuy redulccjonistyczne" zdawayby si nakazywa. Obaj rwnie mieli horyzont zainteresowania znacznie szerszy ni ten, ktry mona by wyznaczy pytaniem czy to dobrze, czy le dla rewolucji", podczas gdy dla Lenina pytanie takie byo rozstrzygajce zarwno w okrelaniu, czy jaka kwestia jest w ogle sensowna, jak te, w jaki sposb j rozstrzygn. Marks i Engels mieli poczucie cigoci kultury ludzkiej i nie uwaali bynajmniej, e warto wszelkich ludzkich dziaa - na przykad warto nauki, sztuki, zasad moralnych, instytucji spoecznych - jest niczym wicej" jak wartoci instrumentaln na subie interesw klasowych. Mimo to oglne formuy, w jakich swj materializm historyczny wypowiadali, nadaway si doskonale do takiego uytku, jaki Lenin z nich czyni. Dla Lenina, w rzeczy samej, kwestie filozoficzne nie maj adnego samoistnego sensu, lecz s wycznie narzdziami walki politycznej; podobnie narzdziami takimi s
1. Spr o leninizm
395
sztuka, literatura, prawo, instytucje spoeczne, wartoci demokratyczne, idee religijne. W tym punkcie nie tylko nie mona mu zarzuci odstpstwa od marksizmu, ale wypadaoby powiedzie raczej, e zaoenia materializmu historycznego stosowa on z wiksz konsekwencj ni Marks. Skoro na przykad prawo jest niczym wicej", jak narzdziem ucisku klasowego, to naturalny wydaje si wniosek, i nie ma istotnej rnicy midzy rzdzeniem za pomoc prawa a arbitraln dyktatur. Skoro wolnoci polityczne s niczym wicej", jak instrumentem buruazji, ktrego uywa ona dla swych klasowych interesw, to cakiem poprawnie wysnu std mona, i ruch komunistyczny nie powinien uwaa si za zwizanego obron tych wolnoci wtedy, gdy dochodzi do wadzy. Skoro dziaalno duchowa naukowa, filozoficzna, czy artystyczna - jest tylko organem walki klasowej, to zrozumiae jest, e nie ma jakociowej" rnicy midzy pisaniem traktatu filozoficznego a uyciem broni palnej, s to tylko rne formy ora uywane w rnych okolicznociach i tak wanie powinny by traktowane, czy chodzi o wrogw, czy o przyjaci. Mowa tu o tych skadnikach Leninowskiej doktryny, ktrych znaczenie ujawnio si szczeglnie drastycznie po dojciu bolszewikw do wadzy; jednake zawieray si one w Leninowskich pismach od najwczeniejszych czasw. Dlatego midzy innymi Lenin by czsto w dogodniejszej sytuacji, gdy dochodzio do dyskusji z marksistami innej orientacji, gdy mia nad nimi przewag symplicystycznej konsekwencji w stosowaniu zaoe, ktre jedni i drudzy uznawali. Kiedy za przeciwnicy Lenina wykazywali, e sprzeniewierza si on pewnym wyranym mylom Marksa (gdy wykazywali, na przykad, e dla Marska, inaczej ni dla Lenina, dyktatura" nie oznaczaa wcale wadzy despotycznej i niezwizanej z prawem), to nie tyle ujawniali niewierno Lenina w stosunku do Marksa, ile niespjno Marksa samego. Mimo to w paru istotnych punktach nowoci, ktre Lenin zainicjowa w rewolucyjnym ruchu rosyjskim, mogy budzi znaczne wtpliwoci co do tego, jak dalece s prawowierne wzgldem marksistowskiej tradycji. Dotyczy to nade wszystko trzech kwestii. Po pierwsze, Lenin wczenie wysun haso sojuszu proletariatu z chopstwem jako podstawowej zasady strategicznej w rewolucji buruazyjnej"; przeciwnicy argumentowali, i przymierze z buruazj odpowiada w tym przypadku raczej zaoeniom teorii. Po wtre, Lenin pierwszy dostrzeg w kwestii narodowej potny rezerwuar energii, ktr socjaldemokracja moe i powinna wykorzysta dla swojej sprawy, miast upatrywa w konfliktach narodowych jedynie kopotliw przeszkod. Po trzecie, Lenin sformuowa wasn wersj roli, jak
396
odgrywa m a partia w stosunku do ywioowego ruchu robotniczego oraz wasne reguy organizacyjne. We wszystkich tych trzech punktach idee jego spotkay si z krytyk nie tylko reformistw, nie tylko mienszewikw rosyjskich, ale take takiego filaru ortodoksji, jak Ra Luksemburg. We wszystkich trzech rwnie Leninowska doktryna okazaa si nadzwyczaj skuteczna praktycznie; mona bez obawy powiedzie, e kady z tych trzech skadnikw by niezbdnym warunkiem sukcesu rewolucji bolszewickiej.
2 Partia i ruch robotniczy. wiadomo i spontaniczno

Zaoenia leninizmu jako odrbnej formacji politycznej s f o r m u o w a n e zostay w latach 1901-1903. W latach tych ukonstytuoway si w Rosji najwaniejsze formacje polityczne, ktre a do rewolucji padziernikowej, w nieustannych ze sob walkach, przewodzi miay antycarskiej opozycji: bolszewickie i mienszewickie skrzydo w socjaldemokracji, partia socjalistw-rewolucjonistw oraz partia konstytucyjnych demokratw (kadeci). Gwnym organem, w ktrym nowe idee wykluway si stopniowo, bya Iskra". Do czasu II Zjazdu partii rozbienoci midzy Leninem a pozostaymi czonkami redakcji nie byy istotne, Lenin za faktycznie nadawa ton pismu. Redagowa je zrazu w Monachium, potem w Londynie, dokd przenis si wiosn 1902 roku. Iskra" miaa nie tylko zwalcza rewizjonizm i ekonomizm w rosyjskiej socjaldemokracji, ale stworzy czno midzy organizacjami, ktre, m i m o formalnego istnienia partii, nadal byy rozproszone ideologicznie i organizacyjnie; miaa by, wedle wyraenia Lenina, nie tylko kolektywnym propagandyst i kolektywnym agitatorem, lecz rwnie i kolektywnym organizatorem" (Od czego zacz?", 5. 1901, Dziea, t. 5, str. 19). Istotnie pismo odegrao decydujc rol w przygotowaniu zjazdu, ktry w 1903 roku zjednoczy socjaldemokracj rosyjsk w rzeczywist parti i zarazem rozbi natychmiast t parti na dwie wrogie frakcje. Zaoenia ideologii bolszewickiej w kluczowej kwestii roli partii sformuowa Lenin w walce z ekonomizmem", ktry, cho sabncy we wpywach, wydawa m u si gronym niebezpieczestwem. Ekonomici" nie tylko interpretowali materializm historyczny jako teori prymatu" walki ekonomicznej proletariatu w stosunku do zada politycznych (te ostatnie w Rosji miay by, przynajmniej w najbliszej przyszoci, gwnie zada-
2. Partia i ruch robotniczy. wiadomo i spontaniczno
397
niami buruazji), ale utosamiali ruch robotniczy z ruchem robotnikw, to jest z ywioowo powstajc walk caej klasy robotniczej. Podkrelali cile klasowy charakter swojego programu, zarzucali za iskrowcom", e szukaj sprzymierzecw wrd inteligencji i liberaw, e na pierwszy plan wysuwaj wspln opozycj rnych klas przeciwko samowadztwu, e przypisuj nadmiern wag teorii i ideologii. Ekonomizm by rodzajem rosyjskiego proudhonizmu, czy uwrieryzmu", jak to si powiada. Socjaldemokracja, w ich rozumieniu, miaa by raczej organem rzeczywistego ruchu robotnikw anieli jego przywdc Lenin w kilku artykuach, a nade wszystko w ksice Co robi? (1902) wystpi przeciw tej doktrynie, ktra nie pozostawiaa miejsca dla partii-awangardy; przy tej sposobnoci wyoy w sposb oglny swj pogld na rol wiadomoci teoretycznej w ruchu socjaldemokratycznym. Ot, wedle Lenina, spraw kluczow dla perspektyw rewolucji jest teoretyczna wiadomo, ruchu rewolucyjnego, a wic wiadomo, ktrej spontaniczny ruch robotniczy adn miar wyprodukowa nie moe. Bez rewolucyjnej teorii niemoliwy jest rwnie ruch rewolucyjny", co jest prawd w Rosji bardziej ni gdziekolwiek, zwaywszy zacztkow faz socjaldemokracji i zwaywszy fakt, e zadania proletariatu rosyjskiego obalenie ostoi caej reakcji europejskiej i azjatyckiej - wyznaczaj m u na przyszo rol awangardy wiatowego proletariatu, ktrej to roli nie moe on wszake speni bez teoretycznego uzbrojenia. Ekonomici powouj si na rozstrzygajc rol obiektywnych" okolicznoci ekonomicznych w rozwoju spoecznym, widzc w wiadomoci politycznej automatyczny wynik ekonomii, a wobec tego odmawiajc jej prawa do inicjowania i pobudzania procesw spoecznych. Lecz z zaoenia o decydujcej roli interesw ekonomicznych nie wynika wcale, e walka ekonomiczna robotnikw moe sama rozstrzygn o ich ostatecznym zwycistwie, gdy zasadnicze interesy klasowe proletariatu mog by zaspokojone tylko przez rewolucj polityczn i dyktatur proletariatu. Ot robotnicy o wasnych siach nie s w stanie doj do wiadomoci zasadniczego przeciwiestwa midzy ca swoj klas a caoci istniejcego systemu spoecznego. ...Robotnicy nie mogli nawet posiada socjaldemokratycznej wiadomoci. Moga ona by przyniesiona tylko z zewntrz. Historia wszystkich krajw wiadczy, e wycznie o wasnych siach klasa robotnicza jest w stanie wypracowa tylko trade-unionistyczn wiadomo, to jest przewiadczenie o koniecznoci zrzeszania si w zwizki, prowadzenia walki przeciwko przedsibiorcom, domagania si od rzdu, aby wyda te czy inne niezbdne dla robot-
398
nilcw ustawy itp. N a t o m i a s t nauka socjalizmu wyrosa z tych teorii filozoficznych, historycznych, ekonomicznych, ktre zostay wypracowane przez wyksztaconych przedstawicieli klas posiadajcych, przez inteligencj". Tak samo byo w krajach Zachodu (Marks i Engels sami rwnie naleeli do inteligencji buruazyjnej"), tak samo w Rosji. Lenin powouje si w tym punkcie na Kautsky'ego, ktry pisa, e walka klasowa proletariatu sama przez si nie moe wytworzy wiadomoci socjalistycznej, e oba zjawiska: walka klasowa i socjalizm powstaj obok siebie, i e wniesienie wiadomoci socjalistycznej do ywioowego ruchu jest wanie zadaniem socjaldemokracji. Tak wic partia, jeli bdzie si uwaaa za organ czy pomocnika ywioowego ruchu robotnikw, nie moe nigdy sta si narzdziem socjalistycznego przewrotu. Ma by awangard i organizatorem, przywdc i ideologiem robotnikw, ktrzy bez niej nigdy nie zdoaj wykroczy poza horyzont buruazyjnego spoeczestwa ani podway jego zasad. W tym miejscu Lenin dorzuca wszelako uwag o decydujcym znaczeniu: Skoro nie moe by mowy o ideologii samodzielnej, wypracowywanej przez same masy robotnicze w samym procesie ich ruchu, to zagadnienie stoi tylko tak: ideologia buruazyjna czy socjalistyczna. rodka tu nie ma (poniewa adnej trzeciej ideologii ludzko nie wypracowaa, a zreszt w ogle w spoeczestwie rozdzieranym przez sprzecznoci klasowe nie moe nawet by nigdy ideologii pozaklasowej czy ponadklasowej). ...Ale ywioowy rozwj ruchu robotniczego zmierza wanie ku poddaniu go ideologii buruazyjnej... trade-unionizm za oznacza wanie ujarzmienie robotnikw przez buruazj. Dlatego te zadanie nasze, zadanie socjaldemokracji, polega na walce z ywioowoci..." (Dziea, t. 5, str. 421). Owo korzenie si przed ywioowoci", albo chwostyzm", jest gwnym zarzutem Lenina przeciw zwolennikom ekonomizmu" - Martynowowi, Kuskowej i innym. Klasa robotnicza potrafi walczy o lepsze warunki sprzeday siy roboczej, ale zadaniem socjaldemokracji jest walczy o zniesienie pracy najemnej w ogle. Uchwycenie przeciwiestwa midzy klas robotnicz a caym systemem ekonomicznym kapitalizmu m o e by tylko dzieem myli naukowej, tymczasem bez zrozumienia tego przeciwiestwa niemoliwa jest oglnopolityczna walka przeciw porzdkom buruazyjnym. Tym samym narzucaj si, wedle Lenina, wnioski co do s t o s u n k u midzy klas robotnicz a parti. Dla ekonomistw" organizacja rewolucyjna ma by tym samym, co organizacja robotnikw p o prostu. Lecz organizacja robotnikw, aby bya skuteczna, m u s i by moliwie najszersza,
399
moliwie najmniej konspiracyjna oraz mie charakter zawodowy. Partia natomiast nie moe si utosamia z takim ruchem; nigdzie zreszt na wiecie partia nie pokrywa si z ruchem zawodowym. Przeciwnie, organizacja rewolucjonistw powinna obejmowa przede wszystkim i gwnie ludzi, ktrych zawd polega na dziaalnoci rewolucyjnej. W obliczu tej wsplnej cechy czonkw takiej organizacji, powinna zupenie zatrze si wszelka rnica pomidzy robotnikami a inteligentami" (tame, str. 497). Taka partia zawodowych rewolucjonistw powinna nie tylko zdoby sobie zaufanie klasy robotniczej i kierowa r u c h e m ywioowym, ale powinna by miejscem skupienia wszystkich form protestu przeciwko spoecznej niewoli, powinna koncentrowa ca energi skierowan przeciwko samowadztwu, niezalenie od tego, z jakich interesw klasowych i z jakich okolicznoci energia ta pochodzi. Z tego, e socjaldemokracja jest parti proletariatu, nie wynika wcale, e ma by ona obojtna na ucisk i wyzysk przygniatajcy inne grupy ludnoci, nawet klasy uprzywilejowane. Poniewa rewolucja demokratyczna powinna dokona si pod przewodem proletariatu m i m o i bdzie to rewolucja buruazyjna w treci - jest obowizkiem proletariatu sta si przywdc wszystkich si zainteresowanych w obaleniu samowadztwa. Partia powinna organizowa uniwersalne demaskatorstwo; popiera dania buruazji w sprawach swobd politycznych, walczy z przeladowaniami sekciarzy religijnych, odsania odackie m e t o d y obchodzenia si z inteligencj i studentami, popiera rewindykacje chopstwa, wtrca si we wszystkie sprawy ycia spoecznego i skupia odosobnione nurty oburzenia i protestu w jeden potny strumie, zdolny obali carski porzdek. Partia, ktra ma sprosta temu zadaniu, musi by wic parti zoon gwnie z rewolucjonistw zawodowych, to jest ludzi, ktrzy okrelaj siebie i maj by okrelani nie jako robotnicy lub inteligenci, lecz wanie jako rewolucjonici i ktrzy cay swj czas powicaj dziaalnoci partyjnej. Partia ta, ktrej za wzr powinna suy konspiracja Ziemia i Wola z lat 70-tych, musi by organizacj wsk, scentralizowan i zdyscyplinowan; w w a r u n k a c h konspiracji s t o s o w a n i e zasad demokratycznych wewntrz partii jest niemoliwe, chocia jest naturalne w organizacjach dziaajcych legalnie. Leninowskie pojcie partii byo wielokrotnie atakowane jako zapowied despotyzmu, a wspczenie niektrzy historycy s zdania, e zawiera si w nim w zalku cay program hierarchicznej, totalitarnej struktury, ktra potem okreli miaa ustrj socjalistyczny. Naley jednak rozway, w jakich
400
punktach waciwie pojcie to odbiegao od powszechnie przyjtych. Leninowi zarzucano bowiem elitaryzm" oraz ch zastpienia" klasy robotniczej przez organizacj rewolucyjn; zarzucano mu nawet, e jego doktryna wyraa swoiste interesy inteligencji lub intelektualistw i e zmierza do przekazania inteligencji, kosztem proletariatu, caoci wadzy politycznej. Ot, co do kwestii elitaryzmu", ktry m a jakoby tkwi w samym pojciu partii-awangardy, to zauway naley, e Lenin w tym punkcie powtarza stanowisko powszechnie wrd socjalistw przyjte. Pojcie awangardy wystpuje wszake w Manifecie komunistycznym, ktrego autorzy charakteryzuj komunistw jako najbardziej uwiadomion cz proletariatu, niemajc adnych interesw odrbnych, innych, ni caa klasa. Przekonanie, e ruch robotniczy nie moe o wasnych siach wytworzy wiadomoci rewolucyjnej, socjalistycznej, lecz e wiadomo ta musi by wniesiona z zewntrz przez inteligencj dysponujc wyksztaceniem, dzieli Lenin z Kautskym, Viktorem Adlerem i wikszoci socjaldemokratycznych liderw, ktrzy w tym punkcie podkrelali swoj odrbno w stosunku do syndykalizmu. W podstawowym sensie myl, ktr Lenin wypowiada, jest nawet banalnie prawdziwa: jest jasne bowiem, e aden robotnik nie potrafiby napisa Kapitau ani Anty-Diihringa, ani nawet Co robi? e teoretyczne zaoenia socjalizmu musiay by dzieem ludzi wyksztaconych, intelektualistw, nie za robotnikw fabrycznych, jest to prawda, ktra nie moe by p r z e d m i o t e m sporu i gdyby teoria wniesienia wiadomoci z zewntrz" do tej prawdy si sprowadzaa, nie byoby powodw do dyskusji. Ze partia robotnicza jest czym innym anieli caa klasa robotnicza byoby to rwnie stanowisko powszechnie uznane i niepodobna przytoczy a r g u m e n t w na rzecz twierdzenia, i Marks utosamia parti z caoci proletariatu (chocia prawd jest, e nie stworzy on adnej sprecyzowanej teorii partii). Tym, co nowe i osobliwe w myli Lenina nie jest pojcie partii-awangardy, ktra chce przewodzi klasie robotniczej i wnosi do niej wiadomo socjalistyczn. Nowo polega, po pierwsze, na twierdzeniu, e ywioowy ruch robotniczy musi mie wiadomo buruazyjn, skoro nie moe wytworzy wiadomoci socjalistycznej, a adnej innej, prcz tych dwch, by nie moe. Ten wniosek nie wynika bynajmniej z wywodw Kautsky'ego przez Lenina przytaczanych ani z adnych zaoe marksizmu. Kady ruch spoeczny ma, wedle Lenina, wyranie okrelony charakter klasowy; skoro wiadomo, do jakiej zdolny jest ruch ywioowy, nie jest wiadomoci socjalistyczn, czyli proletariack we waciwym, teoretycznie poprawnym, historycznie susznym sensie sowa, tedy otrzymujemy
401
osobliwy wniosek, e ruch robotniczy jest ruchem buruazyjnym, o ile nie zostanie podporzdkowany partii socjalistycznej. Uzupenia go wniosek drugi: ruch robotniczy we waciwym sensie sowa, to jest polityczny ruch rewolucyjny, okrela si w ogle nie przez to, e jest ruchem robomikw, lecz przez fakt posiadania susznej" to jest marksistowskiej, to jest z zaoenia proletariackiej" ideologii. Innymi sowy: skad klasowy partii rewolucyjnej nie m a w oglnoci znaczenia dla okrelania jej klasowego charakteru - ten p u n k t widzenia utrzymywa Lenin konsekwentnie; i tak Labour Party, chocia zoona z robotnikw, jest parti buruazyjn, podczas gdy najmniejsza nawet i pozbawiona jakiegokolwiek zakorzenienia w klasie robotniczej partia m a prawo ogosi si jedynym wyrazicielem proletariatu i jedynym nosicielem wiadomoci proletariackiej, jeli przyznaje si do marksistowskiej ideologii. Tak te faktycznie miay zawsze czyni partie leninowskie, w szczeglnoci rwnie te, ktre nie miay najmniejszego nawet poparcia wrd rzeczywistych robotnikw. Nie znaczy to, oczywicie, by Leninowi by obojtny skad jego wasnej partii lub, by zamierza budowa organizacj rewolucyjn zoon z inteligentw. Przeciwnie, wielokrotnie nalega na to, by udzia robotnikw w partii by moliwie jak najwikszy; do inteligencji odnosi si z najwysz pogard, przymiotnik inteligencki" notorycznie mia w jego wypowiedziach sens pejoratywny i oznacza tyle, co chwiejny, niepewny, przearty indywidualizmem, niezdolny do dyscypliny, kapryny, bujajcy w obokach" itp. Z reguy darzy wikszym zaufaniem dziaaczy partyjnych pochodzenia robotniczego, jak Stalin czy Malinowski; (ten ostatni, jak wyszo na jaw, by agentem Ochrany i oddawa jej nieocenione usugi jako jeden z najzaufaszych wsppracownikw Lenina, dopuszczony do wszystkich tajemnic partii). Tote nie m a o tym mowy, by w rozumieniu Lenina inteligenci mieli zastpowa" robotnikw lub te by jako tacy, to jest jako inteligenci wanie, nosicielami wiadomoci socjalistycznej. Nosicielem tej wiadomoci jest partia, osobne ciao, w ktrym - jak bya o tym m o w a rnica midzy inteligentem a robotnikiem m a by cakowicie zatarta. Znaczy to jednak nie tylko tyle, e inteligent przestaje by inteligentem, ale rwnie, e robotnik przestaje by robotnikiem, obaj staj si czstkami organizacji rewolucyjnej, karnej i scentralizowanej. Tak wic partia, wedle Lenina, jako e dysponuje poprawn" wiadomoci teoretyczn, jest nosicielem wiadomoci proletariackiej zupenie niezalenie od tego, jaka jest wiadomo rzeczywistego, empirycznego proletariatu i zupenie bez wzgldu na to, jak w rzeczywisty proletariat do niej
402
si odnosi. Partia wie, co ley w historycznym" interesie proletariatu i jaka powinna by w kadej chwili autentyczna wiadomo proletariatu, do ktrej z reguy wiadomo empiryczna nie dorasta. Partia jest nosicielem tej wiadomoci nie dlatego, e proletariat j za tak uznaje, lecz dlatego, e partia zna prawa rozwoju spoecznego, a wic rwnie misj dziejow ldasy robotniczej, w marksistowskiej teorii zaoon. Empiryczna, realna wiadomo klasy robotniczej pojawia si przeto w tym systemie tylko jako przeszkoda, jako opr niedojrzaych warunkw, ktry naley przezwyciy, nigdy jako rdo inspiracji. Partia jest absolutnie niezalena od rzeczywistej ldasy robotniczej, chyba w tym znaczeniu tylko, e musi si stara o jej poparcie. W tym sensie Leninowska doktryna hegemonii partii istotnie zakada, e w dziaaniach politycznych ldasa robotnicza moe, a nawet musi by zastpiona" - nie przez intelektualistw bynajmniej, lecz wanie przez parti; partia, jeli m a dziaa skutecznie, nie moe si obej bez poparcia proletariatu, lecz ustalanie celw proletariatu i wszelka inicjatywa polityczna nale do partii jedynie, proletariat bowiem nie tylko nie potrafi wasnych celw klasowych sformuowa, ale wszelkie cele, jakie sobie stawia, s nieuchronnie celami buruazyjnymi, nie mog zasadniczo wykroczy poza kapitalistyczne porzdki. Tak wic nie elitaryzm" i nie teoria wnoszenia wiadomoci socjalistycznej w ywioowy ruch robotniczy uczyniy z partii leninowskiej scentralizowan, bezmyln, dogmatyczn i nader skuteczn maszyn, jak miaa si sta, zwaszcza po rewolucji; rdem teoretycznym czy te raczej usprawiedliwieniem owego mechanizmu politycznego, jest wanie Leninowskie przewiadczenie, e partia dziki temu, e p a n u j e nad wiedz naukow o spoeczestwie, jest jedynym prawomocnym rdem inicjatywy politycznej. Zasada ta miaa si nastpnie wcieli w system pastwowy sowiecki, gdzie ta sama ideologia suya i nadal suy usprawiedliwianiu roli partii jako monopolisty we wszystkich inicjatywach na wszystkich obszarach ycia spoecznego, jako jedynego zasobnika wiedzy o spoeczestwie, a wic jedynego wadc tego spoeczestwa. Trudno, oczywicie, utrzymywa, e totalitarny system pastwowy by w caoci preformowany, a tym bardziej - zamierzony, w Leninowskiej doktrynie z 1902 roku, niemniej ewolucja leninowskiej partii przed i po zdobyciu wadzy potwierdza poniekd marksistowsk, albo raczej heglowsk, wiar w porzdek logiczny", ktry wciela si, cho nie doskonale, w porzdek historyczny. Leninowskie zaoenia ka bowiem uzna, e okrelanie interesw i celw klasy spoecznej - a w szczeglnoci proletariatu - moe odbywa si bez
403
adnego udziau tej klasy, a nawet nie moe si odbywa inaczej, jak bez jej udziau; to samo odnosi si do spoeczestwa, ju rzdzonego przez t klas, a wic majcego w zaoeniu cele" identyczne z celami tej klasy; rwnie w nim ustalanie zada, celw i ideologii caoci nie moe si odbywa inaczej anieli z inicjatywy i pod przewodem tej samej partii. Leninowska idea hegemonii partii przerosa, drog naturalnego niejako rozwoju, w ide kierowniczej roli partii" w spoeczestwie, socjalistycznym czyli w despotyczny system rzdzenia, legitymujcy si zasad, e partia wie zawsze lepiej ni spoeczestwo, jakie s tego spoeczestwa interesy, potrzeby, a nawet pragnienia (ktre mog by nieuwiadomione wskutek zacofania ludzi, lecz ktre partia zawsze umie odkry dziki swej wiedzy naukowej). W ten sposb pojcie socjalizmu naukowego", przeciwstawionego zarwno utopii", jak spontanicznemu ruchowi robotnikw, stao si ideologicznym podoem partyjnej dyktatury nad klas robotnicz i caym spoeczestwem. Lenin nie porzuci nigdy swojej teorii partii. Przyzna wprawdzie na II Zjedzie partii, e przesadzi nieco w swojej ksice Co robi?, lecz nie powiedzia, w jakim mianowicie punkcie ta przesada dosza do gosu; ekonomici - owiadczy - przegili pak w jedn stron. Aby wyprostowa pak, naleao j przegi w drug stron - i ja to zrobiem. Jestem przekonany, e rosyjska socjaldemokracja zawsze bdzie energicznie wyprostowywa pak przeginan przez wszelkiego rodzaju oportunizm i e paka nasza bdzie dlatego zawsze najbardziej prosta i najlepiej nadawa si bdzie do uytku" (Przemwienie w sprawie programu", 4.8.1902, Dziea, t. 6. str. 504). Co do tego, w jakim znaczeniu Co robi? zawiera ju teori partii-monolitu, wypada rwnie poczyni rozrnienie. Lenin zarwno w tym czasie, jak i pniej, uwaa za rzecz zwyczajn, e w partii cieraj si rne stanowiska i e mog w niej istnie frakcje. Uwaa to za normalne, lecz bynajmniej nie za zdrowe, skoro z zaoenia tylko jedna frakcja moe by posiadaczem prawdy. Ludzie istotnie przewiadczeni, e posunli nauk naprzd - pisa - daliby nie wolnoci istnienia nowych pogldw obok starych, lecz zastpienia ostatnich przez pierwsze" (Dziea, t. 5, str. 388); sawetna wolno krytyki oznacza nie zastpienie jednej teorii przez inn, lecz wolno od wszelkiej jednolitej i przemylanej teorii, oznacza eklektyzm i brak zasad" (tame, str. 403). Nie moe by wtpliwoci co do tego, e wszelk frakcyjno i wszelkie rnice zda w istotnych sprawach Lenin uwaa zawsze za objaw choroby czy saboci partii, chocia przez wiele
404
lat nie twierdzi, by wszystkie te objawy naleao leczy rodkami radykalnymi - natychmiastowym rozamem czy usuwaniem z partii; dopiero po rewolucji wprowadzono w partii formalny zakaz frakcji. Lecz rwnie przed rewolucj Lenin nie waha si z rozamami, jeli spr dotyczy spraw wanych. Poniewa za wierzy, e wszystkie rnice pogldw - nie tylko w wanych kwestiach programu i strategii, lecz take w kwestiach organizacyjnych - odbijaj" ostatecznie przeciwiestwa klasowe, tedy przeciwnicy w partii byli w jego oczach zawsze nosicielami rnego rodzaju buruazyjnych odchyle lub przynajmniej reprezentowali presj buruazji na proletariat; co do tego, e on sam wciela w kadej sprawie realny i najlepiej pojty interes proletariatu, Lenin nigdy nie mia wtpliwoci. Uzupenieniem teorii partii wyoonej w Co robi? byy propozycje organizacyjne Lenina na II Zjedzie, ktry po dugich przygotowaniach zebra si w Brukseli 30 lipca 1903 r., a nastpnie przeniesiony zosta do Londynu, gdzie cign si do 23 sierpnia (Lenin przyjecha z Genewy, dokd przenis si wiosn tego roku). Pierwszym i najwaniejszym ogniskiem sporu na zjedzie by sawny p u n k t pierwszy statutu partyjnego; Lenin da, by warunkiem czonkostwa w partii by osobisty udzia w jednej z partyjnych organizacji", podczas gdy Martow proponowa formu luniejsz, wedle ktrej czonkostwo partii wymaga tylko pracy pod kontrol i kierownictwem jednej z organizacji partyjnych". Spr, na pozr bahy, przerodzi si w niemal rozam i doprowadzi do uksztatowania si dwch frakcji, ktre, jak si okazao niebawem, rni si nie tylko w kwestiach organizacyjnych, ale take w wielu innych. Formua Lenina, za ktr opowiedzia si take Plechanow, zostaa odrzucona niewielk wikszoci gosw. W dalszym cigu zjazdu wszelako zwolennicy Lenina zdobyli z kolei niewielk przewag, gdy dwie grupy delegatw - mianowicie ydowski Bund oraz wysannicy pisma Raboczeje Dieo", czyli tak zwani ekonomici, opucili zgromadzenie. Ta niewielka wikszo, jak dysponowaa grupa Lenina przy wyborach do Komitetu Centralnego oraz centralnego organu partii, posuya za podstaw do ukucia dwch nazw, ktre miay zrobi zawrotn karier - wikszociowcw, czyli bolszewikw, oraz mniejszociowcw, czyli mienszewilcw. Pochodzenie nazw byo wic najzupeniej przypadkowe, jednake okoliczno, e zwolennicy Lenina przyswoili je sobie chtnie i uywali nastpnie przez lat kilkadziesit, nie jest przypadkowa; nazwa sugerowaa bowiem, bez wzgldu na pniejsze losy partii i rne w niej ukady si, e bolszewicy" niezmiennie reprezentuj wikszo partyjn. W oczach za wielu ludzi nieobeznanych z dziejami zjazdu, nazwa ta przybieraa czsto
405
rwnie inny sens: nie wikszociowcy", ale maksymalici" (sami bolszewicy nie sugerowali nigdy tej zmiany znaczeniowej). Za sporem o formu czonkostwa partii kryy si w rzeczy samej dwie rne idee organizacji partyjnej, o czym Lenin zarwno na zjedzie, jak w licznych pniejszych artykuach wielokrotnie pisa. Jego zdaniem, zwolennicy lunej" formuy - Martow, Akselrod, Akimow - chc praktycznie pozwoli kademu, kto w jakikolwiek sposb pomaga partii, aby mieni si jej czonkiem, kademu profesorowi, gimnazjalicie czy strajkujcemu robotnikowi. W ten sposb jednak partia pozbawiona bdzie spjni organizacyjnej, dyscypliny i kontroli nad wasnymi szeregami, przeobrazi si w organizacj masow, budowan od dou", nie od gry", niezdoln do scentralizowanej akcji, zbiorem autonomicznych organizacji. Lenina wyobraenie o partii byo dokadnie przeciwstawne: cile okrelone warunki czonkostwa, cisa dyscyplina, cakowita kontrola wadz partyjnych nad organizacjami, wyrane granice midzy parti i klas robotnicz. Mienszewicy zarzucali Leninowi biurokratyczny stosunek do ycia partyjnego, dyktatorskie zapdy, ch podporzdkowania caej partii grupie kierowniczej, pogard dla klasy robotniczej. Podstawowa idea tow. Martowa - pisa Lenin w pozjazdowej ksice Krok naprzd, dwa kroki wstecz (1904; Dziea, t. 7, str. 431) - samorzutne zaliczanie si do partii - jest wanie faszywym demokratyzmem, koncepcj budowania partii od dou ku grze. Przeciwnie, moja idea jest biurokratyczna w tym sensie, e partie b u d u j e si od gry ku doowi, od zjazdu partyjnego do poszczeglnych organizacji partyjnych". Lenin mia racj, kiedy w sporze z Martowem dostrzeg natychmiast dwie gboko przeciwstawne tendencje w ruchu socjaldemokratycznym. Wielokrotnie pniej porwnywa walk midzy dwoma skrzydami partii z walk jakobinw i yrondystw. Porwnanie to nie byo cakiem bezzasadne. N a t o m i a s t drugie zestawienie - z konfliktem bernsteinistw" i ortodoksw w partii niemieckiej - byo mniej trafne. Mienszewicy w rzeczy samej reprezentowali nurt bardzo pokrewny centrum niemieckiej socjaldemokracji. W sprawach organizacji partii byli rzeczywicie za formami znacznie mniej scentralizowanymi i mniej wojskowymi", uwaali, e partia powinna by robotnicza nie z nazwy tylko i ideologii, ale std, e stara si obj znaczn cz klasy robotniczej, nie za sztab zawodowych rewolucjonistw". Sdzili, e partia musi zostawi znaczn autonomi poszczeglnym organizacjom i nie dziaa wycznie metod polece; wytykali Leninowi zupen niewiar w klas robotnicz, cho sami przyjmowali take
406
ide wnoszenia wiadomoci" z zewntrz. Rycho wyszo na jaw, e mienszewickie skrzydo ciy take w innych kwestiach ku odmiennym rozwizaniom, e wic spr o jeden p u n k t statutu faktycznie podzieli parti na dwa obozy, ktre ywioowo reagoway inaczej n a kwestie strategiczne i taktyczne. Mienszewicy we wszystkich poszczeglnych okolicznociach skaniali si do sojuszw z liberaami, podczas gdy Lenin gosi haso rewolucji chopskiej i sojuszu rewolucyjnego z chopami. Mienszewicy byli skonni do przywizywania znacznej wagi do legalnych form dziaalnoci, w szczeglnoci rwnie, gdy powstaa taka moliwo, do walki parlamentarnej, podczas gdy Lenin opiera si dugo udziaowi socjaldemokracji w Dumie, pniej za traktowa parlament wycznie jako trybun propagandow i nie wierzy w warto adnych reform, ktre mgby on przeprowadzi. Mienszewicy kadli znaczny nacisk na dziaalno zwizkw zawodowych i w oglnoci na samoistn warto wszelkiej poprawy losu, ktr klasa robotnicza moe wywalczy, czy to drog legislacyjn, czy to przez strajki; dla Lenina natomiast sens wszelkiej dziaalnoci legislacyjnej i wszelkiej walki o popraw losu robotnika sprowadza si do moliwej roli tej walki w przygotowaniu ostatecznego starcia. Mienszewicy byli przywizani do wolnoci demokratycznych jako wartoci samoistnych, podczas gdy dla Lenina byy one tylko instrumentami sucymi partii w pewnych okolicznociach. W tej ostatniej sprawie Lenin przytacza sam niezwykle charakterystyczn dyskusj na zjedzie (tame, str. 237). Towarzysz Posadowski - z ktrym Lenin, jak podkrela, si zgadza, powiedzia: czy naley podporzdkowa nasz przysz polityk tym lub innym podstawowym zasadom demokratycznym, uznajc ich walor absolutny, czy te wszystkie zasady demokratyczne winny by podporzdkowywane wycznie interesom naszej partii? Stanowczo wypowiadam si za tym ostatnim". Rwnie Plechanow popar to zdanie. Jest ono charakterystyczne, gdy ujawnia, w jaki sposb interes partii" bardzo wczenie sta si nadrzdn wartoci, w obliczu ktrej nie licz si adne inne, w szczeglnoci rwnie dorane interesy klasy, ktr partia ta ma w zaoeniu reprezentowa. Inne pisma Lenina nie pozostawiaj zreszt wtpliwoci co do tego, e wolno" nie bya dla sama w sobie adn wartoci, chocia zwrot walka o wolno" nieustannie si w jego odezwach i broszurach pojawia. Kto suy sprawie wolnoci w ogle, nie suc specjalnie sprawie wykorzystania tej wolnoci przez proletariat, sprawie wyzyskania tej wolnoci na rzecz proletariackiej walki o socjalizm, ten jest tym samym, w ostatecznym obrachunku, bojownikiem o interesy buruazji, nikim wicej" (artyku Nowy
407
rewolucyjny zwizek robotniczy w pimie Proletarij" z czerwca 1905, Dziea, t. 8, str. 511). W ten sposb Lenin pooy f u n d a m e n t tego, co miao sta si z czasem parti komunistyczn, a wic parti, ktrej najwaniejszymi cechami by miay jedno ideologiczna, sprawno, hierarchiczna i centralistyczna budowa oraz niezachwiane przekonanie, e partia reprezentuje interesy proletariatu zupenie niezalenie od tego, co rzeczywisty proletariat na ten temat myli; parti, ktra zakada wic, e jej interes jest automatycznie identyczny z interesem klasy robotniczej oraz uniwersalnego postpu, przy czym zakada tak na tej podstawie, e dysponuje wiedz naukow", ktra pozwala jej nie liczy si - chyba w sensie taktycznym - z adnymi rzeczywistymi deniami i pragnieniami ludzi, ktrych na mocy wasnego dekretu reprezentuje. Mienszewicy - podobnie zreszt jak Ra Luksemburg - nieustannie zarzucali Leninowskiej doktrynie blankizm", denie do spiskowego obalenia istniejcego ustroju, powtarzanie konspiracyjnej ideologii Tkaczowa, nieliczenie si z obiektywnymi" warunkami w deniu do wadzy. Lenin odpowiada, e jego teoria nie m a z blankizmem nic wsplnego, gdy chce on zbudowa parti, ktra cieszy si bdzie rzeczywistym poparciem proletariatu i bynajmniej nie zda do przewrotu podjtego przez garstk konspiratorw. Zarzucali m u take antymarksistowsk wiar w rozstrzygajc rol czynnikw subiektywnych", mianowicie woli rewolucyjnej; ot zgodnie z zaoeniami materializmu historycznego, wiadomo rewolucyjna nie moe by sztucznie stworzona przez wysiek partii, lecz jest wytworem warunkw spoecznych odpowiednio dojrzaych. Chcie prowokowa rewolucj, miast zdawa si na ekonomiczn dojrzao, ktra nieuchronnie rewolucyjne sytuacje bdzie stwarza, to gwaci naturalne prawa rozwoju spoecznego. Krytyka ta bya przesadzona, lecz nie cakiem bezzasadna. Lenin, oczywicie, nie by blankist" w tym znaczeniu, by mia si nastawia na zamach stanu, ktry grupka konspiratorw moe przeprowadzi w dowolnym momencie, gdy tylko przygotuje si naleycie. Zdawa te sobie spraw z tego, e rewolucje s zjawiskami ywioowymi, ktrych dowolnie wyprodukowa czy zaplanowa niepodobna. Orientacja jego bya nastpujca: rewolucja w Rosji jest nieuchronna, zadaniem partii jest przygotowa si do tego, by w chwili wybuchu zdoaa ona pokierowa jego losami i przej wadz - w pierwszym okresie wsplnie z przedstawicielami rewolucyjnego chopstwa - na fali powszechnego, ywioowego ruchu. Nie myla o wywoaniu rewolucji, lecz o sprzyjaniu wzrostowi wiadomoci rewolu-
408
cyjnej i o pokierowaniu nastpnie ruchem masowym. Jeli czynnikiem subiektywnym" w procesie rewolucji jest partia - a tak wanie rzecz rozumiano w tych kontrowersjach - to istotnie, Lenin by zdania, e ruch spontaniczny klasy robotniczej pjdzie na marne, jeli nie znajdzie si partia zdolna do nadania m u wasnej formy i kierunku. Wynikao to najoczywiciej z jego interpretacji partii jako jedynego moliwego nosiciela wiadomoci socjalistycznej. Skoro proletariat sam tej wiadomoci wyoni nie potrafi, to jasne jest, e wola rewolucyjna nie moe by samoczynnym wynikiem rozwoju ekonomicznego, ale musi by wiadomie organizowana; w tym sensie, twierdzi, zarwno ekonomici", jak mienszewicy, jak lewica niemieckiej socjaldemokracji proponuj taktyk zgubn, bo wyczekuj socjalistycznego przewrotu w wyniku automatycznego dziaania praw ekonomicznych. Lecz w ten sposb nie doczekaj si go nigdy Powoywanie si na Marksa w tej sprawie jest bezsensowne (Ra Luksemburg wedle Lenina wulgaryzuje i prostytuuje" marksizm). Marksizm nie zakada bowiem, e wiadomo - w szczeglnoci socjalistyczna - powstaje automatycznie z warunkw spoecznych, lecz tylko, e warunki umoliwiaj rozwinicie tej wiadomoci. Aby moliwo taka staa si rzeczywistoci, potrzebna jest wola i idea zorganizowana w parti. Pytanie, kto w tym sporze by wierniejszym k o m e n t a t o r e m myli Marksa, nie daje si w sposb bezsporny rozstrzygn. Prawd jest bowiem, e Marks zarwno wierzy w to, i warunki spoeczne wytwarzaj wiadomo, ktra je z czasem przeksztaci, jak i w to, e wiadomo ta musi doj do formy explicite artykuowanej, zanim si stanie skuteczna. Jest wiele formu Marksa, ktre m o n a przytacza na usprawiedliwienie myli, i wiadomo jest niczym wicej", jak odbiciem realnej sytuacji, ktre wic zdaj si przemawia za autentyzmem" ortodoksw. Lecz z drugiej strony Marks wasn swoj dziaalno pisarsk traktowa jako wyraanie" owej wiadomoci utajonej, jako nadawanie jej postaci explicite; wszake w pierwszym tekcie, w ktrym pojawia si myl o historycznej misji proletariatu, pisze on o potrzebie zmuszenia do taca skostniaych stosunkw spoecznych" przez granie im ich wasnej melodii". Kto wszake musi t melodi zagra, skostniae stosunki spoeczne" nie graj jej same sobie. Jeli - jak bya o tym m o w a - zasada, i byt spoeczny okrela wiadomo", nie ma uniwersalnego waloru, lecz stosuje si do przeszej historii, w ktrej wiadomo spoeczestwa wystpowaa nieuchronnie w formach zmistyfikowanych, a traci wano z chwil pojawienia si na scenie proletariatu, wwczas konieczno awangardy" budzcej ow wiadomo jest
3. Sprawa narodowa
409
z Marksowsk doktryn zgodna. Problem polega wwczas tylko na tym, wedle jakich kryteriw naley ocenia dojrzao" stosunkw spoecznych do przyjcia owej wiadomoci. W tej sprawie marksizm adnych wskazwek nie zawiera. Lenin powtarza wielokrotnie, e proletariat jest - to znaczy jest z natury rzeczy" - klas rewolucyjn; ale nie znaczyo to bynajmniej, i proletariat wiadomo rewolucyjn wyprodukuje, lecz tylko, e bdzie zdolny do jej przyjcia z woli partii. W tym znaczeniu Lenin nie by wprawdzie blankist", lecz wierzy istotnie, e partia musi by inicjatorem i e tylko ona moe by inicjatorem wiadomoci rewolucyjnej, czyli e czynnik subiektywny" jest nie tylko niezbdnym warunkiem ruchu ku socjalizmowi (co przyznawali marksici wszystkich odcieni, rwnie mienszewicy), ale take waciwym sprawc wiadomoci rewolucyjnej, chocia nie moe rewolucji wywoa bez oparcia w proletariacie. Stanowisko to nie byo wprawdzie nigdy przez Marksa sformuowane w sposb, ktry odpowiadaby Leninowskiej doktrynie, lecz nie ma do racji, by w tym punkcie uwaa t doktryn za znieksztacenie" marksizmu.
3. Sprawa narodowa
Na II Zjedzie powstaa rwnie okazja do sformuowania socjaldemokratycznych zaoe w sprawie narodowej, ktra bya jednym z dominujcych wyznacznikw sytuacji politycznej w carskim imperium. Stao si to za spraw Bundu, ktry zada by uznano go za jedyne przedstawicielstwo robotniczej ludnoci ydowskiej. Wikszo zjazdu - z Leninem - odrzucia ten wniosek. Lenin protestowa przeciw daniu Bundu nie tylko dlatego, e w oglnoci uwaa, i ydzi nie s narodem z uwagi na brak wizi terytorialnej i jzykowej (pogld ten by zreszt rozpowszechniony; gosi go zarwo Kautsky, jak Struve), lecz z p o w o d w zasadniczych. Chodzio o to, e w daniu Bundu kry si projekt narzucenia partii budowy federalistycznej opierajcej si na kryteriach narodowych. Ot, jeli - wedle Lenina - w partii miay si zatrze rnice pochodzenia, wyksztacenia i zawodu, to tym bardziej rnice narodowe musiay w niej znikn. Centralistyczna b u d o w a miaa znie wszystkie odmiennoci midzy czonkami partii, od ktrych oczekiwa Lenin, e stan si, kady z osobna, wcieleniem samej czystej idei partyjnoci i niczym wicej. Sprawa narodowa pochaniaa uwag Lenina coraz bardziej, w miar jak mnoyy si objawy separatyzmu i ruchy narodowociowe wrd uciska-
410
nych ludw imperium. Lenin da, by partia demaskowaa ucisk narodowy i traktowaa spraw narodow jako jedn z dwigni sucych rozsadzaniu absolutyzmu. Nie m a wtpliwoci co do tego, e nienawidzi on wielkoruskiego szowinizmu i stara si go tpi rwnie w szeregach partii. Ju w kocu 1901 roku w zwizku z pogwaceniem przez carat skromnej autonomii Finlandii pisa: Jeszcze wci do tego stopnia jestemy niewolnikami, e uywaj nas do tego, aby inne plemiona zamienia w niewolnikw. Wci jeszcze znosimy taki rzd, ktry nie tylko dawi z okruciestwem oprawcy wszelkie denia do wolnoci w Rosji, lecz uywa nadto wojsk rosyjskich, aby gwatem siga po cudz wasno" (Iskra", 20.11.1901, Dziea, t. 5, str. 338). Stosunek do ucisku narodowego w oglnoci nie by wrd socjaldemokracji przedmiotem sporu. Natomiast haso samookrelenia narodowego, to jest prawo kadego narodu do cakowitej separacji politycznej, nie byo bynajmniej powszechnie przyjte. Marksici austriaccy wysuwali haso autonomii narodowej w ramach austrowgierskiego pastwa; oznacza ono miao, e kada grupa etniczna powinna mie cakowit swobod w kultywowaniu wasnej kultury i jzyka, w organizowaniu szkolnictwa, w publikacjach itd. Haso to nie zakadao wyranie prawa do separacji politycznej. Austriaccy marksici - Renner, Bauer i inni - mieli nieustanne kopoty z konfliktami narodowociowymi w onie wasnej partii: partia ta organizowaa proletariat w pastwie skadajcym si z kilkunastu narodowoci, ktre przewanie nie byy rozmieszczone wedle wyranie zaznaczonych obszarw terytorialnych, lecz yy czsto w przemieszaniu; std realizacja prawa do separatyzmu politycznego wizaa si z t r u d n o rozstrzygaln kwesti granic. Lenin by zdania, e zasada autonomii kulturalnej nie moe wystarczy i e prawo do samookrelenia narodowego byoby prne, gdyby nie miao zawiera prawa kadego narodu do utworzenia wasnego pastwa. Stanowisko to wypowiada wielokrotnie i z jego te zachty wyoy je Stalin w broszurze o kwestii narodowej ogoszonej w 1913 roku. Prawo do samookrelenia byo przedmiotem dugotrwaego sporu z Socjaldemokracj Krlestwa Polskiego i Litwy, ktra te z tego powodu przez dugi czas nie zdecydowaa si na wstpienie do SDPRR. Najzawzitszym krytykiem Lenina w tej kwestii, jak wspomniano, bya Ra Luksemburg, przy czym w tym przypadku pozycja jej (wyjwszy szczeglny przypadek Polski) bya, z p u n k t u widzenia wiernoci" ideom Marksa, mocniejsza. W rozumieniu Lenina prawo do samookrelenia odnosio si w rwnej mierze do wszystkich narodw i nie czyni on, w odrnieniu od twrcw naukowego
3. Sprawa narodowa
411
socjalizmu, adnego odrnienia midzy historycznymi" i niehistorycznymi" narodami. Jednake spr ten nie by naprawd, przynajmniej w jego teoretycznej formie, tak drastyczny, jak mogoby si wydawa. Lenin prawo do samookrelenia uznawa, lecz od samego pocztku uzupenia je istotnymi ograniczeniami, ktre pozwalaj zrozumie, w jaki sposb, bez sprzecznoci z Leninowskimi formuami, prawo to mogo - a nawet musiao - sta si wkrtce po rewolucji pustym ornamentem. Ograniczenie pierwsze polegao na tym, e partia wprawdzie popiera prawo do samookrelenia, lecz bynajmniej nie zobowizuje si popiera wszystkich de separatystycznych; w wielu, a nawet w znacznej wikszoci wypadkw bdzie walczy przeciwko tym, ktrzy separacji si domagaj. Nie m a w tym, jak Lenin wyjania, adnej sprzecznoci, partia moe przecie domaga si prawa do rozwodu, lecz nie wynika z tego bynamniej, e ma ludzi do rozwodw zachca, ...my, partia proletariatu, powinnimy by zawsze i bezwzgldnie przeciwni wszelkiej prbie wpywania z zewntrz przemoc lub niesprawiedliwoci na narodowe samookrelenie. Speniajc zawsze ten nasz obowizek negacji (walki i protestu przeciwko przemocy), ze swej strony sami troszczymy si o samookrelenie nie ludw i narodw, lecz proletariatu kadej narodowoci... Co si tyczy poparcia da autonomii narodowej, to nie jest ono bynajmniej staym, programowym obowizkiem proletariatu. Poparcie to moe sta si dla niego konieczne jedynie w poszczeglnych, wyjtkowych wypadkach" (O manifecie ormiaskich socjaldemokratw, Iskra" z 1.2.1903, Dziea, t. 6, str. 335). Ograniczenie drugie byo ju konsekwencj generalnej zasady, wedle ktrej samookrelenie proletariatu, nie za narodu jako caoci, jest przedmiotem zainteresowania partii. Atakujc Polsk Parti Socjalistyczn, Lenin pisa, i dajc w sposb bezwarunkowy niepodlegoci Polski partia ta dowodzi, jak saby jest w jej wiadomoci teoretycznej i w jej politycznej dziaalnoci zwizek z walk klasow proletariatu. Interesom tej wanie walki powinnimy podporzdkowa danie samookrelenia narodowego... Marksista nie moe uznawa dania niepodlegoci narodowej inaczej, ni warunkowo..." (Kwestia narodowa w naszym programie, Iskra" z 15.7.1903, Dziea, t. 6, str. 467). Sprawa Polski bya w tych wszystkich dyskusjach kluczowa z trzech powodw. Po pierwsze, chodzio o najwikszy z europejskich narodw pozbawionych niepodlegoci. Po wtre, chodzio o nard rozdarty midzy trzy wielkie potgi kontynentalne. Po trzecie, chodzio o kraj, ktrego niepodlego, zdaniem Marksa, miaa rozstrzygajce znacz-
412
nie w walce o zamanie potgi samowadztwa carskiego, a take pozostaych mocarstw zaborczych. e pogld Marksa na t spraw utraci aktualno, jeli mia j kiedy, byo to zdanie zarwno Ry Luksemburg, jak Lenina. Ra Luksemburg jednake wykluczaa stanowczo moliwo odbudowy niepodlegej Polski jako zasadniczo sprzeczn z tendencjami ekonomicznymi imperium carskiego, ponadto za widziaa we wszelkiej idei samookrelenia narodowego buruazyjny wymys zmierzajcy do zaciemnienia wiadomoci proletariatu wsplnymi rzekomo, a faktycznie nieistniejcymi oglnonarodowymi ideaami. Lenin za by w tej sprawie mniej stanowczy, chocia odrzuca myl, by socjaldemokracja polska miaa ubiega si o niepodlego jako cel samoistny, bez wzgldu na interesy partii. Cytowa Mehringa, ktry w 1902 roku pisa: Gdyby proletariat polski zechcia wypisa na swoim sztandarze odbudowanie polskiego pastwa klasowego, o czym nawet sysze nie chc same klasy panujce, to odegraby bazesk komedi historyczn... Jeli za wydobywa si t reakcyjn utopi na wiato dzienne po to, by nastroi przychylnie do agitacji proletariackiej te warstwy inteligencji i drobnej buruazji, wrd ktrych agitacja narodowa znajduje jeszcze pewien oddwik, to wtedy utopia ta zasuguje podwjnie na potpienie jako przejaw niegodnego oportunizmu, ktry skada w ofierze znikomym i tanim sukcesom chwili wielkie interesy ldasy robotniczej". Podpisujc si cakowicie pod tym wnioskiem, Lenin dodaje jednak, e nie ulega wtpliwoci, e odbudowa Polski przed upadkiem kapitalizmu jest w najwyszym stopniu nieprawdopodobna, nie mona jednak twierdzi, e jest ona zupenie niemoliwa... Tote socjaldemokracja rosyjska bynajmniej nie wie sobie rk". Stanowisko Lenina jest zatem jasne i trudno zrozumie, w jaki sposb mogo by ono - jak to si dziao notorycznie - znieksztacane w tym sensie, iby Lenin mia by szermierzem niezawisoci politycznej wszystkich narodw. Lenin by w swym przekonaniu wrogiem ucisku narodowego i gosi prawo samookrelenia narodowego. Jednake, prawo to byo zawsze obwarowane zastrzeeniem, e socjaldemokracja tylko wyjtkowo moe separatyzm polityczny popiera i e w oglnoci sprawa samookrelenia podporzdkowana jest bezwzgldnie interesom partii, a wic w wypadku kolizji midzy tym interesem a aspiracjami narodowymi jakiego ludu, te ostatnie przestaj si liczy. Zastrzeenie to przekrelao sam tre prawa do samostanowienia i sprowadzao je do czysto taktycznego narzdzia. Wynikao z niego, e partia bdzie zawsze usiowaa wykorzysta narodowe aspiracje w walce o wadz, lecz e interes proletariatu" nie moe by
3. Sprawa narodowa
413
nigdy podporzdkowany oglnonarodowym deniom. Ale aden marksista - pisa Lenin wkrtce po rewolucji, w tezach o pokoju brzeskim - nie zrywajc z zasadami marksizmu i socjalizmu w ogle, nie zdoa zaprzeczy, e interesy socjalizmu stoj wyej ni interesy prawa narodw do samookrelenia"; (luty 1918, Dziea, t. 26, str. 457). Poniewa za interes proletariatu z zaoenia jest identyczny z interesem partii i poniewa waciwe aspiracje proletariatu nie mog wyraa si inaczej anieli przez usta partii, to jasne jest, e w wypadku dojcia partii do wadzy, jest ona jedynym organem powoanym do rozstrzygania wszystkich spraw niepodlegoci i separatyzmu. Prawo to zostao zapisane w porewolucyjnym programie partii z 1919 roku, goszcym, e historyczny poziom kadego narodu ma decydowa o tym, kto w kwestii niepodlegoci wyraa jego prawdziw wol. Poniewa wola narodu" w kadym wypadku, jak wynika skdind z zaoe programowych partii, wyraa si w woli klasy przodujcej, to jest proletariatu, a ta ostatnia - w woli partii, zbudowanej centralistycznie w skali caego pastwa wielonarodowego, tedy sam nard nie m a adnego gosu w postanawianiu o swych losach. Wszystko to jest najzupeniej zgodne z marksizmem Lenina i z jego interpretacj prawa do samookrelenia narodowego". Dlatego z chwil, gdy interes proletariatu" wcieli si w interes pastwa proletariackiego, nie mogo by wtpliwoci co do tego, e interes tego pastwa i jego potga stoj ponad wszystkimi narodowymi aspiracjami i e kolejne inwazje i zbrojne tpienie wszystkich aspiracji niepodlegociowych byo z Leninowsk ide w zgodzie, a obiekcje Lenina co do brutalnoci stosowanych w Gruzji przez Ordonikidzego, Stalina i Dzieryskiego wyraay moe osobiste jego pragnienie, by podbija inne narody z m i n i m u m okruciestwa, lecz bynajmniej nie podwaay samego prawa pastwa proletariackiego" do podboju (obiekcje te przecie nie godziy w sam fakt, e nard gruziski, ktry mia w legalnych wyborach ustanowion wadz socjaldemokratyczn, sta si obiektem zbrojnego najazdu Armii Czerwonej). Podobnie, uznanie niepodlegoci Polski w niczym nie przeszkadzao temu, by Lenin, w czasie wojny polsko-sowieckiej, przygotowa natychmiast zalek sowieckiego rzdu dla Polski (cho prawd jest, e wierzy on - w niepojtym prawie zalepieniu - e wkroczenie Armii Czerwonej do Polski witane bdzie przez polski proletariat jako dzie wyzwolenia). Krtko mwic, przy zaoeniu, e interes proletariatu" jest (jedyn) wartoci absolutn i e interes ten jest identyczny z interesem partii, ktra ogosia si nosicielem rzeczywistej" wiadomoci proletariackiej, zasada
414
samookrelenia narodowego moe pojawia si, jak wanie w Leninowskiej doktrynie, tylko jako instrument taktyczny, czego Lenin najzupeniej by wiadom. Nie znaczy to, e jego doktryna w tym punkcie bya bez znaczenia. Przeciwnie, zwrcenie uwagi na aspiracje narodowe jako potny zasobnik energii, ktry partia moe i powinna wykorzysta w walce o wadz, byo jednym z najwaniejszych odkry leninizmu i przyczynio si znacznie do jego sukcesu. Pod tym wzgldem leninizm okaza znaczn skuteczno wbrew obiekcjom tych ortodoksw, ktrzy sdzili, e z marksistowskiej teorii walki klasowej wnosi naley, i marksici w ogle nie maj si o sprawy narodowe osobno troszczy. Racja" Lenina w tym sporze nie polegaa przy tym na tym tylko, i taktyka jego okazaa si skuteczna. Bya ona take zgodna z zasadami marksizmu. Skoro bowiem interes proletariatu" jest nadrzdn wartoci, nie sprzeciwia si wcale doktrynie taktyka wyzyskiwania wani narodowych i aspiracji niepodlegociowych w imi tego interesu. Nie sprzeciwia si jej take pniejsza polityka pastwa sowieckiego, polegajca na popieraniu tych aspiracji narodowych w krajach podbitych i kolonialnych, ktre mogy przyczyni si do osabienia mocarstw kapitalistycznych. Natomiast zarwno rozrnienie Engelsa midzy historycznymi" i niehistorycznymi" narodami, jak rozrnienie Lenina midzy nacjonalizmami wielkich i maych narodw, nie daj si bodaj wyprowadzi z zaoe doktryny i stanowi wtki uboczne, zwizane z przypadkowymi okolicznociami historycznymi. Sama zasada samostanowienia narodowego w czystej" postaci, to jest uznana za prawo bezwzgldne, obowizujce we wszystkich warunkach, jest jawnie sprzeczna z zaoeniemi marksizmu i pod tym wzgldem Ra Luksemburg miaa pozycj atw do obrony. (Podzia klasowy dominuje nad wszystkimi innymi, a podzia ten ma charakter midzynarodowy; nie moe by adnych interesw oglnonarodowych godnych obrony). Jeli jednak pamitamy o unicestwiajcych zastrzeeniach, wniesionych przez Lenina do tej zasady i o jej czysto taktycznym sensie, wwczas zarzut, iby mia on si sprzeniewierza w tym punkcie odziedziczonej doktrynie, cakowicie upada. Innymi sowy: spr midzy Leninem i R Luksemburg w tej sprawie mia charakter taktyczny, nie za zasadniczy. Narodowe odrbnoci i narodowa kultura nie tylko nie byy dla Lenina adnymi wartociami samoistnymi, ale - jak wielokrotnie podkrela - zasadniczo naleay do zasobu buruazyjnych instrumentw politycznych. Proletariat - pisa w 1908 roku - nie moe traktowa obojtnie i biernie politycznych, spoecznych i kultu-
3. Sprawa narodowa
415
ralnych warunkw swej walki, tote nie mog by dla obojtne rwnie losy jego kraju. Losy kraju interesuj go jednak tylko o tyle, o ile to dotyczy jego walki klasowej, nie za z racji jakiego buruazyjnego, zupenie niewaciwego w ustach socjaldemokratw patriotyzmu" (Dziea, t. 15, str. 184). ...Jestemy zwolennikami nie kultury narodowej, lecz kultury midzynarodowej, w skad ktrej wchodzi tylko cz kadej narodowej kultury, a mianowicie: jedynie konsekwentnie demokratyczna i socjalistyczna tre kadej kultury narodowej... Jestemy przeciw narodowej kulturze - j a k o jednemu z hase buruazyjnego nacjonalizmu. Jes temy za midzynarodow kultur konsekwentnie demokratycznego i socjalistycznego proletariatu" (tame, t. 19, str. 100). Prawo do samookrelenia jest wyjtkiem od naszego oglnego zaoenia centralizmu. Wyjtek ten jest bezwzgldnie konieczny wobec czarnosecinnego nacjonalizmu wielkoruskiego i najmniejsze wyrzeczenie si tego wyjtku jest oportunizmem (jak u Ry Luksemburg), jest gupiutk gr na rk czarnosecinnego nacjonalizmu wielkorosyjskiego" (tame, str. 519). W tym samym duchu Lenin wypowiada si wielokrotnie zarwno przed wojn, jak po jej wybuchu, kiedy to czsto i z naciskiem cytowa sawne zdanie robotnicy nie maj ojczyzny" i pojmowa je cakiem dosownie. W tym samym czasie by on jedynym z wybitnych przywdcw socjaldemokratycznych, ktry p r a w o do samookrelenia gosi bez zastrzee i w szczeglnoci odnosi je wyranie do wszystkich narodw uciskanych w imperium carskim. Napisa wprawdzie, pod koniec 1914 roku, rwnie krtki artyku O dumie narodowej Wielkorusw (ktry pniej, w miar stopniowej asymilacji ideologii szowinistycznej w komunizmie rosyjskim, nalea do najczciej wznawianych i najczciej cytowanych tekstw). Artyku ten, wbrew wszystkim innym, gdzie Lenin wymiewa i pitnuje wszelki patriotyzm" (zawsze w cudzysowie), zawiera wyznanie, e rewolucjonici rosyjscy kochaj swj jzyk, kraj, ojczyzn, e dumni s ze swych rewolucyjnych tradycji i e wanie w imi tych tradycji pragn klski caratu w kadej wojnie jako najmniejszego za dla ludu pracujcego; nadto, e interes Wielkorusw jest zgodny z i n t e r e s e m proletariatu rosyjskiego i proletariatu wszystkich innych krajw zarazem. Jest to jedyny tego rodzaju tekst Lenina, o tyle sprzeczny z pozostaymi, o ile wydaje si przypisywa kulturze narodowej samoistn warto godn obrony. W zestawieniu z caoci Leninowskiej doktryny robi on wraenie ustpstwa, ktre m a przeciwdziaa normalnym podwczas oskareniom bolszewikw o zdrad narodow, jak te podkreli, e polityka bolszewicka zasuguje na uznanie
416
rwnie z p u n k t u widzenia sentymentw patriotycznych". Nie wiadomo, w rzeczy samej, w jaki sposb obron dumy narodowej Wielkorusw mona uzgodni z twierdzeniem, e kto broni hasa kultury narodowej - ten powinien si znale wrd kotunw nacjonalistycznych, a nie wrd marksistw" (Uwagi krytyczne w kwestii narodowej", Dziea, t. 20 str. 10). Artyku ten jednak nie stoi w sprzecznoci ani z hasem prawa do samookrelenia narodowego, ani z zastrzeeniami narzuconymi na to prawo.
4. Proletariat i buruazja w rewolucji demokratycznej Trocki i kwestia rewolucji permanentnej"

