KOŁAKOWSKI, Leszek - Główne Nurty Marksizmu Tom III Rozkład

Projekt okadki
Henryk Biaoskrski
Redaktor inicjujcy
Monika Michowicz
Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2009
ISBN 978-83-01-15761-6 t. 3 ISBN 978-83-01-15762-3 t. 1 - 3
Wydawnictwo Naukowe PWN SA ul. Postpu 18, 02-676 Warszawa tel. 022 69 54 321; faks 022 69 54 031 e-mail: pwn@pwn.com.pl; www.pwn.pl
Spis treci
CZ III - ROZKAD Sowo wstpne Rozdzia I Rozdzia II Rozdzia III Rozdzia IV Rozdzia V Rozdzia VI - Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu . . - Spory teoretyczne w marksizmie sowieckim lat dwudziestych - Marksizm jako ideologia pastwa sowieckiego - Krystalizacja powojenna marksizmu-leninizmu - Trocki - Antonio Gramsci - rewizjonizm komunistyczny 8 9 52 83 123 189 224 256 310 325 342 395 420 449 520 528
Rozdzia VII - Georg Lukacs - rozum na subie dogmatu Rozdzia VIII - Karl Korsch Rozdzia IX Rozdzia X Rozdzia XI - Lucien Goldmann - Szkoa frankfurcka i teoria krytyczna - Herbert Marcuse - marksizm jako utopia Nowej Lewicy . . .
Rozdzia XII - Ernest Bloch - marksizm jako gnoza futurystyczna Rozdzia XIII - Rzut oka na przemiany marksizmu lat ostatnich Epilog Indeks nazwisk
Sowo wstpne
Niniejsza cz obejmuje losy marksistowskiej teorii w ostatnich dziesicioleciach i przygotowanie jej nastrczao dodatkowe trudnoci. Jedna z nich polega po prostu na tym, e w obliczu gigantycznej literatury, ktrej pena znajomo jest niepodobiestwem, nie mona, by tak rzec, odda sprawiedliwoci wszystkim. Inna trudno polega na tym, e autor nie jest w stanie osign tego dystansu wzgldem przedmiotu, ktry byby skdind podany. Wrd ludzi, ktrych nazwiska wymienione s w tej czci, wielu znaem lub znam osobicie; z niektrymi byem lub jestem zaprzyjaniony. Co wicej, mwic o dyskusjach marksistowskich i walkach politycznych w drugiej poowie lat pidziesitych w Europie Wschodniej, mwi o sprawach i wydarzeniach, w ktrych sam uczestniczyem, przez co wystpuj w niezrcznej roli jako iudex in sua causa. Z drugiej strony, nie mogem cakiem tych rzeczy pomin. W rezultacie sprawy w czasie nam najblisze i mnie samemu najlepiej, bo z autopsji niejako, znane, potraktowane s w sposb najbardziej sumaryczny; ostatni rozdzia, ktry o nich traktuje, mgby by rozwinity do rozmiarw osobnej czci, pomijajc jednak trudno wanie wspomnian, nie jestem pewien, czy rzecz zasuguje na wykad tak szczegowy.
ROZDZIA I
Pierwsza faza marksizmu sowieckiego Pocztki stalinizmu
1. Spr o stalinizm
Nie ma zgody co do tego, w jakim sensie termin stalinizm" powinien by uywany Oficjalna sowiecka ideologia pastwowa nie uywa i nigdy nie uywaa tego sowa, gdy sugeruje ono istnienie caociowego systemu" spoecznego. Urzdowa nazwa wprowadzona za rzdw Chruszczowa brzmi kult jednostki" czy te okres kultu jednostki", przy czym nazwa ta uywana jest niezmiennie w kontekcie dwch zaoe. Pierwsze gosi, e przez cay okres istnienia Zwizku Radzieckiego polityka partii bya w zasadzie" suszna i zdrowa, lecz okazjonalnie popeniano pewne bdy, z ktrych szczeglnie niemiym by brak kolektywnego kierownictwa", czyli nieograniczona jednoosobowa wadza Stalina. Drugie zaoenie ustala, e najwaniejszym rdem bdw i wypacze" by nieprzyjemny charakter Stalina, jego dza wadzy, despotyczne usposobienie itd. Wszystkie owe bdy i wypaczenia zostay po mierci wodza niezwocznie naprawione, partia za wrcia do swoich waciwych zasad demokratycznych, po czym nie ma ju o czym mwi. Gwnym bdem Stalina z kolei byo masowe mordowanie komunistw, a zwaszcza wyszej biurokracji partyjnej. W sumie - rzdy Stalina okazuj si monstrualnym przypadkiem; adnego stalinizmu" ani stalinowskiego systemu" nigdy nie byo, a pewne negatywne zjawiska" okresu kultu jednostki" tak czy owak bledn i okazuj si tylko bahymi niedocigniciami na tle wspaniaych osigni systemu sowieckiego. Jakkolwiek nikt zapewne nie bierze na serio takiej wersji wydarze (cznie z jej autorami), spr o zakres i sens pojcia stalinizm" toczy si
10
I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu
nadal. Sowo samo uywane bywa powszechnie poza Zwizkiem Radzieckim, nawet wrd komunistw. Zarwno ortodoksalni, jak krytyczni komunici ograniczaj jednak pojcie stalinizmu do epoki jednoosobowej tyranii, to jest od pocztku lat 30-tych do mierci wodza w 1953 roku, za bdy" tej epoki przypisuj nie tyle zemu charakterowi Stalina, co raczej poaowania godnym okolicznociom historycznym, na ktre nikt nie mg poradzi: zacofanie przemysowe i kulturalne Rosji porewolucyjnej, upadek nadziei na rewolucj europejsk, zagroenie zewntrzne pastwa sowieckiego, wyczerpanie polityczne po epoce wojny domowej (to samo zreszt podaj niezmiennie trockici, gdy wyjaniaj degeneracj porewolucyjnej wadzy w Rosji). Ci, z kolei, ktrzy nie s zobowizani do obrony systemu sowieckiego, leninizmu albo jakichkolwiek marksistowskich schematw historycznych, uwaaj przewanie stalinizm za stosunkowo spjny system, obejmujcy cznie gospodark, metody rzdzenia i ideologi; system, ktry dziaa na og w zgodzie ze swoimi celami i nie popenia wielu bdw z punktu widzenia tych celw. Nadal jednak, przy takim zaoeniu, mona spiera si co do tego, czy i w jakim znaczeniu stalinizm by historycznie nieuchronny", to jest czy gwne cechy ekonomicznego, politycznego i ideologicznego ycia Rosji sowieckiej uksztatoway si w przedstalinowskiej epoce, za stalinizm w peni rozwinity by tylko kontynuacj leninizmu. Rozwaa si nadto pytanie, w jakim sensie i w jakich rozmiarach owe gwne cechy sowieckiej struktury spoecznej, ekonomicznej i ideologicznej przetrway do dnia dzisiejszego. Spr o to, czy sowo stalinizm" stosowa tylko do ostatniego wierwiecza ycia wodza, czy te raczej dla oznaczenia pewnego systemu politycznego, ktry po dzi dzie prosperuje, nie ma wikszego znaczenia i moe uchodzi za spraw werbaln. Nie jest natomiast spraw werbaln pytanie, czy podstawowe osobliwoci systemu, ktry za czasw Stalina i pod jego przewodnictwem si uksztatowa, doznay zmiany w cigu ostatnich dwudziestu lat, czy te trwaj nadal, oraz - ktre mianowicie cechy uwaa trzeba za podstawowe. Wielu autorw piszcych na te tematy (wrd nich piszcy niniejsze) jest zdania, e system sowiecki, uksztatowany za rzdw Stalina by kontynuacj leninizmu i e pastwo, ktremu Lenin da polityczne i ideowe podwaliny, nie mogo byo utrzyma si inaczej anieli w stalinowskiej formie; nadto, e to, co si nazywa stalinizmem" (w sensie wskim, tj. system rzdzenia do 1953), w adnym istotnym punkcie nie zostao
1. Spr o stalinizm
11
usunite w rezultacie reform epoki postalinowskiej. Punkt pierwszy zosta w pewnym stopniu uzasadniony w rozdziaach poprzednich, wyjaniajcych rol Lenina jako twrcy doktryny totalitarnej oraz zalkw pastwa totalitarnego. Oczywicie, wiele wydarze z epoki stalinowskiej mona zwali na karb przypadku lub osobistych cech Stalina, jego parweniuszowskiej mciwoci, zawici, paranoicznej podejrzliwoci i nienasyconej chciwoci wadzy Zapewne, masowa rze komunistw w latach 1936-1939 nie moe uchodzi za konieczno historyczn" i mona sobie wyobraa, e nie miaaby ona miejsca, gdyby kto inny, nie za Stalin, sprawowa wwczas tyraskie rzdy Jeeli wic - a to jest typowy punkt widzenia komunistw - t wanie rze uwaa si za waciwy, negatywny sens stalinizmu, cay stalinizm okazuje si smutnym przypadkiem; ukrytym zaoeniem tego sposobu mylenia jest, e w komunistycznym systemie wszystko jest w porzdku, dopki nie morduje si dziaaczy komunistycznych. Zaoenie to trudno jednak przyj historykowi nie tylko dlatego, e losy milionw ludzi, ktrzy nie s czonkami ani przywdcami partii, take maj dla niego znaczenie, lecz take dlatego, e w oglnoci masowy krwawy terror, jaki cechowa ycie sowieckie w kilku okresach, nie jest sta ani niezbdn cech totalitarnego despotyzmu i e waciwe jakoci tego systemu pozostaj w mocy niezalenie od tego, czy w danym roku ilo wymordowanych liczy si na miliony, czy tylko na dziesitki tysicy, czy tortury stosowane s rutynowo czy tylko sporadycznie i czy ofiarami s tylko chopi, robotnicy i intelektualici, czy take partyjni biurokraci. Historia stalinizmu, mimo rnych szczegw spornych, jest znana i opisana do dobrze w wielu ksikach. Podobnie jak w poprzednich dwch czciach, wykad niniejszy skoncentrowany jest na dziejach doktryny, za historia polityczna epoki potraktowana jest tylko pobienie, w celu zarysowania gwnych ram, okrelajcych ycie ideologiczne. W przypadku epoki stalinowskiej jednake zwizek midzy histori doktryny a wydarzeniami politycznymi jest znacznie cilejszy ni w okresach poprzedzajcych, albowiem mamy tu do czynienia z doskona i kompletn instytucjonalizacj marksizmu jako narzdzia wadzy. Proces instytucjonalizacji rozpocz si wprawdzie wczeniej, przed objciem wadzy: w leninowskim ujciu marksizm mia by wiatopogldem partii", a wic mie tre zalen od potrzeb walki o wadz w danej chwili. Oportunizm polityczny Lenina by jednak w pewnym stopniu hamowany wzgldami doktrynalnymi. Za czasw stalinowskich natomiast - to jest od pocztku lat 30-tych - doktryna zostaa bez reszty podporzdkowana potrzebie legitymizacji
12
i gloryfikacji istniejcej wadzy oraz jej kolejnych posuni. Nie mona w ogle scharakteryzowa marksizmu stalinowskiego za pomoc zbioru okrelonych twierdze, idei czy poj: jego wyrniajc cech nie s adne twierdzenia, ale sam fakt, e istniaa doskonale uksztatowana, absolutna instancja orzekajca, co w danej chwili jest marksizmem, a co nim nie jest. Marksizm moe by zdefiniowany tylko jako aktualny wyrok owej instancji (tj. Stalina samego). Do czerwca 1950 roku by marksist oznaczao midzy innymi przyjmowa doktryn jzykoznawcz Marra, a po tej dacie oznaczao to stanowczo t doktryn odrzuca. Marksist byo si nie przez to, e uznawao si za prawdziwe cokolwiek - na przykad idee Marksa czy Lenina, czy nawet Stalina - ale przez sam gotowo do uznania wszystkiego, co najwysza instancja dzi, jutro czy za rok zechce ogosi. Ten stopie instytucjonalizacji i dogmatyzacji nie zosta nigdy osignity wczeniej i dopiero w latach 30-tych ustanowiony zosta w peni, jednake zaoenia jego s wyranie zawarte w Leninowskiej doktrynie: skoro marksizm jest tym samym, co wiatopogld partii proletariackiej, skoro jest narzdziem tej partii, to partia ma pene prawo wyrokowa, co jest marksizmem, a co nie jest, a adne obiekcje z zewntrz przeciwko jej decyzjom podnoszone nie maj znaczenia. Kiedy partia utosamia si z aparatem wadzy i z pastwem i kiedy osiga doskona jedno w formie jednoosobowej tyranii, nastpuje pene upastwowienie doktryny i ogoszenie zasady nieomylnoci wodza; wdz rzeczywicie jest nieomylny w sprawach marksizmu, poniewa nie istnieje inny marksizm ni ten, ktrego tre wyznacza partia jako rzecznik proletariatu, partia za, z chwil osignicia jednoci wyraa swoj wol i swoj doktryn przez usta kierownictwa uosobionego w wodzu. Tym samym zasada, wedle ktrej proletariat jest klas historycznie przodujc i jako taki jest posiadaczem obiektywnej prawdy, w odrnieniu od wszystkich innych klas spoeczestwa, przeobraa si w zasad, wedle ktrej Stalin si nigdy nie myli. Nie jest to zreszt jaskrawe znieksztacenie epistemologii Marksa poczonej z doktryn partii-awangardy w Leninowskim sensie. Rwnanie: prawda = wiatopogld proletariatu = marksizm = wiatopogld partii = orzeczenia kierownictwa partii = orzeczenia wodza, jest najzupeniej poprawne w Leninowskiej wersji marksizmu. Bdziemy si starali przeledzi proces, ktry doprowadzi ostatecznie do zwycistwa tego rwnania w ideologii sowieckiej, ochrzczonej przez Stalina mianem marksizmu-leninizmu. Nazwa ta ma swoje znaczenie. Stalin oponowa przeciwko uywaniu zwrotu marksizm i leninizm i zastpi go marksizmem-leninizmem", gdy pierwsza nazwa sugerowaa dwie odrbne
2. Periodyzacja stalinizmu
13
doktryny, druga natomiast miaa podkreli, e doktryna jest tylko jedna i e leninizm nie jest adnym szczeglnym prdem wewntrz marksizmu (jak gdyby mogy by inne, nieleninowskie marksizmy), ale marksizmem par excellence, jedynym marksizmem rozwinitym i dostosowanym do nowej epoki historycznej. Marksizm-leninizm nie jest czym innym, jak doktryn Stalina cznie z przygotowan przeze chrestomati cytacji z Lenina, Engelsa i Marksa (nie byo bowiem tak, w epoce Stalinowskiej, by wolno byo kademu cytowa dowolnie Marksa, Lenina czy nawet Stalina samego; marksizm-leninizm zawiera tylko te cytaty, ktre byy aktualnie autoryzowane przez wodza, a w kadym razie zgodne z aktualnie przeze autoryzowan doktryn). Mwic, e stalinizm by wiern kontynuacj leninizmu, nie m a m zamiaru pomniejsza roli historycznej samego Stalina. Po Leninie by on z pewnoci, obok Hitlera, czowiekiem, ktry najbardziej przyczyni si do nadania wiatu jego obecnej formy; nikt inny, oprcz tych dwch wodzw, nie wpyn tak potnie na losy ludzkoci po pierwszej wojnie wiatowej. Jednake fakt, e Stalin, a nie kto inny z bolszewickich przywdcw, sta si dyktatorem partii i pastwa, moe by wyjaniony cechami ustroju sowieckiego. Za tym, e osobowe cechy Stalina, cho przyczyniy si zasadniczo do jego zwycistwa nad rywalami, nie okrelay jednak gwnych linii rozwoju sowieckiego spoeczestwa, przemawia take fakt, e w cigu caej swojej wczeniejszej kariery Stalin wcale nie nalea do ekstremistw w wiecie bolszewickim; przeciwnie, sta raczej na umiarkowanym skrzydle i wielokrotnie w sporach wewntrzpartyjnych zajmowa stanowisko wiadczce o zdrowym rozsdku i ostronoci. Stalin-despota by o wiele bardziej tworem partii anieli jej twrc; by wcieleniem systemu, ktry wcielenia potrzebowa.
Periodyzacja wszystkich epok historycznych jest istotn obsesj historiografii sowieckiej. Pytania o periodyzacj s jednak w pewnych wypadkach usprawiedliwione, w szczeglnoci jeli istniejce schematy periodyzacyjne maj sens ideologiczny Stalinizm by zjawiskiem midzynarodowym, nie tylko sowieckim, przemiany jego musz by zatem rozwaane nie tylko z punktu widzenia polityki wewntrznej i walk frakcyjnych w Rosji, ale take z uwzgldnieniem
14
polityki Kominternu i midzynarodowego bolszewizmu. Tu jednake nasuwaj si trudnoci z uzgodnieniem waciwych okresw". W literaturze trockistowslciej lub pisanej przez byych komunistw czsto charakteryzuje si rne okresy sowieckiej historii jako lewicowe" lub prawicowe". I tale, pierwszy okres porewolucyjny, oywiony nadziejami na rewolucj wiatow i zdominowany przez wojn domow nazywany bywa lewicowym"; po nim mial nastpi okres prawicowy", to jest NER w ktrym partia uznaa, e ma do czynienia z przejciow stabilizacj kapitalizmu". Dalej mamy zwrot lewicowy" w latach 1928-1929, kiedy to partia ogosia, e stabilizacja si skoczya i rycho nastpi przypyw fali rewolucyjnej", kiedy wic skoncentrowano ca walk polityczn na socjaldemokracji jako socjalfaszystach", a jednoczenie w Rosji rozpoczto masow przymusow kolektywizacj chopstwa oraz forsown industrializacj. Ten okres miaby si skoczy w 1935 roku, kiedy to rzucono haso frontu ludowego przeciw faszyzmowi, a wic znowu wrcono do prawicowej" polityki. Wszystkie te klasyfikacje splataj si przy tym z walkami frakcyjnymi i personalnymi w kierownictwie partii rosyjskiej (najpierw rzdy Stalina, Zinowiewa i Kamieniewa zakoczone polityczn likwidacj Trockiego; nastpnie odsunicie Zinowiewa i Kamieniewa od wadzy, rzdy Stalina, Bucharina, Rykowa i Tomskiego; wreszcie - zwrot lewicowy" - likwidacja polityczna Bucharina w 1929 roku i faktycznie koniec wszelkiej powanej opozycji wewntrz partii bolszewickiej). Chronologia ta obfituje jednak w trudnoci, pomijajc nawet cakiem dowolne i nieokrelone posugiwanie si pojciami lewicy" i prawicy". Nie jest jasne, w rzeczy samej, dlaczego haso socjalfaszyzmu" miaoby by lewicowe", natomiast prby kompromisu z Czang Kaj-szekiem prawicowe"; podobnie nie wiadomo, czemu polityka masowego gnbienia chopstwa jest lewicowa", za polityka manewrowania rodkami ekonomicznymi prawicowa". Mona, oczywicie, zaoy, e im wicej terroru, tym wicej lewicowoci", nie jest jednak jasne, w jaki sposb takie kryterium (ktre zreszt do dzi, nie tylko w publikacjach komunistycznych, jest implicite zawarte w charakteryzowaniu rnych ruchw politycznych) odnosi si do tradycyjnego sensu pojcia lewicy". Co wicej, rozmaite fazy wewntrznej polityki i ideologii sowieckiej nie s wyranie skorelowane z przemianami w polityce Kominternu. Twierdzenie, e socjaldemokracja jest skrzydem faszyzmu (uchodzce za typowy produkt pniejszej lewicowej" fazy), byo w obiegu co najmniej od 1924 roku (lansowa je Zinowiew). Wzmoony nacisk na walk z socjaldemokracj pojawi si w Kominternie w 1927
15
roku, kiedy nikt nie myla o przymusowej kolektywizacji chopstwa rosyjskiego. Z kolei odwoanie poprzednich hase i niezdarne prby przywrcenia pokoju z socjaldemokratami nastpiy w 1935 roku, po jednej fali masowych represji politycznych w Zwizku Radzieckim, a przed nastpn, groniejsz. W sumie, nie ma sensu przedstawia dzieje Zwizku Radzieckiego wedle sztucznych (a w niektrych zastosowaniach wrcz absurdalnych) kryteriw lewicowoci" i prawicowoci". Nie jest take suszne okrelanie decydujcych momentw historycznych przez zmiany w Biurze Politycznym partii. Od czasu mierci Lenina pewne cechy polityki i ideologii sowieckiej wykazuj systematyczny wzrost, podczas gdy inne nasilaj si lub sabn zalenie od rnych okolicznoci. Totalitarny charakter pastwa (tj. denie do cakowitego zniszczenia spoeczestwa cywilnego i do wchonicia wszystkich form ycia spoecznego przez pastwo) wykazuje w latach 1923-1953 prawie nieprzerwany wzrost i proces ten bynajmniej nie zostaje zahamowany przez NER mimo znacznej swobody handlu i obecnoci wasnoci prywatnej. NEP, jak bya o tym mowa, by rezygnacj z dyrygowania ca ekonomik przy pomocy policji i armii, rezygnacj wymuszon przez widmo niechybnej i rychej katastrofy; jednake zarwno terror przeciwko politycznym przeciwnikom, jak te zaostrzanie rygoru i strachu w samej partii, jak wreszcie presja zmierzajca do zniszczenia niezalenej kultury, niezalenej myli naukowej, filozofii i sztuki niesprowadzonych do zada serwilistycznych - wszystko to s zjawiska, ktre przez cay okres NEP-u systematycznie si nasilaj. Pod tym wzgldem lata trzydzieste s tylko intensyfikacj i utrwalaniem procesu, ktry zapocztkowany zosta za ycia Lenina i pod jego kierownictwem. Istotnym przeomem bya, rzeczywicie, masowa i przymusowa kolektywizacja z jej niezliczonymi ofiarami: bya jednak przeomem nie dlatego, by zmienia w sposb zasadniczy charakter ustroju albo spowodowaa w nim lewicowy zwrot", ale dlatego, e doprowadzia do skutku w jednej, wybitnie wanej dziedzinie, mianowicie w gospodarce rolnej, zasad gospodarki i polityki totalitarnej: wywaszczya cakowicie najliczniejsz klas spoeczn Rosji, utrwalia panowanie pastwa w dziedzinie produkcji rolnej, zniszczya ostatnie warstwy, ktre miay pewien stopie niezalenoci od pastwa, ugruntowaa orientalny kult tyrana i jego nieograniczon wadz, a wreszcie przez pieko masowego terroru, wielomilionowe ofiary i straszliwy gd zamaa resztki woli oporu w spoeczestwie i spustoszya je psychicznie. By to niewtpliwie moment wany, ale i on by kontynuacj, albo raczej dalszym
16
postpem zasady, ktra leaa u podstaw nowego ustroju: zasady, dajcej doszcztnego wytrzebienia w spoeczestwie wszelkich form ycia w gospodarce, polityce i kulturze - ktre nie s narzucone i opanowane przez pastwo. Co do polityki Kominternu (ktry stopniowo w cigu kilku lat przeobraa si w instrument sowieckiej polityki zagranicznej i sowieckiego wywiadu) to istotnie polityka ta przechodzia rne koleje i zygzaki w zalenoci od oceny - trafnej czy nietrafnej - sytuacji midzynarodowej. Zmiany te wszelako nie miay nic wsplnego z lewicowym" czy prawicowym" nastawieniem, a wzgldy ideologiczne czy doktrynalne nie gray w nich adnej roli. Byoby rzecz bezprzedmiotow stawia pytanie, czy takie lub inne posunicie - na przykad sojusz z Czang Kaj-szekiem, udzia w wojnie domowej w Hiszpanii, rze komunistw polskich, pakt z Hitlerem itd. byo marksistowskie" albo niemarksistowskie", lewicowe" albo prawicowe". Wszystkie te sprawy mog by rozwaane z punktu widzenia umacniania pastwa sowieckiego i rozszerzania jego wpyww, lecz jakiekolwiek ideologiczne usprawiedliwienia na ich rzecz byy ad hoc produkowane, nie ma to znaczenia dla historii ideologii; mog tylko suy za przykad jej doskonaej degradacji do roli biernego instrumentu w uwicaniu aktualnej polityki. W sumie zatem histori poleninowskiej Rosji mona podzieli na trzy etapy. Pierwszy cignie si do 1929 roku: jest to okres NEP-u, w ktrym istnieje znaczna swoboda handlu, ycie polityczne nie istnieje ju poza parti, ale w samym kierownictwie partyjnym zachodz jeszcze realne rozbienoci i spory, kultura znajduje si pod kontrol, ale jeszcze dopuszczalne s dyskusje i rozmaite prdy w ramach marksizmu i w ramach posuszestwa wadzy, jeszcze mona si spiera o to, co jest albo nie jest autentycznym" marksizmem, jedynowadztwo nie jest ustanowione, a znaczna cz sowieckiego spoeczestwa (mianowicie chopi oraz wszelkiego typu nepmani) nie jest cakowicie zalena ekonomicznie od pastwa. Drugi okres cignie si od roku 1930 do mierci Stalina; charakteryzuje go niemal pena likwidacja spoeczestwa cywilnego, zniszczenie resztek kultury niezalenej od kadorazowych ukazw wadzy, ostateczna katechizacja ideologii i filozofii, jednoosobowa tyrania. Postalinowski okres ma wasne osobliwoci, ktre wypadnie rozway osobno. Kto z bolszewickich liderw ma faktyczny udzia we wadzy - jest to rzecz bez wikszego znaczenia. Dla trockistw - i dla samego Trockiego, rzecz jasna - odsunicie Trockiego od wadzy byo przeomowym m o m e n t e m w historii.
3. Stalin. Wczesna kariera i droga do wadzy
17
W rzeczywistoci nie ma adnego powodu, by tak mniema. S dobre powody do twierdzenia (o czym przyjdzie wspomnie pniej), e trockizm" nigdy nie istnia, lecz by fantomem wymylonym przez Stalina. Spory midzy Stalinem i Trockim byy do pewnego stopnia realne, lecz zostay wyolbrzymione w fantastyczny wrcz sposb w wyniku osobistej walki o wadz, a nigdy nie byy konfrontacj dwch spjnych teorii. Tym bardziej odnosi si to do sporw midzy Zinowiewem a Trockim, a nastpnie Zinowiewem (do spki z Trockim) a Stalinem. Bardziej realny by konflikt Stalina z Bucharinem i tak zwanym prawicowym odchyleniem, lecz by to take konflikt nie o zasady, a o sposb i tempo realizacji zasad. Dyskusja o industrializacji w latach 20-tych miaa wprawdzie wielkie znaczenie dla rnych praktycznych decyzji podejmowanych w przemyle i rolnictwie i miaa tym samym znaczenie dla losw ludnoci pastwa sowieckiego. Byoby jednakowo przesad dopatrywa si w niej walki zasadniczo odmiennych postaw doktrynalnych czy wreszcie interpretowa j w kategoriach sporu o poprawn interpretacj marksizmu lub leninizmu. Stanowiska wszystkich bez wyjtku przywdcw bolszewickich w tej sprawie zmieniay si tak radykalnie, e mwi o trockizmie, stalinizmie i bucharinizmie jako spjnych blokach teoretycznych czy spjnych, a odmiennych wersjach marksizmu, nie ma sensu. Dla historyka ideologii wane przy tym s rzeczy, ktre skdind s mniej istotne: to jest obchodz go bardziej stanowiska doktrynalne ni realne losy milionw ludzi; nie jest to jednak rnica w hierarchii wartoci obiektywnych, ale tylko w kierunku zawodowych zainteresowa.
3 Stalin. Wczesna kariera i droga do wadzy

W odrnieniu od znacznej wikszoci bolszewickich przywdcw, przyszy komunistyczny wadca Wszechrosji pochodzi, jeli nie z proletariatu, to z ludu. Jzef Wissarionowicz Dugaszwili urodzi si w gruziskim miasteczku Gori 9 grudnia 1879 roku. Ojciec jego by szewcem i pijakiem, matka bya analfabetk. Ojciec przenis si do Tyflisu, gdzie pracowa jako robotnik w fabryce butw; tam te rycho umar. Mody Stalin, po ukoczeniu szkoy parafialnej, dosta si w 1894 roku do prawosawnego Seminarium Teologicznego w Tyflisie - jedynej szkoy, gdzie zdolny modzieniec jego pochodzenia spoecznego mg praktycznie na Kaukazie kontynuowa nauk. Szkoa, cho miaa suy ksztaceniu popw, a nadto by
18
organem rusyfikacji Gruzji, bya, podobnie jak wiele rosyjskich uczelni, siedliskiem wszelkiego rodzaju niepokojw politycznych: zarwno patriotyczne hasa gruziskie, jak te idee socjalistyczne (rozsiewane m.in. przez licznych zesacw z Rosji) znajdoway tam chtny posuch. Dugaszwili uczestniczy w jednym z socjalistycznych kek, straci zainteresowanie dla teologii (jeli je mia kiedykolwiek) i wiosn 1899 roku usunity zosta ze szkoy z powodu nieprzystpienia do egzaminw. Pewne lady tej edukacji pozostay w jego pniejszej aktywnoci pisarskiej: par cytatw z Biblii i skonno do katechetycznego stylu, ktra zreszt suya dobrze w jego pracy propagandowej (Stalin mia zwyczaj w swoich artykuach i przemwieniach stawia pytania, po czym w odpowiedzi powtarza ca tre pytania; mia take mani numerowania wszystkich swoich poj i twierdze, jakie wygasza, dziki czemu artykuy jego miay od razu form atw do wyuczenia). Od tego czasu Stalin zacz ycie rewolucjonisty. Bra udzia w zalkowych formach organizacji socjalistycznej w Gruzji (oglnorosyjska partia nie istniaa jeszcze w tym czasie, mimo e formalnie w 1898 roku kilka osb w Misku postanowio j powoa do ycia). Przez kilka miesicy na przeomie 1899 i 1900 roku pracowa jako urzdnik w obserwatorium geofizycznym, po czym powici si cakowicie legalnej i nielegalnej pracy politycznej i propagandowej. Pisywa od 1901 roku artykuy w nielegalnym pimie gruziskich socjalistw Brdzoa" i zajmowa si propagand wrd robotnikw. Pod koniec tego roku zosta jednym z czonkw komitetu, ktry mia kierowa dziaalnoci partii w Tyflisie. W kwietniu nastpnego roku zosta aresztowany w Batum, gdzie organizowa demonstracj robotnicz. Skazany na Sybir, zbieg z etapu (czy te z miejsca zsyki) i na pocztku 1904 roku by z powrotem na Kaukazie, tym razem jako czowiek podziemny", z faszywymi dokumentami. Tymczasem odby si II Zjazd partii i jej rozam na dwie frakcje. Stalin rycho po powrocie opowiedzia si za bolszewikami i w duchu Leninowskiej idei partii pisywa ulotki i artykuy. W Gruzji mienszewicka frakcja niemal cakowicie panowaa w partii; przewodzi jej Noah Zordania, najwikszy autorytet wrd kaukaskich marksistw. Bolszewicy byli niewielk mniejszoci. Stalin przez czas jaki, w latach pierwszej rewolucji rosyjskiej, dziaa w Baku i sta si dziaaczem partyjnym w skali oglnokaukaskiej. Miao jednakowo min jeszcze kilka lat, nim wszed na aren oglnorosyjskiej polityki bolszewickiej. Wprawdzie uczestniczy w konferencji partyjnej w Tammerforsie, a nastpnie - jako jedyny bolszewik z Gruzji
19
(przy czym, jak mienszewicy twierdzili, z podejrzanym mandatem) bra udzia w kwietniu 1906 roku w zjedzie zjednoczeniowym w Sztokholmie, ale do 1912 roku Kaukaz by jego waciwym miejscem aktywnoci. W Tammerforsie spotka po raz pierwszy Lenina, ktrego doktrynie i przewdztwu nigdy na serio si nie sprzeniewierzy. W Sztokholmie jednak, cho by po stronie Lenina we wszystkich innych kwestiach, sta na stanowisku, e partia powinna w programie przyj haso podziau ziemi midzy chopstwo, nie za, jak Lenin chcia, domaga si nacjonalizacji gruntw. Twrczo pisarska Stalina z tych lat nie zawiera niczego oryginalnego lub wartego wzmianki. S to popularne artykuy propagandowe powtarzajce Leninowskie hasa na kadym aktualnym etapie: ataki na mienszewikw zajmuj w nich wiele miejsca; mamy, oczywicie, krytyk kadetw, likwidatorw", otzowistw", anarchistw itd. Jedyny wikszy artyku z tych czasw, pisany po gruzisku (od 1905 roku Stalin publikowa take po rosyjsku) Anarchizm czy socjalizm (1906) jest do niezdarn prb wyoenia socjaldemokratycznego pogldu na wiat, cznie z jego filozoficznymi zaoeniami. Wiadomo take, e w latach 1906-1907 Stalin by czynny jako jeden z organizatorw tak zwanych ekspropriacji, czyli po prostu napadw rabunkowych, ktre zasilay kas partyjn. Dziaalno ta zostaa zakazana i potpiona na V Zjedzie partii w Londynie w kwietniu 1907 roku, mimo sprzeciww Lenina. Trwaa jednak nadal przez jaki czas, dopki w wyniku zbyt gonego skandalu bolszewicy postanowili jej zaniecha. W ostatnich latach rozwaana bya wielekro przez historykw sugestia (wysunita kiedy przez Zordani, a potem, po mierci Stalina, przez Orowa, byego wyszego oficera sowieckiego wywiadu), wedle ktrej Stalin po rewolucji 1905 roku przez kilka lat by wsppracownikiem carskiej Ochrany. Poszlaki na rzecz tej hipotezy s jednak wte i wikszo historykw j odrzuca (m.in. Roy Miedwiediew i Adam Uam). Wikszo czasu midzy rokiem 1908 a rewolucj lutow spdzi Stalin w wizieniach i zsykach, z ktrych (prcz ostatniej) udawao m u si ucieka. Da si pozna jako zrczny, uporczywy, niezmordowany w pracy rewolucjonista. W latach katastrofalnego upadku partii po 1907 roku prbowa ratowa co si dao z kaukaskiej organizacji. Podobnie jak wielu dziaaczy rosyjskich nie pasjonowa si szczeglnie teoretycznymi ktniami, ktrymi yli przywdcy na emigracji. S wiadectwa, wedle ktrych odnosi si sceptycznie do dziea Lenina Materializm i empiriokrytycyzm (ktre mia pniej podnie do rangi najwikszego osignicia w dziejach myli filo-
20
zoficznej), a w latach najgbszego upadku partii (tj. 1909-1910) skania si ku przywrceniu rzeczywistej jednoci z mienszewikami. W styczniu 1912 roku Lenin zwoa w Pradze konferencj partyjn czysto bolszewick, ktra ostatecznie przypiecztowaa rozam z mienszewikami. Stalin by wwczas na zesaniu w Woogdzie. Konferencja wybraa Komitet Centralny partii, ktry nastpnie, na wniosek Lenina, dokooptowa Stalina do swego grona. W ten sposb Stalin znalaz si na scenie oglnorosyjskiej polityki socj aldemokratycznej. Po ucieczce z zesania, ponownym aresztowaniu i ponownej ucieczce, Stalin, w listopadzie 1912 roku po raz drugi w yciu wyjecha poza granice Rosji; by mianowicie kilka dni w Krakowie, gdzie wwczas Lenin przebywa. Wrci do Rosji, lecz w grudniu uda si ponownie za granic, mianowicie do Wiednia. Szeciotygodniowy pobyt w Austrii by najduszym okresem, jaki spdzi kiedykolwiek w yciu poza Rosj. Tam wanie, na polecenie Lenina, napisa artyku Marksizm i kwestia narodowa. Artyku ten, wydrukowany w pimie Proswieszczenije" w 1913 roku by pierwszym i jednym z gwnych tytuw do chway autora jako teoretyka. Oprcz samej definicji narodu jako zbiorowoci odznaczajcej si jednoci jzyka, terytorium, ycia ekonomicznego i kultury (co automatycznie wykluczao z klasy narodw np. ydw i Szwajcarw), artyku ten nie zawiera nowoci w stosunku do wypowiedzi Lenina w tych kwestiach. Celem jego bya polemika z austromarksistami, mianowicie Springerem (tj. Rennerem) i Bauerem a take z Bundem. Prawdopodobnie Bucharin, ktry wwczas przebywa w Wiedniu, pomaga Stalinowi w dobieraniu cytatw z ksiek austriackich marksistw, Stalin bowiem nie zna adnych jzykw poza gruziskim i rosyjskim. Wbrew Austriakom, ktrzy gosili ide autonomii kulturalnej narodowej na zasadzie indywidualnego samookrelenia, Stalin obstawa za prawem do narodowego samookrelenia i separacji pastwowej wedle zasady terytorialnej. Zaznacza jednak z naciskiem - podobnie jak Lenin - e socjaldemokracja, uznajc prawo kadego narodu do politycznej separacji, to jest do utworzenia wasnego pastwa, bynajmniej nie zamierza z tej racji popiera wszystkich tendencji separatystycznych, lecz uzalenia t spraw od kadorazowych interesw klasy robotniczej; separatyzm bywa wszake nieraz hasem reakcyjnym, propagowanym w interesach buruazji. Caa sprawa rozwaana bya, oczywicie, w ramach perspektywy rewolucji buruazyjnej"; podobnie jak wszyscy socjalici w tym czasie (oprcz Trockiego i Parvusa) Stalin zakada, e Rosj oczekuje przewrt demokratyczny i dusza epoka buruazyjnej republiki, e
21
jednak w przewrocie tym proletariat powinien odegra rol przewodni, nie za dziaa jako pomocnik buruazji i w jej interesie. Artyku o kwestii narodowej by ostatnim wystpieniem pimienniczym Stalina przed rewolucj lutow. W lutym 1913 roku, rycho po powrocie z Wiednia, zosta aresztowany i skazany na cztery lata zesania. Tym razem nie prbowa ucieka. Spdzi cztery lata w bezczynnoci syberyjskiej i zjawi si w Piotrogrodzie w marcu 1917 roku. Przez kilka tygodni, do przyjazdu Lenina, by faktycznym kierownikiem partii w stolicy Jako redaktor Prawdy" zajmowa wraz z Kamieniewem stanowisko znacznie bardziej pojednawcze ni Lenin, zarwno w stosunku do Rzdu Tymczasowego, jak do mienszewikw i narazi si Leninowi cenzurujc w tym duchu jego artykuy nadsyane ze Szwajcarii. Po powrocie wodza i Tezach kwietniowych uzna jednak, nie bez waha, suszno jego kursu na rewolucj socjalistyczn i wadz Rad. Artykuy Stalina z pierwszych tygodni jego dziaalnoci w stolicy powtarzaj jeszcze hasa rewolucji buruazyjnej": pokj, konfiskata ziemi obszarniczej, presja na Rzd Tymczasowy (nie za obalenie go). Dopiero po kryzysie lipcowym, na konferencji piotrogrodzkiej organizacji partyjnej, Stalin mwi wyranie o wadzy proletariatu i biednego chopstwa (haso caa wadza w rce Rad" zostao w tym czasie odwoane, jako e rady byy opanowane przez mienszewikw i SR-owcw). W momencie padziernikowego przewrotu Stalin z pewnoci nalea ju, obok Lenina, Trockiego (ktry przystpi do bolszewikw w lipcu 1917), Zinowiewa, Kamieniewa, Swierdowa i unaczarskiego, do czoowych ludzi partii. O ile wiadomo, nie bra udziau w wojskowej organizacji powstania, lecz natychmiast po ogoszeniu wadzy sowieckiej dosta w pierwszym rzdzie Lenina stanowisko komisarza do spraw narodowoci. W czasie kryzysu partyjnego w zwizku z pokojem brzeskim sta po stronie Lenina przeciwko tak zwanym lewicowym bolszewikom, dajcym wojny rewolucyjnej przeciwko Niemcom. Podobnie jak Lenin wierzy jednak, e rewolucja europejska jest spraw najbliszej przyszoci i e ustpstwa na rzecz Niemcw s tylko chwilowym, taktycznym odwrotem. Jako ekspert od spraw narodowociowych Stalin wygasza w tym czasie przemwienia, ktre miay pokaza, e haso samookrelenia naley pojmowa dialektycznie" (tj. praktycznie, e naley si nim posugiwa tam, gdzie jest to wygodne dla partii, lecz nigdy w innym wypadku). Na III Zjedzie Rad, na pocztku 1918 roku wyjania, e samookrelenie w poprawnym sensie odnosi si do samookrelenia mas", nie za buruazji i e musi by podporzdkowane walce o socjalizm. W innych artykuach z tego
22
roku podkrela, e oderwanie si od Rosji Polski i pastw batyckich ma sens kontrrewolucyjny i idzie na rk imperialistom, gdy kraje te stanowi przegrod midzy rewolucyjn Rosj a rewolucyjnym Zachodem; postpowa natomiast jest walka o oderwanie si Indii, Maroka czy Egiptu, jako e walka ta osabia imperializm. Wszystko to byo najzupeniej zgodne z doktryn Lenina i ideologi partyjn: dopki buruazja rzdzi, ruchy separatystyczne rozsadzaj jej panowanie, s przeto postpowe; z chwil gdy proletariat" obj wadz, separatyzm narodowy automatycznie i dialektycznie zmienia swj sens, staje si grob dla pastwa proletariackiego, czyli dla rewolucji wiatowej, dla socjalizmu itd. Socjalizm z definicji nie moe uprawia ucisku narodowego, a zatem pozorne inwazje (jak np. prowadzona przez Stalina przeciwko Gruzji, rzdzonej przez mienszewikw na zasadach przedstawicielskiej demokracji) s w rzeczywistoci wyzwoleniem. Mimo to, haso samostanowienia narodowego, nigdy wszake nieodwoane, przyczynio si znacznie do zwycistwa bolszewikw w wojnie domowej, albowiem biali generaowie bynajmniej nie ukrywali, e d do restauracji jednej i niepodzielnej Rosji, wadajcej wszystkimi przedrewolucyjnymi przylegociami. W wojnie domowej Stalin odegra znaczn rol, chocia gloria Trockiego przymiewaa jego wyczyny. W tym czasie najpewniej zacz si konflikt obu przywdcw, zrazu na tle osobistych zawici i ktni o zasugi lub winy (kto gwnie przyczyni si do zwycistwa pod Carycynem? Kto odpowiada za klsk pod Warszaw? itd.). W 1919 Stalin zosta mianowany Komisarzem Inspekcji Robotniczo-Chopskiej. Instytucja ta, jak bya o tym mowa, bya jednym z desperackich i beznadziejnych posuni Lenina, ktre miay uchroni sowiecki system rzdzenia przed postpujc biurokratyzacj: aparat Inspekcji, zoony z prawdziwych" robotnikw i chopw mia nieograniczone prawo kontroli nad wszystkimi innymi gaziami pastwowej administracji. Z punktu widzenia zada, do ktrych by powoany, aparat ten by cakowicie nieskuteczny, a raczej przeciwskuteczny, gdy sta si nieuchronnie, w warunkach zdawienia wszystkich instytucji demokratycznych, jeszcze jednym pitrem biurokratycznej piramidy Stalin jednak potrafi posuy si nim dla umocnienia swoich wpyww w aparacie rzdzenia. Stanowisko to byo niezawodnie jednym ze szczebli, po ktrych wspina si do wadzy. Potrzebna jest w tym miejscu nieoryginalna wcale, lecz wana uwaga. W latach, kiedy pod wodz i na zlecenie Stalina caa historia partii pisana bya na nowo z punktu widzenia chway wodza, Stalin przedstawiany by
23
(a raczej przedstawia sam siebie) jako drugi po Leninie" niemal od lat dziecinnych. Gdziekolwiek zdarzyo m u si dziaa, by nieodmiennie wodzem, natchnieniem, gwnym organizatorem itd. (sam nawet napisa w kwestionariuszu partyjnym, e zosta usunity z seminarium za dziaalno rewolucyjn; dziaalno ta polega moga wwczas na tym, e dyskutowa z kolegami niebezpieczne tematy; w rzeczywistoci jednak usunity zosta dlatego, e nie przystpi do egzaminw). Wedle tej groteskowej historiografii, Stalin by najbliszym powiernikiem i pomocnikiem Lenina natychmiast po ukonstytuowaniu si partii; we wczesnych latach cay ruch socjalistyczny na Kaukazie rozwija si pod jego genialnym kierownictwem, pniej za partia nieodmiennie uwaaa go za waciwego i naturalnego nastpc Lenina itd. On by mzgiem rewolucji, on by sprawc zwycistw w wojnie domowej, on organizowa pastwo sowieckie. Hagiografia napisana przez Beri ustanawia rok 1912 jako przeomowy moment w dziejach partii rosyjskiej (a wic w dziejach ludzkoci), wtedy bowiem Stalin zosta czonkiem Komitetu Centralnego. Z drugiej strony Trocki i ci komunici, ktrzy mieli powody nienawidzie Stalina (a byo takich, zaiste, niemao), starali si minimalizowa jego rol w dziejach ruchu bolszewickiego i wykazywa, e by on tylko drugorzdnym aparatczykiem bez adnego autorytetu i tylko dziki osobliwemu zbiegowi okolicznoci i wasnej chytroci dosta si nastpnie na piedesta, ktrego ju nie mia opuci. adna z tych wersji nie nadaje si wszelako do przyjcia. Stalin, istotnie, do pierwszej rewolucji rosyjskiej by mao znanym dziaaczem lokalnym i rwnie na Kaukazie byli ludzie, ktrzy grali znacznie wiksz ode rol i wikszym si cieszyli autorytetem. Jest jednak pewne, e zdoby sobie pozycj jednego z szeciu czy siedmiu czoowych przywdcw bolszewickich okoo 1912 roku i e w ostatnich latach ycia Lenina, cho mniej znany ni Trocki, Zinowiew i Kamieniew, cho z pewnoci nieuwaany przez nikogo za naturalnego sukcesora, by jednak w kilkuosobowej grupie, ktra rzdzia parti i Rosj; e w momencie mierci Lenina faktyczny, cho nieformalny zakres wadzy, jakim dysponowa, by wikszy ni kogokolwiek. Z dostpnych obecnie dokumentw widoczne jest, e ju przed rewolucj towarzysze Stalina zauwayli u niego cechy, ktre miay nastpnie przybra posta chorobliw w epoce jego samodzierawia i ktre w czci Lenin w swoim Testamencie" podkrela: wiadomo byo, e jest brutalny, nielojalny, kapryny, chciwy wadzy, zawistny, nieznoszcy sprzeciwu, e pomiata podwadnymi. Dopki Stalinowi nie udao si zlikwidowa caej
24
bolszewickiej gwardii, nikt te ze starych dziaaczy nie uwaa go na serio za teoretyka czy myliciela; pod tym wzgldem przewyszali go nie tylko Trocki czy Bucharin, ale caa masa partyjnych ideologw. Wiadomo byo wszystkim, e artykuy, ulotki czy przemwienia polityczne Stalina nie zawieraj niczego oryginalnego ani nawet nie zdradzaj w tym kierunku ambicji; by po prostu partyjnym propagandyst, jak setki innych, nie za teoretykiem marksistowskim". W latach orgiastycznego kultu wodza, oczywicie, najmniejszy wistek kiedykolwiek przeze podpisany, musia uchodzi za niemiertelny wkad do skarbnicy marksizmu-leninizmu, lecz jest jasne, e cay autorytet Stalina jako teoretyka by ustanowiony wycznie jako cz przymusowego rytuau w pastwie sowieckim i znik rycho po jego mierci. Gdyby teksty ideologiczne, ktre wyszy spod jego pira, byy dzieem autora bez politycznej pozycji, nie zasugiwayby prawie na wzmiank w dziejach marksizmu. Poniewa jednak w latach wadzy Stalina prawie nie byo innego marksizmu anieli ten wanie, przeze przyrzdzony i poniewa marksizm tych czasw trudno zdefiniowa inaczej anieli przez odniesienie do jego wadzy, tedy powiedzenie, e Stalin przez wier wieku by najwikszym teoretykiem marksizmu jest nie tylko prawdziwe, ale jest po prostu tautologi. )stu tautologi. Niemniej Stalin mia liczne cechy, kt>talin mia liczne cechy, kt, a kariera jego i sukces w eliminacji rywali bynajw eliminacji rywali bynaj/lko dziwnymi przypadkami. Stalin by niezmordcami. Stalin by niezmordce sprawny i niezmiernie efektywny. W praktycznyefektywny. W praktycznyea na bok wszystkie wzgldy doktrynerskie i trgldy doktrynerskie i tr; wanoci spraw. Nie wpada w panik (oprcz pada w panik (oprcz ] w wojnie z Niemcami) i nie upaja si przedwcz nie upaja si przedwczale odrnia wadz rzeczywist od pozorw zeczywist od pozorw n, a pisa bardzo le i nudno. Niemniej, bez ozdaidno. Niemniej, bez ozdad rzecz wyoy w sposb strawny dla prostych >sb strawny dla prostych lieustanne powtarzanie tych samych zda i przez ^ch samych zda i przez ie wszystkich kwestii nadawa swojemu stanowisku pozory jasnoci i dobitnoci. Pomiata ludmi, ale umia te doskonale si nimi posugiwa. Wiedzia, w jaki sposb rnicowa swj styl w zalenoci od rozmwcy: mwi inaczej z zagranicznymi dziennikarzami, inaczej z zachodnimi mami stanu, inaczej z dziaaczami partyjnymi i potrafi umiejtnie przedstawi si ju to jako rozsdny gospodarz" kraju, ju to jako strateg, ju to nieugity bojownik o spraw proletariatu. Mia znakomit technik (bynajmniej nieatw do opanowania) dziaania w taki sposb, aby wszystkie
25
niepowodzenia mc zwala na innych, a wszystkie sukcesy przypisywa sobie. System, do ktrego powstania si przyczyni, umoliwi mu w kocu pozycj tyrana, ale wolno powiedzie, e zdoby te sobie t pozycj cikim, wytrwaym trudem. Lenin niewtpliwie ceni zalety Stalina jako dziaacza i organizatora. Mimo e par razy Stalinowi zdarzyo si by odmiennego zdania, w momentach krytycznych by zawsze za wodzem. Nie mia inteligenckich" skonnoci, ktrych Lenin nie cierpia, a na ktre chorowaa wikszo jego pomocnikw. By czowiekiem rzeczowym, bra na siebie bez oporu cikie i niewdziczne zadania. I chocia widoczne jest, e w spnionej chwili jasnowidzenia Lenin zda sobie spraw z tego, jak niebezpiecznego czowieka wywindowa na szczyty wadzy, jest co susznego w odpowiedzi Stalina na ataki opozycji, kiedy ta w kocu zdecydowaa si po niewczasie wycign z archiwum nieszczsny Leninowski Testament": owszem, powiedzia Stalin, Lenin zarzuca mi brutalno i rzeczywicie jestem czowiekiem brutalnym, gdy chodzi o spraw rewolucji; ale czy Lenin zarzuca mi bdn lini polityczn? Istotnie, tego Lenin nie uczyni... Nie ma powodu wtpi w to, e wybr Stalina na generalnego sekretarza partii w kwietniu 1922 roku by osobistym wyborem Lenina. Nie ma te adnych dowodw na to, by nominacja ta spotkaa si z jakimkolwiek sprzeciwem w kierownictwie partyjnym. Jest prawd - jak to potem mia Trocki podkrela - e stworzenie tego stanowiska i powierzenie go Stalinowi bynajmniej nie byo rozumiane jako wyposaenie go w prawo dziedzictwa. Nikt nie przypuszcza wtedy, eby pozycja sekretarza generalnego miaa si sta identyczna z pozycj faktycznego wadcy partii i pastwa. Wszystkie wane decyzje podejmowane byy przez Biuro Polityczne lub Komitet Centralny i te organy - za porednictwem rzdu - sprawoway faktyczn wadz. Nowo stworzony urzd nie by najwysz jednostkow pozycj w partii (takiej w ogle nie byo). Generalny sekretarz mia kierowa biec prac aparatu partyjnego, rozstawia kadry, dba o sprawn komunikacj wewntrz aparatu itd. Z dzisiejszej perspektywy wydawa si musi rzecz oczywist, e w sytuacji, w ktrej wszystkie inne formy ycia politycznego zostay zniszczone, a partia bya jedyn zorganizowan si w kraju, czowiek kierujcy maszyn partyjn musia sta si posiadaczem caej wadzy w pastwie. Zwizek ten istotnie zachodzi, lecz najwidoczniej nikt go sobie nie uwiadamia wyranie: powstawa zupenie nowy twr pastwowy, niemajcy analogii w przeszoci i trudno si dziwi, e to, co si zdaje ex post naturaln ewolucj, nie byo koniecznie dostrzegalne
26
dla aktorw wydarze. Jako sekretarz generalny Stalin mia moc obsadzania swoimi ludmi wikszoci lokalnych, a nawet i centralnych (oprcz najwyszych) stanowisk w partii; on kierowa przygotowywaniem zjazdw i konferencji. Wadza ta, oczywicie, rosa stopniowo; przez pierwsze lata jego sekretarzowania spory, frakcje i opozycyjne platformy w partii byy jeszcze moliwe, lecz moliwoci te zway si rok za rokiem i przesuway coraz bardziej ku grze aparatu. Jak bya o tym mowa, za ycia Lenina ksztatoway si w partii grupy opozycyjne, ktre wyraay opr pewnej czci komunistw przeciw coraz bardziej despotycznym i biurokratycznym metodom rzdzenia. Tak zwana opozycja robotnicza, ktrej najbardziej znanymi rzecznikami byli Aleksander Szliapnilcow i Aleksandra Koontaj, wierzya w dosownie pojt dyktatur proletariatu, to jest daa, aby caa klasa robotnicza, nie za tylko partia, sprawowaa rzeczywist wadz; nie daa bynajmniej powrotu do demokracji w pastwie, ale udzia si, e ustrj sowiecki moe zachowa demokratyczne formy ycia dla uprzywilejowanej mniejszoci (tj. proletariatu) znisszy je uprzednio dla olbrzymiej wikszoci spoeczestwa (w szczeglnoci chopstwa i inteligencji). Inne grupy opozycyjne domagay si restytucji demokracji w partii, nie dajc jej bynajmniej dla bezpartyjnych; protestoway one przeciwko rosncej wszechwadzy aparatu, upowszechnieniu systemu mianowa i sprowadzaniu wyborw oraz dyskusji wewntrzpartyjnych do czystego rytuau. Obok tych form utopijnej krytyki, ktre miay do pewnego stopnia antycypowa prdy krytyczne, jakie pojawiy si w ruchu komunistycznym po mierci Stalina (danie demokracji dla partyjnych, lecz nie dla innych; danie wadzy dla caego proletariatu, czy te dla rad robotniczych, z wyczeniem innych warstw spoecznych), mamy do zanotowania w tych latach odosobnion prb nowej wersji komunizmu, specjalnie adaptowanej do potrzeb azjatyckich narodw chopskich, niejako prefiguracj maoizmu. Autorem tej prby by Mir Sayit Sutan-Galijew, Baszkir z przynalenoci narodowej i nauczyciel z zawodu. Wstpi on do partii bolszewickiej natychmiast po rewolucji padziernikowej i jako jeden z nielicznych bolszewikw-inteligentw z muzumaskiego obszaru Rosji zdoby szybko wybitn pozycj jako ekspert od spraw narodw rodkowo-azjatyckich. Rycho jednak doszed do przekonania, e system sowiecki nie tylko nie rozwizuje adnych problemw narodw muzumaskich, lecz jest tylko zmian jednej formy ucisku nad tymi narodami na inn. Proletariat miejski, ktry doszed do dyktatorskiej wadzy w Rosji, jest klas tak samo europejsk
27
i tak samo obc ludom muzumaskim, jak europejska buruazja. Podstawowy konflikt epoki jest to wszelako konflikt midzy narodami kolonialnymi lub pkolonialnymi a wiatem uprzemysowionym, nie za konflikt midzy proletariatem a buruazj krajw rozwinitych. Wadza sowiecka w Rosji nie tylko nie moe by narzdziem wyzwolenia tych ludw, ale zmienia si byskawicznie w ich ciemizc i prowadzi polityk imperialistyczn pod czerwonym sztandarem. Ludy kolonialne musz zjednoczy si przeciwko hegemonii Europy jako caoci, stworzy wasne partie i wasn Midzynarodwk, niezalen od bolszewickiej, a walczc zarwno z zachodnimi kolonizatorami, jak z komunistami rosyjskimi. Pastwa, ktre maj prowadzi t walk, powinny poczy ideologi antykolonialn z tradycj islamu, utworzy systemy jednopartyjne i oprze organizacj pastwow na siach zbrojnych. Jako, zgodnie ze swoim programem, Sutan-Galijew usiowa stworzy osobn parti muzumask niezalen od rosyjskiej i nawet cakowicie niezalene pastwo tataro-baszkirslcie. Ruch ten - najoczywiciej sprzeczny zarwno z ideologi leninowsk, jak z interesami partii bolszewickiej i pastwa sowieckiego, zosta rycho zniszczony, a sam Sutan-Galijew w 1923 roku usunity z partii i uwiziony jako agent obcego wywiadu (by to bodaj pierwszy wypadek tego rodzaju, przynajmniej w stosunku do znanych dziaaczy partii, pniej dopiero praktyka ta miaa si sta rutyn). Sutan-Galijew zabity zosta dopiero pniej, w czasie wielkich czystek, a dziaalno jego zostaa rycho zapomniana. Stalin w przemwieniu z czerwca 1923 roku potpi Sutan-Galijewa, wyjaniajc, e w aresztowaniu jego chodzio nie tyle o panislamistyczn i pantiurksk ideologi, ile o to, e sprzymierzy si on z buntem turkiestaskich basmaczy i konspirowa przeciw partii. Warto wspomnie o tym incydencie z uwagi na uderzajce podobiestwa sutan-galijewszczyzny" do pniejszej doktryny maoistycznej lub niektrych ideologii muzumaskiego socjalizmu". Co do wszelkich form opozycji, ktra daa demokracji dla partii lub demokracji dla proletariatu, to zostay one rycho zniszczone przy jednomylnym udziale wszystkich przywdcw partii, wczajc Lenina, Trockiego, Stalina, Zinowiewa i Kamieniewa. Zakaz frakcji i prawo KC do usuwania czonkw partii za dziaalno frakcyjn zostay przegosowane na X Zjedzie. Byo zreszt jasne - i tak te, cakiem susznie, argumentowali obrocy partyjnej jednoci - e frakcje w partii, w warunkach systemu jednopartyjnego, bd z koniecznoci bray na siebie rol rzecznikw tych si spoecznych, ktre przedtem organizoway si w niezalene partie; e
28
wic wolno frakcji rni si niewiele od systemu wielopartyjnego, czyli oznacza ruin jednopartyjnej wadzy. Innymi sowy, okazao si, e partia rzdzca despotycznie jest take parti despotycznie rzdzon i e nie moe by inaczej; e pomys przechowania demokracji wewntrzpartyjnej (a tym bardziej demokracji dla klasy robotniczej) po zniszczeniu instytucji demokratycznych dla caego spoeczestwa jest prnym marzeniem. Niemniej proces przeobraania partii w bezwolne narzdzie na usugach zawodowego aparatu trwa duej ni proces niszczenia instytucji demokratycznych w pastwie i zakoczy si dopiero u schyku lat dwudziestych. W roku 1922-1923 odruchy b u n t u przeciwko rosncej tyranii wewntrz partii byy silne i nikt w partii nie by rwnie sprawny w ich duszeniu, jak Stalin. Skutecznie zapewniwszy sobie kontrol nad informacjami, ktre dopyway do chorego i niedonego Lenina, Stalin rzdzi parti do spki z Zinowiewem i Kamieniewem, systematycznie odsuwajc Trockiego od udziau we wadzy. Mimo popularnoci, jak zdoby dziki swoim zasugom w wojnie domowej oraz sukcesom oratorskim, Trocki w walce ze Stalinem by ju wczenie na przegranych pozycjach. Nie mia odwoywa si do opinii pozapartyjnej, jako e byo to sprzeczne z sam zasad wadzy sowieckiej. Jedyn aktywn si polityczn - aparat partyjny - mona byo, jak wyszo na jaw, atwo przeciw niemu zmobilizowa. Trocki by bolszewikiem bardzo wieej daty i starzy dziaacze nie mieli do niego zaufania; razia ich take jego skonno do teatralnej retoryki, pycha i autokratyczne maniery Stalin, Zinowiew i Kamieniew umiejtnie wykorzystywali wszystkie sabe strony Trockiego: jego mienszewick przeszo, jego skrajnie despotyczne dania (jakich Stalin nigdy sownie nie formuowa) militaryzacji pracy, jego krytyk NEP-u, jego dawne spory z Leninem i dawne przeciw niemu wymysy Lenina. Nadal potny na pozr komisarz si zbrojnych i czonek Biura Politycznego by ju w 1923 roku izolowany i bezsilny. Wszystkie minione jego polityczne zygzaki obracay si teraz przeciw niemu. Trocki, gdy uwiadomi sobie swoj sytuacj, j krytykowa biuro-kratyzacj aparatu partyjnego i dawienie demokracji wewntrzpartyjnej: jak wszyscy przywdcy komunistyczni odsuwani od wadzy, zosta natychmiast demokrat, gdy utraci polityczn pozycj. Stalinowi i Zinowiewowi atwo byo wszelako wykaza, e zapa demokratyczny Trockiego i jego oburzenie na biurokratyczne rzdy w partii nie tylko s wieej daty, ale e Trocki przy wadzy by o wiele skrajniejszym autokrat ni ktokolwiek inny, e popiera lub inicjowa wszystkie posunicia zmierzajce do utrzymania jednoci partii, e (wbrew Leninowi) proponowa upastwowi
4. Teoria socjalizmu w jednym kraju
29
zwizki zawodowe, rozcign przymus policyjny na ca gospodark itd. Pniej Trocki mia dowodzi, e zakaz dziaalnoci frakcyjnej, ktry popiera, by w partii przewidziany jako rodek wyjtkowy, bynajmniej nie jako trwaa zasada. Nie ma wszake dowodw na to, e tak byo i nic w treci owego zakazu nie wskazywao na jego tymczasowo. Jest godne uwagi, e Zinowiew okazywa wiksz gorliwo w tpieniu Trockiego ni Stalin (Zinowiew da w pewnym momencie aresztowania Trockiego) i dostarcza w ten sposb Stalinowi materiaw, ktre ten mg pniej z satysfakcj cytowa, gdy obaj odsunici przywdcy postanowili, po niewczasie, zawrze beznadziejny sojusz przeciwko generalnemu sekretarzowi.