Wszyscy socjaldemokraci byli zgodni co do tego, e Rosja stoi w przededniu rewolucji buruazyjnej, ktra ma zmie samowadztwo, ustanowi wolnoci demokratyczne, da ziemi chopom, rozbi wszystkie pozostaoci poddastwa i zalenoci osobistej. Ale oglnikowa ta zgoda nie rozstrzygaa bynajmniej wielu wanych spraw spornych, ktre do pewnego stopnia angaoway take teoretyczne zaoenia marksistowskiej doktryny. Myl, i przywdc nadchodzcej rewolucji bdzie proletariat, jako e buruazja rosyjska nie potrafi, przy swej saboci i tchrzostwie, jej przeprowadzi, pochodzia od Plechanowa i mona j byo take uwaa za wsplne dobro socjaldemokracji, ktra od pocztku w tym punkcie zaznaczaa sw opozycj wzgldem narodnikw (a pniej take ekonomistw"). Jednake mienszewickie skrzydo partii nie tylko nie trzymao si konsekwentnie tej zasady, lecz nade wszystko z buruazyjnego charakteru rewolucji wnosio, e naturalnym" sprzymierzecem proletariatu (ktry, jak wszyscy przyznawali, jest zainteresowany w obaleniu samowadztwa) jest buruazja i partie liberalne oraz, e w wyniku rewolucji te wanie partie dojd do wadzy, a wic socjaldemokracja znajdzie si w opozycji. W tej wanie kwestii Lenin wczenie w y s u n taktyk zupenie odmienn. Z tego, e rewolucja u t o r u j e drog rozwojowi kapitalizmu w Rosji, wcale nie naley wnosi, e wadza polityczna po rewolucji m a by skoncentrowana w rkach buruazji i e w czasie rewolucji podany jest sojusz socjaldemokracji z liberaami. Powodowaa nim nie tylko organiczna niemal nienawi do liberaw, ale nade wszystko przewiadczenie o decydujcej wadze sprawy chopskiej w Rosji; std pitnowa wszelk taktyk, ktra do Rosji przenosia schematy przejte z dowiadcze demo-
4. Proletariat i buruazja w rewolucji demokratycznej. Trocki...
417
kratycznych przewrotw zachodu. W przeciwiestwie do ortodoksw marksistowskich, Lenin zauway olbrzymi potencja rewolucyjny, jaki tkwi w niespenionych rewindykacjach chopskich i da, by partia potencja ten wyzyskaa, cho z punktu widzenia tradycyjnych schematw mogo si to zdawa popieraniem drobnej wasnoci, a wic programem reakcyjnym" (koncentracja wasnoci, stosownie do klasycznych" wzorw, miaa przypieszy perspektywy socjalizmu, std procesy, zmierzajce do rozdrobnienia wasnoci, podejrzane byy o reakcyjno"). Lenin jednake - w czym ujawnia si jego nadzwyczaj praktyczny niedoktrynerski, oportunistyczny p u n k t widzenia - interesowa si mniej poprawnoci" taktyki z p u n k t u widzenia tekstw Marksa, a bardziej, albo nawet wycznie, spraw jej skutecznoci z p u n k t u widzenia wadzy politycznej. Jako pisa: Mwic oglnie, popieranie drobnej wasnoci jest reakcyjne, poniewa zwraca si przeciwko gospodarce wielkokapitalistycznej, zatrzymuje wic rozwj spoeczny, zaciemnia i zaciera walk klasow. W tym natomiast wypadku chcemy poprze drobn wasno wanie nie przeciwko kapitalizmowi, lecz przeciwko ustrojowi paszczynianemu... Wszystko na wiecie m a dwie strony. Na Zachodzie chop-posiadacz odegra ju swoj rol w ruchu demokratycznym i broni swej uprzywilejowanej w porwnaniu z proletariatem sytuacji. W Rosji chop-posiadacz znajduje si dopiero w przededniu decydujcego i oglnonarodowego ruchu demokratycznego, z ktrym nie moe nie sympatyzowa... W takiej historycznej chwili mamy wprost obowizek udzieli poparcia chopstwu" (Program agrarny rosyjskiej socjaldemokracji, Zaria", 8.1902, Dziea, t. 6, str. 129). Nasz gwny i najbliszy cel to utorowanie drogi swobodnemu rozwojowi walki klasowej na wsi, walki klasowej proletariatu, zmierzajcej do urzeczywistnienia ostatecznego celu wiatowej socjaldemokracji, do zdobycia przez proletariat wadzy politycznej i stworzenia podstaw spoeczestwa socjalistycznego" (tame, str. 145). Lenin przyjmowa tedy ogln formu sojuszu z buruazj", lecz natychmiast ow buruazj" kwalifikowa: nie z buruazj liberaln, gotow do ugody z monarchi, lecz z buruazj rewolucyjn i republikask, to znaczy z chopstwem. To bya gwna ko niezgody z mienszewilcami, waniejsza ni paragrafy statutu; o to te gwnie chodzio w Leninowskich Dwch taktykach napisanych po III Zjedzie w 1905 roku. Lecz chodzio nie tylko o sojusz w czasie rewolucji, ale i o wadz po rewolucji. Lenin wysun haso wadzy proletariatu i chopstwa w spoeczestwie buruazyjnyjm, ktre rewolucja przyniesie. Zakada, e spoeczestwo to otworzy drog nieskrpowanemu rozwojowi walki klasowej
418
oraz koncentracji wasnoci, e jednak proletariat i chopstwo - za porednictwem swych partii - bd sprawowa w nim wadz polityczn. W tym celu partia m u s i zapewni sobie m a k s i m u m moliwego poparcia ze strony chopw i przygotowa odpowiedni program agrarny. Rwnie w tej kwestii rozgorzay spory. Lenin by za hasem nacjonalizacji caej ziemi, podkrelajc, e nacjonalizacja nie jest bynajmniej przedsiwziciem specyficznie socjalistycznym, e nie podwaa podstaw spoeczestwa buruazyjnego i e spotka si z poparciem chopw. Wikszo bolszewikw - podobnie jak SR-zy, bya za podziaem ziemi obszarniczej i kocielnej, po uprzedniej konfiskacie bez odszkodowania. Mienszewicy wysunli haso municypalizacji wywaszczonej ziemi, to jest przekazania jej we wadanie lokalnych organizmw wadzy. W odezwie Do biedoty wiejskiej wydanej w 1903 roku Lenin pisa: Socjaldemokraci nigdy nie odbior wasnoci drobnym i rednim gospodarzom, ktrzy nie najmuj robotnikw" (.Dziea, t. 6, str. 407). W tej samej odezwie jednak zapowiada, e po rewolucji socjalistycznej wszystkie rodki wytwarzania, rwnie ziemia, przejd na wasno wspln. Nie byo jasne, w jaki sposb biedota wiejska miaa zrozumie zgodno tych dwch zapewnie. Wszyscy socjaldemokraci uwaali odrnienie midzy programem minim u m i m a k s i m u m za oczywiste i wszyscy zastanawiali si nad tym, w jaki sposb, po rewolucji buruazyjnej, socjaldemokracja prowadzi bdzie walk o nastpny etap". Nikt nie snu przypuszcze co do tego, jak dugo ma, trwa etap kapitalistycznych porzdkw w Rosji. Mienszewicy wszelako wyobraali sobie na og, e chodzi tu o ca epok historyczn, w czasie ktrej Rosja przyswoi sobie demokratyczne i parlamentarne instytucje Zachodu, e wic sprawa przejcia do socjalizmu jest perspektyw odleg. Lenin za na serio traktowa zasad - cakiem z duchem marksizmu zgodn - i cala taktyka musi by podporzdkowana sprawie przyszego przewrotu socjalistycznego i e cel ostateczny" musi by nieustannie obecny w wiadomoci partii jako wyznacznik wszystkich jej poczyna. Powstawao pytanie: jeli zaoy, e rewolucja buruazyjna wyoni wadz polityczn ludu, to jest proletariatu i chopstwa, czy nie naley rwnie przewidywa, e wadza taka nieuchronnie bdzie zmierza do przeobraenia spoeczestwa w duchu socjalistycznym, czy nie nastpi wic przerastanie" rewolucji buruazyjnej w socjalistyczn? Ten wanie problem wyoni si w latach bezporednio poprzedzajcych rewolucj 1905 roku i bezporednio po niej w pismach Parvusa i Trockiego.
419
Lew Trocki (waciwe nazwisko Lew Dawidowicz Bronstein, urodzony 26.10.1879) zdoby sobie ju w latach 1902-1903 reputacj utalentowanego publicysty marksistowskiego w koach rosyjskiej emigracji. Urodzony we wsi Janowlca na Ukrainie w rodzinie ydowskiego chopa (kategoria taka, niezbyt liczna, istniaa jednak na Ukrainie), uczy si w szkoach w Odessie i w Nikoajewie. Jako 18-letni chopiec nawrci si na marksizm. Przez kilka miesicy studiowa m a t e m a t y k na Uniwersytecie Odeskim, jednak rycho ycie polityczne odcigno go od studiw. Dziaa w Odessie w Poudniowo-Rosyjskim Zwizku Robotnikw, ktry, cho nie czysto socjaldemokratyczny, by jednak pod znacznym wpywem marksistowskich idei. Aresztowany na pocztku 1898 roku, spdzi prawie dwa lata w wizieniu, po czym skazany zosta na czteroletnie zesanie na Syberi. W wizieniu i na zesaniu uzupenia gorliwie swoje marksistowskie wyksztacenie i na Syberii rozpocz dziaalno publicystyczn, wygaszajc odczyty i piszc artykuy w legalnej prasie. Udao m u si zbiec z zesania z faszywym paszportem na nazwisko Trocki, pod ktrym mia wej do historii. Jesieni 1902 roku zajecha do Lenina do Londynu i rozpocz dziaalno w emigracyjnej socjaldemokracji, midzy innymi jako wsppracownik Iskry". Na II Zjedzie partii znalaz si w wikszoci, ktra odrzucia Leninowski pierwszy paragraf statutu, uwaajc, e Lenin dy do stworzenia z partii wskiej kadry konspiratorw, nie za rzeczywistej organizacji klasy robotniczej. Przez czas jaki by w obozie mienszewikw, lecz rycho porni si z nimi; podziela ich organizacyjne zasady, ale nie podziela nastawienia na sojusz z liberaami. W 1904 roku wyda w Genewie broszur pod tytyem Nasze zadania polityczne, w ktrej midzy innymi atakowa Leninowski model partii. Twierdzi, e Lenin gardzi ludem i klas robotnicz, e chce zastpi proletariat przez parti, czego konsekwencj by musi, i z czasem Komitet Centralny bdzie zastpowa parti, a w kocu dyktator zastpi Komitet Centralny. Proroctwo to, czsto dzi cytowane, opierao si na tych samych przesankach, co krytyka Lenina podjta przez R Luksemburg: Leninowska idea scentralizowanej, hierarchicznej partii zawodowych rewolucjonistw jest sprzeczna z f u n d a m e n taln zasad marksizmu, wedle ktrej wyzwolenie klasy robotniczej moe by tylko dzieem samej tej klasy. Przez dugie lata Trocki nie identyfikowa si z adnym z dwch skrzyde partii i dziaa gwnie jako niezaleny publicysta socjaldemokratyczny, chocia prbowa wpyn na przywrcenie jednoci w partii. Mieszkajc w Monachium, nawiza przyja z Paryusem (waciwe nazwisko
420
A. L. Hefland), ydem rosyjskim osiadym w Niemczech i nalecym do lewicy socjaldemokracji niemieckiej. Parvus uchodzi za waciwego prekursora czy wrcz twrc teorii rewolucji permanentnej. Gosi on, e rewolucja demokratyczna w Rosji doprowadzi do powstania ruchu socjaldemokratycznego, ktry z koniecznoci dy bdzie do kontynuacji procesu rewolucyjnego w kierunku socjalistycznym. Trocki przej t myl i wyoy j - ju po rewolucji w 1905 roku - w rozprawach, ktre uoglniay dowiadczenia rewolucji. Pisa, e sabo buruazji rosyjskiej sprawia, i proletariat m u s i sta si czoow si rewolucji; z tej wanie racji rewolucja nie zatrzyma si na etapie buruazyjnym, lecz rozwija si bdzie dalej. Wskutek zacofania ekonomicznego Rosji przewrt buruazyjny bdzie bezporednio poprzedza przewrt socjalistyczny (schemat ten by podobny do tego, jaki nakrelili Marks i Engels w 1848 roku dla Niemiec). O ile jednak w pierwszym etapie" proletariat bdzie korzysta z poparcia chopstwa, o tyle w rewolucji socjalistycznej zwrci przeciwko sobie masy drobnych posiadaczy. Poniewa za proletariat jest w Rosji mniejszoci, nie zdoa on utrzyma swej wadzy, jeli nie przyjdzie m u z pomoc rewolucja socjalistyczna na Zachodzie. Lecz oczekiwa naley, e proces rewolucyjny w Rosji rozszerzy si na Europ i stanie si prologiem wiatowej rewolucji. Do tych dwch twierdze - powtarzanych potem wielokrotnie - sprowadza si teoria rewolucji permanentnej Trockiego: rewolucja buruazyjna bdzie przerasta" w sposb cigy w socjalistyczn, rewolucja rosyjska zainicjuje poar w krajach zachodnich, co jest warunkiem jej ocalenia, gdy proletariat rosyjski nie zdoa utrzyma wadzy w izolacji, gdy bdzie musia walczy z przewaajcym oporem mas chopskich. Lenin do kwietnia 1917 roku nie przewidywa wprawdzie bezporedniego przerastania jednej rewolucji w drug i krytykowa Parvusa, ktry oczekiwa rzdu socjaldemokratycznego w rezultacie pierwszego etapu" walki. Rzd taki, pisa Lenin w kwietniu 1905 roku, nie zdoaby si utrzyma, gdy jako tako trwaa... moe by jedynie dyktatura rewolucyjna oparta na olbrzymiej wikszoci narodu. Proletariat za rosyjski stanowi obecnie mniejszo ludu Rosji" (Socjaldemokracja a tymczasowy rzd rewolucyjny", Dziea, t. 8, str. 288). Socjaldemokracja powinna si tedy nastawia na udzia we wadzy wsplnie z chopstwem (tj. z caym chopstwem, ktre jako cao zainteresowane jest w obaleniu samowadztwa), lecz nie na bezporednie przejcie do socjalizmu. Z drugiej strony, ju przed rewolucj 1905 roku, Lenin pisa, e dyktatura proletariatu musi by dyktatur przeciwko chopstwu i nad chopstwem, mianowicie nad caym chop-
421
stwem posiadajcym ziemi. Wynika to wyranie z jego uwag do drugiego projektu programu partyjnego, sporzdzonego przez Plechanowa: pojcie dyktatury nie da si pogodzi z twierdzcym uznaniem obcej pomocy dla proletariatu. Gdybymy rzeczywicie z pewnoci wiedzieli, e drobna buruazja poprze proletariat przy dokonaniu przeze jego proletariackiej rewolucji wtedy nie byoby po co mwi o dyktaturze, gdy mielibymy wtedy zapewnion tak przytaczajc wikszo, e obeszlimy si i bez dyktatury... Uznanie koniecznoci dyktatury proletariatu zwizane jest w sposb najbardziej cisy i nierozczny z tez Manifestu komunistycznego, e jedynie proletariat jest klas rzeczywicie rewolucyjn". Im wicej przejawiamy dobroci wobec drobnego producenta (np. wobec chopa) w praktycznej czci naszego programu, tym surowsi powinnimy by wobec tych niepewnych i dwulicowych elementw socjalnych w zasadniczej czci programu, nie ustpujc ani na jot ze swojego p u n k t u widzenia. Rzecz w tym - jeli przyjmiesz ten nasz p u n k t widzenia, wtedy odczujesz ca dobro, a nie przyjmiesz - no to si nie gniewaj. Wtedy my przy dyktaturze powiemy o tobie: nie m a po co sw daremnie traci tam, gdzie trzeba uy wadzy" (Uwagi do drugiego projektu programu Plechanowa", Dziea, t. 6, str. 39 i 41). Tote, w zgodnoci z tymi zaoeniami, Lenin w Rewizji p r o g r a m u agrarnego", pisanej bezporednio po rewolucji, podkrela, e im bardziej zblia si zwycistwo powstania chopskiego, tym bliszy jest zwrot chopw-gospodarzy przeciw proletariatowi, tym bardziej potrzebna jest samodzielna organizacja proletariacka... proletariat wiejski powinien organizowa si samodzielnie wraz z proletariatem miejskim w celu prowadzenia walki o cakowity przewrt socjalistyczny"; program agrarny powinien wic wskaza, w jaki sposb ruch robotniczy powinien utrwali zdobycze chopskie i przej od zwycistwa demokracji do bezporedniej walki proletariackiej o socjalizm" (Rewizja programu agrarnego", 1906, Dziea, t. 10, str. 184-185). Z kolei na zjedzie zjednoczeniowym w kwietniu 1906 roku Lenin wyranie wypowiedzia si za tym, e opr chopstwa skae rewolucj na klsk, jeli nie nastpi (a e nastpi - Lenin by pewien) powstanie proletariatu na Zachodzie. Rosyjska rewolucja - mwi - moe o wasnych siach zwyciy, ale w adnym razie nie zdoa wasnymi rkoma utrzyma i utrwali swych zdobyczy. Nie moe tego dokona, jeeli na Zachodzie nie bdzie socjalistycznego przewrotu; bez tej przesanki restauracja jest nieuchronna i przy municypalizacji, i przy nacjonalizacji, i przy podziale, poniewa drobny posiadacz przy wszystkich bez wyjtku formach posiadania i wasnoci bdzie ostoj restauracji. Po
422
cakowitym zwycistwie demokratycznej rewolucji drobny posiadacz nieuniknienie zwrci si przeciwko proletariatowi, i to tym szybciej, im szybciej bd obaleni wszyscy wsplni wrogowie proletariatu i drobnego posiadacza, a mianowicie: kapitalici, obszarnicy, buruazja finansowa itd. Nasza republika demokratyczna nie m a adnej rezerwy poza socjalistycznym proletariatem na Zachodzie" (Dziea, t. 10, str. 274). Wida std, do jakiego stopnia wyolbrzymione s zasadnicze przeciwiestwa", jakie Stalin wykrywa pniej midzy leninizmem a teori rewolucji permanentnej. Stalin, w walce z Trockim, twierdzi, e teoria rewolucji p e r m a n e n t n e j , po pierwsze, wyraa niewiar w rewolucyjn si chopstwa i zakada, e chopstwo jako cao bdzie wrogiem proletariatu w rewolucji socjalistycznej; po drugie za, kwestionuje ona moliwo budowy socjalizmu w jednym kraju i nie wierzy, by rewolucja w Rosji moga utrzyma swe zdobycze bez przewrotu na Zachodzie; wedle Stalina, przeciwiestwa te od pocztku byy rwnie fundamentalne. W rzeczywistoci, Lenin przed rewolucj, w czym bynajmniej nie by odosobniony, uwaa, e nawet demokratyczna rewolucja nie zdoa si osta bez socjalistycznej rewolucji na Zachodzie; e to samo odnosio si a fortiori do rewolucji socjalistycznej, byo oczywiste. Ponadto, Lenin kad nacisk na organizowanie proletariatu wiejskiego, to jest chopw nieposiadajcych, ktrych interesy, jak wierzy, pokrywaj si cakowicie z interesami robotnikw miejskich i ktrzy wobec tego popr przewrt socjalistyczny. Przewidywa natomiast, przed 1917 rokiem, e cae chopstwo zwrci si przeciw proletariatowi w drugim etapie". Przewidywa, po trzecie, e chocia pierwszy etap" nie moe doprowadzi do wadzy socjalistycznej, to jednak zainicjuje on bezporedni walk proletariack o socjalizm". Rewolucja permanentna" bya przeciwna doktrynie Lenina tylko, o ile zakadaa, e pierwszy etap" przyniesie bezporednio w wyniku wadz proletariatu lub jego partii. Pniej dopiero, gdy Lenin wysun haso dyktatury proletariatu i biednego chopstwa oraz opar swoj taktyk na walce klasowej na wsi, musia, oczywicie, zwalcza polityk, opart na przekonaniu o nieuchronnej wrogoci midzy proletariatem a chopstwem jako caoci.
5 f S 5 f C
W tych trzech punktach: teoria partii, kwestia narodowa i kwestia stosunku proletariatu do buruazji i chopstwa, uksztatoway si, jeszcze przed rewolucj 1905 roku, zasadnicze zaoenia leninizmu jako nowej formacji w ruchu socjalistycznym (chocia nowo ta dla samego Lenina nie bya
423
wwczas widoczna). Leninizm uformowa si jako teoria takiego ruchu socjalistycznego, ktry w przymierzu z chopstwem (nie za z buruazj miejsk) organizuje si w przewidywaniu rewolucji demokratycznej w kraju na poy feudalnym, dy do uczestnictwa we wadzy demokratycznej wraz z chopstwem i nastpnie inicjuje walk o socjalizm i dyktatur proletariatu przeciwko chopstwu posiadajcemu i buruazji. We wszystkich tych poczynaniach proletariat m a dziaa pod przewodem partii, ktra jest jedynym uprawnionym nosicielem wiadomoci proletariackiej i ktra, chocia chce poparcie klasy robotniczej pozyska, okrela sw proletariacko" nie przez realny fakt owego poparcia, ale przez posiadanie naukowej" wiedzy o spoeczestwie; jest to przy tym partia, ktrej trzon stanowi rewolucjonici zawodowi, partia zbudowana centralistycznie i hierarchicznie, niezalena w swej ideologii i taktyce od empirycznego" proletariatu. Zadaniem jej jest wyzyskiwa wszystkie elementy i wszystkie formy opozycji, kanalizowa ca energi zwrcon przeciw ancient regime'owi - czy to z powodw narodowych, czy spoecznych, czy religijnych lub intelektualnych - lecz nie dlatego, by partia miaa wszystkie postulaty opozycji bra na swoje konto lub z wszystkimi siami opozycyjnymi si identyfikowa, lecz po to, by wszystkie je wyzyska dla wasnych celw. Partia m a wic popiera opozycj liberaln przeciw caratowi, chocia zamiarem jej jest w przyszoci zniszczy liberalizm. Ma popiera rewolucj chopsk przeciw pozostaociom paszczyzny, chocia jej celem ostatecznym jest pozbawienie chopw prywatnej wasnoci ziemi. Ma popiera opr sekciarzy religijnych przeciwko przeladowaniom ze strony religii panujcej, chocia wyznaje ateizm i obiecuje zniszczy w przyszoci religijne przesdy". Ma take popiera ruchy narodowe i aspiracje niepodlegociowe, o ile przyczyniaj si do kruszenia wielonarodowego imperium, chocia celem jej jest zniesienie pastw narodowych w oglnoci. Ma, sowem, kierowa na wasny uytek wszystkie energie destrukcyjne w stosunku do istniejcego systemu, chocia wszystkie grupy spoeczne, ktre s nosicielami tych energii, maj by, w jej rozumieniu, w przyszoci zniszczone jako odrbne siy spoeczne. Partia m a by tedy niejako uniwersaln maszyn do przetwarzania energii spoecznej z wielu rde pyncej w jeden nurt. Leninizm by teori tej maszyny, ktra okaza si miaa, lecz nie bez niezwykego zbiegu okolicznoci, nadzwyczajnie skuteczna i rzeczywicie zmienia histori wiata.
R O Z D Z I A XVII
Filozofia i polityka w ruchu bolszewickim
1. Walki frakcyjne w epoce rewolucji 1905 roku

Wyniki II Zjazdu miay zaciy na caej przyszoci rosyjskiej socjaldemokracji. Rycho na zjedzie okazao si, e Lenin nie mg, wbrew nadziejom, wykorzysta niewielkiej wikszoci, jak w kocowym etapie zjazdu uzyska, dla opanowania sytuacji w partii. Stao si to gwnie za spraw zdrady" Plechanowa. Zjazd mianowicie powoa redakcj centralnego organu, ktra stanowia podwczas ciao faktycznie od Komitetu Centralnego niezalene, a czsto w praktyce waniejsze. Redakcja skada si miaa z Plechanowa, Lenina i Martowa, za pozostali przedstawiciele mniejszoci" - Akselrod, Zasulicz i i Potresow - zostali na danie Lenina usunici. M a r t o w jednak uchyli si od stanowiska w redakcji tak pomylanej. Tymczasem po kilku tygodniach Plechanow zerwa z b o l s z e w i z m e m i wymg swym autorytetem przywrcenie redakcji w dawnym, mienszewickim skadzie. Wwczas Lenin z kolei opuci redakcj, w ktrej nie mg adn miar przeprowadzi swojej linii, a Iskra" od tej pory ja ukazywa si jako organ mienszewicki. Dopiero po roku udao si bolszewikom powoa do ycia wasny organ. II Zjazd spowodowa lawin artykuw, broszur, ulotek i ksiek, w ktrych wieo powstae frakcje obrzucay si wyzwiskami, zarzucay sobie wzajem nielojalno, intryganctwo, frakcyjne przywaszczanie pienidzy partyjnych itd. Ksika Lenina Krok naprzd, dwa kroki wstecz bya najwaniejszym pociskiem wikszoci w pozjazdowych sporach. Zawiera ona drobiazgow analiz wszystkich wanych gosowa na zjedzie, broni centralistycznej idei partii i pitnuje mienszewikw jako oportunistyczne
425
skrzydo socjaldemokracji. Iskra" z kolei, pirami Plechanowa, Akselroda i Martowa, oskaraa skrzydo bolszewickie o biurokratyczny centralizm, nietolerancj, bonapartyzm i ch podporzdkowania rzeczywistej klasy robotniczej - interesom zawodowych politykw inteligenckiego pochodzenia. Kada strona zarzucaa drugiej to samo: e jej polityka nie jest wyrazem interesw proletariackich; spr by jednak beznadziejny, gdy mwic proletariat" kady mia co innego na myli. Mienszewikom chodzio gwnie o rzeczywisty ruch rzeczywistych robotnikw, ktrym partia ma pomaga w skutecznej walce. Dla leninowcw rzeczywisty, spontaniczny ruch robotniczy by z definicji buruazyjny, a waciwy ruch proletariacki okrela si przez zwierzchnictwo proletariackiej ideologii, to jest marksizmu w interpretacji Lenina. Obie frakcje stanowiy nadal formalnie czci jednej partii. Rozam nieuchronnie przerzuci si do Rosji, gdzie jednak by on mniej jaskrawy, gdy wielu dziaaczom partyjnym spory emigranckie wydaway si nieistotne, a robotnicy socjaldemokraci ledwo o nich wiedzieli. Przywdcy obu frakcji starali si usilnie o zdobycie wpyww w nielegalnej organizacji i organizowali wszdzie frakcyjne komitety, przy czym Lenin i jego zwolennicy nalegali na jak najszybsze zwoanie nastpnego zjazdu w celu rozwizania paraliujcego rozamu. Pojawili si w obozie bolszewickim dziaacze i intelektualici, z ktrych pomoc Lenin tworzy organizacyjne i ideologiczne podstawy wasnego ruchu: Bogdanow, unaczarski, Boncz-Brujewicz, Worowski i inni. Wybuch rewolucji 1905 roku by zaskoczeniem dla obydwu frakcji, z ktrych adna nie miaa nic wsplnego z pocztkowym, spontanicznym ruchem. Z emigrantw, ktrzy wrcili do Rosji, najwiksz rol w przebiegu wydarze odegra Trocki, nienalecy do adnej frakcji (wrci on do Rosji natychmiast, podczas gdy Lenin i Martow zjawili si w Petersburgu dopiero w listopadzie 1905 roku, po ogoszeniu amnestii). Pierwsza faza rewolucji zwizana bya z akcj robotnikw petersburskich zrzeszonych w zwizkach zawodowych, ktre organizowali agenci policyjni - jakby na potwierdzenie Leninowskiej obawy co do losw klasy robotniczej pozostawionej samej sobie. Owe zwizki, ktrym patronowa szef moskiewskiej Ochrany Zubatow, przerosy jednak zamierzenia organizatorw; najsawniejszy z organizatorw - pop Gapon, ktry swoj rol robotniczego przywdcy bra na serio, nawrci si po styczniowej masakrze petersburskiej na wiar rewolucyjn. Masakra ta, ktr car odpowiedzia na pokojow demonstracj robotnicz, podniosa do stanu wrzenia kryzys, uprzednio
426
XVII. Filozofia i polityka w ruchu bolszewickim
ju dojrzewajcy w zwizku z klskami w wojnie japoskiej, strajkami w Polsce i buntami chopskimi. W kwietniu 1905 roku Lenin zwoa w Londynie rozamowy zjazd bolszewicki, ktry ogosi si zjazdem partii i formalnie, na czas jaki, przypiecztowa rozam, potpiajc mienszewick polityk oraz wybierajc czysto bolszewickie wadze. Jednak w miar rozwoju sytuacji rewolucyjnej wsppraca praktyczna midzy dziaaczami obu frakcji w Rosji doprowadzia do ponownego zblienia. Wynalazkiem spontanicznego ruchu robotnikw rosyjskich byy rady (sowiety), ktre pocztkowo spotkay si z nieufnoci dziaaczy bolszewickich krajowych" jako organizmy bezpartyjne, a wic pozbawione waciwej wiadomoci rewolucyjnej. Lenin jednak szybko uzna rady za zalek przyszej wadzy robotniczej i zaleci partii taktyk udziau w radach i walki o ich polityczne opanowanie. Jednym z wynikw rewolucji by sawny manifest cara z padziernika 1905 roku, obiecujcy konstytucj, swobody obywatelskie, wolno sowa i zgromadze, parlament (Dum). Wszystkie frakcje socjaldemokratyczne, a take SR-zy, ogosiy bojkot wyborw i pitnoway carskie obietnice jako oszustwo. Ostatnie dwa miesice 1905 roku byy szczytowym punktem rewolucji; zakoczyy si zdawieniem powstania robotnikw moskiewskich w grudniu. Krwawe represje zalay wszystkie rewolucyjne orodki Rosji, Polsk i otw; pojawiy si organizacje reakcji, inspirujce pogromy ydw i masowy terror. Dugo jeszcze, po zdawieniu masowych buntw, ogniska walk i gwatu rozpalay si tu i wdzie, niszczone represjami. Lenin jednak przez dugi czas, w okresie tak zwanego odpywu fali rewolucyjnej, spodziewa si rychego wznowienia walk. W kocu jednak uzna, e naley nastawi si na prac w warunkach reakcji i stanowczo obstawa za udziaem socjaldemokracji w wyborach do trzeciej Dumy - tym razem w zgodzie z mienszewikami, a przeciwko wikszoci wasnej frakcji. Rewolucyjna eksplozja doprowadzia do ponownego formalnego zjednoczenia partii. Na zjedzie w Sztokholmie w kwietniu 1906 roku obie frakcje przywrciy jedno organizacyjn (mienszewicy mieli tym razem znaczc wikszo, lecz dawne nazwy utrzymay si nadal), ktra miaa przetrwa nastpne sze lat, do kolejnego i ostatecznego rozamu, jaki Lenin zarzdzi w 1912 roku. Ideologiczna i taktyczna jedno nie zostay wszelako przywrcone. Podstawowe rozbienoci i wzajemne oskarenia trway nadal, chocia przez czas jaki Lenin stara si w polemikach z mienszewikami uywa jzyka mniej wulgarnego i mniej najeonego wyzwiskami anieli uprzednio. Kada frakcja interpretowaa wyniki rewolucji jako
427
potwierdzenie wasnej doktryny. Lenin dowodzi, e w wietle dowiadcze rewolucyjnych nie moe by wtpliwoci, i buruazja (w tym przypadku partia kadetw) gotowa jest do ugody z caratem za cen znikomych ustpstw i bardziej si boi rewolucji ludowej anieli samowadztwa, e jedyn, obok proletariatu, si, na ktr liczy moe rewolucja, jest chopstwo i e ono jest na tym etapie naturalnym sojusznikiem socjaldemokracji. Cz mienszewikw, przeciwnie, przypisywaa klsk rewolucji temu, i w drugiej jej fazie proletariat zosta osamotniony na skutek nadmiernego radykalizmu swych da, ktre zwrciy przeciw niemu buruazj i nie pozwoliy wykorzysta jej opozycyjnego potencjau. Trocki na podstawie dowiadcze rewolucyjnych sformuowa dokadniej teori permanentnej rewolucji; wykazywaa, e rewolucja w Rosji musi bezporednio przerosn w faz socjalistyczn oraz e moe ona si sta zapalnikiem przewrotu socjalistycznego na Zachodzie. Epoka porewolucyjnej reakcji utrzymaa zatem dawne podziay nietknite i wyonia nowe problemy, na ktre obie frakcje odpowiaday wedle wasnych schematw. Mienszewicy byli o wiele bardziej skonni korzysta z nowo powstaych moliwoci parlamentarnych; leninowcy duej bronili taktyki bojkotu, a gdy zdecydowali si na udzia w Dumie, chcieli j traktowa wycznie jako organ propagandy rewolucyjnej, nie za instrument reform spoecznych. Mienszewicy, cho brali udzia w starciach zbrojnych okresu rewolucji, uwaali powstanie zbrojne za rodek ostateczny i bardziej byli zainteresowani innymi formami walki, podczas gdy dla Lenina powstanie i zdobycie wadzy przez przemoc zbrojn byo jedynym moliwym narzdziem osignicia celw rewolucyjnych. Powiedzenie Plechanowa nie trzeba byo chwyta za bro" byo dla Lenina kamieniem obrazy i cytowa je on niezliczon ilo razy, aby zdemaskowa oportunizm mienszewickiego przywdcy ideowego. Mienszewicy byli za moliwie zdecentralizowanymi formami rzdzenia w przyszym pastwie republikaskim i z tego midzy innymi powodu przewidywali w programie agrarnym przekazanie skonfiskowanej ziemi instytucjom wadzy lokalnej, tumaczc, e nacjonalizacja oznaczaaby wzmocnienie wadzy centralnej, ktra wszake bdzie w rkach buruazji (azjatycki" charakter rosyjskiej pastwowoci by dla Plechanowa dodatkowym argumentem na rzecz posuni osabiajcych koncentracj wadzy). Lenin obstawa nadal przy programie nacjonalizacji (nacjonalizacja nie miaa oznacza konfiskaty ziemi chopskiej ani gospodarki kolektywnej na wsi, lecz przekazanie w rce pastwa renty absolutnej); poniewa porewolucyjna wadza miaa by, wedle jego przewidywa, dykta-
428
tur proletariatu i chopstwa, argument mienszewicki nie mia dla niego znaczenia. Cz bolszewikw wreszcie (m.in. mody Stalin) bya po prostu za podziaem caej skonfiskowanej ziemi, co odpowiadao najbardziej rzeczywistym aspiracjom chopstwa i w kocu zostao przyjte w programie. Mienszewicy, zarwno w Dumie, jak poza ni, skonni byli do wsplnych dziaa opozycyjnych oraz rnych porozumie z parti kadeck, podczas gdy Lenin da przymierza z chopstwem (uosobionym po rewolucji gwnie w partii trudowikw) i bezustannie pitnowa kadetw jako carskich lokajw. Mienszewicy snuli projekty szerokiej bezpartyjnej organizacji proletariatu (oglny kongres robotniczy), to jest, chcieli rozwinicia systemu rad do skali oglnorosyjskiej, podczas gdy dla Lenina projekt taki oznacza prb wyeliminowania partii i zastpienia jej - horribile dictu - proletariatem. Napad on te gwatownie na Akselroda, arina i innych rzecznikw idei zjazdu robotniczego, twierdzc, e cay sens rad robotniczych sprowadza si do ich roli jako organw powstania. Rady delegatw robotniczych i ich zjednoczenie s konieczne dla zwycistwa powstania. Zwyciskie powstanie nieuchronnie tworzy inne organy" (w zbiorze pt. Zagadnienia taktyki", 1907, Dziea, t. 12, str. 312). Dyskusje nad tymi kwestiami - w szczeglnoci nad spraw stosunku do kadetw oraz nad programem agrarnym - cigny si przez nastpne lata. Frakcja mienszewick bya o wiele bardziej ni leninowska, poerana wtpliwociami i czsto niezdecydowana w taktyce, z natury skonna do przypisywania znacznej wagi instytucjom legalnym i szerokim organizacjom proletariackim. Lenin da, by partia wykorzystywaa wszystkie moliwoci legalnej pracy, lecz by zachowywaa zawsze aparat konspiracyjny i nigdy nie ulegaa zudzeniom konstytucjonalizmu, parlamentaryzmu i trade-unionizmu; wszystkie legalne formy maj by podporzdkowane przyszemu zagarniciu wadzy w drodze przemocy. Jednoczenie jednak Lenin przeciwstawia si taktyce indywidualnego terroru uprawianej przez SR-w; podkrela przed rewolucj, e partia nie wyrzeka si zasadniczo terroru i e w okrelonych warunkach jest to niezbdny rodek walki; zamachy na ministrw czy premierw s jednak przedwczesne i niecelowe, gdy rozpraszaj siy rewolucjonistw i nie mog przynie adnych powanych efektw. Natomiast w schykowym okresie rewolucji spr Lenina z mienszewikami dotyczy midzy innymi sprawy tak zwanych elcspropriacji, czyli napadw rabunkowych, ktre organizoway terrorystyczne oddziay partii w celu zasilenia kasy partyjnej (Stalin na Zakaukaziu by jednym z gwnych organizatorw tej akcji). Mienszewicy (podobnie jak Trocki)
429
potpiali napady rabunkowe jako niegodne partii i demoralizujce jej czonkw; Lenin jednak broni tego narzdzia walki pod warunkiem, e rabowane s nie poszczeglne osoby, ale banki, pocigi czy mienie pastwowe. Na zjedzie londyskim wiosn 1907 ekspropriacje" zostay postpione przez mienszewick wikszo, przy sprzeciwie Lenina. Okres reakcji doprowadzi do gwatownego skurczenia si szeregw partyjnych (Lenin po zjedzie zjednoczeniowym, we wrzeniu 1906 roku ocenia liczebno partii na ponad 100 000; na zjedzie delegaci reprezentowali okoo 13 000 bolszewikw i okoo 18 000 mienszewikw, ponadto, po ponownym wstpieniu Bundu, partia wzmocnia si o 33 000 robotnikw ydowskich; oprcz tego wstpia do SDPRR socjaldemokracja polska z 26 000 czonkw oraz otewska z 14000; ot Trocki ocenia liczebno partii w 1910 r. na 10 000). Jednoczenie jednak, mimo represji, porewolucyjna sytuacja rozszerzya znacznie moliwoci legalnej akcji i legalnej prasy. Lenin na pocztku 1907 roku przenis si do Finlandii, skd kierowa dziaalnoci swej frakcji i gdzie mieszka do chwili ponownej emigracji w kocu tego roku. W tym czasie odbyy si wybory do drugiej Dumy; proklamowany przez Lenina bojkot nie uda si i ostatecznie 35 socjaldemokratw posowao w carskim parlamencie. Po kilku miesicach druga Duma, podobnie jak pierwsza, zostaa rozwizana i wwczas Lenin, wbrew wikszoci wasnej frakcji, a w zgodzie z mienszewikami, zerwa z taktyk bojkotu i zada udziau socjaldemokracji w wyborach (nie w celu popierania reform socjalnych, ale w celu demaskowania zudze parlamentarnych i popychania" delegatw chopskich w kierunku rewolucyjnym). O ile kilka miesicy wczeniej kady, kto sprzeciwia si bojkotowi, wykazywa tym samym - wedle Lenina - e nie ma pojcia o marksizmie i odsania swj beznadziejny oportunizm, o tyle teraz dokadnie tak samo objawia ignorancj i oportunizm kady, kto obstawa za bojkotem. Wewntrz frakcji bolszewickiej uformowaa si podfrakcja, ktra krytykowaa tym razem Lenina z lewa", jak to si zwyko powiada; Lenin nazywa ich otzowistami" (tj. rewokatorami") z tej racji, i dali odwoania posw demokratycznych z Dumy; do innych przylgno miano ultymatystw" z racji wysunitego przez nich projektu ultimatum", ktre partia miaaby przedstawi swoim posom (w wikszoci mienszewikom), aby odwoa ich z Dumy w razie odmowy posuchu. Rnice te nie byy zreszt istotne. W rzeczywistoci wystpia przeciw Leninowi grupa rewolucyjnych bolszewikw, ktrzy uwaali, e partia nie powinna w oglnoci korzysta z rodkw walki parlamentarnej, lecz skoncentrowa si cakowicie na bezpo-
430
rednich przygotowaniach do przyszej rewolucji. Bogdanow, ktry by przez kilka lat najwierniejszym wsppracownikiem Lenina i odgrywa czoow rol w rosyjskiej organizacji bolszewickiej, a nawet moe uchodzi, obok Lenina, za wsptwrc bolszewizmu jako odrbnego kierunku politycznego, by w tym ruchu najaktywniejszy. W obozie otzowistw" lub ultymatystw" znaleli si obok niego liczni intelektualici bolszewiccy: unaczarski, Pokrowski, Mienynski. Cz z nich z czasem wrcia do leninowskiej ortodoksji. Spr o taktyk z otzowistami" splt si w osobliwy sposb z walk filozoficzn, ktra rozgorzaa w tym czasie w obozie socjaldemokracji i ktrej wynikiem by midzy innymi traktat Lenina w obronie materializmu wydany w 1909 roku. Spr ten mia jednak prehistori, o ktrej wypada pokrtce wspomnie.
2. Nowe prdy w yciu umysowym Rosji