Teoria socjalizmu w jednym kraju", sformuowana pod koniec 1924 roku przeciwko Trockiemu i jego teorii rewolucji permanentnej" uchodzia przez czas dugi za szczeglnie wybitny przyczynek Stalina do marksistowskiej doktryny i ona gwnie sprawia, e jej pendant, czyli trockizm, zacz uchodzi za odrbny, dobrze uksztatowany blok teoretyczny, w co, jak si zdaje, sam Trocki w kocu uwierzy. W rzeczywistoci nie chodzio wcale o zasadnicze przeciwiestwa polityczne, ani tym bardziej teoretyczne. Powstanie padziernikowe, jak bya o tym mowa, zdecydowane byo przy zaoeniu, e proces rewolucyjny rozszerzy si rycho na gwne kraje europejskie i e tylko jako prolog rewolucji wiatowej rewolucja rosyjska ma szanse trwaego zwycistwa. Nikt z bolszewikw nie myla ani nie pisa inaczej w pocztkowym okresie (niektre wyraenia Lenina w tej sprawie byy tak jednoznaczne, e Stalin kaza je nastpnie usuwa z jego dzie). Niemniej, gdy nadzieje na przewrt wiatowy upady, a desperackie prby komunistycznych powsta w Europie zakoczyy si klsk, wszyscy bolszewicy byli take zgodni co do tego, e stoi przed nimi zadanie budowy spoeczestwa socjalistycznego, cho nikt dokadnie nie wiedzia, na czym taka budowa miaaby polega. Wszyscy przywdcy zakadali nadal wano obu zasad: e Rosja zapocztkowaa proces, ktry na mocy praw dziejowych musi w kocu obj wiat cay oraz e pki Zachd z rewolucj si nie pieszy, Rosjanie musz przystpi do socjalistycznego przeksztacania wasnego kraju. Pytanie, czy socjalizm mona zbudowa w sposb ostateczny, nie byo rozwaane na serio, bo z takiej czy innej na nie odpowiedzi adne praktyczne konsekwencje nie wynikay. Kiedy Lenin zauway,
30
po wojnie domowej, e zboe nie ronie na polu w wyniku rzdowych ukazw ani nawet w wyniku strzelania do chopw, i kiedy w rezultacie wypracowa zasady NEP-u, nastawia si z pewnoci na budowanie socjalizmu" i bardziej by zainteresowany sprawami wewntrznej organizacji pastwa ni podniecaniem rewolucji wiatowej. Stalin, gdy wiosn 1924 roku ogosi artyku O podstawach leninizmu pierwsz prb kodyfikacji dziedzictwa Lenina na wasny sposb - powtarza jeszcze rzeczy powszechnie uznane, a Trockiego atakowa z tej racji, i nie docenia" rewolucyjnej roli chopstwa i spodziewa si, e rewolucja moe si zacz od jednoklasowej wadzy proletariatu. Pisa tam, e leninizm jest marksizmem epoki imperializmu i rewolucji proletariackiej, e Rosja moga si sta ojczyzn leninizmu dlatego, e bya brzemienna w rewolucj w wyniku wzgldnego zacofania i obecnoci w niej wielu rnych form ucisku oraz e Lenin przewidywa przerastanie rewolucji buruazyjnej w socjalistyczn. Podkrela zarazem, e proletariat w jednym kraju nie moe osign ostatecznego zwycistwa. Jesieni tego roku Trocki wyda zbir swoich pism z 1917 roku i zaopatrzy je w przedmow, ktrej oczywistym celem byo przedstawienie samego siebie jako jedynego polityka wiernego Leninowskim zasadom oraz zdyskredytowanie aktualnych wodzw partii - zwaszcza Zinowiewa i Kamieniewa - z racji ich waha i wrcz opozycji w stosunku do Leninowskiego planu insurekcyjnego. Atakowa take Komintern (na ktrego czele sta Zinowiew) z powodu poraek poniesionych w powstaniach w Niemczech i nieumiejtnoci wykorzystywania rewolucyjnej sytuacji. Stalin, Zinowiew, Kamieniew, Bucharin, Rykw, Krupska i inni ogosili zbiorowe dzieo w odpowiedzi na ataki Trockiego, wytykajc mu wszystkie minione bdy i poraki, samochwalstwo, ktnie z Leninem oraz minimalizujc jego zasugi dla rewolucji. W tym wanie czasie Stalin skonstruowa trockizm". Idea permanentnej rewolucji", sformuowana przez Trockiego przed rewolucj, zakadaa, e rewolucjia rosyjska przejdzie w sposb cigy w faz socjalistyczn, e jej losy jednake zale od rewolucji wiatowej - ktre take w rezultacie nastpi - i e w kraju o przygniatajcej przewadze chopstwa klasa robotnicza, aby nie ulec politycznemu zniszczeniu, zmuszona bdzie szuka oparcia w midzynarodowym proletariacie, ktrego zwycistwo dopiero ugruntuje jej wasne zwycistwo w sposb trway. Poniewa sprawa przerastania rewolucji buruazyjnej w socjalistyczn" staa si tymczasem bezprzedmiotowa, Stalin zbudowa trockizm jako teori, wedle ktrej nie mona zbudowa socjalizmu w jednym kraju, co podsuwa miao czytel-
31
nikom sugesti, i Trocki w gruncie rzeczy chce przywrci kapitalizm w Rosji. Jesieni 1924 roku Stalin oznajmi, e trockizm ma trzy cechy: po pierwsze, nie uwzgldnia biedoty chopskiej jako sojusznika proletariatu; po wtre, uznaje pokojowe wspycie rewolucjonistw i oportunistw; po trzecie, miota obelgi na przywdcw bolszewickich. Z czasem gwn cech" troclcizmu okazao si twierdzenie, e socjalizm w jednym kraju mona wprawdzie budowa, ale zbudowa go nie mona. W Przyczynku do zagadnie leninizmu z 1926 roku Stalin skrytykowa w tej sprawie wasn tez z wiosny 1924 roku, powiadajc, e naley odrni dwie sprawy: moliwo ostatecznego zbudowania socjalizmu w jednym kraju oraz moliwo ostatecznego zabezpieczenia si przed interwencj kapitalistyczn. Ot w warunkach okrenia kapitalistycznego nie moe by wprawdzie cakowitych gwarancji przed interwencj, lecz spoeczestwo socjalistyczne moe by zbudowane w peni. Sens sporu o to, czy mona socjalizm tylko budowa", czy go take zbudowa" w jednym kraju sprowadza si waciwie (by powtrzy trafne spostrzeenie Deutschera w jego biografii Stalina) do tego, e Stalin usiowa zmieni psychologiczne nastawienie aktywu partyjnego. Ogaszajc samowystarczalno rewolucji rosyjskiej raczej kompensowa przygnbienie dziaaczy partyjnych w obliczu poraek komunizmu na wiecie, ni budowa jakkolwiek teori. Chcia zapewni parti, e nie musi oglda si na niepewne poparcie wiatowego proletariatu" i e sukcesy jej od tego poparcia nie zale; chcia, sowem, stworzy psychologiczn atmosfer optymizmu. Skdind nie rezygnowa, oczywicie, z uwiconej ju zasady, i rewolucja rosyjska jest pocztkiem rewolucji wiatowej. Jest moliwe, e gdyby Trocki kierowa Kominternem i polityk zagraniczn sowieck w latach dwudziestych, interesowaby si, bardziej ni Stalin, organizowaniem powsta komunistycznych w innych krajach, lecz nie ma adnych powodw do przypuszczenia, e te prby miayby jakkolwiek skuteczno. Trocki, oczywicie, korzysta z kadej poraki komunistw na wiecie, aby oskara Stalina o pogard dla spraw wiatowej rewolucji. Nie jest jednak wcale jasne, co Stalin miaby zrobi, gdyby w duch internacjonalizmu, ktrego brak Trocki mu wyrzuca, oywia go naprawd. Rosjanie nie mieli adnych rodkw, aby zapewni zwycistwo komunistom niemieckim w 1923 roku albo komunistom chiskim w 1926. Pniejsze oskarenia Trockiego, i Komintern nie wykorzystywa moliwoci rewolucyjnych wanie w wyniku Stalinowskiej doktryny socjalizmu w jednym kraju, s najzupeniej goosowne.
32
Nie byo zatem dwch zasadniczo przeciwstawnych" teorii, z ktrych jedna utwierdzaa, a druga negowaa moliwo zbudowania socjalizmu w jednym kraju. Teoretycznie wszyscy uznawali zarwno potrzeb wspierania rewolucji wiatowej, jak potrzeb budowania spoeczestwa socjalistycznego w Rosji. Byy midzy Stalinem a Trockim pewne rnice co do proporcji energii, jak naleao powica jednemu i drugiemu zadaniu, przy czym zarwno jeden, jak drugi przyczynili si do tego, by rnice te przeku w fikcyjne systemy teoretyczne. Jeszcze bardziej niewiarygodne jest twierdzenie, przez trockistw nieraz wygaszane, i do natury trockizmu nale zasady demokracji wewntrzpartyjnej. Ataki Trockiego na biurokratyczne metody rzdzenia parti zaczy si, jak bya o tym mowa, z chwil gdy zosta on faktycznie odsunity od wpywu na aparat partyjny, dopki za uczestniczy w faktycznej wadzy, wsawi si jako jeden z najbardziej autokratycznych biurokratw i rzecznik skrajnie policyjnych lub wojskowych metod kierowania polityk i gospodark. Skdind proces biurokratyzacji", ktry go oburza, by cakiem oczywistym i naturalnym wynikiem zgniecenia wszystkich instytucji demokratycznych w pastwie, w czym Trocki bra udzia gorliwy i nigdy przeze nastpnie nie zdezawuowany.
5, Bucharin i ideologia NEP-u, Spr ekonomiczny lat dwudziestych

Spory wok polityki ekonomicznej w latach 20-tych w Rosji byy o wiele bardziej realne anieli dyskusja na temat socjalizmu w jednym kraju", ktra raczej maskowaa walk frakcyjn, anieli suya rozstrzygniciu jakichkolwiek problemw praktycznych lub teoretycznych. Lecz rwnie sawna debata wok industrializacji nie zasuguje na to, by czyni z niej starcie dwch zasadniczo odmiennych doktryn. Wszyscy byli zgodni co do tego, e naley Rosj industrializowa, spr dotyczy jednakowo tempa industrializacji, a w zwizku z tym - przekltej kwestii stosunku do chopstwa i rozwoju gospodarki rolnej. Te za sprawy miay fundamentalne znaczenie praktyczne i rne stanowiska pocigay za sob istotnie rne decyzje polityczne, wane dla losw caego narodu. Gwnym ideologiem NEP-u po jego ogoszeniu sta si Bucharin, ktry nie tylko by, po upadku Zinowiewa i Kamieniewa, drug osob w partii po Stalinie, ale cieszy si take reputacj wybitnego teoretyka i znaczn popularnoci w partii.
5. Bucharin i ideologia NEP-u. Spr ekonomiczny lat dwudziestych
33
Nikoaj Iwanowicz Bucharin (9 X 1888 - 13 lub 14 III 1938) nalea do pokolenia, ktre weszo do ruchu socjalistycznego w czasie lub rycho po pierwszej rewolucji. Urodzony i wychowany w Moskwie, w rodzinie inteligenckiej (jego rodzice byli nauczycielami), nalea w gimnazjum do kka, socjalistycznego i od pocztku swej politycznej kariery by bolszewikiem. Wstpi do partii jako modzian 18-letni pod koniec 1906 roku i dziaa w Moskwie jako agitator partyjny. Zapisa si w 1907 roku na studia ekonomii na Uniwersytecie Moskiewskim, lecz aktywno polityczna pochaniaa m u wikszo czasu i w kocu nie pozwolia studiw skoczy. W 1908 roku znalaz si ju w kierownictwie nielicznej podwczas organizacji bolszewickiej w Moskwie. Aresztowany jesieni 1910 roku i skazany na zesanie, zbieg do Niemiec i spdzi nastpne sze lat na emigracji. W Niemczech, Austrii i krajach skandynawskich dziaa jako pisarz bolszewicki i zdoby w tym czasie reputacj jednego z najlepszych partyjnych teoretykw w zakresie ekonomii politycznej. W 1914 ukoczy ksik (ogoszon w caoci dopiero w 1919 roku w Moskwie) pod tytuem Ekonomia polityczna rentierw: teoria wartoci i zysku szkoy austriackiej (wyd. po angielsku w 1927 roku pt. The Economic Theory of the Leisure Class). Atakowa w niej teori wartoci marginalistw, zwaszcza Bhm-Bawerka i broni Marksowskiej doktryny ekonomicznej. Usiowa wykaza - zgodnie z tytuem - e austriacka szkoa ekonomiczna jest ideologicznym wyrazem wiadomoci bezproduktywnej buruazji yjcej z dywidend; co do obrony Marksa, nie byo tam niczego nowego w stosunku do wczeniejszej krytyki Hilferdinga. Deportowany w czasie wojny do Szwajcarii, pracowa tam nad ekonomiczn teori imperializmu. W tym czasie doszo do sporw z Leninem; Bucharin bowiem wyznawa luksemburgistyczne" bdy w kwestii narodowej i chopskiej: opierajc si na klasycznych marksistowskich schematach wierzy, e kwestia narodowa traci coraz bardziej na znaczeniu i e nie wolno zanieczyszcza czysto klasowej polityki socjalistycznej haftami samostanowienia narodowego, ktre tak czy owak s utopijne, a zreszt z marksizmem sprzeczne. Podobnie sprzeciwia si temu, by partia odwoywaa si do poparcia chopstwa w rewolucyjnej polityce, skoro marksizm uczy, e drobna gospodarka chopska tale czy owak skazana jest na zagad, e wic historycznie chopi s klas reakcyjn (mia jednak zdoby w przyszoci saw gwnie jako rzecznik dokadnie odwrotnego odchylenia"). W Szwajcarii, a potem w Szwecji pisa Bucharin swoje dzieo pod tytuem Gospodarka wiatowa i imperializm; ksika ta, ogoszona drukiem w cao-
34
ci dopiero w 1918 roku w Piotrogrodzie, bya jednak znana w rkopisie Leninowi, ktry te wiele z niej zaczerpn piszc swj Imperializm. Bucharin z kolei korzysta obficie z analiz Hilferdinga, ale kad nacisk na to, e w miar rozwoju kapitalizmu ekonomiczna rola pastwa ronie coraz bardziej, co prowadzi do nowej formy spoecznej - pastwowego kapitalizmu, to jest gospodarki regulowanej i planowanej centralnie w skali pastwa narodowego. Ewolucja ta bdzie podporzdkowywa pastwu coraz rozleglejsze dziedziny spoeczestwa cywilnego i prowadzi do rosncego zniewolenia ludzi. Moloch pastwowy zdoa wprawdzie zapewni sobie funkcjonowanie bez kryzysw wewntrznych, ale kosztem skrajnej etatyzacji caego ycia. Jednake Bucharin odrzuca perspektyw - sugerowan przez Kautsky'ego i Hilferdinga - ultraimperialistycznej" fazy rozwoju, to jest globalnego, scentralizowanego organizmu ekonomicznego, ktry wyeliminuje potrzeb wojen. Twierdzi, e kapitalizm pastwowy moe si uda w skali pastwa, lecz nie w skali wiatowej. Dlatego walka konkurencyjna, anarchia i sytuacje kryzysowe bd nadal trway, lecz bd przybiera posta coraz bardziej midzynarodow. Std rwnie (ten wniosek by zgodny z Leninem, cho jego uzasadnienie nie cakiem zgodne) sprawa rewolucji proletariackiej musi by obecnie rozwaana w kontekcie midzynarodowej sytuacji. Nieco pniej przedmiotem sporu midzy Leninem i Bucharinem byy panarchistyczne" bdy modego teoretyka, ktry wyobraa sobie, e proletariat po rewolucji nie bdzie potrzebowa wadzy pastwowej (myl Bucharina bya w istocie rzeczy bardzo zbliona do utopii, ktr mia Lenin wyoy w 1917 roku w Pastwie i rewolucji). Pod koniec 1916 roku Bucharin pojecha do Stanw Zjednoczonych, gdzie mia zajmowa si agitacj na rzecz bolszewickiego stanowiska w kwestii pokoju i wojny Tam rwnie prowadzi dyskusje z Trockim. Wrciwszy do Rosji po rewolucji lutowej, rycho wszed do kierownictwa partii i popiera bez zastrzee kurs wyznaczony Tezami kwietniowymi Lenina. W czasie decydujcych miesicy przed i po padzierniku dziaa gwnie w Moskwie jako czoowy organizator i propagandysta bolszewicki. Wkrtce po rewolucji zosta redaktorem naczelnym Prawdy" i piastowa to wane stanowisko, obok innych, a do 1929 roku. Wychodzc z zaoenia powszechnie wwczas przyjmowanego - e losy rewolucji rosyjskiej zale od tego, czy zdoa ona przenie poar na zachd, Bucharin gwatownie przeciwstawi si polityce Lenina separatystycznego pokoju z Niemcami. W czasie dramatycznych pierwszych miesicy 1918 roku by czoow posta-
35
ci w grupie tak zwanych lewicowych komunistw, ktrzy domagali si kontynuacji wojny rewolucyjnej, wbrew trzewym sdom Lenina w sprawie technicznych i moralnych zasobw rosyjskiej armii. Gdy jednak pokj zosta w kocu zawarty, Bucharin sta po stronie Lenina we wszystkich istotnych sprawach gospodarczych i organizacyjnych. Nie popiera lewicowej opozycji, kiedy ta przeciwstawiaa si zatrudnianiu buruazyjnych" specjalistw i ekspertw w przemyle oraz organizacji armii na zasadach zawodowej wiedzy i tradycyjnej dyscypliny. W okresie tak zwanego komunizmu wojennego (bya mowa o mylcym charakterze tej nazwy) Bucharin sta si najwybitniejszym rzecznikiem teoretycznym polityki gospodarczej opartej na przymusie, rekwizycjach oraz na nadziei, e nowe pastwo zdoa od razu obej si bez rynku, pienidza i zbuduje byskawicznie socjalistyczn produkcj. W latach poprzedzajcych NEP ogosi on, oprcz dziea o materializmie historycznym (o ktrym przyjdzie wspomnie nastpnie) dwie ksiki, uzasadniajce polityk gospodarcz partii: Ekonomika okresu przejciowego (1920) oraz wsplnie z Eugeniuszem Preobraenskim - ABC komunizmu (1919). Obie te ksiki funkcjonoway w Rosji jako adekwatny wyraz bolszewickiej polityki tych lat i miay charakter poficjalnych dokumentw. Bucharin nie tylko porzuci, podobnie jak Lenin, swoj utopi natychmiastowego obumierania pastwa po rewolucji proletariackiej, ale z naciskiem gosi konieczno nie politycznej tylko, lecz ekonomicznej dyktatury proletariatu. Powtarza swj pogld na ewolucj kapitalizmu pastwowego" w krajach rozwinitych (Lenin uywa sowa kapitalizm pastwowy" w odniesieniu do prywatnego przemysu w socjalistycznej Rosji, std wynikay pewne nieporozumienia, sowne raczej ni rzeczywiste). Bucharin korzysta z pojcia rwnowagi", ktre, jego zdaniem, byo kluczowe w rozumieniu wszystkich procesw spoecznych. Twierdzi, e z chwil, gdy kapitalistyczny system produkcji traci rwnowag - czego wyrazem jest proces rewolucyjny z jego nieuchronnie destrukcyjnymi skutkami - jej przywrcenie moe si dokona tylko dziki zorganizowanej woli nowego pastwa. Tym samym aparat pastwowy bierze na siebie wszystkie funkcje zwizane ze spoeczn organizacj produkcji, wymiany i rozdziau. Praktycznie oznacza to upastwowienie wszystkich czynnoci ekonomicznych, militaryzacj pracy i powszechny system racjonowania, a wic uniwersalne zastosowanie przemocy w regulowaniu procesw ekonomicznych. W gospodarce komunistycznej nie moe by mowy o ywioowym dziaaniu praw rynku, prawo wartoci przestaje dziaa, podobnie jak wszystkie w oglnoci prawa
36
ekonomiczne funkcjonujce niezalenie od ludzkiej woli. Wszystko poddane jest planujcej sile pastwa, ekonomia polityczna w dawnym znaczeniu nie istnieje. I chocia organizacja tego spoeczestwa opiera si zasadniczo na gwacie zarwno w stosunku do chopw (przymusowe rekwizycje), jak do robotnikw (militaryzacja pracy), to jednak nie ma w niej, oczywicie, wyzysku klasy robotniczej, gdy z definicji niepodobiestwem jest, by rzdzca klasa sama siebie wyzyskiwaa. Podobnie jak Lenin, Bucharin nie traktowa bynajmniej prb oparcia ycia ekonomicznego na masowym terrorze jako chwilowej koniecznoci, ale widzia w tym systemie trwa zasad socjalistycznej organizacji spoeczestwa. Nie cofa si te bynajmniej przed usprawiedliwianiem wszystkich rodkw przymusu i uzasadnia ide militaryzacji pracy (czyli uycie siy policyjnej i wojskowej dla zmuszania caej klasy robotniczej do pracy w warunkach i miejscach dowolnie okrelanych przez pastwo), podobnie jak Trocki w tym samym czasie, trwaymi waciwociami nowego ustroju. Istotnie, skoro rynek ma by zniesiony, a wraz z rynkiem - swobodna sprzeda siy roboczej i konkurencja midzy robotnikami, wwczas przymus policyjny staje si jedynym rodkiem dystrybucji ludzkich zasobw". Wyzwolenie od pracy najemnej polega na upowszechnieniu pracy przymusowej. Socjalizm, tym samym, okazuje si - w ujciu zarwno Trockiego, jak Bucharina z tego okresu - permanentnym obozem pracy. Trocki, to prawda, zwtpi chwilowo w 1920 roku w skuteczno polityki gospodarczej opartej na samym terrorze i proponowa zastpienie rekwizycji zboa podatkiem w naturze; rycho jednak zmieni zdanie, a nastpnie, w czasie NEP-u by jednym z gwnych przeciwnikw rozlunionej" gospodarki opartej na znacznych koncesjach wzgldem chopstwa i na uznaniu wolnego handlu za gwn form wymiany midzy miastem a wsi. Bucharin jednakowo przeszed zmian odwrotn. Idea planowej gospodarki w 1920 roku bya jeszcze fantazjowaniem, przemys Rosji lea w gruzach, transport ledwo funkcjonowa i realny problem polega na tym, w jaki sposb, doranymi rodkami uchroni miasta od wymarcia z godu, nie za na tym, jak przej do komunistycznego millenium. Kiedy Lenin, w obliczu katastrofy, wycofa si wreszcie ze swojej doktryny ekonomicznej i zdecydowa si na dugi okres koegzystencji z gospodark chopsk, wolnym handlem produktami rolnymi oraz drobnym przemysem prywatnym, Bucharin take porzuci dawny program i sta si na nastpne lata najbardziej wymownym rzecznikiem i ideologiem NEP-u przeciwko Troc-
37
kiemu, a nastpnie Zinowiewowi, Kamieniewowi i Preobraenskiemu. Od 1925 roku by te gwnym oparciem Stalina w ideologicznej walce z opozycj. Przyzna, podobnie jak Lenin, e cay program, wyoony w Ekonomice okresu przejciowego, opiera si na zudzeniu (nie liczy wszake ludzkich ofiar, jakie w krtki sen przywdcw za sob pocign). Argumenty Bucharina na rzecz powrotu do gospodarki rynkowej oczywicie przy zachowaniu pastwowej wasnoci wielkiego przemysu i bankw - byy gwnie natury ekonomicznej, ale okazjonalnie take politycznej. Bucharin przez cay okres NEP-u wypowiada zreszt w swoich ekonomicznych wywodach stanowisko znacznej wikszoci kierownictwa politycznego, cznie ze Stalinem. Gwny problem NEP-u polega na tym, w jaki sposb pastwo moe wpywa rodkami ekonomicznymi na rynek towarowy, aby osign podan stop akumulacji i rozwija przemys w sytuacji, gdy rolnictwo znajdowao si niemal cakowicie w rkach drobnych posiadaczy. Uzyskanie od chopw odpowiedniej iloci zboa na warunkach rynkowych zakadao, e przemys bdzie w stanie zaopatrzy wie w rodki produkcji i konsumpcji odpowiednie do wartoci zakupionych produktw rolnych; lecz w warunkach ruiny przemysowej byo to zadanie trudne albo niewykonalne. W przeciwnym wypadku jednak chopi, ktrzy nie mieliby co pocz z otrzymanymi pienidzmi, nie mieliby te powodu do sprzedawania swoich wytworw. Ponadto jednak chodzio i o to, w jaki sposb proletariat" (tj. partia bolszewicka) moe utrzyma swoj dominujc pozycj, skoro gospodarka pastwowa jest nieustannie na asce chopstwa, ktre w miar rozwoju rynku bdzie umacnia swoje pozycje ekonomiczne i moe w kocu zagrozi dyktaturze proletariatu". Preobraenski, ktry by gwnym teoretykiem opozycji przeciwko polityce Bucharina i Stalina w kwestii koncesji na rzecz chopstwa i uchodzi za rzecznika trockizmu" w sprawach ekonomicznych, rozumowa nastpujco: Zadaniem gwnym pastwa socjalistycznego w jego pocztkowej fazie jest stworzenie potnej bazy przemysowej i zagwarantowanie sobie odpowiedniej stopy akumulacji. Sprawie rozwoju przemysu musz by podporzdkowane wszystkie inne cele ekonomiczne, a z kolei podstaw rozwoju przemysu musi by przemys ciki, produkujcy rodki wytwarzania. Kapitalistyczna akumulacja pomagaa sobie grabie kolonii. Pastwo socjalistyczne kolonii nie ma i musi oprze swoj industrializacj na zasobach wewntrznych. Jednake przemys pastwowy nie moe sam sobie stwo-
38
rzy dostatecznej bazy dla akumulacji. Musi zatem czerpa rodki z gospodarki drobnotowarowej, czyli praktycznie chopskiej. Prywatna gospodarka chopska powinna si sta przedmiotem kolonizacji wewntrznej; Preobraenski nie waha si przyzna, e chodzi, w rzeczy samej, o wyzysk chopa, 0 wypompowanie maksimum wartoci dodatkowej z jego pracy w celu zasilenia inwestycji w przemyle. Korzystanie z tej wewntrznej kolonii" powinno odbywa si nade wszystko przez monopolistyczne ustalanie cen produktw przemysowych na odpowiednio wysokim poziomie w stosunku do cen paconych przez pastwo za produkty rolne. Potrzebne s ponadto wszystkie inne formy presji ekonomicznej na chopstwo, by w szybkim czasie przepompowa ze wsi ogromne rodki na budow przemysu. Polityka kierownictwa partii nastawiona jest tymczasem na popieranie akumulacji w drobnotowarowym sektorze i zaniedbuje przemys, a zwaszcza przemys rodkw produkcji, w imi dobrobytu chopw. Co wicej, gwnymi beneficjentami tej polityki s kuacy, klasa wyzyskiwaczy wiejskich; skoro bowiem polityka ekonomiczna ma na celu pobudzanie wytwrczoci rolnej wszelkimi sposobami, bez wzgldu na interes przemysu, ukad si klasowych i sam interes dyktatury proletariatu, to jasne jest, e ci chopi, ktrzy obiecuj najwiksze dostawy zboa towarowego, s te najbardziej faworyzowani w rozdziale kredytw i uatwie. W ten sposb musi rosn w si klasa wyzyskiwaczy wiejskich, ktrzy ekonomicznie na razie, a rycho 1 politycznie, bd podgryza korzenie wadzy proletariackiej. Midzy tymi dwiema orientacjami nie moe by kompromisu. Kto chce - jak obecna wadza - zaspokoi wszystkie dania ekonomiczne chopstwa w celu skonienia go do sprzeday zboa, musi take podporzdkowa import temu zadaniu i sprowadza rodki spoycia na uytek chopw zamiast rodkw produkcji dla rozbudowy przemysu. Cay kierunek rozwoju jest w ten sposb skrzywiony na korzy innych klas ni proletariat, a rezultat grozi upadkiem socjalistycznego pastwa. Preoftraenski i caa lewicowa opozycja" dali przy tym, by partia nastawia si na kolektywizacj rolnictwa, nie wyjaniajc wszelako dokadnie, jakimi rodkami ten projekt miaby by wykonany. Rozumowania Trockiego byy podobne. Jego zdaniem - jak pisa w 1925 roku - jeli tempo rozwoju przemysu pastwowego bdzie powolniejsze anieli tempo rozwoju rolnictwa, restauracja kapitalizmu jest nieuchronna. Potrzebna jest mechanizacja i elektryfikacja rolnictwa w celu jego przyszego przeksztacenia w ga pastwowego przemysu - bo tylko w ten sposb socjalizm moe usun elementy obce w gospodarce i zlikwidowa
39
podzia klasowy. Jednak tylko rozwinity odpowiednio przemys moe to zadanie wykona. W ostatecznym rachunku o zwycistwie kadej nowej formacji spoecznej decyduje jej przewaga w wydajnoci pracy: socjalizm zwyciy poniewa bdzie - cho jeszcze nie jest - zdolny osign wiksz wydajno i lepszy rozwj si wytwrczych ni kapitalizm. Sprawa zwycistwa socjalizmu jest zatem spraw industrializacji socjalistycznej. Istotnie, socjalizm ma po swojej stronie wszystkie atuty w tym wspzawodnictwie: postp techniki nie jest tu ograniczony adnymi hamulcami, typowymi dla wasnoci prywatnej, moe by upowszechniany natychmiast i bez przeszkd. Centralizacja gospodarki usuwa marnotrawstwo wynikajce z konkurencji, osiga lepsze wskaniki wydajnoci dziki oglnie stosowanym normom, a przemys nie jest na asce kaprysw konsumenta. Lamenty nad tym, e w warunkach standaryzacji i centralizacji praca staje si coraz bardziej monotonna, a inicjatywa ludzka zostaje umiercona, s niczym innym, jak reakcyjn prb cofnicia si do wytwrczoci rzemielniczej. Zadaniem jest przeksztacenie caej ekonomii w jednolity mechanizm funkcjonujcy automatycznie". Jeli rozwj ma zmierza w tym kierunku, gospodarka socjalistyczna musi prowadzi nieustann ofensyw przeciwko elementom kapitalizmu, to jest przeciwko drobnotowarowej gospodarce chopskiej; poniechanie tej walki oznacza zgod na restauracj kapitalizmu. Trocki nie posugiwa si wprawdzie wyraeniami tymi samymi, co Preobraenski - nie mwi o obiektywnym prawie akumulacji socjalistycznej", ktre polega na wyciskaniu z chopw maksimum wartoci dodatkowej dla potrzeb inwestycji przemysowych - jednak jego apele do ofensywy gospodarki socjalistycznej przeciwko elementom kapitalizmu sprowadzay si do tej samej idei. Opozycja oskaraa Bucharina, e w gruncie rzeczy reprezentuje interesy bogaccego si kuactwa i szykuje przewrt thermidoriaski", e jego polityka zwiksza nieustannie wzgldny ciar elementw kapitalistycznych w gospodarce i wzmacnia wrogie klasy. Stalin, Bucharin i ich zwolennicy z kolei oskarali opozycj, e gosi niewykonalne hasa superindustrializacji", e chce cae chopstwo - w szczeglnoci rednich chopw, nie tylko kuakw - obrci przeciwko wadzy sowieckiej i w ten sposb podway sojusz proletariatu z biednym i rednim chopstwem" - wity nakaz Lenina i warunek istnienia pastwa sowieckiego. Opozycja domagaa si nieustannego ograniczania" kapitalistycznych elementw w gospodarce, nie wyjaniaa jednake, co naley zrobi w wypadku, gdy rosnca presja, choby tylko ekonomiczna, pastwa odbierze chopom bodce do produkcji i w jaki sposb, inaczej ni przez
40
powrt do przymusu policyjnego, pastwo bdzie wwczas w stanie zapewni sobie zarwno produkcj, jak dostawy zboa. Doktryna Bucharina, popierana przez Stalina, zakadaa, e generalna wojna z chopstwem ze strony pastwa sowieckiego byaby zarwno nieskuteczna ekonomicznie, jak zgubna politycznie i e epoka komunizmu wojennego" dostarczya w tym wzgldzie do dowodw. Rozwj ekonomiczny kraju powinien si oprze nie na maksymalnej eksploatacji chopstwa, lecz na utrzymywaniu wizi midzy gospodark pastwow a chopsk (a tym samym midzy klas robotnicz a chopami) za porednictwem rynku i wymiany. Szybko akumulacji zaley od sprawnoci i szybkoci cyrkulacji i w t dziedzin trzeba skierowa wysiki. Kiedy zabiera si chopu przymusem fizycznym czy ekonomicznym - wszystkie jego nadwyki, chop po prostu nie ma powodu produkowa wicej, ni sam zjada; przymus wobec chopstwa jest wic sprzeczny z oczywistymi interesami pastwa i proletariatu. Nie ma innego sposobu na pobudzanie produkcji rolnej, jak zainteresowanie materialne producentw. Prawda, e kuacy zyskuj na tym systemie. Jednake dziki rozwojowi spdzielczoci handlowej bdzie mona wcign cae chopstwo, rwnie kuakw, w system, ktry pod kontrol pastwa ostatecznie bdzie przyczynia si do oglnego wzrostu gospodarczego. Rozwj przemysu zaley od rynku chopskiego, akumulacja w rolnictwie oznacza zwikszony popyt na produkty przemysowe. Dlatego jest w interesie caego kraju, aby chop, to jest wszystkie warstwy chopstwa, mogy akumulowa. Std haso, ktre Bucharin rzuci w 1925 roku i ktre potem wielokrotnie cytowano jako jaskrawy dowd jego zaprzastwa: bogacie si!" Polityka systematycznej walki z zamonym chopstwem i rozniecanie walki klasowej na wsi prowadzi bdzie do ruiny nie tylko wie, ale ca ekonomik kraju. Pomoc dla ubogiego chopstwa i robotnikw rolnych nie moe zatem opiera si na rujnowaniu kuakw, ale na tym, eby pastwo uywao zasoby, przez kuakw nagromadzone, dla wspierania biednych. W tym celu jednak musi ono zezwoli na akumulacj w gospodarce rolnej. Spdzielczo spoywcw i zbytu same, drog naturalnego rozwoju, doprowadz z czasem do rozwoju spdzielczoci produkcyjnej. Propozycje trockistw tymczasem prowadz nieuchronnie do klski ekonomicznej zarwno w rolnictwie, jak w przemyle, a przy tym musiayby, gdyby zostay zrealizowane, zwrci przeciwko pastwu i klasie robotniczej ca wie, czyli praktycznie zniszczy dyktatur proletariatu. Co wicej, sztuczne podwyszanie cen produktw przemysowych w imi eksploatacji
41
wsi, jak proponowali Preobraenski i Piatakow, musi ugodzi nie tylko w chopw, ale w rwnym stopniu w robotnikw, poniewa wikszo tych produktw ostatecznie spoywana jest przez miasta. Co si za tyczy atakw opozycji na degeneracj biurokratyczn w rzdzcym aparacie, to niebezpieczestwo biurokratyzacji istnieje wprawdzie, ale byoby ono ustokrotnione, gdyby zastosowa zalecenia opozycji w polityce wzgldem chopw: powrt do metod komunizmu wojennego wymagaby stworzenia caej klasy uprzywilejowanych funkcjonariuszy, ktrzy zajmowaliby si gwnie stosowaniem przymusu wzgldem wsi i ten olbrzymi aparat byby w dodatku znacznie kosztowniejszy, ni wszystkie straty wynikajce obecnie z produkcji rolnej niezorganizowanej. Rad na biurokracj jest zachcanie ludnoci do tworzenia rnych form dobrowolnej organizacji spoecznej w rnych dziedzinach ycia; lewica, atakujc biurokratyzm istniejcego aparatu proponuje zatem lekarstwo o wiele gorsze ni choroba. W walce z opozycj lewicow" Bucharin nie proponowa bynajmniej adnych krokw, ktre miayby doprowadzi do rozszerzenia demokratycznych zasad w pastwie lub w partii. Przeciwnie, atakowa Trockiego, Zinowiewa i Kamieniewa jako rozbijaczy", ktrzy naruszaj jedno partii i daj wolnoci frakcji. A jednak, przypomnia, jest to abecado leninizmu, i dyktatura proletariatu zakada istnienie jednej tylko partii rzdzcej i e partia ta ma by zjednoczona, to znaczy wyklucza swobod frakcji. Wolno frakcji to naturalna droga do tworzenia odrbnych partii. Wszyscy opozycjonici doskonale o tym wiedzieli do niedawna, a ich nage przedzierzgnicie si w demokratw nikogo nie zmyli. W debacie o industrializacji przeciwnicy zarzucali sobie wzajem, oczywicie, e obiektywnie" ich polityka prowadzi do restauracji kapitalizmu. Wedle Bucharina Preobraenski proponuje dla socjalizmu t sam drog akumulacji, ktr szed kapitalizm, to jest akumulacj przez wyzysk i ruin drobnej gospodarki; ot dyktatura proletariatu zostanie zniszczona, jeli jej podstawa - sojusz z chopstwem, nade wszystko z chopstwem rednim - zostanie poderwana; tymczasem pomys wewntrznej kolonizacji" godzi nie tylko w kuakw, ale w ca wie, choby dlatego, e w sprawach stosunku midzy cenami produktw rolnych i przemysowych wszystkie warstwy chopstwa maj ten sam interes. Lewica oskaraa z kolei Bucharina i Stalina, e ich polityka prowadzi do nieustannego wzrostu siy ekonomicznej prywatnych wacicieli, zwaszcza kuakw i e przemys socjalistyczny, a z nim klasa robotnicza, krok za krokiem osabiaj swoje pozycje, co nie moe si skoczy niczym innym, jak likwidacj dyktatury proleta-
42
riatu. Opozycja uwaaa produkcj przemysow, zwaszcza przemys ciki, za gwn dwigni rozwoju socjalistycznego. Bucharin twierdzi, e gwn dwigni jest wymiana towarowa midzy miastem a wsi, e produkcja nie jest w oglnoci celem samym w sobie, lecz rodkiem dla konsumpcji i e opozycja powtarza doktryn Tugan-Baranowskiego, ktry sdzi (w odniesieniu do gospodarki kapitalistycznej), e moliwy jest system ekonomiczny, gdzie produkcja nieograniczenie tworzy sobie rynek dla siebie, bez wzgldu na rozmiary spoycia. Utrzymywa, e w obecnych warunkach akumulacja na wsi bynajmniej nie jest przeciwna interesom klasy robotniczej, ale zbiega si z nimi. Opozycja replikowaa, e nie moe by nigdy identycznoci interesw midzy wyzyskiwanymi a wyzyskiwaczami, poniewa za kuak z definicji jest wyzyskiwaczem, tedy pomaganie m u w akumulacji jest karmieniem wroga klasowego. W ten sposb uksztatoway si jak gdyby dwa warianty bolszewizmu, oba, rzecz jasna, powoujce si nieustannie na cytaty z Lenina. Lenin mwi o koniecznoci przymierza z chopstwem rednim, lecz mwi take 0 niebezpieczestwie kuactwa; Bucharin twierdzi, z grubsza mwic, e nie mona niszczy kuakw nie niszczc zarazem chopstwa redniego, opozycja za - e nie mona wspiera ekonomicznie redniego chopa, nie wspierajc kuactwa; byy to waciwie dwa sposoby wyraenia tej samej prawdy, lecz z odwrotnymi intencjami politycznymi. Opozycja szukaa w partii oparcia wrd tych komunistw - a byo ich sporo - ktrych oburza wzrost warstw zamonych nepmanw w obliczu biedy robotnikw 1 ktrzy wierzyli w dawne hasa egalitaryzmu oraz dyktatury proletariatu dosownie pojtej (dlatego doszo w kocu do przymierza grupy Trocki-Zinowiew z resztkami dawnej opozycji robotniczej). Interesowaa ich gwnie sprawa wadzy, dyktatury oraz produkcji wielkoprzemysowej jako wyrazu tej wadzy; Bucharin za by bardziej zainteresowany w efektywnym wzrocie dobrobytu i gotw by tolerowa klas materialnie uprzywilejowanych nepmanw, jeli w wyniku jej aktywnoci caa ludno, wczajc klas robotnicz, ostatecznie ma si lepiej. Przez cay czas tej dyskusji, ktra miaa decydowa o losach milionw ludzi, Stalin popiera tezy Bucharina, lecz nie angaowa si zbyt jednoznacznie, pozwalajc raczej Bucharinowi lub Rykowowi wygasza odpowiednie deklaracje ideologiczne. Zanotowa bd Bucharina w hale bogacie si!" (Bucharinowi udao si istotnie, za pomoc tego zwrotu, dotkn do ywego mentalno wielu komunistw), ale uzna to raczej za bahe przejzyczenie, nie do porwnania z monstrualnymi przestpstwami opozy-
43
cji. Stalin nigdy si nie zapdza zbyt daleko w dyskusjach, ale widoczne byo, e do 1928 roku nie byo rnic w polityce gospodarczej midzy nim a Bucharinem: Stalin powtarza tak samo wszystkie Leninowskie prawdy 0 koniecznoci trwaego sojuszu z chopstwem rednim, tak samo atakowa ultralewicowe" hasa opozycji, jej rewolucyjne awanturnictwo" 1 horrendaln ide wewntrznej kolonizacji kraju. W politycznej i organizacyjnej walce z opozycj by gr nie tylko z racji swojej dominujcej pozycji w aparacie, ale take dlatego, e mg z atwoci wykazywa, do jakiego stopnia wszyscy opozycjonici gwac zasady, za ktrymi niedawno gardowali. Nie byo, w rzeczy samej, nic atwiejszego ni dowie, jak niedawny jest demokratyzm Trockiego. Podobnie, gdy Zinowiew i Trocki jli lcnu wsplny spisek przeciwko sekretarzowi, atwo byo cytowa wzajemne obelgi, jakimi dopiero wczoraj obrzucali si dwaj wanie strceni oligarchowie (wszake Zinowiew chcia Trockiego uwizi, czemu si Stalin sprzeciwi). Co do demokracji partyjnej, to nikt, doprawdy, z obecnych jej obrocw nie ma si czym chlubi w swojej przeszoci. W oglnoci za, jak mwi Stalin na XV Zjedzie partii: Czy towarzyszom z opozycji nie wiadomo, e dla nas, dla bolszewikw, formalny demokratyzm to pusty dwik, a realne interesy partii - to wszystko" (Przemwienie, 23 XII 1925, Dziea, wyd. polskie, t. 7, str. 379). Nieco pniej Stalin dokadniej zdefiniowa, na czym polega demokracja w partii: Wewntrzpartyjna demokracja to podniesienie aktywnoci mas partyjnych i umocnienie jednoci partii, wzmocnienie wiadomej proletariackiej dyscypliny w partii" (Przemwienie z 13 IV 1926, Dziea, t. 8, str. 184). Mimo to Stalin nie posun si do formuy tak lekkomylnej, jak dyktatura partii", przed ktr Lenin (a podobnie Bucharin) si nie zawaha. Mwi, przeciwnie, o dyktaturze proletariatu pod kierownictwem partii". Oskara Trockiego (m.in. na posiedzeniu egzekutywy Midzynarodwki 7 XII 1926), e goszc teori niemoliwoci budowy socjalizmu w jednym kraju wzywa parti do oddania wadzy. Historycy trockistowscy po dzi dzie z alem przeuwaj wypadki tych lat snujc rozmylania nad tym, w jaki sposb Trocki mg jednak unikn rnych bdnych posuni i z pomoc takiej czy innej kombinacji politycznej i sojuszu wrci do wadzy. Nie wydaje si wszelako, by kiedykolwiek po 1923 roku taka moliwo realnie istniaa. Trocki mg by wprawdzie odpowiednio wczeniej posuy si publicznie Leninowskim testamentem" przeciw Stalinowi (czego nie tylko nie uczyni, ale co sobie pniej sam uniemoliwi, gdy zdezawuowa tekst testamentu" ogoszony
44