Na przeomie stulecia zaznacza si w Rosji wyrany odwrt inteligencji od pozytywizmu, scjentyzmu i materializmu, ktre przez czas jaki dominoway w yciu umysowym. Rosja uczestniczy pod tym wzgldem w przemianach oglnoeuropejskich, ktre dochodz do gosu zarwno w filozofii i myli spoecznej, jak w poezji, w malarstwie i teatrze. Charakterystyczne dla postawy umysowej niezalenego inteligenta rosyjskiego z ostatniej wierci XIX stulecia byo przekonanie, e nauka dostarcza waciwych odpowiedzi na wszystkie kwestie ycia spoecznego i indywidualnego, e religia jest zbiorem zabobonw utrzymujcych si wskutek ciemnoty i oszustwa, e skalpel biologa unicestwi ostatecznie Boga i dusz, e historia ludzka znajduje si pod przemonym parciem postpu" i e zadaniem inteligencji jest uczestniczy w owym postpie przeciwko samowadztwu, religii i uciskowi spoecznemu. Optymizm historyczny, racjonalizm, kult nauki pozytywnej", wszystko to byy cechy mylenia zdominowanego przez ewolucjonistyczny pozytywizm proweniencji Spencerowskiej, wzmocniony w Rosji tradycj XIX-wiecznego materializmu. Rwnie marksizm rosyjski w pierwszej swojej fazie te wanie, pozytywistyczne skadniki odziedziczonego wiatopogldu wysuwa na pierwsze miejsce. Z pewnoci, druga poowa XIX wieku jest take epok Dostojewskiego i Soowiewa, nie tylko Czernyszewskiego i Dobrolubowa. Jednake dynamiczne i najbardziej wpywowe czci inteligencji, w szczeglnoci ogromna wikszo inteligencji
431
rewolucyjnej - narodnikw czy marksistw - przyjmoway katechizm racjonalistyczny i ewolucjonistyczny jako naturalny skadnik swojej walki przeciw caratowi i cerkwi. Zaamanie si tych wszystkich wzorw znalazo wyraz w duej rozmaitoci prdw umysowych, ktrym trudno nada sens wsplny prcz negatywnego, to jest wanie skierowanego przeciw scjentystycznym, optymistycznym i kolektywistycznym ideaom ubiegego stulecia. Obok akademickiej filozofii w stylu Karnowskim (Alexandr I. Wedenslcij) czy Heglowskim (Boris N. Cziczerin) pojawiaj si nowe dziea nieakademickich pisarzy, zorientowane religijnie, personalistycznie i antyscjentystycznie. Mno si przekady zachodnich filozofw: nie tylko W u n d t i Windelband, ale take Nietzsche, Bergson, James, Avenarius, Mach, a nawet Husserl; ukazuje si po rosyjsku gwny prorok egocentrycznego anarchizmu, Max Stirner. Kwitnie poezja symbolistw i dekadentw": nazwiska Merekowskiego, Zinaidy Gippius, Boka, Briusowa, Bunina, Iwanowa, Bieyja, w c h o d z - j u na trwae - do rosyjskiej literatury. Zainteresowanie dla religii, mistyki, dla kultw orientalnych, dla okultyzmu, staje si niemal powszechne. Filozofia religijna Soowiewa przeywa renesans. Pesymizm, satanizm, nastroje katastroficzne, szukanie mistycznych i metafizycznych gbi, zamiowanie do fantastyki, kult erotyzmu, upodobanie w psychologicznych samoanalizach - wszystko to splata si w jeden wze modernistycznej kultury. Merekowski obok Bierdiajewa i Rozanowa, snuje rozwaania nad metafizyk pci. Byli marksici wracaj do wiary przodkw; pokolenie, dla ktrego zainteresowania religijne byy rwnoznaczne z obskurantyzmem i reakcj polityczn, ustpuje miejsca pokoleniu, w ktrego oczach naukowy" ateizm staje si z kolei symbolem ciasnego, naiwnego optymizmu. W roku 1903 ukazuje si wspomniane ju dzieo zbiorowe Problemy idealizmu, wypenione w znacznej czci artykuami niedawnych marksistw; gromi teraz marksizm i materializm za nihilizm moralny, pogard dla wartoci osobowych, za determinizm, za fetyszyzacj celw spoecznych jako wartoci samoistnych, niezalenych od jednostek, ktre si na spoeczestwo skadaj; zarzucaj marksistom bezkrytyczn wiar w postp i absolutyzacj przyszoci, na rzecz ktrej wszelkie wartoci teraniejsze wolno powici. Wedle Bierdiajewa, adnej etyki niepodobna ugruntowa na materia i stycznym pogldzie na wiat, wszelka etyka bowiem musi zaoy Kantowskie odrnienie bytu i powinnoci. Normy moralne nie daj si wyprowadzi z dowiadczenia, nauki dowiadczalne s zatem z p u n k t u widzenia etyki bezsilne. Ot sama wano n o r m moralnych zakada
432
zarwno wiat inteligibilny, w ktrym si one konstytuuj, wiat rny od rzeczywistoci dowiadczenia, jak te drug, noumenaln" i woln natur czowieka. wiadomo moralna postuluje tedy wolno, Boga i niemiertelno. Pozytywizm i utylitaryzm nie s w stanie dostarczy czowiekowi bezwzgldnie wanych kryteriw wartociowania. Bugakow z kolei atakowa materializm i pozytywizm zarwno za ich niezdolno do wyjanienia zagadek metafizycznych, za uznanie wiata i ludzkiego istnienia za dzieo przypadku, jak te za negacj wolnoci i brak kryteriw wartociowania moralnego. wiat i nasza w nim obecno nabieraj sensu tylko z punktu widzenia wiary w boski ad bytu, a nawet dla naszego spoecznego zaangaowania nie moemy znale podstawy, jeli nie uznamy tego zaangaowania za obowizek religijny. Tylko wtedy, gdy zwizek z boskoci nadaje sens naszym czynom, moemy myle o rzeczywistej samorealizacji czowieka i o osobowoci integralnej, ktra jest najwysz wartoci. Te dwie myli - e wano jakichkolwiek norm moralnych czy prawnych zakada wiat nieempiryczny oraz e osobowa samorealizacja nie moe by powicona na rzecz adnych wymogw spoecznych, gdy osobowo jest wartoci samocelow i absolutn - powtarzaj si u wikszoci autorw Problemw idealizmu. Nowgorodcew podkrela konieczno apriorycznych norm sprawiedliwoci dla budowy prawa; Struve krytykowa idea rwnoci pojtej jako identyczno ludzi i niwelacja wartoci osobowych. Wikszo - a nade wszystko Frank - usiowaa przy tym swj personalizm poprze filozofi Nietzschego, wydobywajc z niej to wszystko, co godzio w utylitarystyczne doktryny moralne, w eudajmonizm, w moralno niewolnikw, w doktryny poszukujce szczcia dla m a s " kosztem twrczoci osobowej. Struve, Bierdiajew, Frank, Askoldow - wszyscy w mniejszym lub wikszym stopniu korzystaj z Nietzscheaskich atakw na socjalizm jako filozofi miernoty i kult wartoci stadnych". Wszyscy widz w socjalistycznych ideaach pragnienie zdeptania wartoci osobowych na rzecz Czowieka" abstrakcyjnego. Wszyscy demonstruj niewiar w prawa dziejowe, a take w kryteria postpu, ktre mona by wyprowadzi z samej empirycznej" historii, niewzbogaconej apriorycznymi normami moralnymi. Wszyscy te widz w socjalizmie zapowied tyranii abstrakcyjnych wartoci kolektywistycznych" nad osobowymi. Problemy idealizmu byy doniosym wydarzeniem w dziejach kultury rosyjskiej - nie z uwagi na szczegln nowo filozoficznych myli, lecz z tej racji, e stanowiy zmasowany atak na wszystkie intelektualne i moralne stereotypy postpowej inteligencji rosyjskiej, wywodzce si z XIX-wiecznego
433
ewolucjonizmu i utylitaryzmu, e byy krytyk marksizmu nie ze stanowiska narodnickiego ani, tym mniej, konserwatywnej ortodoksji, lecz z punktu widzenia najnowszej wwczas - neokantowskiej lub nietzscheaskiej - filozofii. Wzowe pojcia, wsplne rewolucjonistom rnych orientacji, a take naczelne dogmaty historiozoficzne postpowych" intelektualistw zostay zakwestionowane przez ludzi, ktrzy niedawno jeszcze pojcia te i dogmaty, do pewnego stopnia przynajmniej, uwaali za wasne. Ateizm, racjonalizm, ewolucjonizm, kategorie postpu, przyczynowoci, zaoenia kolektywistycznej" moralnoci - wszystko to, w wietle krytyki, okaza si miao bynajmniej nie wyrazem zwycistwa rozumu nad zabobonem, lecz raczej wiadectwem ubstwa umysowego. Krytycy starali si wydoby na jaw wszystko, co w marksizmie i doktrynach socjalistycznych byo przeciwne wolnoci i wartociom osobowym, wszystkie doktrynerskie schematy, ktre gardziy rzeczywistoci teraniejsz na rzecz przyszoci i pomiatay potrzebami samorealizacji jednostkowej na rzecz ideaw zbiorowych. Zarazem jednak krytycy odsonili - tylko po czci wiadomie - konflikty, ktre musz powsta midzy wiar w absolutn warto rozwoju osobowego i deniem do przemian spoecznych; konflikty te w szczeglnoci ujawniay si tam, gdzie osobowe wartoci byy sawione wedle Nietzscheaskich zalece. Tote krytyka marksistowska, dla ktrej Problemy idealizmu byy tylko manifestem liberalizmu buruazyjnego, nie omieszkaa podkrela tych wszystkich skadnikw nowego ruchu, w ktrych mona si byo dopatrze gloryfikacji egocentryzmu czy te moralnoci panw", obojtnej na cierpienia i aspiracje mas ludowych. Lubow Akselrod (piszca pod p s e u d o n i m e m Ortodoks), ktra bya w tych latach, obok Plechanowa, najenergiczniejszym obroc ortodoksji marksistowskiej w filozofii, ogosia w pimie Zaria" obszern krytyk, analizujc Problemy idealizmu z tego wanie punktu widzenia. Rozprawa ta miaa t zalet, e autorka w sposb rzeczowy potrafia streci pogldy atakowanych autorw (co na og nie udawao si Leninowi). Sama krytyka natomiast poprzestaje gwnie na powtarzaniu tradycyjnych marksistowskich formu, przy czym Ortodoks stara si wykaza, e kult wartoci osobowych, propagowany przez Bierdiajewa, Franka i Bugakowa, sprowadza si do gloryfikacji egoizmu i zwalnia ludzi od wszelkiego obowizku spoecznego. Powtarzajc marksistowskie ataki na religi (Bg zawsze by stranikiem nierwnoci i ucisku itd.), Ortodoks szczeglny nacisk kadzie na cisy zwizek materializmu historycznego z m a t e r i a l i z m e m filozoficznym. Pod tym wzgldem - jak zreszt wszystkimi innymi - bya ona uczennic Plechanowa. Sprawa ta
434
bya aktualna w marksistowskich dyskusjach; na krtko przedtem w Neue Zeit" ukazaa si seria artykuw Maxa Zetterbauma, ktry wykazywa, e materializm historyczny nie zakada adnego stanowiska ontologicznego i e moe by uzgodniony z transcendentalizmem Kantowskim. Pogld ten, popularny wrd niemieckich i austriackich marksistw, by oczywicie obiektem gwatownej krytyki ze strony Plechanowa i Ortodoksa. wiatopogld mechanistyczny", jak pisze ta autorka (biorc to wyraenie na swoje konto), jest jednolit interpretacj wiata obejmujc zarwno przyrod przedludzk, jak histori czowieka; jest w nim take miejsce na racjonalne pojcie postpu; historycznie postpowe jest mianowicie to wszystko, co sprzyja zachowaniu spoeczestwa i jednostek (autorka nie wdaje si w komplikacje zwizane z tak formu). Nie ma adnej zasadniczej rnicy midzy badaniem historii ludzkiej a naukami przyrodniczymi: nauka 0 spoeczestwie jest tak samo obiektywna" i tale samo zajmuje si szukaniem praw" i zjawisk powtarzalnych, jak przyrodoznawstwo. Krytyka ta bya sumaryczna i symplicystyczna. Bya przy tym o tyle uatwiona, e godzia w ludzi, ktrzy nie podawali si za marksistw 1 bronili idealizmu pod t wanie nazw. Kopotliwsza okazaa si natomiast rozprawa z tymi, ktrzy w samym obozie marksistowskim i socjaldemokratycznym ulegali niebezpiecznym nowinkom i prbowali konstruowa filozofi socjalistyczn, opierajc si na nowych prdach subiektywistycznych" oraz kojarzy z nimi marksistowsk tradycj. Nowy ten prd by prb wczenia do marksizmu epistemologii empirio-krytycznej. Jest godne uwagi, e chocia wrd marksistw zachodnioeuropejskich prby takie pojawiay si take (wyrnia si w nich Friedrich Adler, syn Viktora), to jednak tylko w Rosji mona mwi o caej formacji filozoficznej - krtko trwaej, co prawda, lecz do silnej - empiriokrytykw-marksistw. Filozofowie ci nie twierdzili przy tym, w odrnieniu od wielu zachodnich rewizjonistw", e marksizm jest pod wzgldem filozoficznym neutralny i moe by bez sprzecznoci wyznawany obok najrniejszych teorii epistemologicznych, lecz chcieli, przeciwnie, zarysowa punkt widzenia, ktry przystawaby do marksistowskiej teorii spoecznej i strategii rewolucyjnej. Dyli zatem - podobnie, jak ich krytycy-ortodoksi - do integralnego obrazu wiata, gdzie nie byle jaka, lecz tylko jedna okrelona doktryna filozoficzna suyaby za podstaw materializmowi historycznemu i teorii rewolucji. Pod tym wzgldem byli uczestnikami owego ducha doktrynerskiego, ktry dominowa w socjaldemokracji rosyjskiej. Tym, co ich przycigao w filozofii empiriokrytycznej, byy nade
3. Empiriokrytycyzm
435
wszystko dwie jej tendencje: antymetafizyczny i scjentystyczny rygoryzm oraz aktywistyczna" postawa w dociekaniu epistemologicznym. Ot te skadniki wydaway si dobrze przystawa zarwno do niszczycielskiej funkcji marksizmu w stosunku do caej odziedziczonej filozofii systemotwrczej", jak te do rewolucyjnej orientacji bolszewickiego skrzyda socjaldemokracji rosyjskiej.
3. Empiriokrytycyzm
Nazwa ta kojarzy si z do licznym zastpem filozofw i fizykw, gwnie niemieckich i austriackich, wrd ktrych nazwiska Ernesta Macha i Ryszarda Avenariusa zawsze na pierwszym miejscu widniej. Obaj pracowali cakiem od siebie niezalenie, a wyniki, do ktrych doszli, bynajmniej nie s identyczne. Niemniej pewna tendencja wsplna, cho inaczej w kadym wypadku wyraona, daje si u obu wyledzi. Zadaniem, jakie Avenarius sobie stawia, bya destrukcja wszystkich filozoficznych poj i wyjanie, ktre czyni wiat tajemniczym, albowiem ka domyla si rnicy midzy rzeczywistoci autentyczn", bytujc po drugiej stronie" zjawisk, a samymi zjawiskami ujawniajcymi si w naszej percepcji. Chcia take wykaza, e wszelkie doktryny agnostyczne wsparte s na tym samym mylnym odrnieniu. Jeli jednak myl jego do czsto (m.in. przez Wundta) uwaana bya za nowy wariant subiektywizmu" czy nawet immanentyzmu", to sprawia to nie tylko bezprzykadna zawio jego jzyka, najeonego mnstwem neologizmw i dcego do cakowitej swobody od wszystkich odziedziczonych abstraktw filozoficznych, ale take pewne wewntrzne niekonsekwencje w treci. Bd, ktry kae nam czyni odrnienie midzy treciami psychicznymi" a rzecz sam albo midzy doznajcym wntrzem" podmiotu a obiektem, bd, ktry rodzi wszystkie aberracje idealistyczne i agnostyczne, wywodzi si z odruchowego stosowania zabiegu, ktry Avenarius nazywa introjekcj. Gdy zastanawiamy si bez uprzedze filozoficznych nad naszymi percepcjami, nie zauwaamy w nich niczego tajemniczego. Filozofia jednak stale wmawia nam, e nasze wraenie" - na przykad dotknicie kamienia - jest czym innym ni rzecz sama, to jest ten kamie wanie, e wobec tego musimy rozway, jak si ma tre doznawana do owej rzeczy; pytanie to jest nierozwizalne, jako e nie ma adnego sposobu porwnania podobizny z oryginaem, by zbada ich podobiestwo" -
436
cokolwiek to sowo miaoby znaczy. Lecz samo pytanie jest postawione wadliwie. Nie mamy naprawd do czynienia osobno z rzecz i osobno z jej wraeniem; kiedy jednak podwoimy sobie wiat w ten sposb, skaemy si na bezpodne dyskusje, ktre bd zaprowadz nas do kapitulacji przed rzekom zagadk wiata, zakrytego zason wrae, bd zrodz idealistyczne zudzenie, i wiat nie jest niczym innym, jak skadank psychicznych treci". Introjekcja, to jest taki zabieg mylowy, ktry fizyczne rzeczy wkada niejako do wntrza" psychicznego w postaci odbitek subiektywnych", wywodzi si z pewnej nieuchronnej historycznie, ale mylnej interpretacji naszych stosunkw ze wiatem. Poniewa mianowicie przypisujemy - susznie - innym ludziom dowiadczenie podobne do naszego, poniewa traktujemy ich jako doznajce podmioty, nie za automaty, a z drugiej strony nie uczestniczymy w ich dowiadczeniu wprost, przypisujemy im take wntrze" psychiczne - rodzaj pojemnika, w ktrym mieszcz si ich, bezporednio nam niedostpne, doznania. Gdymy tak blinich naszych rozdwoili, rozdwajamy nastpnie samych siebie, przenosimy ten sam schemat na wasne ycie i traktujemy swoje doznania jako treci psychiczne sprawione bodcami zewntrznymi, ale rne od tych bodcw. Rozdzielamy przeto wiat na podmiotowy" i przedmiotowy" i snujemy nastpnie refleksje nad ich wzajemnym stosunkiem. Std pochodzi nastpnie odrnienie ducha" i ciaa", a w dalszym cigu wszystkie iluzje spirytualistyczne, wyobraenia duszy niematerialnej, bogw itd. W rzeczywistoci, bd introjekcji jest do uniknicia; aeby uzna, e drugi osobnik jest do mnie podobny jako podmiot doznajcy, dystynkcja midzy wntrzem" a zewntrznoci" nie jest wcale potrzebna. Kiedy za pozbdziemy si zudzenia, i jestemy posiadaczami jakiego wntrza", w ktrym uobecniaj si w zagadkowy sposb nieznane skdind zewntrzne" obiekty, istniejce niezalenie od tego, i wanie s nam dane", uwolnimy si tym samym od wszystkich tradycyjnych pyta i kategorii filozoficznych, od sporw midzy realizmem a spirytualizmem, od nierozwizalnych zagadek tkwicych w pojciach substancji, siy, przyczyny. Jednake usunicie zudzenia nie rozwizuje jeszcze pytania o akt poznawczy", ktry wszake w potocznym wyobraeniu zakada odrnienie doznajcego i doznawanego; trzeba zatem stosunek ten okreli w granicach refleksji oczyszczonej od zudze introjelccyjnych. Ot, o ile krytyka introjekcji stanowi cz niszczc doktryny Avenariusa, o tyle jej konstruktywna praca skupia si wok pojcia koordynacji zasadniczej". Otoczenie, ktre znajduj w dowiadczeniu, obejmuje rzeczy, innych ludzi, a take ego, przy
3. Empiriokrytycyzm
437
czym w nieuporednionym dowiadczeniu ego jest zastane tak samo jak rzeczy, to jest stanowi cz tego, co jest dowiadczalne, nie jest za tym, co dowiadcza, nie jest wntrzem" subiektywnym, przeksztacajcym rzeczy w subiektywne kopie. Mimo to jest ono w nieusuwalny sposb dane w dowiadczeniu jako wzgldnie stay jego element, a koordynacj zasadnicz nazywa si wanie trwae sprzenie czonu" i przeciwczonu" dowiadczenia, obu rwnowartociowych, to jest tak sprzonych, i aden nie jest w stosunku do drugiego pierwotny". Czonem orodkowym" jest kady osobnik ludzki, a przeciwczon, czyli to, co dawniej nazywano przedmiotem dowiadczenia, jest numerycznie jeden dla wielu czonw orodkowych (tj. rni ludzie postrzegaj ten sam obiekt, przeciwczon nie powiela si stosownie do wieloci podmiotw"; idealizm epistemologiczny jest niemoliwy w tym ujciu). Ale usuwajc moliwo idealizmu i solipsyzmu, usuwamy zarazem pytanie o rzecz sam w sobie" utajon jakoby poza zjawiskami", gdy byoby to pytanie o przeciwczon, ktry nie jest przeciwczonem (albo nie jest dany"), zawieraoby tedy pojcie wewntrznie sprzeczne. Koordynacja zasadnicza" nie zmienia, wedle Avenariusa, sensu, jaki rzeczywicie przypisujemy wiedzy naukowej. Kiedy bowiem zwracamy pytanie ku jakiemukolwiek przedmiotowi, to tym samym stwarzamy sytuacj koordynacji", to jest wczamy przedmiot w sprzenie poznawcze". Wydaje si nam, na przykad, e zadajemy pytania o to, jakim jest lub by wiat przez nikogo nieobserwowany - lecz naprawd tre naszego pytania jest inna: pytamy, jak zmienione byoby otoczenie w pewnych warunkach, kiedy mylowo doczymy do obserwatora. Niepodobna bowiem pyta o stan pewnego fragmentu wiata nie obejmujc zarazem tego fragmentu aktem owego pytania, to jest nie czynic ze przeciwczonu pewnego dowiadczenia. Mona powiedzie, w zgodzie bodaj z intencj Avenariusa, a akt pytania nie moe by usunity z treci pytania, to znaczy, e sytuacja zapytywania jest przypadkiem koordynacji zasadniczej"; std pytanie o byt niezaleny" nie moe by w ogle wypowiedziane, gdy sam akt wypowiedzenia pytania ustanawia tak wanie zaleno, ktr w pytaniu chcielibymy wymin. Innymi sowy: pyta o byt sam w sobie" to pyta o to, jak mona pozna wiat nie stwarzajc sytuacji poznawczej, a wic jak pozna wiat nie poznajc go. W tym sensie wszystkie podstawowe pytania tradycyjnej epistemologii i metafizyki, odziedziczone z tradycji Descartesa, Locke'a i Kanta, dezawuuj si jako faszywie postawione. Zarazem, zdaniem Avenariusa, ludzkie czynnoci poznawcze odsaniaj przy tej interpretacji waciwy swj sens, biologicznie wyznaczony. Pozna-
438
nie jest zachowaniem organizmu ludzkiego, jest zbiorem odpowiedzi naszego ciaa na bodce, ktre nieustannie zakcaj rwnowag biologiczn, a sens tych odpowiedzi wyczerpuje si w ich zdolnoci do przywracania rwnowagi; poznanie nie jest ubieganiem si o prawd" w transcendentalnym sensie sowa, nie dy do wykrycia jak jest naprawd", ale jest reakcj biologiczn. Przymiotniki prawdziwy" i faszywy" nie nale do skadnikw dowiadczenia; podobnie jak przymiotniki przyjemny" i przykry", zy" i dobry", pikny" i szpetny", su one do pewnej interpretacji dowiadczenia (nale do charakterw", nie za do elementw"). Z punktu widzenia funkcji biologicznych, nie za prawdy", naley te interpretowa ludzkie mylenie o wiecie - doktryny filozoficzne czy wiary religijne; wszystkie one bowiem daj si genetycznie rozumie jako sposoby odpowiadania ludzi - czy zbiorowoci ludzkich - na potrzeby pobudzane zmianami otoczenia. Nie znaczy to, e treci naszego poznania nie maj adnej oglnoludzkiej" wanoci. Pewne okolicznoci naszego trwania biologicznego s uniwersalne i o tyle uniwersalne s take pewne prawdy", ktre ludzie produkuj; jest to wszake uniwersalno zrelatywizowana do gatunku ludzkiego, nie za oparta na transcendentalnej wanoci wiedzy. Innymi sowy: z czysto biologicznego punktu widzenia poznanie jest, oczywicie, moliwe, nie jest natomiast moliwa teoria poznania, ktra by miaa uprawomocni roszczenia naszej wiedzy do obiektywnej", to jest od aktw poznania niezalenej prawdy. Pragnc uwolni dociekanie filozoficzne od wszelkiego dualizmu psychicznoci" i fizycznoci", redukujc byt wszelki do dowiadczenia, w ktrym ja" i przedmiot dane s jako rwnorzdne znaleziska, nie zdoa jednak Avenarius uwolni swej myli od konsekwencji, ktre nieustannie cigay na podejrzenia o subiektywizm" lub o niekoherencj. Jeli bowiem ja" jest tym, co doznawane, nie za podmiotem" i jeli zarazem czon orodkowy" stanowi nieusuwalny wspczynnik wszelkiego opisu dowiadczenia - czym waciwie jest akt doznawania? Wyglda tak, jakby chodzio o dowiadczenie, ktre jest niczyje, o sytuacj, w ktrej co jest dane", lecz nie komu" dane, ale dane w ogle, o percepcj bez percypujcego. Jeli powiadam, e widz to lub owo", wyraenie to wspzawiera mnie" jako podmiot zarwno gramatyczny, jak epistemologiczny, sugeruje zatem, e ja" nie jest rwnorzdnym z innymi skadnikiem pola percepcyjnego, lecz wanie podmiotem doznajcym; w innym wypadku naleaoby powiedzie raczej, e co jest dowiadczane", nie za, e ja" dowiadczam. Lecz wyjanienie to bynajmniej nie jest jasne; nie wiadomo,
3. Empiriokrytycyzm
439
w jaki sposb kategoria podmiotu mogaby by zasadniczo wyrugowana z opisu dowiadczenia i czym si rni czon orodkowy" w sensie empiriokrytycznym od podmiotu" w sensie potocznym. Jeli za poprzestajemy na stwierdzeniu, e ja" jest tylko skadnikiem pola percepcyjnego obok innych, wwczas nie wiadomo, dlaczego koordynacja zasadnicza miaaby w ogle zachodzi, to jest, dlaczego ja" miaoby by z koniecznoci obecne w kadym akcie dowiadczenia. Innymi sowy, zachodzi trudno w uzgodnieniu dwch fundamentalnych kategorii przez Avenariusa wprowadzonych: krytyki introjekcji i teorii zasadniczej koordynacji. Pierwsza suy do tego, by usun w ogle podmiot" jako zbyteczny konstrukt w opisie wiata, usun rozdwojenie bytu na subiektywny" i obiektywny", pozostawi dowiadczenie jako obszar ontologicznie neutralny, o ktrego stosunek do bytu samego w sobie" niepodobna w ogle sensownie pyta i zrezygnowa z epistemologicznych aspiracji; pozostawiamy wtedy nauce jej problemy jakimi s, bez ontologicznych interpretacji. Tak wanie rzecz rozumia Mach. Jeli jednak przyjmujemy dodatkowo teori koordynacji zasadniczej, wwczas podmiot" - nie pod t nazw - pojawia si znowu jako wyrniona kategoria, ktrej nieusuwalna obecno w dowiadczeniu moe by zrozumiaa tylko przy zaoeniu, e jest on tym, co dowiadcza, nie za tym, co dowiadczane - a tak interpretacj Avenarius odrzuca. Gdy za przyjmuje si oba skadniki jego interpretacji, rezultat moe atwo prowadzi do absurdu. Moe si bowiem okaza, e ego jako skadnik dowiadczenia w tym samym sensie co rzeczy jest, z niepojtych powodw, warunkiem pojawiania si w tyme polu dowiadczenia wszystkich innych jego skadnikw. Niedopuszczalno takiego wniosku staje si jaskrawa wtedy, gdy Avenarius utosamia orodkowy czon" koordynacji z ludzkim systemem nerwowym; wtedy zmuszeni jestemy bowiem uzna, e ukad nerwowy, a wic pewien obiekt fizyczny, jest warunkiem obecnoci wszystkich pozostaych fizycznych obiektw. Avenarius, oczywicie, nie wypowiada tej absurdalnej konsekwencji, lecz trudno zrozumie, w jaki sposb mona by jej unikn, zachowujc cznie oba filary jego myli. Drug fundamentaln trudnoci tej doktryny, na ktr w szczeglnoci zwraca uwag Husserl (a przed nim Natorp), jest fizjologiczna interpretacja wartoci poznawczych przy jednoczesnym uznaniu wiedzy naukowej za prawdziw w potocznym sensie sowa. Jeli, jak Avenarius twierdzi, prawdziwo" nie jest zawarta w dowiadczeniu, lecz jest wtrn jego interpretacj, to cay sens wiedzy naukowej sprowadza si do jej biologicz-
440
nie uytecznych funkcji; m a m y wic czysto pragmatystyczn interpretacj poznania, prawdziwe" jest to, czego przyjcie jest w danych warunkach korzystne (co zreszt nie wyklucza moliwoci, e pewne prawdy" s uniwersalnie wane, to jest korzystne we wszystkich okolicznociach z uwagi na niezmienne skadniki ludzkiego ycia gatunkowego). Ale jednoczenie Avenarius uzasadnia swoj biologiczn interpretacj wiedzy odwoujc si do bada nad fizjologi percepcji, ktrych wano, a wic prawdziwo", uznaje w sensie potocznym i w ten sposb popada si zdaje w petitio principii. To by powd, dla ktrego, jak Husserl wywodzi, idea epistemologii biologicznej" jest zasadniczo niewykonalna (nie m o n a szuka sensu wszelkiego dowiadczenia powoujc si na pewne szczegowe wyniki istniejcych dowiadcze, ktrym si milczco przypisuje sens epistemologiczny prawdy" potocznie rozumianej). Avenarius usiowa doprowadzi do destrukcji wszystkie tradycyjne pytania filozoficzne, a to niszczc p o d m i o t o w o " jako nadmiarowy konstrukt, ktry pytania te produkuje. Jednake teoria koordynacji zasadniczej" przekrela ten wynik i wprowadza do caej teorii trudn do usunicia niespjno. Istotnym wynikiem krytyki Avenariusa - ktry to wynik nie zakada wcale teorii koordynacji" - jest ujawnienie nieprzezwycialnych trudnoci, jakie napotyka doktryna, ktra treci percepcji traktuje jako odbitki czy kopie przedmiotw, cakowicie od sytuacji percepcyjnej niezalenych. Intencj myli Avenariusa byo przywrcenie aktom poznawczym ich naturalnego" charakteru, niezaciemnionego przez spekulacj filozoficzn; w naturalnym pojciu wiata" nie zawiera si, jego zdaniem, dualizm psychicznoci" i fizycznoci"; pojcie to nie zakada, e poznanie jest wkadaniem obrazw rzeczy do subiektywnego naczynia. Krytyka introjekcji nie ma by odkryciem nowych realnoci, ale przeciwnie, powrotem do naiwnego, nieuporednionego spojrzenia na wiat, w ktrym nasze akty poznawcze odzyskuj waciwy, biologicznie wyznaczony sens. Powrt ten jest zgodny z zasad kierownicz myli, mianowicie z zasad ekonomii mylenia. W rozumieniu Avenariusa (a take Macha) zasada ta nie jest adnym oglnofizycznym prawem (jak u Maupertuis), ale m a sens ten sam, co w filozofii Spencera: gosi, i organizm ywy, a w szczeglnoci mzg ludzki, dziaa tak, by podany wynik osign przy minimum utraty energii. Cae dzieje poznania ludzkiego s przykadem stosowania tej zasady: kapitalizacja wiedzy postpuje przez coraz dalej idce uoglnienia i coraz sprawniejsze sposoby zapisywania i przekazywania nabytych dowiadcze.
3. Empiriokrytycyzm
441
Wszystkie abstrakcyjne pojcia, wszystlde prawa nauki, wszystkie metody matematyczne, s, podobnie jak mowa ludzka i pismo, narzdziami kumulacji, i przekazywania dowiadcze. Prawa nauki nie maj odtwarza adnych poszczeglnych faktw w caej ich szczegowoci, lecz staraj si chwyta powtarzalne jakoci zjawisk, biologicznie wane; s zatem elconomizujcymi skrtami, oszczdzaj wysiku przy manipulacji rzeczami. Ubocznym produktem, niejako odpadkiem tej pracy, s kategorie metafizyczne, takie jak rzecz", substancja", materia" czy duch". Pojcia takie s uyteczne, o ile wskazuj na pewne wzgldnie trwae poczenia jakoci dowiadczenia, jednake gdy si petryfikuj w jzyku, atwo nabieraj w naszym wyobraeniu walorw jednostek metafizycznych. Zadaniem nauki jest, zgodnie z t sam zasad ekonomii, oczyci dowiadczenie z owych zbytecznych konstruktw. Filozofia Macha nie jest naraona na ten sam zarzut niekoherencji, co Avenariusowska krytyka, nie wprowadza bowiem adnego odpowiednika zasady koordynacji. Mach, ktry by fizykiem eksperymentalnym, a take historykiem fizyki, mia znacznie silniejsze ni Avenarius poczucie wzgldnoci wiedzy i nie wierzy w jednokierunkowy proces oczyszczania" dowiadczenia w kierunku ostatecznego" i jednolitego, naukowego obrazu wiata. Interpretowa nauk jako instrument biologiczny gatunku ludzkiego, rozwijajcy si stosownie do zasady ekonomii, na kadym swoim etapie rwnie tymczasowy i rwnie wzgldny. Poznanie, podobnie jak Avenarius, pojmowa pragmatycznie, wszystko jedno czy chodzi o przedkrytyczn percepcj, czy o hipotezy naukowe. W granicach wiedzy tak pojtej nie ma miejsca na rozwaania metafizyczne. To, z czym mamy do czynienia w wiecie, s to zbiory rozmaitych jakoci, ktre maj rny stopie trwaoci oraz wykazuj pewne regularnoci w swoich przemianach. Jakoci te (elementy") nie maj w dowiadczeniu nieuprzedzonym adnego ontologicznego sensu, nie s ani psychiczne", ani fizyczne"; kiedy odnosimy je do naszego wasnego ciaa, nazywamy je wraeniami, kiedy chwytamy je w zwizkach wzajemnej zalenoci, wystpuj one jako rzeczy. Jednake s to wtrne interpretacje. Samo dowiadczenie nie wymaga, bymy tym elementom" (takim, jak barwy, naciski, dwiki, czasy, przestrzenie) przypisywali jakikolwiek status bytowy". Rzeczywista tre wiedzy - wczajc w to rwnie wszystkie prawa nauki - nie zawiera nic, co by nie byo zawarte w samym dowiadczeniu; nauka suy do selekcjonowania, porzdkowania i skrtowego zapisywania dowiadcze, stosownie do biologicznych potrzeb ludzkiego gatunku, suy sprawniejszemu przewidywaniu
442
i manipulacji, jej sens jako prawdy" w sensie transcendentalnym jest zbytecznym dodatkiem i nie wnosi adnych wartoci nowych. Cala wiedza m a genez dowiadczaln, a take tre dowiadczaln, jeli pomin te czci matematyki, ktre s po prostu tautologiami i nie mwi niczego 0 wiecie; pod tym wzgldem Mach by wierny tradycji Hume'a: caa wiedza skada si z opisw dowiadczenia oraz sdw analitycznych; nie ma w niej adnej koniecznoci" innej anieli jzykowa, nie ma sdw syntetycznych a priori. Myl Macha bya, w zasadniczych swoich intencjach, now wersj Hume'owskiego pozytywizmu i stawiaa sobie zadania gwnie destrukcyjne; chodzio w niej o to, aby uwolni myl ludzk od zbdnego balastu pyta, poj i rozrnie, ktre obecno swoj zawdziczaj wycznie bezwadowi jzyka, nie za przymusowi dowiadczenia. Intencja ta nie jest bynajmniej subiektywistyczna", nie traktuje bowiem jakoci wiata jako treci psychicznych, ale zmierza do w y r u g o w a n i a pyta o s t o s u n e k psychicznych" treci do wiata samego w sobie", gdy pojcia zaangaowane w tym pytaniu nie maj adnej treci dowiadczalnej i pochodz z filozoficznych przesdw. Zarazem jednak wiat taki, jaldm przedstawia si czowiekowi, jest wiatem w pewien sposb wyselekcjonowanym 1 zorganizowanym pod naciskiem potrzeb biologicznych. Chocia wic wyjciowe jego cechy znalezione s w pierwotnym dowiadczeniu i chocia nauka, poprawnie uprawiana, nie moe do nic doda, to jednak porzdkuje ona to dowiadczenie w swoich abstrakcyjnych pojciach i prawach w taki sposb, i cao wiata przedstawia si n a m w postaci pewnego adu; ale ad ten jest dzieem ludzkiej selekcji i w tym sensie jest naszym wasnym produktem. Jeli prbujemy uchwyci to, co stanowi wspln intencj Avenariusa, Macha i wielu zblionych do nich filozofw lub fizykw, zauwaamy, e jest to intencja scjentystyczna" i pozytywistyczna", ale wyraona w pewnej szczeglnej formie, ktra spokrewni j z ca kultur modernizmu europejskiego. W walce z przesdami metafizycznymi - materialistycznej czy religijnej orientacji - empiriokrytycy chcieli wrci do bezporedniego, naiwnego, niezaciemnionego filozofi stanowiska czowieka w wiecie; usiowali przywrci czowiekowi jako istocie poznajcej jej naturalny" status, wyzwolony z abstrakcyjnych konstruktw filozofii i religii, wyzwolony z magii jzyka. Po wtre, zwracali uwag na to, e ad wiata, jaki udostpnia nam wiedza, nie jest po prostu biern rejestracj rzeczywistego" adu, ale wytworem dnoci adaptacyjnej czowieka. Ten powrt
4. Bogdanow i empiriokrytycy rosyjscy
443
do naturalnoci" i to przekonanie o odpowiedzialnoci czowieka za porzdek wiata s charakterystyczne dla caej kultury umysowej tej epoki. Antymetafizyczny scjentyzm oraz biologiczna, pragmatyczna interpretacja wiedzy byy te tymi skadnikami filozofii empiriokrytycznej, ktre przycigay ku niej uwag marksistw, poszukujcych nowej i bardziej konsekwentnej, w ich mniemaniu, integralnej interpretacji wiata zgodnej z duchem rewolucyjnej doktryny.

Wrd empiriokrytykw rosyjskich najwybitniejsi byli bolszewikami: Bogdanow, unaczarski i Bazarw. Jednake nie mona uwaa ich filozofii za wyraz specyficznie bolszewickiej tendencji (chocia dla nich samych zwizek midzy ich filozoficznym a politycznym stanowiskiem by wyrany). W tym samym duchu dziaali filozofowie-mienszewicy - Juszkiewicz i Walentinow, a take eserowiec Czernow. Wszyscy ci pisarze poszukiwali filozofii monistycznej", wspobejmujcej cao dowiadczenia ludzkiego i praktycznej polityki, ale filozofii innej anieli Engelsowsko-Plechanowowski schemat, ktry wydawa im si naiwny, goosowny i niepoparty adn analiz podstawowych poj w nim zawartych. Produkcja rosyjskich empiriokrytykw-marksistw jest ogromna i tylko w czci do tej pory zbadana. Bogdanow z pewnoci by wrd nich postaci najwybitniejsz zarwno jako filozof, jak dziaacz polityczny. By umysem nader wszechstronnym; lekarz z wyksztacenia, zajmowa si ekonomi polityczn, filozofi, psychologi, pisa powieci i by jednym z naj czynniej szych organizatorw i ideologw ruchu bolszewickiego. We wszystkich poczynaniach nie opuszczaa go nigdy obsesja monizmu", denie do obrazu wiata, ktry daje klucz do wszystkiego i wszystko wyjania przy pomocy jednej zasady. Aleksander Aleksandrowicz Bogdanow (waciwe nazwisko Malinowski) urodzi si w Tule 22 sierpnia 1873 roku. Studiowa nauki przyrodnicze w Moskwie, potem medycyn w Charkowie a do 1899 roku. W 1896 roku porzuci narodnictwo i wraz z Bazarowem (Rudniewem) przystpi do ruchu socjaldemokratycznego. W 1897 roku wyda popularny marksistowski podrcznik ekonomii, z ktrego Lenin napisa nader pochwaln recenzj. Podrcznik ten przedstawia prost schematyzacj wszystkich formacji ekonomicznych w postaci skatechizowanej i przyczyni si walnie
444
do uformowania schematw historii gospodarczej, ktre miay nastpnie sta si czci skadow tak zwanego marksizmu-leninizmu. W 1899 roku wyszy Podstawowe elementy historycznego spojrzenia na przyrod, gdzie Bogdanow, zafascynowany energetyzmem Ostwalda, usiuje na pojciu energii" zbudowa monistyczny pogld na wiat. Tam ju dochodzi do gosu jego tendencja wybitnie relatywistyczna, ktr uwaa za jeden z kamieni wgielnych marksizmu: wszystkie prawdy s historyczne w tym znaczeniu, e wyraaj biologiczn i spoeczn sytuacj czowieka, sens prawdy" polega zawsze na jej stosowalnoci w yciu praktycznym, nie za na wanoci przedmiotowej. Z czasem doszed Bogdanow do wniosku, e energetyzm" podsuwa tylko pewn metod badania wiata, lecz nie wyjania niczego, jeli chodzi o jego tworzywo", std nie moe zaspokoi monistycznej dnoci umysu. W tyme roku Bogdanow zosta aresztowany w Moskwie i skazany na zesanie. W Kaudze, a nastpnie w Woogdzie mieszka a do roku 1903. Na zesaniu pozna Bierdiajewa, a take unaczarskiego i innych intelektualistw-socjaldemokratw. By inspiratorem i jednym z autorw dziea zbiorowego, wydanego w 1904 roku pod tytuem Zarys realistycznego pogldu na wiat, ktre stanowio odpowied na Problemy idealizmu (obok niego autorami tego zbioru byli m.in. unaczarski, Fritsche, Bazarw, Suworow). W latach 1904-1906 wyda Bogdanow swoje trzytomowe filozoficzne opus magnum: Empiriomonizm, ktre stanowi prb krytycznej adaptacji epistemologii Macha i Avenariusa w duchu zgodnym, jego zdaniem, z materializmem historycznym. Bodganow by bolszewikiem od 1903 roku. Lenin, chocia wiadom by heretyckiej drogi, na jak wszed jeden z najaktywniejszych dziaaczy bolszewickich, przez kilka lat uwaa rozbienoci filozoficzne za nie do wany powd do zrywania politycznej wizi. Nakania skutecznie Lubow Ortodoks, by chwycia za piro i rozprawia si z empiriokrytykami, sam jednak wystpi do boju dopiero wtedy, gdy filozoficzni odchylecy sprzeciwili si take jego polityce wobec Dumy. Po rozamie w partii socjaldemokratycznej Bogdanw gra pierwsze skrzypce w petersburskiej organizacji bolszewickiej, a po klsce rewolucji montowa ponowne zjednoczenie frakcji; razem z Leninem przebywa w Finlandii jako jeden z trzech bolszewickich czonkw Komitetu Centralnego. Sprzeciwia si od pocztku taktyce udziau socjaldemokracji w wyborach, pniej za nalea do ultymatystw". Caa lewicowa frakcja bolszewikw, ktra, cho nie z jednakow stanowczoci, odrzucaa legalne rodki walki i nastawaa na konty-
445
n u o w a n i e polityki b e z p o r e d n i o r e w o l u c y j n e j p o 1907 roku, bya jednoczenie mniej lub bardziej zaraona empiriokrytyczn filozofi. Bogdanow i jego przyjaciele zostali wreszcie w 1909 roku usunici z Orodka Bolszewickiego, a nastpnie z KC. Wydawali przez czas jaki wasne pismo frakcyjne, a take zaoyli - za pienidze Gorkiego, ktry sympatyzowa, ku niepokojowi Lenina, z nieprawomyln filozofi - szko partyjn na Capri, pomylan jako zarodek odnowy rewolucyjnego bolszewizmu. Szkoa ta dziaaa przez kilka miesicy w 1909 roku, po czym istniaa jeszcze przez czas jaki, na przeomie 1910 i 1911, w Bolonii. Wykadali tam, prcz Bogdanowa, midzy innymi unaczarski, Aleksinski, Mienynski (przyszy nastpca Dzieryskiego na stanowisku szefa policji sowieckiej), okazjonalnie Trocki. Lenin, zaproszony, odmwi przyjazdu z wykadem. Frakcja rozpada si jednak w 1911 roku, a Bogdanow wrci do Rosji i tak zakoczy swoj karier polityka. Twrczo filozoficzn uprawia jednak nieprzerwanie, poszukujc coraz bardziej uoglnionych formu dla swej monistycznej doktryny. Wsplnie z innymi dewiacjonistami wyda dwa dziea zbiorowe: Szkice z filozofii marksizmu, St. Petersburg 1908 (Bogdanow, Bazarw, Berman, unaczarski, Juszkiewicz, Suworow, Gelfand) oraz Szkice z filozofii kolektywizmu, St. Petersburg 1909 (Bogdanow, Gorki, unaczarski, Bazarw). Zawdziczamy m u take wiele innych dzie, midzy innymi Upadek wielkiego fetyszyzmu (1910), rozwaajcy zjawisko fetyszyzmu" w caej oglnoci jako fenomen poznawczy i spoeczny; Filozofia ywego dowiadczenia (1913), popularny wykad empiriomonizmu; Oglna nauka o organizacji: Tektologia (1913; t o m II, 1917). To ostatnie dzieo jest prb stworzenia p o d s t a w dla nauki najbardziej uniwersalnej, o b e j m u j c e j zarwno filozofi, jak nauk o spoeczestwie i przyrodzie, a take technik; jest to niejako prefiguracja prakseologii. Ponadto wydawa Bogdanow, wielokrotnie wznawiane, podrczniki ekonomii politycznej oraz liczne rozprawy na temat kultury proletariackiej". T ostatni kwesti zajmowa si ywo take po rewolucji, kiedy to nalea do gwnych ideologw tak zwanego proletkultu. W czasie wojny Bogdanow pracowa na froncie jako lekarz wojskowy. Do partii ju nie powrci. W ostatnich latach, od 1926 roku, kierowa w Moskwie instytutem hematologicznym i umar w 1928 roku w rezultacie prowadzonych na samym sobie dowiadcze z transfuzj krwi. Rwnie to zainteresowanie miao uzasadnienie filozoficzne: przetaczanie krwi byo dla Bogdanowa jedn z technik wiadczcych o wsplnocie biologicznej ludzi i czyo si z jego kolektywistycznym" pogldem na wiat.
446
Autor, ktry pozostawi ponad 50 ksiek z rozmaitych dziedzin, a take niezliczon ilo artykuw, nie mg by filozofem wybitnym. Pisa te le: jego gwne dzieo jest rozwleke, chaotyczne, niejasne, pene powtrze. By jednak najbardziej wpywowym teoretykiem filozofii proletariackiej", a na jego podrcznikach ekonomii wychowywaa si caa partia bolszewicka przez lata. Jako filozof growa nad Leninem pod wszystkimi wzgldami: znajomoci rzeczy, umiejtnoci formuowania zagadnie, erudycj, samodzielnoci myli. Mia take reputacj znakomitego organizatora. Brakowao m u natomiast owej niedoktrynerskiej umiejtnoci szybkiego adaptowania taktyki do zmienionych sytuacji, w czym Lenin celowa; obciaa go, typowa dla ideologa, nadmierna skonno do konsekwencji. Trzy myli dominuj w empiriomonistycznej" filozofii Bogdanowa: wszelkie czynnoci d u c h o w e s i n s t r u m e n t e m ycia w biologicznym i spoecznym sensie sowa; zjawiska psychiczne i fizyczne nie rni si pod wzgldem ontycznym; ycie ludzkoci zmierza do integralnej harmonii wszystkich swoich przejaww. Dwie pierwsze nale do Macha, lecz Bogdanow nadaje im pewn szczegln interpretacj, ktra pozwala mu uywa nazwy empiriomonizm" zamiast empiriokrytycyzm". Trzecia jest specyficznie zwizana z socjalistyczn doktryn. Jako, wedle Bogdanowa, filozofia Macha w tym wspiera marksistowsk, e obie traktuj wszelkie procesy poznawcze jako instrumenty walki czowieka o byt i odrzucaj idee, ktre miayby inne rda anieli dowiadczenie. Obiektywno" treci poznawczych polega na tym, i s one wane dla zbiorowoci ludzkich, nie za tylko dla pojedynczego obserwatora. Ten sens kolektywny odrnia zjawiska fizyczne od subiektywnych", ktre maj sens tylko osobniczy. Obiektywny charakter wiata fizycznego polega na tym, i istnieje on nie dla mnie osobicie, lecz dla wszystkich, i dla wszystkich m a sens okrelony, taki sam, wedle mego przekonania, jak dla mnie. Obiektywno porzdku fizycznego - to jego znaczenie powszechne" (Empiriomonizm, t. I, str. 25). Innymi sowy - przyroda to kolektywnie zorganizowane dowiadczenie". Przestrze, czas, przyczynowo - wszystko to s formy, w jakich ludzie uzgadniaj swoje postrzeenia. Lecz uzgodnienie to nie jest, przynajmniej obecnie, kompletne. Istniej dowiadczenia spoecznie znaczce i majce spoeczn genez, a jednak skcone z innymi dowiadczeniami. Wynika to z antagonizmw spoecznych i podziau klasowego, ktry sprawia, e ludzie porozumiewaj si ze sob tylko w pewnych granicach, a ich sprzeczne w z a j e m interesy n i e u c h r o n n i e p r o d u k u j sprzeczne ideologie. W spoeczestwie indywidualistycznym, jak obecne,
447
ja" stanowi orodek dowiadczenia dla kadej jednostki, inaczej ni w pierwotnych spoecznociach komunistycznych, gdzie ja" rozpywao si w zbiorowoci, i inaczej ni w przyszej wsplnocie, ktra zaprowadzi prac kolektywnie zorganizowan, a tym samym zniesie wszelk moliwo przeciwiestwa midzy moim i cudzym ja". Praca jest zjawiskiem genetycznie pierwotnym w stosunku do wszystkich innych form ycia zbiorowego. Z chwil jednak, gdy obok bezporedniego wydatkowania energii w walce z natur, pojawiaj si formy organizacyjne, niezbdne dla zwielokrotnienia wydajnoci pracy, powouj one do ycia instrumenty ideologiczne, do ktrych nale wszelkie formy komunikacji: jzyk, poznanie abstrakcyjne, emocje, zwyczaje, normy moralne, prawo, sztuka; ideologiczny proces stanowi ca t dziedzin ycia spoecznego, ktra ley poza procesami technicznymi, poza bezporednim stosunkiem walki czowieka spoecznego z przyrod zewntrzn" (Emp., t. III, str. 45); do ideologii nie naley natomiast nauka, ktra rozwija si jako bezporedni organ techniki. Ostatecznie jednak wszystkie formy zbiorowego ycia duchowego - zarwno ideologiczne, jak naukowe - su interesom zwizanym z walk o byt i cay ich sens sprowadza si do ich funkcji w tej walce. To cakowite podporzdkowanie wszystkich form ycia - zadaniom technicznym i wzrostowi wydajnoci pracy nie jest w tej chwili dla wszystkich widoczne z racji zudze ideologicznych, ktre utrzymuj przy yciu mnstwo fetyszw metafizycznych, lecz staje si widoczne dla proletariatu, a w przyszoci bdzie dobrem powszechnym wszystkich ludzi. Warto techniczna produktw, przychodzca na miejsce fetysza wartoci wymiennej, jest skrystalizowan w nich sum spoecznej energii pracy ludzkiej. Warto poznawcza idei jest zdolnoci zwikszania masy spoecznej energii pracy, planowo okrela i organizuje narzdzia i sposoby dziaalnoci ludzkiej. Warto moralna zachowania ludzkiego ma za swoj tre zwikszenie spoecznej energii pracy przez harmonijne jednoczenie i skupianie ludzkiej aktywnoci, przez jej organizowanie w kierunku maksymalnej solidarnoci" (tame, t. III, str. 135-136). Owa czysto pragmatyczna - lecz, doda naley, spoecznie pragmatyczna - interpretacja wiedzy i caego ycia duchowego jako zbioru instrumentw sucych ostatecznie" postpowi technicznemu, nie pozostawia miejsca na pojcie prawdy w tradycyjnym sensie, to jest prawdy jako zgodnoci naszych sdw z realnociami wiata cakiem od nas niezalenego. wiat naturalny" jest rezultatem spoecznej organizacji dowiadczenia, a prawdziwe jest to, co sprawne w walce czowieka o byt.
448
Taki pogld na wiat jest cile naukowy, gdy zmiata wszystkie fetysze metafizyczne, ktrymi przez wieki karmia si zarwno filozofia, jak potoczne wyobraenia. Skoro redukujemy cao wiata do zbiorowego dowiadczenia i skoro oceniamy wartoci poznawcze - wartociami spoecznie uytkowymi, nie s nam do niczego potrzebne kategorie substancji", rzeczy samej w sobie" czy te ich specyfikacje, jak duch", materia", czas", przyczyna", sia" itd. Dowiadczenie nie zawiera adnych odpowiednikw tych poj, a praktyczne nasze obchodzenie si z rzeczami ich nie wymaga. W krytyce rzeczy samej w sobie" jako nadmiarowego produktu, ktry mona usun z filozofii Kanta, Bogdanow powtarza za Machem bdn interpretacj Karnowskiej filozofii. Obaj bowiem zdaj si sdzi, e wedle Kanta za kad rzecz-zjawiskiem ukrywa si tajemnicza rzecz w sobie", do ktrej nie mamy dostpu; gdy j usuniemy, nic si nie zmieni, pozostan zjawiska, jakimi byy, a metafizyczny konstrukt ulotni si bez szkody. W rzeczywistoci jest to parodia kantyzmu. Dla Kanta bowiem zjawisko" byo sposobem przejawiania si rzeczy, rzeczy zatem dostpne s nam wprost, lecz zorganizowane s przez aprioryczne formy. Jeli zatem usunie si rzecz jak jest sama w sobie", to usunie si, z Kantowskiego punktu widzenia, rwnie zjawisko. Innymi sowy - pojcie zjawiska" musi mie wtedy cakiem inny sens anieli kantowski, ktrego to sensu wszelako ani Mach, ani Bogdanow nie wyjaniaj. Mach, wedle Bogdanowa, zasuy si tym, e zerwa z dualizmem psychicznoci" i fizycznoci", wprowadzajc na ich miejsce pojcie dowiadczenia", w ktrym zjawiska ukazuj si jako psychiczne lub fizyczne w zalenoci od tego, czy wiemy je midzy sob, czy te odnosimy do naszego ciaa. Jednake eliminacja dualizmu nie bya w Machowskiej filozofii do radykalna, gdy pozostaj w niej owe dwa szeregi, ktrych odmienno jest niewyjaniona. Empiriomonizm wyjani ma, e tworzywo" zjawisk psychicznych i fizycznych jest to samo, nie ma adnego pola subiektywnoci" w wiecie, jest tylko spoecznie wyznaczona niezgodno indywidualnych i zbiorowych dowiadcze, a rozwj historyczny niezgodno t z czasem usunie. Dochodzimy w tym punkcie do najciemniejszej strony filozofii Bogdanowa. Wydaje si, jak gdyby chcia on powiedzie, e nasze myli, uczucia, percepcje, akty woli itd. s urobione z tego samego materiau, co kamienie i woda, lecz czym jest ten materia - nie potrafi okreli, jako e wanie ma on charakter w jakim znaczeniu ostateczny" a wic niedefiniowalny,
449
o b e j m u j e wszystko", czyli nie moe by wyjaniony za pomoc poj bardziej szczegowych. Pod tym wzgldem takie pojcie dowiadczenia dzieli, oczywicie, los wszystkich kategorii fundamentalnych we wszystkich doktrynach monistycznych (cznie z kategori materii" w ujciu materialistw). Pozostaje tylko oglna idea cakowitej przynalenoci bytu ludzkiego do natury, myl o jednorodnoci ludzkiej podmiotowoci z reszt wiata. W tym sensie jest to w rzeczy samej idea materialistyczna", to znaczy zakadajca totaln redukcj czowieka do funkcji wyznaczonych przez jego pozycj w przyrodzie i cakowit jego wyjanialno w porzdku naturalnym. Jednake sprawa zaczyna si wika, gdy Bogdanow prbuje t tosamo bliej opisa w swojej nader mglistej teorii substytucji". Teoria ta zakada paralelizm psychofizyczny, ktry wszake nie na tym polega, e zjawiska psychiczne i fizyczne s dwiema stronami" jednego procesu, gdy to zakada bd introjekcji" (jakby ciao byo naczyniem ducha), ale e zachodzi midzy nimi zwizek funkcjonalny analogiczny na przykad do zwizku midzy jakociami wzrokowymi i dotykowymi jednego ciaa. Nie jest to monizm substancji", ale monizm typu organizacji, wedle ktrego systematyzuje si dowiadczenie, m o n i z m metody poznawczej" (Emp., I. str. 54). Na obszarze jednolitego dowiadczenia" nie m a problemu przejcia od przyrody nieoywionej do organicznej, gdy caa przyroda jest zbiorowiskiem jednorodnych elementw i tylko nasze abstrakcyjne mylenie czyni jej czci nieoywionymi", podczas gdy s one take czciami naszego wasnego ycia - co nie znaczy z kolei, e maj charakter psychiczny" (bo psychiczny" to tyle, co wany tylko dla osobnika), ale e jest w nich jaki, nieznany bliej, podkad, ktry do ich fizycznej" strony m a si tak samo, jak psychiczne zjawiska do fizjologicznych w jednostkowym bycie ludzkim. W naszym yciu procesy fizjologiczne s odbiciem" przey bezporednich, nie za odwrotnie. ycie fizjologiczne jest wynikiem kolektywnej harmonizacji postrzee zewntrznych ywego organizmu, z ktrych kade jest odbiciem jednego kompleksu przey w drugim (albo w nim samym). Innymi sowy, ycie fizjologiczne jest odbiciem ycia bezporedniego w spoecznie zorganizowanym dowiadczeniu ywych podmiotw (tame, str. 145). Sama przyroda fizyczna jest pochodna w stosunku do kompleksw bezporednich, ktre maj rny stopie organizacji; musimy zakada, e wiat postrzegany jest jednorodny z naszym dowiadczeniem, bo inaczej nie moglibymy sobie wyobrazi, w jaki sposb mgby na nie wpywa, musimy wic przyj rodzaj panpsychizmu, lecz bez zakadania rnych substancji. W ramach caoci dowiadczenia nisze
450
formy organizacji odpowiadajce" wiatu nieorganicznemu, wyprzedzaj wysze, odpowiadajce ludzkiej psychice i w tym sensie pierwotno" przyrody wzgldem ludzkiego istnienia zachowuje wano. Oto przydugi nieco, lecz najzwilejszy wywd, ktry streszcza Bogdanowa epistemologi: To, co psychiczne i to, co fizyczne jako formy dowiadczenia, bynajmniej nie odpowiadaj pojciom przyrody i ducha. Ostatnie te pojcia maj sens metafizyczny i odnosz si do rzeczy samej w sobie. My za, usuwajc z naszej analizy metafizyczne rzeczy same w sobie jako puste fetysze, umieszczamy na ich miejscu substytucj empiryczn. Substytucja ta, ktrej wyjciowym punktem jest uznanie przez kadego czowieka psychiki innych ludzi, zakada, e podstaw zjawisk dowiadczenia fizycznego stanowi bezporednie kompleksy o rnym stopniu zorganizowania, do ktrych zaliczaj si take kompleksy psychiczne. Uznajc, e procesy fizjologiczne wyszych orodkw nerwowych, jako zjawiska dowiadczenia fizycznego, s odbiciem kompleksw psychicznych, ktre mog te by podstawione na ich miejsce, stwierdzilimy, e rwnie wszystkie procesy fizjologiczne ycia dopuszczaj substytucj kompleksw typu asocjacyjnego, to jest psychicznego; ale podstawiane kombinacje s tym mniej zoone i tym niej zorganizowane, im nisza jest zoono i stopie organizacji zjawiska fizjologicznego. Stwierdzilimy nastpnie, e poza granicami ycia fizjologicznego, w wiecie nieorganicznym, substytucja empiryczna nie ustaje, lecz e te bezporednie kompleksy, ktre naley podstawi pod zjawiska nieorganiczne, maj form organizacji nie asocjacyjn ju, ale inn, nisz; nie s to zwizki psychiczne, ale mniej okrelone, mniej zoone, a take znajdujce si na rnym stopniu organizacji, ktra w najniszej, granicznej fazie, jawi si po prostu jako chaos elementw. I tak to, wrd kompleksw bezporednich, jakie podstawiamy pod dowiadczenie fizyczne, naley szuka analogii przyrody i ducha, aby ustali ich stosunek wzajemny. Ale w samym postawieniu pytania zawiera si ju bodaj odpowied: przyroda, to jest nisze, nieorganiczne i najprostsze organiczne kombinacje, jest genetycznie pierwotna, duch natomiast, czyli wysze kombinacje organiczne, asocjacyjne, w szczeglnoci za te, ktre tworz dowiadczenie - s genetycznie wtrne. Tak wic nasz p u n k t widzenia, chocia nie jest materialistyczny w ciasnym tego sowa znaczeniu, naley do tego samego rzdu, do jakiego nale systemy materialistyczne: jest to zatem ideologia si wytwrczych, procesu technicznego" (Emp., III, str. 148-149).
451
Niejasno i dwuznaczno tej filozofii pochodzi std, e Bogdanow nie zadowala si, w odrnieniu od Macha, uniewanieniem pytania metafizycznego", ale ogosiwszy je zrazu za niesensowne, prbuje je nastpnie rozwiza, czego bez sprzecznoci nie jest w stanie uczyni. P u n k t e m wyjcia jego rozwaa jest rodzaj kolektywnego subiektywizmu: wiat jest korelatem ludzkiej walki o byt i nie mona mu przypisywa adnego innego sensu ani pyta o jego samoistne bytowanie; rzeczy s krystalizacjami ludzkich projekcji praktycznie zorientowanych, pojawiaj si tylko wewntrz ludzkiego, stronniczego horyzontu wyznaczonego biologicznie, s skadnikami zbiorowego dowiadczenia, ktre wystpuje jako jedyny absolutny p u n k t odniesienia. W granicach tej relatywizacji psychiczne" zjawiska rni si od fizycznych tylko tym, e sens tych ostatnich jest wany zbiorowo, za pierwszych - indywidualnie. Tyle powiedziawszy, Bogdanow nastpnie przedstawia zjawiska fizjologiczne jako odbicie" procesw psychicznych, co nie ma sensu z punktu widzenia poprzedniego odrnienia, a uczyniwszy to, szuka analogicznych zwizkw w dziedzinie przyrody nieoywionej, czyli popada w rodzaj panpsychizmu, o ktrym powiada, e nie jest w istocie rzeczy panpsychizmem (gdy nie zakada adnych substancji"), lecz ktrego sensu wyjani nie umie. W rezultacie nie moemy si dowiedzie, jaki jest naprawd sens owej pierwotnoci" dowiadczenia w stosunku do podziau zjawisk na psychiczne i fizyczne. Bogdanow uywa sowa psychiczne" w co najmniej trzech znaczeniach, z czego wydaje si nie zdawa sobie sprawy: raz psychiczne" to tyle, co wane tylko indywidualnie", kiedy indziej tyle, co subiektywne" w potocznym sensie, kiedy indziej jeszcze - tyle, co odbijajce si w procesach fizjologicznych". Powstaje std konfuzja, ktrej rozwika nie sposb i zapewne nie warto. Mimo to przewodnia intencja Bogdanowa w jego epistemologicznych rozwaaniach jest jasna: zlikwidowa metafizyczne fetysze", pojcia pozbawione korelatw empirycznych oraz zachowa cile antropocentryczny punkt widzenia, gdzie rzeczywisto caa wystpuje jako intencjonalny lcorelat ludzkiej praxis; usun - tym samym - wszelkie substancjalne" twory, nade wszystko materi" i podmiot", a take czas", przestrze", przyczynowo" i si", usun pojcie prawdy" i pojcie obiektywnoci" w potocznym rozumieniu. Obraz wiata, jaki std powstaje, ma by, w przekonaniu Bogdanowa, cile naukowy (bo wolny od metafizyki) i humanistyczny zarazem (bo odnoszcy ca rzeczywisto do bytu ludzkiego jako nieprzekraczalnego punktu wyjcia). Orientacja ta, w obu swoich konsty-
452
tutywnych skadnikach, m a by zgodna z intencj marksizmu, ktry jest filozofi scjentystyczn, kolektywnie-pragmatyczn i aktywistyczn, nie potrzebuje kategorii podmiotowoci indywidualnej ani kategorii prawdy w transcendentalnym sensie i wiat cay relatywizuje do ludzkiej pracy, a wic czyni czowieka twrc wszechrzeczy (organizatorem"). Chodzi przy tym nie o byle jaki marksizm, ale wanie o ten, ktry specyficznie wcieli si w ruch bolszewicki. Bogdanow i inni empiriolcrytycy rosyjscy wyobraali sobie bowiem, e ich aktywistyczna" epistemologia harmonizuje dobrze z duchem rewolucyjnym bolszewizmu, z jego generaln orientacj na rewolucj, ktra nie jest automatycznym wynikiem ekonomicznej dojrzaoci, ale zakada zbiorow wol organizatorw. Bogdanow, ktry mia istn obsesj organizacji", uywa tego pojcia dla oznaczenia zarwno zabiegw partyjnych, jak te poznawczego stosunku do wiata. Kady z empiriokrytykw rosyjskich rni si pod pewnymi wzgldami od pozostaych; niektrzy byli machistami" w rygorystycznym sensie sowa (jak Walentinow), inni szukali nowych nazw dla wasnego filozofowania (empiriomonizm" Bogdanowa czy empiriosymbolizm" Juszkiewicza). Niemniej przewodnie tendencje byy wsplne: nacisk na antymetafizyczn, scjentystyczn stron marksizmu (usunicie dualizmu materii" i podmiotu") oraz uznanie relatywnoci wiata wzgldem ludzkiej praktyki spoecznej. W tym te, kolelctywnie-subiektywistycznym duchu interpretowali oni Marksowskie Tezy o Feuerbachu.
5- Filozofia proletariatu
Bogdanow teori swoj usiowa bezporednio zastosowa do ugruntowania perspektyw socjalizmu jako ustroju, w ktrym ludzki obraz wiata dojdzie ostatecznie do uzgodnienia we wszystkich umysach i w ktrym odrbno jednostkowego ego zaniknie. Zasadnicza myl, ktra m a stworzy filozoficzne podwaliny dla kultury proletariackiej" jest nastpujca. Cao ludzkich czynnoci poznawczych m a jeden tylko sens: usprawnienie walki z natur. Mona wprawdzie odrnia czynnoci naukowe", to jest bezporednio suce technicznej sprawnoci, od ideologicznych", to jest penicych t sam funkcj porednio, przez oddziaywanie na formy organizacji spoecznej. Nie jest to wszelako odrnienie wedle kryteriw epistemologicznych prawdy" i faszu", ale tylko wedle sposobu, w jaki dane czynnoci przyczyniaj si do wzrostu
5. Filozofia proletariatu
453
wydajnoci pracy W obu dziedzinach wano ma zasada, i prawda jest yw organizujc form dowiadczenia, prowadzi nas gdzie w naszej dziaalnoci, daje punkt oparcia w walce yciowej" ( Emp., III, str. VIII). Innymi sowy - wano wszelkich naszych wynikw poznawczych nie polega na ich prawdziwoci" w potocznym znaczeniu, ale na ich sprawnoci w spotgowaniu ludzkich zasobw w walce o przetrwanie. Tym samym dochodzimy do skrajnego relatywizmu: skoro w rnych sytuacjach historycznych rne prawdy" mog by ludziom pomocne, nie ma nic dziwnego w przypuszczeniu, e kada prawda ma sens zrelatywizowany do danej epoki historycznej lub klasy spoecznej. Nie ma rwnie powodw, by z epistemologicznego punktu widzenia odrnia prawdy" od emocji, wartoci lub instytucji spoecznych; wszystkie te realnoci bowiem ocenia naley wedle tego samego kryterium: zdolnoci do wzmacniania pozycji czowieka w walce z natur. Mamy prawo, mimo to, mwi o wyszoci" punktu widzenia pewnych klas spoecznych w stosunku do punktu widzenia innych klas - nie, iby jeden punkt widzenia by w sensie absolutnym prawdziwy" w przeciwiestwie do innych, ale i reprezentuje siy spoeczne obiecujce ludzkoci wicej w postpie technicznym. Zgodnie z Marksowsk teori rozwoju, podzia pracy doprowadzi do oddzielenia funkcji organizatorskich od wykonawczych i z czasem do podziau klasowego. Klasy, zajmujce si wycznie czynnociami organizacyjnymi, stopniowo oderway si zupenie od zaj technicznych i przeobraziy si w pasoytnicze narole. Ich ideologia w naturalny sposb wyraaa" t sytuacj, rodzc mitologie religijne i doktryny idealistyczne. Natomiast bezporedni wytwrcy ywioowo ci ku doktrynom materialistycznym (technika produkcji maszynowej w swoim wyrazie poznawczym nieuchronnie wytwarza materialistyczne ujcie wiata" - Emp., III, str. 129). O ile jednak materializm postpowej" buruazji wyraa take zwizek tej klasy z postpem technicznym, to jednak, poniewa by wiatopogldem klasy uprzywilejowanej, nie mg oby si bez rnego rodzaju fetyszw metafizycznych. Natomiast materializm proletariatu zrywa z metafizyk i opiera si tylko na naukowej wizji wiata. Sowo samo materializm" jest waciwie przeytkiem i moe by uywane na oznaczenie nowego pogldu na wiat tylko w tym sensie, i jest to pogld antymetafizyczny i antyidealistyczny. Proletariat jako klasa powoana do zniesienia wszelkich antagonizmw klasowych i przywrcenia czowieczestwu penej jednoci pracy, poznania
454
i woli, reprezentuje najlepiej naturaln tendencj ludzkoci do rozszerzania jej wadztwa nad natur. Innymi sowy - proletariat jest nosicielem postpu technicznego. Postp ten wymaga zniesienia wszystkiego, co przeciwstawia jednostki sobie nawzajem. W dzisiejszym spoeczestwie antagonizmy spoeczne doszy do maksimum zaostrzenia i porozumienie midzy wrogimi klasami stao si praktycznie niemoliwe. Przeciwiestwo ideologii normatywnych i poznawczych stopniowo wzrasta i prowadzi do rozszczepienia klas na dwa osobne spoeczestwa odnoszce si wzajem do siebie tak samo, jak do si przyrody zewntrznej" (tame, III, str. 138). Przysze spoeczestwo n a t o m i a s t bdzie p o w r o t e m do doskonaej jednoci. W cisej, solidarnej wsppracy ludzie nie bd mieli powodw do przeciwstawiania wasnego ja" innym osobnikom, przeycia ludzi zharmonizuj si cakowicie, pozostanie jedno spoeczestwo z jedn ideologi" (tame, str. 139). Zbyteczne dodawa, e ideologi t bdzie empiriomonizm jako najradykalniejsza forma myli niszczcej wszystkie tradycyjne fetysze metafizyczne. Nikt z marksistw, by moe, nie doprowadzi teorii prymatu si wytwrczych" nad ideologi do postaci tak skrajnej jak Bogdanow. Nikt te bodaj nie wyrazi w formie tak konsekwentnej kolektywistycznego" ideau, cznie z nadziej na zupeny zanik osobowoci w przyszym spoeczestwie doskonaym. Utopia absolutnej jednoci" spoeczestwa pod wszystkimi wzgldami jest w myl Bogdanowa naturaln konsekwencj jego marksistowskiej wiary: skoro wszystkie formy ycia duchowego s okrelone bez reszty przez podzia klasowy, a porednio - przez poziom techniczny, skoro postp techniczny jest jedynym kryterium prawdy" i skoro postp ten wymaga eliminacji antagonizmw klasowych, to zupenie oczywisty jest wniosek, e socjalizm znosi wszystkie formy zrnicowania midzy ludmi i e samo poczucie odrbnoci podmiotowej ludzkich osobnikw utraci racj bytu, gdy zniknie jego ekonomiczna podstawa" w postaci konfliktu indywidualnych interesw. Pod tym wzgldem Bogdanow stara si wycign z marksistowskiej doktryny konsekwencje, ktrych u Marksa samego znale nie mona, a konsekwencje te upodobniay jego nadzieje do XVIII-wiecznych utopii totalitarnych. Ta sama doktrynerska wiara w absolutn zaleno kultury od poziomu techniki i w czysto instrumentalny sens wszelkiej aktywnoci kulturalnej - wiara, odziedziczona z marksistowskiej tradycji - prowadzi go do teorii, wedle ktrej proletariat musi zerwa cigo kulturaln ludzkoci, czyli do teorii proletkultu". Skoro bowiem separacja i wrogo wzajemna klas
5. Filozofia proletariatu
455
doprowadzia do tego, e musz si one odnosi wzajem do siebie tak samo, jak do si zewntrznej przyrody, to jasne jest, e nie mog razem wytwarza adnej wsplnoty kulturalnej, to znaczy, e kultura proletariatu nie moe zapoycza niczego z istniejcej tradycji, wyprodukowanej przez klasy uprzywilejowane, lecz musi rozpocz prometejski wysiek tworzenia z niczego; wspiera si m a zatem nie na tym, co w tradycji kulturalnej zastaa, lecz wycznie na aktualnych potrzebach klasy, ktrej suy. W broszurze Nauka i klasa robotnicza (1920) i w innych pismach Bogdanow gosi haso nauki proletariackiej". Marks przetworzy ekonomi polityczn, stanwszy na stanowisku klasy robotniczej; ot tak samo, twierdzi Bogdanow, w duchu proletariackiego wiatopogldu winny by ukonstytuowane na nowo wszystkie nauki, matematyki i astronomii nie wyczajc. Na czym ma polega proletariacki rachunek cakowy i proletariacka astronomia Bogdanow szczegowo nie wyjania; utrzymywa natomiast, e jeli rne dziedziny nauki wydaj si robotnikom t r u d n e do opanowania bez dugich i specjalnych studiw, to jest to gwnie wynik celowego pitrzenia barier w tych dziedzinach przez nauk buruazyjn; buruazyjni uczeni wprowadzaj m n s t w o zbdnych komplikacji i tworz celowo w nauce hermetyczne jzyki, aby utrudnia dostp do wiedzy robotnikom. Wrd przywdcw bolszewickich, zaznaczy naley, teoria i praktyka proletkultu nie cieszyy si uznaniem; z wybitniejszych dziaaczy tylko Bucharin j popiera - zwaszcza na amach redagowanej przez siebie (po rewolucji) Prawdy". Ani Trocki, ani Lenin nie dzielili tego entuzjazmu. Lenin kilkakrotnie wypowiedzia si w sprawie proletkultu w sposb zdecydowanie niechtny. Chodzio mu przy tym nie o to tylko, e teoretycy ruchu mieli za sob, w czci przynajmniej, heretyck przeszo filozoficzn, ale o to gwnie, e caa doktryna wydawaa mu si prnym fantazjowaniem, zupenie bez zwizku z rzeczywistymi zadaniami partii; by zdania, e w kraju z ogromnym odsetkiem analfabetw trzeba uczy ludzi czytania, pisania, arytmetyki (nie proletariackiej arytmetyki, ale zwyczajnej) i wdraa elementarne umiejtnoci organizacyjno-techniczne, nie za snu obrazoburcze wizje radykalnie nowej kultury. Nie uwaa te wcale, eby klasa robotnicza miaa wyrzuca na mietnik - jak gosili niektrzy dziaacze proletkultu i sprzymierzeni z nimi futuryci - tradycje literatury i sztuki dawnych wiekw. Teoria proletkultu nie moga, oczywicie, ani w teorii, ani - tym bardziej - w samej aktywnoci artystycznej, trzyma si konsekwentnie zasady niecigoci k u l t u r y Niemniej jej twrcy - Bogdanow nade wszystko -
456
postawili pytanie, ktre z punktu widzenia doktryny marksistowskiej bynajmniej nie jest trywialne ani nonsensowne: skoro funkcje kultury duchowej s niczym wicej" jak instrumentem na subie interesw klasowych a teoria Marksa dawaa wiele podstaw do taldego ujcia - i skoro interesy proletariatu s pod wszystkimi wzgldami przeciwstawne interesom buruazji (przynajmniej na etapie rewolucji socjalistycznej"), to w jakim sensie pojcie kultury oglnoludzkiej" oraz cigoci kulturalnej daje si w ogle broni? Czy nie wynika istotnie z zaoe marksizmu doprowadzonych do konsekwencji ostatecznych, e w walce o socjalizm proletariat nie moe dziedziczy niczego z zastanego dorobku kultury duchowej? Jako teoretycy kultury proletariackiej nie umieli nigdy wybrn z dwuznacznoci wasnej doktryny. Przeciwko tym, ktrzy mwili o sztuce oglnoludzkiej", powtarzali stale te same przykady historyczne, majce wiadczy o tym, e rne klasy i rne epoki historyczne wytwarzay wasne formy artystyczne. Wynika std mia cakiem naturalny wniosek, e rwnie proletariat musi powoa do ycia sztuk swoicie odbijajc" jego walk i jego misj dziejow. Zarazem jednak przyjmowali pojcie sztuki oglnoludzkiej, ktr kada epoka i kada wedle wasnych idei i stosownie do wasnych interesw wciela; zakadali zatem, e dorobek kulturalny w jaki sposb kumuluje si w dziejach i zakadali cigo produkcji kulturalnej w zgodzie ze zdrowym rozsdkiem, lecz w niezgodzie z wasn teori, wedle ktrej sens sztuki jest cakowicie okrelony przez interesy klasowe. Spory te przed rewolucj padziernikow nie miay wikszego znaczenia praktycznego, lecz nabray go natychmiast, gdy sprawa kultury proletariackiej" i interpretacji tego pojcia miaa sta si osi dyskusji dotyczcych polityki kulturalnej pastwa sowieckiego. unaczarski, pierwszy komisarz owiaty w rzdzie Lenina, stan wtedy wobec praktycznych zada, ktre naleao zgodnie z teori kultury proletariackiej" rozstrzygn, a sam proletkult przeobrazi si w stosunkowo masow organizacj (aktywn zwaszcza w latach 1917-1921), ktra miaa na czysto robotniczej glebie wyhodowa now, rewolucyjn sztuk i nauk. unaczarski odznacza si w swej polityce kulturalnej umiarkowaniem i tolerancj - zwaszcza w zestawieniu z powszechnym podwczas wrd rewolucyjnej awangardy artystycznej doktrynerstwem. Jego wiara w klasowo sztuki nie zalepiaa go nigdy na wartoci artystyczne, chocia mia trudnoci - podobnie jak wikszo marksistowskich teoretykw sztuki, przynajmniej wyksztaconych, w uzgadnianiu swoich gustw, z buruazyjnego" wyksztacenia wyniesionych, ze swoj proletariack" ideologi. Tote, jakkolwiek spodziewa si
6. Bogotwrstwo
457
w przyszoci wielkiego rozkwitu sztuki proletariackiej, a jej chwilowy n i e d o s t a t e k wyjania oczywistymi okolicznociami, to jest b r a k i e m wyksztacenia klasy robotniczej, nie podziela nigdy fanatyzmu ekstremistw proletkultu; realizowa wprawdzie sam polityk (stosunkowo agodnych jeszcze) represji wobec buruazyjnych" artystw, ale wiedzia o tym, e sztuka musi karowacie i obumiera pod butem policji; tote czasy jego wadania uchodz - wprawdzie nie w oczach tych, ktrzy ju wtedy dowiadczali szykan za niedomiar rewolucyjnych treci w utworach artystycznych - za zoty wiek sowieckiej kultury; jest to ocena przesadzona, lecz przesada ta jest po trosze usprawiedliwiona, jeli czasy te zestawia si na przykad z pniejsz dyktatur Zdanowa w sowieckim yciu kulturalnym.
6 Bogotwrstwo
Anatol Wasilewicz unaczarski (1875-1933) zdoby sobie szczegln pozycj w dziejach rosyjskiego marksizmu nie tylko swoim udziaem w rozpowszechnianiu zarazy empiriokrytycznej i nie tylko swoj aktywnoci jako teoretyka sztuki, krytyka literackiego oraz dramaturga (nie pierwszej rangi), ale take swoim projektem religii socjalistycznej", ktry wzbudzi szczegln wcieko Lenina. Projekt ten, znany pod nazw Bogotwrstwa (Bogostroitielstwo) by niejako marksistowskim odpowiednikiem powszechnej ekspansji zainteresowa religijnych w dobie porewolucyjnej, podobnie jak empiriokrytycyzm socjaldemokratw by wynikiem inwazji filozoficznego modernizmu w szeregach rewolucyjnej inteligencji. Bogotwrstwo" wie si nade wszystko z nazwiskami unaczarski ego i Gorkiego i stanowio jak gdyby marksistowsk rekonstrukcj religii ludzkoci Comte'a, a zwaszcza Feuerbacha. unaczarski wyoy swoj ide marksistowskiej religii antropocentrycznej w rnych artykuach, a zwaszcza w ksice Religia i socjalizm ogoszonej w 1908 roku (drugi tom - 1911). Jak podkrela znawca religijnej tradycji rosyjskiej George L. Kline, Bogotwrcy" przyswoili sobie nie tylko Feuerbachowsk deifikacj ludzkoci, ale, moe w wikszym jeszcze stopniu, Nietzscheaski idea nadczowielca. Nowa religia socjalistyczna miaa by odpowiedzi nie tylko na ruch poszukiwania Boga" (Bogoiskatielstwo) filozofw chrzecijaskich, ale take na oschy, owieceniowy ateizm Plechanowa i innych ortodoksw, dla ktrych w przeciwstawieniu religia-nauka" wyczerpywa si cay problem
458
dziejw religii. W rozumieniu unaczarskiego i Gorkiego historyczne religie nie s tylko zbiorem przesdw, ale faszywym ideologicznie wyrazem uczu i pragnie, ktre socjalizm ma przej i uszlachetni, nie za niszczy. Nowa religia jest czysto immanentna i obywa si bez jakichkolwiek wierze w wiat nadprzyrodzony, w Boga, w niemiertelno jednostkow. Przejmuje natomiast to wszystko, co jest pozytywne i twrcze w tradycyjnych wierzeniach: pragnienie wsplnoty, denie czowieka do wykraczania poza siebie, gbokie uczucie jednoci ze wiatem i ludzkoci. Religia zawsze miaa da ludziom pojednanie z yciem i poczucie sensu istnienia - na tym wanie, a nie na wyjanianiu wiata, polegaa jej gwna funkcja. Lecz potrzeba sensu ycia nie ginie bynajmniej wraz z upadkiem starych mitologii, a socjalizm jest w stanie otworzy przed ludmi olniewajce perspektywy, wzbudzi w nich poczucie jednoci ze wiatem oraz entuzjazm taki, i uczucia te z penym prawem zasuguj na miano religijnych. Marks by w rwnej mierze uczonym, co prorokiem religijnym. Miejsce Boga w religii socjalistycznej zajmuje ludzko - twr nadjednostkowy, w ktrym osobnik odnajduje przedmiot czci i mioci; pozwala mu to wykroczy poza wartoci przywizane do wasnego znikomego ja", odnale sens ycia i rado w powicaniu wasnego interesu na rzecz nieskoczonego rozrostu zbiorowego bytu. Zlanie si uczuciowe z ludzkoci wyzwala czowieka od lku przed cierpieniem i mierci, przywraca mu godno i si duchow, potguje jego zdolno twrcz. Nowa wiara daje przeczucie wielkiej harmonii, ku ktrej zmierza ludzko, budzi nadziej niemiertelnoci kolektywnej, wobec ktrej niknie miertelno osobnicza, nadaje sens poczynaniom ludzkim. Waciwym twrc Boga jest proletariat, a rewolucja proletariacka to podstawowy akt Bogotwrstwa. Caa ta retoryka, wraz z ubstwieniem ludzkoci, prometeizmem, orientacj przyszociow i nadziej na doskona komuni ludzi, ktra daje jednostce substytut transcendencji, nie wykraczaa waciwie poza Feuerbachowsk filozofi (antropologia jako tajemnica teologii). Filozoficznie nie wniosa niczego nowego do marksizmu i pomylana bya jako prba ozdobienia naukowego socjalizmu" emocjonalnym kolorem. Podobnie, jak w filozofii Feuerbacha, sowo religia" czy uczucie religijne" wystpoway tu jako czysto retoryczne ornamenty, bez zwizku z rzeczywist tradycj religijn. Bogotwrstwo" byo po czci prb asymilacji neoromantycznego sownictwa przez rewolucjonistw, po czci - prb manipulowania nastrojami religijnymi inteligencji rosyjskiej. Plechanow i Lenin upatrywali w tych zabiegach niebezpieczny flirt z obskurantyzmem religijnym".
7. Filozoficzna wyprawa Lenina
459
W rzeczywistoci jednak unaczarskiemu i Gorkiemu chodzio, przeciwnie, o wcignicie emocji religijnych na sub idei socjalistycznej. Po rewolucji unaczarski zreszt porzuci t stylistyk i demonstrowa swj ateizm w tradycyjnym jzyku ortodoksji. Bogotwrstwo" nie wywaro bodaj adnego godnego uwagi wpywu na dalszy rozwj marksistowskiej ideologii.
7* Filozoficzna wyprawa Lenina

Empiriokrytycy rosyjscy uwaali si wprawdzie w wikszoci za marksistw, nie taili wszelako swojego lekcewaenia dla marksistowskiej filozofii w wersji Engelsa i Plechanowa. Uwaali j za bezkrytyczny i naiwny punkt widzenia zdrowego rozsdku. W licie do Gorkiego z 25.2.1908 r. Lenin opisa histori sporu filozoficznego z Bogdanowem i jego sprzymierzecami. Pisa, e Plechanow w 1903 roku wyjania m u bdy Bogdanowa, nie uwaajc wszelako tego odchylenia za bardzo grone. W epoce rewolucji Lenin i Bogdanow usunli spory filozoficzne ze swych dyskusji jako dziedzin neutraln. W 1906 roku za Lenin przeczyta trzeci tom Empiriomonizmu i wpad w niesychan irytacj. Krytyczne uwagi, ktre wtedy sporzdzi i Bogdanowowi posa, nie zachoway si jednak. Kiedy w 1908 roku wyszy Szkice z filozofii marksizmu, wcieko Lenina nie miaa granic. ...Przy kadym artykule wprost szalaem z oburzenia - pisze. - Nie, to nie marksizm! Ze te lez nasi empiriokrytycy, empiriomonici i empiriosymbolici w bagno. Zapewnia czytelnika, e wiara w realno wiata zewntrznego jest mistyk (Bazarw), miesza w jak najbardziej szkaradny sposb materializm z lcantyzmem (Bazarw i Bogdanow), propagowa odmian agnostycyzmu (empiriokrytycyzm) i idealizmu (empiriomonizm) - uczy robotnikw religijnego ateizmu i ubstwiania najwyszych moliwoci ludzkich (unaczarski) - ogasza Engelsowsk nauk o dialektyce za mistyk (Berman) - czerpa z cuchncego rda jakich francuskich pozytywistw - agnostykw czy metafizykw, bodaj ich diabli wzili, z ich symboliczn teori poznania (Juszkiewicz)! Nie, tego ju za wiele. Oczywicie, my, szeregowi marksici, nie jestemy oczytani w filozofii ale dlaczego nas a tak obraa, eby raczy nas czym takim jako filozofi marksizmu" ( Dziea, t. 13, str. 451). Plechanow by jednym z bezporednich obiektw ataku ze strony empiriokrytykw i pierwszy w obozie ortodoksw zareagowa na herezj, bronic tradycyjnego Engelsowskiego materializmu i pitnujc empiriokrytycyzm
460
jako subiektywny idealizm", ktry wiat cay uwaa za wytwr postrzegajcego podmiotu. Gdy rozgorzay spory frakcyjne, Plechanow nie omieszka - nie bez pewnej racji, gdy si zway sytuacj wrd inteligencji bolszewickiej - kojarzy w swych napaciach bolszewizm przeciwnikw z ich idealistyczn doktryn. Utrzymywa, e empiriokrytycyzm rosyjski jest prb filozoficznego uzasadnienia bolszewickiego blankizmu", czyli polityki, ktra - miast ledzi organiczny wzrost obiektywnych" warunkw - chce gwatownymi rodkami przypiesza rozwj spoeczny - w b r e w marksistowskiej teorii rozwoju. Woluntaryzm bolszewicki przystaje spjnie do woluntarystycznej epistemologii, dla ktrej poznanie nie ma by opisem niezalenych od czowieka stanw rzeczy, ale ich subiektywn" organizacj. Empiriokrytycyzm, wedle Plechanowa, jest tak samo sprzeczny z realizmem i determinizmem marksistowskiej doktryny, jak bolszewicka polityka z marksistowskim determinizmem historycznym. Wykadajc swj realizm w walce z machistami, Plechanow dopuci si przy tym pewnego ustpstwa", czego Lenin nie omieszka m u wytkn. Uzna bowiem, e ludzkie percepcje nie s kopiami" przedmiotw, ale ich znakami czy hieroglifami. Wedle Lenina twierdzenie takie jest niedopuszczaln koncesj na rzecz agnostycyzmu". Krytyk empiriokrytycyzmu ze stanowiska ortodoksji Engelsowskiej podja take Lubow Alcselrod (Ortodoks). W artykule przeciw Bogdanowowi, ogoszonym w 1904 roku pisze, e Lenin zachca j do tej pracy ju ptora roku wczeniej. Podejmujc swj partyjny obowizek (jak pisze), Ortodoks dowodzia, e Mach i Bogdanow traktuj przedmioty jako skadanki wrae, czyli, w dokadnej opozycji do marksizmu, ka wiadomoci okrela przyrod. Ten subiektywny idealizm z elazn koniecznoci" prowadzi do spoecznego konserwatyzmu, gdy okrela spoeczestwo przez jego wiadomo; skoro jednak wiadomo panujca, zgodnie z doktryn Marksa, jest wiadomoci klasy panujcej, to subiektywizm" taki nie pozwala nigdy wykroczy poza spoeczestwo istniejce i musi wszelk myl o przyszoci pitnowa jako prn utopi. Ksika Ortodoks Szkice filozoficzne (1906), w ktrej, obok Bogdanowa, atakuje ona Bierdiajewa, Struvego, kantystw i idealizm filozoficzny w oglnoci, zawiera niemal wszystko, co mia pniej Lenin w swojej rozprawie przeciw empiriokrytykom wyoy; jest mniej rozwleka od Leninowskiego dziea, ale rwnie prostacka. Gwne argumenty na rzecz twierdzenia, e wiat zewntrzny odbija si" w naszych przedstawieniach czy te przedstawieniom tym odpowiada", sprowadzaj si do dwch: po pierwsze,
461
odrniamy przedstawienia mylne od prawdziwych, zudzenia od poprawnych" postrzee, a nie moglibymy tego czyni, gdyby rzeczywisto bya identyczna z naszymi wraeniami; po wtre, kady przecie wie, e rzeczy nie s w naszej gowie, ale poza ni. Kantyzm by kompromisem" midzy materializmem a idealizmem; utrzyma pojcie zewntrznego" wiata, ale uzna ten wiat za niepoznawalny, a uczyni tak pod wpywem presji ze strony teologii i mistyki. Lecz kompromis taki nie jest naprawd moliwy; albo poznanie nasze ma rdo w wiadomoci, albo w materii, nie mona wymyle niczego poredniego. Materii wszelako niepodobna zdefiniowa, gdy jest ona faktem pocztkowym", istot wszystkich rzeczy", punktem wyjcia, jedyn przyczyn wszystkich zjawisk", pierwotn substancj" itd. Materia jest n a m dana w dowiadczeniu", poznawalna przez percepcje zmysowe. Idealizm zakada, e nie ma przedmiotu bez podmiotu, lecz nauka dowodzi, e ziemia istniaa przed czowiekiem, a wic wiadomo jest produktem przyrody, nie za jej warunkiem. Caa nasza wiedza, wczajc nauki matematyczne, pochodzi z dowiadczenia, ktre polega na odbijaniu" si cia zewntrznych w naszej gowie. Uzna za, jak Mach, e wiat jest naszym tworem, to uniemoliwi nauk, jako e nauka moe istnie tylko przy zaoeniu, e istnieje wiat, ktry jest przedmiotem jej badania. Co wicej, idealizm prowadzi do politycznie reakcyjnych wnioskw; Mach i Avenarius uwaaj czowieka za miar wszechrzeczy; ot ta subiektywna teoria ma wielk warto obiektywn; z jej pomoc mona atwo dowie, e biedni s bogaci, a bogaci - biedni, gdy wszystko zaley od subiektywnych przey" (Szkice filozoficzne, str. 92). Subiektywny idealizm" prowadzi te nieuchronnie do solipsyzmu, gdy przy jego zaoeniach niepodobna uzasadni wiary w istnienie innych podmiotw, wszystko jest tak samo m o i m " wyobraeniem. Filozofia ta jest waciwie sposobem mylenia ludzi pierwotnych: to wanie dzikus wierzy we wszystko, co si w jego gowie pojawi, nie odrnia snu od jawy, nie potrafi oddziela postrzee bdnych od poprawnych, sowem wierzy w tosamo bytu i myli, tak samo jak Berkeley, Mach, Struve i Bogdanow. Drugim wtkiem tego samego dziea jest obrona determinizmu i krytyka obiekcji Stammlera, ktry widzi sprzeczno w jednoczesnym uznaniu determinizmu historycznego i wartoci woli rewolucyjnej. W tym punkcie Ortodoks powtarza take refutacje Plechanowa: ludzie tworz sami histori, lecz ich dziaania oraz skuteczno ich zabiegw okrelone s przez okolicznoci, ktre od nich nie zale. Nie m a adnej rnicy midzy koniecznoci przyrodnicz i historyczn, a wic rwnie - midzy meto-
462
darni badania w naukach przyrodniczych i spoecznych. Ideologowie buruazji twierdz, e tylko teraniejszo jest realna, w czym wyraa si strach klasy, skazanej historycznie na zagad; lecz dla marksizmu przyszo daje si przewidywa na podstawie praw historycznych", jest wic rzeczywista" w tym znaczeniu. Doda naley, e Ortodoks, w lad za Plechanowem, uwaa, i pojcia odbicie" nie naley rozumie literalnie: nie chodzi o to, e wraenia s kopiami rzeczy w takim samym znaczeniu, jak obrazy w lustrze, lecz e s w treci zalene od przedmiotw, ktre je wywouj. Lenin najwidoczniej uzna, e Plechanow i Ortodoks nie zdoali pognbi empiriokrytykw z dostateczn skutecznoci i zabra si sam do rozprawy z przeciwnikiem, chocia, jak sam wyznawa, jego filozoficzne wyksztacenie byo do nike. Spdzi na tej pracy wiksz cz 1908 roku, w tym kilka miesicy w Londynie, gdzie studiowa w British Museum. W 1909 roku w Moskwie ukaza si wynik tych studiw pod tytuem Materializm i empiriokrytycyzm. Krytyczne uwagi o pewnej reakcyjnej filozofii. W walce z empiriokrytykami Lenina mniej interesoway obiekcje wysuwane przez rnych filozofw co do w e w n t r z n e j spjnoci doktryny. Zamiarem jego byo wykaza, e empiriokrytycyzm nie jest adnym wyminiciem podstawowego problemu filozofii", to jest pytania o pierwotno" materii lub wiadomoci, lecz wykrtem sownym, pokrywajcym czystej wody idealizm Berkeleyowski i e z tej racji filozofia ta wspiera spirytualizm religijny oraz suy interesom klas wyzyskujcych. Wyjciow regu w tych rozwaaniach jest tak przez Lenina zwana zasada partyjnoci w filozofii. Zasada ta m a dwa rne znaczenia. Oznacza po pierwsze, e nie moe by w filozofii adnego stanowiska poredniego midzy materializmem a idealizmem w sensie, jaki Engels nadaje tym sowom, a wszelkie zapewnienia filozofw, e wznosz si ponad to przeciwiestwo, s tylko oszukaczym chwytem osaniajcym idealistyczne treci. Co wicej, wszystkie wane kwestie filozoficzne s podporzdkowane tej naczelnej: zagadnienie poznawalnoci wiata, spr midzy determinizmem a indeterminizmem, spr o kryteria prawdy, spr o interpretacj przestrzeni i czasu - wszystlde te kwestie s kontynuacj lub poszczeglnymi przypadkami podstawowego problemu"; w kadym rozwizaniu p r o p o n o w a n y m dochodzi do gosu idealistyczna albo materialistyczna tendencja i wybr midzy nimi jest nie do uniknicia. Zasada partyjnoci ma dla Lenina jeszcze inny sens. Oznacza, e teorie filozoficzne nie s neutralne wzgldem walki klasowej, ale s narzdziami
463
tej walki: kada filozofia podtrzymuje jaki interes klasowy i inaczej by nie moe w spoeczestwie rozdartym walk klasow. Jest to obiektywny" zwizek, niezaleny od intencji filozofw. W filozofii tak samo nie mona by naprawd bezpartyjnym, jak w bezporednich dziaaniach politycznych (ludzie bezpartyjni w filozofii - to takie same beznadziejnie zakute by jak w polityce" - Mat. i emp., roz. V, 4; Bezpartyjno w filozofii oznacza tylko pogardy godne, zamaskowane lokajstwo wobec idealizmu i fideizmu" - tame, VI, 5). W szczeglnoci jedynie materializm moe suy interesom klasy robotniczej, za idealistyczne doktryny s narzdziem wyzyskiwaczy. Lenin nie rozwaa kwestii, jaki jest wzajemny stosunek tych dwch zasad noszcych wspln nazw, nie zastanawia si te nad tym, czy owa odpowiednio podziau klasowego i filozoficznego moe by rozcignita na przesz histori, czy wic na przykad m o n a uwaa materialist Hobbesa za ideologa klas uciskanych, a plebejskich sekciarzy chrzecijaskich za wyznawcw ideologii posiadaczy. Wystarcza m u przekonanie, e teraz, wspczenie, podzia spoeczestwa wedle podstawowego antagonizmu klasowego proletariat-buruazja pokrywa si z podziaem partii" filozoficznych - materialistw i idealistw. Najmocniejszym dowodem, ktry przemawia za reakcyjnym politycznie sensem wszelkiego idealizmu, jest ten oto - oczywisty wedle Lenina - fala, i wszelka forma idealizmu - w szczeglnoci rwnie subiektywizm epistemologiczny - jest wsparciem wiary religijnej czy te jej sprzymierzecem, czy zgoa racj logiczn. Trudno m u byo wprawdzie przywiadczy ten zwizek na przykadzie empiriokrytykw, ktrzy ze swej filozofii na og explicite wycigali wnioski bezporednio godzce we wszelkie formy wiary religijnej, lecz suy m u lepiej przykad Berkeleya; ten bowiem jawnie gosi, i wiara w realno materii jest gwnym oparciem ateizmu i wasn krytyk pojcia materii uwaa za przyczynek do walki z bezbonictwem. Spory wewntrz idealizmu s trzeciorzdne i nieistotne: w podstawowej sprawie nie ma adnej rnicy midzy Berkeleyem, H u m e m , Fichtem, empiriokrytylcami i teologami chrzecijaskimi. Ataki katolickiej filozofii na idealizm subiektywny Lenina nie obchodziy, jako e byy to ktnie w rodzinie. Podobnie antyreligijne stanowisko empiriokrytykw uwaa za oszustwo majce zmyli czujno proletariatu i doprowadzi go innymi drogami do tych samych wynikw, do jakich zmierzaj religijne mitologie: Wyrafinowane amace gnoseologiczne jakiego Avenariusa pozostaj profesorskim wymysem, prb zaoenia malekiej wasnej sekty filozoficznej, w rzeczywistoci za
464
w oglnej sytuacji walki idei i kierunkw w spoeczestwie wspczesnym obiektywna rola tych forteli gnoseologicznych jest jedna i tylko jedna: toruj one drog idealizmowi i fideizmowi, wiernie im su" (tame, VI, 4). atwo wic poj, e empiriokrytycy oszukuj swych naiwnych czytelnikw, kiedy zapewniaj, e mona skonstruowa obraz wiata, w ktrym elementy dowiadczenia s ontologicznie neutralne, to jest nie poddaj si dychotomii psychicznoci" i fizycznoci". W rzeczywistoci Mach, Avenarius (ktrzy nie rni si niczym poza oszukacz terminologi), a take ich filozoficzni krewniacy niemieccy, angielscy czy rosyjscy, redukuj wiat do treci wraeniowych, czyli rzeczywisto materialn" sprowadzaj do wytworu wiadomoci. Gdyby konsekwentnie odwayli si swj p u n k t widzenia wyoy (czego jednak si boj), musieliby niechybnie doj do absurdalnych konsekwencji solipsystycznych, to jest uzna cay wiat za produkt indywidualnego podmiotu; jeli tego wniosku nie wypowiadaj, to tylko w obawie przed ujawnieniem nonsensownoci wasnej doktryny lub w celu mylenia czytelnikw. Faktycznie s lokajami klechw i wymylaj niezrozumiae sowa, aby mci w gowie prostaczkom i zamaza istotne przeciwiestwa filozoficzne, a buruazja owi swoje ryby w zmconej przez nich wodzie w celu ogupienia ludzi i utrzymywania swej wadzy. Kady bowiem z nas wie, co to znaczy fizyczne i co to znaczy psychiczne, lecz nikt z nas nie wie dotychczas, co znaczy trzecie. Uciekszy si do tego wybiegu, Avenarius zatar jedynie p o sobie lady, w rzeczywistoci za orzek, i Ja jest pierwotne... przyroda natomiast jest wtrna..." (tame, III, 1). Ale nauka pozwala, wedle Lenina, rozprawi si z idealistycznymi bredniami. Wszake aden uczony nie wtpi, e ziemia istniaa przed pojawieniem si czowieka. Jednak idealista nie moe tego uzna, gdy na mocy wasnych zaoe zmuszony jest twierdzi, e ziemia wraz z caym wiatem fizycznym jest przdziwem ludzkiej wiadomoci. Musi wic, wbrew bezspornym danym nauki, uzna, e czowiek poprzedza w czasie rzeczywisto fizyczn. Drugi argument Lenina gosi, e czowiek myli za pomoc mzgu, ktry jest wszake cielesnym obiektem. Ot i tego idealista nie moe uzna, gdy wszystkie fizyczne obiekty uwaa za wytwr myli. Tak to wychodzi na jaw, e idealista przeczy najbardziej pewnym wiadomociom naukowym i e doktryna jego jest rwnie przeciwna postpowi spoecznemu, co umysowemu. W ten sposb obaliwszy idealizm, Lenin przeciwstawia m u filozofi walczcego proletariatu, czyli materializm dialektyczny. Fundamentaln jego czci jest teoria odbicia. Powiada ona, e zarwno treci wraeniowe,
465
jak twory abstrakcji i wszelkie w oglnoci wyniki poznawczej czynnoci czowieka s odbiciem w gowie ludzkiej faktycznych jakoci materialnego wiata, ktry istnieje niezalenie od tego, czy jest lub nie jest przez kogokolwiek postrzegany. Materia jest filozoficzn kategori suc do oznaczenia obiektywnej rzeczywistoci, ktra dana jest czowiekowi we wraeniach, ktr nasze wraenia kopiuj, fotografuj, odzwierciedlaj, a ktra istnieje niezalenie od nich" (tame, II, 4). Chodzi przy tym - Lenin powtarza to niestrudzenie - wanie o kopiowanie", o to, e nasze wraenie jest odbitk rzeczy, nie za po prostu, e jest przez ni wywoane lub, jakby chcia Plechanow, e jest jej symbolem". Engels nie mwi nic o symbolach ani hieroglifach, lecz o kopiach, odbitkach, obrazach, lustrzanych odbiciach rzeczy" (tame, IV, 6). Wraenia nie s przegrod, ktra nas oddziela od wiata, lecz, przeciwnie, cznikiem ze wiatem, jego subiektywnym naladownictwem. Materializm dialektyczny nie roci sobie wprawdzie pretensji do rozwizywania fizycznych problemw dotyczcych struktury materii, ale te nie jest to jego powoaniem. Moe uzna wszystko, co fizyka gosi, gdy jedyn wasnoci materii, z ktrej uznaniem materializm filozoficzny jest zwizany, jest wasno bycia obiektywn realnoci, istnienia na zewntrz naszej wiadomoci" (tame, V, 2). W tej ostatniej sprawie Lenin bynajmniej nie jest zreszt konsekwentny, albowiem sam rozstrzyga bez wtpliwoci rne problemy fizyki: uwaa, na przykad, e myl o realnoci wicej anieli trzech wymiarw jest reakcyjn bzdur: podobnie nonsensowne s wszelkie doktryny indeterministyczne. Skdind formua, wedle ktrej materi m o n a zdefiniowa tylko przez jej wasno bycia na zewntrz wiadomoci", staa si pniej przedmiotem sporu wrd wyznawcw Leninowskiej filozofii, gdy formua ta sugeruje, e naley charakteryzowa materi przez jej odniesienie do poznajcego podmiotu, e wic wiadomo wchodzi do pojcia materii jako jej korelat (podobnie samo sowo obiektywny" oznacza u Lenina tyle, co niezaleny od wiadomoci"). Gdzie indziej jeszcze powiada Lenin, e materii w oglnoci zdefiniowa niepodobna, gdy jest ona kategori najszersz, nie moe by zatem charakteryzowana przez bardziej szczegowe pojcia. Lenin powtarza w tym punkcie argument zawarty w cytowanej ksice Lubow Akselrod; nie stara si jednak uzgodni obu swoich wyjanie. Nieodzownym skadnikiem teorii odbicia jest, dalej, odrzucenie relatywizmu i uznanie tradycyjnego pojcia prawdy jako zgodnoci z rzeczywi-
466
stoci. Prawdziwo, wedle Lenina, odnosi si tak samo do wrae, poj i sdw; o kadego rodzaju produktach aktywnoci poznawczej mona mwi, e s prawdziwe lub faszywe, to jest, e dobrze lub le odbijaj" rzeczywisto, e przedstawiaj wiat, jakim jest on sam w sobie", niezalenie od naszej o nim wiedzy albo e go w tej prezentacji znieksztacaj. Ale obiektywno prawdy" nie kci si wcale z jej relatywnoci, jak to Engels znakomicie wykaza. Wzgldno prawdy nie polega na tym - jak w relatywistycznych doktrynach, na przykad u pragmatystw - by ten sam sd by prawdziwy lub faszywy w zalenoci od osoby, ktra go wypowiada, od sytuacji, w jaldej jest wypowiedziany czy od poytku, jaki przynosi w danej chwili jego uznanie. Wiedza naukowa - take zgodnie z Engelsem - nie moe nigdy dostarczy pewnoci absolutnej co do tego, czy formuowane przez ni prawa s cakiem cile okrelone co do zakresu wanoci, std wszystkie prawdy nauki wystawiane s na moliwo rewizji. Lecz rewizja taka nie zmienia prawdy w fasz ani odwrotnie, lecz polega na tym, e to, co miao obowizywa we wszelkich warunkach, okazuje si wane tylko dla pewnych warunkw okrelonych. Ponadto, adne prawdy nie s sprawdzone w sposb ostateczny i w tym sensie s wzgldne. Wreszcie wzgldna jest cao wiedzy w tym sensie, e nigdy nie moemy posi informacji wszechobejmujcej o caym wszechwiecie i kady etap poznania ludzkiego jest nieuchronnie czstkowy. Ale zastrzeenia te nie odmieniaj istotnego sensu pojcia prawdy jako zgodnoci z rzeczywistoci. Najskuteczniejszym za kryterium prawdy, to jest najlepszym sposobem przekonania si o tym, czy jaki sd jest prawdziwy, jest - rwnie zgodnie z Engelsem - praktyka. Jeli mianowicie potrafimy pewne zalenoci wykryte w naturze zastosowa do naszych praktycznych poczyna, wwczas sukces naszych dziaa najlepiej potwierdza prawdziwo zaoe na pocztku przyjtych, a niepowodzenie przemawia przeciwko tym zaoeniom. Kryterium praktyki jest stosowalne tale samo w wiedzy przyrodniczej, jak w naukach o spoeczestwie. Rwnie w tej ostatniej nasza analiza rzeczywistoci spoecznej potwierdzona jest przez fakt, e dziaania polityczne podjte na podstawie tej analizy okazuj si skuteczne. Skuteczno nie jest przy tym uytecznoci" w sensie pragmatycznym; wiedza moe by uyteczna dziki temu, e jest prawdziwa, nie za jest prawdziwa przez to, e uyteczna. Tak to w szczeglnoci teoria marksistowska zostaa znakomicie potwierdzona przez kryterium praktyki: sukcesy ruchu robotniczego, ktry si na podstawie tej teorii rozwin, s najpewniejszym dowodem jej prawdziwoci.
467
Skoro uznamy obiektywne rozumienie prawdy, empiriokrytyczna zasada ekonomii mylenia demaskuje si natychmast jako idealistyczny wykrt, ktry ma zastpi zgodno z rzeczywistoci - zgodnoci z kryterium nieokrelonej oszczdnoci wysiku. W wietle tych zaoe widoczne jest take, e krytyka Kanta w pismach empiriokrytykw jest krytyk z prawa", to jest ze stanowiska bardziej reakcyjnego anieli Kantowskie. Empiriokrytycy bowiem kwestionuj odrnienie midzy zjawiskiem a rzecz w sobie", ale czyni to po to, by wykaza, e rzecz sama w sobie" jest kategori zbdn, to jest e nie ma rzeczywistoci niezalenej od umysu. Tymczasem materialici krytykuj Kanta z odwrotnego stanowiska; zarzucaj mu, e uzna bez adnego powodu, i rzeczywisto sama w sobie jest poznaniu niedostpna, nie za, e w oglnoci uzna istnienie wiata poza zjawiskami. Materializm gosi bowiem, e nie ma rnicy midzy zjawiskiem a rzecz sam w sobie w tym sensie, i nie ma realnoci zasadniczo niepoznawalnych; wyrzuca wic Kantowi agnostycyzm", ale przystaje na to, e w jego uznaniu realnoci wiata zawiera si element materialistyczny". Z punktu widzenia materializmu mona odrnia rzeczywisto ju poznan od jeszcze nie poznanej, lecz nie mona dzieli wiata na dostpne percepcji zjawiska i niepoznawaln rzeczywisto sam w sobie. W sprawach odnoszcych si do kategorii takich, jak przestrze, czas i przyczynowo Lenin powtarza Engelsowslcie charakterystyki. Dla materializmu dialektycznego przyczynowo nie sprowadza si do zalenoci funkcjonalnej, ale jest rzeczywist koniecznoci zawart w zwizkach midzy zdarzeniami. Praktyka najlepiej potwierdza realno koniecznego zwizku przyczynowego, ilekro bowiem potrafimy pewien zwizek nie tylko zaobserwowa, ale nadto wywoa podane zjawiska stosownie do zaobserwowanych prawidowoci przyrodzonych, tylekro wykazujemy, e zwizek midzy przyczyn a skutkiem nie jest dzieem naszej wyobrani, lecz rzeczywist jakoci wiata fizycznego. Zwizki te naley jednak pojmowa dialektycznie, co oznacza, e w szeregach przyczynowych, gdzie mamy na uwadze nie poszczeglne zdarzenia, ale typy zdarze, oddziaywanie jest zawsze wzajemne, chocia pewien szereg zachowuje zawsze prymat (bliej niewyjaniony) w stosunku do innego. Przestrze i czas nie s ani produktami organizujcej siy percepcji, ani apriorycznymi formami zmysowoci, ani samoistnymi bytami niezalenymi od materii, ale obiektywnymi jakociami bytu fizycznego. Znaczy to, e stosunki czasowego nastpstwa, a take uporzdkowanie przestrzenne cia s rzeczywistymi
468
wasnociami wiata, skd nie wynika jednak, by naleao im przypisywa odrbny status bytowy, to jest uwaa je za samodzielne, rne od materii jednostki metafizyczne. Lenin jest zdania, e filozofia materializmu dialektycznego, taka jak j wykada, jest nie tylko narzdziem walki, e wic jest nie tylko w znaczeniu pragmatycznym sprawna, ale e jest ponadto jedyn filozofi zgodn ze stanem nauk wspczesnych, zarwno przyrodnicznych, jak spoecznych. Wprawdzie fizycy nie uwiadomili sobie jeszcze, e tak jest wanie, ale te std pyn trudnoci fizyki wspczesnej i jej kryzysowa lub raczej pozornie kryzysowa sytuacja. Musz jednak doj do tego wniosku, jeli kryzys m a by przezwyciony. Zdaniem Lenina fizyka wspczesna ley w poogu. Rodzi ona materializm dialektyczny" (tame, V, 8). Fizycy uprzytomni sobie wnet, e materializm dialektyczny oferuje im jedyn drog wyjcia z trudnoci, w jakie zabrnli na skutek nieznajomoci dzie Marksa i Engelsa. Rycho wic materializm dialektyczny okae si oczywist konsekwencj nauki m i m o oporu, jaki stawiaj fizycy; wikszo uczonych bowiem ideologicznie suy buruazji, choby dokonywali wielkich rzeczy w specjalnych dziedzinach. Dzieo Lenina naley interpretowa ze wzgldu na jego znaczenie w pniejszym rozwoju filozoficznym Rosji, nie za ze wzgldu na wartoci merytoryczne. Z p u n k t u widzenia treci filozoficznej jest to bowiem typowy utwr amatora, p r o d u k t bezwartociowy, operujcy nadzwyczaj prostack argumentacj potocznego rozsdku, a najczciej zastpujcy argumenty bd cytatami z Engelsa (dwa zdania Marksa wystpuj w caym tekcie), bd penymi wcieldoci wyzwiskami pod adresem przeciwnikw. Uderzajc cech tej ksiki jest zupene niezrozumienie przeciwnika i brak ochoty, by sobie t fatyg zadawa. Treciowo nie m a tam prawie niczego, co nie zostaoby wypowiedziane w cytowanych tekstach Engelsa lub Plechanowa, z t jednak rnic, e pisarstwo Engelsa odznacza si znacznym poczuciem h u m o r u , ktrego Leninowi brak zupenie: zastpuje ten brak paskim szyderstwem i inwektywami, ktre maj pokaza, e przeciwnicy, ktrzy, zdaniem Lenina, uwaaj wiat za wytwr swej wyobrani, s wariatami, reakcjonistami i pachokami klechw. Charakterystyczna jest wulgaryzacja wszystkich Engelsowskich wywodw i sprowadzanie ich do formy katechetycznej (wraenia s kopiami" albo lustrzanymi odbiciami" rzeczy; obozy" filozoficzne zmieniaj si w partie" itd.). N i e u s t a n n a irytacja, jaka przeziera z tej ksiki, jest typowa dla prymitywnego sposobu mylenia czowieka, ktry poj nie umie, w jaki to sposb moe kto, nie utra-
469
ciwszy zmysw, utrzymywa na serio, e on wanie, si swej imaginacji, stworzy ziemi, gwiazdy i cay wiat fizyczny albo twierdzi, e rzeczy, ktre oglda, znajduj si w jego gowie, chocia kade dziecko widzi, e s gdzie indziej (a na tym wanie, jak Lenin sobie wyobraa, polega idealizm epistemologiczny). Jest to rodzaj walki z idealizmem uywany przez katechetw chrzecijaskich niszego poziomu. Na ataki Lenina odpowiedzieli Bogdanow, Bazarw, a take Juszkiewicz. Ten ostatni w ksice pod tytuem Filary ortodoksji filozoficznej (1910) napad na Plechanowa jako filozoficznego prostaka, ktrego nie obchodz adne problemy filozoficzne i ktry wypenia w filozofii onierski obowizek. Zarwno Plechanow, jak Lenin objawiaj upadek rosyjskiego marksizmu: jego dogmatyczn apodyktyczno, nierozumienie przeciwnika, nieuctwo poczone z pewnoci siebie. W szczeglnoci napada Juszkiewicz na Lenina, na jego marynarski jzyk w dyskusjach filozoficznych, na ignorancj i nieumiejtno pisania. Wytyka m u wszystkie rzeczowe bdy, wprowadzanie czarnosecinnych obyczajw do marksizmu", dowodzi, e Lenin nie czyta w ogle ksiek, ktre cytuje itd. Uwaa, e okrelanie materii przez jej zdolno do wywoywania wrae - jak czyni Plechanow, a za nim Lenin - jest kapitulacj przed machizmem. Wykazuje wreszcie, e ani Mach, ani nawet Berkeley nie kwestionuj istnienia wiata" i e w oglnoci spr rzeczywisty nie dotyczy istnienia wiata, ale prawomocnoci kategorii substancji" i jej specyfikacji, jak materia" czy duch". Zdaniem Juszkiewicza, empiriokrytycym dokona kopernikaskiego przewrotu u s u w a j c dualizm psychicznoci i fizycznoci, nie zmieni jednak niczego w naturalnym stosunku czowieka do wiata, lecz przywrci walor spontanicznemu realizmowi, uwalniajc go od metafizycznych fetyszw. Lenin miesza realizm epistemologiczny z materializmem (w rzeczy samej, Lenin w swym dziele powtarza kilkakrotnie, e materializm polega na uznaniu niezalenej od podmiotu", obiektywnej rzeczywistoci materialnej" - lecz w takim razie prawie kady filozof katolicki jest materialist). Caa teoria odbicia jest niczym innym, jak powtrzeniem przeddemokrytejskiej naiwnej wiary w obrazki, ktre ulatniaj si z rzeczy w tajemniczy sposb i wpadaj w oko lub w ucho. W rzeczywistoci nikt nie potrafi powiedzie, na czym miaoby polega podobiestwo" midzy rzecz sam w sobie" a czysto podmiotowym widokiem i w jaki sposb mona by porwna odbitk z pierwowzorem. Materializm i empiriokrytycyzm nie odegra wikszej roli w yciu umysowym rosyjskim przed rewolucj ani bezporednio po niej (drugie wydanie
470
ukazao si w 1920 r.). Dopiero pniej uznany zosta przez Stalina za fundamentaln s u m m filozoficzn marksizmu i przez lat kilkanacie stanowi, obok broszurki samego Stalina, gwne rdo wiedzy filozoficznej w Zwizku Radzieckim. Jednoczenie tekst ten, m i m o swej filozoficznej nikoci, by jednym z ostatnich p u n k t w kontaktu midzy ortodoksyjnym marksizmem leninowskim a filozofi europejsk. W dalszych dziejach leninizm w Rosji by prawie cakowicie pozbawiony stycznoci z niemarksistowskimi kierunkami filozoficznymi. Pniejsza filozofia leninowska nie otara si prawie, choby krytycznie, o myl filozoficzn nastpnych kilku dziesicioleci. Caa pniejsza krytyka buruazyjnej filozofii" ze strony urzdowych filozofw sowiecldch opieraa si na zaoeniu, e buruazyjna filozofia w rnych wariantach powtarza idealistyczne nonsensy Macha i Avenariusa, druzgocco obalone w Leninowskiej rozprawie. Donioso i sens Leninowskiego dziea mog by jednak zrozumiane tylko przez odniesienie do politycznego kontekstu. Nie wydaje si, by Lenin piszc Materializm i empiriokrytycyzm mia ambicj wzbogacania", uzupeniania czy, Boe uchowaj, poprawiania marksizmu; nie zamierza szuka odpowiedzi na adne pytania filozoficzne, poniewa wszystlde wane pytania zostay ju rozwizane przez Engelsa i Marksa; w przedmowie wymiewa Lunaczarsldego, ktry powiada moe bdzimy, ale szukamy". Lenin nie szuka niczego. By natomiast przekonany niezbicie, e ruch rewolucyjny musi mie wiatopogld pod wszystkimi wzgldami dokadnie okrelony i jednolity i e wszelki pluralizm wiatopogldowy jest politycznie grony. W szczeglnoci sdzi, e wszystkie odmiany idealizmu s lepiej lub gorzej zamaskowan form religii, ta za jest nieuchronnie i n s t r u m e n t e m wyzyskiwaczy sucym ogupianiu mas.
8* Lenin i religia
Sprawa religii bya w rozumieniu Lenina fundamentaln kwesti wiatopogldowej aktywnoci partii, jako e chodzio o przeciwnika masowego, w odrnieniu od wyznawcw empiriokrytycyzmu. W tej za sprawie stanowisko jego byo pod wzgldem filozoficznym najzupeniej wyrane, pod wzgldem taktycznym za - stosunkowo gitkie i zmienne. Lenin wychowany by w duchu religijnym, lecz liberalnym i straci wiar jako chopiec pitnasto- czy szesnastoletni, a wic wczeniej, nim mia
8. Lenin i religia
471
jakikolwiek kontakt z marksizmem. Ateizm by odtd dla niego oczywistoci naukow, std nie zajmowa si nigdy jego merytorycznym usprawiedliwianiem. Problemy religii maj charakter wychowawczy, polityczny, propagandowy, lecz nie nastrczaj trudnoci rzeczowych. Zgodnie ze stanowiskiem wyoonym w artykule Socjalizm i religia (1905) i paru pniejszych rozprawkach, Lenin uwaa wierzenia religijne za wyraz bezsilnoci mas przygniecionych uciskiem i ndz i szukajcych urojonej kompensaty w obliczu cierpie (gorzaka duchowa", jak powiada zgodnie ze swym charakterystycznym sposobem karykaturalnego przejaskrawiania wyrae Marksa i Engelsa). Jednoczenie religia i Kocioy s narzdziem utrzymywania mas ludowych w pokorze i ulegoci wzgldem nieludzkich warunkw ycia, lcnutem ideologicznym uywanym przez wyzyskiwaczy dla uwicenia ich panowania. Koci prawosawny jest jaskrawym przykadem owego sprzenia midzy uciskiem duchowym i politycznym. Lenin stara si przy tym o to, by partia w dziaalnoci propagandowej wykorzystywaa take represje skierowane przeciw sekciarzom rosyjskim. Program partyjny w tej dziedzinie od pocztku zawiera haso tolerancji religijnej, to jest prawa od wyznawania i goszenia dowolnej wiary, a take, oczywicie, prawa do propagandy ateistycznej, przy jednoczesnym oddzieleniu Kocioa od pastwa i zniesieniu publicznego nauczania religijnego. Zarazem, w odrnieniu od wielu zachodnich socjaldemokratw, Lenin kad nacisk na to, e socjalici, uwaajc religi za spraw prywatn w stosunku do pastwa, nie mog jej uwaa za spraw prywatn wzgldem partii. Chocia wic trzeba zgodzi si z tym, e w obecnych warunkach partia m u s i tolerowa wierzcych w swym onie (ateizm nie figurowa w programie partyjnym), to jednak zobowizana jest ona do prowadzenia antyreligijnej propagandy i wychowywania swych czonkw w duchu wojujcego bezbonictwa. Partia nie jest organizmem neutralnym pod wzgldem wiatopogldu; jej materialistyczna, wic ateistyczna i antyklerykalna filozofia nie pozwala na to, by uzna kwestie pogldu na wiat za rzecz politycznie obojtn. Naley jednak propagand antyreligijn czy z walk klasow, nie uprawia jej jako celu samoistnego w duchu buruazyjnego wolnomylicielstwa". M i m o n i e u c h r o n n y c h koncesji taktycznych, s t a n o w i s k o Lenina w stosunku do wiary religijnej byo nieprzejednane w kwestii zasadniczej, to jest politycznego sensu wierze religijnych. Tym midzy innymi tumaczy si gwatowno jego ataku na empiriokrytykw, ktrych filozofia po czci zbiegaa si z Bogotwrstwem. Bogotwrstwo, cho nie byo niczym
472
wicej ni prb ozdobienia marksizmu retorycznym patosem, wydawao mu si niesychanie niebezpiecznym kompromisem z religi. Std zarwno w gwnym dziele filozoficznym, jak w listach do Gorkiego i przy innych okazjach, Lenin stara si przekona, e religia pozbawiona jaskrawych zabobonw i goszca hasa spoecznego postpu jest jeszcze groniejsza ni ciemna ortodoksja prawosawna, brutalnie ujawniajca swj zwizek z despotyzmem carskim. Taka religia, wanie przez swoje humanistyczne formy, moe skuteczniej maskowa swoj ldasow zawarto i lepiej zwodzi umysy. Jeli wic pod wzgldem taktycznym Lenin sldonny by do kompromisw z wierzcymi, to jednak obstawa stanowczo przy tym, by wykluczy wszelki kompromis w sprawach merytorycznych i nigdy nie stwarza sugestii, i wiatopogld partii mgby otworzy najskromniejsz nawet szczelin dla wiary Stanowisko Lenina w tych sprawach byo zgodne z tradycj rosyjskiego wolnomylicielstwa. W rzeczy samej, zwizek cerkwi prawosawnej z biurokracj carsk by jaskrawy i niewtpliwy. Cerkiew te od pocztku zaja - nie w caoci, lecz w wikszoci - stanowisko wrogie wzgldem wadzy sowieckiej. Zarwno ta okoliczno, jak programowe zaoenia leninizmu sprawiy, e walka z Kocioem rycho przekroczya znacznie granice pierwotnie nakrelone w programach partyjnych. Wadza sowiecka nie poprzestaa na wywaszczeniu majtkw kocielnych i laicyzacji szkoy - co na mocy doktryny naleao zreszt w normalnym" porzdku rzeczy do zasobu reform buruazyjnych", a nie specyficznie socjalistycznych. Pozbawia ona faktycznie Koci wszelkich uprawnie publicznych i odebraa mu mono nauczania, publikacji i ksztacenia kleru. Znaczna wikszo klasztorw zostaa rozpdzona, a zasada uznania religii za spraw prywatn wzgldem pastwa nie moga by zastosowana w systemie wadzy jednopartyjnej, gdzie przynaleno do partii bya faktycznie, w olbrzymiej wikszoci wypadkw, warunkiem udziau w aparacie pastwowego zarzdzania. Jakkolwiek przeladowania, ktre dotykay Koci i wiernych, przechodzi miay nastpnie przez rne fazy zalenie od okolicznoci politycznych (w czasie wojny z Niemcami, na przykad, akcja antyreligijna zostaa znacznie ograniczona), oglna zasada, ktra nakada na pastwo socjalistyczne obowizek wykorzeniania przesdw religijnych" wszelkimi rodkami, pozostaa w mocy i jest cakowicie zgodna z leninowsk doktryn. Zasada oddzielenia Kocioa od pastwa moe bowiem funkcjonowa tylko w warunkach, w ktrych pastwo jest ideologicznie neutralne i nie wyznaje, jako takie, adnych okrelonych zaoe odnoszcych si do pogldu na
9. Noty dialektyczne Lenina
473
wiat. Pastwo sowieckie, ktre uznao si za organ proletariatu, a zarazem oparte byo na zaoeniu, e istnieje p e w n a dokadnie okrelona, i tylko jedna, ideologia proletariacka", z ateizmem jako istotnym skadnikiem, tak samo nie moe trzyma si zasady oddzielenia Kocioa od pastwa", jak pastwo watykaskie; jest to bowiem twr, ktry ma wbudow a n e w swoj s t r u k t u r zaoenia ideologiczne. Wprawdzie marksici, a zwaszcza leninowcy, zawsze utrzymywali, e z tego p u n k t u widzenia nie m a rnicy midzy pastwem proletariatu" a pastwem buruazji", oba bowiem musz, z natury rzeczy, wspiera filozofi zgodn z interesami klasy rzdzcej, ale te dlatego sama idea separacji pastwa i Kocioa, chocia goszona przez Lenina w walce z caratem, jest w rzeczywistoci sprzeczna z Leninowsk teori odnoszc si do stosunku midzy ideologi, klasami i pastwem i nie moga by utrzymana po zdobyciu wadzy - cho, rzecz jasna, stopie i formy represji skierownej przeciw religii nie byy wyranie przez doktryn przesdzone i mogy si zmienia zalenie od warunkw.
9, Noty dialektyczne Lenina