za granic). Nie byo niepodobiestwem, by moe, odsunicie Stalina od wadzy w 1924 roku, ale Trocki z pewnoci nie skorzystaby na tym wiele, gdy by dostatecznie znienawidzony przez pozostaych przywdcw; ci zgosili si do z propozycj wsplnego spisku dopiero, gdy sami zostali wyeliminowani z wadzy. Faktyczna polityka gospodarcza i podatkowa w epoce NEP-u nie bya zreszt niezmienna i zmierzaa w kierunku stopniowego zaostrzenia naciskw na chopstwo. Obok Bucharina rzecznikami NEP-u w kierownictwie partii byli Rylcw, ktry obj po Leninie stanowisko premiera, oraz Tomski, kierujcy zwizkami zawodowymi. Obaj byli dziaaczami bolszewickimi stojcymi na wasnych nogach, bynajmniej nie marionetkami Stalina; Stalin wczenie jednak dobra sobie do kierownictwa ludzi, ktrzy niczego sami przez si nie reprezentowali i okazywali m u posuch nieograniczony (jak Mootow, Woroszyow, Kalinin, Kaganowicz). Niepewno i niejasno w polityce ekonomicznej (ostatecznie rwnie entuzjaci NEP-u nie mogli wyrzec si cakowicie idei walki klasowej na wsi") doprowadziy w kocu do lepego zauka, z ktrego nie byo dobrego wyjcia. W 1925 roku poczynione zostay znaczne ustpstwa wobec chopw, ktre doprowadziy do zwikszenia produkcji rolnej; mimo to, gdy przyszed rok 1927, produkcja zb jeszcze nie osigna poziomu przedwojennego. Tymczasem industrializacja i urbanizacja stwarzay rosnce zapotrzebowanie na ywno. Mae gospodarstwa miay stosunkowo niewiele zboa na sprzeda, a kuacy z kolei nie pieszyli si ze sprzeda, jeli nie byo czego kupi za uzyskane pienidze. W wyniku Stalin w 1927 roku postanowi przej do ostrzejszych metod - konfiskat i przymusu. Bucharin w pierwszej chwili popiera t polityk i w oglnoci zrewidowa swj program, zaleci wiksz interwencj pastwa w stosunki rynkowe, wicej elementw planowania, wiksze inwestycje w cikim przemyle i w kocu zapowiedzia ofensyw" przeciw kuakowi. Ustpstwa te nie zadowoliy bynajmniej opozycji, ale nie miao to ju wikszego znaczenia, gdy pozycje lewicy" byy tak czy owak zniszczone. Natomiast zwikszony nacisk ekonomiczny i administracyjny na chopw doprowadzi do drastycznego spadku dostaw i pogorszy znacznie sytuacj ywnociow, ktra i tak bya niedobra. Stalin coraz wicej mwi o niebezpieczestwie kuackim, o umacnianiu si wroga klasowego, ale w lutym 1928 roku zapewnia cigle, e wszystkie pogoski o likwidacji NEP-u i rozkuaczaniu to gadanina kontrrewolucyjna. W niespena cztery miesice pniej ogosi wszelako, e ju dojrzay warunki" do masowego organizowania kochozw. W lipcu tego roku na
45
plenum KC powtrzy wszystkie, do tej pory gwatownie atakowane, tezy Preobraenskiego: Rosja moe si industrializowa tylko opierajc si na akumulacji wewntrznej; nie ma innej drogi rozwoju, jak takie ustalenie cen, ktre zmusi chopstwo do przepacania za towary przemysowe; w ten sposb ciga si bdzie danin na rzecz przemysu. Nadal jednak zapewnia, e drobna gospodarka chopska jest na razie koniecznoci i podtrzymywa haso trwaego sojuszu ze redniakiem". Tymczasem jednak Bucharin, Rykw i Tomski zbuntowali si przeciw nowej polityce, w zwizku z czym Stalin stwierdzi, e uformowaa si nowa grupa prawicowa", o czym ze smutkiem poinformowa najpierw Biuro Polityczne na pocztku 1929 roku, a rycho ca ludzko (w poprzednich przemwieniach z jesieni 1928 roku atakowa niebezpieczestwo prawicowe", lecz zapewnia o jednoci w Biurze Politycznym). Prawicowe odchylenie polegao, jak si okazao, na nastpujcych daniach: zwolni tempo rozwoju przemysu, folgowa kuakom, odsun spraw kochozw w nieokrelon przyszo, wrci do cakowitej wolnoci handlu, porzuci rodki nadzwyczajne" przeciwko kuactwu (tj. rekwizycje, areszty, presj policyjn). Rycho miao si take okaza, e prawicowcy" bdnie oceniaj sytuacj midzynarodow, nadal wierz w stabilizacj kapitalizmu, nie chc walczy z lewic socjaldemokracji". W tym te czasie, w kilku kolejnych przemwieniach, Stalin sformuowa now zasad, ktra take miaa sta si przyczynkiem do jego sawy jako teoretyka. Owiadczy mianowicie (po raz pierwszy w lipcu 1928), e w miar zwycistw komunizmu walka klasowa zaostrza si coraz bardziej i opr wyzyskiwaczy ronie nieustannie. Odkrycie to przez nastpne wier wieku byo teoretycznym uzasadnieniem wszystkich represji, rzezi i przeladowa, zarwno w Zwizku Radzieckim, jak pniej w podporzdkowanych m u krajach. W ten sposb zacza si masowa kolektywizacja rolnictwa sowieckiego - prawdopodobnie najwiksza wojna, jak kiedykolwiek w historii pastwo prowadzio przeciwko wasnej ludnoci (jeeli pomin ludobjstwo w Kambody w latach 1970-tych). Prby stosowania umiarkowanego tylko przymusu nie day adnych wynikw. Pod koniec 1929 roku Stalin postanowi przej do natychmiastowej kolektywizacji. Zacza si masowa likwidacja kuakw jako klasy". Po paru miesicach, w marcu 1930 roku, widzc katastrofalne wyniki swojej polityki - w szczeglnoci rnicie byda przez chopw i niszczenie zboa - Stalin przyhamowa na chwil rozpd i ogosi artyku Zawrt gowy od sukcesw, w ktrym krytykowa nadmiern
46
gorliwo i popiech pewnych funkcjonariuszy partyjnych oraz naruszanie przez nich zasady dobrowolnoci" przy organizowaniu kochozw. Artyku spowodowa niepewno w aparacie partyjnym i policyjnym, w wyniku czego nastpia hurtowa samolikwidacja kochozw; okazao si, e wyjcia ju nie ma. Powrcono natychmiast do polityki masowej kolektywizacji. Nastpio pieko. Setki tysicy, a wreszcie miliony chopw dowolnie kwalifikowanych jako kuacy" wywoono na Syberi lub do innych pustkowi kraju, rozpaczliwe bunty na wsi dawia krwawo armia i policja, nieopisany chaos, nieszczcie i gd spady na kraj. Niekiedy deportowano cae wsie, cae wsie wymieray z godu; w popiesznie organizowanych deportacjach masy ludzi giny z zimna, ndzy i terroru, ptrupy ludzkie snuy si po kraju daremnie bagajc litoci, notowano wypadki ludoerstwa. Rycho, aby unikn ucieczek wygodniaych chopw do miast, wprowadzono system paszportw, bez ktrych nikt nie mia prawa, pod grob wizienia, wydala si ze swego miejsca zamieszkania. Chopom paszportw nie wydawano, wskutek czego stworzyli oni mas paszczynianych poddanych, przykutych do gleby na najgorszych feudalnych warunkach (system ten nie zosta zniesiony do lat 70-tych). Obozy koncentracyjne zapeniy si nowymi masami winiw skazanych na katornicz prac. Cay ten proces niszczenia chopstwa i przymusowego zapdzania go do kolektywnych gospodarstw mia na celu wycinicie z ludnoci niewolniczej pracy, ktr naleao zuy na rozwj przemysu. Rezultatem bezporednim by upadek rolnictwa sowieckiego, upadek, z ktrego nie podnioso si ono do dzi, mimo niezliczonych reorganizacji i reform. W chwili mierci Stalina, prawie wier wieku po rozpoczciu masowej kolektywizacji, produkcja zb na gow ludnoci bya nadal nisza ni w 1913 roku, ale przez prawie cay czas, mimo ndzy i godu, due iloci produktw rolnych eksportowano, gdzie si dao, aby zasili przemys. Groza i okruciestwo tych lat nie daj si opisa nawet liczbami zniszczonych istnie ludzkich (Robert Conuest, autor historycznego studium o tej epoce oblicza, e gd na Ukrainie pochon 6 - 7 milionw ofiar; drugie tyle wygino w procesie rozkuaczania). Istnieje czsto spotykany pogld, i nowy kurs" Stalina i przymusowa kolektywizacja byy niczym innym, jak przejciem programu Trockiego i Preobraenskiego, po uprzednim zniszczeniu ich autorw. To wanie zarzuca Stalinowi Bucharin od pocztku konfliktu. Tak rwnie rozumieli spraw liczni dziaacze dawnej opozycji, ktrzy skorzystali z okazji, by prosi Stalina o ask na tej zasadzie, i podstawowe rnice midzy opozy-
47
cj i kierownictwem zniky (tak m.in. Radek) i w ten sposb zapewnili sobie kilka lat pracy, chocia nie uchronili si przed ostatecznym zniszczeniem. Ten sam pogld spotka mona u wielu marksistw analizujcych te wydarzenia (np. Lulcacs; pniej Roy Miedwiediew). Trocki (ktry ju jesieni 1926 zosta usunity z Biura Politycznego, w rok pniej z partii, na pocztku 1928 deportowany do Ama-Aty, a po roku wywieziony, za zgod rzdu tureckiego, do Turcji), nie zgadza si na takie utosamienie. Owszem, pisa, biurokracja stalinowska bya zmuszona pod naciskiem opozycji i mas przyj hasa lewicy, ale wprowadzia je w ycie w sposb biurokratyczny i awanturniczy. Opozycja nalegaa na kolektywizacj, ale nie drog masowego przymusu; proponowaa ogranicza i zwalcza kuactwo rodkami ekonomicznymi". Ten sam punkt widzenia powtarza mieli potem wszyscy wyznawcy Trockiego. Argumenty trockistw w tej sprawie s jednak bardzo sabe. Prawd jest, e Trocki nigdy nie mwi o przymusowej kolektywizacji. Ale rwnie Stalin o niej nie mwi. Ktokolwiek znaby histori tych lat tylko na podstawie przemwie i artykuw Stalina, powinien doj do wniosku, e chopi masowo garnli si do lepszego ycia" w kochozach, e rewolucja z gry" spotkaa si z niebywaym entuzjazmem wsi, a represje spotkay tylko garstk niepoprawnych sabotaystw, wrogw ludu pracujcego i wadzy, ktra nieomylnie wyraaa tego ludu interesy. Sprawa polega na tym, e Stalin istotnie wprowadzi w czyn program opozycji w jedynie moliwy sposb. Opozycja nie proponowaa adnych innych rodkw ekonomicznych, ktre nie byyby zastosowane ju przed kolektywizacj. Wszystko, co byo moliwe do zrobienia za pomoc podatkw, cen i umiarkowanego terroru, zostao zrobione w cigu dwch lat poprzednich: zrobione z nadwyk, ktra ju doprowadzia do spadku dostaw zboa i grozia dalszymi klskami. adne dodatkowe rodki ekonomiczne nie istniay i byy tylko dwie drogi wyjcia: albo cofn si do penego NEP-u i zezwoli na wolny handel, zapewniajc sobie produkcj roln i dostawy zb na zasadach rynkowych, albo kontynuowa konsekwentnie rozpoczty kurs i zlikwidowa prywatn gospodark chopsk oraz ca klas za pomoc masowego terroru policyjno-wojskowego. Stalin, ktry obra t drug moliwo, zastosowa jedynie moliwe rodki dla urzeczywistnienia da lewicy". Dlaczego tak si stao? Pierwsza droga nie bya bynajmniej zamknita przez adne prawa historyczne" i nie mona mwi o fatalnej nieuchronnoci tego kierunku rozwoju. Jednake dziaaa ju pewna logika ustroju, ktra pchaa silnie w kierunku takich wanie rozwiza, jakie zostay
48
podjte. Ideologia, na ktrej system sowiecki si wspiera, nieporwnanie silniej przemawiaa za wprowadzeniem gospodarki terrorystyczno-niewolniczej ni za cofniciem si ku wolnorynkowym, choby kontrolowanym przez pastwo, mechanizmom. Dopki znaczna wikszo ludnoci ya we wzgldnej niezalenoci ekonomicznej od pastwa i, co wicej, trzymaa samo to pastwo w niejakiej zalenoci od siebie, idea niepodzielnej dyktatury nie moga si urzeczywistni w peni. Jednake marksistowskol e n i n o w s k a doktryna zakadaa, e socjalizm moe by zbudowany tylko w drodze cakowitej centralizacji wadzy zarwno ekonomicznej, jak politycznej; e niszczenie wasnoci prywatnej rodkw produkcji jest najwaniejszym zadaniem ludzkoci i gwnym obowizkiem najbardziej postpowego ustroju wiata; marksizm obiecywa cakowite zjednoczenie czy te zlanie si spoeczestwa cywilnego z pastwem, a to wanie za porednictwem dyktatury proletariatu. Nie byo innego rodka na tak jedno, jak likwidacja wszystkich form ycia gospodarczego, politycznego i kulturalnego powstaych ywioowo i zastpienie ich przymusowymi formami narzuconymi przez pastwo. Stalin realizowa marksizm-leninizm w jedyny moliwy sposb: utrwalajc dyktatur nad spoeczestwem, czyli po prostu niszczc wizi spoeczne nieupastwowione i wszystkie klasy, cznie z klas robotnicz. Proces ten, oczywicie, by dugotrway. Nie mg si dokona bez uprzedniego politycznego zgniecenia samej klasy robotniczej, a wreszcie partii, bez zamania wszystkich moliwych ognisk oporu i bez odebrania proletariatowi wszystkich narzdzi samoobrony Partia moga to uczyni wanie dlatego, e u pocztkw swojej wadzy bya popierana przez znaczn cz proletariatu. Sprawa nie polegaa tylko na tym, e (jest to punkt szczeglnie silnie zawsze podkrelany przez Deutschera) dawna klasa robotnicza, zaprawiona w bojach i politycznie wiadoma, zostaa zdziesitkowana w wojnie domowej i e w warunkach powojennej ruiny i godu nieuchronnie przysza apatia i zmczenie. Chodzi rwnie o to, e partia wykorzystaa okres poparcia proletariatu, aby, po pierwsze, wyawia systematycznie wszystkie zdolniejsze jednostki z klasy robotniczej, przesuwa je do aparatu politycznego, wyposaa w przywileje i tworzy z nich now klas rzdzc; po wtre, aby zniszczy jak najwczeniej wszystkie istniejce formy organizacji klasy robotniczej, w szczeglnoci inne partie socjalistyczne, a nastpnie zwizki zawodowe, a take unieruchomi wszystkie materialne rodki niezbdne dla takiej organizacji. Wszystko to zostao zrobione wczenie i do sprawnie. Klasa robotnicza zostaa w ten sposb sparaliowana i nie tyle naturalne zmczenie, ile szybki postp totalitar-
49
nych form wadzy uniemoliwi jej potem skuteczn akcj, oprcz rozpaczliwych zryww. W tym znaczeniu mona powiedzie, e rosyjska klasa robotnicza sama stworzya swoich satrapw, z jakichkolwiek klas kady z nich z osobna osobicie si wywodzi. Podobnie inteligencja rosyjska przez wiele lat uprawiaa niewiadomie dzieo samozniszczenia przez swoje niezdecydowanie i uleganie nieustannym szantaom komunistw. Tak spenia si przepowiednia mienszewikw, ktrzy nowy, wspaniay wiat, anonsowany przez Trockiego w 1920 roku, przyrwnywali do budowania piramid przez faraonw niewolniczego Egiptu. Trocki z wielu powodw nie nadawa si na wykonawc wasnego programu. Stalin sta si Trockim in actu. Nowa polityka oznaczaa upadek polityczny Bucharina i jego sprzymierzecw. W pocztkowym okresie sporu prawica" miaa jeszcze znaczne pozycje polityczne i stosunkowo rozgazione oparcie w partii. Okazao si jednak rycho, e wszystkie jej atuty byy niczym w obliczu wadzy generalnego sekretarza. Odchylenie prawicowe" stao si gwnym przedmiotem ataku Stalina i jego pomocnikw. Bucharinowcy - ostatnia opozycja w sowieckiej partii, ktra walczya o zasady rzdzenia, nie tylko o wasne stanowiska - zostaa w cigu 1929 roku pozbawiona wszystkich pozycji w aparacie wadzy; nie wzmocnio to zreszt bynajmniej zniszczonej opozycji lewicowej"; Stalin ani myla przywraca im stanowisk, wzi tylko paru do pomniejszych usug (utalentowanego Radka zatrudni jako piewc swojej wadzy na kilka lat). Bucharinowcy", podobnie jak przed nimi lewica", nie mieli odwoywa si do pozapartyjnej opinii (mieli zreszt jeszcze mniej ku temu moliwoci). Nie mieli nawet organizowa aktywnoci frakcyjnej: dopiero co przecie, w walce z Trockim i Zinowiewem, rzucali gromy na frakcjonistw i wygaszali mowy o jednoci partii. Nikt z przywdcw opozycji, ani lewicy" ani prawicy", nie zakwestionowa wadzy jednopartyjnej. Wszyscy byli winiami wasnej doktryny i wasnej przeszoci; wszyscy uczestniczyli aktywnie w budowaniu mechanizmu przemocy, ktry ich zmiady. Beznadziejna prba porozumienia si Bucharina z Kamieniewem bya ju aosnym epilogiem jego kariery. Odchylecy w kocu, w listopadzie 1929 roku wyrazili publiczn skruch, lecz i to nie uratowao ich od zguby. Zwycistwo Stalina byo kompletne. Koniec opozycji bucharinowskiej by zarazem ostatecznym utrwaleniem jedyno wadz twa w partii i w kraju. 50-lecie Stalina w grudniu 1929 roku witowane byo jak wielkie wydarzenie historyczne i uchodzi ono za pocztek waciwego kultu jednostki". Speniy si prorocze sowa Trockiego z 1903 roku:
50
wadza partii staa si wadz Komitetu Centralnego, aby przeobrazi si w osobist tyrani wodza. Udana prba zniszczenia sowieckiego chopstwa (tj. trzech czwartych spoeczestwa) bya zarazem klsk nie tylko ekonomiczn, ale moraln wszystkich pozostaych jego czci. Dziesitki milionw zostay zapdzone do statusu pniewolnikw; ale miliony musiay bra udzia w tym procesie jako rzecznicy przemocy. Caa partia staa si organizacj oprawcw; nie byo ju niewinnych i wszyscy komunici stali si wsplnikami gwatu popenionego na spoeczestwie. W ten sposb rwnie osignita zostaa nowa forma jednoci moralnej partii, ktra wesza na drog bez odwrotu. Zbiego si z tym procesem systematyczne niszczenie resztek niezalenej kultury sowieckiej i inteligencji; ustrj wchodzi w faz doskonaej krystalizacji. Osobiste losy Bucharina od jego upadku do sdowego mordu w 1938 roku nie miay ju znaczenia ani dla dziejw Zwizku Radzieckiego, ani dla dziejw marksizmu. Odsunity od wadzy, pracowa przez jaki czas w komrce badawczej Rady Ekonomicznej i od czasu do czasu publikowa artykuy, w ktrych - jak wykazuje autor doskonaej monografii, Stephen Cohen - usiowa przemyca w mglistej formie tak czy ow krytyczn nut. By nada czonkiem Komitetu Centralnego i po nowej skrusze publicznej zosta w 1934 roku redaktorem dziennika Izwiestia". Wygosi stosunkowo, jak na owe czasy, liberaln" mow na zjedzie pisarzy w sierpniu 1934 roku i zosta mianowany przewodniczcym komisji, ktra opracowywaa projekt konstytucji. Konstytucja radziecka, do 1977 roku obowizujca, jest gwnie, a moe cakowicie, jego tekstem. Aresztowany w lutym 1937 roku zosta skazany na mier w ostatnim z serii publicznych monstrualnych procesw. Autor wspomnianej monografii nazywa go ostatnim bolszewikiem". Poprawno tego okrelenia zaley od definicji terminu bolszewik". Jest ono na miejscu, jeli przez bolszewikw" rozumie tych, ktrzy przyjmowali wszystkie zasady nowego ustroju - niczym nieograniczon wadz jednej partii, jedno" wewntrz partii, monopol jednej ideologii, dyktatur ekonomiczn pastwa - a zarazem wierzyli, e w ramach tych zasad mona zachowa wartoci, ktre bolszewicy w walce o wadz obiecywali: rzdy ludu pracujcego" lub choby proletariatu, rozkwit kultury, swobod kultywowania tradycji narodowych, szacunek dla nauki i sztuki oraz unikn despotyzmu oligarchicznego czy jednoosobowego
51
i terrorystycznych metod rzdzenia. W tym sensie jednak bolszewikami byliby po prostu ludzie niekonsekwentni i niezdolni do wycigania wnioskw z wasnych zaoe. Jeli jednak bolszewicka ideologia wcza nie tylko oglne deklaracje, ale take gotowa jest uzna nieuchronne konsekwencje swoich zasad, wwczas Stalin by istotnie, jak si chwali, najbardziej konsekwentnym bolszewikiem i leninowcem.
R O Z D Z I A II
Spory teoretyczne w marksizmie sowieckim lat dwudziestych
1. Oglna sytuacja umysowa

Jak wspomniano, epoka NEP-u, to jest lata 1921-1929, nie bya bynajmniej wiekiem swobody, a tym mniej - wzrastajcej swobody w kulturze. Przeciwnie, presja zmierzajca do zniszczenia niezalenej filozofii, literatury i sztuki, a take nauk humanistycznych, miaa sta tendencj rosnc. Niemniej, rwnie w tych dziedzinach lata kolektywizacji stanowi granic istotn, a mona by j opisa nastpujco. W literaturze i sztukach epoki NEP-u nie byo moliwe wypowiadanie treci antysowieckich, a od pisarzy czy artystw dano lojalnoci wzgldem ustroju. Niemniej w tych granicach moliwe byy, i faktycznie obecne, rne kierunki w sztuce, aden kanon artystyczny nie obowizywa, dopuszczalne byo eksperymentowanie"; bezporednie sawienie ustroju czy wodzw nie byo warunkiem, bez ktrego artysta nie mg dzie swoich przekazywa publicznoci. W filozofii obowizywa marksizm, ale marksizm nie by jeszcze skodyfikowany i wcale nie byo oczywiste dla wszystkich, co jest albo nie jest prawdziwym" marksizmem; trway zatem ktnie i pracowali marksici, ktrzy prawdziwie byli przekonani do doktryny i prawdziwie chcieli odkry, co jest rzeczywicie z marksizmem zgodne; ponadto filozofowie, cho adnych dzie wybitnych nie pozostawili, byli jednak ludmi o normalnym wyksztaceniu i myleli o sprawach filozoficznych niezalenie od tego, czy i jak wadza - z ktr si utosamiali - bdzie reagowa na ich wywody. Przez kilka lat dziaay prywatne firmy wydawnicze. W latach 1918-1920 ukazyway si jeszcze w Rosji dziea niemarksistw: Bierdiajewa, Franka, osskiego, Nowgorodcewa, Askoldowa, wycho-
53
dziy take (bardzo nieliczne) niemarksistowskie periodyki (Myl i sowo", Myl"). Wida std faszywo argumentu, wedle ktrego pniejsze zwikszone represje byy wynikiem szczeglnego zagroenia wadzy sowieckiej; albowiem w czasie najwikszego zagroenia, to jest w epoce wojny domowej, zakres swobody kulturalnej by wikszy ni potem (podobnie pewne rozlunienie kulturalne nastpio w latach drugiej wojny wiatowej, gdy losy pastwa wisiay na wosku). W 1920 roku katedry filozoficzne na uniwersytetach zostay zlikwidowane, a w 1922 wszystkich znanych niemarksistowskich filozofw (cznie z wymienionymi wanie) deportowano z granic pastwa. We wszystkich dziedzinach sztuki lata dwudzieste zaznaczyy si licznymi wartociowymi poczynaniami. Powstay w literaturze dziea wybitne, pisane przez ludzi, ktrzy utosamiali si z rewolucj; ich talent dawa niejako wiadectwo autentyzmowi rewolucji; pisa wtedy Babel, mody Fadiejew, Pilniak, Majakowski, Jesienin, Artiom Wiesioy, Leonow. Ich twrczo ujawnia fakt, e rewolucja nie bya zwykym zamachem stanu, ale eksplozj si, ktre spoeczestwo rosyjskie prawdziwie w sobie nosio. Ogaszali take swoje utwory pisarze, ktrzy z wadz sowieck bynajmniej si nie utosamili: Pasternak, Achmatowa, Zamiatin. Lata trzydzieste pooyy temu wszystkiemu kres. Nie byo nawet jasne, czy lepiej byo identyfikowa si z rewolucj, czy nalee do buruazyjnych przeytkw"; wrd pisarzy pierwszej kategorii wielu zostao pomordowanych (jak Babel, Pilniak, Wiesioy), o ile nie popenili samobjstwa wczeniej (jak Majakowski i Jesienin); z drugiej kategorii niektrzy take zginli w obozach (jak Mandelsztam), ale niektrzy, mimo udrk i przeladowa, przetrwali (jak Achmatowa i Pasternak) lub udao im si wyemigrowa (jak Zamiatinowi). Ci, ktrzy oddali pira na usugi pastwa i stali si piewcami tyranii (jak Fadiejew, Szoochow, Olesza, Gorki), przewanie niszczyli zarazem swj talent. Pierwsze lata po wojnie domowej odznaczay si pewnym dynamizmem kulturalnym we wszystkich dziedzinach. Nazwiska wybitnych reyserw teatralnych i filmowych z tych lat - Meyerholda, Pudowkina, Eisensteina - pozostay w historii sztuki wiatowej. Chtnie i bez obawy przyswajano sobie rozmaite nowinki ze wiata zachodniego, o ile w mniej lub bardziej mglisty sposb zalatyway awangard: w psychologii dziaali zwolennicy Freuda, ktrzy podkrelali materialistyczny charakter psychoanalizy i jej deterministyczn orientacj (nalea tu m.in. I. D. Jermakow; sam Trocki objawia dla freudyzmu yczliwe zainteresowanie). Rwnie Watson ukaza
54
II. Spory teoretyczne w marksizmie sowieckim lat dwudziestych
si w rosyjskich przekadach. Nie byo jeszcze ideologicznych atakw na nowe teorie w przyrodoznawstwie; teoria wzgldnoci znalaza yczliwych komentatorw, ktrzy usiowali wyjani, e potwierdza ona znakomicie materializm dialektyczny (mianowicie twierdzenie, e czas i przestrze s formami istnienia materii). Rwnie tak zwane postpowe prdy w pedagogice cieszyy si powodzeniem, zwaszcza Dewey (nacisk na swobodn szko" przeciw metodom uczenia opartym na autorytecie i dyscyplinie). Skdind rewolucyjne i burzycielskie idee w pedagogice przejawiy si jako teoria obumierania szkoy" w komunizmie (Wiktor M. Szulgin); w rzeczy samej, nie bya niezgodn z doktryn Marksa myl, e w komunizmie wszystkie instytucje dawnego wiata stan si zbdne: std wszystko miao obumiera" - pastwo, armia, rodzina, narodowo, szkoa. W naiwnoci tych krtkotrwaych doktryn objawia si w komunizmie w duch awangardowy", ktry mia rycho bezpowrotnie rzeczywicie obumrze" wiara, e oto buduje si nowy wiat, w ktrym skostniae instytucje i tradycje, dawne witoci i tabu, boyszcza i kulty, wszystko wali si w gruzy i ustpuje miejsca tryumfujcej sile Rozumu: e oto nowy Prometeusz proletariat wiatowy - zacz now epok humanizmu. Ten patos burzycielski przyciga rwnie do komunizmu wielu zachodnich intelektualistw z awangardy literackiej czy artystycznej (np. surrealici francuscy); wydawao si im, e komunizm jest politycznym wcieleniem ich wasnej walki przeciw tradycji, akademizmowi", powadze przeszoci, autorytetom. Caa atmosfera kulturalna w Rosji tych czasw miaa pewne cechy wieku dojrzewania, podobnie jak wszystkie epoki rewolucyjne; wiar, e przyszo jest bezgranicznie otwarta, e adne ciary historii ludzi nie wi, e ycie jest u pocztku. Nowa wadza podja duy wysiek, aby zlikwidowa analfabetyzm i podnie oglny poziom wyksztacenia. Szkoy wczenie zaczy suy indoktrynacji ideologicznej, ale zarazem szkolnictwo powszechne i wysze bardzo si rozroso. Zakadano popiesznie liczne uniwersytety, w wikszoci zreszt nietrwae; wiadcz o tym choby nastpujce liczby: przed wojn w pastwie rosyjskim byo 97 wyszych uczelni, w 1922 roku liczba ta wzrosa do 278, a po czterech latach znowu zmalaa do poowy (138 w 1926). Jednoczenie zakadano tak zwane rabfaki, to jest zakady, w ktrych robotnicy mieli w przyspieszonym tempie zdobywa wyksztacenie umoliwiajce wysze studia. W oglnoci polityka w szkolnictwie za czasw, kiedy Lunaczarski ni rzdzi, miaa zrazu cele ograniczone. Nie mona byo po prostu usun za jednym zamachem wszystkich buru-
55
azyjnych" uczonych z instytucji naukowych i szkolnictwa wyszego, gdy oznaczaoby to praktycznie likwidacj caej nauki i wyksztacenia. Uniwersytety od pocztku byy poddane wikszym naciskom politycznym anieli instytuty naukowe i Akademia Nauk (do dzi zreszt ta rnica jest widoczna; praca naukowa w instytucjach, ktre nie zajmuj si nauczaniem modziey, jest z oczywistych powodw nieco mniej kontrolowana). Akademia Nauk w latach 20-tych przechowaa znaczny stopie autonomii, podczas gdy uniwersytety utraciy j wczenie: powoano ciaa kierownicze, w ktrych decydujcy gos mieli przedstawiciele Ludowego Komisariatu Owiaty i partyjni dziaacze z rabfakw. Obsadzano profesury ludmi politycznie zaufanymi, bez adnych naukowych kwalifikacji, wprowadzono kryteria klasowe przy przyjmowaniu studentw, aby uniemoliwi nauk modziey buruazyjnej", to jest dzieciom dawnej inteligencji lub klas rednich. Od pocztku pooono nacisk na profesjonalizacj" uczelni; chodzio o to, aby unicestwi dawny uniwersytet liberalny, ze stosunkowo swobodnym programem i zapobiec powstawaniu inteligencji w dawnym sensie sowa, to jest ludzi, ktrym zaley nie tylko na znajomoci wasnego zawodu, ale ktrzy take maj ambicje uczestnictwa w caoci kultury, chc poszerza swoje horyzonty umysowe i mie wasny pogld na sprawy oglne. Edukacja nowej inteligencji" miaa by moliwie najbardziej ograniczona do cile zawodowych umiejtnoci. Bardzo wczenie w sowieckim systemie wychowawczym utrwaliy si zasady, ktre miay przetrwa do dzi; naciski polityczne dziaay z rn si w rnych dziedzinach wiedzy. W pierwszym okresie nie byo ich prawie w naukach przyrodniczych (jeli chodzi o tre nauki), a w naukach humanistycznych najsilniej przejawiay si w dziedzinach wanych ideologicznie", a wic w filozofii, socjologii, prawie, historii najnowszej. Natomiast w cigu lat 20-tych ukazyway si dziea z zakresu historii staroytnej, bizantyjskiej lub dawnej historii Rosji pisane przez niemarksistw. Co do nierosyjskich ludw pastwa sowieckiego, to chocia ich prawo do samookrelenia" stao si rycho, jak Lenin trafnie przewidywa, wistkiem papieru, to jednak i one skorzystay na oglnej demokratyzacji szkolnictwa; upowszechniono szkoy w jzykach narodowych, a tendencja do rusyfikacji nie bya z pocztku istotna. W sumie, chocia oglny poziom nauki nieuchronnie obniy si znacznie, to jednak nowy ustrj doprowadzi, po raz pierwszy w dziejach Rosji, do rzeczywistego upowszechnienia owiaty. Uniwersytety, mimo wszystko, przez pierwsze dziesiciolecie wadzy sowieckiej, byy w znacznym stopniu zdominowane przez star profesur,
56
chocia niektre wydziay zostay zamknite lub przerobione cakowicie w duchu nowej doktryny (nade wszystko historia, filozofia i prawo). Aby ksztaci wasne kadry nauczycielskie i rozwija ideologicznie poprawn" wiedz, wadza stworzya czysto partyjne instytucje: w 1921 roku powsta Instytut Czerwonej Profesury dla przygotowywania komunistw, ktrzy mieli zastpi star inteligencj na uniwersytetach, a wczeniej jeszcze Akademia Komunistyczna w Moskwie; obu instytucjom patronowa Bucharin przez cay czas swojej wadzy; obie te przechodziy kilkakrotne czystki w celu usunicia lewicowych" lub prawicowych" odchylecw; zostay zlikwidowane dopiero wtedy, gdy partia panowaa cakowicie we wszystkich instytucjach naukowych i nie potrzebowaa ju osobnej pepiniery dla obsadzania ich swoimi ludmi. Powoano take do ycia Instytut Marlcsa-Engelsa, ktry zajmowa si studiami nad histori marksizmu i rozpocz doskona krytyczn edycj dzie Marksa i Engelsa (tzw. MEGA); kierowa nim Dawid Riazanow, ktry w latach 30-tych, jak prawie wszyscy wyksztaceni marksici, zosta usunity ze swego stanowiska i prawdopodobnie zgin w oglnej rzezi (cho niektrzy twierdz, i umar wasn mierci w Saratowie w 1938). Gwn postaci w marksistowskiej historiografii tych lat by Michai N. Pokrowski, wybitny historyk zaprzyjaniony z Bucharinem. Przez kilka lat by on zarazem zastpc unaczarslciego w Komisariacie Owiaty i pierwszym szefem Instytutu Czerwonej Profesury. Pokrowski uprawia historiografi w klasycznie marksistowskim stylu, to jest usiowa wykaza, e generalne zaoenia marksizmu - decydujca rola postpu technicznego i konfliktw klasowych, podrzdne znaczenie indywidualnoci w procesach dziejowych, zasadniczo te same schematy ewolucji w dziejach wszystkich narodw - s wybornie potwierdzone przez wszystkie szczegowe analizy By on midzy innymi autorem historii Rosji bardzo przez Lenina chwalonej. W pniejszych latach, kiedy pokrowszczyzna" zostaa pomiertnie napitnowana (sam Pokrowski zdoa umrze w 1932 roku, przed wielkimi czystkami), zarzucano m u midzy innymi, e przeczy obiektywnoci" nauki historycznej; istotnie by on autorem powiedzenia, czsto cytowanego, i historia to nic innego, jak polityka projektowana wstecz. W rzeczywistoci jednak Pokrowski by historykiem autentycznym, trzymajcym si regu naukowego warsztatu, w przeciwiestwie do partyjnych obrocw naukowej obiektywnoci"; potpiono jego szko gwnie w zwizku z rosncym nacjonalistycznym charakterem ideologii pastwowej i kultem Stalina jako najwyszego autorytetu w sprawach historycznych (naprawd istotne
57
zarzuty wzgldem Pokrowskiego polegay na tym, i jego dziea odznaczaj si brakiem patriotyzmu" oraz niedocenianiem" Lenina i Stalina w badaniach historycznych). Pokrowski istotnie nie gloryfikowa ani podbojw imperialnych Rosji carskiej (jak naleao czyni w pniejszych latach), ani nie sawi wyszoci i wyjtkowoci narodu rosyjskiego. Historia partii bya, oczywicie, od samego pocztku dziedzin cile kontrolowan politycznie. Mimo to, przez dugie lata - a waciwie do 1938 roku, to jest do publikacji Krtkiego kursu - nie byo jednego obowizujcego kanonu, a dopki trway walki frakcyjne, kada frakcja przedstawiaa histori partii w sposb dla siebie najkorzystniejszy. Wasn interpretacj rewolucji ogosi Trocki, inn - Zinowiew. Ukazyway si take rne podrczniki, pisane, oczywicie, tylko przez dziaaczy lub historykw partyjnych, lecz niezupenie takie same (m.in. ksiki A. S. Bubnowa, W. I. Newskiego, N. N. Popowa). Najwikszym uznaniem cieszy si podrcznik E. Jarosawskiego, wydany po raz pierwszy w 1923 roku, a potem wielokrotnie zmieniany stosownie do rnych kolei walk politycznych w partii. Rwnie ten podrcznik (zastpiony nastpnie przez dzieo zbiorowe pod redakcj tego Jarosawskiego) okaza si w kocu, mimo wszystich wysikw autora, niewolny od powanych bdw", czyli nie do panegiryczny pod adresem Stalina. W rzeczy samej historia partii wczeniej ni inne dziedziny wiedzy zostaa zdegradowana do roli czysto politycznego narzdzia. Podrczniki historii partii byy od pocztku niczym innym, jak podrcznikami samochwalstwa. Jednak w latach 30-tych wartociowe materiay z tej dziedziny publikowane byy rwnie, gwnie w postaci wspomnie i przyczynkw ogaszanych w pismach specjalnych. W zakresie teorii pastwa i prawa najbardziej znanym teoretykiem sowieckim lat 20-tych by Eugeniusz B. Paszukanis (1890-1938), ktry take, jak tylu innych, mia zgin nastpnie w czasie wielkiej czystki. Paszukanis kierowa wydziaem nauk prawniczych w Akademii Komunistycznej, a jego dzieo Oglna teoria prawa i marksizm (wydane take w przekadzie niemieckim w 1929) uchodzi za charakterystyczny produkt rewolucyjnej ideologii sowieckiej tego okresu. Paszukanis twierdzi, e nie tylko poszczeglne, zmieniajce si systemy norm prawnych, ale sama forma prawa, to jest zjawisko prawa w caoci, jest wytworem fetyszystycznego charakteru stosunkw spoecznych i naley dlatego, w swojej rozwinitej postaci, do historycznych przejaww epoki produkcji towarowej. Prawo powstao jako instrument regulacji wymiany towarowej i rozcigno si nastpnie na inne sfery stosunkw midzyludzkich. Jest dlatego zgodne
58
z marksistowsk teori zaoenie, e w spoeczestwie komunistycznym prawo, podobnie jak pastwo i inne wytwory fetyszyzmu towarowego, musi obumrze. Prawo sowieckie, aktualnie obowizujce, samym swoim istnieniem odzwierciedla fakt, e mamy do czynienia z okresem przejciowym, w ktrym nieuchronnie yj jeszcze pozostaoci kapitalistycznej epoki, a klasy nie zostay zniesione. Nie ma czego takiego, jak swoiste prawo spoeczestwa komunistycznego, gdy stosunki midzyludzkie w tym spoeczestwie nie bd w ogle uporednione przez kategorie jurysdyczne. Idea ta, w rzeczy samej, miaa silne zakorzenienie w doktrynie Marksa i zgodna bya z interpretacj Marksa proponowan w tych latach przez Lukacsa i Korscha, niezgodna natomiast z teoriami socjaldemokratw (jak Renner lub Kautsky), ktrzy uwaali prawo za trwae narzdzie regulacji stosunkw midzyludzkich. Wynika z filozofii spoecznej Marksa istotnie - jak Lukacs wywodzi w swojej analizie reifikacji - e prawo jest form zreifikowanego i fetyszystycznego charakteru zwizkw midzyludzkich w spoeczestwie zdominowanym przez wymian towarow. Kiedy ycie spoeczne wraca do swojej formy bezporedniej", jednostki ludzkie nie musz ju i nawet nie mog uporednia swoich stosunkw przez narzdzia abstrakcyjnych regu prawnych; w zwizkach prawnych, jak Paszukanis podkrela, osobniki ludzkie zredukowane s do abstrakcyjnych jurysdycznych kategorii. Prawo jest zatem pewn stron buruazyjnego spoeczestwa, w ktrym wszystkie zwizki midzyludzkie przybieraj posta rzeczow, a osobniki wystpuj tylko jako nosiciele bezosobowych si: wartoci wymiennej w procesach ekonomicznych lub abstrakcyjnych regu prawa w spoeczestwie politycznym. Podobne konkluzje wyciga z marksistowskiej teorii inny znany w latach 20-tych sowiecki teoretyk prawa Piotr I. Stuczka. Podkrela on, e prawo jako takie jest narzdziem walki klasowej i e z tej racji musi ono istnie tak dugo, jak dugo trwaj antagonizmy klas; prawo spoeczestwa socjalistycznego jest instrumentem sucym do dawienia oporu klas wrogich i niechybnie przestanie by potrzebne w spoeczestwie bezklasowym. Stuczka by dugoletnim funkcjonariuszem sowieckiej policji tajnej i zasiada we wadzach Kominternu jako przedstawiciel otwy. W dziedzinach, ktre nie byy tak czue politycznie, jak historia partii, a w szczeglnoci w literaturze, kierownicy partii i pastwa w wikszoci nie widzieli niczego zego w pewnym pluralizmie kulturalnym, jeli pozostawa on w granicach oglnej lojalnoci wzgldem pastwa. Ale Lenin, ani Trocki, ani Bucharin nie zamierzali narzuca literaturze adnego obowi-
59
ujcego kanonu. Lenin i Trocki zreszt mieli w tej dziedzinie gusty konwencjonalne i z wyran niechci odnosili si zarwno do awangardy literackiej, jak do Proletkultu, ktremu Bucharin do pewnego stopnia sprzyja. Trocki, ktry ogosi wiele artykuw na tematy literackie, wyranie twierdzi, e adnej kultury proletariackiej" nie ma i nie bdzie. Nie ma, poniewa proletariat, wskutek braku wyksztacenia, nie by zdolny do produkcji kulturalnej; nie bdzie, poniewa spoeczestwo socjalistyczne nie bdzie tworzy adnej kultury partykularno-klasowej, ale podniesie na nowe wyyny kultur oglnoludzk; dyktatura proletariatu jest wszake tylko przejciow i krtkotrwa formacj, po ktrej nastpi wspaniaoci ustroju bezklasowego, gdzie powstan nadludzie, a kiedy czowiek bdzie zdolny osign poziom duchowy Arystotelsa, Goethego lub Marksa. Trocki by przeciwnikiem kanonizowania jakichkolwiek stylw literackich lub ogaszania pewnych form twrczoci za postpowe czy reakcyjne niezalenie od zawartoci. Jakkolwiek narzucenie sztuce i literaturze jednolitej sztampy i zredukowania ich do narzdzi gloryfikacji pastwa, partii i Stalina nastpio z czasem w wyniku naturalnego rozwoju pastwa w kierunku totalitarnym, to jednak sama inteligencja twrcza, a przynajmniej znaczne jej odamy, przyczyniy si do tego dziea. W okresie, kiedy rne szkoy literackie i artystyczne rywalizoway ze sob i byy tolerowane przez wadz w granicach oglnego posuszestwa politycznego, prawie kada z nich szukaa oparcia w partii i domagaa si dla siebie monopolu (w szczeglnoci w literaturze i teatrze). W ten sposb sami twrcy zaakceptowali, a nawet zainicjowali samoniszczycielsk zasad, wedle ktrej wadze partyjne i pastwowe maj decydowa o tym, co jest dozwolone i co zakazane w formach artystycznych. Zniszczenie kultury sowieckiej byo w pewnym stopniu dzieem ludzi kultury. Nie we wszystkich dziedzinach byo tak samo. Tak, na przykad, rosyjska szkoa formalistyczna, ktra cieszya si znacznym uznaniem jako powany prd w badaniach humanistycznych prosperowaa w latach 20-tych, a kiedy zostaa potpiona, jej uczestnicy (nie bez wyjtkw) nie ugili si przed naciskami politycznymi i policyjnymi i zmuszeni zostali do zamilknicia. Jest rzecz godn uwagi, e formalici rosyjscy w rezultacie swojej nieustpliwoci przetrwali w ppodziemiu kulturalnym i w wier wieku pniej, w epoce wzgldnego rozlunienia kulturalnego po mierci Stalina, objawili si znowu jako silny ruch umysowy, intelektualnie nietknity (cho, oczywicie, niektrzy z nich zginli lub powymierali w tym czasie).