Pomijajc okazjonalne wzmianki w poszczeglnych artykuach i przemwieniach, Lenin nie ogasza wicej rozpraw cile filozoficznych (artyku o znaczeniu wojujcego materializmu z 1921 roku m a charakter instrukcji propagandowej; artyku o trzech rdach i trzech czciach skadowych marksizmu z 1913 r. jest popularnym wykadem bez wasnych ambicji filozoficznych). Jednake pomiertnie ogoszono w Zwizku Radzieckim jeszcze jeden filozoficzny tekst pod tytuem Zeszyty filozoficzne. S to ekscerpty, jakie Lenin czyni, gwnie w latach 1914-1915, z rozmaitych dzie filozoficznych i podrcznikw, opatrzone uwagami, zdradzajcymi aprobat lub irytacj. Mieci si t a m take pewna ilo wasnych jego notatek o charakterze filozoficznym. Co do niektrych uwag, to nie jest cakiem jasne, czy s one tylko streszczeniem czytanego fragmentu ksiki, czy te wyrazem stanowiska samego Lenina. Jednake w caoci tekst jest o tyle godny uwagi, e najwaniejsze notatki odnosz si do kwestii dialektyki i nieco niuansuj grubiaskie formuy Materializmu i empiriokrytycyzmu. Widoczne jest w szczeglnoci, e na Lenina wywara wpyw lektura Hegla, do ktrej si zabra w czasie wojny (czyta jego Logik oraz Wykady o filozof i dziejw). Przekona si, e dialektyka Heglowska jest ogromnie wana dla
474
rozwoju marksizmu; zanotowa nawet, i niepodobna zrozumie Kapitau Marksa bez gruntownego przestudiowania i zrozumienia caej Heglowskiej Logiki, po czym - z nienagann konsekwencj - zauway: a wic po p wieku aden marksista nie zrozumia Marksa". Jest to raczej boutade, ktrej dosownie bra nie naley, t r u d n o bowiem uwierzy, e Lenin gotw by si przyzna, i do 1915 roku sam nie rozumia Marksa; zdradza ona jednak pewn fascynacj Heglowsk spekulacj. Najbardziej, jak naley wnosi z tych notatek, interesowaa Lenina kwestia oglnoci" i jednostkowoci" w Heglowskiej logice oraz kwestia dialektyki pojtej jako teoria jednoci i walki przeciwiestw". Stara si czyta Hegla w taki sposb, aby wydoby z jego dialektyki te wtki, ktre mona by przej i spoytkowa w doktrynie marksistowskiej po materialistycznej konwersji. Co do kwestii abstrakcji i stosunku midzy percepcj bezporedni a wiedz ogln", Lenin stara si podkrela wszystkie antykantowskie motywy u Hegla (Kantowska rzecz sama w sobie" jest pozbawiona jakiejkolwiek okrelonoci, a wic jest niczym) i zwraca uwag na samodzieln funkcj mylenia abstrakcyjnego (zauway naley, e wedle niego logika, dialektyka i teoria poznania s tym samym). O ile Materializm i empriokrytycyzm by cakowicie skoncentrowany na walce z subiektywistyczn interpretacj wrae i poprzestawa si zdawa na tym, i generalnie uznawa wraenia za rdo wszelkiej wiedzy o wiecie, o tyle w Zeszytach pojawia si kwestia abstraktw zawartych w samej ludzkiej percepcji i wprowadzajcych do procesu poznania nieustanne sprzecznoci". Prawa, a wic niejako oglnoci", zawarte s ju w poszczeglnym zjawisku i podobnie w jednostkowym spostrzeeniu zawarte s skadniki oglne", to jest czynnoci abstrakcyjne. Przyroda jest wic zarazem konkretna i abstrakcyjna, rzeczy s tym czym s dopiero dla poznania pojciowego, ktre je chwyta w uwikaniu w oglne prawidowoci. Konkret nie moe by ujty w peni swojej konkretnoci poszczeglnym aktem postrzeenia. Przeciwnie, konkret odtwarza si dopiero za porednictwem nieskoczonej sumy poj i praw oglnych, czyli nie moemy go nigdy wyczerpa w poznaniu. W kadym, najprostszym nawet zjawisku, ujawnia si zoono wiata i uniwersalne powizanie jego skadnikw; ale wanie z uwagi na uniwersalno tego zwizku zjawisk poznanie ludzkie jest z koniecznoci niepene i wycinkowe, dotarcie do konkretu w peni jego osobliwoci zakadaoby wszechstronn wiedz o wszystkich zwizkach midzy zjawiskami, czyli wiedz absolutn. Kade odbicie" wiata jest obcione wewntrznymi sprzecznociami, ktre rozwizuj si w dalszym postpie wiedzy, aby ust-
475
pi miejsca nowym sprzecznociom; odbicie nie jest martwe", nie jest nieruchome", ale przez czstkowo swoj i przez wewntrzn sprzeczno prowokuje samo dalszy proces poznania, ktry w wiecznym postpie nie dochodzi jednak nigdy do stanu absolutnego. Dlatego prawda ujawnia si tylko jako ruch rozwizywania wasnych sprzecznoci. Poniewa midzy jednostkowymi i abstrakcyjnymi skadnikami wiedzy jest zawsze pewne napicie czy te sprzeczno", moliwo absolutyzacji pewnych skadnikw kosztem innych zawarta jest w samym procesie poznawczym. Innymi sowy, sam ten proces stwarza moliwo myli idealistycznej. Obok nacisku na oglne" skadniki odbicia" (co waciwie przekrela teori odbicia wyoon w gwnym dziele Lenina), jest ta myl drugim wanym odstpstwem od prostackiej interpretacji idealizmu jako oszukaczego wymysu buruazji i klechw. Idealizm, jak si teraz okazuje, ma rda gnoseologiczne"; jest nie tylko aberracj umysow, ale absolutyzacj czy te jednostronnym rozwiniciem pewnej rzeczywistej cechy ludzkiego poznania. Lenin zauwaa nawet, e mdry idealizm jest bliszy mdremu materializmowi ni gupi materializm. Drug spraw, ktra zatrzymywaa uwag Lenina w tych notatkach, jest walka i jedno przeciwiestw". Jego zdaniem, caa dialektyka moe by okrelona jako nauka o jednoci przeciwiestw. Wrd 16 elementw dialektylci", ktre wylicza, walka przeciwiestw, w rnych postaciach, pojawia si jako motyw gwny (kada rzecz jest sum i jednoci przeciwiestw, kada wasno rzeczy przechodzi w swoje przeciwiestwo, tre walczy" z form, pewne cechy niszych stadiw rozwoju odtwarzane s w wyszych na mocy negacji negacji itd.). Wszystkie te uwagi s nadzwyczaj skrtowe i oglnikowe, dlatego te nie nadaj si do zbyt szczegowej egzegezy. Lenin nie zastanawia si nad tym, w jaki sposb sprzeczno", czyli pewien stosunek logiczny, moe by zarazem wasnoci samych obiektw. Nie rozwaa te pytania, w jaki sposb wkad" produktw abstrakcji w treci spostrzeeniowe daje si w ogle pogodzi z teori odbicia". Wida jednak, e ujmowa on, podobnie jak Engels, dialektyk jako uniwersaln metod, ktr mona wyoy niezalenie od jej przedmiotu w postaci uoglnionej logiki wiata" i e traktowa logik Hegla jako surowiec do ewentualnej przerbki materialistycznej. Z drugiej strony jednake tendencja gwna tych uwag zmierza ku mniej uproszczonej interpretacji heglizmu anieli ta, jak mona byo u Engelsa znale; dialektyka nie jest tylko twierdzeniem, e wszystko si zmienia", ale pewn prb interpretacji wiedzy ludzkiej jako nieustannej
476
gry midzy podmiotem i przedmiotem, takiej gry, w ktrej zaciera si pojcie absolutnego prymatu" jednego lub drugiego. Lenin nie zdy jednak wyj w swoich notatkach poza cakiem oglnikowe wskazwki. Zeszyty ogoszone zostay przede wszystkim jako instrument, ktry mia suy partii w krytyce mechanistycznego materializmu. O ile partyjna filozofia radziecka korzystaa z gwnego dziea Lenina dla zwalczania wszelkich doktryn podejrzanych o idealizm, o tyle cytowaa formuy Zeszytw w celu udobitnienia rnicy midzy marksizmem a filozofi mechanistyczn, ktrej zwalczanie w latach 30-tych naleao do zada filozofw gwnie w zwizku z krytyk Bucharina i jego zwolennikw. O tym, by mogy by niezgodnoci midzy oboma tekstami, niepodobna byo pomyle w radzieckiej filozofii. Z czasem, gdy nauczanie materializmu dialektycznego w Zwizku Radzieckim odeszo od schematu wyoonego w broszurze Stalina, Zeszyty posuyy jako podstawa do nowego schematu: na miejsce czterech cech dialektyki" przyszo 16 elementw" wypisanych w Zeszytach. Ale f u n d a m e n t e m filozoficznym Leninizmu pozosta Materializm i empiriokrytycyzm; do tej roli powoany zosta przez Stalina i peni j z powodzeniem po dzi dzie. Dzieo to odegrao rol opakan w dziejach rosyjsldej kultury, ile e nie tylko dostarczao pretekstw do dawienia wszelkiej samodzielnej myli filozoficznej, ale stao si narzdziem ideologicznej dyktatury partii nad nauk i caoci kultury. Zwracano wielokrotnie uwag na to (m.in. Walentinow), e rdem owej skrajnej uporczywoci, z jak Lenin obstawa przy materialistycznej doktrynie, bya nie tylko tradycja marksizmu, ale take dziedzictwo rosyjskiego materializmu, nade wszystko filozofia Czernyszewskiego, ktra faktycznie bya popularyzacj Feuerbacha; analogiczne gosy odzyway si take w Zwizku Radziecldm w latach 50-tych, spotkay si jednakowo z potpieniem, gdy sugeroway, e leninizm jest filozofi swoicie rosyjsk, a nie tylko doskona kontynuacj marksizmu i jak gdyby odbieray m u przez to walor uniwersalnoci. Niezalenie jednak od pytania, w jakich rozmiarach rosyjskie rda miay wpyw na Leninowski materializm, pewne jest, e zarwno w intencji Lenina, jak w rzeczywistoci, filozofia ta miaa nader cisy zwizek treciowy z jego programem politycznym i z ide partii rewolucyjnej. Partia profesjonalistw, w ktrej wszelkie kwestie teoretyczne byy bezporednio i bez reszty podporzdkowane skutecznej walce o wadz, nie moga bez ryzyka pozwoli sobie na pluralizm filozoficzny czy ogosi neutralno w kwestiach pogldu na wiat. Musiaa w imi samej swej skutecznoci
477
dysponowa dobrze okrelon doktryn filozoficzn czy te zespoem niewzruszonych d o g m a t w obowizujcych jej czonkw. Bezwzgldna zwarto i dyscyplina partyjna w sposb zupenie naturalny wymagay, by wszelkie ryzyko lunoci", nieokrelonoci czy pluralizmu w kwestiach teoretycznych byo z jej szeregw usunite. Ze z kolei gwn treci tej ideologii mia by rygorystyczny materializm, tumaczy si to nie tylko sam tradycj marksizmu, ale rwnie potrzeb stanowczej walki z wszelkimi formami mylenia religijnego jako przeszkody w walce rewolucyjnej, a take deniem do uniknicia filozofii, ktra by pod wzgldem ontologicznym deklarowaa neutralno. Lenin tropi u swoich przeciwnikw i sprzymierzecw zarwno wszelk skonno do kompromisu - choby werbalnego - z religi, jak te wszelk tendencj do odsuwania z pola widzenia kwestii ontologicznych, ju to dlatego, e s nierozstrzygalne, ju to, e le postawione. W jego przekonaniu marksizm jest gotow odpowiedzi na wszystkie wane kwestie filozofii i adnych wtpliwoci nie dopuszcza. Kada prba neutralizacji zagadnie filozoficznych wydawaa mu si grona dla ideologicznej jednoci partii. Std jego sztywny i grubo ciosany materializm nie jest tylko wynikiem cienia tradycji, ktra go okrelia, ale jest te bezporednio zwizany z jego technik partyjnego dziaania. Technika ta wymagaa monopolu partyjnego na rozstrzyganie wszystkich kwestii pogldu na wiat i z tego p u n k t u widzenia Lenin trafnie dostrzega niebezpieczestwo, jakie zwalczana przeze filozofia moga stanowi dla jego politycznego programu. Narastajca stopniowo w jego myli, a nastpnie praktycznie zrealizowana, teoria totalitarnej wadzy, obejmujcej cao ycia kulturalnego, harmonizowaa spjnie z jego filozofi, ktra nie miaa by polem badania i rozwizywania pyta filozoficznych, ale narzdziem umysowej dogmatyzacji ruchu socjalistycznego. W tym sensie zarwno niebywaa pasja, z jak napada na swoich oponentw, jak te brak zainteresowania dla merytorycznej argumentacji filozoficznej, maj swoje racje w politycznej doktrynie. Materializm i empiriokrytycyzm pozostawia jednak - nawet dla wyznawcw Lenina - pewne niejasnoci w dwch istotnych punktach. Po pierwsze, jak bya o tym mowa, Lenin w odrnieniu od Engelsa i Plechanowa, podkrela, e obiektywno", to jest niezaleno od podmiotu, jest jedyn cech materii, ktr materializm jako taki zobowizany jest uzna. Oczywist racj takiego stwierdzenia bya ch uniezalenienia filozofii marksistowskiej od wszelkich zmian w naukowych, zwaszcza fizycznych teoriach; skoro bowiem materii" nie moe si nic zego przydarzy bez wzgldu na
478
to, jakie cechy przypisywa jej bd albo odbiera fizycy, to materializm jest w stosunku do nauki bezpieczny, a nauka - zneutralizowana z punktu widzenia filozofii. Lecz korzy ta okupiona zostaa zupen prnoci samego pojcia materii. Jeli bowiem do scharakteryzowania materii wystarcza powiedzie, e jest ona czym innym ni podmiot postrzegajcy, to jasne jest, e pod definicj tak podpada kada substancja", jeli tylko uwaa si j za co innego anieli treci percepcyjne. Materia" jest po prostu innym sowem na oznaczenie wszystkiego", nie suy za do charakterystyki tego wszystkiego" przez okrelone cechy, zwykle wizane z pojciem materialnoci" (przestrzenne, czasowe czy energetyczne). Ponadto, przy tej definicji, niejasny dualizm, wyrzucony drzwiami, powraca oknem. Jeli bowiem materialne jest wszystko, co jest poza" podmiotem, to naley albo uzna, e sam podmiot" materialny nie jest, albo uzupeni definicj materii w taki sposb, by moga rwnie obj zjawiska podmiotowe; sama zreszt formua, ktra powiada, e materia jest pierwotna, duch za wtrny", zakada si zdaje odrnienie materii i ducha", czyli sprzeciwia si materialistycznemu monizmowi. Leninowski tekst nie daje wyranych podstaw do usunicia owych kopotw z marksistowskiej doktryny (nie jest zreszt pod tym wzgldem konsekwentny) i nie ma powodw, by stara si o ich usunicie przez bardziej drobiazgow egzegez, jako e niejasnoci te s nie tyle objawem immanentnych trudnoci mylenia filozoficznego, ile wynikaj z niedbalstwa, braku ochoty do rozwaania kwestii filozoficznych na serio i w kocu pogardy Lenina dla wszystkich zagadnie, ktrych nie mona bezporednio spoytkowa w walce o wadz.
R O Z D Z I A XVIII
Losy leninizmu: od teorii pastwa do ideologii pastwowej
1. Bolszewicy i wojna
Lata 1 9 0 8 - 1 9 1 1 znacz katastrofalny u p a d e k i rozprzenie rosyjskiej socjaldemokracji. Po epoce represji nastpia chwilowa stabilizacja reimu carskiego, poczona ze znacznym rozszerzeniem swobd politycznych oraz prbami znalezienia dla nadwtlonego ustroju innej jeszcze bazy spoecznej prcz biurokracji i armii. Okres ten zwizany jest z reformistycznymi poczynaniami premiera Stoypina, ktry pragn doprowadzi do powstania w Rosji silnej klasy redniego chopstwa. Reformy Stoypinowskie budziy niepokj socjalistw, nade wszystko leninowskiej orientacji, ktrzy zdawali sobie spraw, e gdyby udao si drog reform rozwiza kwesti chopsk w Rosji w ramach kapitalistycznego ustroju, wwczas potencja rewolucyjny, utajony w chopskich masach, zgodniaych ziemi, byby stracony bezpowrotnie. Lenin przyzna w 1908 roku (w artykule Utarta cieka", 29 IV 1908, Dziea, t. 15, str. 29 nn), e sukces Stoypinowskiej polityki jest moliwy i e moe on doprowadzi do zwycistwa pruskiej drogi" rozwoju kapitalizmu w rolnictwie. Jeli tak si stanie, pisa, wwczas rzetelni marksici po prostu i otwarcie cakiem wyrzuc wszelki program agrarny i powiedz masom: robotnicy zrobili wszystko, co mogli, aby zapewni Rosji nie junkierski, lecz amerykaski kapitalizm. Robotnicy wzywaj was teraz do rewolucji socjalnej proletariatu, albowiem po rozwizaniu kwestii agrarnej w duchu stoypinowskim adnej innej rewolucji, ktra byaby w stanie powanie zmieni ekonomiczne warunki ycia mas chopskich, by nie moe". Polityka ta wprawdzie nie trwaa na tyle dugo, by przynie oczekiwane rezultaty, ktre by moe odmieniyby cakowicie bieg pniejszych
480
XVIII. Losy leninizmu: od teorii pastwa do ideologii pastwowej
wydarze (Lenin pisa, ju po zwycistwie, e niezbdnym warunkiem sukcesu rewolucji padziernikowej by ten oto fakt, i bolszewicy w kocu przejli program agrarny SR-w, to jest konfiskaty i podziau ziemi chopskiej). Stoypin zgin z rki zamachowca w 1911 roku. Niemniej przez kilka lat Rosja zmierzaa wyranie w lderunku buruazyjnej wierkonstytucyjnej monarchii. Rozwj ten spowodowa nowe podziay w partii. Oprcz tych bolszewikw, ktrzy nastawiali si cakowicie na dziaania rewolucyjne nielegalnymi rodkami ( otzowici ), p r z e d m i o t e m bezustannych atakw Lenina s w tych latach likwidatorzy", ktra to nazwa pojawia si jako prawie synonim mienszewikw. Lenin zarzuca wikszoci mienszewickich przywdcw (nade wszystko Mar to w, Potresow i Dal byli obiektami jego atakw), e chc w ogle zlikwidowa nielegaln organizacj partyjn i d do zastpienia jej bezksztatnym", legalnym zrzeszeniem robotniczym, nastawionym na walk reformistyczn" w ramach istniejcego porzdku. W rzeczywistoci mienszewicy nie gosili hasa zupenej likwidacji nielegalnej dziaalnoci, lecz istotnie kadli znacznie wikszy nacisk na pokojowe rodki walki i na organizacje robotnicze, ktre mogy rozwija si legalnie, z nadziej, e po obaleniu samowadztwa socjaldemokracja znajdzie si w sytuacji podobnej do jej zachodnioeuropejskich braci. Wszystkie dawne ogniska walki wewntrzpartyjnej trway przy tym nadal. Mienszewicy przyjli austriacki program w kwestii narodowej (autonomia eksterytorialna"), podczas gdy bolszewicy stali na stanowisku prawa do samookrelenia a do oderwania. Mienszewicy utrzymywali sojusz z Bundem i z PPS, podczas gdy Lenin uwaa obie te partie za nosicieli buruazyjnego nacjonalizmu. Poniewa jednak Plechanow, w odrnieniu od wikszoci mienszewickich przywdcw, by przeciwnikiem likwidatorstwa", Lenin zaniecha polemiki z nim i przywrci co w rodzaju chwiejnego sojuszu z weteranem rosyjskiego socjalizmu, ktrego do niedawna obrzuca wyzwiskami. Rezultatem tych walk by nowy i tym razem ostateczny rozam. W styczniu 1912 roku konferencja bolszewicka w Pradze ogosia si oglnym zjazdem partyjnym, wybraa wasny Komitet Centralny i zerwaa z mienszewikami. Obok Lenina, Zinowiewa i Kamieniewa, czonkiem Komitetu zosta Roman Malinowski (wspomniany ju agent policji, o ktrego roli ostrzegali Lenina wielokrotnie mienszewicy; Lenin nazywa te ostrzeenia brudnymi oszczerstwami, wycignitymi ze mietnika czarnosecinnych gazet" - artyku Likwidatorzy a biografia Malinowskiego", maj 1914, Dziea, t. 20, str. 319; Malinowski w rzeczy samej by posusznym wykonawc polece
481
Lenina, zgodnie z rol, ktr mu wyznaczya policja, nie mia te ambicji ideologa ani samodzielnego polityka). Innym wydarzeniem zwizanym z konferencj prask bya kooptacja Stalina do Komitetu Centralnego; stao si to na danie Lenina, ju po wyborach; od tej chwili Stalin wszed na aren oglnorosyjskiej polityki socjaldemokratycznej. Ostatnie dwa lata do wybuchu wojny wiatowej spdzi Lenin w Krakowie i w Poroninie, skd kontakty z organizacj w Rosji byy atwiejsze; bolszewicy nie zaniedbywali przy tym wszystkich moliwoci dziaalnoci legalnej; od 1912 roku wydawali w stolicy pismo Prawda", ktre wznowili po rewolucji lutowej i ktre ukazuje si do dnia dzisiejszego jako dziennik partyjny Mieli te w Dumie kilku posw, ktrzy przez czas jaki wsppracowali z mienszewikami, pki zerwanie, na danie Lenina, nie zostao rwnie na tym terenie przypiecztowane. Wybuch wojny zasta Lenina w Poroninie. Aresztowany przez austriack policj, zosta wypuszczony po kilku dniach dziki wstawiennictwu PPS-owcw i socjaldemokratw wiedeskich, po czym wrci do Szwajcarii, gdzie przebywa a do kwietnia 1917 roku. Stamtd prowadzi nieprzerwan walk pirem przeciwko oportunistycznym zdrajcom", ktrzy doprowadzili do ruiny Midzynarodwki i tam rwnie wypracowa zasady, jakimi socjaldemokracja rewolucyjna powinna si kierowa w nowej sytuacji. Jako pierwszy i jedyny z wybitnych przywdcw socjaldemokracji europejskiej Lenin rzuci haso defetyzmu rewolucyjnego: proletariat kadego kraju powinien przyczynia si do klski wojennej wasnego rzdu w celu przeksztacenia wojny imperialistycznej w wojn domow. Na gruzach Midzynarodwki, zrujnowanej przez wodzw, ktrzy w wikszoci poszli na sub wasnych imperialistw, naley odbudowa Midzynarodwk Komunistyczn, zdoln do kierowania walk rewolucyjn proletariatu. Hasa te pocztkowo wydawa si mogy prnym marzycielstwem, jako e ilo socjalistw gotowych za nimi si opowiedzie bya na palcach liczona. Wikszo socjaldemokratw uznaa, e w obliczu zagroenia kraju walk klasow naley odoy i stana pod sztandarami nacjonalistycznymi. Wrd Rosjan znalaz si w tym obozie Plechanow, ktry, nie porzucajc hase marksistowskich, cakowicie uzna rosyjsk racj stanu; paroletni rozejm z Leninem skoczy si przeto natychmiast i Plechanow, obok Potresowa, zosta ponownie baznem i lokajem Puryszkiewicza. Na podobne przydomki zasuyli sobie wszyscy przywdcy, ktrzy swj stosunek do wojny wyraali powiedzeniem, i kraj napadnity ma prawo si broni", a wic Hyndman w Anglii, Guesde i Herve we Francji itd. (zbyteczne doda-
482
wa, e po obu stronach byli tylko napadnici). Stopniowo jednake we wszystkich krajach organizoway si grupy antywojenne, przewanie ze rodowiska dawnych centrystw (Bernstein, Kautsky i Ledebour w Niemczech, MacDonald w Anglii). Naleaa tu wikszo dawnych mienszewikw z Martowem i Akselrodem na czele, a take Trocki. Grupa leninowska przez czas jaki szukaa porozumienia z t pacyfistyczn" orientacj, mimo zasadniczych przeciwiestw. Gwnie dziki wysikom socjalistw szwajcarskich i woskich doszo do zorganizowania midzynarodowej konferencji w Zimmerwaldzie (wrzesie 1915), ktra przyja kompromisow rezolucj antywojenn. Zimmerwald uchodzi przez czas jaki za embrion nowego ruchu midzynarodowego, jednake po rewolucji rosyjskiej rozbienoci midzy centrystami a lewic zimmerwaldzk okazay si silniejsze ni konflikt socjalszowinistw" (jak nazywano zwolennikw obrony ojczyzny" za wszelk cen) z pacyfistami. Lewica zimmerwaldzka (7 osb na 38 delegatw) obole deklaracji oglnej wydaa wasny manifest separatystyczny wzywajcy socjalistw do wyjcia z rzdw imperialistycznych i do stworzenia nowej Midzynarodwki rewolucyjnej. W rzeczywistoci Lenin wczenie j atakowa antywojenne, pacyfistyczne skrzydo socjaldemokracji prawie z tak sam zawzitoci, jak socjalszowinistw. Gwne punkty tych atakw byy nastpujce: po pierwsze, centryci domagaj si pokoju w drodze arbitray midzynarodowych i porozumie, nie za w drodze wojny rewolucyjnej przeciw wasnemu rzdowi; chc przeto powrci do przedwojennego adu i uzyska pokj buruazyjnymi" metodami; tym samym dowodz jawnie, e s sugusami buruazji, a ponadto chc rzeczy niemoliwej, gdy nie ma innego wyjcia z wojny imperialistycznej anieli rewolucja - przynajmniej taka, ktra obali trzy czoowe imperia kontynentalne. Po wtre, pacyfici daj pokoju bez aneksji i kontrybucji". Haso to oznacza tylko uniewanienie aneksji dokonanych w toku dziaa wojennych, czyli przywrcenie przedwojennych imperiw razem z uciskiem narodowym. Hasem rewolucjonistw musi by jednak uniewanienie wszystkich aneksji i uznanie prawa wszystkich narodw do samookrelenia oraz, jeli zechc, do utworzenia wasnych pastw narodowych. Lenin pitnowa - nader przekonujco - socjalistw, ktrzy chtnie piorunuj na aneksje i ucisk narodowy, ale tylko w tych wypadkach, gdy ciemiycielem jest aktualny wrg: niemieccy przywdcy nie maj do sw oburzenia na ucisk narodowy uprawiany przez Rosj, lecz milcz o takim samym ucisku w monarchii austriackiej i w cesarstwie, rosyjscy za i francuscy socjalici domagaj si wolnoci dla narodw ujarz-
483
mionych przez pastwa centralne, lecz nabieraj wody w usta, gdy chodzi o carskie wizienie narodw. Po trzecie wreszcie, pacyfici, cho w sowach pitnuj szowinizm, nie decyduj si na stanowcze i bezpowrotne zerwanie z oportunistami i marz o powrocie do organizacyjnej z nimi jednoci, czyli do oywienia trupa Midzynarodwki. Ostatni p u n k t jest szczeglnie wany. Podobnie jak przy okazji wszystkich innych podziaw i rozamw, Lenin z jednakow zaciekoci atakowa wrogw oraz pojednawcw" we wasnym obozie, to jest tych, ktrzy wahali si z cakowitym odgrodzeniem si od oponenta, a wic, wedle Lenina, powicali zasady na rzecz jednoci organizacyjnej ruchu. Centryci pitnowali to stanowisko jako fanatyczne sekciarstwo; w rzeczy samej taktyka ta sprawia, e Lenin kilkakrotnie w czasie swej kariery wydawa si zepchnity na pozycje wodza izolowanej i bezsilnej grupki. Ostatecznie jednak okazao si, e mia on racj w tym sensie, i bez tej taktyki nie zdoaby stworzy partii tak zdyscyplinowanej i scentralizowanej, jak by ruch bolszewicki i e z pewnoci w momencie decydujcym partia oparta na bardziej rozlunionych zasadach nie byaby zdolna do opanowania sytuacji i objcia wadzy. W czasie tego ostatniego swego pobytu w zachodniej Europie Lenin napisa rwnie najbardziej bodaj obecnie znane ze swoich dzie: Imperializm jako najwysze stadium kapitalizmu (Piotrograd, 1917). Broszura ta, ktra co do swej strony ekonomicznej nie zawiera nowoci w s t o s u n k u do rozpraw Hobsona i Hilferdinga - gwnych rde Leninowskiego wykadu - pomylana bya jako teoretyczna podstawa dla nowej taktyki partii rewolucyjnej. Podkrelajc globalny charakter systemu imperialistycznego i jego nierwnomiernoci, Lenin dostarczy uzasadnie dla taktyki, ktra pniej miaa dominowa w ruchu komunistycznym; skoro imperializm jest jedn caoci, naley popiera wszystkie ruchy rozsadzajce wiatowy system w jakimkolwiek punkcie, z jakichkolwiek powodw i na mocy jakichkolwiek interesw klasowych: ruchy wyzwolecze w krajach kolonialnych, ruchy narodowe, ruchy chopskie, powstania buruazji narodowej przeciwko wielkim imperialistom. Byo to zreszt uoglnienie taktyki, ktr propagowa w Rosji od lat: naley popiera wszystkie rewindykacje i wszystkie ruchy skierowane przeciw samowadztwu carskiemu, aby wykorzysta ich zasoby energii, a w sytuacji krytycznej obj wadz. Celem ostatecznym jest wadza partii marksistowskiej, lecz cel ten nie moe by urzeczywistniony rkami samego proletariatu; rycho Lenin mia doj do wniosku, e rewolucja, ktrej nosicielem i wykonawc miaaby by tylko klasa robotnicza, a wic rewolucja nieoparta o inne masowe (narodowe lub chopskie)
484
rewindykacje, jest w oglnoci niemoliwa, czyli e w oglnoci niemoliwa jest rewolucja socjalistyczna w sensie tradycyjnie uznanym w marksistowskiej doktrynie. Odkrycie to stao si rdem niemal wszystkich sukcesw i niemal wszystkich klsk leninizmu. Sprawa s t o s u n k u do chopstwa bya rwnie w tym czasie jednym z gwnym punktw niezgody Lenina z Trockim. Trocki do wybuchu wojny mieszka gwnie w Wiedniu, gdzie od 1908 roku wydawa wasne pismo Prawda" (w 1912 roku oskary bolszewikw o kradzie tytuu). Wsppracowa w rnych m o m e n t a c h i w rnych kwestiach z mienszewikami, jednak nie nalea do frakcji, gdy jego przewidywania co do losw przyszej rewolucji nie godziy si z mienszewick doktryn (Trocki przepowiada przeronicie przyszej rewolucji w faz socjalistyczn). Regularnie i bezowocnie podejmowa rne inicjatywy zmierzajce do przywrcenia jednoci partii. W czasie wojny znalaz si w skrzydle antywojennym i podobnie jak Lenin atakowa socjalpatriotyzm". By te autorem manifestu zimmerwaldzkiego. Wsplnie z Martowem wydawa w Paryu pismo, z ktrym wsppracowali najwybitniejsi intelektualici-socjaldemokraci (m.in. unaczarski). Przez cay czas, od drugiego zjazdu partii a do 1917 roku (kiedy to Trocki wstpi do partii bolszewickiej) mao kogo darzy Lenin tak niechci, niezalenie od tego, czy zgadza si z nim, czy nie zgadza w sprawach merytorycznych. Nazywa go, zalenie od okolicznoci, krzykliwym frazesowiczem, komediantem, intrygantem, Juduszk (z powieci Satykowa-Szczedrina), podkrela, e Trocki jest czowiekiem bez zasad, lawirujcym midzy rnymi grupami i tylko o to dbaym, by go za rk nie zapa. Z Trockim nie sposb polemizowa co do istoty rzeczy - pisa w 1911 roku. (O dyplomacji Trockiego", 21 XII 1911, Dziea, t. 17, str. 366), nie ma on bowiem adnych pogldw. Mona i naley polemizowa ze zdecydowanymi likwidatorami i otzowistami, z czowiekiem za, ktry bawi si w osanianie bdw zarwno jednych, jak i drugich, nie prowadzi si polemiki - demaskuje si go jako dyplomat najpoledniejszego rzdu". To samo powtarza w 1914 (Rozpad bloku Sierpniowego", 15 III 1914, tame, t. 20, str. 161): Trocki natomiast nigdy nie mia i nie m a adnego oblicza, stwierdzamy u niego tylko przelatywanie i przerzucanie si od liberaw do marksistw i z powrotem, operowanie urywkami swek i dwicznych frazesw, powyapywanych std i zowd". Co si za tyczyo samej treci trockizmu", to, wedle Lenina oryginalna teoria Trockiego przejmuje od bolszewikw wezwanie do zdecydowanej walki rewolucyjnej proletariatu i do zdobycia przeze wadzy politycznej,
2. Dwie rewolucje
485
a od mienszewikw - negowanie roli chopstwa" (O dwch liniach rewolucji", 20 XI 1915, tame, t. 21, str. 443). Trocki, w rzeczy samej, podobnie jak Lenin, twierdzi, e partia m u s i by w walce rewolucyjnej si przewodni, nie za pomoc dla buruazji; podobnie jak Lenin by przeciwnikiem zarwno likwidatorstwa", jak otzowizmu"; wczeniej ni Lenin przewidywa dwuetapow" rewolucj. Nie wierzy natomiast w potencja rewolucyjny chopstwa i spodziewa si zwycistwa proletariatu w Rosji dziki poparciu rewolucji oglnoeuropejskiej.
2. Dwie rewolucje
Chocia wszystkie frakcje yy wyczekiwaniem rewolucji, rewolucja wybucha w lutym 1917 roku bez ich przyczynienia si, a take w sposb dla wszystkich niespodziewany N a kilka tygodni przedtem Trocki osiedli si w Stanach Zjednoczonych w przekonaniu, e porzuca Europ na zawsze, Lenin za w styczniu 1917 roku wygosi w Zurychu referat o 1905 roku, w ktrym owiadczy: My, starzy, nie doyjemy by moe, decydujcych bitew tej nadcigajcej rewolucji" (tame, t. 23, str. 278). Jeeli jaka partia rzeczywicie przyczynia si bezporednio do lutowego przewrotu, byli to liberaowie (kadeci) dziaajcy w porozumieniu z rzdami pastw Ententy. Pisa o tym zreszt sam Lenin, podrelajc, e zarwno kapitalistom francuskim i angielskim, jak rosyjskim chodzio o to, by udaremni moliwo separatystycznego pokoju Mikoaja II z cesarzem niemieckim i e z t wanie myl uknuli spisek w celu detronizacji cara. Spisek ten jednakowo zbieg si z ruchem mas rozwcieczonych godem, chaosem gospodarczym i klskami wojennymi. 300-letnia monarchia Romanowych rozpada si w mgnieniu oka i wyszo na jaw, e nie byo adnych powanych si spoecznych gotowych stan w jej obronie. Rosja przeya pierwszy i jedyny w swoich dziejach, omiomiesiczny okres cakowitej wolnoci politycznej. Nie zawdziczaa jednak tej wolnoci jakiemukolwiek adowi prawnemu, ale temu gwnie, e adna sia spoeczna nie panowaa nad sytuacj. Rzd Tymczasowy wyoniony przez D u m dzieli niepewn wadz z Radami Delegatw Robotniczych i onierskich, wskrzeszonymi na podstawie dowiadcze 1905 roku, ale aden z czonw owej dwuwadzy nie sprawowa penej kontroli nad ywioowymi reakcjami uzbrojonych mas, panujcych na ulicach wielkich miast. Bolszewicy byli zrazu niewielk mniejszo-
486
ci w Radach, przy czym we wszystkich partiach panowaa zupena kontuzja co do dalszych losw rewolucji. Lenin zjawi si w Piotrogrodzie w kwietniu, przepuszczony przez Niemcw, razem z kilkudziesicioosobow grup repatriantw z rnych partii politycznych. Dao to przeciwnikom pretekst do pitnowania go jako niemieckiego agenta. Lenin skorzysta z niemieckiej pomocy, oczywicie, nie po to, by poprawi wojenne szanse niemieckiego cesarza, lecz w nadziei, e dalszy rozwj rewolucji przeniesie jej pomie na ca Europ. W Listach z daleka pisanych przed samym wyjazdem ze Szwajcarii sformuowa swoje zasadnicze wskazania strategiczne: poniewa rewolucja rosyjska jest buruazyjna, zadaniem proletariatu jest demaskowa oszustwa klas rzdzcych, ktre nie mog zaspokoi da ludu: chleba, pokoju i wolnoci; hasem dnia jest przygotowanie drugiego etapu" rewolucji, ktry odda wadz proletariatowi przy poparciu pproletariackiej i ubogiej czci chopstwa. To samo rozwin w sawnych Tezach kwietniowych wygoszonych natychmiast po powrocie do kraju: adnego poparcia dla Rzdu Tymczasowego, adnego poparcia dla wojny, przejcie do wadzy proletariatu i biednego chopstwa, zniszczenie republiki parlamentarnej na rzecz republiki rad, zniesienie policji, armii i biurokracji, obieralno i usuwalno wszystkich urzdnikw, konfiskata ziemi obszarniczej, kontrola rad nad ca produkcj spoeczn i podziaem, odnowienie Midzynarodwki, przyjcie przez parti nazwy komunistycznej". Hasa te, ktre byy niedwuznacznym daniem natychmiastowego przejcia do socjalistycznej fazy rewolucji, spotkay si nie tylko ze sprzeciwem mienszewikw, ktrzy upatrywali w nich zupeny odwrt od tradycyjnej doktryny socjalistycznej, lecz napotkay take znaczny opr wrd bolszewikw. Stanowczo Lenina przewaya jednak wahania. Podkrela on wszelako, e n a t y c h m i a s t o w e obalenie Rzdu Tymczasowego jest niemoliwe, skoro trzyma si on dziki poparciu Rad; bolszewicy musz najpierw zdoby kontrol nad Radami i przecign na swoj stron wikszo mas robotniczych przekonawszy je, e niepodobna inaczej zakoczy wojny imperialistycznej, anieli przez dyktatur proletariatu. W lipcu Lenin odwoa haso Caa wadza w rce Rad!", gdy doszed do wniosku, e bolszewicy nie s w stanie chwilowo zdoby w Radach wikszoci, a dominujce partie - mienszewikw i eserw - przeszy na stron kontrrewolucji i stay si pachokami carskich generaw. Tym samym pokojowa droga rewolucji zostaa zamknita. Odwoanie hasa nastpio po demonstracji bolszewickiej, ktra prawdopodobnie - jakkol-
2. Dwie rewolucje
487
wiek pniej Lenin stanowczo temu zaprzecza - bya pierwsz prb objcia wadzy. Zagroony aresztowaniem, Lenin zmuszony by uciec z Piotrogradu i ukrywa si na wsi, skd kierowa dziaalnoci partii i gdzie napisa jeden z najbardziej zdumiewajcych d o k u m e n t w ideologicznych Pastwo i rewolucja: panarchistyczny projekt proletariackiego pastwa, w ktrym wadza sprawowana jest bezporednio przez cao uzbrojonego ludu. Wszystkie podstawowe myli tego programu miay by rycho nie tylko przekrelone przez rozwj rewolucji bolszewickiej, ale rwnie teoretycznie wymiane przez Lenina samego jako absurdalne, syndykalistyczno-anarchistyczne rojenia. Nieudana prba puczu generaa Korniowa przyczynia si do zwikszenia oglnego chaosu i uatwia bolszewikom zadanie. Lenin da, aby partia braa udzia w walce przeciw Korniowowi, eby jednak nie stoczya si" z tego powodu do popierania rzdu Kiereskiego. Jedynie rozwj tej wojny moe nas doprowadzi do wadzy - pisa w licie do KC 30 sierpnia - mwi za o tym w agitacji naley jak najmniej (dobrze pamitajc, e ju jutro wydarzenia mog nas postawi u wadzy i e wtedy jej nie wypucimy z rk" (Dziea, t. 25, str. 308). We wrzeniu bolszewicy zdobyli wikszo w Radzie Piotrogrodzkiej, a Trocki obj jej przewodnictwo. W padzierniku wikszo Komitetu Centralnego (przy sprzeciwie Zinowiewa i Kamieniewa, ktrzy publicznie ogosili swoje weto) gosowaa za zbrojnym powstaniem. Sam akt przejcia wadzy w stolicy odby si stosunkowo atwo z niewielkimi ofiarami. Zjazd Rad, ktry zebra si nastpnego dnia po przewrocie, mia wikszo bolszewick. Przyj on dekret wzywajcy do pokoju bez aneksji i odszkodowa oraz dekret o ziemi. Czysto bolszewicki rzd stan u wadzy, ktrej, zgodnie z obietnic Lenina, nie mia ju wypuci. Co do tego, e Lenin w swej polityce insurekcyjnej spodziewa si niechybnej rewolucji wiatowej lub p r z y n a j m n i e j europejskiej, ktra w wyniku rewolucji rosyjskiej musi rozgorze i e na tym wszystkie swoje kalkulacje opiera, nie moe by adnych wtpliwoci. Byo to zreszt stanowisko powszechnie przyjte wrd bolszewikw i niedyskutowane; aden problem socjalizmu w jednym kraju" nie mg tedy w pierwszych latach po rewolucji si pojawi. W licie poegnalnym do robotnikw szwajcarskich, przed powrotem do Rosji, Lenin pisa, e w zwizku z rolniczym charakterem Rosji i mas niezaspokojonych aspiracji chopw rewolucja w tym kraju moe" przez swj rozmach sta si prologiem wiatowej rewolucji socjalistycznej. Jednake owo moe" rycho zniko z Leninow-
488
skich przemwie i artykuw; przez par lat bije z nich niezachwiana pewno, e proletariacka wadza w Europie Zachodniej jest tu za rogiem, ...dojrzewanie i nieuchronno oglnowiatowej rewolucji socjalistycznej nie ulega wtpliwoci - pisa we wrzeniu 1917. - ...Zdobywszy wadz proletariat Rosji bdzie mia wszystkie szanse utrzymania jej i doprowadzenia Rosji do zwyciskiej rewolucji na Zachodzie". (Rewolucja rosyjska a wojna domowa", Dziea, t. 26, str. 25). Wtpliwoci by nie moe - gosi niemal w przeddzie przewrotu padziernikowego. - Stoimy u progu wiatowej rewolucji proletariackiej" (Kryzys dojrza", tame, t. 26, str. 58). To samo po przewrocie, na III Zjedzie Rad (22 I 1918): we wszystkich krajach wiata rewolucja socjalistyczna dojrzewa nie z dnia na dzie, lecz z godziny na godzin" (tame, str. 479). Wida ju, jak coraz czciej zapalaj si iskry i mno wybuchy poaru rewolucyjnego w Europie Zachodniej, dajce nam pewno bliskiego zwycistwa midzynarodowej rewolucji robotniczej" (sierpie 1918, tame, t. 28, str. 41). Kryzys w Niemczech dopiero si rozpocz. Zakoczy si on nieuchronnie przejciem wadzy politycznej w rce niemieckiego proletariatu" (3 X 1918, tame, str. 93). Niedaleka jest ju chwila, kiedy wszdzie bdzie si wicio pierwszy dzie rewolucji wiatowej" (3 IX 1918, tame, str. 125). Zwycistwo rewolucji proletariackiej na caym wiecie jest zapewnione. Nadciga chwila powstania midzynarodowej Republiki Radzieckiej" (I Zjazd III Midzynarodwki, 6 III 1919, tame, str. 498). Jeszcze 12 lipca roku 1919 na moskiewskiej konferencji partyjnej przepowiada: nastpny lipiec powitamy zwycistwem Midzynarodowej Republiki Radzieckiej - i zwycistwo to bdzie cakowite i nieodwracalne" (tame, t. 29, str. 491). Proroctwa te opieray si nie tylko na obserwacji faktycznych wydarze zwizanych z przypywem fali rewolucyjnej" i powstaniami komunistycznymi w Bawarii, na Wgrzech, w Estonii, ale take na absolutnym przewiadczeniu Lenina, e wojny europejskiej niepodobna w ogle zakoczy inaczej anieli w drodze obalenia kapitalizmu. Sytuacja wojenna staje si sytuacj bez wyjcia. W tym tkwi gwarancja, e nasza rewolucja socjalistyczna ma powane szanse przetrwania a do chwili, w ktrej wybuchnie rewolucja wiatowa, a rkojmi tego jest wojna, ktr zdoaj zakoczy jedynie masy robotnicze" (3 VII 1918, tame, t. 27, str. 526). Nie ma te wtpliwoci co do tego, e Lenin nie wierzy w trwae zwycistwo w jednym kraju: Oczywicie - mwi na III Zjedzie Rad - ostateczne zwycistwo socjalizmu w jednym kraju jest niemoliwe" (tame, t. 26, str. 479). ...zbawienie jest moliwe jedynie na tej drodze midzynarodowej rewolucji
2. Dwie rewolucje
489
socjalistycznej, na ktr wkroczylimy" (artyku z 12 III 1918, tame, t. 27, str. 157). ...my sami rewolucji socjalistycznej w jednym kraju - gdyby to by nawet kraj o wiele mniej zacofany ni Rosja, gdybymy yli w atwiejszych warunkach ni po czterech latach niesychanej, mczcej, cikiej i rujnujcej wojny - wasnymi siami w jednym kraju rewolucji socjalistycznej cakowicie dokona nie moemy" (Przemwienie, 26 V 1918, tame, t. 27, str. 431). Zdajc sobie spraw ze swego rewolucyjnego osamotnienia proletariat rosyjski widzi wyranie, e koniecznym warunkiem i podstawow przesank jego zwycistwa jest poczone wystpienie robotnikw caego wiata albo niektrych przodujcych pod wzgldem rozwoju kapitalizmu krajw" (Przemwienie, 23 VII 1918, tame, t. 27, str. 571). Kiedy nadzieje te spezy na niczym, kiedy okazao si, e proletariat europejski bd nie ma ochoty naladowa bolszewikw, bd ponosi poraki w prbach rewolucyjnych, a e wojn mona zakoczy bez rewolucji, problem co robi ze zdobyt wadz?" stan przed parti. Sprawa rezygnacji z wadzy w ogle nie istniaa; nie istnia te praktycznie problem dopuszczenia do udziau we wadzy innych si socjalistycznych (krtkotrway epizod z udziaem lewicowych eserw w rzdzie by bez znaczenia, zreszt rola ich bya znikoma i bynajmniej nie zasuguje na nazw udziau we wadzy"). Spr o socjalizm w jednym kraju" rozpocz si po mierci Lenina, przy czym Stalin, w walce z Trockim, wprawdzie sfaszowa cakowicie wyjciowe dane sporu, ale by prawdopodobnie wierniejszym stranikiem Leninowskiego dziedzictwa ni Trocki. Spr bowiem nie toczy si o to, czy naley, czy nie naley budowa socjalizmu w kraju, ktry, na skutek licznych okolicznoci dziejowych, znalaz si w izolacji, lecz o to, czy budownictwo socjalistyczne w Rosji m a by podporzdkowane sprawie rewolucji wiatowej, czy te odwrotnie. Pytanie to miao rozstrzygajce znaczenie dla polityki pastwa radzieckiego, przede wszystkim, lecz nie tylko, dla polityki zagranicznej i dla wyznaczania zada Kominternu. Trocki mg wprawdzie powoywa si na liczne wypowiedzi Lenina wiadczce o tym, e Lenin uwaa rewolucj rosyjsk za prolog rewolucji wiatowej, a Rosj Sowieck - za oddzia szturmowy midzynarodowego proletariatu. Lenin, oczywicie nigdy swoich na ten temat owiadcze nie zdementowa; nie zrobi tego rwnie Stalin, przynajmniej werbalnie, dlatego nie mg obej si bez sfaszowania dyskusji i na miejsce waciwego pytania podstawi inne: czy mona zbudowa socjalizm w jednym kraju?", przez co chcia sprawi wraenie, e Trocki rezygnuje z socjalizmu w Rosji. Niepodobna jednak nie zauway, e po zakoczeniu wojny domowej sprawa budw-
490
nictwa pokojowego pochaniaa niemal bez reszty uwag Lenina i e w ostatnich latach polityka jego bya polityk szefa pastwa, nie za wodza wiatowej rewolucji. Mwi jeszcze wprawdzie 29 XI 1920 roku, e gdy tylko bdziemy na tyle silni, eby pokona cay kapitalizm, schwycimy go niezwocznie za kark" (.Dziea, t. 31, str. 449) i z pewnoci tak wanie myla. Kiedy jednak pisa, e komunizm to wadza Rad plus elektryfikacja caego kraju, mia na myli elektryfikacj Rosji, nie za zachodniej Europy. Zmiana ta dokonaa si bez wyranego uzasadnienia teoretycznego, std prba Stalina, by przeciwstawi Trockiego Leninowi w tym wanie punkcie, bya czysto demagogiczna: spr tak sformuowany za ycia Lenina nie istnia. Ale Stalin by nie tylko trzewiejszy od Trockiego w ocenie perspektyw rewolucji wiatowej, lecz take bardziej konsekwentnie interpretowa haso Lenina, i Rosja Sowiecka jest czoowym oddziaem rewolucji. Skoro bowiem tak jest, skoro Rosja Sowiecka jest najcenniejszym skarbem wiatowego proletariatu, to oczywiste jest, e co dobre dla pastwa sowieckiego, to dobre dla wiatowego proletariatu. Powsta mg, oczywicie, problem, co czyni, gdy dorany interes pastwa kci si z doranym interesem jaldego ruchu rewolucyjnego w innym kraju. Lecz wwczas Stalinowska strategia: nigdy nie powica interesw pastwa dla niepewnych losw jakiej rewolucji za granic - bya zgodna z Leninowskimi zasadami. Ze za Lenin tak wanie polityk prowadzi, nie potrzeba lepszego dowodu anieli historia pokoju w Brzeciu Litewskim. Pokj brzeski upokarzajca kapitulacja modej republiki przed Niemcami - zosta przeforsowany przez Lenina przy szalonym wrcz oporze zarwno wasnej jego partii, jak niemal caej Rosji. Dla rosyjskich patriotw niebolszewikw pokj ten musia wyglda jak haba narodowa. Dla bolszewikw - jak zdrada wiatowej rewolucji i odwoanie wszystkich zapewnie wielokrotnie przez Lenina przed rewolucj skadanych, e nie moe by mowy o separatystycznym pokoju z niemieckim imperializmem. Pokj brzeski by wic porak - i zreszt Lenin nigdy nie usiowa sprawy przedstawia inaczej; nie mia on zwyczaju, przez Stalina pniej wprowadzonego, aby wszystkie ldski przedstawia jako olniewajce t r y u m f y Lenin jasno uprzytamnia sobie dylemat: kapitulancki pokj za cen ocalenia wadzy bolszewikw albo wojna rewolucyjna z Niemcami przy olbrzymich szansach poraki i utraty wadzy. Tak te spraw przedstawi partii. Ze bya to bolesna lekcja, wiadczy o tym czsto, z jak powraca do sprawy pokoju brzeskiego do koca ycia. Ale zarazem pokj ten, wymuszony na Komitecie Centralnym przy pocztkowym oporze znacznej wikszoci (gwnie przez Bucharina prowadzonej)
2. Dwie rewolucje
491
by wyranym zapocztkowaniem polityki, ktrej Stalin mia nastpnie zosta kontynuatorem: interes pastwa sowieckiego i wadzy bolszewickiej jest ponad wszystko, w szczeglnoci interes ten nie moe by wystawiony na niebezpieczestwo w imi niepewnych losw wiatowej rewolucji. Nazajutrz niemal po rewolucji sprawa legitymizacji nowej wadzy zostaa rozstrzygnita jednoznacznie i w zgodzie z Leninowskimi zasadami. Wybory do Zgromadzenia Ustawodawczego, przygotowane przed rewolucj, odbyy si w listopadzie 1917 roku i przyniosy bolszewikom okoo jednej czwartej gosw. Byy to jedyne w dziejach Rosji powszechne, rwne i bezrednie wybory, a przeprowadzono je w momencie, gdy popularno bolszewikw wrd ludu bya u szczytu. Zgromadzenie zostao rozpdzone przez uzbrojonych marynarzy i na tym skoczyy si dzieje rosyjskiej demokracji parlamentarnej. Zarwno przed rozpdzeniem Zgromadzenia, jak potem, Lenin wielokrotnie owiadcza, e haso wadzy dla Zgromadzenia oznacza tyle, co przywrcenie panowania obszarnikw i buruazji (w Zgromadzeniu wikszo miaa partia eserw, popierana przez masy chopskie). Powiemy ludowi - mwi Lenin 14 grudnia 1917 r. - e jego interesy naley stawia wyej ni interesy instytucji demokratycznej. Nie wolno cofa si ku starym przesdom, ktre podporzdkowuj interesy ludu formalnemu demokratyzmowi" (Dziea, t. 26, str. 356). Haso Caa wadza w rce Zgromadzenia Ustawodawczego, nieuwzgldniajce zdobyczy rewolucji robotniczo-chopskiej... - haso takie stao si w rzeczywistoci hasem kadetw i kaledinowcw oraz ich pomagierw... Kada bezporednia lub porednia prba rozpatrywania kwestii Zgromadzenia Ustawodawczego ze stanowiska formalno-prawnego, w ramach zwykej demokracji buruazyjnej, bez uwzgldniania walki klasowej i wojny domowej, jest zdrad proletariatu i przejciem na stanowisko buruazji" (26 XII 1917, tame, str. 384-385). W ten sposb Lenin potwierdzi tylko wasne swe, dawne przekonanie, e o tym, czym s interesy ludu", lud adn miar nie moe rozstrzyga. Nie zamierza w rzeczy samej cofa si ku starym przesdom". Mimo to by przekonany przez czas jaki, e jeli dyktatura musi by sprawowana przeciwko chopstwu, to jest znacznej wikszoci narodu rosyjskiego, to jednak moe to by dyktatura popierana przez ogromn wikszo proletariatu. Rycho i to zudzenie miao prysn. Z pocztku jednak nowe pastwo cieszyo si z pewnoci poparciem wikszoci klasy robotniczej i chopstwa. Tylko dziki temu mogo ono przetrwa straszliwe zmagania wojny domowej, w toku ktrych - czego Lenin nie ukrywa - wadza sowiecka kilkakrotnie wisiaa na wosku.
492
Niemal nadludzka energia, jak wydobya z siebie w tych latach partia bolszewicka i masa powicenia, jak zdoaa ona zmobilizowa wrd mas robotniczych i chopskich, ocaliy wadz sowieck, lecz ocaliy j za cen gospodarczej ruiny kraju, milionowych ofiar, powszechnego zdziczenia i nieprawdopodobnych cierpie. W ostatniej fazie walk rewolucja poniosa jeszcze jedn klsk - w wojnie z Polsk. Klska ta ostatecznie rozwiaa nadzieje na ryche przeniesienie sowieckiego systemu do Europy. Co do rde sukcesu rewolucji padziernikowej, Lenin nie stara si bynajmniej sprawy przedstawia w tradycyjnie marksistowskich kategoriach, lecz odwoywa si do zacofania Rosji i niezaspokojonych rewindykacji chopsldch oraz do sytuacji wojennej. Rosjanom - pisa 23 IV 1919 r. - byo atwiej rozpocz wielk rewolucj proletariack, ale trudniej im bdzie j kontynuowa i doprowadzi do ostatecznego zwycistwa w sensie cakowitego zorganizowania spoeczestwa socjalistycznego. atwiej nam byo rozpocz po pierwsze dlatego, e niezwyke - jak na Europ XX wieku - zacofanie polityczne monarchii carskiej wywoywao niezwykle silny rewolucyjny napr mas. Po drugie, zacofanie Rosji doprowadzio do swoistego poczenia rewolucji proletariackiej przeciwko buruazji z rewolucj chopsk przeciwko obszarnikom (Trzecia Midzynarodwka i jej miejsce w historii", Dziea, t. 29, str. 303). Na III Zjedzie Midzynarodwki (1 VII 1921) wyjani jeszcze dokadniej: Odnielimy w Rosji zwycistwo, i to z tak atwoci, dlatego, e rewolucj nasz przygotowywalimy podczas wojny imperialistycznej. By to pierwszy warunek. Mielimy dziesi milionw robotnikw i chopw pod broni i hasem naszym byo: natychmiastowy pokj za wszelk cen. Zwyciylimy dlatego, e najszersze masy byy rewolucyjnie nastrojone przeciwko wielkim obszarnikom". Po wtre za odnielimy zwycistwo dlatego, e przyjlimy nie nasz program agrarny, lecz program eserowski, i zrealizowalimy go w praktyce. Nasze zwycistwo na tym wanie polegao, e zrealizowalimy program eserowski" (Dziea, t. 32, str. 503). Lenin, w rzeczy samej, zdawa sobie spraw od dawna, e gdyby komunici rosyjscy mieli czeka - wzorem partii zachodnich - na chwil, gdy sprzeczno midzy stosunkami produkcji a siami wytwrczymi" osignie dostateczny poziom, rewolucj proletariack mona midzy bajki woy. Uwiadamia sobie wyranie, e przebieg rosyjskich wydarze nie mia nic wsplnego z tradycyjnymi schematami marksistowskimi, chocia nie rozway tej kwestii teoretycznie w caej oglnoci. Rewolucja rosyjska opieraa sw si masow nie na konflikcie klasowym robotnikw i buruazji, lecz na
3. Pocztki gospodarki socjalistycznej
493
aspiracjach chopw, na rozprzeniu wojennym i na pragnieniu pokoju. Bya to rewolucja komunistyczna w tym znaczeniu, i w jej wyniku wadza pastwowa znalaza si w rkach partii komunistycznej, lecz nie w tym, by miaa potwierdzi marksistowskie schematy co do losw kapitalistycznego spoeczestwa.
3- Pocztki gospodarki socjalistycznej

Z punktu widzenia ekonomicznego historia Rosji Sowieckiej za ycia Lenina dzieli si na dwa okresy: tak zwanego komunizmu wojennego oraz (od wiosny 1921 r.) Nowej Polityki Ekonomicznej. Termin komunizm wojenny" ukuty zosta pniej, ju po przejciu do NEP-u i jest mylcy, gdy sprawi ma wraenie, e chodzio o tymczasow polityk zwizan z wojn domow i z koniecznoci stosowania rodkw nadzwyczajnych dla zdobycia ywnoci w zrujnowanym kraju. Tak te sprawa bywa przedstawiana niejednokrotnie w podrcznikach historycznych. Wynika by miao z tego przedstawienia, e NEP by niejako zaplanowanym od pocztku sposobem organizacji ekonomicznej, lecz e nie mg, wskutek nadzwyczajnych okolicznoci wojny domowej, zosta wprowadzony wczeniej. Innymi sowy - e NEP nie by odwrotem i przyznaniem si do bdu, lecz powrotem na normaln" i od dawna projektowan drog rozwojow, z ktrej partia musiaa chwilowo zboczy, przymuszona okolicznociami. W rzeczywistoci ani przebieg wydarze, ani ich interpretacja przez Lenina nie pozostawiaj adnych wtpliwoci co do tego, e w komunizm wojenny" by pomylany od pocztku jako system ekonomiczny, ktry ma trwa a do cakowitego zwycistwa komunizmu", NEP natomiast przyznaniem si do poraki. Kluczow spraw w zrujnowanej Rosji bya, oczywicie, produkcja ywnoci, zwaszcza zboa. Tak zwany komunizm wojenny polega nade wszystko na przymusowej rekwizycji wszystkich nadwyek ywnociowych chopw - albo raczej wszystkiego, co wadza lokalna lub rekwizycyjne oddziay uwaay za nadwyki. Poniewa niepodobiestwem byo realne wyliczenie zasobw i nadwyek" w milionach drobnych gospodarstw, system rekwizycji nie tylko obrci przeciwko wadzy masy chopskie, nie tylko spowodowa gigantyczn mas przekupstwa i gwatw, ale nieuchronnie prowadzi do ruiny produkcji rolnej, a tym samym do ruiny caego systemu wadzy. Lenin wszelako zakada, e w kraju drobnochopskim wolny handel zboem - nie chwilowo, lecz zasad-
494
niczo - oznacza ni mniej ni wicej, jak powrt do kapitalizmu, e wic ci, ktrzy w imi ekonomicznego uzdrowienia kraju proponuj wolny handel, s sprzymierzecami Koczaka. W przemwieniu 1 9 V 1 9 1 9 r . wyjania, e w tym momencie dziejowym na pierwszy plan wysuwa si walka uciskanych mas pracujcych o cakowite obalenie kapitau, o cakowite zniesienie produkcji towarowej [podkr. L. K.], (Dziea, t. 29, str. 345), a wolny handel zboem jest ekonomicznym p r o g r a m e m Koczaka. 3 lipca tego roku, w przemwieniu o sytuacji aprowizacyjnej, powtrzy to samo jeszcze dobitniej, powiadajc, e sprawa wolnego handlu jest decydujca w ostatecznej walce z kapitaem i e w tej dziedzinie adne ustpstwa nie s moliwe", gdy rezerw ekonomiczn Denikina i Koczaka jest wanie wolny handel. Wiemy, e ldedy w kraju istnieje wolny handel zboem, to okoliczno ta jest wanie gwnym rdem kapitalizmu, rdem, ktre dotychczas wanie byo przyczyn upadku wszystkich republik. Teraz toczy si decydujca i ostatnia walka z kapitalizmem i wolnym handlem, nasza najbardziej zasadnicza bitwa midzy kapitalizmem a socjalizmem. Jeli w walce tej zwyciymy, to powrotu do kapitalizmu i dawnej wadzy, do tego wszystkiego, co byo przedtem, ju nie bdzie. Powrt ten stanie si niemoliwy, trzeba tylko prowadzi wojn z buruazj, ze spekulacj, z drobn gospodark" (tamie, str. 525). To samo w niedrukowanym wczenie artykule o wolnym handlu zboem: Wolno handlu zboem to powrt do kapitalizmu, do wszechwadzy obszarnikw i kapitalistw, do zaciekej walki midzy ludmi o zysk, do wolnego bogacenia si nielicznych, do ndzy mas, do ich wiecznej niewoli" (tame, str. 571). Jeli wic Lenin nie nastawia si na natychmiastowe przejcie do kolektywnej lub pastwowej gospodarki rolnej, to jednak nie mia wtpliwoci co do tego, e produkcja rolna od pocztku musi znajdowa si pod bezporedni kontrol pastwa i e bez ruiny socjalizmu nie moe by mowy o swobodnym obrocie towarowym. Od pocztku zamierza oprze gospodark roln na policyjnym przymusie w stosunku do chopw i na bezporednim zagrabianiu ich plonw w postaci kontyngentw, ktre w zaoeniu (niemoliwym praktycznie do realizacji) miay by takie, by pozostawiay chopom ziarno siewne na przyszy rok i m i n i m u m ywnoci dla nich samych. Przejcie do NEP-u byo wynikiem katastrofalnych skutkw tej polityki. Katastrof t przewidywali zreszt mienszewicy i eserzy, pitnowani, wizieni i zabijani z tej racji jako agenci biaogwardzistw. Na X Zjedzie partii, w marcu 1921 r., Lenin rzuci haso odwrotu. Owiadczy, e produkcja drobno-chopska musi przez dugie lata istnie,
3. Pocztki gospodarki socjalistycznej
495
a tym samym haso wolnego handlu bdzie nieuniknione... Haso to bdzie si rozpowszechnia dlatego wanie, e odpowiada ono ekonomicznym w a r u n k o m ycia drobnego wytwrcy" (Dziea, t. 32, str. 187). Przyzna, e w dziedzinie nacjonalizacji handlu i przemysu partia popenia bd posuwajc si dalej, ni kazay wzgldy teoretyczne i praktyczne" i e musimy zaspokoi potrzeby gospodarcze redniego chopstwa i zdecydowa si na wolno obrotu, w przeciwnym razie - wobec odwlekania si midzynarodowej rewolucji - niepodobna, z ekonomicznego p u n k t u widzenia niepodobna, zachowa wadzy proletariatu w Rosji" (tame, str. 229). NEP pomylany by, jak Lenin wkrtce po tym podkreli - na serio i na dugo", przy czym polega on nie tylko na zastpieniu przymusowego cigania wszystkich nadwyek rolnych - jednolitym podatkiem ywnociowym, ale i na wielu innych posuniciach: liczne koncesje dla kapitau zagranicznego w Rosji, popieranie spdzielczoci, system dzierawienia pastwowych zakadw wytwrczych przez osoby prywatne, ulgi dla prywatnego handlu i powierzanie prywatnym k u p c o m p r o d u k t w pastwowych do dystrybucji, zwikszenie samodzielnoci i inicjatywy przedsibiorstw pastwowych w dysponowaniu rodkami finansowymi i zasobami materiaowymi, wprowadzenie bodcw materialnych w produkcji. Okazao si teraz, e na pierwsze miejsce wysuwa si wymiana towarowa jako p o d s t a w o w a dwignia nowej polityki ekonomicznej" (tame, str. 459). Ze chodzio o naprawienie katastrofalnego bdu - Lenin nie tai. Liczylimy - lub moe suszniej byoby powiedzie: przypuszczalimy nie majc do tego dostatecznych podstaw - e za pomoc bezporednich rozporzdze pastwa proletariackiego zdoamy w kraju o drobnej gospodarce chopskiej zorganizowa produkcj pastwow i pastwowy podzia p r o d u k t w wedug zasad komunistycznych. ycie ujawnio nasz bd. Okazao si, e niezbdny jest szereg szczebli przejciowych - kapitalizm pastwowy i socjalizm - aby przygotowa, wieloletni prac przygotowa, przejcie do komunizmu. Nie budujcie na samym tylko entuzjazmie, lecz wykorzystujc entuzjazm zrodzony przez wielk rewolucj i biorc za punkt wyjcia interes osobisty ludzi, ich osobiste zainteresowanie oraz rozrachunek gospodarczy postarajcie si zbudowa najpierw mocne kadki, ktre w kraju o drobnej gospodarce chopskiej prowadzi bd poprzez kapitalizm pastwowy do socjalizmu" (tame, t. 33, str. 42). Prba przejcia do komunizmu sprawia, e pod wiosn 1921 ponielimy na froncie gospodarczym porak powaniejsz ni jakakolwiek poraka zadana nam przez Koczaka, Denikina czy Pisudskiego; bya to poraka o wiele bardziej
496
powana, o wiele bardziej dotkliwa i niebezpieczna. Wyrazia si ona w tym, e prowadzona przez nasze kierownictwo polityka gospodarcza okazaa si oderwana od m a s i nie spowodowaa takiego wzrostu si wytwrczych, jald program naszej partii uznaje za podstawowe i niecierpice zwoki zadanie. Kontyngenty na wsi - owe bezporednie komunistyczne podejcie do zada budownictwa w miecie - przeszkadzay wzrostowi si wytwrczych i stay si gwn przyczyn gbokiego kryzysu gospodarczego, z ktrym stanlimy oko w oko na wiosn 1921 roku" (Przemwienie, 17 X 1921, Dziea, t. 33. str. 49). Nowa Polityka Ekonomiczna bya - po pokoju brzesldm - drugim wybitnym posuniciem, ktre ujawnio nadzwyczajn zdolno Lenina do rezygnacji z doktrynalnych zaoe, ldedy chodzio o spraw wadzy. NEP nie spowodowa wprawdzie takich oporw w partii, jak pokj brzeski, widoczne bowiem byo dla wszystkich, e kraj znajduje si nad brzegiem przepaci. Niemniej by to odwrt w kierunku kapitalizmu (cofamy si, by lepiej skoczy - jak to Lenin uj). W poprzednich latach Lenin wierzy, e wszystkie p o d s t a w o w e kwestie ekonomiczne daj si rozwiza policyjnym i wojskowym terrorem. Wzorowa si rwnie pod tym wzgldem na jakobinach i wyobraa sobie, e jakobiska polityka zaatwiania terrorem trudnoci gospodarczych przyniosa doskonae wyniki. Usiowa powtrzy t sam polityk i tak samo znalaz si na progu klski, z ktrej wszake potrafi si wycofa w ostatniej chwili. Jego wskazwki dotyczce polityki gospodarczej z okresu komunizmu wojennego" s proste: rozstrzeliwa, wizi, zastrasza. Okazao si wszake, zgodnie zreszt z marksistowsk doktryn, e ycie ekonomiczne rzdzi si wasnymi prawami, ktrych nie m o n a zama terrorem; w okresie rozprzenia i powszechnego godu zabijanie spekulantw nie niszczy bynajmniej spekulacji.
4* Dyktatura proletariatu i dyktatura partii

N i e m n i e j n o w a sytuacja e k o n o m i c z n a s p o w o d o w a a zmiany, k t r e nieuchronnie wywoa musiay sprzeciw rwnie w partii. Wszystkie obietnice przedrewolucyjne okazay si byskawicznie wistkiem papieru. Lenin obiecywa zniesienie armii staej, zniesienie policji, zrwnanie pac wszystkich funkcjonariuszy i specjalistw do poziomu pac wykwalifikowanych robotnikw, bezporednie rzdy uzbrojonego ludu. Nazajutrz po rewolucji, na dugo przed NEP-em, utopijno tych projektw staa si oczywista.
4. Dyktatura proletariatu i dyktatura partii
497
Armia oparta na zawodowych oficerach musiaa zosta natychmiast zorganizowana zgodnie z zasadami obowizujcymi we wszystkich armiach, to jest wedle zasady hierarchii, dyscypliny i strachu. Trocki, ktry by gwnym organizatorem Armii Czerwonej, okaza si w tym dziele geniuszem; jemu te gwnie zawdzicza naley sukcesy w wojnie domowej. Wprawdzie rodki zastosowane w tej organizacji byy brutalne - chwytanie i mordowanie zakadnikw, zabijanie dezerterw, zabijanie tych, ktrzy dezerterw ukrywali, zabijanie za brak dyscypliny itd. Niemniej nawet do zastosowania takich rodkw potrzebna bya znaczna sia zbrojna, ktrej mona byo zaufa: dla utrzymania armii rodkami strachu i terroru trzeba duej iloci ludzi, ktrzy gotowi s ten terror stosowa w sytuacji, kiedy kontrterror jest potny. Natychmiast po rewolucji naleao take zbudowa aparat policyjny, ktrego sprawnym architektem zosta Feliks Dzieryski. Rycho okazao si, e organizacja produkcji wymaga przywilejw dla specjalistw i e po prostu niepodobna jej zorganizowa skutecznie na podstawie samego zastraszania. W tej sprawie Lenin przekona si bardzo szybko, e naley, jak pisa, zdoby si na kompromis i odstpi od zasad Komuny Paryskiej (ju w artykule Najblisze zadania wadzy radzieckiej z kwietnia 1918 r.). Od pocztku te rzuci haso, i naley uczy si od buruazji. To samo haso rzucone kiedy przez Struvego, byo d o w o d e m jego zaprzastwa. Teraz jednak Lenin owiadczy, e ci, co sdz, i mona zbudowa socjalizm nie uczc si od buruazji, maj mentalno mieszkacw Afryki rodkowej (Posiedzenie WCIK-u, 29 IV 1918). Coraz wicej miejsca w jego pismach i przemwieniach zajmuj kwestie kultury", to jest sprawnoci technicznej i administracyjnej, niezbdnej w kierowaniu przemysem i pastwem. Z coraz wikszym naciskiem nalega na to, e komunici musz si wyzby swojej chepliwoci, przyzna si do nieuctwa i przyswaja sobie wszystkie umiejtnoci techniczno-administracyjne, stworzone przez buruazj (co do zalet komunistw w innych sprawach ni agitacja i walka polityczna, Lenin mia zawsze zdanie jak najgorsze; jeszcze w 1913 roku na wie, e Gorki znajduje si pod opiek lekarza-bolszewika, napisa niezwocznie list z daniem, by Gorki uda si do prawdziwych lekarzy i eby Bg go chroni przed lekarzami-towarzyszami, bo to wszystko osy). Take ju w 1918 roku pojawi si w jego myli drugi, obok Komuny Paryskiej, wzr do naladowania: car Piotr I. Dopki rewolucja w Niemczech zwleka jeszcze z rozwizaniem, zadaniem naszym jest uczy si kapitalizmu pastwowego od Niemcw, przyswaja go sobie ze wszystkich si, nie szczdzi dyktatorskich metod, aby to przyswajanie przypieszy jeszcze bardziej, ni
498
Piotr przypiesza przyswajanie kultury zachodniej przez barbarzysk Ru, nie cofajc si przed barbarzyskimi rodkami walki z barbarzystwem" (O lewicowej dziecinadzie i o drobnomieszczaskoci", Dziea, t. 27, str. 351). Rycho wprowadzono zasad jedynowadztwa w zarzdzaniu przemysem, a wszelkie rojenia o kolektywnym kierowaniu zakadami wytwrczymi potpione zostay jako syndykalistyczne odchylenia. Byy zatem dwa rodki na z b u d o w a n i e n o w e g o spoeczestwa: upowszechnianie wiedzy techniczno-administracyjnej oraz przymus i zastraszanie. NEP nie mia by i nie by bynajmniej rozlunieniem politycznego i policyjnego przymusu. Niebolszewicka prasa, zlikwidowana w czasie wojny domowej, nigdy nie zostaa wznowiona. Opozycyjne partie socjalistyczne mienszewikw i eserw - zostay rozgromione terrorem i zlikwidowane. Autonomia uniwersytetw skoczya si ostatecznie w 1921 roku. Lenin niezliczon ilo razy tumaczy, e tak zwana wolno prasy" jest oszustwem buruazyjnym, podobnie jak wolno zgromadze i partii; w ustroju buruazyjnym wolno ta jest fikcj, skoro lud nie ma do dyspozycji drukarni ani sal na zgromadzenia. Ustrj sowiecki z kolei odda te wszystkie rodki w rce ludu" i jest rzecz oczywist, e lud nie moe zostawi buruazji swobody oszukiwania go; poniewa za mienszewicy i eserzy stoczyli si na pozycje buruazyjne, to jasne jest, e ich rwnie dotycz oglne zasady dyktatury proletariatu. Zamknicie gazet mienszewickich w lutym 1919 roku Lenin uzasadnia tym, e Wadza radziecka w chwili ostatniej, decydujcej i najostrzejszej walki zbrojnej przeciwko wojskom obszarnikw i kapitalistw nie moe tolerowa u siebie ludzi, ktrzy nie chc ponosi cikich ofiar wraz z robotnikami i chopami, walczcymi o suszn spraw" (Dziea, t. 28, str. 465). Na VII Zjedzie Rad w grudniu 1919 r. powiedzia, e gdy Martow twierdzi, i bolszewicy reprezentuj mniejszo klasy robotniczej, to powtarza sowa bestii imperialistycznych" - Wilsona, Clemenceau i Lloyd George'a, tym samym za - i to bya konkluzja wywodu, logicznie nienaganna - trzeba si mie na bacznoci i wiedzie, e tutaj CzK jest konieczna!" (Oklaski) (Dziea, t. 30, str. 239). Rozpdzenie niebolszewickich organizacji i pism, wygnanie z kraju (stosowano jeszcze w agodny rodek) kilkuset najwybitniejszych intelektualistw rosyjskich, czystki we wszystkich instytucjach kulturalnych, upowszechnienie atmosfery strachu, wszystko to musiao rycho - nie na mocy z gry powzitego planu, lecz na mocy naturalnej tendencji spoecznej - spowodowa przeniesienie si niektrych konfliktw spoecznych na teren partii bolszewickiej i tym samym przeniesienie do samej partii tego
499
samego procesu stabilizacji despotycznej wadzy, ktry partia wprowadzia dla reszty spoeczestwa. Wojna domowa przyniosa ruin ekonomiczn, powszechne wyczerpanie i zmczenie, wykrwawiona klasa robotnicza nie reagowaa na ochocze wezwania do tego samego entuzjazmu i tego samego ducha powicenia w budownictwie pokojowym, jakie wykazaa na froncie. Ze bolszewicy reprezentuj ca klas robotnicz, byo ju, po 1918 roku, po prostu aksjomatem, ktrego sprawdzenie nie byo moliwe, gdy nie istniay po temu adne instytucjonalne rodki. Niemniej niezadowolenie i gniew proletariatu zdoay si ujawni. Ujawniy si w najbardziej dramatyczny sposb w krwawo zdawionym powstaniu kronsztadzkim wiosn 1921 roku. Marynarze kronsztadzcy stali na stanowisku wadzy sowieckiej - podobnie jak olbrzymia wikszo klasy robotniczej, lecz bynajmniej nie utosamiali jej z despotyzmem jednej partii rzdzcej. Przeciwnie, chcieli wanie wadzy Rad, nie za wadzy partii. W samej partii niezadowolenie proletariatu doszo do gosu w silnym nurcie tak zwanej opozycji robotniczej, ktr w KC reprezentowali midzy innymi Aleksander Szlapnikow i Aleksandra Koontaj. Opozycja daa, eby zarzdzanie gospodarcze leao w rkach powszechnej organizacji robotnikw, to jest zwizkw zawodowych; domagaa si zrwnania pac i protestowaa przeciw despotycznym m e t o d o m rzdzenia parti. Krtko mwic: opozycja robotnicza daa dyktatury proletariatu w takim znaczeniu, w jakim pisa o niej Lenin przed rewolucj. Wierzya, e mona zapewni demokracj dla robotnikw i demokracj wewntrzpartyjn w warunkach, w ktrych demokracja dla caej pozostaej ludnoci zostaa zniesiona. Ani Lenin, ani Trocki nie podzielali ju tych zudze. Opozycja zostaa napitnowana jako anarchosyndykalistyczne odchylenie, a jej rzecznicy pod rnymi pretekstami odsunici od dziaalnoci partyjnej (cho nie uwizieni ani zabici). Rozwina si, w zwizku z tym, generalna dyskusja na temat miejsca i funkcji zwizkw zawodowych w systemie sowieckim. Uprzednio, w marcu 1918 roku, Lenin piorunowa na mienszewikw, ktrzy twierdzili, e zwizki zawodowe w interesie utrzymania i utrwalenia klasowej samodzielnoci poletariatu nie powinny stawa si organizacjami pastwowymi". Ot pogld ten by i pozostaje bd buruazyjn prowokacj najordynarniejszego rodzaju, bd kracowym brakiem rozsdku... Klasa robotnicza staje si i staa si panujc klas w pastwie. Zwizki zawodowe staj si i powinny si sta organizacjami pastwowymi, na ktrych przede wszystkim spoczywa odpowiedzialno za reorganizacj caego ycia gospodarczego na zasadach socjalizmu" (Dziea, t. 27, str. 218).
500
Idea upastwowienia zwizkw zawodowych bya logiczn konsekwencj caej teorii dyktatury proletariatu. Skoro proletariat utosami si z wadz pastwow, to myl, e robotnicy mieliby broni swoich interesw przeciwko pastwu jest jawnym nonsensem. Tak wanie rozumowa i pniej Trocki. Lenin jednak z czasem zmieni zdanie w obu punktach cytowanego wanie wywodu. Doszedszy do wniosku, w 1920 roku, e pastwo sowieckie cierpi na wypaczenie biurokratyczne, zaatakowa Trockiego za teori, ktr sam niedawno by gosi i oznajmi, e zwizki zawodowe musz broni robotniczego pastwa, ale musz zarazem broni robotnikw przed ich wasnym pastwem czy raczej jego naduyciami. Natomiast sprzeciwi si gwatownie pomysowi, by miay one zarzdza efektywnie gospodark i w tej roli zastpowa aparat pastwowy. Jednoczenie Lenin podj rodki, aby zapobiega w przyszoci wyanianiu si w samej partii grup opozycyjnych. Przyjto zasad, wedle ktrej Komitet Centralny ma prawo usuwa ze swojego skadu czonkw wybranych na zjedzie. Przyjto take zakaz formowania frakcji wewntrzpartyjnych. W ten sposb dyktatura, zrazu rozcignita na spoeczestwo w imieniu klasy robotniczej, p o t e m na klas robotnicz w imieniu partii, przeniosa si teraz do wewntrz partii samej, zgodnie z naturaln logik rzeczy. Podstawy jednostkowej tyranii zostay stworzone. Coraz wicej miejsca zajmuje te w ostatnich latach dziaalnoci Lenina sprawa owego wypaczenia biurokratycznego". Coraz wicej skarg, e aparat pastwowy rozrasta si w nieskoczono bez adnej potrzeby, i e zarazem tene aparat nie jest w stanie niczego sprawnie zaatwi, lecz zwraca si z najdrobniejszymi kwestiami do najwyszych wadz partyjnych, e panuje powszechny chaos i jaowa papierkowa mitrga itd. Nie wydaje si, by Leninowi przyszo kiedykolwiek na myl, e w samym systemie, w ktrym, jak to sam wielokrotnie podkrela, panowa ma przemoc, nie za prawo, wszystkie rda tych nieszcz s zawarte; Lenin bezustannie da zamykania do wizie ludzi za nieudolno, a zarazem zdumiewa si, e aparat pastwowy ucieka przed decyzjami i woli je zawsze spycha na zwierzchnikw. da bezustannej kontroli i wszech wyczerpujcej ewidencji, a jednoczenie nie mg si nadziwi temu, e aparat tyle czasu powica na czysto papierkowe zajcia (definicja Lenina socjalizm to wadza Rad plus elektryfikacja" jest cytowana bardzo czsto; rzadziej jest cytowana druga definicja, wymylona natychmiast po przewrocie padziernikowym: socjalizm - to przede wszystkim ewidencja" - posiedzenie WCIK, 17 XI 1917, Dziea, t. 26, str. 285). Zbudowa system, w ktrym
501
kada krytyka moga by uznana, stosownie do widzimisi lokalnej wadzy partyjnej lub policyjnej - za akt kontrrewolucji i narazi sprawc na mier lub uwizienie, a jednoczenie domaga si miaej krytyki aparatu ze strony ludu pracujcego. Diagnoza biurokratycznego raka bya u Lenina prosta: brak kultury", to jest sprawnoci administracyjnej, brak wyksztacenia i ogady. Lekarstwa take byy proste i sprowadzay si do dwch; po pierwsze, wsadza do wizienia za biurokratyzm, po wtre stworzy nowe aparaty kontroli zoone z uczciwych robotnikw. Lenin wielk wag przywizywa do instytucji inspekcji robotniczo-chopskiej, ktrej da prawo nadzoru nad wszystkimi ogniwami aparatu pastwowego, a ktr Stalin zawiadywa. Ostatecznie wic w jego mniemaniu, skuteczno walki z biurokracj miaa w caoci opiera si na uczciwoci owej najwyszej wadzy kontrolnej czuwajcej nad wszystkimi innymi wadzami kontrolnymi. Ze inspekcja ta, poza tym, e wprowadzaa dodatkowy chaos mnstwem niekompetentnych zarzdze, ktre wydawaa rnym ogniwom wadzy, a take wzmacniaa liczne istniejce narzdzia zastraszenia, stanie si nadto biczem w wewntrzpartyjnych rozgrywkach i orem w rku Stalina (generalnego sekretarza partii od 1922 r.), Lenin nie przewidzia. Stworzy ostateczne lekarstwo" na biurokracj w postaci jeszcze jednego ogniwa w biurokratycznym acuchu, ktry, jak dobrze widzia, opasywa kraj w sposb nieodwoalny. Rosa jak lawina potna hierarchia biurokratyczna, wyposaona we wszystkie prawa nad yciem i mierci wszystkich obywateli, kierowana od gry przez wierzcych komunistw, lecz coraz bardziej, z biegiem czasu, wypeniona mas arywistw, pochlebcw i sykofantw, ktrzy nieuchronnie - cho by to proces wieloletni modelowali styl rzdzenia. Ostatnie dwa lata ycia Lenina s ju pod znakiem zbliajcej si mierci i fizycznego zniedonienia po kolejnych wylewach, jakich dozna na tle cikiej sklerozy. Prowadzi jednak walk do koca. Sawny jego testament", czyli notatki pisane w grudniu 1922 r. i styczniu 1923 r., przeznaczone dla zjazdu partyjnego i nastpnie ukrywane przed spoeczestwem sowieckim przez 33 lata, odbijaj jego bezradno w obliczu trudnoci pastwa i narastajcej walki o wadz w hierarchii partyjnej. Atakuje w nich przede wszystkim Stalina, ktry skupi w swych rkach nadmiern wadz, a jest czowiekiem brutalnym, kaprynym i nielojalnym, nie powinien tedy zajmowa wicej stanowiska generalnego sekretarza. Krytykuje wady Trockiego, Piatakowa, Zinowiewa, Kamieniewa oraz niemarksistowskie pogldy Bucharina. Pitnuje Ordonikidzego, Stalina i Dzieryskiego za wielko-
502
ruski nacjonalizm i brutalno wykazane w czasie najazdu Armii Czerwonej na Gruzj; domaga si obrony narodowoci nierosyjskich przed rdzennie rosyjskim dzierymord" i przepowiada, e przy rzdach aparatu, ktry, jak pisze przejlimy od caratu i tylko leciutko pomazalimy radzieckim chryzmem", wolno wystpienia narodowych republik ze Zwizku okae si wistkiem papieru, niezdolnym do obrony obcoplemiecw w Rosji przed najazdem owego rdzennie rosyjskiego czowieka, Wiellcorusa-szowinisty, w istocie rzeczy ajdaka i gwaciciela, jakim jest typowy biurokrata rosyjski" (Dziea, t. 36, str. 635). Wezwania te, przestrogi i nagany nie miay wielkiego znaczenia. Lenin da obrony mniejszoci narodowych i respektowania prawa do samookrelenia nazajutrz potem, kiedy Armia Czerwona, z jego bogosawiestwem, przeprowadzia najazd na Gruzj, ktra miaa wasny, w demokratycznych wyborach powoany, rzd socjalistyczny (mienszewicki). Zamierza zapobiec walce frakcyjnej przez zwikszenie iloci czonkw Komitetu Centralnego - jak gdyby w warunkach, w ktrych z demokracji wewntrzpartyjnej, w wyniku jego wasnych zabiegw, ocalay tylko szcztld, sama ilo czonkw KC moga mie jakiekolwiek znaczenie. Skrytykowa wszystkich czoowych dziaaczy partyjnych i zarazem da zmiany na stanowisku sekretarza generalnego, przy czym nie byo wiadomo, kogo mia na myli jako nastpc: Trockiego, ktry jest przesadnie pewny siebie", Bucharina, ktry nie jest marksist, Zinowiewa i Kamieniewa, ktrych zdrada w padzierniku nie bya przypadkiem", Piatakowa, na ktrym nie mona polega w powanych sprawach politycznych? Niezalenie od tego, jakie byy waciwe intencje polityczne tego dokumentu, Testament", dzi odczytywany, brzmi jak okrzyk rozpaczy. Lenin umar 21 stycznia 1924 roku, (sugestia, pniej przez Trockiego wysunita, i zosta otruty przez Stalina, nie jest w aden sposb potwierdzona). Nowe pastwo miao rozwin si wedle zasad, ktre m u zaszczepi. Jego mumia, po dzi dzie wystawiona w moskiewskim mauzoleum, staa si symbolem nowego adu, ktry, jak Lenin obiecywa, mia rycho ogarn ludzko.
5- Teoria imperializmu i rewolucji

Bolszewicka teoria imperializmu bya dzieem Lenina i Bucharina, przy czym ten ostatni sformuowa po raz pierwszy zaoenia strategii rewolu-
5. Teoria imperializmu i rewolucji
503
cyjnej dla nowego etapu dziejowego. Lenin w swoim Imperializmie, powoujc si, jak wspomniano, gwnie na dziea Johna A. Hobsona (Imperializm, 1902) i Rudolfa Hilferdinga (Kapita finansowy, 1910), wylicza pi podstawowych cech, ktre rni imperializm od kapitalizmu przedmonopolistycznego: 1) koncentracja produkcji i kapitau wyraajca si w panowaniu wielkich monopoli w gospodarce wiatowej; 2) fuzja kapitau bankowego z przemysowym i powstanie, w zwizku z tym, oligarchii finansowych; 3) szczeglnie wielka rola eksportu kapitaw; 4) podzia wiata midzy monopolistyczne zwizki midzynarodowe kapitalistw; 5) zakoczenie terytorialnego podziau wiata midzy wielkie mocarstwa imperialistyczne. Sytuacja ta bynajmniej nie agodzi sprzecznoci kapitalizmu, lecz zaostrza je do najwyszego stopnia; nierwnomiernoci rozwojowe systemu i zacieka walka konkurencyjna nie tylko nie zmniejszaj prawdopodobiestwa wojen, ale czyni je coraz bardziej nieuchronnymi. Ostatni punkt jest wany dla Lenina w zwizku z jego atakiem na Kautsky'ego. Kautsky bowiem wysun myl, i mona przewidywa przejcie obecnego systemu ekonomiki wiatowej w faz ultraimperializmu", kiedy to wielkie potgi pastwowe i wielkie kartele midzynarodowe ustabilizuj podzia wiata i wyruguj ze wojny. Bya to wprawdzie tylko luna hipoteza, ktrej Kautsky nie przedstawia bynajmniej jako koniecznej drogi rozwojowej, dla Lenina wszake stanowia ona kamie obrazy, gdy wynikaa z niej moliwo kapitalizmu bez wojen, a wic kapitalizmu, w ktrym rwnie rewolucje s znacznie mniej prawdopodobne. Ot ta gupiutka bajeczka" Kautsky'ego jest antymarksistowska i demaskuje jego oportunizm. Imperializm nie moe si obej bez wojen, albowiem nie m a innego rodka dla usuwania i regulowania nierwnomiernoci rozwojowych wiata. Std wniosek, ktry Lenin wysun w artykule Program wojenny rewolucji proletariackiej, pisanym w 1916 roku: socjalizm nie moe zwyciy rwnoczenie w e wszystkich krajach; proces rewolucyjny rozpocznie si w jednym lub kilku krajach, co spowoduje dalsze konflikty i wojny. Zwizek midzy nierwnomiernym rozwojem ekonomicznym wiata, ktry zarazem sta si jednym globalnym systemem, a perspektywami rewolucji, wyjani Bucharin w kilku ksikach, pisanych w czasie wojny i w pierwszych latach po rewolucji. Imperializm, jak twierdzi, usiuje przezwyciy anarchi produkcji i zorganizowa racjonalny system gospodarki przy pomocy pastwa jako siy nadzorczej i regulujcej. Nie jest jednak w jego mocy u s u n sprzecznoci i konkurencj, a tym samym - wojny imperialistyczne. System kapitalistyczny jako cao jest ju dojrzay do
504
rewolucji socjalistycznej, lecz rewolucje takie s znacznie bardziej prawdopodobne nie tam, gdzie rozwj technologiczny osign najwyszy poziom (i gdzie zarazem buruazja, dziki nadzwyczajnym zyskom, zdolna jest przekupywa wysokimi pacami ldas robotnicz i odciga j od rewolucji), lecz tam, gdzie koncentracja sprzecznoci jest najwiksza, wic na obrzeach kapitalistycznego wiata, w krajach zacofanych, kolonialnych lub pkolonialnych. One wanie, wskutek poczenia najintensywniejszego wyzysku z uciskiem narodowym, z ruchami chopskimi, stanowi najsabsze ogniwo, gdzie acuch wiatowego systemu moe by gwatownie przerwany. Ruchy spoeczne w krajach sabo rozwinitych nie mog wprawdzie doprowadzi do bezporedniego ustanowienia porzdkw socjalistycznych, s jednak naturalnymi sprzymierzecami proletariatu krajw przodujcych i mog wytworzy przejciowe formacje spoeczne, w ktrych realizacja zada buruazyjno-demokratycznych zbiegnie si ze stopniowym i pokojowym ruchem ku socjalizmowi, na podstawie sojuszu si chopskich i robotniczych. Lenin w tym samym czasie (1916) doszed jednak do dalej idcych wnioskw. W artykule Wyniki dyskusji o samookreleniu pisa: Sdzi bowiem, e rewolucja spoeczna jest do pomylenia bez powsta maych narodw w koloniach i w Europie, bez wybuchw rewolucyjnych wrd czci drobnej buruazji ze wszystkimi jej przesdami, bez ruchu nieuwiadomionych mas proletariackich i pproletariackich przeciwko uciskowi obszarniczemu, kocielnemu, monarchistycznemu, narodowemu itd., sdzi w ten sposb to znaczy wyrzeka si rewolucji socjalnej... Kto oczekuje czystej rewolucji socjalnej, ten nigdy si jej nie doczeka... Rewolucja socjalistyczna w Europie nie moe by niczym innym jak wybuchem walki masowej wszystkich i wszelkiego rodzaju uciskanych i niezadowolonych. Bd w niej niezawodnie bray udzia odamy drobnej buruazji i zacofanych robotnikw bez tego udziau nie jest moliwa walka masowa, nie jest moliwa adna rewolucja - i rwnie niezawodnie bd wnosiy do ruchu swe przesdy, swe fantazje reakcyjne, swe saboci i bdy. Obiektywnie jednak bd one atakoway kapita" (Dziea, t. 22, str. 405-406). Nie jest pewne, czy Lenin by cakowicie wiadom konsekwencji tej teorii oraz stopnia, w jakim zrywaa ona z marksistowsk tradycj. Wynikao z niej wszake niezbicie, e socjalistyczny przewrt moliwy jest tylko w warunkach, w ktrych istniej liczne niezaatwione roszczenia i aspiracje, przez marksistw zaliczane do buruazyjnej" fazy rozwoju, a wic nade wszystko chopskie i narodowe. Innymi sowy, e w miar rozwoju kapitalizmu, w miar, jak zblia si on do modelu opisywanego przez
505
Marksa, to jest do spoeczestwa skadajcego si z buruazji i proletariatu, rewolucja socjalistyczna jest coraz mniej prawdopodobna. Twierdzenie, e niespenione rewindykacje chopskie czy narodowe oraz obecno tak zwanych przeytkw feudalizmu mog uatwi proletariatowi zadanie, czc jego siy z energi rewolucyjn nieproletariackich" da nie byo, oczywicie, sprzeczne ze strategi Marksa i Engelsa. Zajmowali oni kilkakrotnie w tych sprawach podobne stanowisko (nadzieje na rewolucj proletariack w Niemczech w 1848 roku, na rewolucj rosyjsk w latach 70-tych, na spraw narodow w Irlandii jako moliwego sojusznika angielskiej klasy robotniczej), chocia t r u d n o mwi o wyranie sformuowanej teorii owych sojuszw i chocia nie jest jasne, w jaki sposb nadzieje te m o n a byo teoretycznie uzgodni z generaln teori socjalistycznej rewolucji. Jednake twierdzenie, e rewolucja proletariacka bez owych dodatkowych si tkwicych w feudalnych przeytkach" jest w ogle niemoliwa byo na gruncie marksizmu nowoci i zupenym porzuceniem tradycyjnej teorii. Lenin mia z pewnoci racj, kiedy zarzuca przywdcom II Midzynarodwki, e s rewolucjonistami w gbie i reformistami w czynach. On by jedynym, ktry myla na serio o wziciu wadzy i, co wicej, nie myla o niczym innym. Jego stanowisko byo wyrane: bra wadz tam, gdzie to jest politycznie moliwe. Nie snu przeto teoretycznych rozwaa na temat dojrzaoci si wytwrczych do socjalistycznego przewrotu, ale rachowa siy. On by z kolei determinist w gbie i realpolitykiem" w czynach. Powtarza czasami, rzadko zreszt, katechizm deterministy (np. Wszystko, co dzieje si w historii, dzieje si si koniecznoci. To jest abecado" artyku Rosyjscy Siidekumowie, 1 II 1915, Dziea, t. 21, str. 115), ale w determinizm suy m u tylko do tego, by przekonywa siebie i innych o tym, e w oglnoci sprawa komunizmu musi zwyciy na mocy praw dziejowych, nie za do adnych konkretnych poczyna politycznych. Porzuci nawet myl, ongi uchodzc za cz najbardziej rudymentarnych zaoe marksizmu, i wszystkie kraje musz przej przez kapitalistyczne stadium rozwoju. Na II Zjedzie Kominternu (26 VII 1920) owiadczy, e zacofane narody mog omin faz" kapitalistyczn i przej bezporednio do socjalizmu z pomoc proletariatu krajw rozwinitych i wadzy sowieckiej (bez tego twierdzenia trudno byo zreszt dostarczy legitymacji dla wadzy sowieckiej nad dziesitkami prymitywnych szczepw i maych narodw, wchodzcych w skad imperium). Lenina nie interesowaa zatem dojrzao ekonomiczna", lecz tylko sytuacja rewolucyjna. Charakteryzowa za sytuacj rewolucyjn trzema
506
oznakami: 1) trzeba, eby nie tylko doy", to jest klasy uciskane, nie chciay" y po dawnemu, ale nadto, by gry", to jest ldasy panujce, nie mogy" po dawnemu rzdzi; inaczej - nie wystarcza niezadowolenie ludu, potrzebna jest take dezintegracja aparatu wadzy; 2) trzeba, aby ndza i niedola zaostrzyy si ponad zwyk miar, 3) trzeba, aby z tego powodu masy przejawiay znaczn aktywno i samodzielno. Ale sytuacja rewolucyjna, jak podkrela, moe efektywnie doprowadzi do rewolucji tylko wtedy, gdy oprcz tych okolicznoci istnieje czynnik subiektywny" - zdolno klasy rewolucyjnej do potnych dziaa masowych (Artyku Krach II Midzynarodwki", 1915, Dziea, t. 21, str. 216-217). Ot atwo zauway, e warunki sformuowane przez Lenina s najbardziej prawdopodobne w czasie wojny, a w szczeglnoci w sytuacji klsk wojennych. Dlatego Lenin z tak irytacj reagowa na wszystkie nadzieje na kapitalizm, ktry mgby si obej bez wojen, czyli kapitalizm, w ktrym szanse na powstanie sytuacji rewolucyjnych s bardzo nike. Dlatego da, by rewolucjonici w wojnie imperialistycznej dyli do klski wasnego rzdu i w rezultacie do przeksztacenia wojny imperialistycznej w domow. Dziki temu take, e Lenin by wycznie pochonity spraw wadzy politycznej, by on rwnie jedynym z przywdcw socjaldemokratycznych, ktry wyzby si cakowicie resztek tego, co nazywa buruazyjnym pacyfizmem". Buruazyjny pacyfizm polega mia na deniu do zniesienia wojen bez rewolucyjngo zniesienia kapitalizmu oraz, skoro wojna wybucha, na staraniach o jej zakoczenie rodkami prawa midzynarodowego. Szczeglnym przypadkiem buruazyjnego pacyfizmu jest posugiwanie si pojciami agresji czy napaci bez uwzgldnienia klasowego charakteru wojny. Ot wojn rozwaa naley w kategoriach klasowych, nie za pastwowych, nie jako starcie dwch organizmw politycznych, ale jako wynik klasowych interesw. Sawne powiedzenie Clausewitza wojna jest po prostu kontynuowaniem polityki innymi rodkami" cytowa Lenin wielokrotnie w swoich pismach; dziki temu powiedzeniu pruski genera z epoki napoleoskiej awansowa nawet na autora podstawowego twierdzenia dialektyki w zastosowaniu do wojen" (Krach II Midzynarodwki", tame, t. 21, str. 222). Chodzio o to, e wojna jest przejawem konfliktw zrodzonych przez interesy klasowe i rnica midzy wojennymi a pokojowymi rodkami rozwizywania tych konfliktw m a tylko techniczny charakter, nie jest zatem politycznie istotna; wojna jest po prostu" innym narzdziem osigania celw, ktre kiedy indziej osigane s bez niej, nie ma
507
wic adnej szczeglnej, od klasowych interesw niezalenej, jakoci moralnej czy politycznej. Nie ma to adnego znaczenia, kto jest agresorem, a kto napadnitym, nie m a rnicy midzy wojn zaczepn a obronn, wane jest tylko, jakie interesy klasowe stoj za dziaaniami wojennymi. Wypowiedzi Lenina w tych sprawach s liczne i cakiem jednoznaczne (jakkolwiek rzadko dzi cytowane przez jego wyznawcw): Nonsensem jest dzielenie wojen na wojny domowe i agresywne" (Przemwienie z 14 X 1914, tame, t. 36, str. 290). Nie obronny czy zaczepny charakter wojny, lecz interesy walki klasowej proletariatu, lub raczej interesy midzynarodowego ruchu proletariatu stanowi ten jedyny moliwy punkt widzenia, z ktrego mona rozpatrywa i rozstrzygn zagadnienie stosunku s.-d. do tego lub innego zjawiska w stosunkach midzynarodowych" (Wojujcy militaryzm a antymilitarystyczna taktyka", sierpie 1908, tame, t. 15, str. 189). Jak gdyby istot rzeczy byo to, kto napad pierwszy, nie za to, jakie s przyczyny wojny, do jakich celw zmierza i jakie klasy j prowadz" (List otwarty do Borisa Souvarine'a", grudzie 1916, tame, t. 23, str. 216). Charakter wojny (czy jest ona reakcyjna czy rewolucyjna) zaley nie od tego, kto napad i w czyim kraju stoi wrg, lecz od tego, jaka klasa prowadzi wojn, kontynuacj jakiej polityki jest dana wojna" (Rewolucja proletariacka a renegat Kautsky", 1918, tame, t. 28, str. 290). Wynika std nie tylko, e samo pojcie agresji" jest buruazyjn, oszukacz kategori, ktra suy zacieraniu klasowej natury wojen, ale wynika rwnie, e klasa robotnicza zorganizowana w pastwo m a wszelkie prawa do prowadzenia wojny agresywnej z p a s t w e m kapitalistycznym, skoro z zaoenia reprezentuje interesy uciskanych, czyli m a suszno po swej stronie. Lenin bynajmniej przed tym wnioskiem si nie cofa. Na przykad, jeli socjalizm zwyciy w Ameryce lub w Europie w 1920 roku i przypumy, e Japonia wraz z Chinami rzuci wwczas przeciwko nam - choby z pocztku tylko na drodze dyplomatycznej - swoich Bismarckw, to my bdziemy za zaczepn wojn rewolucyjn z nimi" (Krach II Midzynarodwki", tame, t. 21, str. 225). W przemwieniu z 6 XII 1920 r. Lenin przewidywa rych i nieuchronn wojn midzy Ameryk i Japoni i mwi, e pastwo sowieckie wprawdzie nie moe popiera" jednego kraju przeciw drugiemu, lecz powinno si posuy" jednym przeciwko drugiemu, aby wykorzysta wojn w swoim interesie. Na VII Zjedzie partii w marcu 1918 roku Lenin przedstawi nastpujcy wniosek: Zjazd upowania KC partii zarwno do zerwania wszystkich traktatw pokojowych, jak i do wypowiedzenia wojny kademu p a s t w u imperialistycznemu i caemu
508
wiatu, gdy KC partii uzna, a nastaa po temu odpowiednia chwila" (tame, t. 27, str. 112). Wniosek ten wprawdzie napisany zosta w atmosferze Brzecia, niemniej tre jest oglna i najzupeniej zgodna z doktryn Lenina; skoro pastwo proletariackie m a z zaoenia racj" przeciwko pastwom kapitalistycznym i skoro w ocenie wojny sprawa agresji nie ma adnego znaczenia, to jest rzecz naturaln, i jest prawem, a nawet obowizkiem takiego pastwa, napada na pastwa kapitalistyczne w imi interesw midzynarodowej rewolucji, jeli si okazja nadarzy. Tym bardziej jest to uzasadnione, e trwae pokojowe wspycie kapitalizmu z socjalizmem jest, wedle Lenina, niemoliwe: przeszlimy obecnie od wojny do pokoju - mwi 6 grudnia 1920 r. - nie zapomnielimy jednak, e wojna znw powrci. Dopki istniej obok siebie kapitalizm i socjalizm, nie mog one y w pokoju" (tame, t. 31, str. 465). Tak to ustanowione zostay ideologiczne zaoenia polityki zagranicznej socjalistycznego pastwa. Zaoenia te byy proste. N o w e p a s t w o z definicji reprezentuje przodujc si historyczn, czy wic broni si, czy napada, dziaa w imi postpu; prawo midzynarodowe, arbitrae, rozmowy o rozbrojeniu, zwalczanie wojen w ogle" - wszystko to s oszustwa dopki kapitalizm istnieje, pniej za nie bd potrzebne, gdy tak samo, jak wojny s nieuchronne w kapitalizmie, tak s w socjalizmie niemoliwe.
6- Socjalizm i dyktatura proletariatu