60
W tych samych latach wicia take tryumfy nowa moralno proletariacka". Sens przemian, ktre w tej dziedzinie - ywioowo lub w sposb zaplanowany - si dokonyway nie by jednoznaczny. Z jednej strony trwaa walka z przesdami buruazyjnymi" w duchu rewolucyjnej tradycji rosyjskiej, niespecyficznie marksistowskiej; wyrazia si ona midzy innymi jako rozlunienie wszystkich form prawnych dotyczcych rodziny: maestwa i rozwody stay si czyst formalnoci, zniesiono wszystkie rnice prawne midzy dziemi lubnymi i nielubnymi, przerywanie ciy byo dozwolone bez ogranicze; panowaa, wrd rewolucjonistw, atmosfera swobody seksualnej, opisywana w powieciach sowieckich tego okresu, a propagowana teoretycznie od dawna przez Aleksandr Koontaj. Pastwo do pewnego stopnia byo zainteresowane w tych przemianach, chodzio bowiem o osabienie wychowawczego wpywu rodziny na dzieci i w kocu zapewnienie pastwu monopolu wychowawczego; dlatego propagowano wszystkie formy kolektywnego wychowania od najwczeniejszego dziecistwa, a wizi rodzinne przez gorliwych propagandystw przedstawiane byy nieraz jako jeszcze jeden przejaw buruazyjnych przeytkw; szpiegowanie i donosicielstwo dzieci w stosunku do rodzicw byo nagradzane i propagowane. W tych dziedzinach, podobnie jak we wszystkich innych (w szkole, w armii) pniejsze lata przyniosy zmiany o nader wyranym kierunku: z burzycielskich i rewolucyjnych hase, charakterystycznych dla wczesnej fazy rewolucji ocale miay tylko te, ktre suyy utrwaleniu wszechwadzy pastwa w stosunku do obywateli, zlikwidowano natomiast wszystkie inne. Tak wic zwyciya i przetrwaa idea wychowania kolektywnego" i tendencja do minimalizacji wpywu rodziny na mode pokolenia; zlikwidowano natomiast wszystkie elementy tak zwanej postpowej pedagogiki, ktra miaa suy rozwijaniu samodzielnoci i inicjatywy uczniw; powrcono do regu sztywnej dyscypliny, niczym si niernicej od stylu szk carskich oprcz stokrotnie zwikszonej presji indoktrynacyjnej. Wrci miaa z czasem obyczajowo purytaska w dziedzinie seksualnej. Najwczeniej, oczywicie, poszy w kt wszystkie hasa odnoszce si do demokratyzacji armii; e skutecznie funkcjonujce wojsko musi si opiera na bezwzgldnej dyscyplinie, zawodowym sztabie oficerskim i cisej hierarchii, poj to ju Trocki w czasie wojny domowej; wszystkie marzenia o ludowej armii, opartej na braterstwie, rwnoci i entuzjazmie dla sprawy, najwczeniej objawiy swj charakter utopijny. Od pocztku take pastwo postawio sobie za cel unicestwienie wpyww Kocioa i religii, co byo najoczywiciej zgodne zarwno z marksi-
61
stowsk doktryn, jak te z ogln potrzeb zniszczenia wszystkich niezalenych od pastwa instytucji wychowawczych. Bya ju mowa o tym, dlaczego pastwo sowieckie, ktre wprowadzio zasad oddzielenia Kocioa od pastwa, nigdy nie mogo i nie moe zasady tej urzeczywistni: zasada ta bowiem oznacza, e pastwo nie interesuje si religijnymi pogldami obywateli i wszystkim zapewnia rwne prawa, niezalenie od wyznania, przy czym Koci lub Kocioy maj prawo funkcjonowania jako instytucje prawa prywatnego. W warunkach, kiedy pastwo stao si wasnoci partii, ktra miaa wasny wiatopogld" filozoficzny, antyreligijny, oddzielenie takie byo niemoliwe; ideologia partyjna musiaa si sta ideologi pastwow, a wszystkie formy ycia religijnego - dziaalnoci antypastwow; oddzielenie Kocioa od pastwa zakada, e nie ma rnicy uprawnie midzy wierzcymi i niewierzcymi, czyli e czonkowie partii rzdzcej, wyznajcej wiatopogld ateistyczny, maj te same szanse uczestniczenia we wadzy, co ludzie religijni; wystarczy wypowiedzie t zasad, aby uprzytomni sobie jej absurdalno w warunkach sowieckiego systemu. Pastwo, ktre od pocztku miao ideologi - w tym doktryn filozoficzn - wbudowan we wasne zaoenia i stanowic o jego legitymizacji, nie mogo, oczywicie, wyznawa zasady neutralnoci w stosunku do religii. Przeladowania Kocioa i pozbawienie go wszystkich praw goszenia wiary trway nieprzerwanie, chocia nie z t sam intensywnoci, przez lata dwudzieste. W kocu udao si wadzy skoni cz cerkiewnej hierarchii do ustpstw (trudno nazwa to kompromisem, gdy ten zakada ustpstwa oboplne); w drugiej poowie lat 20-tych znaczna cz kleru - po wymordowaniu nieposusznych - obiecaa lojalno i zarzdzia mody za rzd i pastwo. W tym momencie Koci - po niezliczonych egzekucjach, rozpdzeniu klasztorw, wywaszczeniu i pozbawieniu praw cywilnych - by ju cieniem dawnej potgi. Niemniej propaganda antyreligijna stanowia i nadal stanowi istotny skadnik partyjnej aktywnoci wychowawczej; zaoone w 1925 roku i przez Jarosawskiego zrazu kierowane Stowarzyszenie Wojujcych Bezbonikw cieszyo si poparciem pastwa we wszystkich formach szykanowania i tpienia zarwno chrzecijan, jak wierzcych innych wyzna. Najpotniejszym orodkiem wychowania nowego spoeczestwa by jednak system represyjny, ktry, cho przechodzi! kolejne fazy nasilenia i sabnicia, nigdy nie spada poniej poziomu, na ktrym kady obywatel w kadej chwili mg, jeli wadza zechciaa, podlega represji. Nigdy system ten nie by zwizany adnym prawem, ale reguy prawne zawsze
62
byy konstruowane w sposb, ktry wadzy represyjnej zostawia zupen swobod korzystania z przemocy wzgldem obywateli. Zgodnie ze wskazaniami Lenina prawo nowego ustroju nie miao mie nic wsplnego z prawem w znaczeniu tradycyjnym, to jest z prawem, ktre w jakikolwiek sposb ogranicza by mogo aparat wadzy; przeciwnie, poniewa, zgodnie z doktryn, prawo jest tak czy owak niczym wicej, jak" narzdziem klasowego ucisku, tedy nowy ustrj zacz od otwartego przyjcia tej wanie zasady i ogosi rewolucyjn praworzdno", czyli po prostu zasad, e wadza nie ma bawi si w legalistyczne formalnoci, dowody, obron, prawa oskaronych itd., ale po prostu aresztowa, zamyka i zabija wszystkich, ktrzy wydaj si choby potencjalnie niebezpieczni dla dyktatury proletariatu". Aparat policyjny (tj. WCzK) mia od pocztku prawo uwizienia kadego, nawet bez sankcji aparatu sprawiedliwoci, a natychmiast po rewolucji wydano dekrety, ktre przewidyway, e rne kategorie ludzi, mglicie okrelone (spekulanci, agitatorzy kontrrewolucyjni, obcy agenci itd.) maj by rozstrzeliwani bez litoci" (nie byo jasne, jakie kategorie zasuguj na rozstrzelanie litociwe). Praktycznie oznaczao to, e lokalne wadze policyjne maj cakowit swobod w decydowaniu o yciu i mierci kadego czowieka. Ju w 1918 roku utworzono, z inicjatywy Lenina i Trockiego, obozy koncentracyjne (pod t wanie nazw) dla rnych kategorii wrogw klasowych". Te obozy pracy niewolniczej byy z pocztku tylko rodkami represji wzgldem przeciwnikw politycznych - kadetw, potem mienszewikw i eserw, a z czasem take trockistw i innych odchylecw, a ponadto duchownych, dawnych urzdnikw carskich lub oficerw, kryminalistw, byych czonkw klas posiadajcych, robotnikw amicych dyscyplin pracy, w oglnoci wszystkich nieposusznych. Dopiero po latach stay si one wanym elementem gospodarki sowieckiej jako rda masowej pracy niewolniczej. W rnych okresach terror by wymierzony ze szczegln si przeciwko rozmaitym grupom spoecznym, zalenie do tego, co partia zechciaa uzna w danym momencie za gwne niebezpieczestwo", od pocztku jednak system represyjny nosi cechy cakowitego bezprawia, a wszystkie dekrety i kodeksy suyy tylko wyposaaniu organw przemocy w prawo dowolnego stosowania przemocy Wczenie zaczy si pokazowe procesy - na przykad eserw lub duchownych; gronym ostrzeeniem bya tak zwana sprawa szachtyska, czyli pokazowy proces, od pocztku do koca sfabrykowany i oparty na wymuszonych zeznaniach, kilkudziesiciu inynierw pracujcych w wglowym Zagbiu Donieckim. Oskareni o sabota i kontrrewolucj ekonomiczn", mieli oni posuy
2. Bucharin jako filozof
63
wadzy jako kozy ofiarne, na ktre mona byo zwali klski ekonomiczne ustroju, jego nieudolno organizacyjn i ndz ludnoci. Proces ten (w maju 1928) zakoczy si 11 wyrokami mierci i wieloma - dugoletniego wizienia. Znaczenie jego polegao midzy innymi na tym, e by on ostrzeeniem dla caej inteligencji wychowanej w dawnym ustroju, i nie mog liczy na pobaliwo. Stenogram z tego procesu (doskonale zanalizowany przez Soenicyna) jest znakomitym przykadem zupenej degradacji wszelkich poj prawnych w nowym ustroju. Nie ma dowodw na to, by ktokolwiek z partyjnych przywdcw kiedykolwiek protestowa lub prbowa zapobiec represjom i jawnie sfaszowanym procesom, dopki ofiarami byli niebolszewicy. Prby protestu ze strony grup opozycyjnych zaczy si dopiero, kiedy represje policyjne jy godzi w czonkw tych grup, oddanych aktywistw partii - lecz wtedy nie miay one najmniejszego znaczenia; aparat policyjny, podlega cakowicie Stalinowi i jego pomocnikom, na niszych szczeblach sta ju ponad aparatem partyjnym. Nie jest jednak prawd, by kiedykolwiek aparat ten rzdzi parti w caoci, albowiem Stalin przez cay czas sprawowa wadz jako szef partii, nie za policji cho za pomoc policji kierowa parti.

Jedn z cech wyrniajcych komunizmu byo przekonanie o wanoci filozofii w yciu politycznym. Marksizm rosyjski od pocztku, to jest od wczesnych pism Plechanowa, mia tendencj do rozrastania si w caociowy system", obejmujcy cznie i odpowiadajcy na wszystkie kwestie filozoficznie, socjologiczne i polityczne. Chocia marksici rosyjscy rnili si co do tego jaka jest waciwa tre filozoficzna doktryny, wszyscy byli przewiadczeni, e partia musi mie i faktycznie ma cile okrelony filozoficzny pogld na wiat oraz e taki pogld moe by jeden tylko. Neutralizm filozoficzny, charakterystyczny dla wielu marksistw niemieckich, prawie w Rosji nie istnia. Neutralizm ten wyraa si w dwch, logicznie niezalenych twierdzeniach: po pierwsze, e marksizm jest naukow teori zjawisk spoecznych i tak samo nie zakada adnych filozoficznych rozstrzygni, jak nie zakada ich w ogle adne badanie naukowe; po wtre, e partia zwizana jest programem politycznym i doktryn historyczno-spoeczn, lecz w sprawach filozoficznego lub religijnego pogldu na wiat pozostawia swobod swoim czonkom. Obie te zasady byy gwatownie
64
atakowane przez Lenina, ktry w tym punkcie wyraa stanowisko powszechne wrd rosyjskich marksistw. Jako po rewolucji filozoficzna edukacja staa si wczenie przedmiotem troski wadz partyjnych. Filozofia nie bya wszelako jeszcze skodyfikowana. Oprcz Marksa i Engelsa Plechanow by w tej dziedzinie gwnym autorytetem. Ksika Lenina nie miaa bynajmniej pozycji kanonicznego tekstu, na ktry wszyscy byli zobowizani si powoywa. Bucharin by pierwszym z przywdcw partyjnych, ktry po Leninie prbowa wyoy generalne zasady partyjnej filozofii i doktryny spoecznej w sposb uporzdkowany. By lepiej przygotowany do tego zadania ni inni, gdy w latach emigracji zapozna si z nowsz literatur socjologiczn, czyta Webera, Pareto, Stammlera i innych niemarksistowskich uczonych. W roku 1921 ogosi ksik pod tytuem Teoria materializmu historycznego: popularny podrcznik socjologii marksistowskiej. W odrnieniu od Empiriokrytycyzmu Lenina, ktry by atakiem na jedn okrelon herezj w ruchu marksistowskim, ksika Bucharina miaa ambicje wiksze: miaa by systematycznym wykadem teorii i suya przez lata jako podstawowy tekst w teoretycznym wychowywaniu kadr partyjnych. Na tym te - nie za na immanentnych walorach intelektualnych - polega jej donioso. Bucharin wierzy, e marksizm jest cile naukow - i jedynie naukow - wszechobejmujc teori zjawisk spoecznych i e traktuje te zjawiska w sposb tak samo obiektywny", jak to czyni wszelka nauka w stosunku do swego przedmiotu; dlatego te marksici potrafi przewidywa trafnie procesy historyczne, czego nikt inny nie umie. Wprawdzie marksizm jest take teori klasow - podobnie jak wszystkie teorie spoeczne, ale nosicielem tej teorii jest proletariat, a proletariat ma szerszy horyzont umysowy ni buruazja, jako e chce zmieni istniejcy porzdek spoeczny, a tym samym umie patrze w przyszo; dlatego tylko proletariat moe wyprodukowa i faktycznie wyprodukowa prawdziw nauk" o zjawiskach spoecznych. Ta nauka to wanie materializm historyczny, czyli socjologia marksistowska (sowo socjologia" nie cieszyo si uznaniem marksistw i Lenin odrzuca je w zastosowaniu do marksizmu, uwaajc, e socjologia jako taka - nie za ta czy owa teoria - jest wymysem buruazji; jednake Bucharinowi zaleao najwidoczniej na tym, aby przyswoi marksizmowi uznan ju nazw, ktra miaa wyznacza pewien zakres wiedzy naukowej). Ot materializm historyczny, wedle Bucharina, opiera si na zaoeniu, e ani w metodach badania, ani w przyczynowym podejciu do przedmiotu nie ma adnej rnicy midzy naukami spoecznymi i przyrodni-
65
czymi. Wszystkie procesy spoeczne podlegaj niezomnym prawom przyczynowym i wbrew obiekcjom socjologw (np. Stammlera) fakt, e ludzie dziaaj celowo, nic pod tym wzgldem nie zmienia, gdy wola ludzka i celowe dziaanie s tak samo uwarunkowane, jak wszystko inne. Teoria celowoci zarwno w zjawiskach naturalnych, jak spoecznych, a take wszelkie teorie indeterministyczne, prowadz wprost do Boga. Czowiek nie ma wolnej woli, wszystkie jego zachowania s wyznaczone przyczynowo. Przypadku nie ma w adnym obiektywnym sensie: nazywamy przypadkiem skrzyowanie si dwch szeregw przyczynowych, z ktrych tylko jeden jest nam znany; std kategoria przypadku" jest tylko wyrazem naszej niewiedzy. Skoro we wszystkich zjawiskach spoecznych dziaa konieczno, to przewidywanie historyczne jest moliwe: przewidywania te wprawdzie jeszcze nie s tale dokadne, bymy umieli przepowiada daty rnych wydarze, lecz to tylko wynik niedostatecznego rozwoju wiedzy. Spr materializmu i idealizmu w socjologii jest poszczeglnym przypadkiem zasadniczej filozoficznej kontrowersji. Materializm twierdzi, e czowiek jest czci natury, e zjawiska psychiczne s funkcj materii, e mylenie jest czynnoci mzgu. Temu wszystkiemu przeczy idealizm, ktry nie jest czym innym, jak form religii i ktry zosta skutecznie obalony przez nauk. Bo i kt moe bra na serio obkan teori solipsyzmu albo filozofi Platona, wedle ktrej nie istniej obiektywnie ludzie czy gruszki, ale tylko idee ludzi i gruszek? Ot w dziedzinie zjawisk spoecznych powtarza si to samo pytanie o pierwotno duszy lub materii. Z punktu widzenia nauki, a wic materializmu historycznego, zjawiska materialne, czyli produkcja, okrelaj zjawiska duchowe, idee ludzi, formy religii, sztuki, prawa itd. Trzeba jednak bada, w jaki szczeglny sposb powszechne prawa dziaaj w yciu spoecznym i nie naley wprost przenosi praw natury na spoeczestwo. Materializm dialektyczny wykazuje, e nie ma w wiecie nic staego, lecz wszystko jest ze sob powizane i wzajem na siebie wpywa. Temu wanie przecz buruazyjni historycy, ktrzy nieustannie usiuj dowie, e wasno prywatna, kapitalizm i pastwo s wieczne. Zmiany z kolei pochodz z wewntrznych konfliktw i walk, w spoeczestwie bowiem, podobnie jak wszdzie, kada rwnowaga jest chwiejna i w kocu zostaje zniesiona, a nowa forma rwnowagi musi si ustabilizowa na nowych zasadach. Zmiany te dokonuj si przez jakociowe skoki, powstajce w wyniku narastania zmian ilociowych. Ot, na przykad, woda si ogrzewa,
66
w pewnym momencie dochodzi do punktu wrzenia i zmienia si w par; mamy jakociowy skok (warto zauway przy sposobnoci, e nikt z klasykw marksizmu" - od Engelsa do Stalina - ktrzy powtarzali przykad parujcej wody, nie zauway, e woda, aby parowa, nie musi bynajmniej osiga temperatury 100 stopni). Takim wanie skokiem jakociowym jest rewolucja spoeczna - i oto powd, dla ktrego buruazja przeczy dialektycznemu prawu skokowego rozwoju. Swoicie spoeczne formy zmian i rozwoju zalene s od wymiany energii midzy czowiekiem i natur, czyli od pracy. ycie spoeczne okrelone jest przez produkcj, a jego ewolucja - przez postp wydajnoci pracy. Stosunki produkcji okrelaj mylenie ludzi, poniewa za ludzie produkuj w zalenociach wzajemnych od siebie, tedy spoeczestwo nie jest tylko sum" jednostek, ale realnym agregatem, gdzie wszystko wpywa na wszystko. Technika decyduje o rozwoju spoecznym: wszystkie inne czynniki s wtrne; okolicznoci geograficzne, na przykad, mog najwyej mie znaczenie dla tempa ewolucji rnych ludw, lecz same przez si ewolucji tej nie tumacz; zmiany demograficzne zale od techniki, nie odwrotnie. Co za si tyczy teorii rasowych, to zostay one skutecznie obalone przez Plechanowa. Wszystko w kulturze ludzkiej mona w ostatniej instancji" wyjani zmianami techniki. Organizacja spoeczestwa zmienia si zalenie od poziomu si wytwrczych. Pastwo jest narzdziem klasy panujcej i suy utrwalaniu jej przywilejw. Skd, na przykad, powstaa religia? Bardzo proste. W prymitywnych spoeczestwach by kto, kto rzdzi klanem i ten stosunek rzdzenia ludzie przenieli na wasny organizm i tak wymylili sobie pojcie duszy, ktra rzdzi ciaem; potem te dusze przenieli na ca natur i nadali jej wasnoci duchowe. Potem z kolei te wyobraenia jy suy usprawiedliwianiu podziau klasowego. Skdind Bg jako sia nieznana odbija" zaleno kapitalistw od losu, nad ktrym nie panuj. Rwnie sztuka jest produktem rozwoju technicznego i zaley od warunkw spoecznych: Dzicy nie umiej gra na fortepianie, a bez fortepianu nie mona gra na fortepianie ani komponowa utworw, ktre maj by grane na tym instrumencie" - tumaczy Bucharin. Wspczesna dekadencka sztuka - impresjonizm, futuryzm, ekspresjonizm - wyraa upadek buruazji. Przy tym wszystkim nadbudowa nie jest niewana - wszake pastwo buruazyjne jest warunkiem produkcji kapitalistycznej. Nadbudowa wpywa na baz, ale w kadym momencie jest w ostatniej instancji" wyznaczona przez siy wytwrcze.
67
Co si tyczy etyki, to jest ona w oglnoci wytworem fetyszyzmu spoeczestwa klasowego i razem z nim zaniknie. Proletariat nie potrzebuje adnej etyki, a normy zachowania, ktre w swoim interesie wytwarza, maj charakter techniczny; podobnie jak stolarz, robic krzeso, korzysta z pewnych regu technicznych, proletariat buduje komunizm na podstawie wiedzy o zalenociach spoecznych; nie ma to jednak nic wsplnego z etyk. W oglnoci caa dialektyka moe by sprowadzona do opisu nieustannego procesu zakcania i przywracania rwnowagi. W tej chwili nie ma ju sensu przeciwstawienie dialektycznego" i mechanicznego" podejcia do zjawisk, jako e sama mechanika wspczesna staa si dialektyczna (czy fizyka nie wykazuje, e wszystko wpywa na wszystko i nic nie jest izolowane w naturze?). Wszystko w yciu spoecznym moe by wyjanione zderzeniami przeciwnie skierowanych si, ktre powstaj w wyniku walki czowieka z natur (Bucharin jednak zdaje si wierzy, e gdy si zbuduje ostatecznie komunizm, rwnowaga" spoeczna ustabilizuje si w sposb trway i nie bdzie wicej zakce. W tej chwili jednak mamy epok rewolucyjn, ktra nieuchronnie powoduje regres w dziedzinie techniki). Stosunki produkcyjne to nic innego, jak koordynacja ludzi, pojtych jako ywe maszyny" w procesie pracy. Fakt, e ludzie przy pracy myl i czuj, nie sprawia wcale, by stosunki produkcji miay charakter duchowy, bo wszystko, co duchowe, jest powoane do ycia przez potrzeby materialne i jest na usugach produkcji i walki klasowej. Nie jest prawd, na przykad, wbrew temu, co twierdz Cunow i Tugan-Baranowski, by pastwo buruazyjne penio funkcje, ktre s w interesie wszystkich klas. Prawd jest tylko, e buruazja we wasnym interesie zmuszona jest organizowa czynnoci, ktre nale do dziedziny uytecznoci publicznej, na przykad budowa drogi, utrzymywa szkoy i rozwija nauk; ale wszystkie te rodki podejmowane s wycznie z myl o interesie klasowym kapitalistw, dlatego pastwo jest cakowicie instytucj panowania klasowego. Oprcz prawa rwnowagi" Bucharin wykry w swojej ksice szereg innych praw ycia spoecznego. Jedno z nich nazywa si prawem materializacji zjawisk spoecznych" i gosi, e ideologie oraz rne formy ycia duchowego kumuluj si w formie rzeczy, ktre maj wasne istnienie i potem staj si punktem wyjcia dalszej ewolucji; takimi rzeczami s ksiki, biblioteki, galerie sztuki. Ksika Bucharina jest dokumentem zdumiewajcego prymitywizmu teoretycznego. Pod pewnymi wzgldami jest ona nawet bardziej prostacka
68
ni Empiriokrytycyzm Lenina: Lenin bowiem, cho posugiwa si argumentami logicznie bezwartociowymi, usiowa jednak argumentowa, podczas gdy wykad Bucharina ju nie ma tej zalety. Jest to szereg bezkrytycznie, ale autorytatywnie wygaszanych zasad" i zaoe", bez najmniejszej prby analizy pojciowej, bez adnych usiowa odparcia argumentw, ktre narzucaj si natychmiast przy formuowaniu doktryny materializmu historycznego i wielokrotnie byy podnoszone przez krytykw. Przytoczone przykady dostatecznie ilustruj poziom wywodw Bucharina (zaleno sztuki od ycia spoecznego uzasadniona faktem, e bez fortepianu nie mona gra na fortepianie; dziecinna wiara, e nauka w przyszoci bdzie obiektywnie" przewidywaa daty rewolucji spoecznych na podstawie analizy rozwoju technicznego; prawo naukowe" goszce, e ludzie pisz ksiki; goosowne fantazje na temat powstania religii itd.). Charakterystyczn cech podrcznika", podobnie jak mnstwa pniejszej literatury marksistowskiej, jest nieustanne powtarzanie przymiotnika naukowy" i cige podkrelanie, e to, co autor pisze, jest wybitnie naukowe". Ubstwo ksiki Bucharina nie uszo uwadze inteligentnych krytykw marksistowskich (m.in. Gramsci i Lukacs), ktrzy podkrelali zwaszcza jej mechanistyczn" tendencj. Bucharin istotnie pojmowa spoeczestwo jako taki agregat, w ktrym wszystko, cokolwiek si dzieje, jest wytumaczalne aktualnym stanem urzdze technicznych, przy czym to, co ludzie myl i czuj, a take wszystkie formy kultury, w jakich myli swoje i uczucia wypowiadaj, a wreszcie wszystkie instytucje spoeczne przez nich tworzone - wszystko to s narzdzia powoywane przez siy wytwrcze z niezomn koniecznoci praw natury. Prawo rwnowagi" nie ma adnego wyranego sensu u Bucharina: wiadomo tylko, e rwnowaga w spoeczestwie jest cigle zaburzana i cigle musi by przywracana i e rwnowaga ta polega na zgodnoci" stosunkw produkcji z poziomem techniki; nie jest jednak jasne, wedle jakich kryteriw mielibymy osdza, czy dane stosunki s jeszcze zgodne czy niezgodne z istniejc technik. Praktycznie stan zakcenia rwnowagi dla Bucharina to tyle, jak si wydaje, co proces rewolucji lub jakikolwiek gwatowny kryzys spoeczny. Prawo rwnowagi" oznacza wic przypuszczalnie tyle, e w historii byway i pewnie jeszcze bd si zdarza rne kryzysy i rewolucje. Bucharinowi nie przychodzio do gowy, e sam proces badania zjawisk spoecznych jest zjawiskiem spoecznym i jako taki wpywa na przemiany historyczne; wierzy, e w przyszoci rozwinita nauka proletariacka" bdzie analizowa i przewidywa zdarzenia historyczne, tak samo, jak astronomia - ruchy planet.
69
Bucharin, dziki swojej pozycji politycznej, ustanowi rodzaj standardowego marksizmu, ktry przez dugi czas - cho nie by nigdy obowizujcy w takiej formie, jak potem dziea Stalina - funkcjonowa jako najbardziej autorytatywny wykad wiatopogldu partii". W podrczniku jego zawiera si praktycznie wszystko, co potem Stalin mia woy do swojego wykadu marksizmu. Wprawdzie Stalin nie mwi o prawie rwnowagi", ale powtrzy za Bucharinem wszystkie prawa dialektyki" (jego zasug bya natomiast ich numeracja) oraz objani materializm historyczny jako zastosowanie" czy te poszczeglny przypadek generalnych zaoe materializmu filozoficznego. Takie podejcie, do ktrego asumpt mona byo znale u Engelsa, a zwaszcza Plechanowa, zostao przez Bucharina przedstawione wyranie jako kanoniczna cz marksizmu. Pniej, kiedy Bucharin utraci swoje pozycje polityczne, a wadze partyjne jy atakowa mechanicyzm" w filozofii, naleao do obowizkw partyjnych filozofw zapewnia, e zachodzi cisy zwizek midzy bdami mechanicystycznymi Bucharina a jego politycznym prawicowym odchyleniem i e wanie z nieznajomoci dialektyki (co wszake Lenin u Bucharina pitnowa) pochodzi jego obrona kuactwa i opr przeciwko kolektywizacji. W rzeczywistoci tego rodzaju zwizki midzy filozoficznym i politycznym stanowiskiem ustalane s w sposb zupenie sztuczny i niczym niepoparte. Z tak oglnikowych i mglistych twierdze, jakie skadaj si na podrcznik Bucharina, nie wynikaj adne okrelone konsekwencje polityczne oprcz tych, ktre byy przez wszystkich uznane i nie stanowiy przedmiotu sporu (jak, e socjalistyczna rewolucja proletariacka musi ostatecznie zwyciy na wiecie, e naley zwalcza religi albo e pastwo proletariackie musi rozwija przemys). Co do bardziej szczegowych wskaza, to wszystkie wzajem sprzeczne hasa mogy by, i byy faktycznie, usprawiedliwiane z rwnym powodzeniem za pomoc tych samych formu teoretycznych, ktre miay w tych dysputach sens czysto suebny. Jeli z jednej strony" nadbudowa jest okrelona przez baz, ale z drugiej strony" wywiera take na baz" odwrotny wpyw, to w jakichkolwiek rozmiarach i jakimikolwiek rodkami pastwo proletariackie" bdzie usiowao regulowa procesy ekonomiczne, zawsze bdzie w zgodzie z doktryn. Bucharin wprawdzie zarzuca Stalinowi, e zakca rwnowag ekonomiczn midzy miastem a wsi, lecz w rzeczywistoci z jego wasnego prawa rwnowagi" nie wynikao nic okrelonego co do tego, kiedy i w jakich warunkach naley istniejc rwnowag podtrzymywa, a kiedy j zaburza: wszake dopki nie ma ostatecznej stabilizacji komunizmu,
70
rwnowaga pozostaje chwiejna, a takie zaburzenie rwnowagi, jak Stalinowska rewolucja z gry", czyli przymusowe wywaszczenie chopstwa, nie musi wcale si sprzeciwia oglnej tezie o prawidowociach spoecznych poddanych deniu do rwnowagi; przecie chodzio w tej rewolucji o zniesienie sprzecznoci" midzy uspoecznionym przemysem a prywatn gospodark roln, czyli ostatecznie o usunicie zakce w rwnowadze. Cohen zauwaa przy tym trafnie, e Bucharin pisa swj podrcznik w czasie, kiedy sam reprezentowa skrajnie woluntarystyczne" - wedle partyjnego sownika - podejcie do zjawisk ekonomicznych, to jest wierzy, e rodkami przemocy i organizacji pastwowej mona doskonale caym yciem gospodarczym rzdzi i e wszystkie prawa ekonomiczne po zwycistwie proletariatu zostay dialektycznie zniesione. Pniej, gdy porzuci swoje stanowisko z epoki komunizmu wojennego" i sta si ideologiem NEP-u, Bucharin swojego podrcznika materializmu historycznego nie zmieni, std powiedzenie, e jego filozofia wyraaa swoicie jego polityczne stanowisko z 1929 roku nie ma sensu. Odwrotny stosunek take nie zachodzi, to jest nie mona z ksiki Bucharina wydedukowa zalece politycznych charakterystycznych dla okresu komunizmu wojennego"; po prostu, naley powtrzy, z tak mtnych formu filozoficznych moe wynika" wszystko, co si komu podoba w zakresie wskaza politycznych albo, co na jedno wychodzi, nic z nich nie wynika.