Jakkolwiek caa dziaalno Lenina bya podporzdkowana walce o cel ostateczny", to znaczy o zbudowanie spoeczestwa socjalistycznego, to jednak do czasu wojny nie zajmowa si on wyjanieniem treci owego ostatecznego celu. Pojawiaj si z rzadka w jego pismach wyraenia nalece do oglnego zasobu ideologii socjalistycznych: uspoecznienie wasnoci, zniesienie pracy najemnej, zniesienie gospodarki towarowej; hasa te nie s wszake wyjanione bliej. Natomiast nie zaniedba Lenin, rwnie przed rewolucj, wyjani, co mianowicie rozumie przez dyktatur proletariatu", przy czym w tej sprawie formuy jego pozostaj niezmienne przez cay okres jego pisarskiej aktywnoci. W broszurze Zwycistwo kadetw a zadania partii robotniczej z 1906 roku odpowiednie wyjanienia s powtrzone kilkakrotnie i z naciskiem: Dyktatura - oznacza wadz nieograniczon, opierajc si na sile, a nie na prawie" (tame, t. 10, str. 208). Wadza nieograniczona, nieskrpowana prawami, opierajca si na sile w najbezporedniejszym
6. Socjalizm i dyktatura proletariatu
509
znaczeniu tego wyrazu - to jest wanie dyktatura" (tame, str. 237). Jakby to nie wystarczao, Lenin dorzuca raz jeszcze: naukowe pojcie dyktatury nie oznacza nic innego, jak wadz niczym nieograniczon, nieskrpowan adnymi prawami, absolutnie adnymi przepisami, opierajc si bezporednio na przemocy. Nic innego jak to pojcie dyktatura nie oznacza - zapamitajcie to dobrze, pp. kadeci" (tame, str. 239). Lenin zacytowa wszystkie przytoczone wanie okrelenia raz jeszcze w 1920 roku, aby nie pozostawi wtpliwoci, e pod tym wzgldem nic si nie zmienio. Dyktatura jest wic po prostu najbezporedniejsz przemoc". Dyktatura proletariatu jest przemoc sprawowan przez proletariat nad wyzyskiwaczami, wanie obalonymi. Jak jednak naley sobie wyobraa organizacj owej przemocy? Lenin odpowiedzia na to pytanie w broszurze Pastwo i rewolucja. Rozprawa bya wymierzona przeciw wodzom II Midzynarodwki. W przewidywaniu rychych narodzin Midzynarodwki Komunistycznej (o czym myla ju od 1915 r.) i w nadziei na rychy przewrt oglnoeuropejski, Lenin uwaa wic za konieczne przypomnie marksistowsk teori pastwa oraz zmian, jakie socjalizm przyniesie w funkcjach instytucji pastwowych. Zgodnie z doktryn wyoon przez Marksa i Engelsa pastwo, jak pisze Lenin, jest rezultatem niedajcych si pogodzi przeciwiestw klasowych, nie w tym jednak znaczeniu, by byo organem ich agodzenia lub instytucj nadklasowego arbitrau. Przeciwnie, pastwo jako takie, we wszystkich swoich dotychczasowych formach, byo narzdziem przemocy sprawowanej przez klasy posiadajce nad klasami uciskanymi. Jego instytucje nie mog by neutralne wzgldem konfliktw klasowych, lecz s tylko prawnym wyrazem ekonomicznego ucisku jednej klasy przez drug. Skoro caa funkcja pastwa buruazyjnego polega na tym, by utrwala wyzysk klasy robotniczej, to instytucje istniejcego pastwa i jego aparat nie daj si wykorzysta jako organ emancypacji robotniczej. Prawo wyborcze w buruazyjnych pastwach nie jest bynajmniej rodkiem rwnowaenia napi spoecznych czy, tym bardziej, rodkiem, ktry mgby posuy ldasom uciskanym do zdobycia wadzy: jest tylko i n s t r u m e n t e m uwieczniania wadzy buruazji. Proletariat nie moe si przeto wyzwoli nie niszczc aparatu pastwowego buruazji, na czym te polega gwne zadanie rewolucji. Naley te wyranie odrnia akt niszczenia pastwa przez rewolucj od procesu obumierania pastwa przewidzianego w marksistowskiej teorii. Zniszczone ma by pastwo buruazyjne, natomiast myl o obumieraniu p a s t w a dotyczy proletariackiego p a s t w a po rewolucji, to jest
510
perspektywy odlegej przyszoci, kiedy to wszelka wadza polityczna zostanie raz na zawsze unicestwiona. Lenin odwouje si nade wszystko do uwag zawartych w artykule Marksa o Komunie Paryskiej oraz w Krytyce programu gotajskiego, a take do rozpraw Engelsa i listw. Reformizm w ruchu socjalistycznym i nadzieja na wykorzystanie buruazyjnego pastwa w interesach proletariatu s, jak twierdzi, sprzeczne z zaoeniami marksizmu. S to zudzenia lub oszukacze manewry oportunistw, ktrzy wyrzekli si rewolucji. Proletariatowi potrzebne jest pastwo (wbrew iluzjom anarchistycznym), lecz takie wanie, k t r e zmierza ku samozniszczeniu, p a s t w o o b u m i e r a j c e . Potrzebna jest w okresie przejciowym (ktrego dugo nie da si okreli) dla zdawienia oporu wyzyskiwaczy dyktatura proletariatu, ktra, w odrnieniu od wszystkich dotychczasowych form pastwowoci, bdzie dyktatur ogromnej wikszoci spoeczestwa nad pozostaymi jeszcze klasami posiadajcymi. W tym okresie niezbdne jest ograniczenie wolnoci wzgldem kapitalistw, natomiast pena demokracja moliwa bdzie dopiero po zupenym zniesieniu klas. Pastwo okresu przejciowego moe sprawowa swoje funkcje bez trudnoci, gdy przy rzdach wikszoci dawienie wyzyskujcej mniejszoci jest spraw nader atw i nie wymaga specjalnej machiny policyjnej. Dowiadczenia Komuny Paryskiej ukazuj oglne rysy komunistycznego ustroju pastwowego. W pastwie tym zniesiona zostanie armia staa na rzecz powszechnego uzbrojenia ludu; wszyscy funkcjonariusze pastwowi bd obierani i usuwani przez lud pracujcy; policja jako osobna sia bdzie zbyteczna, gdy, podobnie jak wojskowa, policyjna dziaalno rwnie sprawowana bdzie przez wszystkich bez wyjtku ludzi pracy zdolnych do noszenia broni. Co wicej, w systemie tym funkcje organizacyjne wadzy pastwowej stan si tak proste, e dostpne bd dla wszystkich ludzi umiejcych czyta i pisa. Nie bdzie potrzeby adnych specjalnych kompetencji dla sprawowania funkcji o charakterze oglnospoecznym. Zniesiona przeto bdzie odrbna kasta urzdnicza. Zamiast niej proste czynnoci urzdnicze i buchalteryjne wykonywa bd kolejno wszyscy obywatele, a funkcje te - Lenin kadzie duy nacisk na t spraw - bd patne tak samo, jak praca robotnikw. Wszyscy bd wszake na rwni pracownikami pastwowymi, z podobn pac i z tym samym obowizkiem pracy Wszyscy te bd okresowo peni czynnoci robotnicze i urzdnicze, aby nikt nie mg sta si biurokrat. Skoro czynnoci administracyjne stan si niezmiernie proste, urzdnicy obieralni i usuwalni, a pace zrwnane,
511
tedy powstanie pasoytniczej kasty biurokratw, wyobcowanej wzgldem spoeczestwa, nie bdzie moliwe. Pocztkowo wadza musi nosi charakter przymusu politycznego, ale w miar obumierania pastwa wszystkie funkcje publiczne bd stopniowo traci charakter polityczny, przerodz si w zwyke administracyjne zabiegi. Zniknie odgrne komenderowanie ludmi, system pastwowy kojarzy bdzie nieodzowny centralizm w planowaniu z szerokim samorzdem terytorialnym. (W Materiaach do rewizji programu partyjnego, pisanych okoo trzy miesice wczeniej, Lenin midzy innymi przewidywa przekazanie sprawy owiecenia publicznego w rce demokratycznych organw samorzdu terenowego; odsunicie wadzy centralnej od wszelkiego mieszania si do sprawy ustalania programw szkolnych i doboru personelu nauczycielskiego; obieralno nauczycieli bezporednio przez sam ludno i prawo ludnoci do odwoywania niepodanych nauczycieli" - Dziea, t. 24, str. 499). Celem ostatecznym tego procesu jest cakowite zniesienie p a s t w a i wszelkiej pomocy; jest to moliwe w miar, jak ludzie przyzwyczaja si bd do przestrzegania zasad solidarnego wspycia dobrowolnie i bez nakazw. Poniewa ekscesy i zbrodnie maj rdo w wyzysku ekonomicznym i ndzy, one rwnie bd stopniowo zanika w spoeczestwie socjalistycznym (to ostatnie przekonanie dzieli zreszt Lenin z prawie wszystkimi socjalistami). Utopia Lenina, skrelona pord szalejcej wojny, mogaby si wydawa nam dzi, w wietle ponad pwiecznych dowiadcze wadzy sowieckiej, tekstem wrcz niewiarygodnym w swojej naiwnoci. Miaa si ona do pastwa, ktre miao powsta niebawem, tak mniej wicej, jak fantazje Morusa do Anglii Henryka VIII. Ale konfrontowanie programw po kilkudziesiciu latach ich realizacji tylko po to, by wykazywa ich groteskowe rozbienoci, jest prac jaow. Utopia Lenina jest zgodna na og z doktryn Marksa, natomiast skonfrontowana z wczeniej powstaymi pismami Lenina (nie mwic o pniejszych) wykazuje jeden uderzajcy brak: nie ma tam w ogle mowy o partii. Nie m a powodu wtpi, e Lenin kreli swoj fantazj z dobr wiar; warto zreszt zauway, e w momencie jej pisania wierzy w rewolucj wiatow, ktra nie miaa nastpi. Ale z drugiej strony przez niego samego sformuowana doktryna rewolucji i partii staa w oczywistej sprzecznoci z tym obrazem, czego Lenin nie zauwaa. W rzeczywistoci bowiem dyktatura wikszoci" nie miaa by zgoa dyktatur wikszoci, lecz dyktatur wikszoci za porednictwem organizacji politycznej dysponujcej nauko-
512
wym rozumieniem procesw dziejowych. Dodatkowe to zaoenie przekrelao cakowicie sens przejciowego p a s t w a proletariackiego", lecz zaoenie to nie jest w ogle w rozwaanym dziele wspomniane. Przeciwnie, Lenin wyranie wierzy w momencie pisania ksiki, e cay lud, uzbrojony i wyzwolony, bdzie bezporednio peni wszystkie czynnoci zwizane z administracj, zarzdzaniem ekonomicznym, sdownictwem, wojskowoci itd. Wierzy take, e ograniczenia wolnoci bd dotyka tylko ludzi z klas dawniej uprzywilejowanych, natomiast zarwno robotnicy, jak chopi pracujcy bd si cieszy nieograniczon swobod, ktrej granice i warunki sami bd ustala. Jednake charakter ustroju, ktry rozwin si nastpnie z rewolucji, nie by tylko wynikiem przypadkowych okolicznoci historycznych, zwizanych z zatrzymaniem si ruchu rewolucyjnego i wojn domow. Ustrj ten - z wszystkimi swoimi cechami despotycznymi i totalitarnymi (odrnienie to jest wane) - by w zasadniczych rysach prefigurowany niejako w bolszewickiej doktrynie przez Lenina latami wypracowanej, chocia, oczywicie, konsekwencje tej doktryny nie byy wyranie uwiadomione ani wypowiedziane. Zaoenie naczelne, przez Lenina od 1903 roku wielokrotnie w rnych wersjach wypowiadane, gosi, e wszystkie kategorie ustrojowe takie jak wolno czy rwno polityczna, nie s adnymi wartociami same w sobie", lecz tylko instrumentami walki klasowej i nonsensem jest zaleca je niezalenie od tego, jakim interesom klasowym su. Proletariat moe zachowa samodzielno w praktyce jedynie wwczas, gdy walk sw o wszystkie dania demokratyczne - nie wyczajc republiki - przyporzdkowuje swej rewolucyjnej walce o obalenie buruazji" (Rewolucja socjalistyczna a prawo narodw do samookrelenia", IV, 1916, Dziea, t. 22, str. 171). Rnica midzy p a s t w e m demokratycznym a despotycznym jest w ustroju buruazyjnym znaczca o tyle tylko, o ile demokracja uatwia walk polityczn klasy robotniczej; jest to jednak rnica drugorzdna, rnica w formie". A powszechne prawo wyborcze, zgromadzenia ustawodawcze, p a r l a m e n t - to tylko forma, swego rodzaju weksel, ktry w niczym nie zmienia istoty rzeczy" (O pastwie", wykad, 11 VII 1919, tame, t. 29, str. 483). Odnosi si to a fortiori do pastwa porewolucyjnego. Skoro proletariat jest u wadzy - adne inne wzgldy, prcz utrzymania teje wadzy, nie mog mie samodzielnej wagi, lecz wszystkie kwestie ustrojowe p o d p o r z d k o w a n e s tej jednej: zachowa dyktatur proletariatu.
513
Ot dyktatura proletariatu - w sposb trway, nie za tymczasowy znosi system parlamentarny i znosi zasad rozdziau wadzy na ustawodawcz i wykonawcz. Tym gwnie rni si m a republika rad od republiki parlamentarnej. Na VII Zjedzie RKP (b) w marcu 1918 Lenin przedstawi t zasad w nowym projekcie programu: Zlikwidowanie parlamentaryzmu (jako oddzielenia pracy ustawodawczej od wykonawczej); poczenie ustawodawczej i wykonawczej pracy pastwowej. Stopienie w jedno rzdzenia i ustawodawstwa" (tame, t. 27, str. 150). Innymi sowy: ci, ktrzy rzdz, ustalaj take prawa, wedle ktrych rzdz i nie podlegaj niczyjej kontroli. Lecz kto rzdzi? W tyme projekcie Lenin podkrela, e swobody i demokracja nie maj by dla wszystkich, lecz dla mas pracujcych i wyzyskiwanych w interesie ich wyzwolenia od wyzysku. W pocztkowym momencie Lenin liczy na poparcie nie tylko proletariatu, lecz take chopstwa pracujcego (w odrnieniu od kuakw). Rycho wyszo na jaw, e cae chopstwo popiera wprawdzie rewolucj w jej walce przeciw obszarnikom, lecz w znacznie mniejszym stopniu - dalsz faz przewrotu. Partia od pocztku nastawiaa si na rozpalenie walki klasowej na wsi i prbowaa organizowa ubogie chopstwo oraz parobkw przeciwko chopom zamonym. Usiowania te (wyraone midzy innymi w tworzeniu komitetw biedoty) day jednak mizerne wyniki; wyszo na jaw, e wsplnota interesw chopstwa jako caoci bya na og silniejsza anieli konflikty midzy biedot i kuakami. Rycho Lenin zacz mwi raczej o neutralizacji" chopstwa jako caoci, za w maju 1921 r., u progu NEP-u, na X konferencji RKP(b) wyrazi si jasno: Otwarcie, uczciwie, bez jakiegokolwiek oszukiwania owiadczamy chopom: po to, by zabezpieczy drog do socjalizmu, poczynimy wam, towarzysze chopi, cay szereg ustpstw, ale tylko w takich a takich granicach i w takim a takim stopniu - i bdziemy oczywicie sami decydowali, jaki to m a by stopie i jakie granice" (tame, t. 32, str. 446). Pierwotne haso przejciowe" - dyktatura proletariatu i biednego chopstwa - nigdy nie byo wicej ni zudzeniem lub sloganem propagandowym. Partia uznaa w kocu wyranie, e dyktatura proletariatu jest rwnie dyktatur nad caym chopstwem, to znaczy, e chopstwo w caoci nie m a nic do powiedzenia w sprawach najbardziej je obchodzcych, cho, oczywicie, nadal stanowi przeszkod, z ktr parti rzdzca musi si liczy. Rzecz bya zreszt oczywista od pocztku; gdyby chopstwo w 1917 roku miao prawo uczestniczenia we wadzy, Rosja niechybnie znalazaby si w rkach partii eserw, przy bolszewickiej mniejszoci sprowadzonej do rzdu opozycji; tak wynikao z wyborw listopadowych.
514
Dyktatur sprawowa mia tedy proletariat nie dzielc wadzy z nikim. Sprawa wikszoci" nigdy zreszt Lenina szczeglnie nie frasowaa. W artykule O zudzeniach konstytucyjnych" (sierpie 1917, tame, t. 25, str. 212) pisa: w okresie rewolucyjnym nie wystarczy da wyraz woli wikszoci - nie, w decydujcej chwili, w decydujcym miejscu trzeba okaza si silniejszym, trzeba zwyciy... widzimy niezliczone przykady tego, jak mniejszo bardziej zorganizowana, bardziej uwiadomiona, lepiej uzbrojona narzucaa sw wol wikszoci i zwyciaa j". Od pocztku jednak jasne byo, e proletariacka mniejszo m a wprawdzie sprawowa wadz, lecz bynajmniej nie wedle przepisw Pastwa i rewolucji ale zgodnie z zasad, i proletariat jest reprezentowany" przez parti. Lenin nie cofn si bynajmniej przed formu dyktatura partii" (wszystko to dziao si w okresie, kiedy partia bya jeszcze zmuszona odpowiada na zarzuty krytykw i kiedy z tej racji bywaa czasem przyciskana do m u r u ) . W przemwieniu 31 VII 1919 r. czytamy: Kiedy zarzuca si n a m dyktatur jednej partii i proponuje, jak syszelicie, jednolity front socjalistyczny, odpowiadamy: tak jest, dyktatura jednej partii! Opieramy si na niej i z gruntu tego zej nie moemy, poniewa jest to ta partia, ktra w cigu dziesicioleci wywalczya sobie pozycj awangardy caego proletariatu przemysowego" (tame, t. 29, str. 535). W dyskusji o zwizkach zawodowych, zwracajc uwag na nieuchronne sprzecznoci" powstajce w wyniku zacofania mas, Lenin wyjani: wymienione sprzecznoci bd nieuchronnie rodziy konflikty, rnice zda, tarcia, itp. Niezbdna jest wysza instancja, do autorytatywna, aby rozstrzyga je niezwocznie. Tak instancj jest partia komunistyczna oraz midzynarodowe zjednoczenie partii komunistycznych wszystkich krajw - Komintern" (tame, t. 33,str. 194). Teoretycznie rzecz zostaa wyjaniona w sawnej broszurze Lenina Dziecica choroba lewicowoci w komunizmie (1920). Okazao si, e po prostu aden problem: dyktatura mas, partii czy wodzw? - w ogle nie istnieje. Samo ju ujcie zagadnienia: dyktatura partii czy dyktatura klasy? dyktatura (partia) przywdcw czy dyktatura (partia) mas? wiadczy o zupenie niewiarygodnym i beznadziejnym zamcie mylowym... Wszyscy wiedz, e masy dziel si na klasy; ...e ldasami kieruj zazwyczaj i w wikszoci wypadkw, przynajmniej we wspczesnych krajach cywilizowanych, partie polityczne; - e partiami politycznymi z reguy kieruj mniej lub bardziej stae grupy ludzi zwanych przywdcami, cieszcych si najwikszym autorytetem, najbardziej wpywowych i dowiadczonych, wybieranych na najodpowiedniejsze stanowiska. Wszystko to jest abecadem. Wszystko to jest
515
rzecz prost i jasn. Po co zamiast tego trzeba byio stwarza jaki szwargot? jaki nowy volapiik?" (tame, t. 31, str. 25-26) wszelkie rozprawy na temat: od gry czy od dou, dyktatura przywdcw czy dyktatura mas itp. nie mog nie wydawa si mieszn, dziecinn bzdur, czym w rodzaju sporu o to, co jest czowiekowi bardziej potrzebne: lewa noga czy prawa rka" (tame, str. 34). W ten sposb sprawa zostaa rozstrzygnita przez uniewanienie. Rozumowanie to zakada, e nie m a adnych problemw zwizanych ze stosunkiem partii i klasy, partii i wodzw i e rzdy garstki oligarchw mog by nazywane rzdami okrelonej klasy, ktrej ta garstka ogosi si wyrazicielem (nie ma bowiem ju instytucjonalnych rodkw na potwierdzenie, czy klasa yczy sobie mie owych wodzw za reprezentantw). Prymitywizm tego wywodu wydaje si tak racy, e prawie trudno uwierzy, by Lenin na serio rzeczy takie gosi (wymieniony passus jest atakiem na niemieckich spartakusowcw, ktrzy wystpowali w duchu zgodnym z krytyk Ry Luksemburg). Jednake wywd przystaje dobrze do Leninowskiego sposobu mylenia. Skoro realnie" istniej tylko interesy klasowe, to taki problem, jak usamodzielnione interesy warstwy kierowniczej lub aparatu jest pseudoproblemem; aparaty po prostu reprezentuj" klasy, oto abecado", a reszta jest dziecinn bzdur". W tych sprawach Lenin zachowa ju konsekwencj. Wedug Pastwa i rewolucji, tylko beznadziejny nieuk lub buruazyjny oszust mg twierdzi, e robotnicy nie s w stanie bezporednio, jako klasa, zarzdza przemysem, p a s t w e m i administracj; po dwch latach wyszo na jaw, e tylko beznadziejny nieuk lub buruazyjny oszust moe twierdzi, e robotnicy s w stanie zarzdza bezporednio przemysem, p a s t w e m i administracj. Jasne jest przecie, e przemys nie moe inaczej pracowa ni na zasadzie jednoosobowego samowadztwa, a wszelkie gadanie o kolegialnoci" jest absurdem. Rozwaania na temat kolegialnoci przepojone s zazwyczaj duchem niebywaej wprost ignorancji, duchem specoerstwa... Trzeba dopi tego, by zwizki zawodowe zrozumiay te zadania, by podjy walk z resztkami sawetnego demokratyzmu. Trzeba skoczy z tym caym wrzaskiem o mianowacach, wszystkie te stare szkodliwe rupiecie, ktre powtarzaj si w rnych rezolucjach, rozmowach, trzeba wymie" (IX Zjazd RKP(b), 29 III 1920, tame, t. 30, str. 473). Czy kady robotnik wie, jak rzdzi pastwem? Ludzie praktyki wiedz, e to bajki... Wiemy, jak robotnicy, zwizani z chopami, s podatni na nieproletariaclcie hasa. Ilu to spord robotnikw brao udzia w rzdzeniu? Kilka tysicy na ca Rosj
516
i to wszystko. Jeeli powiemy, e nie partia przeprowadza kandydatury i rzdzi, lecz zwizki zawodowe same, to bdzie to brzmiao nader demokratycznie, mona tym zapewne pozyska gosy, ale nie na dugo. To gubi dyktatur proletariatu" (Przemwienie na zjedzie grnikw, 23 I 1921, tame, t. 32, str. 47). Ale dyktatury proletariatu poprzez jego powszechn organizacj urzeczywistni nie mona... Dyktatur moe urzeczywistnia tylko ta awangarda, ktra wchona w siebie rewolucyjn energi klasy" (O zwizkach zawodowych, o chwili biecej i o bdach Trockiego", 1921, tame, t. 32, str. 3). Tak wic, moc osobliwej dialektyki, rzdy proletariatu musiayby niechybnie zgubi dyktatur proletariatu (co zreszt byo cakiem przekonujce przy sensie Leninowskim tego wyraenia). Okazao si take, e demokracja prawdziwa" polega na zniesieniu wszystkich instytucji, jakie do tej pory uwaao si za demokracj. W tej ostatniej kwestii Lenin nie cakiem jest k o n s e k w e n t n y w uywaniu sw. Czasami bowiem sawi wadz sowieck jako najwysz form demokracji (skoro lud rzdzi), kiedy indziej pitnuje demokracj jako buruazyjny wymys. Prowadzi to do zabawnych sprzecznoci, jak w p r z e m w i e n i u n a III Zjedzie Rad (25 I 1918): Demokracja jest jedn z form pastwa buruazyjnego, jej zwolennikami s wszyscy zdrajcy prawdziwego socjalizmu, ktrzy znaleli si obecnie na czele oficjalnego socjalizmu i ktrzy twierdz, e demokracja jest zaprzeczeniem dyktatury proletariatu. Dopki rewolucja nie wykraczaa poza ramy ustroju buruazyjnego - bylimy zwolennikami demokracji, ale gdy tylko dostrzeglimy w caym przebiegu pierwsze przebyski socjalizmu - zajlimy stanowisko nieugitych i zdecydowanych rzecznikw dyktatury proletariatu" (tame, t. 26, str. 481). Innymi sowy: zdrajcy socjalizmu twierdz, e demokracja jest zaprzeczeniem dyktatury, my za porzucilimy demokracj na rzecz dyktatury, albowiem demokracja jest zaprzeczeniem dyktatury. S to jednak tylko niezdarnoci wynike std, i Lenin zdaje sobie spraw z ewolucji, w ktrej resztki demokratycznych urzdze topniej z dnia na dzie, ale chciaby niekiedy sowo demokracja" z jego pozytywn aur zachowa. Co do wszystldch tradycyjnych swobd demokratycznych, ktrych partia bolszewicka domagaa si z najwikszym uporem, pki nie bya u wadzy, wszystkie one okazay si natychmiast po rewolucji narzdziem burujw. e tak wanie ma si rzecz z wolnoci prasy, pisa Lenin niezliczon ilo razy. Wolno prasy spoeczestwa buruazyjnego polega na tym, e bogaczom wolno systematycznie, nieprzerwanie, codziennie w milionach
517
egzemplarzy oszukiwa, demoralizowa, otumania wyzyskiwane i uciskane masy ludu, biedot". Zarazem jednak wolno prasy [bowiem] znaczy: wszystkie opinie wszystkich obywateli m o n a swobodnie drukowa" (Jak zapewni powodzenie Zgromadzenia Ustawodawczego", IX 1917, tame, t. 25, str. 405 i 407). Tak byo na chwil przed rewolucj. W chwil po rewolucji ju nieco inaczej: Mwilimy i dawniej, e zamkniemy gazety buruazyjne, jeeli wemiemy w rce wadz. Tolerowa istnienie tych gazet to znaczy przesta by socjalist" (17 XI 1917, tame, t. 26, str. 282). Lenin obiecywa - i tej obietnicy dotrzyma - e nie damy si oszuka takimi piknie brzmicymi hasami, jak wolno, rwno i wola wikszoci"; kto w chwili, kiedy na porzdku dziennym stana sprawa obalenia wadzy kapitau n a caym wiecie... wystpuje ze sowem wolno w ogle, kademu, kto w imi tej wolnoci wystpuje przeciw dyktaturze proletariatu, mwimy, e pomaga on wyzyskiwaczom i nic wicej, e jest ich zwolennikiem, gdy wolno, jeli nie jest p o d p o r z d k o w a n a sprawie wyzwolenia pracy od ucisku kapitau, jest oszustwem..." (Przemwienie, 19 V 1919, tame, t. 29, str. 347). Na III Zjedzie Midzynarodwki caa rzecz ujta zostaa najzwilej i najwyraniej: Pki nie nastpi ostateczne rozwizanie w skali oglnej, bdzie trwa stan straszliwej wojny. I my powiadamy: Na wojnie postpujemy na mod wojenn, nie obiecujemy adnej wolnoci i adnej demokracji" (5 VII 1921, tame, t. 32, str. 526). Caa sprawa instytucji przedstawicielskich, praw obywatelskich, uprawnie mniejszoci (a take wikszoci), kontroli wadzy, wszystkie problemy ustrojowe zaatwione s wic ostatecznie porzekadem na wojnie jak na wojnie", z dodatkiem, e wojna bdzie trwa a do zwycistwa komunizmu na caym wiecie. W szczeglnoci - a jest to kwestia wzowa - caa kwestia prawa jako systemu mediacji spoecznej przestaa istnie. Skoro prawo jest niczym wicej", jak narzdziem do dawienia jednej klasy przez drug, to, oczywicie, nie ma istotnej rnicy midzy rzdami za pomoc prawa a rzdami bezporedniej przemocy, albowiem wane jest tylko, jaka klasa" sprawuje przemoc. Jako w 1922 roku w licie do D. I. Kurskiego Lenin pisa: Sd nie powinien wyrzec si stosowania terroru... powinien natomiast uzasadni i zalegalizowa go pryncypialnie, jasno, bez faszu i bez upikszania". Proponowa te, by kodeks karny przewidywa nastpujcy paragraf. Propaganda lub agitacja, obiektywnie pomagajce lub mogce p o m c tej czci midzynarodowej buruazji, ktra nie uznaje rwnouprawnienia komunistycznego systemu wasnoci, zajmujcego miejsce kapitalizmu i dy do obalenia go przemoc, czy to poprzez interwen-
518
cje, czy te blokad, szpiegostwo, finansowanie prasy i tym podobne rodki, pociga za sob najwyszy wymiar kary, z zamian - w razie istnienia okolicznoci agodzcych - na pozbawienie wolnoci lub wydalenie z granic pastwa" (tamie, t. 33, str. 368-369). Na XI Zjedzie RKP(b) owiadczy Lenin, e mienszewicy i eserowcy, ktrzy twierdz, e NEP jest cofniciem si ku kapitalizmowi i e wskazuje to na buruazyjny charakter rewolucji, bd za takie sowa rozstrzeliwani. Lenin pooy zatem podwaliny pod prawodawstwo, ktre jest waciwe systemowi totalitarnemu w odrnieniu od systemu tylko despotycznego, to znaczy prawodawstwo, ktrego cech wyrniajc nie jest surowo, ale fikcyjno. Prawo bowiem, ktre stosuje nawet drakoskie kary za drobne uchybienia, nie musi by jeszcze prawem swoicie totalitarnym. Natomiast charakterystyczne dla prawa totalitarnego s wanie formuy przez Lenina uywane: naley zabija za wypowiadanie pogldw, ktre mog obiektywnie pomaga" buruazji. Jest jasne, e znaczy to tyle, co: wadza moe zabija, kogo jej si podoba, wedle wasnego uznania, to znaczy prawa nie ma, kodeks karny nie jest surowy, lecz po prostu nie istnieje poza nazw. Powtrzmy jednak: wszystko to si dziao w okresie, kiedy partia nie panowaa jeszcze cakowicie nad sytuacj i wobec tego musiaa niekiedy broni si przed zarzutami. Paradoksalnie, ostre, niedwuznaczne formuy Lenina domagajce si terroru, nieobiecujce demokracji ani wolnoci, s wiadectwem sytuacji, w ktrej wolno nie zostaa jeszcze ze szcztem pogrzebana. W epoce Stalinowskiej, kiedy nie byo ju potrzeby odpowiadania na adne krytyki spoza partii, frazeologia terrorystyczna" zostaa zastpiona frazeologi demokratyczn": za Stalina, zwaszcza w pniejszym okresie, system sowiecki nie jest ju niczym innym, jak wcieleniem najwyszej wolnoci, siedliskiem wszystkich swobd demokratycznych i doskonaym ludowadztwem. Lecz za Lenina przywdcy musieli jeszcze odpowiada na krytyk socjalistyczn, zarwno w Rosji, jak w Europie. Socjalici za sprzeciwiali si gwatownie zasadzie, wedle ktrej dyktatura proletariatu jest unicestwieniem demokracji. Kautsky'emu, ktry w broszurze Dyktatura proletariatu (1918) zaatakowa system sowiecki, odpowiada Lenin w penej wciekoci rozprawie Rewolucja proletariacka a renegat Kautsky (1918). Powtrzy tam wszystkie swoje wypady na nieukw, ktrzy mwi o demokracji niezalenie od jej treci klasowej, chcc zatai ten oto fakt, e demokracja buruazyjna suy buruazji, za dyktatura proletariatu - proletariatowi. Kautsky wykazywa, e w rozumieniu Marksa dyktatura proletariatu" nie miaa
7. Trocki o dyktaturze
519
charakteryzowa sposobu sprawowania rzdw, lecz klasow ich tre i e demokratyczne formy rzdzenia s nie tylko do pogodzenia z wadz proletariatu, ale s jej warunkiem. Dla Lenina wszystko to byy nonsensy. Skoro proletariat rzdzi, musi rzdzi przemoc, a dyktatura to rzdy przemocy, nie za prawa.
Na nastpn z kolei broszur Kautsky'ego Terroryzm i komunizm odpowiada Trocki w broszurze pod tym samym tytuem (wyd. angielskie The Defense ofTerrorism, 1921). Jest to rozprawa nader charakterystyczna i pod pewnymi wzgldami jeszcze dobitniejsza ni wypowiedzi Lenina. Trocki, ktry w 1903 roku przewidywa, e Leninowska teoria partii doprowadzi do jednostkowej tyranii, by w 1920 roku najzupeniej nawrcony na t teori. Broszura ta jest nadzwyczaj godna uwagi, gdy przedstawia najoglniejsz teori pastwa dyktatury proletariatu, jak Trocki u wadzy napisa i stanowi najdoskonalsz prezentacj systemu, ktry zwyko si nazywa totalitaryzmem. Trocki pisa j wprawdzie w czasie wojny domowej i wojny z Polsk (o ktrej mwi z niezrwnan naiwnoci: spodziewamy si zwycistwa, bowiem m a m y do wszelkie prawa historyczne"), niemniej tekst m a wyrane ambicje oglnoteoretyczne; e za formuy tam uyte nie s wynikiem okolicznociowej przesady, wida i std, e Trocki wielokrotnie cytuje wasne przemwienia wygaszane wczeniej przy innych okazjach. Oglne zasady dyktatury proletariatu przedstawione s tak samo, jak u Lenina: demokracja buruazyjna jest oszustwem; powane sprawy w walce klasowej nigdy nie s rozstrzygane gosowaniem, lecz przemoc; w epoce rewolucyjnej trzeba walczy o wadz, nie za bezmylnie czeka na wikszo"; odrzuca stosowanie terroru to odrzuca socjalizm (kto chce celw, nie moe odrzuca rodkw"); systemy parlamentarne si skoczyy; wyraay one gwnie interesy klas rednich, teraz, w epoce rewolucji, tylko klasy podstawowe - proletariat i buruazja - maj znaczenie; frazesy o rwnoci wobec prawa", wolnociach obywatelskich itd. to dzi tylko oszukacza metafizyka; rozpdzenie Zgromadzenia Ustawodawczego w Rosji byo suszne (system wyborw parlamentarnych, pomijajc inne wzgldy, nie moe nada za szybkim tokiem wydarze, parlament nie odbija woli ludu); rozstrzeliwanie zakadnikw jest suszne (na wojnie jak na wojnie); wolno prasy, ktra p o m a g a wrogowi klasowemu, nie m o e istnie,
520
tymczasem mienszewicy i eserzy sprzymierzali si z wrogiem klasowym; nie ma co mwi o tym, co jest prawd" i kto ma racj, bo nie mamy do czynienia z literack dyskusj, lecz z ostr walk; nie bdziemy si zajmowa talami gupstwami jak prawa jednostki czy wito ycia ludzkiego (co do nas, nigdymy si nie zajmowali Kantowsko-ksiowsk i wegetariask gadanin o witoci ycia ludzkiego" - str. 60); Komuna Paryska przegraa wanie wskutek waha wynikajcych z sentymentalnego humanizmu; partia musi by w dyktaturze proletariatu najwysz instancj i mie ostatnie sowo we wszystkich istotnych sprawach; rewolucyjne zwierzchnictwo proletariatu zakada wewntrz samego proletariatu polityczne zwierzchnictwo partii, z jasnym programem i niezawodn dyscyplin wewntrzn" (str. 91); dyktatura Sowietw staa si moliwa tylko przez dyktatur partii" (str. 101). Trocki jednake odpowiedzia na pytania, ktrych Lenin unika. Ale gdzie macie gwarancje, pytaj nas niektrzy mdrcy, e wanie wasza partia wyraa interesy rozwoju historycznego? Zniszczywszy inne partie lub zepchnwszy je w podziemie, uniemoliwilicie im tym samym polityczne wspzawodnictwo z wami, a wic pozbawilicie si sami moliwoci sprawdzania waszej linii dziaania". Trocki odpowiada: Myl ta wypywa z czysto liberalnej koncepcji przebiegu rewolucji. W okresie, gdy wszystkie antagonizmy przybieraj otwarty charakter, a walka polityczna szybko przechodzi w wojn domow, partia rzdzca ma dostateczne materialne kryteria dla sprawdzania swej linii dziaania, bez obiegu mienszewickich gazet. Noske dawi komunistw, a oni rosn. Mymy zlikwidowali mienszewikw i eserw - a oni zniknli. Jest to dla nas wystarczajce kryterium" (str. 101). Jest to jedna z najbardziej charaktrystycznych teoretycznych formu bolszewizmu. W rzeczy samej, okazuje si, e kryterium historycznej susznoci" ruchu lub pastwa jest fakt, e stosowana przeze przemoc jest skuteczna. Noske istotnie nie zdawi w Niemczech komunizmu. Lecz Hitler istotnie zdawi. Wynika std, wedle reguy Trockiego (ktra jest wszake oglna), e Hitler wyraa interesy rozwoju historycznego". Stalin zlikwidowa w Rosji trockistw - po czym oni zniknli". Wynika std, e Stalin reprezentowa postp dziejowy przeciwko Trockiemu... Z zasady rzdw awangardy" wynika, rzecz jasna, wprost, e ciga niezaleno zwizkw zawodowych w okresie rewolucji proletariackiej jest tak sam niemoliwoci, jak polityka koalicji. Zwizki zawodowe stay si najwaniejszymi organami ekonomicznymi rzdzcego proletariatu. Tym samym znajduj si one pod kierownictwem partii komunistycz-
521
nej. Nie tylko sprawy zasadnicze ruchu zwizkowego, ale powane konflikty organizacyjne w nich rozstrzygane s przez Komitet Centralny naszej partii... [Zwizki zawodowe] s organami produkcji pastwa sowieckiego i bior na siebie odpowiedzialno za jego losy - nie przeciwstawiajc si p a s t w u , lecz identyfikujc si z nim. Stay si one organizatorami pracy. daj od robotnikw wytonej pracy w najtrudniejszych warunkach" (str. 102-103). Oczywicie, powiada Trocki, organizacja pastwa jest w interesie mas pracujcych: nie wyklucza to jednak elementw przymusu we wszystkich formach, od najagodniejszych, do naj skraj niej szych"; przymus nie tylko nie znika, ale bdzie gra rol wybitn w nowym spoeczestwie. Chodzi 0 to, e sama zasada pracy przymusowej jest dla komunisty niepodwaalna... Jedynym Rozwizaniem trudnoci ekonomicznych, poprawnym zarwno z punktu widzenia praktyki, jak zasady [podkr. L. K.] jest traktowa ludno caego kraju jako rezerwuar koniecznej siy roboczej... Sama zasada pracy przymusowej zastpia w sposb radykalny i trway [podkr. L. K.] zasad wolnego n a j m u tak samo, jak uspoecznienie rodkw produkcji zastpio wasno kapitalistyczn" (str. 124-126). Konieczna jest przeto militaryzacja pracy. Kapitalistycznej niewoli przeciwstawia si spoecznie regulowana praca na podstawie planu gospodarczego, obowizujcego dla caego ludu, a wic przymusowego dla kadego robotnika w kraju... Zaoenia militaryzacji pracy s tymi formami przymusu pastwowego, bez ktrych zastpienie gospodarki kapitalistycznej przez socjalistyczn pozostanie na zawsze prnym dwikiem... adna organizacja spoeczna, prcz armii, nie uwaaa si za uprawnion do podporzdkowywania sobie obywateli w takim stopniu i do nadzorowania ich wszechstronnie swoj wol w takiej mierze, jak uwaa za swoje prawo czyni i jak czyni pastwo dyktatury proletariatu" (str. 129-130). Nie mamy adnej innej drogi do socjalizmu prcz autorytatywnej regulacji si gospodarczych i zasobw kraju oraz zcentralizowanego rozdziau siy roboczej stosownie do oglnego planu pastwowego. Pastwo pracy uwaa, i jest upowanione, by posya kadego robotnika tam, gdzie jego praca jest potrzebna" (str. 131). Mode pastwo socjalistyczne potrzebuje zwizkw zawodowych nie do walki o lepsze warunki pracy - to jest zadanie organizacji spoecznej 1 pastwowej jako caoci - ale do organizowania klasy robotniczej dla celw produkcji, dla wychowywania, wprowadzania dyscypliny, grupowania, zatrzymywania pewnych kategorii i pewnych robotnikw na ich stanowiskach na okrelone okresy..." itd. (str. 132). Krtko mwic, droga do
522
socjalizmu prowadzi poprzez okres najwyszej, jaka jest moliwa, intensyfikacji zasady pastwowoci... Pastwo, przed znikniciem, przybiera form dyktatury proletariatu, czyli najbardziej bezwzgldnej formy pastwa, ktra ogarnia ycie obywateli w sposb autorytatywny we wszystkich kierunkach" (str. 157). Janiej, zaiste, trudno si byo wyrazi. Pastwo dyktatury proletariatu jest, wedle obietnic Trockiego, permanentnym olbrzymim obozem koncentracyjnym, gdzie rzd i pastwo sprawuj bezwzgldn wadz nad wszystkimi stronami ycia obywateli i w szczeglnoci zmuszaj ich do pracy tam, w takich rozmiarach i w taldch formach, jak im si podoba. Ludzie s niczym wicej, jak jednostkami siy roboczej. Przymus jest uniwersalny, a kada forma organizacji niebdca narzdziem pastwa musiaaby by z natury rzeczy wrogiem pastwa, czyli wrogiem proletariatu. Wszystko to, rzecz jasna, w imi wymarzonego krlestwa swobody, ktre Trocki obiecuje po nieokrelonych epokach historycznych. Mona powiedzie, e Trocki najdoskonalej wyrazi zasad socjalizmu w rozumieniu bolszewickim. Naley jednak zauway, e nie jest, w rzeczy samej, jasne, co mianowicie - z punktu widzenia teorii marksistowskiej - miaoby zastpi wolny najem siy roboczej (ktry jest dla Marksa przejawem niewoli, gdy zakada, e czowiek zmuszony jest na rynku sprzedawa sw si robocz, czyli musi siebie samego traktowa jako towar i tale jest traktowany przez spoeczestwo). Jeli usuniemy wolny najem, pozostaj motywacje moralne (entuzjazm pracy) oraz fizyczny przymus jako jedyne instrumenty, ktre mog skania ludzi do produkcji i pracy. Entuzjazm pracy" by, oczywicie, wielce podkrelany zarwno przez Lenina, jak Trockiego. Jednake obaj rycho zdali sobie spraw z tego, e liczy na t motywacj jako trwae i powane rdo wysiku byoby fantazj. Pozostaje tedy przymus, lecz nie przymus kapitalistyczny, wynikajcy z koniecznoci ycia, ale goy przymus fizyczny, strach przed mierci, okaleczeniem, wizieniem.
8. Lenin jako ideolog totalitaryzmu

Lenin, ktry w obliczu powanych kwestii praktycznych by w znacznie mniejszym stopniu doktrynerem ni Trocki, odstpi od swoich zasad w dwch przynajmniej punktach: uzna, e zwizki zawodowe powinny nie tylko wykonywa plany produkcyjne, ale take broni robotnikw przed pastwem (cho zrazu, zgodnie z oczywist logik marksistowsk, twier-
523
dzi, tak samo jak Trocki, e myl o takiej funkcji zwizkw zawodowych byaby tym samym, co myl o klasie robotniczej bronicej si przed klas robotnicz, a wic miechu wartym absurdem); uzna ponadto, e pastwo cierpi na wypaczenie biurokratyczne", chocia, nie jest jasne, w jaki sposb taka kategoria moga si pojawi w jego schematach mylowych (naturalne byoby zapytanie: w interesie jakiej klasy? biurokracja kapitalistyczna narzdzie opresji, biurokracja socjalistyczna - narzdzie wyzwolenia). e zdoby si na zamanie swoich schematw, wiadczy to z pewnoci o jego zdrowym rozsdku, ktry wzi gr nad doktryn; niestety, wszystkie te refleksje przyszy w momencie, kiedy ju nic zrobi nie byo mona. Zreszt, jedno sowo w obronie samodzielnoci zwizkw zawodowych byo okupione dziesicioma przeciw niebezpieczestwu syndylcalizmu, a na biurokracj nie byo innej rady prcz zwikszonej biurokracji. Krtko tylko mona byo ywi zudzenie, e partia sama pozostanie enklaw wolnoci sowa i wolnoci krytyki, zdawionych w spoeczestwie. Sam Lenin, jak bya o tym mowa, nigdy nie uwaa frakcji ani sporw partyjnych za zjawisko zdrowe. Walczc jeszcze w 1910 roku z otzowistami" i potpiajc haso cakowitej wolnoci myli rewolucyjnej i filozoficznej" w partii, pisa: Haso to jest na wskro oportunistyczne. We wszystkich krajach tego rodzaju haso wewntrz partii socjalistycznych wysuwali tylko oportunici i nie oznaczao ono w praktyce nic innego, jak wolno demoralizowania klasy robotniczej ideologi buruazyjn. Wolnoci myli (czytaj: wolnoci prasy, sowa, sumienia) damy od pastwa (a nie od partii) na rwni z daniem wolnoci zrzeszania si" (O frakcji wpierodowcw", listopad 1910, Dziea, t. 16, str. 271). Mowa bya, oczywicie o pastwie buruazyjnym". Z chwil, gdy wadza pastwowa i partyjna utosamiy si, byo jasne, e zasady odnoszce si do swobody krytyki w pastwie i w partii musz rycho zosta uzgodnione. W samej partii proces ten trwa duej, lecz by rwnie nieuchronny. Atak Lenina na X Zjedzie (marzec 1921) na frakcyjno, na luksus dyskusji i sporw" i zapowied, e na spory w sprawie odchyle nie pozwolimy, musimy temu pooy kres" (tame, t. 32, str. 177) przesdziy spraw. Jeszcze przez kilka lat po mierci Lenina nie mona byo cakowicie zapobiec jawnemu formowaniu si w partii (a waciwie w aparacie partyjnym) odmiennych platform", rycho wszake pastwowy aparat represji j rozstrzyga spraw rzeczywistych czy rzekomych odchyle" i idea jednoci zrealizowany zosta rodkami policyjnymi. Jeli jednak wolno powiedzie, e doktryna Leninowska i wprowadzony przez ni styl mylenia pooyy podstawy pod totalitarny system rzdw,
524
to nie z racji zasad usprawiedliwiajcych stosowanie terroru i dawienie swobd obywatelskich. Skoro wybucha wojna domowa, t r u d n o oczekiwa czego innego anieli skrajnych rodkw terrorystycznych po obu stronach. Dawienie swobd obywatelskich w imi utrzymania i umocnienia istniejcej wadzy nie jest jeszcze systemem totalitarnym, jeli nie towarzyszy m u inna zasada: i wszelka dziaalno ludzi we wszystkich dziedzinach aktywnoci - ekonomicznej czy kulturalnej - musi by podporzdkowana wycznie celom pastwa, e nie tylko zakazane s i tpione bezwzgldnie akcje skierowane przeciwko istniejcej wadzy, ale take, e nie m a w ogle adnych dziedzin ycia politycznie neutralnych" i e kady poszczeglny obywatel m a prawo do takiej tylko dziaalnoci, ktra jest zarazem przewidziana przez cele pastwowe, e kada jednostka jest wasnoci pastwa i tak jest przez p a s t w o traktowana. System wadzy sowieckiej, ktry zasady te przej z tradycji caratu i niezmiernie udoskonali, by rwnie pod tym wzgldem dzieem Lenina. Lenin nie wierzy nigdy w sam moliwo bezpartyjnoci" albo neutralnoci, i to w jakichkolwiek dziedzinach ycia, wczajc filozofi. Kto si nazywa bezpartyjnym, usiuje tylko zamaskowa sw przynaleno do obozu wroga. Kto si ogasza neutralnym", jest wrogiem. Atakujc, wkrtce po rewolucji, zwizek kolejarzy, Lenin mwi (na zjedzie Rad Chopskich, 1 XII 1917): W dniach rewolucyjnej walki, kiedy droga jest kada chwila, kiedy niezgoda, neutralno daje przeciwnikowi mono zabrania gosu, a kiedy m i m o wszystko bdzie si go sucha, kiedy nie pieszy si na pomoc ludowi w jego walce o najwitsze prawa - ja takiego stanowiska w aden sposb nie mog nazwa neutralnoci, to nie jest neutralno, rewolucjonista nazwie to podeganiem" (tame, t. 26, str. 326). Neutralnych" nie m a w polityce. Ale nie m a ich nigdzie. Jakkolwiek kwesti kiedykolwiek Lenin si interesowa, byo to zawsze tylko z jednego p u n k t u widzenia: czy to dobrze, czy le dla rewolucji (pniej: dla wadzy sowieckiej). Charakterystyczne s pod tym wzgldem jego cztery artykuliki 0 Tostoju pisane w 1910 i 1911 roku po mierci pisarza. Wszystkie opieraj si na odrnieniu, w twrczoci Tostoja, dwch stron": jedna jest reakcyjna i utopijna (doskonalenie moralne, niesprzeciwianie si zu, idea mioci powszechnej), druga - postpowa" i krytyczna (ukazywanie ucisku 1 ndzy chopa, pitnowanie obudy klas wyszych, kocioa itd.). Reakcyjn stron" tostojowszczyzny popieraj reakcjonici; lecz strona postpowa moe by przydatnym materiaem" w uwiadamianiu politycznym ludu, chocia walka polityczna posuna si ju znacznie dalej poza jego
525
horyzont krytyki. Sawny artyku Lenina z 1905 roku Organizacja partyjna a partyjna literatura uywany by przez dziesiciolecia i uywany jest do dzi jako ideologiczne narzdzie usprawiedliwiajce niewol rosyjskiego sowa pisanego (wysuwany by argument, i artyku dotyczy literatury politycznej, lecz niesusznie; dotyczy on wszelkiej dziaalnoci pimienniczej). Powiada tam Lenin Precz z bezpartyjnymi literatami! Precz z literatami nadludmi! Literatura powinna si sta czci oglnej proletariackiej sprawy, kkiem 1 rubk jednego, stanowicego jedn cao, wielkiego mechanizmu socjaldemokratycznego, wprawianego w ruch przez ca wiadom awangard caej klasy robotniczej" (tame, t. 10, str. 31). Lenin zaznacza, na uytek rozhisteryzowanych inteligentw", ktrzy podnios lament z p o w o d u takiego biurokratycznego podejcia, e w dziedzinie literatury nie moe by mechanicznego zrwnywania, e musi by miejsce dla inicjatywy osobistej, wyobrani itd.; jednak praca w tej dziedzinie ma by elementem pracy partyjnej i m a by przez parti kontrolowana. Oczywicie, pisane to byo w okresie walki o buruazyjn demokracj", a wic przy zaoeniu, e dalszy rozwj wydarze przyniesie wolno sowa w Rosji, e wic obowizek partyjnoci bdzie odnosi si do czonkw partii-literatw; podobnie jak w innych wypadkach, obowizek ten musia si zuniwersalizowa z chwil, gdy partia miaa w rkach rodki pastwowego przymusu. Czsto cytowane p r z e m w i e n i e Lenina na zjedzie K o m s o m o u 2 X 1920 r. w tym samym duchu rozstrzyga kwestie moralnoci: Powiadamy, e nasza etyka podporzdkowana jest w zupenoci interesom walki klasowej proletariatu". Etyk jest to, co suy zburzeniu dawnego spoeczestwa opartego na wyzysku oraz zjednoczeniu wszystkich ludzi pracy wok proletariatu budujcego nowe spoeczestwo komunistw". Dla komunisty caa etyka sprowadza si do tej zwartej, solidarnej dyscypliny oraz do wiadomej walki masowej przeciwko wyzyskiwaczom. Nie wierzymy w wieczyst etyk i demaskujemy fasz wszelkich bajek o etyce" (tame, t. 31, str. 292, 294, 295). Trudno znale argumenty dla wykazania, i sowa te znacz co innego ni to wanie: moralnie jest dobre wszystko to i tylko to, co sprzyja skutecznie celom partii, niemoralne - wszystko to i tylko to, co tym celom przeszkadza. Z chwil objcia wadzy, utrzymanie wadzy i jej umocnienie staje si automatycznie kryterium moralnoci jak zreszt kryterium zwierzchnim wszystkich w ogle wartoci kultury. Nie m a nie tylko adnych kryteriw, ktre by nie dopuszczay do uczynienia czego, co wydaje si korzystne dla utrzymania wadzy; nie m a rwnie adnych wartoci, ktre mona by uzna na innej zasadzie ni ta wanie:
526
e su wadzy. W ten sposb wszystkie kwestie kultury staj si kwestiami technicznymi i rozstrzygane by musz wedle jednego, zawsze tego samego wskanika; w ten sposb dobro spoeczestwa" zostaje cakowicie wyobcowane w stosunku do dobra osobnikw ludzkich skadajcych si na to spoeczestwo. Byoby buruazyjnym sentymentalizmem potpia na przykad agresje i aneksje, jeli mona wykaza, e su skutecznie utrwalaniu wadzy sowieckiej; obud i oszustwem byoby potpia tortury, jeli mona z ich pomoc osign poytek dla wadzy, ktra z definicji suy wyzwoleniu mas pracujcych". Utylitarna moralno i utylitarne kryteria oceny zjawisk spoecznych i kulturalnych przeobraaj pierwotne zaoenia socjalizmu w ich przeciwiestwo; wszystkie zjawiska budzce oburzenie moralne, jeli zachodz w ustroju buruazyjnym", przeobraaj si, jak za dotkniciem krla Midasa, w zoto, jeli su nowej wadzy: najazd zbrojny na obce pastwo jest wyzwoleniem, agresja jest obron, tortury s szlachetnym gniewem ludu przeciw wyzyskiwaczom. Nie ma absolutnie niczego w najgorszych ekscesach z najgorszych lat stalinizmu, czego nie daoby si uzasadni Leninowskimi zasadami, jeli tylko mona argumentowa, e sia wadzy sowieckiej zyskiwaa na tym. Istotna rnica midzy epok Leninowsk" a Stalinowsk" w dziejach Rosji Sowieckiej nie polega na tym, e za Lenina kwita swoboda w partii i spoeczestwie, a za Stalina zostaa ona zdawiona, lecz na tym, e dopiero za Stalina cae ycie duchowe narodw Zwizku Radzieckiego zostao zatopione w powodzi uniwersalnego kamstwa. Nie tylko jednak osobowo Stalina, ale rwnie naturalny", jeli tak mona powiedzie, rozwj sytuacji prowadzi w tym kierunku. W ustach Lenina terror nazywa si jeszcze terrorem, biurokracja - biurokracj, antybolszewickie powstania chopw - antybolszewickimi powstaniami chopw. Od czasw Stalinowskiej dyktatury partia bywaa wprawdzie atakowana przez wrogw, lecz nie popenia ju ani jednego bdu, pastwo sowieckie byo nieskazitelne, a mio narodu do wadzy - bezgraniczna. Przemiana bya w tym znaczeniu naturalna", e pastwo, w ktrym zniszczone zostay wszystkie, najskromniejsze nawet narzdzia instytucjonalnej kontroli spoeczestwa nad wadz, jedyna legitymizacja wadzy polega na tym, e wciela ona z zasady" interesy i pragnienia ludu pracujcego; legitymizacja ma tedy charakter ideologiczny (w odrnieniu od legitymizacji charyzmatycznej, jak w monarchii dziedzicznej oraz legitymizacji opartej na zasadzie wyborw). Wszechwadza kamstwa nie powstaa w wyniku zego charakteru Stalina, lecz ustanowiona zostaa jako jedyny sposb legitymizacji wadzy opartej na Leninowskich zasadach.
9. Martow o ideologii bolszewickiej
527
Dlatego slogan, b e z u s t a n n i e za czasw d y k t a t u r y Stalinowskiej w Zwizku Radzieckim powtarzany Stalin - to Lenin dnia dzisiejszego" by najzupeniej suszny.
9. Martow o ideologii bolszewickiej

Martow, obok Kautsky'ego i Ry Luksemburg, by trzecim wybitnym krytykiem bolszewickiej ideologii i taktyki w epoce bezporednio porewolucyjnej. Ksika jego Bolszewizm wiatowy (Berlin, 1923), zoona z artykuw pisanych gwnie w latach 1918-1919, jest bodaj najwaniejsz prb krytyki leninizmu ze stanowiska mienszewiclciego, to jest socjaldemokratycznego, pokrewnego Kautsky'emu. Martow twierdzi, e przejcie wadzy przez bolszewikw w Rosji nie miao wiele wsplnego z rewolucj proletariack w sensie, jaki tradycja marksistowska wizaa z tym sowem. Sukcesy bolszewizmu nie s wynikiem dojrzaoci klasy robotniczej, lecz przeciwnie, jej rozkadu i demoralizacji wojennej. Przedwojenna klasa robotnicza, latami, a czasem dziesitkami lat wychowywana w duchu socjalistycznym przez partie, zostaa po czci znieprawiona czteroletnim udziaem w rzezi wojennej, po czci zmieniona przez napyw ywiou wiejskiego, przy czym pod tym wzgldem wszystkie kraje wojujce przeszy przez podobne procesy. Dawne ideowe autorytety runy, upowszechnio si powodzenie hase najprostszych, bezporednich, konsumpcyjnych, zaufanie do wszechmocy ora we wszystkich sprawach spoecznych. Lewica socjalistyczna, ktra w Zimmerwaldzie prbowaa ratowa resztki proletariackiego ruchu, doznaa poraki. e marksizm rozpad si w toku wojny na socjalpatriotyzm z jednej i anarchojakobinizm bolszewicki z drugiej strony - jest to tylko potwierdzenie Marksowskiej teorii, ktra ujawnia zaleno wiadomoci od warunkw spoecznych. Klasy rzdzce rkami wojsk uprawiay masowe niszczycielstwo, grabie, system pracy przymusowej itd. Z tego powszechnego regresu wyrs wiatowy bolszewizm na gruzach ruchu socjalistycznego. Martow konfrontuje obietnice, skadane w Leninowskiej ksice Pastwo i rewolucja, z rzeczywistoci porewolucyjn, sdzi jednak, e nie samo ograniczenie demokracji stanowi waciwy sens bolszewizmu (dawna idea Plechanowa, by rewolucja na czas jaki pozbawia buruazj praw wyborczych, mogaby by zastosowana, gdyby istniay inne formy instytucjonalne demokracji). Waciwa ideologia bolszewizmu opiera si na zasadzie, e naukowy socjalizm jest prawd, musi wic by
528
narzucony masom ludowym, niezdolnym do rozumienia wasnego interesu, bo ogupionym przez buruazj; trzeba tedy zniszczy parlament, woln pras i wszystkie instytucje przedstawicielskie. Doktryna ta jest zgodna z pewnym n u r t e m w tradycji utopijno-socjalistycznej: rodki podobne do tych, jakie stosuj bolszewicy zalecane byy w utopiach babuwistw, Weitlinga, Cabeta czy blankistw. S one jednak sprzeczne z materializmem dialektycznym. Utopici bowiem zakadali wprawdzie, e klasa robotnicza jest duchowo zalena od spoeczestwa, w ktrym yje, lecz wycigali std wniosek, e przebudowa spoeczestwa musi by dzieem garstki konspiratorw bd owieconej elity, przy czym masy pracujce stanowi w tym procesie tylko bierny przedmiot. Ale dialektyczny p u n k t widzenia (wyraony m.in. w III Tezie o Feuerbachu Marksa) zakada, e zachodzi stae oddziaywanie wzajemne midzy wiadomoci ludzi a zmianami warunkw materialnych i e klasa robotnicza w toku walki, zmieniajc warunki spoeczne, zmienia te sama siebie i wyzwala si duchowo. Dyktatura mniejszoci nie moe wychowa ani spoeczestwa, ani samych dyktatorw. Proletariat jest zdolny przej zdobycze buruazyjnego spoeczestwa tylko wtedy, gdy stanie si ldas zdoln do samodzielnej inicjatywy, a to nie moe si sta w warunkach despotyzmu, biurokracji i terroru. Bez adnych podstaw powouj si te bolszewicy na formuy Marksa o dyktaturze proletariatu i zniszczeniu dawnej machiny pastwowej. Marks atakowa prawo wyborcze w imi ustroju powszechnej obieralnoci i suwerennoci ludu, nie za despotyzmu jednej partii. Gosi zniesienie antydemokratycznych instytucji demokratycznego p a s t w a - policji, armii regularnej, zcentralizowanej biurokracji - nie za zniesienie w ogle demokracji jako formy pastwowoci; dyktatura proletariatu w jego rozumieniu nie polega na formie rzdzenia, ale na spoecznym charakterze ustroju. Leninowcy za jednoczenie gosz anarchistyczne haso zniesienia machiny pastwowej i d do jej odbudowy w najbardziej despotycznych formach. Spr Lenina z Martowem skoczy si zatem w tym samym punkcie, w ktrym si zacz w 1903 roku. Martow mwi o wadzy klasy robotniczej i rozumia to dosownie; dla Lenina klasa robotnicza moe wasnymi siami produkowa tylko ideologi buruazyjn, std idea powierzenia jej realnej wadzy rwna si daniu restauracji kapitalizmu. (W sierpniu 1921 roku cakiem susznie pisa Lenin: Goszenie hasa wicej wiary w siy klasy robotniczej przyczynia si teraz w rzeczywistoci do wzmoenia wpyww mienszewickich i anarchistycznych: udowodni to i wykaza to z ca
10. Lenin jako polemista. Geniusz Lenina
529
oczywistoci Kronsztadt wiosn 1921 roku" - artyku Nowe czasy, nowe bdy w starej postaci", Dziea, t. 33, str. 7). Martow mia na uwadze pastwo, ktre przejmuje wszystkie demokratyczne instytucje przeszoci i rozszerza ich zakres, Lenin - pastwo, ktrego komunistyczny charakter okrelony jest tylko faktem, e monopol wadzy maj w nim komunici. Martow wierzy w cigo kulturaln, dla Lenina jednak kultura", ktr naley przej od buruazji, oznacza sprawnoci techniczne i administracyjne. Natomiast Martow myli si cakiem, kiedy bolszewikom zarzuca, e wyraaj w swej ideologii konsumpcyjny p u n k t widzenia zdemoralizowanych mas. Byy to spostrzeenia czynione pod wraeniem m a s o w e j grabiey, ktra charakteryzowaa pierwsze stadium rewolucji. Ani Lenin, ani nikt z boiszewiciach przywdcw nie uwaa jednak rabunku za wyraz komunistycznej doktryny. Przeciwnie, Lenin twierdzi, e o wyszoci ustroju socjalistycznego decyduje zwikszona wydajno pracy i spodziewa si socjalizmu gwnie, jeli nie wycznie, po postpie technicznym; pisa, e gdy si z b u d u j e dziesitki rejonowych elektrowni (co jednak wymaga co najmniej dziesiciu lat), to najdziksze obszary Rosji przejd wprost do socjalizmu, omijajc wszystkie porednie ogniwa (O podatku ywnociowym", maj 1921, tame, t. 32, str. 370). Wanie bolszewizm upowszechni myl, e podstawowym dowodem sukcesw socjalizmu s globalne wskaniki produkcyjne i uwici zasad - nigdy, rzecz jasna, tymi sowy niewypowiadan - produkcji dla produkcji, niezalenie od tego, czy i o ile produkcja czyni lepszym ycie producentw, to jest caego pracujcego spoeczestwa. By to jednak tylko aspekt - istotny, lecz nie jedyny - kultu wadzy pastwowej jako najwyszej wartoci.

Ogromna wikszo publicznych wypowiedzi Lenina m a charakter atakw i polemik. Kadego czytelnika jego pism uderzy m u s i niebywaa wrcz ordynarno jego stylu, niemajca sobie rwnej w caej literaturze socjalistycznej. Polemiki jego roj si od wyzwisk i niedowcipnego szyderstwa (daru h u m o r u w rzeczy samej nie mia). Pod tym wzgldem nie ma rnicy, czy chodzi o ekonomistw, czy o mienszewikw, o kadetw czy o Kautsky'ego, o Trockiego, czy o opozycj robotnicz. Jeli ju jaki przeciwnik nie jest sugusem obszarnikw i burujw, to w kadym razie prostytutk, garzem, zawodowym krtaczem itp. Upowszechni on stylistyk, ktra
530
staa si nastpnie obowizujcym kanonem - lecz ju pozbawionym wszelkiej osobistej pasji i sprowadzonym do biurokratycznej jednostajnoci w caej sowieckiej publicystyce. Jeli przypadkiem zdarza si, e przeciwnik powie co, z czym Lenin si zgadza, to przeciwnik zmuszony by przyzna" to czy owo; jeli w obozie przeciwnikw powstaje spr, to kto zawsze wypapla" prawd o drugim; jeli w jakim krytykowanym artykule czy ksice kto nie poruszy sprawy, ktr Lenin uwaa, e poruszy naley, to przemilcza". Kady aktualny przeciwnik-socjalista z reguy nie rozumie abecada marksizmu", przy czym jeli Lenin zmienia zdanie, to nastpnego dnia nie rozumie abecada marksizmu" ten sam, ktry twierdzi to samo, co Lenin twierdzi dnia poprzedniego. Wszyscy nieustannie podejrzewani s o najgorsze intencje, wszyscy s oszustami lub w najlepszym razie gupimi dziemi, jeli w najbardziej bahej nawet sprawie zajmuj stanowisko przeciwne. e jednak w tych wszystkich zabiegach chodzi wycznie o skuteczno, nie za o osobiste nienawici (ani, tym bardziej, o prawd), potwierdzi sam Lenin (wypapla", jakby sam powiedzia, gdyby chodzio o kogo innego) w dokumencie z 1907 roku. W przeddzie ponownego zjednoczenia z mienszewikami, KC partii oskary Lenina przed sdem partyjnym o niedopuszczalne sposoby atakowania mienszewickich przeciwnikw (Lenin pisa! m.in., e mienszewicy petersburscy wszczli pertraktacje z parti kadeck w celu sprzedania kadetom gosw robotniczych" i e targowali si z kadetami, aby przemyci swego czowieka do Dumy wbrew robotnikom, przy pomocy k.-d."). Lenin na sdzie wyjani swoje stanowisko nastpujco: Sformuowanie to [tj. jego wasne sformuowanie, ktre byo przedmiotem oskarenia - L. K.] mianowicie jest jakby obliczone na to, by wzbudzi w czytelniku nienawi, wstrt, pogard dla ludzi, ktrzy tak postpuj. Sformuowanie to obliczone jest nie na to, by przekona, lecz na to, by rozbi szeregi - nie na to, by naprawi bd przeciwnika, lecz na to, by zniszczy, zetrze z oblicza ziemi jego organizacj. Sformuowanie to rzeczywicie ma taki charakter, e wywouje najgorsze myli, najgorsze podejrzenia w stosunku do przeciwnika i rzeczywicie, w odrnieniu od sformuowania, ktre ma na celu przekonanie i naprawienie, wnosi ferment w szeregi proletariatu" (Dziea, t. 12, str. 405). Lecz nie jest to bynajmniej samokrytyka Lenina, przeciwnie, uwaa on, e tak wanie czyni naley - nie przekonywa, lecz budzi nienawi. Z jednym zastrzeeniem: nie naley tego czyni w stosunku do czonkw tej samej partii, ale w stosunku do innych; tymczasem jednak bolszewicy i miensze-
531
wicy w momencie, o ktrym mowa, przestali by jedn parti, w wyniku rozamu. Tak wic, KC przemilcza fakt, i w tym czasie, kiedy broszura bya pisana, organizacja, z ktrej (nieformalnie, lecz w istocie rzeczy) pochodzia, ktrej celom suya, nie stanowia jednej partii... Nie wolno pisa o towarzyszach partyjnych takim jzykiem, ktry systematycznie sieje w masach robotniczych nienawi, wstrt, pogard itp. wzgldem tych, ktrzy inaczej myl. Mona i naley pisa takim wanie jzykiem o organizacji, ktra dokonaa rozamu. Dlaczego naley? Dlatego, e rozam zobowizuje do wyrywania mas spod kierownictwa rozamowcw" (tame, str. 406). Czy istniej granice dopuszczalnej walki na gruncie rozamu? Partyjnie dopuszczalnych granic takiej walki nie m a i by nie moe, albowiem rozam oznacza, e partia przestaa istnie" (tame, str. 409). Zawdziczamy mienszewilcom, i zmusili Lenina do tego wyznania, ktre zreszt potwierdza caa jego dziaalno: nie ma granic dopuszczalnej walki. Obowizuje wycznie zasada skutecznoci. Dlatego te Lenin w stosunkach z ludmi nie powodowa si nigdy osobist mciwoci (w odrnieniu od Stalina), traktowa bowiem ludzi - cznie z sob samym, co naley podkreli - wycznie jako instrumenty dziaania politycznego, jako narzdzia historycznego procesu. Jest to jedna z najbardziej charakterystycznych cech jego osobowoci. Dziki temu mg jednego dnia obrzuca kogo botem, a nastpnego - zawrze z nim sojusz, jeli kalkulacja polityczna tak doradzaa. Obrzuca botem Plechanowa po 1905 roku, lecz natychmiast przerwa kampani, gdy okazao si, e Plechanow sprzeciwia si polityce likwidatorw i walczy z empiriokrytykami, jest wic, ze swym nazwiskiem, podanym sojusznikiem. ciga przeklestwami Trockiego do 1917 roku, lecz gdy Trocki wstpi do partii bolszewickiej i okaza si nadzwyczaj utalentowanym przywdc i organizatorem, wszystko poszo w niepami. Pitnowa zdrad Zinowiewa i Kamieniewa, ktrzy publicznie sprzeciwili si planowi powstania zbrojnego w padzierniku, lecz p o t e m nie mia nic przeciwko temu, e zajli oni najwysze stanowiska w partii i w Midzynarodwce. Podobnie adne wzgldy osobiste nie wchodziy w rachub, gdy naleao kogokolwiek zaatakowa. Lenin umia odsun na bok spory, gdy uwaa, e mona si porozumie w sprawach podstawowych (jak z Bogdanowem w kwestiach filozoficznych, dopki Bogdanow nie zaj odmiennego stanowiska w sprawie udziau partii w III Dumie), ale gdy spr dotyka kwestii, ktr w danej chwili uwaa za wan - by bezlitosny. Wymiewa wszelkie wzgldy osobistej lojalnoci, gdy chodzio o spory polityczne. Kiedy mienszewicy oskarali Malinowskiego,
532
jednego z przywdcw partii bolszewickiej, e jest agentem Ochrany, Lenin napada na te nikczemne oszczerstwa z najwysz wciekoci. Kiedy po rewolucji lutowej wyszo na jaw, e mieli racj, Lenin napad z kolei na przewodniczcego Dumy Rodziank. Okazao si, e Rodzianko dowiedzia si o roli Malinowskiego i doprowadzi do jego rezygnacji z mandatu poselskiego, lecz nie powiadomi o tym bolszewikw - bdc czonkiem partii, ktr bolszewicy codziennie obrzucali pomyjami - a nie powiedzia na zasadzie tale humorystycznej, e wiadomo dosta od ministra spraw wewntrznych pod warunkiem, i da m u sowo honoru, e rzeczy nie wyda. Lenin tedy symulowa moralne oburzenie wobec wrogiej partii, i nie pomoga jego partii powoujc si na rzecz tak mieszn, jak sowo honoru. Charakterystyczne jest rwnie dla Lenina, e bardzo czsto wrogoci swoje cofa wstecz, aby udowodni, e przeciwnik odwiecznie by nikczemnikiem i zdrajc. W 1906 roku napisa, e Struve by kontrrewolucjonist w 1894 roku (broszura, Zwycistwo kadetw a zadania partii robotniczej, Dziea, t. 10, str. 258), chocia nikt nie mgby si tego domyle na podstawie jego polemiki ze Struvem w czasie, gdy ze sob wsppracowali, to jest w 1895 roku. Kautsky'ego uwaa przez lata za najwyszy autorytet teoretyczny, ale gdy w czasie wojny Kautsky zaj stanowisko centrystyczne", Lenin napitnowa oportunizm, widoczny w broszurze Kautsky'ego z 1902 roku (Pastwo a rewolucja, Dziea, t. 25, str. 516), a take stwierdzi, e Kautsky wystpi jako marksista po raz ostatni w 1909 roku (Przedmowa do broszury Bucharina z 1915 roku, tame, t. 22, str. 119). Przez cay okres wojny, walczc z socjalszowinizmem, Lenin bezustannie powoywa si na Manifest Bazylejski II Midzynarodwki, ktry wszake wyranie wezwa partie do odmowy udziau w wojnie imperialistycznej; lecz po ostatecznym zerwaniu z II Midzynarodwk okazao si, e Manifest Bazylejski by oszustwem renegatw (Uwagi publicysty", 1922, tame, t. 33, str. 207). Przez wiele lat Lenin podkrela, e nie reprezentuje adnego odrbnego kierunku w ruchu socjalistycznym, lecz tylko opiera si - on i partia bolszewicka - na tych samych zasadach, ktre przyjmuje socjaldemokracja europejska, zwaszcza niemiecka. Jednake w 1920 roku, w Dziecicej chorobie, wyszo na jaw, e bolszewizm jako prd myli politycznej istnieje od 1903 roku (jak te byo w istocie). Oczywicie, owo projektowanie historii wstecz jest w przypadku Lenina niczym w porwnaniu z ca systematycznie wypracowan metod faszowania historii, jaka zapanowaa w epoce Stalinowskiej, kiedy to naleao za wszelk cen udowodni, e wszystkie oceny aktualne - osb czy ruchw politycznych - dokadnie tak samo odnosz
533
si do caej przeszoci. Pod tym wzgldem Lenin zrobi tylko nader skromny pocztek i czsto zachowa racjonalny sposb mylenia: do koca na przykad obstawa przy tym, e Plechanow pooy ogromne zasugi w upowszechnianiu marksizmu i e naley wznawia jego dziea teoretyczne, chocia byo to w czasie, gdy Plechanow cakowicie sta po stronie socjalszowinistw". Poniewa Lenina w dziaalnoci pisarskiej interesowaa wycznie skuteczno polityczna, pisma jego s pene powtrze. Lenin nie lka si powtarzania w nieskoczono tej samej myli, nie mia bowiem ambicji dobrego pisarza, lecz chcia wycznie wpywa na opini partii lub robotnikw. Jest przy tym charakterystyczne, e grubiastwa stylu s najjaskrawsze tam, gdzie chodzi o walk frakcyjn i gdzie Lenin zwraca si gwnie do aktywistw partii, s natomiast znacznie zagodzone w tekstach skierowanych do robotnikw. Wrd tych ostatnich pism znajdujemy czasem istne arcydziea propagandy, jak na przykad broszura Partie polityczne w Rosji a zadania proletariatu (maj 1917), w ktrej m a m y nadzwyczaj zwiz i nadzwyczaj przejrzyst prezentacj stanowiska wszystkich partii politycznych w stosunku do wszystkich podstawowych zagadnie chwili. W kwestiach teoretycznych rwnie chodzio raczej o przytoczenie czytelnika profuzj sw i wyzwisk ni o drobiazgow analiz argumentw. Materializm i empiriokrytycyzm jest wybitnym przykadem tej sztuki, lecz rwnie; wiele innych tekstw. Oto na przykad w 1913 roku Struve wyda dzieo pod tytuem Gospodarka a cena, w ktrym midzy innymi twierdzi, e warto w sensie Marksowskim, niezalena od ceny, jest kategori metafizyczn i nieempiryczn, ekonomicznie zbdn (myl zreszt nienowa, wielokrotnie wwczas ju wypowiadana, poczynajc od Konrada Schmidta). A oto argumenty Lenina: Jake tu nie nazwa owej najbardziej radykalnej metody najbardziej bezwartociowy? W cigu tysicy lat ludzko dostrzega prawidowo w zjawiskach wymiany, czyni wysiki, by j zrozumie i dokadniej wyrazi, sprawdza swoje wyjanienia na podstawie milionw i miliardw codziennych obserwacji czynionych nad yciem gospodarczym - i oto nagle m o d n y przedstawiciel m o d n e g o zajcia - zbierania cytatw (omal nie powiedziaem: zbierania znaczkw pocztowych) - u n i e wania to wszystko: warto jest zud". Nastpuje wyjanienie: Cena jest przejawem prawa wartoci. Warto jest prawem cen, to znaczy uoglnionym wyrazem zjawiska ceny. O niezalenoci mona mwi tutaj jedynie po to, by naigrywa si z nauki". Po czym bilans: usuwanie praw z nauki - to w istocie rzeczy przemycanie praw religiiI wreszcie ocena: Czyby
534
istotnie p. Struve liczy na to, e przy pomocy tak ordynarnych chwytw oszuka swych suchaczy i zamaskuje swj obskurantyzm?" (Jeszcze jedno unicestwienie socjalizmu", marzec 1914, tame, t. 20, str. 204 i n.). Jest to typowy przykad rozprawiania si z przeciwnikiem. Struve powiada, e wartoci niepodobna obliczy niezalenie od ceny, Lenin za powiada, e mwi o niezalenoci to naigrawa si z nauki. aden a r g u m e n t rzeczowy nie jest rozwaony i wszystko rozpywa si w powodzi frazesw i wyzwisk. Jednake raz jeszcze wypada podkreli, e w czysto techniczny, instrumentalny stosunek do ludzi i spraw rozciga Lenin na siebie samego. Nie zaleao mu na osobistych korzyciach. Nie budowa sobie pomnikw i nie mia w sobie - w odrnieniu na przykad od Trocldego - ani krzty pozerstwa albo skonnoci do teatralnych gestw. Uwaa si za narzdzie rewolucji i by niezachwianie pewny swojej racji - tak pewny, i nie lka si zosta sam lub prawie sam ze swoj lini polityczn; podobny by do Lutra w niewzruszonej swej wierze, e gos historii (czy Boga) przemawia jego ustami. Odrzuca z pogard zarzuty (np. Ledeboura w Zimmerwaldzie), i siedzc bezpiecznie za granic wzywa robotnikw w Rosji do przelewu krwi. Obiekcje takie byy dla, w rzeczy samej, mieszne, gdy fakt, e dziaa z zagranicy by z poytkiem dla rewolucji, a wiedzia, e rewolucja w sytuacji rosyjskiej nie moe si obej bez emigracji; skdind nikt nie mg m u zarzuca osobistego tchrzostwa. Potrafi bra na siebie najcisz odpowiedzialno i nie uchyla si nigdy od zajcia wyranego stanowiska w jakimkolwiek sporze. Mia zapewne racj, kiedy zarzuca wodzom wszystkich innych kierunkw socjalistycznych, e boj si wzicia wadzy; tamci bali si istotnie, woleli si zdawa na dobroczynne skutld praw historycznych. Lenin si nie ba i wygra z najwyszym ryzyldem. Dlaczego wygra? Z pewnoci nie dlatego, by umia trafnie przewidywa bieg wydarze. W przepowiedniach swoich i w ocenach myli si czsto, nieraz w sposb racy. Po upadku rewolucji 1905 roku przewidywa bardzo dugo rychy powrt fali rewolucyjnej. Kiedy jednak doszed do wniosku, e fala" opada i e trzeba si nastawi na lata pracy w warunkach reakcji, wycign natychmiast wszystkie wnioski z sytuacji. Po wyborach Wilsona na prezydenta Stanw Zjednoczonych w 1912 roku owiadczy, e system dwupartyjny w Ameryce ju zbankrutowa w obliczu siy ruchu socjalistycznego. W nastpnym roku rwnie kategorycznie stwierdzi, e w Irlandii nacjonalizm ju si skoczy w klasie robotniczej. Spodziewa si z dnia na dzie rewolucji europejskiej i spodziewa si, e
535
potrafi metodami terroru zorganizowa sprawn ekonomik rosyjsk. Ale wszystkie jego omyki maj zawsze ten sam kierunek: Lenin systematycznie spodziewa si wikszego i szybszego ruchu rewolucyjnego, anieli faktycznie nastpowa. Z jego punktu widzenia byy to, rzec mona, szczliwe omyki, gdy tylko dziki faszywym swoim przewidywaniom zdecydowa si na powstanie zbrojne w padzierniku 1917 r. Dziki tym pomykom potrafi te eksploatowa moliwoci rewolucyjne do koca, co byo warunkiem jego sukcesu. Geniusz Lenina nie polega wic na darze przewidywania, ale na zdolnoci do skupiania w kadym momencie wszystkich energii spoecznych, jakie mogy by wykorzystane dla sprawy przejcia wadzy i na absolutnym podporzdkowaniu tej sprawie wszystkich wysikw wasnych i partii. Nie m a wtpliwoci, e wadza bolszewicka bez stanowczoci Lenina byaby nie do pomylenia. Jest wyrane, e bez Lenina bolszewicy przecignliby bojkot Dumy poza m o m e n t krytyczny; e bez niego nie zdecydowaliby si na p o w s t a n i e zbrojne w celu zagarnicia wadzy dla jednej partii; e bez niego nie zawarliby pokoju w Brzeciu; by moe nie potrafiliby take - przestawi si na NEP w ostatniej chwili. W krytycznych sytuacjach Lenin niemal gwaci parti - po czym wygrywa. Komunizm wiatowy, jakim go znamy dzisiaj, jest prawdziwie jego dzieem. Ani Lenin, ani bolszewicy nie zrobili" rewolucji. Od koca stulecia widoczne byo, e samowadztwo rosyjskie stoi na chwiejnych nogach i niechybnie upadnie, chocia adne prawa dziejowe" nie przesdzay formy tego upadku. Rewolucja lutowa bya rezultatem koincydencji wielu okolicznoci: wojny, roszcze chopskich, wspomnie 1905 roku, spisku liberaw, poparcia Ententy, radykalizacji mas robotniczych. Dalszy proces rewolucyjny odbywa si pod hasem wadzy sowieckiej i poparcie rewolucji padziernikowej byo poparciem dla wadzy Rad, nie za wadzy partii bolszewickiej. Jednake wadza Rad bya anarchistyczn utopi; oznaczaa ona spoeczestwo, w ktrym masy ludnoci, w znacznym stopniu ciemne i niepimienne, miayby w drodze nieustannego wiecowania rozstrzyga wszystkie kwestie ekonomiczne, spoeczne, wojskowe, administracyjne. Trudno nawet powiedzie, e wadza Rad zostaa zniszczona: chocia haso Rady bez komunistw" powtarzao si jeszcze jako typowe haso ludowych b u n t w antybolszewickich, byo to haso niemoliwe do urzeczywistnienia. Partia bolszewicka wiedziaa o tym. Potrafia zapewni sobie poparcie jako wadza Rad i potrafia skanalizowa energi rewolucyjn w chwili, kiedy bya jedyn parti gotow do objcia wadzy niepodzielnej.
536
Poniewa jednak rzeczywisty proces rewolucyjny by w znacznej wikszoci radziecki, nie za specyficznie bolszewicki, lady jego trway jeszcze przez kilka lat w kulturze nowego spoeczestwa, w obyczajach, w nastrojach. Przez kilka lat byo jeszcze widoczne, e nowy porzdek wyoni si z eksplozji, w ktrej bolszewicy byli wprawdzie najlepiej zorganizowan si, ale bynajmniej nie wikszoci spoeczestwa. Rewolucja nie bya bolszewickim zamachem stanu". Bya prawdziw rewolucj ludu chopskiego i robotniczego. Bolszewicy byli jedynymi, ktrzy potrafili ujarzmi fal rewolucyjn dla wasnego celu. Zwycistwo ich byo zarazem porak rewolucji i porak idei komunistycznych, nawet w bolszewickiej wersji. Lenin znakomicie uchwyci niebezpieczestwo na XI Zjedzie partii w marcu 1922 roku (ostatni zjazd, na ktrym, by obecny). Mwi tam 0 znikomych siach komunistw wobec kultury oddziedziczonej po caracie: Jeli nard, ktry dokona podboju, ma wysz kultur ni nard pokonany, to narzuca m u swoj kultur, jeli za na odwrt, to zdarza si, e pokonany narzuca swoj kultur zdobywcy. Czy nie zdarzyo si co podobnego w stolicy RFSRR i czy nie powstaa tu taka sytuacja, e 4700 komunistw (prawie caa dywizja - i to sami najlepsi) ulego obcej kulturze? Prawda, mogoby tu powsta wraenie, e pokonani odznaczaj si wysok kultur. Nic podobnego. Ich kultura jest mizerna, ndzna, ale m i m o to wysza ni nasza" (tame, t. 33, str. 294-295). Jest to jedno z najbardziej przenikliwych spostrzee Lenina o nowym pastwie. Haso uczy si u buruazji" zrealizowao si w formie tragicznej 1 groteskowej zarazem. Bolszewicy z olbrzymim t r u d e m i ze skutecznoci tylko poowiczn przejmowali - i nadal przejmuj - techniczne osignicia wiata kapitalistycznego. Bez trudu natomiast, szybko i niepoowicznie przyswoili sobie i znacznie usprawnili metody wadzy i rzdzenia wyuczone u carskich czynownikw. Z rewolucyjnych marze pozostay frazeologiczne szcztki, suce do dekoracji totalitarnego imperializmu.
Indeks nazwisk
Abramowski Edward 25 Adler Friedrich 11, 24, 253, 256, 269, 270, 434 Adler Max 10, 24, 120, 253, 256, 257, 268-271, 273, 275, 277-279, 281, 282288, 290-297 Adler Victor 10, 23, 24, 26, 268, 400, 434 Ajschylos 66, 191 Akimow, towarzysz 405 Aksakow Konstantin S. 320 Akselrod Lubow I., ps. Ortodoks 433, 460, 465 Akselrod Pawie (Pawe) B. 58, 341, 343, 361, 386, 390, 405, 424, 425, 428, 482 Aleksander II Romanow, car rosyjski 317, 321, 339, 344 Aleksander III Romanow, cesarz rosyjski 321 Aleksinski G. 445 Allemanejean 20 Amiel Henri Frederic 231 Arystoteles 303 Askoldow S. 432 Auerlgnaz 109 Augustyn, w. 201 Avenarius Richard 229, 231-234, 431, 435-441, 444, 461, 463, 464, 470 Azef Jewno 232 Babeuf Franois Noel, zw. Gracchus 112 Bachofen Johann Jakob 225 Bakaj Micha 231, 232
Bakunin Micha A. 31, 180, 182, 196, 320, 330, 341, 342 Ballanche Pierre Simon 225 Baron Samuel H. 364 Bauer Otto 10, 24, 47, 79, 98, 253, 256, 257, 268-270, 287-290, 295, 297-302, 354, 410 Bazarw V. A. 443-445, 459, 469 Bazile Jules patrz Guesde Jules Bebel August 10, 17, 18, 26, 32, 33, 36, 40, 72, 88, 110, 111, 117, 120, 121, 393,394 Beltow patrz Plechanow Jerzy Bentham Jeremy 10, 56, 137 Bergson Henri 127, 160, 162-164, 171, 172, 177, 178, 181, 229, 234, 241, 248, 431 Berkeley George 461-463, 469 Berman I. A. 445, 459 Bernstein Eduard 10, 18, 19, 32, 36, 40-42, 52, 55, 65, 71, 72, 85-88, 97, 107-115, 117-122, 136, 145, 147, 148, 165, 177, 190, 202, 208, 256, 262, 289, 351, 359, 377, 378, 389, 393, 482 Biaobocki Bronisaw 207 Bieliski Wissarion G. 320 Bieyj Andriej 431 Bierdiajew Nikoaj A. 317, 374, 379, 380, 382, 431-433, 444, 460 Bismarck Otto von 18, 289 Blanc Jean Joseph Louis 40 Blanqui Louis August 20, 53, 124
538
Indeks nazwisk Darwin Karol 44, 51, 59, 207, 232, 264, 265, 349 Daszyski Ignacy 26 David Eduard 88, 108, 226 Denikin Anton I. 494, 495 Descartes (Kaitezjusz) Rene 167, 437 Deutsch Lew 341, 343 Diderot Denis 152, 168 Dilthey Wilhelm 271, 272 Dobrolubow Nikoaj A. 325, 430 Dollfuss Engelbert 270 Dostojewski Fiodor M. 229, 231, 430 Dreyfus Alfred 29-31, 33, 128, 129, 145, 146, 165 Duhem Pierre Maurice Marie 300 Durkheim Emile 165 Diihring Eugeniusz 109 Dzieryski Feliks E. 413, 445, 497, 501 Dugaszwili Jzef W. patrz Stalin Jzef Eckstein Gustaw 24, 79 Engels Fryderyk 11, 18-20, 23, 26, 30, 31, 39, 40, 43, 44, 50, 55, 56, 58, 59, 66, 84, 88, 97, 98, 100, 108-115, 118, 136, 154, 167, 200, 202, 203, 217, 218, 223, 229, 237, 238, 254, 264, 281, 284, 295, 308, 330, 333-335, 347, 348, 351, 352, 379, 385, 394, 398, 414, 420, 443, 459, 460, 462, 465-468, 470, 471, 475, 477, 505, 509, 510 Ferri Enrico 24, 188 Feuerbach Ludwig (Ludwik) Andreas 153, 324, 351,457, 458, 476 Fichtejohann Gottlieb 124, 143, 232, 241, 263, 276, 282, 283, 293, 463 Fischer Ruth 105 Fontenelle Bernard le Bovier de 168 Fourier Charles 139, 147, 157 Frank Siemion L. 374, 381, 382, 432, 433 Freiligrath Ferdinand 68 FritscheV. 444 Fryderyk II Hohenzollern, zw. Wielkim, krl pruski 66 Gallifet Gaston Alexandre August de 31 Gapon, Hapon Gieorgij A. 425 Garibaldi Giuseppe 186 Gentile Giovanni 10
Bloch Julius 111 Blok Aleksandr A. 431 Bogdanow Aleksander A. 380, 425, 430, 443-446, 448-452, 454, 455, 459-461, 469, 531 Bhm-Bawerk Eugen von 10, 256, 303306, 379 Bonald Louis Gabriel Ambroise de 225 Boncz-Brujewicz Michai A. 425 Bonnafous M. 129 Boudin Louis 253 Brentano Lujo, LudwigJosef Brentano 110, 213 Briusow Walerij J. 431 Bronstein Leon D. patrz Trocki Leon Brunetiere Ferdinand 357 Bruno Giordano 190 Brzozowski Stanisaw 11, 25, 163, 228252, 296 Bucharin Nikoaj I. 455, 476, 491, 501503, 532 Bugakow Siergiej N. 78, 338, 374, 376, 381, 382, 388, 389, 432, 433 Bunin Iwan A. 431 Burcew Wadimir L. 231 Cabanis Pierre Jean Georges 152 Cabet Etienne 528 Cederbaum Julij O. patrz Martow Lew Chateaubriand Franois 152 Chomiakow Aleksiej S. 320 Clausewitz Karl von 506 Clemenceau George 498 Cohen Hermann 47, 258-261, 283 Comte August 124,224,276,454 Condillac Etienne Bonnot de 152 Condorcet Jean Antoine Nicolas de 168 Corneille Pierre 357 Croce Benedetto 10, 23, 166, 188, 190, 202, 226, 351 Cunow Heinrich 10, 69, 223, 274 Czernow Wiktor M. 443 Czernyszewski Mikoaj G. 207, 324-326, 341, 357, 368, 430, 476 Cziczerin Boris N. 317,431 Dal Pane Luigi 190 Danielson Nicolai Frantzevich 327, 335337
Indeks nazwisk Gippius, Hippius Zinaida N. 358, 431 Gobineau Joseph Arthur de 210, 298 Goethe Johann W. von 66, 263 Gorki Maksim (Maksym), wac. Aleksiej M. Pieszkow 231, 358, 445, 457-459, 472, 497 Gramsci Antonio 160, 166, 187, 203, 204, 238, 250 Guesde Jules, wac. Mathieu Bazile 9, 10, 17, 19-21, 26, 29-33, 35, 36, 128, 129, 145, 146, 150-152, 481 Guillaume James 27 Guizot Francois E 348, 357 Haase Hugo von 36, 111 Hauptmann Gerhardt 68 Hefland A. L. patrz Parvus Israel H. Hegel Georg Wilhelm Friedrich 44, 50, 60, 97, 112-114, 126, 127, 132-134, 143, 149, 153, 181, 186, 188, 189-192, 194, 196, 198, 199, 229, 257, 264, 274, 276, 284, 288, 320, 321, 330, 348, 349, 431, 350, 473-475 Heine Heinrich 66, 85, 109 Helwecjusz Claude A. 348, 389 Henryk VIII, krl Anglii i Irlandii 41, 511 Herbart Johann Friedrich 186, 189, 191, 192, 194, 204 Hercen Aleksander I. 322-325, 333 Herve Gustav 34, 36, 481 Hilferding Rudolf 10, 24, 79, 253, 256, 268, 271, 303, 304, 306-311, 313-315, 483, 503 Hitler Adolf 183, 271, 520 Hobbes Thomas 155,463 Hobson John Atkinson 483, 503 Hchberg Karl 110 Hoffman Pawe 247 Holbach Paul Henri Thiry d' 348, 389 Hugo Victor (Wiktor) Marie 151 Hume Dawid 442, 463 Husserl Edmund 280, 431, 439, 440 Hyndman Henry Nayers 481 Ibsen Henryk 66 Iglesias Posse Pablo 150 Iwan IV Grony, car rosyjski 317 Iwanow Wiaczesaw I. 431
539
James William 130,242,431 Jaures Jean Leon 10, 17, 21, 23, 30-32, 34, 36, 43, 91, 107, 120, 124-142, 144150, 155, 165, 169, 176, 255 Juszkiewicz P. 443, 445, 452, 459, 469 Kalecki Micha 82, 83 Kalwin Jan 56 Kamieniew Lew B. 480, 487, 501, 502, 531 Kant Emmanuel 11, 43, 47, 48, 56, 107, 124, 130, 137, 138, 143, 189, 191, 192, 222, 229, 239, 254, 256-266, 268, 271, 273, 274, 276, 278-283, 288, 295, 385, 389, 431, 434, 437, 448, 467, 474, 520 Karejew Nikoaj I. 226, 347 Kartezjusz patrz Descartes Rene Kautsky Karl (Karol) 10, 11, 18, 19, 24, 31-33, 36, 39-45, 47-65, 69, 72, 79, 91-96, 103, 108, 110, 111, 117, 119121, 147, 160, 172, 208, 210, 212, 223, 227, 237, 266, 274, 287, 294, 340, 351, 353, 354, 388, 393, 394, 398, 400, 409, 482, 503, 507, 518, 519, 527, 529, 532 Kelles-Krauz Kazimierz 10, 25, 102, 221227 Kelsen Hans 290, 292 Kiereski Aleksandr F. 487 Kindersley R. 374 Kirejewski (Kiriejewski) Iwan W. 320 Kline George Louis 457 Klinger Witold 251 Klopstock Friedrich Gottlieb 66 Koczak Aleksandr V. 494, 495 Koontaj Aleksandra M. 499 Kon Feliks 231 Kopernik Mikoaj 349 Korniow awr G. 487 Krafft-Ebbing Richard von 218 Kremer Jzef 231 Kriwienko S. 370 Kropotkin Piotr A. 27, 124 Krupska Nadieda K. 369 Krusiski Stanisaw 207, 208 Krzywicki Ludwik 10, 25, 205-221 Krzyanowski Gleb M. 369 Ksenofont 190 KurskiD. I. 517
540
Indeks nazwisk Machajski Wacaw 182 Maine de Biran, wac. Marie Franois Pierre Gonthier de Biran 152 Maistre Joseph Marie de 225 Malatesta Errico 27 Malinowski Aleksander patrz Bogdanow Aleksander Malinowski Roman 480, 531, 532 Malon Benoit 136 Malthus Thomas R. 40 Marchlewski Julian Baltazar 25, 71, 73 Marks Karol passim Marks Laura 150, 151 Martow Lew, wac. Julij O. Cederbaum 96, 361, 367, 369, 376, 379, 390, 404, 405, 424, 425, 480, 482, 484, 498, 527-529 Martynow Alexander S. 398 Masaryk Toma Garrigue 10, 189, 202, 226 Maslow Arkadij 105 Mathiez Albert 129 Maupertuis Pierre Louis Moreau de 440 Mehring Franz 10, 65-69, 72, 73, 120, 266, 274, 356, 412 Mendelson, Mendelsohn Stanisaw 26 Meredith George 241 Merekowski Dmitrij S. 358, 431 Merlino Saverio 180 Michajowski Nikoaj K. 330-333, 336, 347, 370 Michelet Jules 182 Michelet Karl L. 124, 135 Michels Robert 293 Mienynski, Menyski Wiesaw 430, 445 Mignet Franois A. 348 Mikoaj I Romanow, cesarz rosyjski 316, 320, 321, 323 Mikoaj II Romanow, cesarz rosyjski 485 Mili John Stuart 10 Millerand A. 21, 29, 31, 128, 146, 190 Miriam-Przesmycki Zenon patrz Przesmycki Zbigniew Moleschott Jacob 152 More (Morus) Thomas (Tomasz) 41, 511 Morgan Lewis Henry 213, 216, 225 Morris William 26 Miinsterberg Hugo 271 Miinzer Tomasz 215 Mussolini Benito 159,185
Kuskowa Jekaterina (Ekaterina) D. 360, 389, 398 Labriola Antonio 10, 24, 33, 114, 120, 160, 166, 186-204, 220, 222, 237 Lachelierjules 130, 131 Lafargue Paul 10, 20, 21, 24, 150-158, 186, 205, 213, 227, 356 Lagardelle Hubert 21, 166, 202 La Mettrie Julien Offray de 152 Lange Friedrich Albert 257 Lassalle Ferdinand (Ferdynard) 9, 12, 1619, 67, 111, 124, 127, 130, 143, 289 Le Bon Gustave 181,219 Ledebour Georg 270, 482, 534 Leibniz Gottfried W. von 192,275 Lenin Wodziemierz I., wac. W. I. Uljanow passim
Leon III, papie 25 Le Play Pierre Guillaume Frederic 154 Lessing Gotthold E. 66, 67, 263 Levi Paul 74 Levi-Strauss Claude 89 Liebknecht Karol 34, 36, 40 Liebknecht Wilhelm 17, 18, 26, 72, 74 Liebmann Otto 257 Limanowski Bolesaw 99 Lloyd George D. 498 Lockejohn 152,437 Loisy Alfred 229 Lombroso Cesare 166, 210 Longuetjean 270 Lukacs Gyorgy 93, 204, 238, 250, 267, 385 Luksemburg Ra 10, 24, 25, 34, 35, 7075, 77-86, 88, 90-96, 98-105, 111, 116, 120, 121, 160, 172, 205, 221, 226, 227, 249, 268, 294, 300, 302, 315, 359, 360, 381, 387, 396, 407, 408, 410, 412, 414, 415, 419, 515, 527 Luter Marcin 143, 159, 534 arinjulij (Lourie) 428 awrow Piotr . 26, 330-332, 336, 343 unaczarski Anatol W. 231, 380, 425, 430, 443-445, 456-459, 470, 484 MacDonald Dwight 482 Mach Ernst (Ernest) 431, 435, 439-442, 444, 446, 448, 451, 460, 464, 469, 470
Indeks nazwisk Natorp Paul 258, 259, 283, 439 Newman John Henry 229, 232, 235 Nietzsche Friedrich (Fryderyk) Wilhelm 160, 163, 179, 180, 182, 229, 231, 232, 234, 235, 246, 251, 431-433, 457 Nieuwenhuis Ferdinand Domela 25 Norwid Cyprian Kamil 231 Noske Gustav 520 Nowgorodcew Pawie! (Pawe) I. 432 Ordonikidze Grigorij K. 413, 501 Ortodoks Lubow patrz Akselrod Lubow Ostwald Wilhelm Friedrich 444 Owen Robert 10, 147 Pannelcoek Anton 10,25,26,315 Pareto Vilfredo Federico Damaso 166 Parmenides z Elei 132 Parvus Aleksander L., wac. A. L. Helphand 113, 120,419,420 Pelloutier Ferdinand 165 Perl Feliks 102 Perlmutter Salomea 247 Perowska Z. 339 Pestel Pawie I. 318 Piatakow Grigorij L. 501,502 Pisudski Jzef 495 Piotr I Wielki, car rosyjski 317, 497, 498 Pipes Richard 328, 337, 375 Pisarew D. I. 325, 326 Platon 153, 168, 190 Plechanow Jerzy W. 10, 11, 22, 24, 26, 35, 58, 72, 112, 114, 120, 151, 186, 205, 227, 266, 284, 317, 334, 338-343, 345364, 368, 370, 372, 373, 376, 377, 379, 385, 386, 390, 391, 404, 406, 416, 421, 424, 425, 427, 433, 434, 443, 457-462, 465, 468, 469, 477, 480, 481, 527, 531, 533 Pokrowski Michai N. 430 Posadowski, towarzysz 406 Postnikow W. J. 369 Potresow Aleksander N. 367, 369, 376, 384, 387, 389, 390, 424, 480, 481 Prokopowicz S. N. 360, 389 Proudhon Pierre Joseph 20, 53, 124, 160, 162, 165, 173, 178, 180, 182, 229 Przesmycki Zbigniew, pseud. Miriam 231 Przybyszewski Stanisaw 358
541
Rabelais Franois 157,178 Reclus Elisee 27 Renan Ernest 163,298 Renner Karl 24, 98, 253, 256, 268-270, 289, 290, 301, 302, 410 Rickert Heinrich 271-273, 275 Rodbertus Johann K. 115, 213, 309, 311 Roland-Holst Henriette 10 Rousseau Jean-Jacques 124, 175, 292, 293 Rozanow Wasilij W. 431 Rudniew patrz Bazarw V. Saint-Simon Henri Claude de 124, 139, 207 Satykow-Szczedrin Michai J. 484 Samarin Jurij F. 320 Sand George, wac. Auror Dudevant 40 Savigny Friedrich K. von 169 Schiller Friedrich (Fryderyk) von 66, 117, 263 Schippel Max 85, 86, 109 Schmidt Johann Caspar patrz Stirner Max Schmidt Konrad 86, 113, 265, 351, 533 Schopenhauer Arthur 192 Schulze-Gavernitz Gerhard von 110 Shakespeare (Szekspir) William 326 Sienkiewicz Henryk 231 Simmel Georg 10, 222 Sismondi Jean C. 115,328,386 Sofokles 191 Sokrates 169, 189-191 Soowjow, Soowiew Wadimir S. 430, 431 Sombart Werner 10, 36, 110, 113, 226, 381, 384 Sorel Georges 11, 21, 159-169, 171-176, 178-185, 190, 196, 198, 202, 203, 229, 231, 234, 237, 244, 245, 248 Spaventa Bertrando 188 Spencer Herbert 44, 203, 207-209, 229, 232, 234, 241, 264, 326, 332, 430, 440 Spinoza Baruch de 133, 189, 190, 350 Springer patrz Renner K. Stalin Jzef W. 98, 105, 302, 392, 401, 410, 413, 422, 428, 470, 476, 481, 489-491, 501, 502, 518, 520, 526, 527, 531, 532 Stammler R. 10, 271, 272, 274, 353, 354, 376, 378, 461
542
Indeks nazwisk Uljanow Wodzimierz I. patrz Lenin Wodzimierz I. Vaillant Edouard 20, 26, 34 Vandervelde Emile 10, 22, 23, 31, 36, 178, 180 Venturi Franco 328 Vera Augusto 188 Vico Giambattista 154, 162, 165, 166, 172, 189, 224, 225 Vollmar Georg von 85, 108 Vorlander Karl 47, 263-265 Vries Hugo de 351 Walentinow Mikoaj W. 443, 452, 476 Walicki Andrzej 328 Warski Adolf, wac. A. Jerzy Warszawski 71 Waryski Ludwik 208 Weber Max 293 Wedenskij Alexandr I. 431 Weitling Wilhelm 528 Wilson Woodrow Thomas 498, 534 Windelband Wilhelm 271, 272, 275, 431 Woltmann Ludwig 265 Woroncow Wiaczesaw P 336, 337 Wundt Wilhelm 199, 431, 199 Zasulicz Wiera I. 334, 335, 341, 343, 390, 424 Zeller Edward 189 Zenon z Kition 153 Zetkin Klara 10, 72, 111, 120 Zetterbaum Max 434 Zinowjew, Zinowiew Grigorij J. 480, 487, 501, 502, 531 Zubatow Siergiej W. 425 eromski Stefan 231 elabow Andriej I. 339
Staudinger Franz 265 Stawar Andrzej 246 Stein Lorenz von 274 Stirner Max 28, 431 Stolypin Piotr A. 479, 480 Straw, Struve Piotr B. 10, 78, 328, 338, 367, 369, 373-377, 379, 380, 382, 384, 385, 389, 409, 432, 460, 461, 532534 Suworow Aleksander V. 444, 445, 497 Szlapnikow Aleksander G. 499 niadeckijan 231 Taine Hipolit 163, 207, 231, 357 Tarde Gabriel de 219 Taylor Edward Robert Edmund 225 Teilhard de Chardin Pierre 133 Thierry Jacques Nicolas Augustin 348 Tichomirow Lew A. 339 Tkaczow Piotr N. 318, 330, 333, 335, 336, 407 Tocqueville Alexis de 160,163 Togliatti Palmiro 160,195 Tostoj Lew N. 66, 524 Tomasz z Akwinu 187 ToscaAngelo 160 Trocki Lew D., wac. L. D. Bronstein 24, 94-96, 105, 172, 317, 367, 416, 418-420, 422, 425, 427-429, 445, 455, 482, 484, 485, 487, 489, 490, 497, 499-502, 516, 519-523, 529, 531, 534 Tugan-Baranowski Michai I. 78, 79, 82, 83, 223, 374, 376, 381, 382 Turati Filippo 10, 17, 24, 91 Tyszko-Jogiches Leon 71, 74 Uljanow Aleksander 368 Uljanow Ilja N. 368

KOŁAKOWSKI, Leszek - Główne Nurty Marksizmu Tom II Rozwój

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

KOŁAKOWSKI, Leszek - Główne Nurty Marksizmu Tom II Rozwój

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Projekt okadki Henryk Biaoskrski

Redaktor inicjujcy Monika Michowicz

Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2009

ISBN 978-83-01-15760-9 t. 2 ISBN 978-83-01-15762-3 t. 1-3

Rozdzia XIII Rozdzia XIV Rozdzia XV Rozdzia XVI

Rozdzia XVII - Filozofia i polityka w ruchu bolszewickim

Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

3 wiadomo i rozwj spoeczny

3. wiadomo i rozwj spoeczny

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

II. Karol Kautsky i ortodoksja niemiecka

Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

2. Teoria akumulacji i nieuchronny upadek kapitalizmu

2. Teoria akumulacji i nieuchronny upadek kapitalizmu

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

2. Teoria akumulacji i nieuchronny upadek kapitalizmu

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

2. Teoria akumulacji i nieuchronny upadek kapitalizmu

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

2. Teoria akumulacji i nieuchronny upadek kapitalizmu

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

2. Teoria akumulacji i nieuchronny upadek kapitalizmu

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

4. wiadomo proletariatu i organizacja polityczna

4, wiadomo proletariatu i organizacja polityczna

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

4. wiadomo proletariatu i organizacja polityczna

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

4. wiadomo proletariatu i organizacja polityczna

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

III. Ra Luksemburg i lewica rewolucyjna

IV. Bernstein i rewizjonizm

IV. Bernstein i rewizjonizm

IV. Bernstein i rewizjonizm

3 Prawa dziejowe i dialektylca

3. Prawa dziejowe i dialektyka

IV. Bernstein i rewizjonizm

4. Rewolucja i cel ostateczny"

4. Rewolucja i cel ostateczny"

IV. Bernstein i rewizjonizm

4. Rewolucja i cel ostateczny"