3. Deborin i spory filozoficzne w marksizmie sowieckim lat dwudziestych

Omwiona wanie ksika Bucharina staa si, niezalenie od jego woli, przyczynkiem do sporu, ktry rozgorza w filozofii sowieckiej lat dwudziestych. W sporze tym wystpoway przeciwko sobie dwa obozy", znane pod nazwami mechanicystw" i dialektykw". Dyskusja toczya si midzy innymi na amach miesicznika Pod znamieniem marksizma", ktry powsta w 1922 roku. Miesicznik ten odegra znaczn rol w dziejach filozofii sowieckiej i by jednym z najwaniejszych organw teoretycznego ycia partii; pierwszy numer zaopatrzony by w list Trockiego, ktry zreszt nie zawiera niczego oprcz oglnikowych frazesw. W pimie ukazyway si wycznie artykuy ludzi przyznajcych si do marksizmu, niemniej przez pierwsze lata czytelnik mg tam znale nieco rozsdnej informacji o wspczesnych problemach filozoficznych (np. o Husserlu)
71
i oglny poziom tekstw by wyranie wyszy ni w typowej produkcji filozoficznej lat nastpnych. Jeliby si chciao w jednym zdaniu uj sens sporu, wolno powiedzie tyle: mechanicyci" reprezentowali opr nauk przyrodniczych przeciwko interwencji filozofii, podczas gdy dialektycy" domagali si zwierzchnictwa filozofii nad naukami i w tym znaczeniu wyraali charakterystyczn tendencj sowieckiego rozwoju ideologicznego. Mechanicyci raczej reprezentowali negatywny punkt widzenia, podczas gdy dialektycy przypisywali filozofii ogromn wag i uwaali si za specjalistw w tej dziedzinie. Mechanicyci mieli znacznie lepsze wyobraenie o tym, czym jest faktycznie przyrodoznawstwo, w tych za sprawach dialektycy byli ignorantami i powtarzali tylko oglnikowe formuy o potrzebie filozoficznego uoglniania nauk i nadawania im jednoci. Z drugiej strony dialektycy byli silniejsi w znajomoci historii filozofii, co byo sab stron przeciwnego obozu (partia miaa nastpnie potpi jednych i drugich i stworzy filozofi, ktra stanowia dialektyczn syntez obu form ignorancji). Mechanicyci przyznawali si do marksizmu, lecz twierdzili, e naukowy pogld na wiat nie wymaga adnej filozofii, gdy skada si on z osigni wszystkich poszczeglnych nauk przyrodniczych i spoecznych. W jednym z pierwszych numerw pisma ukaza si artyku O. Minina (o ktrym poza tym nic nie wiadomo), czsto pniej cytowany jako jaskrawy wyraz antyfilozoficznej zawzitoci mechanicystw. Autor w nader symplicystyczny sposb wykada tam nastpujc ide: wadcy feudalni uywali dla swoich klasowych celw religii, buruazja w tych samych celach korzystaa z filozofii, proletariat za jedno i drugie odrzuca i czerpie si wycznie z nauki. W mniej lub bardziej ostrej formie niech do filozofii jako takiej bya typowa dla obozu mechanicystw". Ich najbardziej znanymi rzecznikami byli Iwan I. Skworcow-Stepanow (1870-1928) oraz Arkadij Timiriaziew (1880-1955), syn sawnego fizjologa. Na og zaliczano do tej samej frakcji Lubow I. Akselrod (o ktrej wczeniej bya mowa i ktra przyznawaa si do mechanicznego pogldu na wiat", lecz jako uczennica Plechanowa bya mniej jednoznaczna w swoich formuach). Tak wic mechanicyci utrzymywali, e z punktu widzenia marksizmu - co zreszt mona byo poprze cytatami z Engelsa - nie istnieje adna nauka nauk", ktra by miaa narzuca swoje wyroki naukom poszczeglnym lub sprawowa nad nimi kontrol. Co wicej, dialektyka, jak j przedstawiaj przeciwnicy, jest nie tylko zbyteczna, ale sprzeczna z naukowymi
72
wynikami; jest niczym innym, jak wprowadzaniem do obrazu wiata nieznanych nauce bytw i jakoci, pochodzcych z Heglowskiego dziedzictwa i obcych zarwno rewolucyjno-naukowemu duchowi marksizmu, jak interesom socjalistycznego spoeczestwa. Naturalne denie nauki polega na tym, aby coraz dokadniej wyjania wszystkie zjawiska przez ich redukcj do procesw fizycznych i chemicznych, podczas gdy dialektycy, upierajc si przy swoich skokach jakociowych, wewntrznych sprzecznociach itd. robi co odwrotnego: utrwalaj jakociowe odrbnoci rnych dziedzin rzeczywistoci, czego niepodobna zrobi inaczej, jak przejmujc od idealistw fikcyjne byty. Wszystkie zmiany mona ostatecznie przedstawi w formie ilociowej, a teza przeciwna w odniesieniu, na przykad, do zjawisk ycia, jest niczym innym, jak idealistycznym witalizmem. Owszem, wolno mwi o walce przeciwiestw, ale nie w sensie Heglowskim, to jest nie o wewntrznym rozdwajaniu si poj, lecz tyko o przeciwstawnie skierowanych siach: w fizyce, w biologii i w nauce o spoeczestwie moemy to obserwowa, do czego wszelako adna szczeglna logika dialektyczna nie jest potrzebna. Badanie naukowe musi by cakowicie oparte na dowiadczeniu, a wszystkie dialektyczne kategorie przejte od Hegla do adnych empirycznych danych nie daj si sprowadzi. Stanowisko dialektykw" jest zreszt w sposb widoczny podwaane przez postpy przyrodoznawstwa, ktre krok za krokiem ujawnia sprowadzalno wszystkich procesw w wiecie do ich fizycznej i chemicznej podstawy; wiara w jakociowe niesprowadzalne rnice oraz w niecigo naturalnych procesw jest wrcz reakcyjna, podobnie jak twierdzenie dialektykw, i przypadek" ma sens obiektywny, nie jest za tylko wyrazem naszej niewiedzy o warunkach powstawania zjawisk. Pozycja dialektykw" zostaa wyranie wzmocniona przez publikacj, w 1925 roku, Dialektyki przyrody Engelsa, w ktrej atwo byo znale wszystkie potrzebne cytaty przeciw mechanicyzmowi i przeciw nihilizmowi filozoficznemu, a za koniecznoci filozoficznej i dialektycznej interpretacji nauki. Jeszcze wiksz przysug oddaa dialektykom publikacja, w 1929 roku, Zeszytw filozoficznych, w ktrych Lenin z naciskiem podkrela potrzeb materialistycznej obrbki Heglowskiej dialektyki, wylicza dug list dialektycznych kategorii, a zasad jednoci i walki przeciwiestw umieci w samym sercu marksizmu. Dialektycy" byli liczniejsi i lepiej osadzeni w instytucjach naukowych. Ich gow i najaktywniejszym pisarzem by Abram Mojsiejewicz Deborin (1881-1963). Pochodzi on z Kowna i we wczesnej modoci przystpi do
73
ruchu socjaldemokratycznego. Od roku 1903 by na emigracji w Szwajcarii; zrazu by bolszewikiem, z czasem jednak przysta do frakcji mienszewickiej. Po rewolucji by przez kilka lat bezpartyjnym marksist, w kocu jednak wstpi do partii ponownie w 1928 roku. W roku 1907 napisa ksik Wprowadzenie do filozofii materializmu dialektycznego, ktr jednak udao mu si wyda dopiero w 1915. Ksika ta, wielokrotnie wznawiana, naleaa do obiegowego zasobu filozoficznej edukacji w Rosji w 20-tych latach. Cho bezpartyjny, Deborin wykada w Akademii Komunistycznej i w Instytucie Czerwonej Profesury i publikowa mnstwo. Od 1926 roku by naczelnym redaktorem pisma Pod znamieniem marksizma" i od tego te czasu pismo przestao ogasza artykuy mechanicystw, stajc si cakowicie organem dialektykw. Deborin nie pozostawi po sobie dzie oryginalnych, mia jednak wyksztacenie filozoficzne. W pismach jego niewiele mona znale idei, ktre by wykraczay poza to, co Plechanow zostawi. Niemniej, w zestawieniu z pniejszym stanem filozofii sowieckiej, on i jego uczniowie wyrniali si niewtpliwie znajomoci historii filozofii i umiejtnoci korzystania z niej w polemikach. Wprowadzenie Deborina jest typowym produktem marksizmu Plechanowowskiego. Nie ma tam adnej analizy poj uywanych, lecz tylko mnstwo goosownych twierdze, ktre maj rozwizywa w sposb ostateczny wszystkie zagadki, trapice filozofi przed Marksem. Jednake Deborin, podobnie jak Plechanow, kadzie nacisk na zwizek historyczny marksizmu z ca kultur filozoficzn przeszoci: podnosi zasugi Bacona, Hobbesa, Spinozy, Locke'a, Kanta, a nade wszystko Hegla w torowaniu drogi materializmowi dialektycznemu. Krytykuje idealizm, empiryzm, agnostycyzm, fenomenalizm - wedle schematw Engelsa i Plechanowa. Oto typowa prbka jego filozofii: Jeli wic, z punktu widzenia metafizykw, wszystko jest, ale nic si nie staje, to z punktu widzenia fenomenalizmu wszystko si staje, ale nic nie jest, to jest nie istnieje realnie. Jedno bytu i niebytu to stawanie si - uczy dialektyka. W przekadzie na konkretny materialistyczny jzyk twierdzenie to znaczy, e u podstaw wszystkiego ley tworzywo, materia, ktra znajduje si w procesie ustawicznego rozwoju. Znaczy to, e zmiany s realne i konkretne, a z drugiej strony, e to, co realne i konkretne jest zmienne. Podmiotem procesu jest absolutnie realny byt, substancjalne wszystko (w przeciwiestwie do fenomenalistycznego Nic)... Sprzeczno midzy bezjakoci i niezmienn substancj metafizykw, z jednej strony, a subiektywnymi i zmiennymi stanami,
74
ktre jakoby wykluczaj realno substancji, z drugiej - rozwizana jest przez materializm dialektyczny w tym sensie, e substancja, materia, znajduje si w procesie wiecznego ruchu i zmiany, e jakoci czy stany maj sens obiektywny i e tworzywo, materia, jest przyczyn i podstaw, podmiotem jakociowych zmian i stanw" ( Wwiedienije w fiosofiju dialekticzeskogo materializma, 4 wyd., 1925, str. 226-227). W tym stylu napisana jest caa ksika i inne teksty Deborina: materializm dialektyczny uczy, e...", materializm dialektyczny bierze to, co suszne" std czy zowd, idealici subiektywni s w bdzie, bo nie uznaj materii, idealici obiektywni s w bdzie, bo nie wiedz, e materia jest pierwotna, a duch wtrny itd. We wszystkich wywodach chodzi wycznie o stwierdzenie pewnego ostatecznego wyniku, ktrego sens z reguy jest nadzwyczaj mglisty, nie za o wyjanienie, w jaki sposb mona by si przekona, e ten wynik jest prawdziwy, w odrnieniu od innych; nie wiadomo, na jakiej podstawie moglibymy ustali, e fenomenalici s w bdzie, nie za ich przeciwnicy: po prostu materializm dialektyczny tale wanie uczy. Przeciwiestwo midzy dialektyk i metafizyk polega na tym, e wedle dialektycznego ujcia wszystkie rzeczy s powizane i nic nie znajduje si w izolacji, e wszystko nieustannie zmienia si i rozwija oraz e rozwj jest rezultatem realnych sprzecznoci", tkwicych w samej rzeczywistoci, a dochodzi do skutku przez jakociowe skoki". Materializm dialektyczny stwierdza, e wszystko jest poznawalne, e nie ma niedostpnych poznaniu rzeczy samych w sobie", e czowiek poznaje wiat przez praktyczne na oddziaywanie i e pojcia nasze s obiektywne" oraz chwytaj istot rzeczy". Obiektywne take s nasze wraenia, to znaczy odbijaj" one przedmioty, chocia (w tym punkcie Deborin, powtrzy bd Plechanowa napitnowany przez Lenina) nie s do tych przedmiotw podobne; zgodno wrae i przedmiotw polega na tym, e tosamociom i rnicom w przedmiotach odpowiadaj tosamoci i rnice w ich subiektywnych odbiciach". Temu wanie przeczy Mach oraz jego rosyjscy uczniowie, Bogdanow i Walentinow; wedle nich tylko psychiczne zjawiska s realne, a wic wiat poza nami" w ogle nie istnieje. Ale jeli tak jest, to nie ma take adnych praw natury, a wic niczego nie mona przewidzie. Jakkolwiek uproszczone, filozoficznie liche i dogmatyczne byy wywody Deborina i deborinistw, zalet ich dziaalnoci byo, po pierwsze, e kadli nacisk na studia historyczne i e wyksztacili generacj filozofw niele oczytanych w klasycznej literaturze, po wtre za, e podkrelajc jako-
75
ciow" nowo marksizmu w dziejach filozofii, podkrelali take jego zakorzenienie w tradycji, a nade wszystko zwizek z dialektyk Hegla. Materializm dialektyczny, wedle Deborina, by syntez dialektyki Heglowskiej i materializmu Feuerbacha, w ktrej to syntezie oba skadniki zostay przeksztacone i podniesione na wyszy poziom". W oglnoci marksizm jest zamknitym pogldem na wiat", ktry obejmuje dialektyk materialistyczn, czyli ogln metodologi wiedzy oraz dwie dziedziny bardziej szczegowe: dialektyk przyrody i dialektyk historii, czyli materializm historyczny. Termin dialektyka" - zgodnie z postulatem Engelsa - moe by uywany w trojakim sensie: dialektyka obiektywna" s to same prawa czy te formy" dialektyczne rzeczywistoci; dialektyk nazywa si take opis tych praw, a ponadto metod badania wiata, czyli szeroko pojt logik". Skoro istniej oglne prawidowoci przemian, obowizujce rwnie dobrze w naturze, jak w ludzkiej historii, to filozofia, ktra badaniem takich praw si zajmuje, jest istotnie syntez wszystkich nauk; tym samym wszystkie nauki, aby miay naleyt orientacj metodologiczn i rozumiay sens wasnych bada, musz uzna przewodnictwo filozofii, ktrej zarazem dostarczaj materiau do uoglnie. Marksizm domaga si zatem staej wymiany wynikw midzy filozofi i naukami szczegowymi; filozofia jest bowiem prna bez materiau, jaki jej przyrodoznawstwo i nauki spoeczne dostarczaj, lecz nauki s lepe bez przewodnictwa filozoficznego. Sens obu tych postulatw by do wyrany. Ze filozofia miaa korzysta z wynikw nauki, oznaczao to z grubsza tyle, e przyrodnicy powinni wyszukiwa przykady, ktre pokazuj, w jaki sposb w naturze rzeczy si zmieniaj lub przechodz jakociowe przeobraenia, potwierdzajc w ten sposb prawa dialektyki". Ze filozofia z kolei ma chroni nauki przed lepot i dostarcza im samowiedzy oznaczao, e filozofia ma prawo kontroli nad treci wszystkich nauk i powinna bada ich zgodno z materializmem dialektycznym; skoro ten ostatni jest tym samym, co wiatopogld partii, deborinowcy dostarczyli uzasadnie dla treciowego nadzoru partii nad naukami - nie spoecznymi tylko, lecz przyrodniczymi. Deborin zapewnia, e wszystkie kryzysowe sytuacje w naukach przyrodniczych pochodz std wanie, e fizycy nie znaj marksizmu i nie umiej stosowa dialektycznych formu. Wierzy take, podobnie jak Lenin, e rozwj nauki bdzie nieustannie wyania spontanicznie marksistowsk filozofi. Na tej podstawie Deborin i jego stronnicy wykazywali zgubne bdy mechanicystw", ktrzy obstawali za autonomi nauki i jej niezalenoci
76
od jakichkolwiek filozoficznych zaoe, a przyznawali si do materializmu pojtego bardziej jako empirystyczny neutralizm ni okrelona doktryna ontologiczna (a wic w duchu uwag Engelsa o materializmie, ktry jest niczym wicej, jak badaniem przyrody bez adnych postronnych dodatkw). Przyrodoznawstwo, twierdzi Deborin, tak czy owak musi przyjmowa pewne filozoficzne zaoenia, std prby odsunicia filozofii od jej przewodniej roli, czy tym bardziej cakowitej jej likwidacji, oznaczaj praktycznie zgod na panowanie buruazyjnych i idealistycznych doktryn. Poniewa za wszystkie idee filozoficzne s klasowo okrelone - buruazyjne albo proletariackie - tedy) mechanicyci" swoimi atakami na filozofi wspieraj wrogw klasowych socjalizmu i klasy robotniczej. A negowa skoki jakociowe" i twierdzi, e rozwj wszelki dokonuje si w sposb cigy czy to nie znaczy odrzuca sam ide rewolucji, ktra wszake jest przypadkiem skoku"? W sumie, mechanicyci nie tylko bdz w sensie filozoficznym, ale s politycznymi rewizjonistami. Dialektycy" utrwalili w sowieckim marksizmie podstawowy zasb wyrae, twierdze i dogmatw, ktre, mimo pniejszego potpienia autorw pozostay obowizujcymi kanonami ideologii pastwowej na dziesiciolecia. W tym dorobku naley take podkreli ataki na logik formaln, ktre przyczyniy si znacznie do zupenego upadku kultury logicznej w Rosji. Dialektycy" nie mieli wprawdzie pojcia o tym, czym logika si trudni i jaki jest sens wypowiadanych przez ni twierdze; wyobraali sobie, e poniewa logika abstrahuje od treci poj", sprzeciwia si ona wymogom dialektyki, ta bowiem da, by bada zjawiska konkretnie", a take w powizaniu wzajemnym" (logika za izoluje" zjawiska), oraz w ruchu" (podczas gdy logika formalna ruchu nie uznaje). Nonsensy te byy gwnie wynikiem nieuctwa, po czci jednak opieray si na znanych uwagach Engelsa w tej sprawie. W artykule o Leninie z 1925 roku pisa Deborin, e logika formalna nie moe przyj do wiadomoci, i wiat jest zarazem jednorodny i wieloraki, a w rozprawie Dialektyka materialistyczna i przyrodoznawstwo z tego roku zapewnia, e logika formalna suy tylko do budowy systemw metafizycznych" i e marksizm j przezwyciy" (albowiem dialektyka uczy, e tre i forma musz si wzajemnie przenika"). Poszczeglne nauki nie mog czyni postpw, jeli maj logik formaln za podstaw, gdy nauki te same w sobie s tylko zbiorem faktw", a dopiero dialektyka marksistowska jest w stanie owe fakty wiza w systematyczn cao. Niechby fizycy czytali Hegla miast poprzestawa na swoim pezajcym empiryzmie", a przekonaj si wnet, ile postpw
77
mona zrobi znajc dialektyk i jak si ich wszystkie kryzysy" rozwi. Engels, ktry by twrc teoretycznego przyrodoznawstwa", wanie od Hegla nieustannie si uczy dialektyki. Zrozumiae jest te - skoro filozofia ma sprawowa rzdy nad naukami - e ksika Lukacsa Geschichte und Klassenbewusstsein oburzya Deborina niezmiernie. Lukacs bowiem zakwestionowa zasadniczo moliwo dialektyki przyrody (skoro dialektyka jest oddziaywaniem wzajemnym podmiotu i przedmiotu w ruchu ku jednoci). Lukacs twierdzc to zdemaskowa si jako idealista, ktry myli, e poznanie jest substancj rzeczywistoci". W artykule ogoszonym w 1924 roku w pimie austriackim Arbeiterliteratur" Deborin surowo napitnowa bdy Lukacsa i jego lekcewacy stosunek do Engelsa, a tym samym do Marksa. Lukacs twierdzi, co wicej, e ortodoksalny marksizm polega tylko na uznaniu metody Marksa, a tymczasem dla marksisty metoda jest nierozdzielnie zwizana z treci". A czyme jest Lukacsowska tosamo podmiotu i przedmiotu" jak nie najczystszej wody idealizmem, sprzecznym z wyranymi w tej sprawie orzeczeniami Engelsa, Lenina i Plechanowa? Podmiot tylko odbija" przedmiot, sdzi inaczej to unicestwia obiektywn rzeczywisto". W atakach na mechanicyzm, pezajcy empiryzm", ide autonomii nauk oraz w obronie Hegla, skokw jakociowych" i realnych sprzecznoci" Deborin mia za sob wsparcie licznej grupy uczniw i wspwyznawcw. Do najaktywniejszych dialelctykw" zaliczali si obok niego: G. S. Tymianski, ktry midzy innymi wydawa w rosyjskich przekadach i komentowa teksty Spinozy (komentarze te, cho bardzo schematyczne, byy jednak pouczajce i pod wzgldem informacyjnym wartociowe); I. K. uppol, estetyk i historyk filozofii; W. F. Asmus; N. A. Karejew; I. I. Ago; J. J. Sten. Ten ostatni (jak pisze Miedwiediew w swoje ksice o stalinizmie) udziela w latach 1925-1928 lekcji filozofii Stalinowi i usiowa doprowadzi go do zrozumienia Heglowskiej dialektyki. Wikszo tej grupy, chocia nie wszyscy, miaa nastpnie zosta wytpiona w wielkich czystkach lat 30-tych. Tymczasem jednak, w drugiej poowie lat 20-tych dialektycy odnosili tryumfy i w kocu cakowicie opanowali instytucje sowieckiej filozofii. Na wielkiej konferencji wykadowcw marksizmu-leninizmu w kwietniu 1929 roku Deborin przedstawi swj program filozoficzny i gromi raz jeszcze zowrog herezj, a kierownictwo Akademii Komunistycznej poparo cakowicie jego stanowisko i oficjalnym dekretem potpio mechanicyzm". Przedtem jednak sama konferencja, zgodnie z daniem Deborina, przegosowaa odpowiedni rezolucj, ktra potwierdzaa suszno marksizmu-
78
-leninizmu jako teoretycznego ora dyktatury proletariatu, wzywaa do zastosowania marksistowskiej metody w naukach przyrodniczych oraz potpiaa rewizjonizm", pozytywizm" tudzie wulgarny ewolucjonizm" mechanicystw. Obyczaj rozstrzygania kwestii filozoficznych przez gosowanie na partyjnych lub przez parti kierowanych konwentyklach by ju zapewne normalny i nikt mu si nie dziwi. Mechanicyci bronili si wprawdzie w toku dyskusji, a nawet atakowali przeciwnikw: zarzucali im kult idealistycznej dialektyki", prby narzucania przyrodzie wymylonych schematw filozoficznych, koncentracj uwagi na krytyce mechanicyzmu i pomijanie problemw zwizanych z idealizmem, wreszcie oderwanie od praktycznych zada, jakie stawia partia. Obrona ta nie powioda si jednak i mechanicyci okazali si nie tylko filozoficznymi odszczepiecami, ale take rzecznikami - w zakresie filozofii - prawicowego odchylenia", ktre w tym samym wanie czasie stao si przedmiotem atakv Stalina. Po oficjalnej aprobacie deborinowcy byli praktycznie panami we wszystkich instytucjach zwizanych z nauczaniem i propagowaniem filozofii oraz wydawaniem dzie filozoficznych. Niedugo wszelako cieszyli si swoimi sukcesami. Okazao si rycho, e mimo wszystkich wysikw dialektycy" nie doroli do zada, jakie partia stawia filozofii. W rok pniej, na konferencji filozoficznej w Moskwie, Deborin i jego grupa zostali z kolei zaatakowani przez grup modszych aktywistw partyjnych z Instytutu Czerwonej Profesury za niedostatek partyjnoci. Zarzuty te powtrzone zostay w czerwcu tego roku w artykule napisanym przez B. M. Mitina, R F. Judina i V. N. Ralcewicza, przy czym redakcja Prawdy", czyli wadza partyjna ogosia swoje poparcie dla tej krytyki. Nowi krytycy dali walki na dwa fronty" w filozofii, podobnie ja w yciu partyjnym i zarzucali aktualnym szefom sowieckiej filozofii, e odrywaj" filozofi od partyjnych zada, e s formalistami", e przeceniaj Plechanowa, a nie doceniaj Lenina. Prby obrony dialektykw" nie zday si na nic. W grudniu egzekutywa organizacji partyjnej przy Instytucie Czerwonej Profesury odbya rozmow ze Stalinem, ktry nada grupie deborinowcw obowizujc od tej pory nazw mienszewizujcych idealistw". W wyniku tej rozmowy egzekutywa podja dug rezolucj potpiajc oba zwalczajce si kierunki: rewizjonizm mechanicystyczny (czsto mienszewizujcy") Timiriaziewa, Akselrod, Sarabianowa, Wariasza oraz idealistyczny rewizjonizm Deborina, Karejewa, Stena, uppola, Frankurta i innych. Cao teoretycznych i politycznych pogldw grupy deborinowskiej - dowiadujemy si z rezolucji - przedstawia faktycznie ze swej istoty idealizm mienszewizujcy, ktry ma za
79
podstaw niemarksistowsk, nieleninowsk metodologi oraz wyraa ideologi drobnomieszczask tudzie nacisk wrogich si klasowych otaczajcych proletariat". Grupa ta wypacza" wskazania Lenina zawarte w jego artykule 0 znaczeniu wojujcego materializmu, odrywa teori od praktyki", znieksztaca 1 odrzuca Leninowsk zasad partyjnoci filozofii", nie uznaje leninizmu za nowy etap materializmu dialektycznego, a w wielu punktach idzie rka w rk z mechanicystami, ktrych niby krytykuje. Znajdujemy w jej publikacjach kautskistowskie bdy w kwestii dyktatury proletariatu, prawicowo-oportunistyczne bdy w sprawach kultury, bogdanowowskie bdy w kwestiach kolektywizmu i indywidualizmu, mienszewickie bdy w ujciu si wytwrczych i stosunkw produkcji, ptrockistowskie bdy w sprawach walki klasowej, idealistyczne bdy w rozumieniu dialektyki. Deborinowcy gloryfikuj przesadnie Hegla, odrywaj metod od pogldu na wiat, odrywaj to, co logiczne, od tego, co historyczne, lekcewa rol Lenina w naukach przyrodniczych. Wprawdzie gwnym niebezpieczestwem w tej chwili jest rewizjonizm mechanistyczny, gdy stanowi on teoretyczn podstaw odchylenia prawicowego, ktre jest w partii agentur kuakw, jednake walczy trzeba nieugicie na dwa fronty, jako e w istocie rzeczy mamy do czynienia z blokiem" obu filozoficznych rewizjonizmw. W rozwinitej formie powtrzy te wszystkie ataki Mitin, ktry wanie wtedy aspirowa skutecznie do roli przywdcy frontu filozoficznego", w wykadzie w Akademii Komunistycznej. Wykad ten zawiera liczne aluzje do zwizkw jakie cz mienszewizujcy idealizm" z trockizmem; istotnie, skoro mechanicyci" byli filozoficzn ekspozytur Bucharina i jego kuackiego odchylenia, to naleao oczekiwa, e deborinowcy pod mask ortodoksji wspieraj odchylenie lewicowe", czyli trockizm. Szczeglnie zjadliwym kamstwem rozsiewanym przez obie grupy byo wszake, jak si dowiadujemy od Mitina, twierdzenie, e Lenin po prostu w filozoficznych i oglnoteoretycznych kwestiach powtarza Marksa i Engelsa, czyli e leninizm nie jest - wbrew temu, co Stalin udowodni - jakociowo nowym etapem w dziejach marksistowskiej teorii, jej rozwiniciem, pogbieniem i konkretyzacj". Leninowska zasada partyjnoci filozofii i wszystkich nauk, rwnie przyrodoznawstwa, zostaa zaniedbana. Mitin cytowa artyku Karejewa, w ktrym autor pisa, e Plechanow popeni liczne bdy polityczne i filozoficzne, ale mimo to - jak Lenin zaznaczy - pisma jego nale do najlepszych dokumentw marksistowskiej literatury. Zacytowawszy to, Mitin stwierdzi, e deborinowcy, jak wida, uprawiaj apologi caego Plechanowa, Plechanowa-mienszewika". Odwaaj si nawet twierdzi, e
80
Lenin by uczniem Plechanowa w filozofii, podczas gdy w rzeczywistoci Lenin by najbardziej konsekwentnym i najbardziej ortodoksalnym marksist po Marksie i Engelsie. Plechanow za nie rozumia poprawnie dialektyki, tkwi w formalizmie, skania si do agnostycyzmu oraz ulega wpyw o m Feuerbacha, Czernyszewskiego i logiki formalnej. Korzeniem wszystkich bdw mienszewizujcych idealistw jest za oderwanie teorii od praktyki". Caa ich walka przeciwko mechanicystom bya bez wartoci, czego najlepszym dowodem jest ten oto fakt, e po latach tej walki nikt z mechanicystw nie przyzna si do swoich bdw! W gruncie rzeczy zreszt obie grupy mao co si od siebie rni, bo jedni i drudzy - mienszewizujcy idealici oraz mienszewizujcy mechanicyci - z lekcewaeniem odnosz si do Leninowskiej filozofii. Cay w proces sanacji sowieckiej filozofii ukoronowany zosta dekretem Komitetu Centralnego partii, ogoszonym w Prawdzie" 25 stycznia 1931 roku. Dekret ten potpia bdy pisma Pod znamieniem marksizma" i w skrconej formie powtarza poprzednio ju sformuowane potpienia. Cz potpionych rycho ogosia samokrytyk, dzikujc partii, i pomoga im zrozumie ich bdy Uczyni to w szczeglnoci Deborin, a take uppol. Wielu deborinistw zgino w rzeziach lat 30-tych, midzy innymi Sten, uppol, Karejew, Tymianski. Ocala jednak sam Deborin, utraciwszy tylko pozycj redaktora pisma, ktremu partia podarowaa cakowicie odnowion redakcj. Nie zosta take usunity z partii. W pniejszych latach Deborin publikowa jeszcze wiele artykuw, nienagannych w stalinowskiej ortodoksji. Udao m u si doy czasw chruszczowowskich; w ostatnich latach ycia zajmowa si sprawami pomiertnej rehabilitacji swoich licznych uczniw i kolegw pozabijanych w czystkach. Ocala take Asmus (zmar w 1975), ktry mia pniej, w 40-tych latach, sta si przedmiotem atakw raz jeszcze. Od tego czasu historia filozofii sowieckiej epoki stalinowskiej jest gwnie histori partyjnych ukazw. Doszo do gosu modsze pokolenie karierowiczw, donosicieli i nieukw, ktre przez nastpne dziesiciolecia miao zmonopolizowa cae ycie filozoficzne Rosji, albo raczej by wykonawc wyroku mierci na filozofii. Ludzie, ktrzy teraz robili kariery filozoficzne zawdziczali je gwnie donosom na kolegw oraz powtarzaniem partyjnych litanii w danym momencie aktualnych. Byli to z reguy ludzie nieznajcy adnych jzykw obcych, niemajcy pojcia o filozofii wiatowej, za to umiejcy mniej wicej na pami pisma Lenina i Stalina, z ktrych pochodzia wikszo ich wiadomoci o wiecie.
81
Potpienie mienszewizujcych idealistw" oraz mechanicystw zrodzio mnstwo artykuw i rozpraw, ktrych autorzy powtarzali dekrety partii oraz przecigali si w pokazywaniu swego oburzenia na widok podstpnych knowa filozoficznych sabotaystw. Jaki by waciwy sens caej dyskusji (jeli sowo to jest tu na miejscu)? Nie chodzio w niej, oczywicie, o adne okrelone stanowiska filozoficzne ani nawet polityczne. Kojarzenie mechanicyzmu" z polityk Bucharina, a mienszewizujcego idealizmu" z trockizmem byo najzupeniej dowolnym wymysem. Atakowani filozofowie nie uczestniczyli w grupach opozycyjnych nie mona byo wykry adnego zwizku midzy ich filozofi a stanowiskiem tych grup (oglnikowe oskarenia, wedle ktrych mechanicyci absolutyzowali cigo rozwoju", poniewa zaprzeczali skokom jakociowym", podczas gdy deborinowcy, przeciwnie, podkrelali skoki" i std pierwsi wspierali teoretycznie Bucharina, drudzy za rewolucyjne awanturnictwo" trockistw - oskarenia te opieraj si na tak mglistych analogiach, e nie zasuguj na rozwaanie). Mechanicyci" istotnie, sam treci swoich wypowiedzi zasuyli na oburzenie partii, gdy domagali si niezalenoci nauk od filozofii, czyli praktycznie - podwaali prawo nieomylnej partii do wyrokowania o susznoci lub niesusznoci naukowych teorii i do dyrygowania nauk nie co do kierunku bada tylko, ale take co do wynikw. Nie mona jednak tego samego oskarenia wysun w stosunku do deborinowcw. Reprezentowali oni na pozr najczystszej wody leninizm: Deborin wyrzek si wczenie swego Plechanowowskiego bdu w sprawie hieroglifw" i nawet atakowa mechanicystw za trzymanie si owej doktryny, sprzecznej z teori odbicia. Deborinowcy oddawali naleyte hody Leninowi i rzecznicy linii partyjnej mieli ogromne trudnoci z wyszukiwaniem jakichkolwiek cytatw, ktre by potwierdzay ich oskarenia; tote oskarenia te s prawie cakowicie zbiorem oglnikowych, niekoherentnych i mglistych wyzwisk (deborinowcy nie doceniaj" wagi dzie Lenina, przeceniaj" Plechanowa, nie rozumiej" dialektyki, wpadaj w kautskizm" albo mienszewizm" itd.). W caej sprawie nie chodzio nawet o to, e partia postanowia zadekretowa, e takie czy inne twierdzenia filozoficzne od tej chwili obowizuj i twierdzenia te rni si od tych, jakie deborinowcy do tej pory gosili. Chodzio nie o tre jakichkolwiek doktryn - w gruncie rzeczy pniejszy, oficjalnie kanonizowany materializm dialektyczny minimalnie si rni od Deborinowskiego - ale o to, co zreszt w oskareniach wielokrotnie podkrelano: o tak zwan zasad partyjnoci, albo raczej (bo deborinowcy zasad t przyjmowali, rzecz jasna) o jej praktyczne zastoso-
82
wanie. Deborinowcy, niezalenie od tego, jak marna pod wzgldem intelektualnym bya ich produkcja, interesowali si na serio filozofi i usiowali po swojemu wykazywa suszno okrelonych zasad marksizmu i leninizmu. Wierzyli, e ich filozofia ma pomaga w budowaniu socjalizmu, lecz w tym wanie celu usiowali j rozbudowywa jako filozofi. Tymczasem zasada partyjnoci" w stalinowskim sensie domagaa si od filozofii czego innego. Nie chodzio wcale o to - wbrew nieustannym zapewnieniom - by filozofia sama wypracowywaa jakie zasady lub dochodzia do jakich prawd, ktre dayby si zastosowa albo uy w celach politycznych. e filozofia ma suy partii oznaczao tylko tyle, e ma ona si zajmowa gloryfikacj kadorazowych partyjnych postanowie i niczym wicej. Filozofia nie miaa w ogle by procesem mylowym, ale narzdziem upowszechniania i usprawiedliwiania ideologii pastwowej w jej zmiennych ksztatach. Wszystkie nauki humanistyczne zreszt miay zosta zredukowane do tych funkcji, jednake upadek filozofii by najgbszy; oba filary, na ktrych wspiera si wszelka kultura filozoficzna: logika i historia filozofii, zostay zniszczone; filozofia utracia wszystkie, najskromniejsze nawet podstawy techniczne, ktre mimo wszystko nie zginy cakiem w naukach historycznych, mimo ich gbokiej korupcji. Zadania serwilistyczne stay si praktycznie jedyn racj bytu filozofii. Na tym te - nie za na samej treci skanonizowanych twierdze - polega w filozofii stalinizm.
R O Z D Z I A III
Marksizm jako ideologia pastwa sowieckiego
1. Sens ideologiczny wielkich czystek"

Lata trzydzieste w Zwizku Radzieckim s epok krystalizacji nowej wersji marksizmu jako oficjalnej i skanonizowanej ideologii totalitarnego pastwa socjalistycznego. Historia Stalinowskiego pastwa jest, od chwili kolektywizacji, seri klsk, nieszcz i represji, spadajcych nieustannie powracajcymi falami. Kolektywizacja zbiega si z pocztkiem planu 5-letniego, ktry, cho uchwalony ze znacznym opnieniem, liczy si od 1928 roku. Zgodnie z pierwotnymi projektami Trockiego i Preobraenskiego, przejtymi przez Stalina, zniewolone chopstwo miao dostarczy wartoci dodatkowej dla szybkiego rozwoju przemysu. Dogmat prymatu przemysu cikiego zosta odtd przyjty w sposb trway jako cz pastwowej ideologii. Pierwsze plany industrializacji zostay ustalone w sposb dowolny, bez adnych realnych kalkulacji, po prostu na tej podstawie, e nie ma takich twierdz, ktrych bolszewicy nie mogliby zdoby" oraz, e si mona wszystko zaatwi. Stalin, mimo to, by cigle niezadowolony z istniejcych liczb ustalajcych cele produkcyjne i podnosi je do dowolnie wymylonych wysokoci. Okazao si niebawem, e wikszo celw bya nieosigalna, rzeczywiste wyniki, nawet w przemyle cikim, na ktry rzucono wszystkie moliwe zasoby ludzkie i pienine, wynosiy czasem poow, czasem jedn czwart, czasem jedn sm zaoonych celw. Na to te znalaza si rada: aresztowanie i mordowanie statystykw oraz masowe faszowanie danych statystycznych. Ju w latach 1928-1930 Stalin zlikwidowa prawie wszystkie pisma ekonomiczne i statystyczne, a wielu powanych
84
III. Marksizm jako ideologia pastwa sowieckiego
statystykw (wrd nich N. D. Kondratiew) zostao pozabijanych lub uwizionych. Od tego czasu zwyczajem si stao obliczanie dochodu narodowego w taki sposb, e te same produkty liczone byy dwu- lub trzykrotnie, na rnych stadiach obrbki. W ten sposb powstaway nic niemwice globalne wyniki, ktrymi pastwo chwalio si periodycznie jako niezbitymi dowodami wyszoci socjalizmu. Produkcja rolnicza bya w statystykach faszowana systematycznie w obliczu katastrofalnych wynikw kolektywizacji. Nie jest jasne, w jakim stopniu Stalin lub inni przywdcy partyjni znali prawdziwy obraz gospodarki. Jednoczenie ludno robotnicza, sprowadzana ze wsi, wzrastaa w szybkim tempie. Ndz spoeczestwa ratowano cigle nowymi procesami i aresztowaniami inteligencji - inynierw czy agronomw, ktrzy z racji niewykonywania narzuconych im, niewykonalnych planw, oskarani byli o sabota. Lata 1932-1933 byy okresem straszliwego godu, ktry pochon kilka milionw istnie; w porwnaniu z t epok lata sawnego godu z lat 1891-1892 (tego wanie godu, ktry zradykalizowa inteligencj rosyjsk i przyczyni si powanie do powstania ruchu marksistowskiego) wydawa si mogy bahym potkniciem. Stalinowska propaganda powtarzaa nieustannie, e kraj jest peen sabotaystw i szkodnikw, utajonych kuakw, zoliwych inteligentw starego pokroju, trockistw i agentw imperializmu. Godujcy chop mg by i bywa czsto skazywany na obz koncentracyjny za ukradzenie garci kochozowego zboa. Obozy rosy jak na drodach i staway si wanym elementem gospodarki pastwowej, zwaszcza tam, gdzie warunki pracy byy najcisze, jak w syberyjskich kopalniach lub lasach. Mimo to, kosztem nieopisanych udrk, wyzysku i ucisku, w chaosie pseudoplanowania, w powodzi oficjalnego kamstwa, przemys sowiecki rozwija si faktycznie, a drugi plan picioletni (1933-1937) by znacznie bliszy rzeczywistoci ni pierwszy. Fakt, e w tych wanie latach Zwizek Radziecki zaoy podwaliny swojej pniejszej potgi industrialnej, do dzi jest przez wyznawcw komunizmu cytowany jako rodzaj historycznego usprawiedliwienia stalinizmu. Rwnie wielu niekomunistw uwaa, e socjalizm stalinowski by po prostu form, w jakiej zacofana Rosja przebya stosunkowo szybko epok modernizacji przemysowej i e na tym polega historyczny sens" stalinizmu. Antycypujc nieco pniejsze rozwaania, mona w tej sprawie tyle oto powiedzie: prawd jest, e pastwo sowieckie zbudowao w latach 30-tych du ilo obiektw przemysowych, zwaszcza w przemyle cikim i zbrojeniowym i e zbudowao je w opar-
85
ciu o zastosowanie masowego przymusu policyjnego, pracy niewolniczej i pniewolniczej, czego ubocznym skutkiem bya dewastacja kulturalna i utrwalenie si policyjnego reymu. Natomiast twierdzenie, e wszystkie te koszty ludzkie i materialne (albowiem bya to industrializacja o takim stopniu marnotrawstwa, jakiego prawdopodobnie nie da si znale w historii) byy nieodzownym warunkiem postpu, jest najzupeniej goosowne. Nie ma adnych empirycznych przesanek do wygaszania przeciwfaktycznego sdu, i Rosja nie mogaby zbudowa swego przemysu innym sposobem. Historia zna rne metody skutecznej industrializacji, wszystkie z nich obfitujce w rozmaitego rodzaju znaczne koszty spoeczne, lecz trudno wymieni tak, ktrej koszty byyby podobne do industrializacji socjalistycznej w Rosji. Twierdzenie - czsto przytaczane jako dodatkowe wyjanienie - i rozwj przemysowy Europy Zachodniej nie mg by zosta powtrzony na peryferiach wiata industrialnego, skoro metropolie ekonomiczne ju utrwaliy swoje wyniki, zostao podwaone skutecznie przez pniejszy rozwj krajw, ktre znajdoway si wanie na peryferiach wiata kapitalistycznego, a zdoay mimo to - bynajmniej nie bez znacznych kosztw - zindustrializowa si nie na sposb sowiecki. Rosja bya krajem szybkiego i intensywnego rozwoju przemysu przed rewolucj, rewolucja za zahamowaa ten rozwj na dugie lata, miast go przypieszy; podstawowe krzywe rozwoju przemysowego wykazuj znaczny wzrost w ostatnich dwch dziesicioleciach Rosji carskiej, nastpnie spadaj katastrofalnie po rewolucji i dopiero w wiele lat pniej (rnie w rnych dziedzinach) ta sama krzywa wraca do pierwotnej wysokoci ze swej doliny i podejmuje ten sam bieg. Owa dolina" oznacza miliony ofiar i ruin spoeczestwa rosyjskiego i twierdzenie, e wszystkie te ofiary byy niezbdne po to, aby Rosja po latach moga z opnieniem podj swj przedrewolucyjny rozwj przemysowy, jest fantazj historiozoficzn. Jeli zatem wierzy kto, e procesy historyczne maj celowo immanentn, niezalen od intencji ich uczestnikw, czy te sens utajony, co si dopiero ex post objawia, to sensem takim w przypadku rosyjskiej rewolucji nie bya industrializacja; jedynym sensem, ktrego obecnoci mona by broni, byo utrzymanie zwartoci i energii ekspansywnej rosyjskiego imperium; pod tym wzgldem bowiem nowy ustrj wykaza wiksz skuteczno ni stary. Po zniszczeniu woli oporu wszystkich kolejno klas spoecznych - proletariatu, chopstwa i inteligencji, po zdawieniu wszystkich form ycia spoecznego nienarzuconych przez pastwo i po likwidacji wewntrz-
86
partyjnej opozycji, przysza pora na zniszczenie ostatniej siy, ktra moga by jeszcze, cho nie bya faktycznie, rdem zagroenia dla doskonale totalitarnej wadzy poczonej z jednoosobow tyrani, tej mianowicie siy, ktra bya narzdziem dawienia i niszczenia wszystkich pozostaych, mianowicie samej partii. Proces niszczenia partii cign si przez lata 1935-1939 i by nowym rekordem ustroju w zakresie walki z wasnym spoeczestwem. W 1934 roku Stalin by u peni wadzy. XVII Zjazd partii w pocztku tego roku by festiwalem pieni pochwalnych ku jego czci. Aktywnej opozycji nie byo. Bya jednak w partii znaczna ilo ludzi - zwaszcza starych bolszewikw - ktrzy nie stali si w peni narzdziami Stalina, cho oddawali mu nalene hody; zdobyli oni sobie pozycje wasnymi zasugami, nie tylko ask wodza, a wobec tego mogli stanowi nadal niebezpieczny zarodek niepokoju lub rewolty w wypadku jakiego kryzysu. Naleao zatem zmiady ich rwnie - opozycj potencjaln, nieaktualn. Pierwszym pretekstem byo morderstwo dokonane na sekretarzu I<C i przywdcy leningradzkiej organizacji, Siergieju Kirowie. Istnieje do powszechne, cho nie bezwyjtlcowe, przekonanie, wrd historykw, e bya to prowokacja Stalina, ktry chcia za jednym zamachem pozby si moliwego rywala i dostarczy sobie samemu pretekstu do masowych represji. Po morderstwie (1 grudnia 1934) rozpocza si fala przeladowa, ktre tym razem jy godzi w dziaaczy partyjnych - zrazu gwnie czonkw rnych dawnych opozycji, rycho take w wierne sugi Stalina. Zinowiew i Kamieniew zostali aresztowani i skazani na kary wizienia; masowe rozstrzeliwania rozpoczy si we wszystkich wikszych miastach kraju, lecz w Leningradzie i Moskwie bardziej ni gdziekolwiek. Terror przybra monstrualne rozmiary w 1937 roku - pierwszym roku tak zwanej wielkiej czystki. W sierpniu 1936 roku odby si pierwszy z serii wielkich pokazowych procesw, na ktrym skazani zostali na mier Kamieniew, Zinowiew, Smirnow i inni. W styczniu nastpnego roku - drugi pokazowy proces, gdzie zdemaskowana zostaa z kolei zdrada Radka, Piatakowa, Sokolnikowa i innych. Wreszcie w marcu 1938 roku zasiedli na awie oskaronych Bucharin, Rylcw, Krestinski, Rakowski, Jagoda (byy szef policji i organizator poprzednich procesw) i inni. Nieco przedtem odby si wielki tajny proces generaw (z marszakiem Tuchaczewskim na czele). Oskareni przyznawali si do najbardziej fantastycznych zbrodni: jeden po drugim opowiadali o swojej subie obcym wywiadom, o spiskach w celu mordowania przywdcw partii, o tym, jak sprzedawali imperialistycznym mocarstwom
87
rne czci Zwizku Radzieckiego, jak mordowali, truli, sabotowali przemys, powodowali gd w kraju itd. Wszyscy prawie zostali skazani na mier i zabici natychmiast po procesach; niektrzy z tych nielicznych, ktrym dano tylko wyroki wizienia (jak Radek), zostali wkrtce po procesie wymordowani. Pieko wielkich czystek zostao opisane wielokrotnie zarwno przez historykw, jak powieciopisarzy i memuarystw. Wielkie procesy byy tylko pokazow czstk masowego ludobjstwa, ktrego gwnym obiektem bya partia bolszewicka. Aresztowania szy w miliony, rozstrzeliwania - w setki tysicy. Tortury, ktre przedtem stosowano sporadycznie i raczej w celu wydobycia prawdy od ofiar, teraz stay si rutynowym sposobem wydobywania od tysicy ludzi kompletnie faszywych zezna o najbardziej niewiarygodnych zbrodniach (w rosyjskim sdownictwie zniesiono tortury w XVIII wieku, chocia uywano ich potem niekiedy w szczeglnych okolicznociach np. w czasie powsta polskich lub rewolucji 1905). Oficerowie ledczy mieli woln rk w obmylaniu i stosowaniu wszelkiego rodzaju udrcze i okalecze, by zmusi ludzi do przyznania si do przestpstw, co do ktrych oprawcy doskonale wiedzieli, i nigdy nie miay miejsca. Ci nieliczni, ktrzy zdoali nie zaama si w rkach katw, przewanie zaamywali si, gdy im groono, e w wypadku odmowy przyznania si do przestpstw ich dzieci i ony zostan zamordowane (co si nieraz zdarzao). Nikt nie by pewny, poniewa nie byo takiego stopnia ulegoci wobec wodza, ktry by zapewnia bezpieczestwo. Cae partyjne komitety obwodowe szy czasem pod n, a za nimi ich nastpcy, ledwo zdywszy obmy rce z krwi. Ofiarami padli prawie wszyscy starzy bolszewicy, wszyscy najblisi wsppracownicy Lenina, dawni ministrowie, czonkowie Biura Politycznego i Sekretariatu partii, dziaacze partyjni na wszystkich szczeblach, uczeni, artyci, pisarze, ekonomici, wojskowi, prawnicy, inynierowie, lekarze, a w kocu, w swojej kolejnoci, sami kaci, kiedy swoj cz pracy spenili - wysi oficerowie suby bezpieczestwa lub ci dziaacze partyjni, ktrzy gorliwie brali udzia w czystkach. Korpus oficerski zosta zdziesitkowany (co przyczynio si walnie do klsk armii sowieckiej w pierwszych dwch latach wojny z Niemcami). Aresztowano i zabijano ludzi wedle kwot, przydzielanych przez kierownictwo partyjne poszczeglnym okrgom; ci kierownicy policji, ktrzy nie wypeniali kwot, naraali si z kolei na umiercenie; ci, ktrzy wypeniali, mogli by z czasem zabici za tpienie kadr partyjnych (oskarenie, ktrego ofiar, nie bez zowrogiego humoru, charakterystycznego dla Stalina, padli niektrzy dziaacze zasu-
88
eni w masowych mordach, np. Postyszew). Ci, ktrzy le pracowali, mogli by zabici za sabota; ci, ktrzy dobrze pracowali - za podejrzenie, i swoj dobr prac chc zamaskowa swoje szkodnictwo (Stalin w przemwieniu z 1937 podkreli, e wielu wrogw bardzo dobrze pracuje w celu zmylenia partii). Okazao si, e niemal caa stara kadra partyjna, cznie z najbliszymi wsppracownikami Lenina, skadaa si ze szpiegw, agentw imperialistycznych i wrogw ludu, ktrzy o niczym innym nie myleli, jak o zniszczeniu pastwa sowieckiego. Nie byo takiej zbrodni, o ktrej osupiay wiat nie dowiedziaby si z wasnych ust oskaronych na wielkich procesach. Z ofiar makabrycznego teatru Bucharin by jedynym, ktry przyzna si oglnie do odpowiedzialnoci za wszystkie zbrodnie, rzekomo popenione przez (nieistniejc, oczywicie) kontrrewolucyjn organizacj, lecz nie przyzna si do najciszych szczegowych oskare, jak plan zamordowania Lenina i szpiegostwo. Powiedzia natomiast, wyznajc skruch z powodu wszystkich przestpstw: powstalimy, zbrodniczymi metodami, przeciwko radoci nowego ycia". Sowa te odzwierciedlaj atmosfer procesw (Bucharin podobno nie by fizycznie torturowany, lecz zagroono mu zamordowaniem ony i dziecka). Pierwszym, lecz nie jedynym rezultatem czystek, byo spustoszenie wszystkich dziedzin ycia w Zwizku Radzieckim, cznie z parti. Zgina znaczna wikszo tych, z reguy czystych stalinowcw, ktrzy wypeniali sal XVII Zjazdu, tego zjazdu, ktry ju prawie nic wicej nie robi oprcz modlenia si do wodza. Pada ponad trzecia cz pisarzy sowieckich, galeria sawnych artystw. Kraj owadnity zosta straszliwym obdem, ktrym na pozr - lecz tylko na pozr - jeden tyran zdoa go zarazi. Ofiarami czystek padli take komunici z innych krajw. Najwicej wytrzebiono Polakw; w 1938 roku Komunistyczna Partia Polski (nielegalna w Polsce) zostaa uchwa Kominternu rozwizana jako siedlisko trockistw i innych wrogw, a jej kadry zdziesitkowano w Rosji; praktycznie cay aktyw partyjny poszed do wizie, z ktrych nieliczni tylko wrcili po latach; ocaleli szczliwcy, ktrzy nie mogli przyjecha na rze, gdy siedzieli w polskich wizieniach; ci nieliczni, ktrzy nie chcieli przyjecha, ogoszeni zostali publicznie agentami policji polskiej (czyli wydawani w rce teje polskiej policji; praktyka zreszt czsto stosowana w latach 30-tych w nielegalnych partiach komunistycznych w stosunku do wszelkiego rodzaju odchylecw"). Ofiarami pado take wielu komunistw wgierskich (m.in. Bela Kun), jugosowiaskich, bugarskich, niemieckich (cz z tych, ktrych nie zamordowano, Stalin odda nastpnie Gestapo).
89
Obozy koncentracyjne pczniay do niebywaych rozmiarw. Wszyscy przywykli do tego, e aresztowanie i skazanie na mier lub na dowoln ilo lat katorgi nie ma nic wsplnego z tym, czy si dobrze czy le pracuje, czy si byo lub nie byo w takiej lub innej opozycji, a nawet czy si kocha lub nie kocha wodza. Okruciestwo stworzyo rodzaj uniwersalnej paranoi, wiat nierealny mimo jego potwornoci, to znaczy wiat, w ktrym wszystkie znane dotd kryteria przestay obowizywa - nawet kryteria normalnego " despotyzmu. Wszyscy historycy i pisarze, ktrzy rozwaaj z perspektywy lat to niebywae w historii wito krwi, zadaj sobie pytania, na ktre odpowied wcale nie jest oczywista: Po pierwsze, czym wytumaczy w niszczycielski sza w sytuacji, w ktrej na pozr adne realne niebezpieczestwo nie zagraao Stalinowi ani ustrojowi, a wszelkie moliwe ogniska buntu w partii mona byo z atwoci likwidowa bez masowych rzezi? Jak w szczeglnoci zracjonalizowa te wydarzenia w obliczu oczywistego, jak by si zdawao, faktu, e osabiy one pastwo pod wszelkimi wzgldami, zarwno gospodarczym, jak militarnym, w wyniku niszczenia najlepiej kwalifikowanych kadr? Po wtre, jak zrozumie zupeny brak oporu w spoeczestwie, w ktrym wszyscy byli zagroeni, wczajc najgorliwszych wykonawcw terrorystycznych akcji? Dlaczego z ludzi, ktrzy nieraz naraali ycie w walce i z ktrych wielu wsawio si odwag wojskow, nie znalaz si nikt, kto by prbowa zgadzi tyrana, dlaczego wszyscy szli biernie na rze? Po trzecie, jeli ofiary pokazowych procesw zmuszane byy do przyznawania si do niepopenionych zbrodni w celach propagandowych, jak wyjani, e zmuszano do tego samego setki tysicy i miliony ludzi, 0 ktrych nikt nie mia sysze? Po co ten ogromny wysiek w celu wyciskania fantastycznych zezna od anonimowych ofiar, ktrych sfabrykowane dossiers giny w policyjnych archiwach i nie byy nigdy uyte w publicznych akcjach? Po czwarte, jak mona objani fakt, e w tych wanie latach udao si Stalinowi skutecznie rozbudowa rozpasany kult wasnej osoby 1 dlaczego tylu zachodnich intelektualistw, ktrzy nie byli niczym zagroeni, z wasnej woli poddao si hipnozie stalinizmu w tym wanie okresie oraz przeykao bez oporu albo wrcz aprobowao moskiewski Grand Guignol na przekr jego oczywistym (jakby si wydawao) kamstwom i okruciestwom?
90
Wszystkie te pytania s istotne dla zrozumienia szczeglnych funkcji, jakie ja odgrywa w nowym ustroju ideologia marksistowsko-socjalistyczna. Co do pierwszego pytania, to wikszo historykw jest zdania, e gwnym celem wielkich czystek bya likwidacja partii jako potencjalnego orodka ycia politycznego, jako siy, ktra w pewnych warunkach mogaby nabra wasnego ycia, miast by biernym narzdziem wadzy. Izaak Deutscher w pierwszej swojej, po polsku ogoszonej ksice o procesach moskiewskich, uku zadziwiajc teori, wedle ktrej stalinizm objawi si w czystkach jako zemsta mienszewizmu nad bolszewizmem! Dowodem mia by fakt, e prawie wszyscy starzy bolszewicy padli ofiarami pogromu, podczas gdy gwnym prokuratorem by byy mienszewik Wyszyski, a gwnym propagandyst partyjnym tych czasw byy bundowiec Dawid Zasawski. Hipoteza ta jest rwnie niewiarygodna, jak druga, ktr tene Deutscher wysun w trzecim tomie swojej monografii o Trockim. Twierdzi on tam (The Prophet Outcast, str. 306-307), e wysza biurokracja sowiecka, mimo swoich przywilejw, nie bya zadowolona, gdy nie moga swoich bogactw akumulowa ani przekazywa potomstwu i e zachodzio niebezpieczestwo, i zechce ona zniszczy system wasnoci spoecznej (jak wwczas Trocki si obawia); Stalin by wiadom tej groby i wprowadzi terror, aby przeciwdziaa konsolidacji nowej warstwy uprzywilejowanej i zapobiec jej wyrodzeniu si w now klas, ktra zrujnuje sowiecki system wasnoci. Interpretacja ta jest w gruncie rzeczy powtrzeniem stalinowskiej wersji czystek: okazuje si bowiem, e ofiary zmierzay do przywrcenia kapitalizmu w Rosji. Tene Deutscher wszelako, w swojej biografii Stalina, podaje trzeci wersj, ktra jest mniej wicej zgodna z obiegow opini historykw: Stalin chcia zniszczy wszystkie moliwe alternatywne rzdy czy te wadze partyjne; cho aktywna opozycja przestaa istnie, nagy kryzys mg j pobudzi do ycia; naleao przeto zlikwidowa w partii wszystkie moliwoci konkurencyjnych wzgldem Stalina orodkw wadzy. Jednake, jak si wydaje, mona w ten sposb wyjani procesy moskiewskie, lecz niezupenie - masowy charakter rzezi; obja ona wszake ogromne masy ludzi nieznanych, ktrzy nie mieli szans na zostanie alternatywnymi przywdcami partii. Nie tumacz tej masowoci rwnie inne motywy, nieraz wymieniane w literaturze: potrzeba kozw ofiarnych, na ktrych mona by zwali klski ekonomicznej polityki Stalina; osobista mciwo i sadyzm satrapy (ktre dziaay, oczywicie, w duej iloci przypadkw poszczeglnych, lecz nie mogy rozciga si na miliony).
91
Z pewnoci, wolno powiedzie, e wielkie masakry lat trzydziestych byy makabrycznym przypadkiem w tym sensie, i cele, ktrym suyy, byy zapewne osigalne innymi metodami. Jednake cele czystek, leay, by tak rzec, w naturalnej logice ustroju: chodzio, powtrzy trzeba, o unicestwienie nie tych lub owych potencjalnych rywali, ale o unicestwienie jedynego organizmu, w ktrym istniay jeszcze - jakkolwiek sabe i niedone - resztki lojalnoci innych anieli wzgldem pastwa i wodza, mianowicie resztki wiary w ideologi komunistyczn jako ukad odniesienia i obiekt kultu niezaleny od wodza i aktualnych zarzdze partii. Deniem totalitarnego ustroju jest zniszczy wszystkie formy ycia zbiorowego, ktre nie s narzucone przez pastwo i dokadnie przez nie kontrolowane; sprowadzenie osobnikw ludzkich do izolowanych wzajem narzdzi pastwa. Zasad ustroju jest, i obywatel jest wasnoci pastwa i e wobec tego nie wolno mu mie innych lojalnoci, w szczeglnoci rwnie ideologicznych, choby to bya lojalno wzgldem ideologii tego pastwa. Rzecz ta wyglda paradoksalnie, jednake dla wszystkich, znajcych ustroje sowieckiego typu od wewntrz, nie ma w niej nic zaskakujcego: wszystkie formy buntu wewntrz rzdzcej partii, wszystkie odchylenia", rewizjonizmy", frakcje, kliki, rebelie - odwoyway si przecie do tej samej ideologii, ktrej partia bya nosicielem. Ideologia sama wobec tego musiaa by zreorganizowana w taki sposb, aby wszystkim wiadomo byo, e nie maj prawa na wasn rk do niej si odwoywa; podobnie w redniowieczu nikt nie mia prawa na wasn rk komentowa Pisma witego, a sam tekst, jak wiadomo, by zawsze liber haereticorum. Ot partia z zaoenia bya organizmem ideologicznym, to znaczy instytucj, ktrej wi miaa powstawa w wyniku wsplnie wyznawanej wiary i wsplnych wartoci. Wiara ta jednak, jak zawsze w dziejach ideologii zinstytucjonalizowanych, musiaa by dostatecznie mtna i nieokrelona, aby mona byo z jej pomoc usprawiedliwia kade aktualne posunicie polityczne, a jednoczenie twierdzi, e w istocie rzeczy" nic si nie zmienia w doktrynie. Byo zatem nieuchronne, e ludzie, ktrzy przyznaj si do tej wiary i bior j na serio, chc sami interpretowa jej wskazania i sami zastanawia si nad tym, czy takie lub inne posunicia polityczne s zgodne lub niezgodne z marksizmem-leninizmem w wykadni Stalina. W ten sposb jednak ludzie ci s zawsze potencjalnymi krytykami i buntownikami przeciw wadzy, nawet jeli przysigaj na wierno Stalinowi: zawsze bowiem bd prbowali wczorajszego Stalina uywa przeciw dzisiejszemu i przeciwko wodzowi cytowa jego wasne wypowiedzi. Zadaniem czystek byo zatem zniszcz-
92
nie ocalaych resztek wizi ideowej w partii; wytumaczenie partii, e nie ma ona adnej ideologii i adnej wizi niezalenej od aktualnych rozkazw; zredukowanie jej do tak samo bezwolnej i rozproszonej masy, jak caa reszta spoeczestwa. By to dalszy cig tej samej logiki systemu, ktra zacza si od likwidacji partii liberalnych, potem partii socjalistycznych, prasy niezalenej, niezalenych instytucji kulturalnych, organizacji religijnych, filozofii i sztuki, wreszcie frakcji w samej partii; ot tam, gdzie funkcjonuje jeszcze jakakolwiek wi ideologiczna, rna od wiernoci dla wodza, tam istnieje potencja dla dziaalnoci frakcyjnej, jeli nawet adne frakcje aktualnie nie istniej. Wykorzenienie tego potencjau byo zadaniem wielkich czystek i zadanie to skutecznie zostao wykonane. Zasady ustrojowe, ktrych wynikiem bya hekatomba lat 30-tych obowizuj nadal i nigdy nie zostay naruszone. Lojalno wzgldem ideologii samej jest nadal przestpstwem i nadal prowadzi do rnego rodzaju odchyle. Niemniej sama okoliczno, e pogrom nie spotka si z adnym oporem ani w spoeczestwie, ani w samej partii wydaje si przemawia za tym, i czystki - przynajmniej w tej skali - nie byy ju potrzebne; e partia bya ju rzeczywicie sprowadzona do stanu ideau, to jest do worka z kartoflami" (by uy okrelenia Marksa w stosunku do chopw francuskich); e nie istniaa w niej ani wola, ani zdolno do produkowania jakichkolwiek ognisk niezalenej myli. Co do tego, czy zdolno taka mogaby si objawi, gdyby nie czystki, na przykad w kryzysowych momentach wojny z Niemcami, zdani jestemy na prn spekulacj. Dotykamy tu drugiego pytania: w jaki sposb wytumaczy cakowit niezdolno do oporu? Wydaje si, e nie ma innego wyjanienia ni to wanie: partia bya ju pozbawiona umiejtnoci organizowania si poza rzdzcym aparatem; bya tak samo zredukowana do izolowanych osobnikw, jak caa reszta; w aktach represji, podobnie jak we wszystkich innych sytuacjach, stali naprzeciw siebie nieodmiennie: wszechmocne pastwo i poszczeglna jednostka. Poczucie paraliu byo cakowite. A przy tym nikt nie mg zaprzeczy temu, e partia nadal dziaa wedug tych samych zasad, ktre zawsze obowizyway. Wszyscy czonkowie partii byli uczestnikami masowych gwatw popenionych uprzednio na bezpartyjnym spoeczestwie; w momencie, gdy sami stawali si ofiarami bezprawia, nie mieli niczego, do czego mogliby si odwoa: nikt z nich wszake nie oburza si na fabrykowane procesy i mordowanie ludzi, pki nie dotyczyo to dziaaczy partyjnych, wszyscy zatem uznawali - aktywnie lub biernie - zasad, wedle ktrej nie ma zasadniczo nic zdronego w sdowych morderstwach.
93
Wszyscy te godzili si na to, e zwierzchno partyjna decyduje o tym, kto w danej chwili jest wrogiem klasowym, agentem imperialistw czy kuakw. Te same reguy gry, jakie zaakceptowali, teraz gnioty ich samych. Nie pozostawao przeto adne oparcie moralne, ktre by podtrzymywa mogo wol oporu. Pisarz polski Aleksander Wat spotka w czasie wojny, w jednym ze stalinowskich obozw, umierajcego starego bolszewika, znanego historyka I. M. Stiekowa i zapyta go, jak wyjani, e wszyscy bohaterowie moskiewskich procesw przyznawali si do najbardziej niewiarygodnych zbrodni. Odpowied Stiekowa bya trafna i bezlitosna: my wszyscy mamy rce po okcie we krwi. Co do trzeciego pytania, to mamy do czynienia ze zjawiskiem, ktre na pierwszy rzut oka moe wyglda jak zbiorowa halucynacja: jeli ju zaoy, e Stalin mia racjonalne powody do wielkiej masakry komunistw, po co mu by system, ktry kaza niezliczonym ilociom nieznanych publicznie ludzi przyznawa si na torturach, e jeden chcia sprzeda Uzbekistan Anglikom, drugi by agentem Pisudskiego, trzeci wreszcie chcia zamordowa wodza? Lecz i w tym obdzie byo racjonalne ziarno. Chodzio o to, aby ofiary byy nie tylko fizycznie zniszczone czy unieszkodliwione, ale take doprowadzone do stanu moralnego unicestwienia. Na pozr wydaje si, e oprawcy mogli bez kopotu podpisywa sami fikcyjne zeznania w imieniu torturowanych, a nastpnie zabija ich lub wysya do obozw na tej podstawie i e nie powstaaby adna rnica (wyjwszy, oczywicie, ofiary pokazowych procesw, ktre miay przemawia do publicznoci i ogosi si zbrodniarzami na oczach caego wiata; lecz ci stanowili znikomy uamek przeladowanych). Jednake policja daa, aby ludzie sami podpisywali swoje zeznania, i, o ile wiadomo, nie faszowaa podpisw. W ten sposb ofiary staway si wsplnikami zbrodni popenionej na nich samych, uczestnikami uniwersalnego kamstwa. Prawie kadego czowieka mona za pomoc mczarni zmusi do przyznania si do wszystkiego. Zazwyczaj jednak tortury, przynajmniej w XX wieku, su wydobywaniu prawdziwych wiadomoci. W stalinowskim systemie zarwno torturowani, jak kaci wiedzieli, e chodzi o fikcj. Jednak trzymano si tej fikcji, gdy w ten sposb wszyscy przyczyniali si do budowy nierealnego wiata, skonstruowanego przez ideologi, fikcja zostawaa uznana przez wszystkich, a tym samym nabieraa cech prawdy. Te same powody, dla ktrych wymuszano od ludzi fikcyjne zeznania, dziaay w wielu dziedzinach ycia, na przykad w ustanowieniu powszech-
94
nych wyborw" w pastwie. Wydawaoby si, e pastwo moe sobie oszczdzi kopotw i kosztw zwizanych z wyborami, ktrych groteskowy charakter jest wszystkim wiadomy. W rzeczywistoci owe wybory s wane, gdy czyni wszystkich obywateli uczestnikami i wspbudowniczymi tej samej fikcji, tej samej rzeczywistoci pozornej, ktra przez to samo przestaje by cakowicie pozorna. Czwarte pytanie stawia nas rwnie w obliczu zagadkowego fenomenu. Informacje przechodzce na Zachd ze Zwizku Radzieckiego byy, oczywicie, uamkowe i niepewne; nowy ustrj odizolowa si skutecznie i obustronnie od przepywu informacji i kontaktw; wyjazdy za granic byy od dawna cile kontrolowane przez pastwo i ograniczone do zada niezbdnych dla pastwa; przekazywanie jakichkolwiek wiadomoci nieautoryzowanych do innych pastw byo automatycznie kwalifikowane jako szpiegostwo i traktowane odpowiednio. Niemniej kompletne odcicie od wiata nie byo moliwe. Pewne wiadomoci przenikay na Zachd, cho nikt nie zdawa sobie sprawy z rozmiarw represji. Co wicej, popiech i nieudolno w przygotowywaniu procesw moskiewskich sprawiy, e wyszy na jaw sprzecznoci lub najoczywiciej faszywe szczegy, na ktre cz prasy zachodniej zwrcia uwag. Czym wic tumaczy si pobaliwo, a czsto i aktywne poparcie, jakie zachodni intelektualici okazywali stalinizmowi? Uczciwi i nieprzekupni socjalici brytyjscy, Sydney i Beatrice Webb, odwiedzili parokrotnie Zwizek Radziecki w latach, gdy terror stalinowski by u szczytu; rezultatem tych wojay byo ogromne dzieo o nowej cywilizacji komunistycznej, wysawiajce sowiecki system jako wcielenie najlepszych pragnie ludzkoci o sprawiedliwoci i szczciu, co szczeglnie jaskrawo wychodzio na jaw, gdy si zestawiao w system z gnijc i skorumpowan pseudodemokracj brytyjsk; autorzy nie widzieli adnych powodw do powtpiewania w autentyczno procesw moskiewskich ani w doskonao ludowych rzdw (pierwszej prawdziwej" demokracji) w Rosji. Aprobat procesw moskiewskich wiat usysza od ludzi takich jak Leon Feuchtwanger, Romain Rolland, Henri Barbusse. Oednym z niewielu wyjtkw w tym chrze by na Zachodzie Andre Gide, ktry odwiedzi Zwizek Radziecki i wizyt swoj opisa; nie widzia on, oczywicie, niczego z okropnoci systemu, otoczony by pochlebstwami i oglda wycznie pokazowe fragmenty nieistniejcego wiata sowieckiego; niemniej wyczu dobrze uniwersalne kamstwo poza fasad, jak zobaczy; to samo dotyczy niektrych pisarzy polskich, jak Antoni Sonimski i Zygmunt Nowakowski) .
95
Osobliwy w spektakl by w rzeczy samej wielkim tryumfem ideologii nad krytyczn percepcj i zdrowym rozsdkiem. W latach wielkich czystek, to prawda, Europa ya w cieniu hitleryzmu i groza w obliczu tego ogromniejcego widma moe tumaczy, i wielu ludzi, wychowanych w liberalnej lub lewicowej tradycji, szukao w Rosji rda nadziei dla cywilizacji, zagroonej nazistowskim potopem; e gotowi byli wybaczy wiele pastwu proletariackiemu", jeli w jakimkolwiek stopniu byo ono wcieleniem tej tradycji przeciw faszystowskiemu barbarzystwu. Jednake okolicznoci te nie tumacz wszystkiego. Hitleryzm prawie nie mia faszywej fasady; jego ideologia wypowiadaa wprost jego cele: zbudowa niemieckiego giganta na kociach innych ludw lub z pracy niewolniczej niszych ras". Stalinizm natomiast nigdy nie zrezygnowa z odziedziczonej frazeologii socjalistycznej: internacjonalizm, pokj, rwno, wyzwolenie uciskanych, przyja narodw. Frazeologia ta okazaa si mocniejsza ni wszystkie dostpne fakty w oczach ludzi, ktrych zawodem byo krytyczne mylenie. Ideologia, jak si okazao, moe olepia na najbardziej naoczne realnoci. Naley przy tym zauway - a jest to punkt wany - e nie jest prawd, by Stalinowska Rosja bya rzdzona przez policj, w szczeglnoci, by policja staa ponad parti" (bya to obiekcja w postalinowskich czasach powszechnie podnoszona przez komunistw, ktrzy chcieli stalinizm reformowa; naley, powiadali oni, przywrci partii zwierzchnictwo nad policj). Wprawdzie policja miaa woln rk w aresztowaniu i zabijaniu czonkw partii, lecz tylko do pewnego stopnia; na wyszym szczeblu przeladowania, aresztowania i zabjstwa byy nakazywane lub aprobowane przez najwysze autorytety partyjne, w szczeglnoci przez Stalina. Stalin rzdzi parti przy pomocy policji, ale rzdzi ni - i caym pastwem - jako wdz partii, nie za szef suby bezpieczestwa (jest to punkt trafnie podkrelony przez Jana Jarosawskiego w jego studium o funkcjach partii w systemie sowieckim). Partia zidentyfikowaa si ze Stalinem, ale partia ani na chwil - w ramach tej identyfikacji - nie utracia peni wadzy. Zwierzchnictwo partii nad policj", ktrego w postalinowskich czasach si domagano, oznacza miao tyle, e czonkowie partii nie powinni by aresztowani bez aprobaty wadz partyjnych; lecz zasada ta bya zawsze przestrzegana; jeli nawet policja na pewnym szczeblu hierarchii aresztowaa dziaaczy partyjnych z tego szczebla, to jednak wyszy szczebel partyjny czuwa nad tymi operacjami. Policja bya narzdziem partii. System policyjny w sensie cisym, to znaczy system, w ktrym policja jest cakowicie samodzielna w swoich poczynaniach, nigdy w sowieckim pastwie nie istnia i nie mg
96
istnie, gdy oznaczaoby to, e partia utracia wadz. Nie moga za tej wadzy utraci bez ruiny caego systemu. Tak rwnie tumaczy si szczeglna rola ideologii, ustanowiona przez stalinowski system i do dzi bdca w mocy. Ideologia nie jest po prostu dodatkiem do systemu czy pomocniczym narzdziem. Jest ona absolutnym warunkiem jego istnienia i to niezalenie od tego, czy i jak jest faktycznie przez ludzi wyznawana. Socjalizm stalinowski stworzy imperium, ktrego zasad legitymizacji bya wycznie jego tre ideologiczna: ten oto fakt, e nowe pastwo jest wcieleniem interesw wszystkich ludzi pracy, w szczeglnoci klasy robotniczej, e reprezentuje ich pragnienia i aspiracje, oraz e jest tylko pierwszym etapem wiatowej rewolucji, ktra owadnie ludzkoci i przyniesie ostateczne wyzwolenie masom pracujcym. Ideologii tej system w nie moe w aden sposb, si wyzby, gdy tylko ona uzasadnia racj bytu istniejcego aparatu wadzy. Aparat ten z zaoenia jest organizmem ideologicznym i nie moe by zastpiony przez policj, armi lub jakkolwiek inn form organizacji. Nie znaczy to, e faktyczna polityka pastwa sowieckiego jest wyznaczona przez wzgldy ideologiczne. Natomiast ideologia musi istnie, aby polityk t kadorazowo usprawiedliwia. Ideologia jest w b u d o w a n a w ustrj i gra z tej racji cakiem inn rol ni w systemach, ktre zasady legitymizacji czerpi bd z wyboru, bd z dziedziczenia charyzmy monarchicznej. System ten, z jednej strony, zapewnia sobie bezkarno, gdy nie musi si tumaczy przed spoeczestwem: fakt, e reprezentuje" on interesy i pragnienia spoeczestwa, jest po prostu raz na zawsze utwierdzony w ideologii i nie moe si zmieni. Z drugiej strony wszelako, system taki wystawia si na niebezpieczestwa, na ktre nie s naraone ustroje demokratyczne: jest on mianowicie ogromnie wraliwy na ideologiczn krytyk. Dlatego midzy innymi rola, jak odgrywa w nim inteligencja i intelektualici, jest inna ni gdziekolwiek indziej. Podawanie w wtpliwo prawomocnoci systemu lub propagowanie odmiennych ideologii jest dla niego miertelnym niebezpieczestwem. Tymczasem totalitarna wadza nie moe nigdy osign doskonaoci i cakowicie zdawi krytycznego mylenia; wydaje si ona wszechmocna, gdy panuje nad wszystkimi dziedzinami ycia; zarazem jednak jest saba, bo kada szczelina w ideologicznym monolicie" jest dla niej ogromnym zagroeniem. Co wicej, trudno jest utrzyma system, w ktrym ideologia pozbawiona jest cakowicie wasnej bezwadnoci i zredukowana bez reszty do
2. Stalinowska kodyfikacja marksizmu
97
aktualnych zarzdze wadzy Naturalna logika stalinizmu sza bowiem w tym wanie kierunku: prawd jest to, co partia (tj. Stalin) mwi w tym wanie momencie; ideologia ma by pozbawiona jakiejkolwiek konsystencji i treci wasnej. Jednake, z drugiej strony, ideologia ta musi by take wykadana jako pewna oglna teoria; nie ma zatem nigdy zabezpieczenia przed moliwoci, e uzyska ona inercj wasn i zostanie zwrcona (jak to miao si sta faktycznie) przeciw jej gwnym rzecznikom i jedynie autorytatywnym interpretatorom. Pod koniec lat 30-tych wszelako takie niebezpieczestwo nie wydawao si realne. System osign swj ksztat prawie idealny: cae spoeczestwo wydawao si istnie wycznie po to, aby wypenia rozkazy pastwa uosobionego w Stalinie; spoeczestwo cywilne niemal przestao istnie. Jednym z istotnych narzdzi, sucych zniszczeniu wszelkich wizi spoecznych, by system uniwersalnego szpiegostwa; kady nie tylko by obowizany prawem i moralnoci donosi na innych, ale donosicielstwo stao si take gwnym rodkiem kariery. Rzezie trway, ale dziki temu oprniay si miejsca dla wielu nowych ludzi, aspirujcych do udziau w przywilejach klasy rzdzcej; aspiracje te musiay by opacane aktywnym udziaem w niszczeniu innych ludzi. Rwnie w ten sposb ogromne iloci ludzi staway si czynnymi wsplnikami zbrodni. Wydawao si, e ideaem socjalizmu w stalinowskiej wersji jest sytuacja, w ktrej wszyscy siedz w obozie koncentracyjnym i wszyscy s zarazem agentami tajnej policji. Ten idea trudno byo osign, ale w latach 30-tych ruch ku niemu by bardzo silny.

W latach 30-tych wszystkie dziedziny kultury w Zwizku Radzieckim poddane zostay cisej kodyfikacji i samodzielne ycie intelektualne praktycznie obumaro. Literatura pikna stopniowo i skutecznie bya redukowana do czysto polityczno-propagandowych zada: jej zadaniem bya gloryfikacja systemu sowieckiego, panegiryki na cze wodza oraz demaskowanie wrogw klasowych (w 1932 roku w rozmowie z grup pisarzy w mieszkaniu Gorkiego Stalin nada pisarzom pochlebne miano inynierw dusz ludzkich"; okrelenie to pozostao obowizujc definicj). To samo dotyczyo filmu i teatru, teatr nie zosta jednak zniszczony w takim stopniu, jak inne dziedziny, gdy pozostawa zawsze repertuar tradycyjny - gwnie
98
rosyjski, ktry by dopuszczony w takim stopniu, w jakim autorzy klasyczni zasuyli sobie na miano postpowych" lub choby niekonsekwentnie postpowych"; dotyczyo to midzy innymi Tostoja, Gogola, Czechowa, Aleksandra Ostrowskiego, Satykowa-Szczedrina, tote nawet w najgorszych latach byway w Rosji doskonae spektakle teatralne. Powieciopisarze, poeci, reyserzy filmowi przecigali si w wynajdywaniu bizantyjskich wyrazw czoobitnoci dla Stalina. Orgia pochlebstw osigna wprawdzie szczyty dopiero w latach powojennych, ale w latach 30-tych bya ju wybitnie rozwinita. Represje i kodyfikacje ideologiczne dotykay jednak rne dziedziny kultury w niejednakowym stopniu. W latach 30-tych zaczy si wprawdzie silne tendencje do marksistowskiej przebudowy niektrych dziedzin przyrodoznawstwa - mianowicie fizyki teoretycznej i genetyki, ale proces ten dopiero w pnych latach 40-tych doszed do peni. Natomiast najbardziej czue pod wzgldem ideologicznym dziedziny - filozofia, teoria spoeczna i historia (zwaszcza najnowsza i historia partii) nie tylko znalazy si pod dokadn kontrol, ale zostay doszcztnie zniszczone przez stalinowsk kodyfikacj. W niszczeniu historiografii znaczn rol odegra list Stalina do redakcji pisma Proletarskaja rewolucja" w 1931 roku zamieszczony w tyme pimie razem z odpowiedni samokrytyk redakcji. List ten w brutalny sposb pitnowa redaktorw za zamieszczenie w pimie artykuu Suckiego o stosunku bolszewikw do niemieckiej socjaldemokracji przed wojn wiatow. Chodzio o to, e Lenin, jak wynikao z artykuu, nie docenia przed wojn niebezpieczestwa centryzmu i oportunizmu w II Midzynarodwce. Oprcz napitnowania zgubnego liberalizmu pisma, ktre omielio si sugerowa, i Lenin mg czegokolwiek nie docenia, a wic popeni jaki bd, Stalin w licie narysowa cay schemat historii II Midzynarodwki, ktry od tej pory sta si obowizujcym kanonem. Chodzio nade wszystko o lewic niebolszewick II Midzynarodwki i o Trockiego. Stalin stwierdzi, e lewica socjalistyczna, chocia miaa pewne zasugi w walce z oportunizmem, popenia ogromne bdy. Ra Luksemburg i Parvus kilkakrotnie stanli po stronie mienszewikw w sporach partyjnych (m.in. w kwestii statutu partii), a w 1905 roku wymylili pmienszewicki schemat rewolucji permanentnej", ktry nastpnie przej Trocki, a ktrego fatalnym bdem byo negowanie sojuszu proletariatu z chopstwem. Co do trockizmu, to przesta on ju dawno by frakcj w ruchu komunistycznym, przeksztaciwszy si w czoowy oddzia kontrrewolucyjnej buru-
99
azji". Jest take niesychanym kamstwem twierdzenie, e do wojny Lenin nie rozumia koniecznoci przerastania rewolucji buruazyjno-demokratycznej w socjalistyczn i dopiero potem przej t ide od Trockiego. List Stalina utrwali raz na zawsze zasady, ktrych historiografia sowiecka miaa si trzyma: Lenin mia zawsze racj, tym samym partia bolszewicka bya i jest nieomylna, mimo e wlizguj si do niej czasem wrogowie, ktrzy usiuj - bezskutecznie - wypaczy suszn lini; poza bolszewikami wszystkie kierunki w ruchu socjalistycznym byy i s siedliskami zdrady, a w najlepszym razie cikich bdw. Los Ry Luksemburg zosta na dalsze lata w historiografii przypiecztowany; ocena Trockiego take w sposb ostateczny zaatwia problem. Trzeba byo jednak czeka jeszcze kilka lat, zanim wszystkie problemy historii, filozofii i nauk spoecznych zostay definitywnie rozstrzygnite. Stao si to za spraw ksiki pod tytuem Historia WKP (b). Krtki kurs. Ksika ta ukazaa si w 1938 roku jako dzieo anonimowej komisji; Stalin by zidentyfikowany tylko jako autor sawnego rozdziau czwartego O materializmie dialektycznym i historycznym", gdzie wyoone s obowizujce kanony wiatopogldu partii". Po wojnie jednake ogoszono oficjalnie, e caa ksika jest dzieem Stalina i pod jego nazwiskiem miaa si ukaza jako kolejny tom dzie wodza (do czego wszake nie doszo wskutek mierci tego). Historia pisania tego dziea nie jest znana; prawdopodobnie zostao ono istotnie w wikszej czci sporzdzone przez grup stalinowskich skrybw, a nastpnie zredagowane ostatecznie przez generalnego sekretarza (czytelnik w wielu miejscach rozpoznaje nieomylnie jego styl, w szczeglnoci tam, gdzie mowa o rnego rodzaju zdrajcach i odchylecach, charakteryzowanych jako kary biaogwardyjskie", ndzne sugusy faszystw" itp.). Kariera Krtkiego kursu jest zjawiskiem niezwykym w historii sowa drukowanego. Ksika ta, drukowana w Zwizku Radzieckim w wielomilionowych nakadach, staa si na nastpne pitnacie lat absolutnie obowizujcym podrcznikiem ideologicznym dla wszystkich obywateli. Nakady jej prawdopodobnie mogyby konkurowa tylko z zachodnimi edycjami Biblii. Wykadana bya wszdzie i nieustannie: w wyszych klasach szkoy redniej, na wszystkich uczelniach wyszych, na wszelkiego rodzaju kursach partyjnych i innych; gdziekolwiek czegokolwiek uczono, Krtki kurs by nieodmiennie gwnym daniem w strawie duchowej sowieckich obywateli; byoby niezwykym wyczynem, gdyby kto umiejcy czyta tekstu tego nie zna, przewanie jednak ludzie zmuszeni byli do wielokrotnej lektury, a partyjni propagandzici i wykadowcy znali j praktycznie na pami.
100
Krtki kurs pod innym jeszcze wzgldem pobi wiatowe rekordy. Mona przypuszcza, e wrd ksiek pretendujcych do tego, i stanowi wykad historyczny, nie ma drugiej o takim zagszczeniu kamstw i przemilcze. Zgodnie z tytuem, jest to historia partii bolszewickiej od chwili jej powstania, ale czwarty rozdzia ponadto wprowadza czytelnika we wszystkie generalne kwestie historii ludzkoci i wykada poprawn" wersj marksistowskiej filozofii i teorii spoeczestwa. Wykad obfituje w moray, jakie wynikaj z historycznych wydarze; moray te stanowi zasady dziaania partii bolszewickiej i wiatowego ruchu komunistycznego. Wyniki wykadu historycznego s proste: czytelnik ma si dowiedzie, e partia bolszewicka, pod genialnym przywdztwem Lenina i Stalina, od pocztku i nieodmiennie prowadzia t sam suszn polityk, ktrej suszno potwierdzi ostatecznie sukces rewolucji padziernikowej. Lenin jest cigle na pierwszym miejscu w historii, Stalin zaraz po nim. Niektrzy drugo- i trzeciorzdni dziaacze, ktrzy zdyli umrze przed wielkimi czystkami s take wspomniani krtko w odpowiednich miejscach; co do czoowych przywdcw, ktrzy obok Lenina stworzyli parti, przeprowadzili rewolucj i zbudowali pastwo sowieckie, to bd nie s oni wspominani w ogle, bd wystpuj tylko jako przewrotni zdrajcy i sabotayci, ktrym udao si wlizn do partii i ktrzy od pocztku swej kariery zajmowali si wycznie szkodnictwem i spiskowaniem przeciw partii. Stalin sam pojawia si od pocztku jako nieomylny przywdca, wierny wsppracownik, najbliszy przyjaciel i najlepszy ucze Lenina. Czytelnik w oglnoci odnosi wraenie, e Lenin od lat modzieczych mia gotowy plan rozwoju historycznego ludzkoci, a kolejne jego dziea byy z gry pomylan realizacj tego planu. Krtki kurs ustanowi nie tylko cay schemat bolszewickiej mitologii, cznie z kultem Lenina i Stalina, ale take dokadnie zrytualizowane reguy tego kultu: wiadomo byo od tej pory, e w omawianiu wszystkich zagadnie, o jakich ksika traktuje, partyjni pisarze, historycy i propagandzici nie mog odstpi od adnej formuy skanonizowanej i obowizani s powtarza literalnie wszystkie wyraenia dziea. Krtki kurs nie by po prostu ksik historyczn pen faszw, ale potn instytucj spoeczn: jednym z najwaniejszych instrumentw, za pomoc ktrych partia miaa sprawowa wadz nad umysami i niszczy zarwno mylenie krytyczne, jak pami spoeczestwa o wasnej przeszoci. W tym sensie rola tej ksiki mieci si dokadnie w schematach totalitarnego pastwa, jakie za czasw Stalina zostao zbudowane. W rzeczy samej, ustrj totalitarny, aby osign idealn form i unicestwi spoe-
101
czestwo cywilne, musi wykorzeni wszystkie nieupastwowione formy ycia, z ktrych kiedykolwiek mogoby wyrosn zagroenie: w szczeglnoci wic musi mie narzdzia, ktre niszcz moliwo myli samodzielnej oraz pami - a to ostatnie zadanie jest wybitnie wane, lecz bardzo trudne. Nieustanne pisanie na nowo historii, faszowanie informacji historycznych i wykrelanie z historii rnych wydarze, osb i myli jest nieodzown czci totalitarnego mechanizmu. W ideologii sowieckiej byo nie do pomylenia, aby o ktrym przywdcy, nastpnie zamordowanym, wolno byo powiedzie, i kiedy dobrze suy partii, a nastpnie si stoczy: kto w kocu zosta ogoszony zdrajc, musia by zdrajc od pocztku. Kto nie by oficjalnie i publicznie ogoszony zdrajc, lecz po prostu umiercony, przestawa istnie na wieki. Wszyscy czytelnicy ksiek sowieckich znaj egzemplarze rnych dzie, ktre nadal byy w obiegu, lecz w ktrych starannie wyskrobywano, na przykad, nazwisko tumacza albo redaktora. Jeli zdrajca by sam autorem, to ksika, oczywicie, znikaa cakowicie z obiegu, a nieliczne ocalae egzemplarze strzeone byy w bibliotecznych prohibitach; dotyczyo to rwnie ksiek, ktre w treci byy nienagannie stalinowskie; chodzio o to - jak we wszelkim myleniu magicznym - e kada rzecz, z ktr nieczysta sia miaa do czynienia, jest tym samym nieodwoalnie skaona i powinna by nie tylko usunita na mietnik, ale take zapomniana; tak to obywatele sowieccy mieli prawo pamita nazwiska niektrych zdrajcw, wymienionych w Krtkim kursie i wymienia je, ale nieodmiennie w kontekcie rytualnych formu potpiajcych; co do innych nazwisk diabelskich, miay one by po prostu zapomniane i nikt nie odwaa si ich wymienia. Egzemplarze starych gazet i czasopism staway si trefne z dnia na dzie, jeli zawieray artykuy lub fotografie zdrajcw. Przeszo musiaa by bez przerwy modelowana na nowo, przy czym - co jest wan i charakterystyczn cech stalinizmu chodzio o to, aby wszyscy wiedzieli, e tak wanie si dzieje i znali mechanizm, prosty zreszt, tych faszerstw, ale zarazem nigdy nie odwayli si o nim wspomnie. W Zwizku Radzieckim byo w oglnoci wiele zjawisk, ktre byy ukrywane na niby", to znaczy ukrywane w tym sensie, e nigdy niewspominane publicznie, ale zarazem za wol wadzy znane wszystkim. Obozy koncentracyjne nie byy wspominane w gazetach, ale niepisanym obowizkiem obywatela byo wiedzie o ich istnieniu; nie chodzio po prostu o to, e i tak nie mona byo takich faktw ukry, ale o to, e obywatel powinien by mie nieartykuowan pami o pewnych realnociach ycia, podczas gdy jego publiczne wypowiedzi miay by z t real-
102
noci sprzeczne. System sowiecki zmierza do budowania podwjnej wiadomoci: na zebraniach czy nawet w rozmowach prywatnych ludzie byli obowizani powtarza rytualne groteskowe kamstwa o wiecie, swoim pastwie, o sobie samych; zarazem jednak powinni byli utrzymywa milczc pami o pewnych realnych stronach sowieckiej rzeczywistoci, a to nie tylko dlatego, by yli nieustannie na odpowiednim poziomie strachu, ale rwnie dlatego, e powtarzajc raz po raz urzdowe kamstwa i wiedzc, e s kamstwami, wszyscy obywatele stawali si wsplnikami partii i pastwa w kamstwie. Nie byo wcale podane, aby ludzie wierzyli literalnie w absurdy, ktre stanowiy tre ycia publicznego w Zwizku Radzieckim: jeli zdarzali si tacy, ktrzy w nie prawdziwie wierzyli i zapominali zupenie o wiecie realnym, stawali si oni niejako we wasnym sumieniu niewinni, a przeto bardziej skonni do ulegania autonomicznej sile ideologii komunistycznej. Jednak doskonae posuszestwo zakadao, i ludzie wiadomi s tego, e obowizujca ideologia nie ma adnej siy wasnej, lecz rne jej elementy mog by z dnia na dzie zmieniane i odwoywane przez wodza stosownie do potrzeb chwili, przy czym naley udawa, e nic si nie zmienio i e przeszo ideologii bya odwiecznie taka sama, jak teraniejszo (Lenin, jak Stalin podkrela, niczego nie doda do marksizmu, lecz go tylko rozwin; podobnie sam Stalin). Aby jednak mie wiadomo, e ideologia partii jest tylko tym, o czym wdz w danej chwili mwi, e jest, trzeba przechowywa podwjn wiadomo: trzeba publicznie wyznawa ideologi jako skamieniay katechizm, a prywatnie lub pwiadomie wiedzie, e jest ona cakowicie plastycznym narzdziem w rkach partii (tj. Stalina). Trzeba zatem wierzy nie wierzc" i taki wanie stan wiadomoci staraa si partia wzbudzi i utrzyma w swoich czonkach i w miar monoci w caym spoeczestwie, aby w ten sposb wszystkich niejako uczyni odpowiedzialnymi za ustrj. Ludzie, ktrzy sami niedojadali i yli w niedostatku najbardziej elementarnym, powtarzali na zebraniach oficjalne kamstwa o dobrobycie sowieckiego ludu i w jaki osobliwy sposb sami na wp w nie wierzyli; wszyscy wiedzieli o tym, co jest suszne", przy czym granica midzy tym, co suszne" w sensie co naley mwi", a tym, co suszne" - w sensie prawdziwe" - ulegaa dziwnemu zatarciu. Poniewa wiadomo byo, e prawda jest partyjna", kamstwo rzeczywicie stawao si prawd, nawet jeli przeczyo to najbardziej oczywistemu dowiadczeniu. To ycie w podwjnej rzeczywistoci byo jednym z najosobliwszych osigni stalinowskiego systemu.
103
Krtki kurs by doskonaym podrcznikiem sfaszowanej pamici i rozdwojonej rzeczywistoci: jego kamstwa i przemilczenia byy zbyt oczywiste, aby mogy uj uwadze czytelnikw, ktrzy byli wiadkami opisywanych wydarze: czonkowie partii, oprcz najmodszych, wiedzieli kim by Trocki i wiedzieli, jak si odbywaa kolektywizacja rolnictwa w Rosji. Jednake, zmuszeni do powtarzania wersji Krtkiego kursu byli oni wspbudowniczymi nowej przeszoci i brali j na serio jako partyjn prawd". Mogli najzupeniej szczerze oburza si, gdy ktokolwiek, w imi najoczywistszej empirii, kwestionowa t prawd". Tak to ideologia stalinizmu produkowaa rzeczywicie, zgodnie z zaoeniami, nowego czowieka" sowieckiego: ideologicznego schizofrenika, szczerego kamc, czowieka gotowego do nieustannych i dobrowolnych samookalecze umysowych. Szczeglnym osigniciem Krtkiego kursu jest, jak wspomniano, nowy wykad materializmu dialektycznego i historycznego - kompletny katechizm marksizmu dla caego pokolenia. Wykad ten nie zawiera waciwie niczego nowego w stosunku do uproszczonych wersji marksizmu, jakie mona byo znale na przykad w podrczniku Bucharina. Ma jednak t zalet, e wszystko tam jest dokadnie ponumerowane i uoone w systematyczny porzdek. Podobnie, jak cay Krtki kurs, ten wykad marksizmu ma znaczne zalety dydaktyczne: bardzo atwo go sobie przyswoi i zapamita. Wedle tego wykadu materializm dialektyczny, czyli filozofia marksizmu, obejmuje materiaistyczne ujcie wiata oraz metod dialektyczn. Metoda ta skada si z czterech cech" albo praw. Pierwsze prawo gosi, e wszystko w wiecie jest powizane ze sob i e trzeba natur rozpatrywa jako jedn cao. Drugie - e wszystko w wiecie znajduje si w nieustannym ruchu, zmianach i rozwoju. Trzecie - e w rozwoju wszystkich dziedzin rzeczywistoci jakociowe zmiany powstaj w wyniku gromadzenia si zmian ilociowych. Na czwartym miejscu wreszcie mamy prawo jednoci i walki przeciwiestw", ktre orzeka, e we wszystkich zjawiskach natury zawarte s wewntrzne sprzecznoci, i e treci" rozwoju jest wanie walka tych sprzecznoci; ow sprzeczno wiata wida w tym, e wszystkie zjawiska maj swoj stron pozytywn i negatywn, przeszo i przyszo; walka przeciwiestw wystpuje przeto jako walka starego z nowym". W tym wykazie praw dialektyki uderza, jak wida, nieobecno prawa negacji negacji", o ktrym pisa zarwno Engels, jak Lenin w swoich Zeszytach. Powody tego opuszczenia nie s wyjanione. Po prostu od tej pory dialektyka miaa sobie liczy cztery prawa, a nie wicej. Przeciwiestwem
104
dialektyki jest metafizyka". Metafizykami s filozofowie i uczeni buruazyjni, ktrzy przecz poszczeglnym albo wszystkim wanie wymienionym prawom, a wic polecaj rozwaa zjawiska w izolacji, nie za w powizaniach wzajemnych, twierdz, e nic si w wiecie nie zmienia, nie uznaj zmian jakociowych powstajcych w wyniku zmian ilociowych oraz odrzucaj wewntrzne sprzecznoci w wiecie. Co si tyczy materialistycznej interpretacji wiata, to skadaj si na ni, w ujciu Stalina, trzy zasady. Pierwsza gosi, e wiat jest z natury materialny i e wszystkie zjawiska s formami ruchu materii; druga - e materia albo byt jest obiektywn rzeczywistoci", ktra istnieje poza wiadomoci i niezalenie od niej; trzecia wreszcie - e wszystko w wiecie jest poznawalne. Co do materializmu historycznego, to Stalin wyranie przedstawia go jako logiczn konsekwencj materializmu dialektycznego (do czego mg znale a s u m p t w niektrych sformuowaniach Engelsa, Plechanowa i Bucharina); skoro mianowicie materia jest pierwotna, a wiadomo wtrna", to wynika std, e rwnie w zjawiskach spoecznych ycie materialne ludzi (czyli produkcja i stosunki produkcji) jest pierwotne albo jest obiektywn rzeczywistoci", podczas gdy ycie duchowe jest jego wtrnym odbiciem". Nie jest bliej wyjanione, w jaki sposb taka dedukcja jest logicznie moliwa. Znajdujemy dalej Marksowskie formuy o bazie i nadbudowie, o klasach i walce klasowej, o zalenoci ideologii, a take wszystkich innych form nadbudowy od stosunkw produkcji, o bdzie tych, ktrzy upatruj si sprawcz rozwoju spoecznego w warunkach geograficznych albo demograficznych i o rozwoju techniki jako gwnej sprynie historii. Mamy take opis piciu formacji spoeczno-ekonomicznych, ktre po sobie kolejno nastpoway: spoeczestwo pierwotne, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm. Nastpstwo tych formacji jest konieczne i powszechnie obowizujce w dziejach. Marksowski azjatycki sposb produkcji" nie jest w ogle wspomniany (prawdopodobne powody tego pominicia byy omwione uprzednio). Wyliczenie piciu formacji", ktre miay by odtd obowizujce dla rozwoju historycznego wszystkich krajw, byo nie lada orzechem do zgryzienia dla historykw. Mieli oni teraz udowodni, e schemat pasuje do wszystkich czci wiata i znajdowa spoeczestwo niewolnicze" albo feudalizm w krajach, w ktrych do tej pory nikt o takich rzeczach nie sysza. Co wicej, poniewa kapitalizm utrwali si w wyniku rewolucji buruazyjnej, a socjalizm - rewolucji socjalistycznej, naleao oczekiwa,
105
e rwnie dla dawnej historii taki sam schemat obowizywa. Istotnie Stalin oznajmi (albo udowodni" - gdy sowa te w jzyku sowieckiej filozofii oznaczay to samo w zastosowaniu do klasykw marksizmu-leninizmu), e ustrj feudalny powsta z niewolniczego w wyniku rewolucji niewolnikw. Powtrzy, w tym punkcie, wasne swoje spostrzeenie wypowiedziane w przemwieniu z 19 lutego 1933 roku: rewolucja niewolnikw zlikwidowaa ustrj niewolniczy, ale na miejsce dawnych wyzyskiwaczy postawia panw feudalnych. Od tej pory historycy musieli rwnie zadawa sobie trud odkrycia owej rewolucji niewolnikw", ktra stworzya panw feudalnych. Dzieo Stalina powitane zostao przez zgodny chr ideologw i filozofw sowieckich jako szczytowe osignicie filozofii marksistowskiej i przeomowa chwila w dziejach filozofii w ogle. Do tego wanie twierdzenia, to jest do panegirykw na cze broszurki Stalina - sprowadzia si niemal cakowicie filozofia sowiecka na nastpne pitnacie lat. Wszystkie podrczniki i artykuy filozoficzne ukadane byy niezmiennie wedug tego samego schematu: cztery cechy" dialektyki, trzy zasady materializmu. Rola filozofw polegaa gwnie na wyszukiwaniu przykadw, ktre pokazyway, e co si z czym w wiecie czy (co potwierdzao wybornie pierwsze prawo dialektyki) albo e co si zmienia (potwierdzenie drugiego prawa) itd. Filozofia w sposb ostateczny zostaa zdegradowana do narzdzia nieustajcych pochlebstw na cze wodza. Wszyscy pisali zupenie jednakowym stylem, adnego autora niepodobna byo odrni od innych ani w treci, ani w formie. Te same, nudne i sztampowe formuy powtarzane byy bez koca, bez najmniejszej prby wasnej myli (jeli bya jaka taka prba, choby najbardziej niemiaa, choby pena nieodzownych czoobitnoci, naraaa niechybnie autora na ataki). Istotnie, prbowa powiedzie w filozofii cokolwiek we wasnym imieniu, to tyle co oznajmi porednio, e Stalin jakiej sprawy wanej zaniedba poruszy w swoim dziele. Prbowa pisa wasnym stylem - to szuka niebezpiecznego wyrnienia i wrcz pretendowa do tego, e mona co wyoy lepiej ni wdz. W ten to sposb powstaway w sowieckiej filozofii zway zadrukowanego papieru, rozwadniajce bez koca czwarty rodzia Krtkiego kursu. W porwnaniu z produkcj filozoficzn tych lat nawet spory dialektykw" i mechanicystw" musiay si wydawa epok miaej, twrczej i samodzielnej myli. Historia filozofii upada niemal zupenie: wydawano jeszcze w latach 30-tych nieliczne tumaczenia klasykw filozofii, ale tylko tych, ktrzy cieszyli si reputacj (zasuon lub nie) materialistw" lub pisali trak-
106
taty antyreligijne: czytelnik sowiecki mg wic dosta do rki, od czasu do czasu, pamflet antykocielny Holbacha czy Woltera albo, w lepszym wypadku, tekst Bacona lub Spinozy. Ukazyway si take dziea Hegla, ktry by ju kanonizowany jako dialektyk". Jednake przez okoo czterdzieci lat czytelnik ten nie mia dostpu na przykad do dzie Platona, nie mwic 0 bardziej zjadliwych idealistach. Filozofowie cytowali wycznie klasykw marksizmu-leninizmu", to jest (w kolejnoci czstotliwoci cytatw) Stalina, Lenina, Engelsa i Marksa (w wymienianiu klasykw obowizywa, oczywicie, odwrotny porzdek). Wydawao si, e sytuacja ideologiczna, stworzona przez publikacj Krtkiego kursu, osigna ju ksztat ostateczny i doskonay; lata powojenne miay jednak udowodni, e tak nie byo i e mogo by jeszcze gorzej. Nie naley jednak sdzi, e marksizm skatechizowany przez Stalina odbiega w istotny sposb od leninizmu. Bya to wersja marksizmu uboga 1 prymitywna, lecz nie byo w niej prawie niczego nowego w stosunku do istniejcego zasobu doktryny. Jeli w caoci rozwaamy dziea Stalina sprzed 1950 roku, znajdujemy tam bardzo niewiele skadnikw, ktre mona by uzna za nowe. W gruncie rzeczy sprowadzaj si one do dwch: twierdzenie, e mona zbudowa socjalizm w jednym kraju (rozwaalimy ju uprzednio sens tej teorii); twierdzenie, e w miar postpw budownictwa socjalistycznego walka klasowa musi si zaostrza (twierdzenie, ktre byo nadal wane wtedy, kiedy Stalin stwierdzi, e antagonistyczne klasy przestay istnie w Zwizku Radzieckim; klas nie byo, ale walka klasowa wci si zaogniaa); co do twierdzenia, e zanim pastwo obumrze w spoeczestwie komunistycznym, musi ono zosta, na mocy dialektycznej operacji, maksymalnie wzmocnione (teori t sformuowa Stalin, jak si zdaje, po raz pierwszy w przemwieniu z 12 stycznia 1933 na plenum KC), to byo ono powtrzeniem myli Trockiego z lat wojny domowej. Oba ostatnie elementy stalinowskiej teorii byy po prostu uzasadnieniem policyjnych metod rzdzenia spoeczestwem i na tym wyczerpywa si ich sens. Jednake raz jeszcze naley powtrzy: konstytutywn cech Stalinowskiej ideologii nie bya jej tre - pomimo, e ideologia wymagaa katechizacji - ale sam fakt istnienia najwyszego autorytetu, ktry o kwestiach ideologicznych bezapelacyjnie rozstrzyga, a wic doskonaa instytucjonalizacja ideologii i podporzdkowanych jej obszarw (czyli prawie caoci ycia duchowego). Jedno teorii i praktyki" zostaa osignita w jednoci politycznego, policyjnego i teoretycznego autorytetu.
107
Co si za tyczy Stalinowskiego diamatu" i histmatu", to stanowiy one wysuszon i schematyczn wersj tego marksizmu, ktrego twrcami byli w Rosji Plechanow, Lenin i Bucharin; istotn cech tego marksizmu byy pretensje kosmiczne, przekonanie, e dialektyka formuuje uniwersalne prawa", obowizujce wszystkie obszary wiata i e historia ludzka jest szczeglnym przypadkiem dziaania tych praw. Ten marksizm pretendowa zatem do naukowoci" w takim samym sensie, jak astronomia i przypisywa procesom spoecznym rwnie obiektywny" i rwnie przewidywalny charakter, jak wszystkim innym. W tym sensie porzuca on rdzennie Marksowski punkt widzenia - zrekonstruowany przez Lukacsa i Korscha - wedle ktrego w szczeglnym przypadku wiadomoci proletariackiej proces spoeczny i wiadomo tego procesu zbiegaj si w jedno, a tak samo zbiegaj si wiedza o spoeczestwie i praktyka jego rewolucyjnej przebudowy. Stalin przej zatem popularny naturalizm, ktry dominowa w marksizmie II Midzynarodwki, a w ktrym nie byo miejsca na swoicie Marksowskie rozumienie jednoci teorii i praktyki". Zasada sama bya, oczywicie, werbalnie uznana i podkrelana przy kadej okazji zarwno przez Stalina samego, jak jego filozofw. Jednake jej sens zosta zredukowany do oglnego zalecenia, i obowizuje prymat" praktyki nad teori i teoria ma suy" praktyce. Zastosowaniem tej zasady byy naciski na uczonych (narastajce zwaszcza od pocztku lat 30-tych, kiedy to przeprowadzona zostaa ideologiczna rekonstrukcja Akademii Nauk), aby zajmowali si wycznie sprawami, ktre mog przynie dorany profit w przemyle. Naciski te dziaay we wszystkich naukach przyrodniczych, rwnie w matematyce, gdzie jednak byy mniej grone (matematyka nigdy prawie nie bya kontrolowana ideologicznie co do treci w Zwizku Radzieckim - nawet wszechwiedzcy ideologowie nie udawali, e rozumiej z niej cokolwiek; pozwolio to naukom matematycznym zachowa wszystkie standardy i uchronio cigo matematyki rosyjskiej przed zniszczeniem). Jedno teorii i praktyki" obowizywaa, oczywicie, take w naukach humanistycznych, jednake sens jej by inny. Najoglniej mwic, tendencja ustroju sowieckiego w stosunku do nauki bya taka: nauki przyrodnicze s na usugach przemysu, za nauki humanistyczne na usugach partyjnej propagandy. Jedno teorii i praktyki" w historii, filozofii, historii literatury i sztuk polega miaa na tym, by nauki te suyy partii i pastwu", czyli zajmoway si gwnie krzewieniem i utrwalaniem aktualnych zarzdze i aktualnej linii partyjnej. Domaganie si od nauk przyrodniczych, by cakowicie nastawiy si na badania, ktre mona wprost spoytkowa w technice, przynioso znaczne
108
szkody rozwojowi nauki wskutek systematycznego ograniczania istotnych dziedzin, bez ktrych rwnie techniczna podno nauki szybko upada. Jeszcze bardziej niszczce skutki przyniosy jednak prby ideologicznej kontroli nad sam treci nauk przyrodniczych (a nie tylko zakresem bada) z punktu widzenia marksistowskiej poprawnoci. W latach 30-tych rozpoczy si ju ataki na idealistyczn" teori wzgldnoci, prowadzone przez filozofw bd nieudanych fizykw (celowa w tym A. A. Maksimw). W tych latach rozpocz rwnie karier Trofim D. ysenko, ktry mia zrewolucjonizowa sowieckie nauki biologiczne z punktu widzenia marksizmu-leninizmu oraz pognbi buruazyjn" genetyk Mendla i Morgana. ysenko by agronomem i zajmowa si rnymi technikami rolniczymi, ktre wczenie postanowi rozwin do poziomu generalnej teorii marksistowskiej genetyki. Razem ze swoim wsppracownikiem I. I. Prezentem j atakowa w drugiej poowie lat 30-tych teori dziedzicznoci nowoczesnej genetyki i stara si wykazywa, e za pomoc odpowiednich zmian w otoczeniu organizmw mona niemal cakowicie unicestwi wpyw dziedzicznoci, e sam gen jest buruazyjnym wymysem, podobnie jak odrnienie genotypu i fenotypu. Nietrudno byo przekona wadze partyjne i samego Stalina, e nowa teoria, ktra odrzuca niemierteln substancj dziedzicznoci" i gosi nieograniczone moliwoci przeksztacania organizmw ywych za pomoc zmian rodowiskowych, jest zarwno zgodna z marksizmem-leninizmem (wszystko si zmienia"), jak te pasuje doskonale do ideologii, ktra gosi, e ludzie, a zwaszcza ludzie sowieccy, s do wszystkiego zdolni i mog przeobraa natur w dowolny sposb. Jako ysenko rycho zdoby sobie poparcie partii, a wpyw jego na instytucje naukowe, czasopisma, profesury itd. rs stopniowo w latach 30-tych, aby zakoczy si cakowitym tryumfem rewolucyjnej nauki w 1948 roku (o czym mowa bdzie na stosownym miejscu). Partyjna propaganda sawica odkrycia ysenki trwaa nieprzerwanie mniej wicej od 1935 r., a oponenci, ktrzy wykazywali, e eksperymenty, na ktrych caa teoria si opiera, s bezwartociowe z punktu widzenia naukowych standardw, zostali rycho uciszeni. Wybitny genetyk rosyjski Nikoaj I. Wawiow, ktry odmwi przyczenia si do socjalistycznej genetyki, zosta w 1940 roku aresztowany i zgin w obozie koncentracyjnym na Koymie. Wikszo sowieckich filozofw, jak naleao oczekiwa, entuzjastycznie popara ysenkowsk teori. Kariera ysenki (co do ktrego nikt dzi nie ma wtpliwoci, e by po prostu nieukiem i szarlatanem) bya, ju w tym okresie, pouczajcym obja-
109
wem funkcjonowania caego systemu sowieckiego, nie tylko w nauce i kulturze, ale take w ekonomii i administracji. Ju wwczas widoczne byy te samoniszczycielskie cechy ustroju, ktre miay si nastpnie jeszcze bardziej rozwin: poniewa partia ma sprawowa wadz nieograniczon nad wszystkimi dziedzinami ycia, a cay system zbudowany jest hierarchicznie, wedle zasady jednokierunkowego strumienia rozkazw, tedy jest rzecz naturaln i nieuchronn, e we wszystkich dziedzinach ycia szanse indywidualnej kariery zale od tego, czy dany osobnik jest bardziej posuszny, bardziej gotw do donosicielstwa i pochlebstwa, podczas gdy zdolno do inicjatywy, wasne zdanie i minimalny choby szacunek dla prawdy s cechami wybitnie negatywnymi. W warunkach, w ktrych gwn trosk wadzy jest utrwalanie i rozszerzanie samej wadzy, negatywna selekcja ludzi, ktrzy we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego osigaj sukcesy, jest nieuchronnym skadnikiem mechanizmu ustrojowego i nie omija ani nauki (tym bardziej, im bardziej jest ona ideologicznie kontrolowana), ani administracji gospodarczej. Nieudolno ekonomiczna i marnotrawstwo s w systemie typu sowieckiego wbudowane w mechanizm rzdzenia; zarwno ujemna selekcja ludzi, ktrzy dochodz do waniejszych pozycji w aparacie wadzy, jak niesychanie niesprawny system informacji (tajno jako zasada uniwersalna, wielo politycznych barier informacyjnych) s z koniecznoci potnymi hamulcami rozwoju gospodarczego; wszelkie pniej wprowadzone prby racjonalizacji ekonomicznej okazay si do pewnego stopnia skuteczne, ale ich skuteczno jest odwrotnie proporcjonalna do zasad totalitarnego rzdzenia, czyli do ideau jednoci", ktr stalinowski system doprowadzi niemal do perfekcji. Jeszcze jedn charakterystyczn cech w kulturze sowieckiej lat 30-tych naley zanotowa: rosncy nacjonalizm rosyjski. Rwnie pod tym wzgldem mamy do czynienia z zalkami, ktre miay rozkwitn dopiero pniej; niemniej byy ju wtedy widoczne. Od pocztku lat 30-tych pojawia si w przemwieniach Stalina motyw silnej Rosji", ktr trzeba stworzy i ktr stworzy socjalistyczna wadza. Wtek patriotyzmu staje si coraz pospolitszy w propagandzie, przy czym patriotyzm sowiecki i patriotyzm rosyjski zlewaj si w jedno. Coraz wicej powodw do chway odnajduje si w historii Rosji i coraz bardziej podkrela dum narodow i samowystarczalno. Niektre narody, jak na przykad Uzbecy, ktre ongi posugiway si alfabetem arabskim, potem za otrzymay w darze od wadzy sowieckiej alfabet aciski, zostay zmuszone do przejcia na cyrylic; jedno pokolenie musiao kolejno uywa trzech alfabetw. Idea naro-
110
dowych kadr", ktre miay sprawowa wadz w nierosyjskich republikach, rycho staa si fikcj: w aparacie partyjnym i pastwowym faktyczn, jeli nieformaln, wadz sprawowali z reguy mianowani przez centrum Rosjanie. Ideologia potgi pastwowej staje si stopniowo nieodrnialna od imperialnej ideologii Rosji. Marksizm jako obowizujca ideologia pastwa sowieckiego, przesta wczenie odgrywa jakkolwiek rol jako samodzielny czynnik, ktry by wpywa na faktyczn polityk pastwa. Musia on mie z koniecznoci tre tak mglist i oglnikow, aby mona byo z jego pomoc usprawiedliwia jakiekolwiek aktualne posunicia w polityce wewntrznej i zagranicznej: NEP czy kolektywizacj, przyja z Hitlerem czy wojn z Hitlerem, wszelkie zacienienia" czy rozlunienia" wewntrznego reymu itd. Istotnie, skoro teoria gosi, e wprawdzie" nadbudowa jest zarwno tworem, jak narzdziem bazy, ale z drugiej strony" sama wywiera wpyw odwrotny na baz, wwczas wszelkie wyobraalne metody pastwowej regulacji ycia ekonomicznego, a take wszelkie formy zwikszonego lub zmniejszonego nacisku na kultur, bd zgodne z marksizmem. Jeli z jednej strony" jednostki nie tworz historii, ale z drugiej strony" wybitne jednostki, ktre rozumiej koniecznoci dziejowe, odgrywaj znaczn rol (a na jedno i drugie s odpowiednie cytaty z Marksa i Engelsa), to bdzie si zawsze w zgodzie z marksizmem, czy si chce uzasadni bosk cze oddawan socjalistycznemu samodziercy, czy - przeciwnie - potpi j jako sprzeczne z marksizmem odchylenie". Jeli z jednej strony" wszystkie narody maj prawo do samostanowienia, ale z drugiej strony" interes wiatowej rewolucji socjalistycznej stoi ponad wszystkim, to kada moliwa polityka w zakresie dawienia narodowych aspiracji nierosyjskich ludw imperium - bezwzgldna lub rozluniona - niechybnie bdzie marksistowska". Ot marksizm Stalinowski by budowany wedle takich wanie zasad: z jednej strony", z drugiej strony", wprawdzie... lecz" itd. Mtno i nieokrelono doktryny nazywana bya dialektyk". Pod tym wzgldem zarwno funkcje, jak tre oficjalnego sowieckiego marksizmu nie ulegy zmianie w postalinowskich czasach. Marksizm sta si po prostu retoryk, ktra suy usprawiedliwianiu Realpolitik wielkiego imperium. Mechanizm tej metamorfozy by zreszt cakiem prosty; skoro Zwizek Radziecki jest z definicji orodkiem postpu ludzkoci, tedy wszystko, co suy jego interesom, jest postpowe, a wszystko, co si im sprzeciwia wsteczne. Carowie nieraz popierali aspiracje maych narodw, jeli to mogo podwaa pozycje ich wielkich konkurentw; zreszt wikszo mocarstw
3. Komintern i ideologiczna rekonstrukcja midzynarodowego komunizmu
111
robia to samo. T sam polityk uprawia od samego pocztku Zwizek Radziecki, z t jednak rnic, e nosia ona inn nazw: nawet feudalni szejkowie czy azjatyccy ksita, o ile buntuj si przeciw imperializmowi, odgrywaj obiektywnie" postpow rol - jak Stalin zaznacza - bo tworz wyrwy w wiatowym systemie imperialistycznym. Byo to najzupeniej zgodne z Leninowsk teori rewolucji jako procesu globalnego, w ktrym nie tylko mog, ale musz uczestniczy siy niesocjalistyczne i nieproletariackie, a nawet, z punktu widzenia marksistowskich kryteriw, reakcyjne". Te reakcyjne siy nabieraj natychmiast i w sposb dialektyczny sensu postpowego", jeli ich denia s sprzeczne z interesami innych mocarstw wiatowych. Podobnie - co byo prawd aksjomatyczn od 1917 roku - skoro Zwizek Radziecki jest z definicji ostoj wyzwolenia wszystkich narodw, tedy kada inwazja na kraj obcy i powikszenie terytorium kosztem ssiadw jest automatycznie wyzwoleniem, nie za inwazj. Marksizm dostarczy sowieckiemu pastwu frazeologii, ktra bya znacznie skuteczniejsza jako narzdzie imperialnej polityki anieli wszystkie niedone i wrcz mieszne zasady, jakimi carska Rosja usprawiedliwiaa swoje panowanie nad innymi ludami.
3, Komintern i ideologiczna rekonstrukcja midzynarodowego komunizmu

Proces stalinizacji obj naturalnym biegiem rzeczy cay wiatowy ruch komunistyczny Przez pierwsze dziesiciolecie swego istnienia III Midzynarodwka bya jeszcze miejscem star i dyskusji midzy rnymi wariantami ideologii komunistycznej, z czasem jednak zostaa cakowicie podporzdkowana Stalinowskiemu kierownictwu i staa si organem sowieckiej polityki zagranicznej tracc wszystkie funkcje samodzielne. Rne lewicowe grupy i frakcje formoway si w partiach socjaldemokratycznych w czasie pierwszej wojny wiatowej. Nie wszystkie z nich stay na stanowisku czysto Leninowskim, ale wszystkie byy zgodne w potpieniu zdrady, jakiej dopucili si przywdcy II Midzynarodwki; wszystkie te poszukiway rodkw odtworzenia tradycyjnego ducha internacjonalizmu oraz odrzucay polityk reformistyczn. Rewolucja padziernikowa, jak si zdawao, zbudowaa mocny bastion nowego, rewolucyjnego ruchu; wiatowy przewrt komunistyczny, jak wikszo rewolucjonistw wierzya, by spraw najbliszej przyszoci. Ju w 1918 roku uformoway si partie
112
komunistyczne w kilku krajach europejskich: Polska, Niemcy, Finlandia, Wgry, otwa, Grecja, Holandia. W cigu nastpnych trzech lat mniejsze lub wiksze partie powstay w prawie wszystkich krajach europejskich z rnych mniejszociowych grup. Proces ten obfitowa w skomplikowane rozamy i spory, ostatecznie jednak nowa formacja polityczna, Leninowska z ducha, uksztatowaa si jako ruch midzynarodowy. W styczniu 1919 roku partia bolszewicka ogosia sporzdzony przez Trockiego manifest, wzywajcy do powstania nowej Midzynarodwki. Pierwszy kongres odby si w marcu tego roku; funkcja jego polegaa gwnie na powziciu samej decyzji co do zaoenia organizacji midzynarodowej; uczestniczyli w nim delegaci kilku ju powstaych partii oraz reprezentanci rnych grup lewicowych z partii socjaldemokratycznych. Dopiero po drugim kongresie (lipiec-sierpie 1920) III Midzynarodwka zostaa powoana do ycia. Od pocztku pojawiy si w rnych partiach rozbienoci i odstpstwa od Leninowskiego modelu. Z jednej strony byy ugrupowania lub frakcje okrelane jako prawicowe", to znaczy skonne do szukania porozumie z niedawno porzuconymi macierzystymi partiami socjaldemokratycznymi; z drugiej strony silne byy lewicowe" albo sekciarskie" dewiacje; polegay one gwnie na zasadniczej odmowie uczestnictwa w parlamentarnych formach walki politycznej i na oglnej tendencji do odrzucania wszelkiej taktyki kompromisowej. Przeciwko tym ostatnim wanie Lenin ogosi Dziecic chorob lewicowoci. W atmosferze powszechnie wrd komunistw panujcego zudzenia, i w cigu najbliszego roku cay wiat albo przynajmniej Europa stanie si sowieck republik, tendencje lewicowe" byy znacznie silniejsze i bardziej widoczne ni reformistyczne". Statut Midzynarodwki odcina cakowicie now organizacj od tradycji II Midzynarodwki, podkrela natomiast czno z I Midzynarodwk. Celem Midzynarodwki, wedle tego statutu, bya walka wszelkimi rodkami, wczajc walk zbrojn, o stworzenie midzynarodowej Republiki Rad, ktra sama, jako pastwowa forma dyktatury proletariatu, jest historycznym etapem na drodze do cakowitego zniesienia pastwa. Midzynarodwka, jak czytamy w statutach, ma by jedn scentralizowan parti, ktrej poszczeglne partie bd sekcjami. W okresie midzy dorocznymi wiatowymi zjazdami partia ta ma by kierowana przez Komitet Wykonawczy, ktry ma prawo usuwa ze skadu Kominternu sekcje naruszajce decyzje wadz, a take da od poszczeglnych partii, aby wydalay grupy lub jednostki gwacce dyscyplin. Wrd tez programowych przyjtych na drugim kongresie znajdujemy midzy innymi jednoznaczne
113
odrzucenie parlamentaryzmu jako formy przydatnej dla przyszego spoeczestwa: parlament, a podobnie inne instytucje pastwa buruazyjnego, mog by wykorzystywane wycznie w celu ich zniszczenia; i tylko z t myl komunici mog bra udzia w wyborach; posowie komunistyczni, jak podkrelano, nie s odpowiedzialni przed anonimow mas wyborcw, ale wycznie przed parti. Tezy w kwestii kolonialnej, napisane przez Lenina, nakazyway komunistom w koloniach i krajach zacofanych zawieranie czasowych przymierzy z ruchami narodowo-rewolucyjnymi, przy czym jednak partie komunistyczne musz strzec swojej samodzielnoci, nie oddawa kierownictwa ruchu rewolucyjnego w rce narodowej buruazji, lecz walczy od pocztku o republik sowieck; pod ich przewodem kraje zacofane dojd do komunizmu omijajc kapitalizm. Manifest drugiego kongresu podkrela jednoczenie bezwarunkowe poparcie dla sprawy Rosji sowieckiej jako sprawy caej Midzynarodwki. Wanym dokumentem drugiego kongresu bya take lista 21 warunkw, pod ktrymi jakakolwiek partia moe by do Midzynarodwki przyjta. Warunki te rozcigay leninowskie formy organizacyjne na cao ruchu komunistycznego. Partie komunistyczne, stosownie do tej listy, zobowizuj si podporzdkowa bezwarunkowo swoj propagand decyzjom Midzynarodwki. Prasa partyjna podlega cakowicie kierownictwu partii. Sekcje maj prowadzi nieubagan walk z wszelkimi tendencjami reformistycznymi i usuwa, gdzie tylko mona, reformistw i centrystw z organizacji robotniczych. Zobowizuj si ponadto - by to punkt podkrelony ze szczeglnym naciskiem - uprawia systematyczn propagand w armiach swoich krajw. Maj te walczy z pacyfizmem, popiera ruchy wyzwolecze w koloniach, dziaa we wszystkich organizacjach robotniczych, nade wszystko w zwizkach zawodowych, a take wrd chopstwa. W parlamentach posowie komunistyczni maj podporzdkowa ca swoj aktywno interesom propagandy rewolucyjnej. Partie musz by maksymalnie scentralizowane i oparte na elaznej dyscyplinie. Maj periodycznie robi czystki w swoich szeregach, aby uwalnia si od elementw drobnomieszczaskich. Maj okazywa bezwarunkowe poparcie dla ju istniejcych republik sowieckich. Program kadej partii jest zatwierdzany przez zjazd Midzynarodwki lub przez Komitet Wykonawczy, a wszystkie decyzje zarwno zjazdw, jak Komitetu Wykonawczego, s wice dla kadej poszczeglnej sekcji. Wszystkie partie - rwnie te, ktre dziaaj legalnie - zobowizuj si do stworzenia organizacji nielegalnych, rwnolegle do oficjalnych. Obowizkiem partii jest take przybranie nazwy komunistyczna".
114
Centralistyczna partia zbudowana wedle zasad wojskowych staa si tedy obowizujc form organizacyjn wiatowego ruchu komunistycznego. Midzynarodwka nie miaa by, w zamyle jej twrcw - Lenina i Trockiego - narzdziem pastwa sowieckiego; myl, e partia bolszewicka sama jest tylko sekcj czy oddziaem wiatowej rewolucji, bya z pocztku traktowana cakiem serio. Jednake zarwno historyczne okolicznoci powstania Midzynarodwki, jak jej budowa organizacyjna, rycho rozwiay te iluzje. Partia bolszewicka cieszya si naturalnym autorytetem wrd komunistw jako organizator pierwszej zwyciskiej rewolucji; podobnie osobisty autorytet Lenina by niepodwaalny. Rosja od pocztku miaa decydujcy gos we wadzach Komitetu Wykonawczego, a stali funkcjonariusze Midzynarodwki z innych krajw, mieszkajcy w Moskwie, stopniowo przeobraali si w urzdnikw sowieckich. Wszystkie walki frakcyjne w kierownictwie partii bolszewickiej nie tylko przenosiy si na forum Midzynarodwki, ale w kocu stay si gwn treci jej ycia; kady z sowieckich oligarchw, ktrzy zmagali si ze sob po mierci Lenina, stara si, oczywicie, zdoby sobie poparcie wrd przywdcw innych partii, a wszystkie kolejne poraki lub sukcesy midzynarodowego komunizmu byy z kolei wykorzystywane w walkach frakcyjnych w Moskwie. Pierwsze zjazdy Midzynarodwki odbyway si regularnie, zgodnie ze statutem. III Zjazd odby si w czerwcu-lipcu 1921 roku, IV w listopadzie 1922, V - w czerwcu-lipcu 1924. W tym czasie Rosja przeya wojn domow, pierwsz faz NEP-u i mier Lenina. Midzynarodwka od pocztku zaja si spraw podniecania rewolucyjnego wrzenia w krajach niedorozwinitych i koloniach, stosownie do zalece Lenina. Komunista z Indii Nath Roy, gosi w Kominternie myl, e sprawa rewolucji w Azji powinna by w oglnoci gwnym obiektem dziaania komunizmu wiatowego, gdy stabilno kapitalizmu zalena jest od zyskw z kolonii i krajw zacofanych - tam zatem, nie za w metropoliach, rozstrzyga si komunistyczna przyszo ludzkoci. Wikszo Midzynarodwki uwaaa jednak Europ za gwny teren dziaania. Poraka w wojnie z Polsk osabia nadzieje na rych rewolucj midzynarodow, ale nie cakiem je wygasia. Prby rewolucji w Niemczech skoczyy si fiaskiem i uchway III Zjazdu Midzynarodwki s ju mniej optymistyczne co do perspektywy wiatowej republiki sowieckiej w nadchodzcych miesicach. Powstanie niemieckie zostao napitnowane przez Lenina i Trockiego i odpowiednio skrytykowane w uchwaach zjazdu; jednak Paul Levi, przywdca niemieckich komunistw, ktry sprzeciwia si powstaniu i z tej racji zosta
115
usunity z partii na krtko przed zjazdem, nie zazna rehabilitacji; potpiono go i zatwierdzono usunicie z partii. Wyranie dziaa ju nowy styl" Leninowski. Poniewa rewolucja wiatowa zwlekaa z wybuchem, przywdcy Midzynarodwki postanowili, mimo silnego sprzeciwu lewicowej" mniejszoci, zaproponowa socjalistom wspprac, czyli przej do polityki zjednoczonego frontu". Jednake rozmowy z socjalistami, wszczte jeszcze przed IV Zjazdem spezy na niczym; ci ostatni podejrzewali, a raczej mieli pewno, dobrze uzasadnion, e zjednoczony front" jest taktyk, ktrej gwny cel polega na rozbiciu partii socjalistycznych. Nowa prba puczu w Niemczech jesieni 1923 roku skoczya si kompletn porak; przywdca partii, Heinrich Brandler, zosta kozem ofiarnym tej nieudanej imprezy, przygotowanej w caoci, inicjowanej i organizowanej przez Komintern i parti bolszewick. Trocki w 1924 roku oskara Komintern (kierowany wwczas przez Zinowiewa), i nie wykorzysta rewolucyjnej sytuacji dla objcia wadzy w Niemczech. Pity Zjazd Midzynarodwki odbywa si w momencie, kiedy kierownictwo partii bolszewickiej zdominowane byo walk rzdzcej trjki, Stalina, Zinowiewa i Kamieniewa, przeciwko Trockiemu. Tam wanie podjta zostaa uchwaa o koniecznoci bolszewizacji" wszystkich sekcji. Bolszewizacja" polega miaa oficjalnie na tym, aby wszystkie partie przyswoiy sobie dokadnie metody i styl partii rosyjskiej, faktycznie za na tym, by bez oporu poddaway si kierownictwu Rosjan. Sam zjazd udowodni zreszt, e i bez tej uchway bolszewizacja" bya ju daleko posunita: komunici wszystkich krajw potpili zgodnie Trockiego, tak jak wymagali bolszewicy. W nastpnym roku wyszo na jaw midzy innymi w niemieckiej partii, jak naley bolszewizacj rozumie; kiedy delegat rosyjski na zjazd KPD i zarazem jeden z gwnych wykonawcw polityki Stalina w Kominternie, Manuilski, prbowa bezporednio i brutalnie komenderowa wyborami niemieckich wadz partyjnych, spotka si ze sprzeciwem delegatw: w rezultatcie Zinowiew, kierujcy Komitetem Wykonawczym, wymg na niemieckiej partii usunicie lewicowej" grupy, ktra dotychczas przewodzia niemieckim komunistom (Ruth Fischer, Arkadi Maslow) i ktra usiowaa utrzyma niezaleno, czy choby pozory niezalenoci, od partii bolszewickiej. Inna rezolucja przegosowana na V Zjedzie zawieraa ocen socjaldemokracji: stwierdzaa mianowicie, e socjaldemokracja ma za zadanie sia w klasie robotniczej zudzenia demokratyczno-pacyfistyczne i e jest powo-
116
ana do tej funkcji na mocy podziau pracy, ustalonego z buruazj; co wicej, w miar rozkadu kapitalizmu, przybiera ona coraz bardziej charakter faszystowski; socjaldemokracja i faszyzm to tylko dwie strony jednego narzdzia, uywanego przez kapita. W ten sposb ustalona zostaa teoria socjalfaszyzmu", ktra po kilku latach sta si miaa osi caej polityki Kominternu. Midzy V a VI Zjazdem Midzynarodwki miny cztery lata. Prawdopodobnie Stalin nie chcia zwoywa zjazdu, zanim si nie upora ostatecznie zarwno z Trockim, jak z Zinowiewem i Kamieniewem oraz ich wsplnikami. Tymczasem jednak Komintern prbowa, mimo tezy o faszyzacji" socjalistw, nawiza wspprac z brytyjskimi trade unionami, czego wynikiem byo powoanie w kwietniu 1925 roku, wsplnego komitetu angielsko-rosyjskiego do koordynacji walki. Prba ta bya krtkotrwaa i skoczya si niepowodzeniem. Jeszcze srosz porak ponis Komintern w Chinach w latach 1926-1927. Nieliczna partia komunistyczna Chin, zgodnie z zaleceniem Kominternu, wspdziaaa z Kuomintangiem w ruchu rewolucyjnym, zmierzajcym do niezalenoci, modernizacji i zjednoczenia Chin; ruch ten, wedle oceny Stalina, mia charakter narodowo-buruazyjny, a jego wynikiem nie miaa by bezporednio dyktatura proletariatu. Zwizek Radziecki pomaga Czang Kaj-szekowi wspierajc go broni i doradcami wojskowymi: wiosn 1926 roku Kuomintang zosta nawet przyjty do Kominternu w charakterze czonka-sympatyka. Czang Kaj-szek jednakowo, gdy sformowa swj rzd, nie tylko nie dopuci komunistw do wspwadzy, ale zarzdzi w Szanghaju aresztowania i rzezie. Zorientowawszy si poniewczasie, e Czang Kaj-szek uprzedzi sojusznikw" i zabra si pierwszy do ich wyrzynania, Stalin prbowa ratowa sytuacj; w rezultacie komunici wzniecili w Kantonie powstanie, ktre skoczyo si wszake okrutn masakr. Trocki oskara Stalina o te poraki, twierdzc, e komunici chiscy, miast poddawa si kierownictwu Czang Kaj-szeka, powinni byli zmierza wprost do ustanowienia wadzy sowieckiej (cho nie byo jasne, w jaki sposb mogliby, przy wczesnych swoich siach, zdoby wadz przeciwko Czang Kaj-szekowi). Ostatecznie Komintern kaza chiskiej partii wzi na siebie win za faszyw polityk", a przywdca partii, Czen Tu-hsiu, zosta kozem ofiarnym klski i usunito go z partii. VI Zjazd Kominternu, w sierpniu 1928 roku, skoczy z wszystkimi, tak czy owak mao znaczcymi i nieskutecznymi, prbami porozumienia z socjalistami. Uznano, e midzynarodowa socjaldemokracja oraz kierowana przez ni federacja zwizkw zawodowych s gwnym oparciem
117
kapitalistycznego ustroju. Partie komunistyczne otrzymay rozkaz koncentracji wszystkich wysikw na walce z socjalfaszystami". Komintern ogosi, e chwilowa stabilizacja kapitalizmu dobiega koca i oto rozpoczyna si nowa epoka rewolucyjna. Partie komunistyczne w rnych krajach jy posusznie usuwa ze swego grona prawicowcw" i pojednawcw"; wielu przywdcw, midzy innymi w Niemczech, w Hiszpanii i w Stanach Zjednoczonych, pado ofiar nowej czystki. Fakt, e komunici, ktrzy w Niemczech reprezentowali potn si polityczn, kierowali cay swj ogie na socjalistw, by jednym z istotnych czynnikw, ktre utoroway Hitlerowi drog do wadzy. Komunici niemieccy gosili, e hitleryzm moe by tylko krtkotrwaym epizodem, ktry przyczyni si do radykalizacji mas i w kocu przygotuje grunt dla komunizmu. Jeszcze przez rok po dojciu Hitlera do wadzy, socjalici uchodzili w Niemczech za gwnego wroga. Zmiana polityki przysza w momencie, kiedy partia bya ju rozbita i bezsilna. Wkrtce po VI Zjedzie i po usuniciu grupy Bucharina (ktry od 1926 roku po Zinowiewie rzdzi z ramienia bolszewikw Komitetem Wykonawczym Kominternu) Stalin sta si jedynym i niekwestionowanym wacicielem zarwno partii bolszewickiej, jak caego midzynarodowego komunizmu. Komintern utraci jakkolwiek funkcj wasn: suy gwnie do przekazywania innym partiom instrukcji Kremla. Aparat jego by cakowicie obsadzony przez ludzi wiernych Stalinowi i kontrolowany przez sowieck policj. Po kilkakrotnych czystkach wszystkie partie przyjmoway bez oporu kolejne zwroty polityczne, motywowane gwnie sowieck polityk zagraniczn. Jednym z zada aparatu kominternowskiego by werbunek agentw wywiadu dla potrzeb Rosji. Stalin hojnie finansowa rne partie komunistyczne, uzaleniajc je przez to od siebie coraz bardziej. W poowie lat 30-tych Komintern by ju tylko fasad pozbawion znaczenia, poniewa nie by nawet potrzebny jako porednik w uzyskiwaniu posuchu dla Stalina ze strony partii czonkowskich. W lipcu-sierpniu 1935 roku odby si w Moskwie VII i ostatni Zjazd III Midzynarodwki. Ogosi on nowy kurs, zapowiadany zreszt co najmniej od roku: polityk frontu ludowego" przeciwko faszyzmowi. Te same hasa, ktre niedawno pitnowano jako prawicowy oportunizm, wrciy znowu w postaci oficjalnej polityki: wszystkie siy demokratyczne, w szczeglnoci socjalici (czyli socjalfaszyci sprzed dwch lat), liberaowie, a w potrzebie nawet konserwatyci, mieli si jednoczy pod przewodem komunistw do walki z grob faszyzmu. Powodem nowej orientacji
118
Kominternu bya, jak si wydaje, obawa Stalina, e Francja i inne kraje zachodnie mog zachowa neutralno w obliczu moliwej agresji Hitlera przeciwko Rosji. Faktycznie gwnym terenem, gdzie polityka ludowego frontu miaa by zastosowana, bya Francja; w Niemczech nowe hasa mogy by urzeczywistniane tylko w grupach emigrantw i nie miay znaczenia dla sytuacji; w innych krajach ruch komunistyczny by zbyt saby, aby wywiera wpyw na rozwj wydarze. We Francji natomiast Front Ludowy osign istotnie, w 1936 roku, zwycistwo wyborcze. Komunici jednak nie chcieli uczestniczy w rzdzie. Polityka ta zreszt bya krtkotrwaa, a jej wyniki - nieistotne. Z chwil, gdy Stalin j szuka porozumienia z Niemcami hitlerowskimi, polityka Frontu Ludowego, chocia formalnie nieodwoana, przestaa odgrywa rol. Rozbita i zepchnita do podziemia Partia Komunistyczna Niemiec usiowaa z opnieniem przej hasa Hitlera: zjednoczenie wszystkich Niemcw i likwidacja polskiego korytarza". Wojna domowa w Hiszpanii udobitnia waciwy charakter polityki frontu ludowego" w Stalinowskim sensie. Stalin postanowi (po kilku miesicach od chwili wybuchu powstania) interweniowa w obronie republiki hiszpaskiej przeciwko frankistom; powstay midzynarodowe brygady, ktre walczyy po stronie republikaskiej; Zwizek Radziecki zaopatrzy Hiszpani nie tylko w doradcw wojskowych, ale take w rozgazion sie policyjn, ktra metodami sowieckimi przeprowadzaa czystk w szeregach walczcych, likwidujc trockistw, anarchistw i wszelkiego rodzaju odchylecw. W tym okresie midzynarodowy komunizm by ju cakowicie zbolszewizowany". Ale ju wczeniej inne formy komunizmu, poza bolszewick, byy bez znaczenia. W latach 20-tych jednostki lub frakcje, ktre bd byy usuwane z poszczeglnych partii, bd porzucay je w protecie przeciwko polityce Kominternu, prboway czasem organizowa na wasn rk niesowiecki ruch komunistyczny. adna z tych prb nie przyniosa jednak godnych uwagi wynikw; rwnie ruch trockistowski wegetowa w postaci sabych i nielicznych grupek, daremnie apelujcych do internacjonalistycznej wiadomoci" wiatowego proletariatu. Zarwno autorytet partii bolszewickiej wrd komunistw, jak te zasady organizacyjne, jednomylnie przez nich wszystkich uznane, nie pozwoliy, a do lat 50-tych, adnym grupom dysydenckim zdoby sobie oparcia i wpyww. Cay komunizm wiatowy szed posusznie koleinami, obionymi przez Stalina. Rozwizanie Kominternu w maju 1943 roku byo tylko gestem, ktry mia przekona zachodni opini publiczn o dobrej woli i demokratycznych intencjach
119
Moskwy. Poza tym akt ten nie mia znaczenia, gdy partie komunistyczne byy ju tak wytrenowane w posuszestwie i tale zalene organizacyjnie i finansowo od Zwizku Radzieckiego, e aden specjalny organizm, ktry by suy wymuszaniu od nich posuszestwa, nie by potrzebny. Jednym ze skutkw dyktatury Stalinowskiej w ruchu komunistycznym by postpujcy uwid studiw marksistowskich. W latach 20-tych, w toku bolszewizacji", partie komunistyczne zdominowane byy przez rnego rodzaju ktnie frakcyjne i spory personalne; spory te najczciej przybieray posta waki o poprawn interpretacj dziedzictwa politycznego Lenina, lecz nie pozostawiy one trwaych ladw w dziejach doktryny, jeli pomin postpujc katechizacj ortodoksji na wzr sowiecki. Niemniej rewolucyjny nastrj wczesnych lat dwudziestych doprowadzi do powstania wanych dokumentw teoretycznych, ktre globalnie rewidoway model teorii, odziedziczony po ortodoksach II Midzynarodwki. Najwaniejszymi osigniciami doktryny marksistowskiej tego okresu s pisma Lukacsa i Korscha - obu napitnowanych jako ultra-lewicowcy" przez wadze Kominternu. Obaj oni, kady na wasny sposb, starali si zrekonstruowa filozofi Marksa od podstaw, przywracajc wigor pierwotnej idei jednoci teorii i praktyki" i zwalczajc scjentystyczn wersj marksizmu, ktra dominowaa zarwno wrd ortodoksw, jak neokantystw. W rnych krajach dziaali jeszcze marksici poprzedniego pokolenia, kontynuujcy, poza ruchem komunistycznym, rne tradycje niezdogmatyzowanego marksizmu: Adler i Bauer w Austrii, Krzywicki w Polsce, Kautsky i Hilferding w Niemczech. Ich teoretyczna dziaalno w tych latach nie miaa jednak wielkiego znaczenia dla ewolucji doktryny: jedni zadowalali si powtarzaniem tematw i myli ju poprzednio wypracowanych, inni stopniowo redukowali swoje zwizki z marksistowsk tradycj. Polaryzacja ruchu socjalistycznego i gwatowna walka prowadzona przeciwko socjalistom przez III Midzynarodwk paralioway prac teoretyczn. Partie socjaldemokratyczne utraciy w znacznym stopniu zarwno wizi, czce je z marksizmem, jak te potrzeb posiadania jednolitej i wszechobejmujcej ideologii; marksizm zosta niemal zmonopolizowany przez ideologi sowieck, ktra z roku na rok wyjaowiaa go intelektualnie. Tylko w Niemczech powsta powany orodek marksistowski nieidentyfikujcy si z komunizmem, byo to grono, ktre zaoyo w 1923 roku Institut fur Sozialforschung we Frankfurcie. Uczestnicy tego ruchu byli z pewnoci pod silnym wpywem marksistowskiej tradycji, stopniowo jednak zwizki te saby; tale to ju wczenie zarysowa si proces, ktry
120
nastpnie mia postpowa coraz wyraniej; marksizm, z jednej strony, usztywnia si jako instytucjonalna ideologia partyjna i w tej postaci, cho politycznie skuteczny, wyzbywa si wszelkiej intelektualnej wartoci; z drugiej strony, kojarzy si z zupenie odmiennymi tradycjami, a wtedy rozpywa si i traci wyranie zarysowan sylwetk: stawa si tylko jednym z wielu przyczynkw do intelektualnej historii. Okoo poowy lat 30-tych oywi si nieco ruch marksistowski we Francji. W ruchu tym uczestniczyo grono przyrodnikw, socjologw i filozofw, z ktrych nie wszyscy byli komunistami (Henri Wallon, Paul Langevin, Fryderyk Joliot-Curie, Marcel Prenant, Armand Cuvillier, Georges Friedmann). Mieli oni odegra znaczn rol w powojennym yciu intelektualnym Francji - bd jako uczeni politycznie zaangaowani po stronie komunizmu (niekoniecznie jednak czynni jako marksici-teoretycy), bd jako kontynuatorzy pewnych skadnikw teoretycznej tradycji marksistowskiej, ktra pozbywaa si formy systemu" i przenikaa w postaciach czstkowych do ycia intelektualnego. Najbardziej znanym ortodoksem epoki midzywojennej by we Francji Georges Politzer (zamordowany pniej przez okupantw nazistowskich). Jest on midzy innymi autorem zjadliwej krytyki Bergsona, a take popularnego podrcznika materializmu dialektycznego w leninowskim stylu. W Anglii zgodno marksizmu ze wspczesnym przyrodoznawstwem wykazywa John B. S. Haldane, znany biolog i autor dzie powiconych pocztkom ycia na ziemi. Do marksizmu przyznawa si take genetyk amerykaski Hermann J. Muller. W jednym i drugim wypadku marksizm wystpowa jednak w tych swoich aspektach, ktre nie byy specyficznie marksistowskie: w biologii gwnie jako oglna orientacja antywitalistyczna i antyfinalistyczna. Marksistowskiej teorii ekonomicznej, w szczeglnoci teorii kryzysw, broni w Anglii Maurice Dobb. Na lewicy Labour Party teori pastwa, wadzy i histori idei politycznych uprawia w marksistowskim duchu Harold J. Laski. W drugiej poowie lat 30-tych przyj on klasycznie marksistowsk teori pastwa jako narzdzia, ktre ostatecznie" suy przemocy klasowej; atakowa liberalizm w jego wczesnych formach jako ideologi, ktrej gwnym celem jest nie dopuci klas wyzyskiwanych do gosu; twierdzi take, e klasy posiadajce, w wypadku zagroenia ich ywotnych interesw, bd coraz bardziej rezygnowa z liberalnych form rzdzenia i ucieka si do goej przemocy; rozwj faszyzmu w Europie jest niejako naturalnym rezultatem rozwoju pastwa buruazyjnego; socjalizm jest w tej chwili jedyn alternatyw faszyzmu, a demokracja buruazyjna wesza w stan schykowy. Laski, mimo to,
121
by przywizany do tradycyjnych swobd demokratycznych i wierzy, e rewolucja proletariacka ich nie zniszczy Zwraca uwag na to, e stanowisko klas rednich bdzie spraw kluczow dla rozwoju spoecznego. W ortodoksyjno-leninowskim duchu te same problemy rozwaa komunista John Strachey (ktry z czasem porzuci jednak parti komunistyczn i przeszed na stanowisko socjalizmu demokratycznego). W drugiej poowie lat 30-tych zabys na krtko w marksizmie brytyjskim utalentowany autor Christopher Caudwell (1907-1937, waciwe nazwisko Christopher St. John Sprigg). Caa jego kariera jako marksisty i komunisty trwaa niewiele ponad dwa lata (Caudwell zgin walczc w Hiszpanii w Brygadach Midzynarodowych), a jego najwaniejszym podem bya ksika Illusion and Reality: A Study of the Sources of Poetry (1936). W cigu swego niedugiego ycia Caudwell zdy ponadto ogosi kilka powieci detektywistycznych oraz kilka popularnych ksiek o lotnictwie (nim zosta komunist w 1934). Pomiertnie wyszy jego poezje, nadto za Studies in a Dying Culture (1938) - zbir esejw o wspczesnej literaturze brytyjskiej i o kulturze buruazyjnej" w oglnoci, a take nieukoczone dzieo The Crisis in Physics (1939) - atak, w leninowskim duchu, na idealizm, empiryzm i indeterminizm w nowszych teoriach fizycznych. Illusion and Reality, najbardziej znane z marksistowskich pism Caudwella, jest prb przyporzdkowania dziejw poezji, wczajc przemiany w wersyfikacji - rnym fazom technicznej i spoecznej ewolucji ludzkoci. Jest take atakiem na buruazyjne pojcie wolnoci pojtej jako niezaleno od koniecznoci, nie za (jak susznie Engels gosi) wiadome wykorzystywanie koniecznoci naturalnych dla ludzkich celw. Najbardziej szczegowe rozwaania powicone s poezji angielskiej od XVI wieku do czasw dzisiejszych (Shakespeare i Marlowe jako pisarze heroicznej epoki akumulacji pierwotnej, Pope jako poeta merkantylizmu etc.). Caudwell przyjmuje zaoenie (ktre nie jest zreszt swoicie marksistowskie i nieraz byo wypowiadane we wczeniejszej literaturze antropologicznej), i poezja bya zrazu tylko jednym ze skadnikw obrzdw rolniczych w spoeczestwach pierwotnych, a obrzdy te peniy funkcje produkcyjne. Poszczeglne elementy tych obrzdw - poezja, muzyka, taniec - usamodzielniy si nastpnie w spoeczestwach klasowych i straciy wi z prac wytwrcz, co doprowadzio do alienacji sztuki; socjalizm ma odwrci ten proces, przywracajc jedno czynnikom produkcyjnym i artystycznym. W yciu intelektualnym Europy Zachodniej (do pewnego stopnia take Stanw Zjednoczonych) w drugiej poowie lat 30-tych obserwowa mona
122
byo niezwyke zjawisko. Z jednej strony stalinizm by wtedy w peni rozkwitu i jego cechy najbardziej odraajce objawiy si przed caym wiatem. Z drugiej strony komunizm przyciga wielu intelektualistw jako jedyna alternatywa w obliczu groby hitleryzmu i faszyzmu. Wszystkie inne formacje polityczne wydaway si sabe, niedone i bezwolne w konfrontacji z agresywn ekspansj nazizmu. Marksizm nadal ukazywa si oczom wielu jako nonik tradycji racjonalizmu, humanizmu i wszystkich dawnych hase liberalnych, komunizm za - jako polityczne wcielenie marksizmu i najbardziej prny ruch, sprzeciwiajcy si faszystowskiej fali. Intelektualici lewicowi grawitowali ku marksizmowi przycigani tym, co istotnie byo pewn stron oryginalnej doktryny, lecz co zarazem nie byo specyficznie marksistowskie. Poniewa jednoczenie Rosja sowiecka przez czas jaki zdawaa im si gwn si antyfaszystowsk, starali si identyfikowa komunizm sowiecki z marksizmem takim, jakim go pojmowali. Rezultatem byo dobrowolne samoolepianie si na rzeczywisto komunistycznej polityki; ci, ktrzy jak George Orwell, budowali sobie obraz komunizmu z empirycznych faktw, miast go dedukowa z doktrynerskich schematw, wzbudzali nienawi i oburzenie. Zakamanie stao si trwaym sposobem ycia lewicy intelektualnej.
R O Z D Z I A IV
Krystalizacja powojenna marksizmu-leninizmu
1. Interludium wojenne
Pod koniec lat 30-tych marksizm, jako partyjna i pastwowa doktryna sowiecka, mia ju posta wyranie uksztatowan. Doktryna ta nosia nazw marksizmu-leninizmu, ktrej sens by ju wyjaniony. Marksizm-leninizm nie jest czym innym, jak ideologi Stalina; wcza ona rne skadniki teorii Marksa, Engelsa i Lenina, a opiera si na zaoeniu, e jest to jedna i ta sama teoria, kolejno rozwijana" i wzbogacana" przez klasykw". Klasykw byo czterech, a w ten sposb Marks awansowa do pozycji klasyka marksizmu-leninizmu", czyli do prekursora Stalina. Waciw tre marksizmu-leninizmu wykaday pisma Stalina, na czele z Krtkim kursem. Cech charakterystyczn tej ideologii, ktra wyraaa interesy warstw rzdzcych totalitarnego pastwa, bya - jak wspomniano - jej doskonaa sztywno poczona z doskona plastycznoci. Obie te wasnoci, sprzeczne na pozr, doskonale si wzajem wspieray. Ideologia bya sztywna, to znaczy skatechizowana, ujta w zbir niezmiennych formu, ktre naleao powtarza bez najmniejszego odchylenia. Zarazem tre tych formu bya na tyle mglista, i nadaway si one do usprawiedliwienia dowolnej polityki pastwa we wszystkich jej zmiennych fazach. Najbardziej paradoksalnym wynikiem tej funkcji sowieckiego marksizmu bya jego czciowa samolikwidacja w czasie wojny wiatowej. W drugiej poowie lat 30-tych Europa bya zdominowana widmem Hitlerowskiej agresji. W krytycznych momentach, poprzedzajcych wybuch wojny, Zwizek Radziecki, pod kierownictwem Stalina, prowadzi polityk zrczn i subteln, starajc si ubezpieczy swoje pozycje na wszystkie
124
IV. Krystalizacja powojenna marksizmu-leninizmu
strony. Tchrzliwa i ustpliwa wobec Hitlera polityka zachodnioeuropejskich mocarstw utrudniaa jakiekolwiek przewidywania co do obrotu wydarze w wypadku nazistowskiej inwazji w kierunku wschodnim lub zachodnim. Po zajciu Austrii, a nastpnie Czechosowacji, nieuchronno wojny bya oczywista. W sierpniu 1939 roku Zwizek Radziecki podpisa pakt 0 nieagresji z nazistowskimi Niemcami; pakt zaopatrzony by w tajny protok, ktry przewidywa rozbir Polski midzy obie ukadajce si strony, a take podzia midzy nie pastw batyckich (Rosja zapewnia sobie swobod ruchw na otwie, w Estonii i w Finlandii, Niemcy - na Litwie). 1 wrzenia, nastpnego dnia po ratyfikacji traktatu przez Sowiety, armia hitlerowska ruszya na Polsk, a 17 wrzenia uczynia to samo od wschodu Armia Czerwona, wyzwalajc" wschodni cz pastwa polskiego i ogaszajc, e pastwo to przestao istnie raz na zawsze. Zawarto umow o wzajemnej pomocy w niszczeniu niepodlegociowego ruchu polskiego na okupowanych terytoriach. W czasie trwania paktu Zwizek Radziecki przekaza Niemcom pewn liczb komunistw niemieckich, ktrych trzyma w wizieniach (by wrd nich m.in. fizyk Aleksander Weissberg, ktremu udao si jednak przey wojn, czemu te zawdziczamy jedn z pierwszych dokumentalnych ksiek opisujcych Stalinowskie polowanie na czarownice"). Pakt z Hitlerem natychmiast odmieni sowieck ideologi pastwow; ataki na faszyzm i samo sowo faszyzm" zniky z propagandy. W lad za Zwizkiem Radzieckim zachodnie partie komunistyczne - zwaszcza francuska i brytyjska - zostay zmuszone do kierowania caej swej propagandy przeciwko wojnie wasnych rzdw z hitlerowskimi Niemcami i obciania win za wojn imperializm brytyjski i francuski. Nieudana inwazja Zwizku Radzieckiego na Finlandi ujawnia przed wiatem, a nade wszystko przed sojusznikiem" niemieckim, militarn sabo Rosji, ktrej zniszczenie od pocztku byo celem Hitlera. Sabo ta ujawnia si w katastrofalnych rozmiarach natychmiast po niemieckim ataku na Zwizek Radziecki 21 czerwca 1941 roku. Historycy do tej pory analizuj zdumiewajcy brak przygotowania, jaki Zwizek Radziecki w czasie klsk wojennych zademonstrowa; wyniszczenie najlepszych kadr wojskowych w czystkach, lepota Stalina, ktry lekceway wszystkie ostrzeenia o rychym ataku, cakowite rozbrojenie psychologiczne narodu (na tydzie przed niemieck inwazj rzd sowiecki potpi publicznie wszystkie absurdalne plotki o wojnie), nieudolno militarna gwnego wodza, wreszcie nienawi obywateli do ustroju wymieniane s wrd przyczyn niepowodze, w wyniku ktrych pastwo sowieckie znalazo si na skraju przepaci.
1. Interludium wojenne
125
Wojna przyniosa istotne zmiany ideologiczne w Zwizku Radzieckim i w caym komunizmie wiatowym. Komunici zachodni nie musieli ju kierowa swego ognia propagandowego przeciwko antyhitlerowskiej koalicji, lecz zwrcili si przeciwko faszyzmowi jako naturalnemu" wrogowi; komunici polscy, ktrzy do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej posusznie akceptowali zniszczenie pastwa polskiego, ponownie stworzyli parti, ktra po czci w Zwizku Radzieckim, ale gwnie w podziemiu pod niemieck okupacj, walczya z hitlerowskim najedc. Wojna, obok zwyczajnych" okruciestw i zniszcze, przyniosa dodatkowe, ideologicznie" motywowane potwornoci w Rosji: masowe wywoenie i mordowanie Polakw, zwaszcza inteligencji polskiej, na zajtych terenach wschodniej Polski; masakra polskich oficerw, ktrzy dostali si do sowieckiej niewoli; cakowite wysiedlenie, ju w latach zmaga z Niemcami, omiu narodowoci Zwizku Radzieckiego i rozwizanie czterech autonomicznych republik narodowociowych (Tatarw Krymskich, Niemcw nadwoaskich, Kamukw, Czeczenw i Ingusw). Wywzki te poczone byy z niezliczonymi ofiarami, a wysiedlone narody nie powrciy do swoich siedzib. Z drugiej strony, wojna rozlunia znacznie sytuacj ideologiczn w Rosji. Kiedy kraj mia ju n przyoony do garda, caa marksistowska ideologia okazaa si bez wartoci jako psychologiczne narzdzie obrony. Stalin w przemwieniach apelowa do rosyjskiego patriotyzmu, przywoywa na pami chwa rosyjskich wodzw - Aleksandra Newskiego, Kutuzowa i Suworowa. Marksizm niemal zupenie znik z oficjalnej propagandy. Nacjonalistyczna pie sawica Rosj zastpia Midzynarodwk" jako hymn pastwowy. Zaniechano agitacji antyreligijnej i nawet rozwizano Stowarzyszenie Wojujcych Bezbonikw; zwracano si o pomoc do kleru w celu podniecania patriotycznych nastrojw. W powojennej propagandzie sowieckiej zwycistwo nad Hitlerem przedstawiane byo i jest nieodmiennie jako tryumf socjalistycznej ideologii, ktra ya w sercach onierzy i ludu. Blisze prawdy byoby twierdzenie odwrotne: niezbdnym - cho niewystarczajcym, oczywicie - warunkiem zwycistwa bya rezygnacja z ideologii marksistowskiej i cakowite przestawienie si na motywy patriotyczne i nacjonalistyczne. W zwycistwie tym, obok wysiku narodu i pastwa, bray udzia, jako warunki niezbdne, rne okolicznoci. Jedn z nich bya ogromna pomoc militarna amerykaska. Inn - gupota, ideologicznie motywowana, Hitlera, ktry zalepiony lawinowymi sukcesami pierwszych miesicy wojny, prowadzi na podbitych terenach Zwizku Radzieckiego polityk przewidzian nazi-
126
stowskim programem i wkracza na Ukrain i Biaoru z podniesionym biczem, bynajmniej nie udajc, e dy do wyzwolenia" podbijanych, lecz traktujc ich jako podludzi, skazanych na wytrzebienie lub wieczn niewol (Hitler nie rozwiza nawet kochozw na podbitych terenach, gdy istniejca organizacja rolnictwa uatwiaa Niemcom zagrabianie produkcji rolnej). Bestialstwa nazistw przekonay wszystkich, e nie moe by gorszego za anieli hitleryzm. onierze sowieccy, ktrzy, po pierwszym okresie klsk, walczyli z niebywaym powiceniem i odwag, walczyli o ycie wasnego narodu, nie o tryumf marksizmu-leninizmu, o ktrym byo gucho w tym czasie w masowej propagandzie. Wielu ludzi w Rosji spodziewao si, e wojna przyniesie nie tylko zniszczenie hitleryzmu, ale take wolno wewntrzn lub przynajmniej znaczne zagodzenie tyraskiego reymu; mona byo o tym wnosi ze znacznego osabienia kontroli ideologicznej w warunkach, kiedy wszystkie wysiki musiay by podporzdkowane sprawie wojny. Zudzenia te miay wszelako prysn rycho po zwycistwie. Przez cay czas wojny pracoway, mimo wszystko, rne marksistowskie instytucje sowieckie. Jedynym godnym uwagi wydarzeniem tych lat w dziejach filozofii sowieckiej by dekret KC partii potpiajcy bdy zawarte w trzecim tomie Historii filozofii, pisanej zbiorowo pod redakcj Georgija F. Aleksandrowa. Autorzy mianowicie, nie przestawiwszy si najwidoczniej do szybko na nowy etap, nadmiernie podnosili zasugi Hegla w dziejach filozofii i w przygotowaniu gruntu pod marksizm-leninizm, nie zwracali za uwagi na niemiecki szowinizm filozofa. Potpienie byo tylko jednym z wielu aktw antyniemieckiej propagandy rozwinitej w czasie wojny, lecz przyczynio si do zupenego upadku prestiu Hegla w marksistowsko-leninowskiej ortodoksji. Stalin w rozmowie z filozofami nazwa Hegla ideologiem arystokratycznej reakcji na rewolucj francusk i francuski materializm, a charakterystyka ta staa si od tej pory obowizujca w sowieckiej filozofii. Jednoczenie, z chwil, gdy szanse zwycistwa nad Hitlerem wzrosy do prawie pewnoci, polityka Stalina, nieodmiennie napdzana godem nowych terytoriw i podbojw, zwrcia si w kierunku nowego powojennego adu w Europie i na wiecie. W rezultacie rozmw w Teheranie, a nastpnie ukadw w Jacie, Zwizek Radziecki otrzyma praktycznie od zachodnich aliantw woln rk we wschodniej Europie. Oprcz cakowitej aneksji trzech pastw batyckich i okrojenia terytorialnego prawie wszystkich swoich ssiadw (Polski, Czechosowacji, Rumunii, Finlandii, Japonii) pastwo sowieckie, za zgod Churchilla i Roosevelta, miao uzyska dominujce wpywy w Polsce, Czechosowacji, Rumunii, Bugarii, Wgrzech i (w mniejszym
2. Nowa ofensywa ideologiczna
127
stopniu) Jugosawii. Utrwalenie cakowitej wadzy komunistycznej w tych wszystkich krajach - a take we wschodnich Niemczech - byo kilkuletnim procesem, ktrego wynik wszake by od pocztku przesdzony Niektrzy historycy twierdz, e zarwno aneksje, jak narzucanie wadzy komunistycznej w krajach zajtych przez armi sowieck motywowane byy nie deniami imperialistycznymi Rosji Stalina, ale wzgldami bezpieczestwa pastwowego, ktre wymagao otaczania kraju, w miar monoci, zaprzyjanionymi", czyli po prostu podporzdkowanymi pastwami. Nie jest jednake jasne, na czym ta rnica miaaby polega; dopki jakiekolwiek pastwa nie s podporzdkowane wadzy sowieckiej, nie moe by cakowitej gwarancji bezpieczestwa; proces takiego zabezpieczenia, aby by cakowicie skuteczny, musiaby przeto skoczy si panowaniem nad caym wiatem.
2* Nowa ofensywa ideologiczna

Rosja sowiecka wysza z wojny w stanie ruiny gospodarczej i z olbrzymimi stratami ludzkimi; jednake jej pozycja wiatowa - a w konsekwencji take presti wiatowy Stalina - umocniy si niezmiernie. Stalin wyoni si z kurzu wojennego jako wielki m stanu, genialny strateg wojskowy i pogromca faszyzmu. Dopiero gdy wojna zostaa zakoczona, a zdobycze sowieckie w Europie utrwalone, zacza si nowa fala ofensywy ideologicznej, ktra miaa odwrci zgubne skutki wojennego liberalizmu", nauczy nard, e wadza nie myli rezygnowa ze swoich uprawnie, a tych, ktrzy w czasie wojny widzieli inne kraje, oprcz ojczyzny wiatowego proletariatu, zmusi do zapomnienia tego, co widzieli (szczeglnie drastycznym przejawem tej polityki byy masowe zsyki sowieckich jecw wojennych, wydanych przez aliantw, do obozw koncentracyjnych). Groza i autentyzm wojny, w poczeniu z rozlunieniem marksistowskich kryteriw ideologicznych, spowodoway niejakie oywienie kulturalne, ktre wyrazio si w powstaniu pewnej iloci dzie wybitnych zarwno w powieci (np. utwory Niekrasowa lub Beka), jak w poezji, filmie i w innych dziedzinach. Od roku 1946 rozpocza si tedy niesabnca walka ideologiczna, ktr mona by streci znanym hasem point de reveries! Walka ta nie tylko miaa przywrci pastwu czysto ideologiczn, ale podnie j na nowy poziom, a take skutecznie odizolowa kultur sowieck od wszelkiego kontaktu ze wiatem. Kampania obja kolejno wszystkie dziedziny kultury - litera-
128
tur, filozofi, muzyk, histori, nauki ekonomiczne, nauki przyrodnicze, malarstwo, architektur. Przewodnie motywy byy wszdzie te same: zwalczy korzenie si przed Zachodem"; podporzdkowa cakowicie wszystkie dziedziny kultury zadaniom apologetycznym - sawieniu Stalina, partii i pastwa sowieckiego; zniszczy wszelkie ogniska samodzielnej myli i twrczoci. Gwnym wykonawc polityki kulturalnej w latach 1946-1948 by sekretarz KC Andrzej A. danow. By on weteranem walki z niezalen kultur. Midzy innymi wygosi w imieniu partii przemwienie na sawnym zjedzie pisarzy sowieckich w sierpniu 1934 roku, gdzie owiadczy, e literatura sowiecka nie tylko jest najwysza na wiecie, ale jest jedyn twrcz i rozwijajc si literatur, podczas gdy caa kultura buruazyjna znajduje si w stanie upadku i zgnilizny. Powieci buruazyjnego wiata gosz pesymizm, pisarze sprzedali si kapitaowi, a gwnymi bohaterami literatury s zodzieje, prostytutki, szpicle i chuligani. Pod kierownictwem partii, pod uwanym i codziennym kierownictwem Komitetu Centralnego, z niestrudzon pomoc i poparciem towarzysza Stalina, masa pisarzy sowieckich zjednoczya si caa wok wadzy sowieckiej i partii" - oznajmi danow. Literatura sowiecka powinna, po pierwsze, by optymistyczna, po wtre, patrze naprzd", po trzecie, suy robotnikom i kochonikom. Pierwszym znaczcym wystpieniem danowa w sprawach kulturalnych po wojnie by atak na dwa czasopisma literackie wydawane w Leningradzie: Zwiezda" i Leningrad". W sierpniu 1946 roku KC partii podj rezolucj potpiajc dziaalno tych pism. Gwnymi ofiarami ataku, byli: wielka poetka rosyjska Anna Achmatowa oraz znany pisarz-humorysta Michai Zoszczenko. danow w przemwieniu wygoszonym w Leningradzie brutalnie napitnowa oboje. Zoszczenko jest zoliwym oszczerc, ktry zniewaa ludzi sowieckich; poniewa Zoszczenko ogosi opowiadanie o mapie, ktra przekonuje si, e lepiej siedzie w klatce w ZOO ni y na wolnoci w Leningradzie, wynika std, e chce on ludzko cofn do poziomu map. Zreszt ju w latach 20-tych gosi on sztuk apolityczn, bezpartyjn i nie chcia mie nic wsplnego z budownictwem socjalistycznym; by i zosta literackim chuliganem bez zasad i bez sumienia". Co si tyczy Achmatowej, to jest to poetka marzca o powrocie do carskich czasw, a poza tym mistyczka i jeszcze do tego wyuzdana erotycznie: ni to mniszka, ni to rozpustnica, a raczej i mniszka i rozpustnica, ktra czy rozpust z modlitw". Fakt, e pisma leningradzkie drukoway utwory takich ludzi, wiadczy o bardzo zej sytuacji w rodowiskach pisarskich.
2. Nowa ofensywa ideologiczna
129
Wielu pisarzy uczy si od zgniej buruazyjnej literatury, inni uciekaj od tematw aktualnych w histori, a jeden nawet mia parodiowa Puszkina! Zadaniem literatury jest wychowywa modzie w duchu patriotyzmu i zapau rewolucyjnego. Zgodnie ze wskazaniami Lenina, literatura ma by partyjna i polityczna, ma demaskowa gnijc kultur buruazyjn, ma pokazywa wielko czowieka sowieckiego i ludu - i to nie tylko jakim jest on dzisiaj, ale take, jakim bdzie w przyszoci. Wskazwki Zdanowa byy jasne i uksztatoway profil sowieckiej literatury na nastpne lata. Pisarze ideologicznie nieczyci zmuszeni zostali do zamilknicia, jeli nie spotka ich gorszy los. Nawet najbardziej prawowierni, jak Fadiejew, przerabiali swoje powieci, aby sprosta nowym wymogom. Literatura miaa patrze naprzd" - to znaczy, praktycznie, opisywa nie wiat sowiecki, jakim jest realnie, ale jakim by powinien wedle ideologicznych zaoe. Powd cukierkowej literatury, opisujcej pikno ycia sowieckiego i sawicej parti bya wynikiem tych ukazw. Gromady sykofantw i serwilistw opanoway niemal bez reszty sowo drukowane. Nie oszczdzono take muzyki. W styczniu 1948 roku danow wygosi przemwienie na konferencji kompozytorw, dyrygentw i krytykw muzycznych, powtarzajc analogiczne napaci na zgni muzyk buruzyjn i wzywajc do patriotycznej, sowieckiej. Bezporedni okazj do tej dyskusji bya opera gruziskiego kompozytora Wano Muradeliego Wielka przyja". danow surowo skrytykowa libretto opery, ktra miaa - wedle najbardziej prawowiernego zamysu twrcy - pokaza ludy Kaukazu, Gruzinw, Lezginw i Osetycw, ktre zrazu po rewolucji walczyy z Rosjanami, ale potem przekonay si do wadzy sowieckiej. Nic podobnego nie miao miejsca, owiadczy danow; wszystkie te ludy od pocztku dzielnie walczyy, rami w rami z Rosjanami, o wadz sowieck; przyjani narodw sprzeciwiali si tylko Czeczeni i Ingusze (oba narody, ktre w czasie wojny - o czym danow przy tej okazji nie wspomnia, lecz co wszystkim byo wiadome - zostay w caoci przesiedlone na wschd, a ich autonomiczna republika rozwizana). danow nie poprzesta jednak na tym przykadzie, lecz przypuci generalny atak na kompozytorw, ktrzy szukaj natchnienia w zachodnich nowinkach, zamiast kontynuowa tradycje wielkiej muzyki rosyjskiej - Czajkowskiego, Glinki, Mussorgskiego. Muzyka sowiecka pozostaje w tyle" w stosunku do innych form ideologii sowieckiej. Kompozytorzy ulegaj formalizmowi", odchodz od realizmu socjalistycznego" i od prawdy w muzyce". Muzyka buruazyjna jest wroga ludowi, jest albo formalistyczna, albo naturalistyczna, a w kadym razie
130
idealistyczna". Muzyka sowiecka ma suy ludowi, potrzebne s opery, pieni i muzyka chralna - gatunki, ktre niektrzy kompozytorzy, zaraeni formalizmem, uwaaj za niskie i niepowane. Stroni oni od muzyki programowej, a jednak klasyczna muzyka rosyjska bya z reguy programowa". Partia przezwyciya ju reakcyjne i formalistyczne tendencje w malarstwie, malarze wrcili do zdrowych tradycji Repina i Wereszczagina, a muzyka cigle nie nada za postpem. Do tej pory klasyczna tradycja rosyjska pozostaje nieprzecignionym wzorem. Kompozytorzy musz mie bardziej wraliwe nie tylko ucho muzyczne, ale take ucho polityczne". Rwnie wyniki tej dyskusji nie day dugo na siebie czeka. Skrytykowany (m.in. za swoj 9 symfoni) Szostakowicz przeprowadzi ekspiacj piszc od na cze Stalinowskiego planu zalesienia, a wielu innych kompozytorw jo nadrabia ideologiczne niedostatki; ulubion form muzyczn tych czasw stao si oratorium ku czci partii, pastwa i Stalina. Kampania przeciwko literaturze i muzyce bya odzwierciedleniem oglnych zasad stalinowskiej polityki tego okresu. Bya to polityka ideologicznego zastraszania i uzbrajania narodu na wypadek wojny. Podstawowym zaoeniem ideologicznym by podzia wiata na dwa obozy; po jednej stronie gnijcy i rozpadajcy si wiat imperializmu, ktry rycho musi run pod ciarem wasnych sprzecznoci, po drugiej stronie - obz socjalizmu i pokoju", ktry jest ostoj wszelkiego postpu. Caa kultura buruazyjna z definicji jest reakcyjna i dekadencka, szukanie w niej pozytywnych wartoci jest tym samym, co zdrada narodowa, suenie wrogowi klasowemu.
3- Dyskusja filozoficzna w 1947 roku

Po literaturze przysza kolej na filozofi, ktr take naleao podda cilejszym rygorom. Okazj do kampanii by podrcznik Aleksandrowa wydany w 1946 roku, Historia filozofii zachodnioeuropejskiej. Podrcznik by cakowicie prawowierny w zamyle, zaopatrzony we wszystkie odpowiednie cytaty z klasykw marksizmu-leninizmu" i pisany niezawodnie z najlepsz wol przysuenia si partii. Jako rozprawa historyczna by to tekst lichy, wiadomoci w nim zawarte byy na poziomie popularnym i zreszt zaopatrzone we wszystke wyjanienia dotyczce klasowej treci" omawianych doktryn. Niezadowolenie partii wzbudzi jednak sam fakt, e wydano osobny wykad filozofii zachodniej (tylko do 1848), gdzie wobec tego nie byo miejsca na ukazanie niezmiernej wyszoci filozofii rosyjskiej. W czerwcu 1947 roku
3. Dyskusja filozoficzna w 1947 roku
131
odbya si, zarzdzona przez KC partii, wielka dyskusja filozoficzna, na ktrej danow sformuowa wytyczne ideologiczne pod adresem filozofw. Ksika Aleksandrowa posuya za pretekst i tylko cz przemwienia danowa bya powicona jej krytyce. Aleksandrw, jak si okazao, objawi w swoim podrczniku brak partyjnoci; nie pokaza, e marksizm stanowi jakociowy przeom" w dziejach filozofii i pocztek zupenie nowego etapu, w ktrym filozofia staa si orem proletariatu w walce z kapitalizmem. Aleksandrw cierpi na zgniy obiektywizm": referuje po prostu pogldy rnych buruazyjnych filozofw w sposb neutralny, miast prowadzi bezlitosn walk o zwycistwo jedynie susznej, postpowej, marksistowsko-leninowskiej filozofii. Sam fakt pominicia filozofii rosyjskiej zdradza uleganie buruazyjnej tendencji. Okoliczno za, e filozofowie sami nie podjli krytyki tych racych uchybie i e trzeba byo osobistej interwencji towarzysza Stalina, aby bdy Aleksandrowa obnay, wiadczy wyranie o powanych niedostatkach na froncie filozoficznym", o upadku bolszewickiego ducha bojowego wrd filozofw. Co do regu, jakie maj od tej pory rzdzi prac filozoficzn w Zwizku Radzieckim, wskazwki danowa mona sprowadzi do trzech. Po pierwsze, naley pamita, e historia filozofii jest histori narodzin i rozwoju materializmu naukowego, a o ile materializm w swym rozwoju napotyka na przeszkody ze strony idealizmu, jest ona take histori walki materializmu z idealizmem. Po wtre, marksizm jest rewolucj w filozofii; oddaje on filozofi w rce mas i koczy filozofi, ktra bya tylko udziaem wybranych. Od chwili powstania marksizmu filozofia buruazyjna znajduje si w stanie rozkadu i upadku i nie moe wyprodukowa niczego wartociowego. Ostatnie sto lat dziejw filozofii jest to historia marksizmu. Modelem, jakim kierowa si naley w walce z filozofi buruazyjn, jest Materializm i empiriokrytycyzm Lenina. Ksika Aleksandrowa n a t o m i a s t w stosunku do buruazyjnej filozofii zajmuje postaw bezzbnego wegetarianizmu" - ma suy jakiej oglnej kulturze, nie za walce klasowej. Po trzecie, jak stwierdzi danow, problem Hegla zosta ju w marksizmie rozwizany i nie ma powodu do niego wraca. W oglnoci, zamiast grzeba si w przeszoci, filozofowie musz zaj si zagadnieniami spoeczestwa socjalistycznego i powici uwag sprawom wspczesnym. W tym nowym spoeczestwie walka klasowa nie istnieje wicej; nadal jednak toczy si walka starego z nowym, a form tej walki, a tym samym si napdow postpu oraz narzdziem partii jest krytyka i samokrytyka. Oto nowe dialektyczne prawo rozwoju" postpowego spoeczestwa.
132
W dyskusji wzili udzia wszyscy prominenci frontu filozoficznego", powtarzajc zgodnym chrem partyjne wytyczne i dzikujc towarzyszowi Stalinowi za jego twrczy wkad do marksizmu oraz za wysiek w naprawianiu bdw sowieckiej filozofii. Sam Aleksandrw zoy rytualn samokrytyk, przyzna si do powanych bdw, jakie w swoim podrczniku popeni, lecz znalaz pociech w fakcie, e dziaacze frontu filozoficznego poparli towarzysza danowa w jego krytyce; zapewni take o swojej niesabncej wiernoci dla partii i obieca popraw. danow w czasie dyskusji nie popiera idei stworzenia osobnego pisma filozoficznego w Zwizku Radzieckim (Pod Znamieniem Marksizma" przestao si ju ukazywa przed trzema laty), uwaajc, e partyjny miesicznik Bolszewik" jest dla potrzeb filozofii najzupeniej wystarczajcy; w kocu jednak okaza askawo i zezwoli na stworzenie czasopisma Woprosy Fiosofii", ktrego pierwszy numer, wkrtce ogoszony, zawiera stenogram dyskusji. Redaktorem pisma zosta zrazu B. M. Kedrow, ktry zajmowa si kwestiami filozofii przyrodoznawstwa i dodatnio wyrnia si wrd sowieckich filozofw swoim wyksztaceniem. Rycho jednake dopuci si on powanego bdu. Ogosi mianowicie w drugim numerze pisma artyku wybitnego fizyka teoretycznego M. A. Markowa O naturze poznania fizycznego, w ktrym autor broni stanowiska szkoy kopenhaskiej w kwestiach epistemologicznych fizyki kwantowej. Artyku spotka si z atakiem Maksimowa na amach oficjalnego tygodnika literackiego Literaturnaja Gazieta", w rezultacie czego Kedrow zosta usunity ze swego stanowiska. Dyskusja filozoficzna w 1947 roku nie pozostawiaa wtpliwoci co do tego, czym si maj trudni i w jaki sposb pracowa sowieccy filozofowie. Wyznaczya ona styl filozoficzny kraju na dugie lata. danow nie zadowoli si powtrzeniem Engelsowskiej formuy - od dawna uwiconej w stalinowskiej Rosji - wedle ktrej treci" dziejw filozofii jest walka materializmu z idealizmem. Chodzio o to, e waciw treci dziejw filozofii jest historia marksizmu (tj. dziea Marksa-Engelsa-Lenina-Stalina); innymi sowy, badania w historii filozofii nie mog polega na analizie rnych doktryn przeszoci czy choby wyjanieniu ich klasowej genezy, ale maj mie orientacj teologiczn; musz by podporzdkowane bez reszty wykazywaniu wyszoci marksizmu-leninizmu nad wszystkim, co myl ludzka przedtem stworzya oraz na demaskowaniu reakcyjnych funkcji idealizmu. Praktycznie wic naleao, na przykad, piszc o Arystotelesie, zajmowa si wykazaniem, e filozof ten tego czy owego nie rozumia" (np. dialektyki jednostkowego i oglnego) lub e karygodnie waha si" midzy
3. Dyskusja filozoficzna w 1947 roku
133
idealizmem i materializmem. W oglnoci, na mocy formuy danowa, rnice midzy filozofami przestaway zupenie istnie. Byli materialici i byli idealici oraz byli tacy, ktrzy si wahali" albo okazywali si niekonsekwentni". Czytajc publikacje filozoficzne z tych lat czytelnik odnosi nieodparte wraenie, e caa filozofia bya nieustannym powtarzaniem dwch twierdze: materia jest pierwotna" i duch jest pierwotny", przy czym materialici s postpowi, a idealici reakcyjni, bo su reakcyjnym przesdom. wity Augustyn by idealist i Bruno Bauer by idealist, a tym samym czytelnik musia dochodzi do wniosku, e Augustyn i Bruno Bauer to mniej wicej ta sama filozofia. Trudno wrcz, bez dugich cytatw, uprzytomni ludziom, ktrzy nie studiowali sowieckiej filozofii tych lat, niewiarygodny prymitywizm tej produkcji. Skdind, zgodnie z zaleceniem partii, badania historyczne poszy w oglnoci w kt; ksiki z zakresu historii filozofii przestay si prawie cakowicie ukazywa, podobnie przekady klasykw filozofii (wyjtkiem by przekad Analityk Arystotelesa oraz poemat Lukrecjusza). Dwie dziedziny historyczne jednak cieszyy si poparciem: historia marksizmu oraz historia filozofii rosyjskiej. Historia marksizmu sprowadzaa si do rozwodnionych wykadw czterech klasykw. Co do historii filozofii rosyjskiej, to zadaniem tych bada byo wykazywanie jej wyszoci nad filozofi zachodni oraz jej postpowego wkadu" do nauk filozoficznych (ukazyway si zatem artykuy i broszury ustanawiajce wyszo Czernyszewskiego nad Feuerbachem, sawice dialektyk Hercena, postpow estetyk Radiszczewa, materializm Dobrolubowa itd.). Ideolgiczna sanacja nie moga, rzecz jasna, pomin logiki. Status logiki przez cay czas by w marksizmie-leninizmie chwiejny. Z jednej strony, znane byy wszystkie formuki Engelsa i Plechanowa o sprzecznociach" zawartych we wszelkim ruchu i rozwoju, przy czym wynikao z tych formu, e zasada sprzecznoci - a tym samym logika formalna w ogle - nie moe pretendowa do uniwersalnej wanoci. Z drugiej strony, nikt z klasykw nie potpi logiki w sposb jednoznaczny, a Lenin zaleci jej wykadanie na niszym poziomie nauczania. Jasne byo dla wikszoci filozofw, e logika dialektyczna" jest wysz form mylenia oraz e logika formalna nie stosuje si" do zjawisk ruchu. Nie byo jednak wyrane, w jaki sposb i w jakim zakresie owa ograniczona" logika jest dopuszczalna. Potpiano jednomylnie, w publikacjach filozoficznych, formalizm w logice", nikt jednak nie umia powiedzie dokadnie, na czym polega rnica midzy zgubnym formalizmem logicznym" a dopuszczaln w skromnych granicach logik formaln". Pod koniec lat 40-tych logika elementarna bya
134
nauczana w wyszych klasach szk rednich i na wydziaach filozoficznych; ukazao si take kilka podrcznikw, jeden napisany przez prawnika Strogowicza, drugi przez filozofa Asmusa. Ksiki te, jeli pomin wszystkie ideologiczne wstawki, byy wykadami starowieckimi, nie wykraczajcymi prawie poza sylogistyk Arystotelesowsk i nie zawieray niczego z nowoczesnej logiki symbolicznej; przypominay gimnazjalne podrczniki z XIX wieku. Jednak ksika Asmusa spowodowaa gwatowne ataki: okazao si znowu, e autor nie sprosta wymogom ducha partyjnoci i e dzieo jego jest apolityczne, formalistyczne i bezideowe (jak twierdzili uczestnicy dyskusji zorganizowanej w Moskwie w 1948 roku z polecenia Ministerstwa Szkolnictwa Wyszego). Ta gorszca apolityczno Asmusa polegaa w szczeglnoci na tym, e podajc przykady rozumowa sylogistycznych ucieka si on do zupenie neutralnych zda, pozbawionych bojowej treci ideologicznej. Nowoczesna logika bya filozofom cakowicie nieznana. Mimo to nie umara ona cakowicie. Uprawiao j nieliczne grono matematykw, ktrzy zajmowali si kwestiami technicznymi i unikali jak ognia wdawania si w filozoficzne dyskusje, gdzie moga ich spotka tylko sroga poraka. Dziki ich staraniom ogoszono w 1948 roku rosyjskie przekady dwch wybitnych ksiek z zakresu logiki symbolicznej: Wprowadzenie do logiki matematycznej Alfreda Tarskiego oraz podrcznik Hilberta i Ackermanna. Publikacje te zostay napitnowane na amach Woprosow Fiosofii" (przez nieznanych skdind autorw) jako dywersja ideologiczna. Pewn popraw w sytuacji logiki przynis artyku Stalina o jzykoznawstwie z 1950 roku, na ktry obrocy logiki powoywali si, aby zapewni, e logika, podobnie jak jzyk, nie jest klasowa", to znaczy, e nie ma osobnej logiki buruazyjnej" i socjalistycznej", lecz jedna, oglnoludzka. Dyskusje na temat statusu logiki formalnej oraz jej stosunku do logiki dialektycznej toczyy si kilkakrotnie w epoce stalinowskiej i pniej. Niektrzy dyskutanci utrzymywali, e istniej dwie logiki - formalna i dialektyczna, stosowalne do rnych okolicznoci, przy czym pierwsza stanowi niszy szczebel poznania"; inni jednak byli zdania, e tylko logika formalna jest logik w sensie waciwym i e nie popada ona w sprzeczno z dialektyk, ktra podaje inne, nieformalne reguy postpowania naukowego. W caoci ataki na formalizm" przyczyniy si do obnienia oglnego poziomu - i tak marnego - kultury logicznej w Zwizku Radzieckim. Ostatnie lata panowania Stalina byy w filozofii sowieckiej okresem najgbszego upadku. Czoow rol w filozoficznych instytucjach i w pimiennictwie
4. Dyskusja ekonomiczna
135
odgrywali ludzie, ktrzy zawdziczali swoje pozycje filozofw serwilizmowi, donosom i w oglnoci zasugom partyjnym. Podrczniki materializmu dialektycznego i historycznego z tych lat s opakanymi dokumentami ubstwa intelektualnego. Wrd typowych produktw filozoficznych tego okresu mona wspomnie Materializm historyczny redagowany przez F. W. Konstantinowa (1951) lub Zarys materializmu dialektycznego M. A. Leonowa (1948) (ten ostatni autor z czasem wypad cakiem z obiegu, kiedy wyszo na jaw, e w swoim podrczniku przepisa znaczne partie z niepublikowanego rkopisu innego filozofa F. I. Chaschaczicha, ktry zgin na wojnie). Do waniejszych dziaaczy frontu filozoficznego" tych lat naleeli take, oprcz wspomnianych, D. Czesnokow, P. F. Fiedosejew, M. T. Jowczuk, M. D. Kammari, M. E. Omeljanowski (wyspecjalizowany, obok Maksimowa, w czujnoci wobec idealizmu w fizyce), R Judin, M. M. Rozental (dwaj autorzy autorytatywnego Krtkiego sownika filozoficznego, ktry w cigle zmienianych edycjach ukazywa si wielokrotnie w Rosji), C. A. Stepanjan. Mona bez obawy powiedzie, e w cigu caej epoki stalinowskiej nie ukazaa si w Zwizku Radzieckim ani jedna ksika filozoficzna, ktra byaby warta wzmianki dla niej samej - nie za tylko jako objaw wczesnej kultury umysowej; nie pojawi si take publicznie ani jeden autor-filozof, ktrego nazwisko zasugiwaoby na wspomnienie. Naley doda, e w latach stalinizmu istniay instytucjonalne mechanizmy, ktre wyjaowiay produkcj filozoficzn z wszelkich idei oryginalnych i wszelkiej nawet indywidualnoci stylistycznej. Wikszo ksiek przed publikacj bya dyskutowana w rnego rodzaju gronach filozofw i byo obowizkiem dyskutantw wykazywa czujno partyjn wzgldem najniemielszych choby prb wykraczania poza obowizujce katechizmy. W wyniku takich operacji, nieraz wielokrotnie powtarzanych wobec tego samego tekstu, wszystkie ksiki byy bliniaczo do siebie podobne (wspomniany przypadek Leonowa jest niezwyky z tej racji, i wydaje si, e w produkcji tych lat ustalenie plagiatu byo niepodobiestwem: wszyscy pisali to samo i tym samym stylem).
4* Dyskusja ekonomiczna
W tym samym czasie, kiedy danow rozprawia si z filozofami, nauki ekonomiczne zostay take poddane ideologicznej terapii. Okazj bya ksika Wargi o zmianach w ekonomice kapitalizmu w wyniku drugiej
136
wojny wiatowej, ogoszona w 1946 roku. Eugeniusz W. Warga (18791964) by znanym ekonomist, Wgrem z pochodzenia; mieszka w Rosji od chwili upadku krtkotrwaej republiki komunistycznej Beli Kuna i sta na czele Instytutu Ekonomiki wiatowej, ktrego zadaniem byo badanie ewolucji i przepowiadanie kryzysw w gospodarce kapitalistycznej. W ksice swojej Warga stara si rozway trwae przemiany, jakie wojna wprowadzia do kapitalistycznej ekonomiki. Wojna mianowicie zmusia pastwa buruazyjne do czciowego wprowadzenia gospodarki planowej i niezmiernie rozszerzya ekonomiczne funkcje pastwa, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii. Ponadto kwestia rynkw zbytu przestaa odgrywa decydujc rol, a tym samym walka o rynki zbytu nie bdzie ju okrela gwnych tendencji w sytuacji midzynarodowej. Na znaczeniu zyskaa natomiast sprawa eksportu kapitau. Naley oczekiwa, e nadprodukcja w gospodarce amerykaskiej poczona z wojennymi zniszczeniami w Europie Zachodniej spowoduje ogln sytuacj kryzysow, ktr kapitalizm bdzie usiowa przezwyciy przez wielki eksport kapitaw amerykaskich do Europy. Dyskusje nad ksik Wargi odbyy si w maju 1947 roku oraz w padzierniku 1948. Atakowano go (zwaszcza K. W. Ostrowitianow, czoowy ekonomista epoki stalinowskiej) za to, e wierzy w moliwo planowania w gospodarce kapitalistycznej, e odrywa" ekonomik od polityki i nie uwzgldnia walki klasowej, e nie dostrzega oglnego kryzysu kapitalizmu i miast podkreli panowanie kapitau nad pastwem buruazyjnym wierzy, i pastwo podporzdkowao sobie kapita; oskarano go take o kosmopolityzm, korzenie si przed nauk zachodni, reformizm, obiektywizm oraz niedocenianie Lenina. Litania bdw bya stereotypowa, jednak ksika Wargi bya w rzeczy samej niepomylna dla Stalinowskiej ideologii: wynikao z niej, e kapitalizm ma coraz wicej, nie za coraz mniej rodkw, aby przeciwdziaa sytuacjom kryzysowym; byo to naj oczywici ej niezgodne z Leninem i niezgodne z generalnym nastawieniem partii, ktrej doktryna od kilkudziesiciu lat zawieraa tez, i sprzecznoci kapitalizmu pogbiaj si z dnia na dzie i e powszechny kryzys jest coraz ostrzejszy. Warga nie zoy samokrytyki po pierwszych dyskusjach, w kocu jednak uczyni to w 1949 roku. Zosta pozbawiony swoich stanowisk kierowniczych, a redagowane przeze czasopismo zamknito. Doczeka si jednak rehabilitacji w czasach postalinowskich i swoje tezy o zmianach w gospodarce kapitalistycznej powtrzy i rozwin w ksice ogoszonej w 1964 roku. Krytykowa w niej Stalina i dogmatyczn niezdolno stalinowskich ideologw do uznawania faktw
5. Marksizm-leninizm w fizyce i kosmologii
137
niezgodnych z raz przyjtymi schematami. W rkopisie, ktry nie zosta ogoszony w Rosji, lecz po mierci Wargi przedosta si na Zachd, Warga poszed jeszcze dalej w swojej krytyce: stwierdzi tam, e projekt Lenina budowy socjalizmu w Rosji okaza si niewykonalny i e biurolcratyzacja sowieckiego systemu bya po czci wynikiem jego faszywych prognoz.
5- Marksizm-leninizm w fizyce i kosmologii

Szczeglnie jaskrawym przejawem agresywnoci stalinizmu bya ideologiczna inwazja w naukach przyrodniczych. Prby marksistowskiego regulowania treci nauk ominy tylko matematyk. Poza tym dotkny one w mniejszym lub wikszym stopniu wszystkie dziedziny wiedzy: fizyk teoretyczn, kosmologi, chemi, genetyk, medycyn, psychologi, cybernetyk i wszdzie wywary destrukcyjny swj wpyw. Szczytowym okresem tych presji byy lata 1948-1953. Fizycy w wikszoci nie kwapili si do filozoficznych dyskusji. W pewnych dziedzinach niepodobna byo ich jednak unikn: zarwno teoria kwantw, jak teoria wzgldnoci nie mogy zosta wyoone w peni bez ujawnienia pewnych zaoe epistemologicznych. Kwestia determinizmu oraz kwestia wpywu zabiegw pomiarowych na obiekty badane miay oczywisty sens filozoficzny i sens ten by widoczny we wszystkich dyskusjach toczonych w tej dziedzinie na caym wiecie. Zwizek Radziecki by drugim - obok Niemiec Hitlerowskich - krajem, w ktrym teoria wzgldnoci bya atakowana i niszczona jako niezgodna z pastwow ideologi. Ataki te zaczy si, jak wspomniano, przed drug wojn wiatow, lecz w latach powojennych przybray na sile. W Niemczech gwnym dowodem przeciwko teorii wzgldnoci by niezbity fakt, i Einstein by ydem. W Rosji ten argument nie by podnoszony. Gwne argumenty krytykw polegay natomiast na tym, e marksizm-leninizm uczy, po pierwsze, e czas, przestrze i ruch s obiektywne, po wtre za, e wiat jest nieskoczony. Ju danow w swojej filozoficznej mowie oburza si na wyznawcw Einsteina, ktrzy gosz skoczono wiata. Filozofowie za argumentowali ponadto, e skoro czas jest obiektywny, to rwnie stosunek rwnoczesnoci musi by absolutny, nie za, jak gosi szczeglna teoria wzgldnoci, zrelatywizowany do ukadu odniesienia. Rwnie ruch jest obiektywn wasnoci materii, z czego wynika, e tor poruszajcego si ciaa nie moe by wspokrelony przez ukad wsp-
138
rzdnych (co godzio, oczywicie, nie tylko w Einsteina, ale take w Galileusza). W oglnoci, skoro Einstein odnosi zarwno relacje czasowe, jak ruch, do obserwatora", czyli do podmiotu, jest, on subiektywist, a wic idealist. Filozofowie, ktrzy uczestniczyli w tych dyskusjach (A. A. Maksimw, G. I. Naan, M. E. Omeljanowski i inni) nie ograniczyli swojej krytyki do Einsteina, ale atakowali ca buruazyjn nauk", przy czym ulubionymi celami ich krytyki byli Eddington, Jeans, Heisenberg, Schrdinger oraz wszyscy znani metodologowie fizyki. I czy sam Einstein nie przyzna si, e pierwsze pomysy w zakresie teorii wzgldnoci przej od Macha, ktrego klechowsk filozofi obali druzgocco Lenin? W caej tej krytyce (gdzie kwestie oglnej teorii wzgldnoci i homogenicznoci przestrzeni take byy poruszane, lecz tylko ubocznie) nie chodzio jednak o sprzeczno midzy sam treci teorii wzgldnoci a marksizmem-leninizmem. Ten ostatni, w swoich partiach dotyczcych czasu, przestrzeni i ruchu, nie by na tyle okrelony, aby nie mona byo, bez szczeglnych logicznych trudnoci, uzgodni go z Einsteinowsk fizyk albo zapewnia, e fizyka ta wanie przynosi potwierdzenie materializmu dialektycznego. Tak prbowali argumentowa ci fizycy, ktrzy bronili teorii wzgldnoci przed atakami filozofw (w szczeglnoci Wadimir A. Fock, wybitny fizyk teoretyczny, ktry zreszt sam przedstawia argumenty na rzecz ograniczonej wanoci teorii Einsteina, lecz argumenty naukowe). Kampania przeciw Einsteinowi - jak zreszt przeciw wikszoci waniejszych osigni nowoczesnej nauki - miaa dwa korzenie. Po pierwsze, przeciwstawienie buruazyjny-socjalistyczny" byo praktycznie tym samym, co przeciwstawienie zachodni-sowiecki". Doktryna pastwowa stalinizmu po prostu wczaa sowiecki szowinizm i systematycznie daa odrzucania wszystkich wanych osigni, ktre miayby zrodzi si w kulturze buruazyjnej", a w szczeglnoci po 1917 roku, kiedy to tylko jeden kraj na wiecie by rdem postpu, za kapitalizm rozkada si i gni. Obok sowieckiego szowinizmu dziaa jednak drugi motyw: w symplicystycznym marksizmie-leninizmie byo wiele skadnikw, ktre naleay po prostu do potocznych, zdroworozsdkowych pogldw ludzi niewyksztaconych; do takich elementw zdrowego rozsdku odwoywa si gwnie Lenin w swoim ataku na empiriokrytycyzm. Teoria wzgldnoci bya istotnie, do pewnego stopnia, gwatem na zdrowym rozsdku: zarwno absolutny charakter rwnoczesnoci, jak absolutny charakter dugoci i ruchu, jak wreszcie jednorodno przestrzeni nale do potocznych wyobrae ycia codziennego i teoria wzgldnoci naruszaa te nawyki tak samo, jak naru-
139
szao je twierdzenie - najoczywiciej sprzeczne z codzienn percepcj - e Ziemia obraca si wok Soca. Krytycy Einsteina byli wic rzecznikami nie tylko sowieckiego szowinizmu, ale take zwykego, zdroworozsdkowego konserwatyzmu, ktry opiera si teoriom niezgodnym z bezporednimi spostrzeeniami. Walka z idealizmem w fizyce" toczya si take na terenie teorii kwantw i podobnie bya motywowana. Interpretacja epistemologiczna mechaniki kwantowej, uznana w szkole kopenhaskiej, miaa zwolennikw wrd fizykw sowieckich. Pierwszym bodcem do dyskusji by wspomniany ju artyku M. A. Markowa z 1947 roku. Markw podziela interpretacje Bohra i Heisenberga w dwch podstawowych punktach, ktre byy filozoficznie wane i stanowiy kamie obrazy dla marksistowsko-leninowskich filozofw. Po pierwsze, skoro jednoczesny pomiar pooenia i pdu mikroczsteczek jest niemoliwy, to nie ma sensu powiedzenie, i czstka ma okrelone wartoci pod oboma wzgldami, lecz tylko technika obserwacyjna nie pozwala tych wartoci cznie ustali. Byo to stanowisko zgodne z oglnym empirystycznym nastawieniem wielu fizykw: rzeczywiste s te wasnoci obiektw, ktre s empirycznie wykrywalne; powiedzenie, e pewna wasno przysuguje obiektowi, lecz jest zasadniczo niestwierdzalna, jest bd sprzeczne wewntrznie bd niesensowne. Naley zatem uzna, e czstka nie ma jednoczenie okrelonego pdu i pooenia i e jedna lub druga warto jest jej przypisywana w procesie pomiarowym. Drugim punktem niezgody bya sama moliwo dosownego opisu zachowania si mikroobiektw, ktre maj wasnoci inne ni makroobiekty, a wobec tego nie mog by charakteryzowane w sposb dosowny w jzyku wyksztaconym dla opisu tych ostatnich. Jako, wedle Markowa, teorie opisujce zjawiska mikrofizyczne s nieuchronnie przekadem na jzyk makrofizyczny; std rzeczywisto mikrofizyczna, jak znamy i o jakiej z sensem moemy mwi, jest wsptworzona przez procedury pomiarowe i przez jzyk sucy do ich opisu. Wynikao std, e nie mona mwi o teoriach fizycznych jako kopii wiata opisywanego i wynikao take (cho Markw tymi sowy tego nie wypowiada), e samo pojcie rzeczywistoci, przynajmniej w zakresie fizyki mikroobiektw, jest nieodzownie zrelatywizowane do czynnoci poznawczych - co byo najoczywiciej niezgodne z Leninowsk teori odbicia. Tote Markw zosta napitnowany jako idealista, agnostyk oraz zwolennik Plechanowowskiej teorii hieroglifw" (obalonej przez Lenina); nowa redakcja Woprosow Fiosofii" stanowczo potpia jego bdy.
140
Naley podkreli, e w odrnieniu od teorii wzgldnoci, mechanika kwantowa istotnie bya trudna do pogodzenia z materializmem i determinizmem w rozumieniu marksizmu-leninizmu. Jeli jest nonsensem powiedzenie, e czstki maj pewne niewykrywalne parametry fizyczne, okrelajce ich stan, doktryna determinizmu wydaje si nie do utrzymania; jeli sama obecno pewnych wasnoci fizycznych nieuchronnie zakada obecno przyrzdw pomiarowych uytych przy ich wykrywaniu, samo pojcie obiektywnoci" wiata, ktry fizyka bada, nie daje si sensownie stosowa. Problemy te nie s bynajmniej urojone; byy one i s dyskutowane przez fizykw cakiem niezalenie od marksizmu-leninizmu. Rwnie w Zwizku Radzieckim toczyy si w tej sprawie dyskusje wrd fizykw (w szczeglnoci Dmitrij I. Bochincew i Wadimir A. Fock), ktrzy operowali racjonalnymi argumentami i dyskusje te przecigny si poza epok stalinowsk. W latach 60-tych, kiedy partyjni ideologowie utracili znaczn cz swych wpyww w ustalaniu poprawnoci" teorii fizycznych, wyszo na jaw, e wikszo fizykw sowieckich stoi na stanowisku indeterministycznym, rwnie Bochincew, ktry uprzednio obstawa przy teorii parametrw utajonych. W oglnoci tak zwane dyskusje na temat filozoficznych aspektw fizyki lub innych nauk w czasach stalinowskich byy destrukcyjne nie z tej racji, i problemy w nich podnoszone byy z koniecznoci urojone. Antynaukowy i niszczycielski charakter tych wydarze pochodzi std, e w sporach, w ktrych najczciej po jednej stronie stali uczeni, po drugiej za - partyjni ideologowie, ci ostatni mieli z gry zapewnione zwycistwo na zasadzie przewagi policyjnej i politycznej. Oskarenia pod adresem teorii niezgodnych lub podejrzanych o niezgodno z marksizmem-leninizmem przybieray nieraz posta, w ktrej mogy si sta (i czasem staway si faktycznie) oskareniami z kodeksu karnego. Ideologowie partyjni byli w ogromnej wikszoci nieukami, wyspecjalizowanymi w wyszukiwaniu u przeciwnika zda niezgodnych z Leninem lub Stalinem i na tym najczciej wyczerpyway si ich argumenty. Uczeni, ktrzy nie uwaali, by Lenin by najwikszym autorytetem w fizyce i wszelkich innych naukach, byli demaskowani" na amach popularnej prasy jako wrogowie pastwa, narodu i partii. Dyskusje" przeobraay si czsto w policyjn nagonk, a adne argumenty racjonalne nie odgryway roli w ostatecznych wynikach i potpieniach. Prawie wszystkie dziedziny nowoczesnej nauki zostay poddane takiej obrbce, w ktrej wadze partyjne z reguy popieray haaliwych nieukw przeciwko uczonym. Jeli sowo reakcyjny" ma jaki sens, to
141
trudno zaiste wyobrazi sobie bardziej reakcyjne zjawisko w kulturze anieli marksizm-leninizm stalinowskiej epoki; dawi on przemoc wszystko, co nowe i twrcze zarwno w nauce, jak we wszystkich bez wyjtku dziedzinach kultury Nawet chemia nie zostaa oszczdzona. Lata 1949-1952 byy wiadkami atakw (m.in. na amach pism filozoficznych, ale take w Prawdzie") przeciwko chemii strukturalnej i tak zwanej teorii rezonansu, zbudowanej w latach 30-tych przez Paulinga i Whelanda, a uznanej przez cz sowieckich chemikw. Teoria ta atakowana bya jako idealistyczna, machistowska, mechanistyczna, reakcyjna itd. Jeszcze bardziej czue ideologicznie tematy wystpiy w dyskusjach nad filozoficznymi stronami wspczesnych teorii kosmologicznych i kosmogonicznych, przy czym wyszo na jaw, e wszystkie istniejce rozwizania podstawowych kwestii s z rnych powodw niewygodne dla marksizmu-leninizmu. Rne modele rozszerzajcego si wszechwiata byy trudne do przyjcia z tej racji, i nieuchronnie prowadziy do pytania: jak to si zaczo?" i sugeroway pocztek czasowy znanego nam wszechwiata, a take jego skoczono. W ten sposb jednake teoria ekspansji dostarczaa argumentw rzecznikom kreacjonizmu (i faktycznie bya tak interpretowana przez wielu autorw zachodnich), a nic gorszego dla marksizmu-leninizmu nie mona byo sobie wyobrazi. Teoria, ktra w uzupenieniu do poprzedniej wysuwaa przypuszczenie, e zagszczenie materii we wszechwiecie, m i m o jego rozszerzania si, jest stae, gdy zachodzi proces nieustannego powstawania nowych materialnych czstek, zakadaa cigy proces tworzenia ex nihilo, a i to sprzeciwiao si dialektyce natury. Tote astronomowie i fizycy zachodni, ktrzy wysuwali argumenty na rzecz ktrejkolwiek z tych dwch hipotez, byli automatycznie kwalifikowani jako religianci. Z drugiej strony alternatywna teoria pulsujcego wszechwiata, wedle ktrej zachodz w dziejach kosmosu kolejne fazy ekspansji i kontrakcji, nie nasuwaa kopotliwych sugestii w sprawie pocztku czasowego, lecz sprzeciwiaa si doktrynie jednokierunkowej ewolucji materii. Tymczasem taka wanie doktryna bya skadnikiem marksizmu-leninizmu. Wszechwiat pulsujcy" byby wszake wszechwiatem cyklicznym", nie za rozwijajcym si" i postpujcym", jak ode wymagao drugie prawo dialektyki". Sowem, sytuacja bya kopotliwa: dialektyczna zasada jednokierunkowej ewolucji prowadzia, jak si zdawao, do idei stworzenia wiata; teoria przeciwna bya niezgodna z zasad wiecznego rozwoju". W dyskusjach kosmologicznych uczestniczyli astronomowie i astrofizycy
142
(Wiktor A. Ambarcumian, Otto J. Schmidt), ktrzy operowali argumentacj naukow i nastpnie przekonywali, e wyniki ich zbiegaj si z wymogami diamatu, oraz, z drugiej strony, filozofowie, ktrzy osdzali ostateczne wyniki w wietle ideologicznej prawo wiernoci. e wiat jest nieskoczony przestrzennie i czasowo, a take, e musi si nieustannie rozwija", byy to filozoficzne dogmaty, od ktrych marksizm-leninizm w adnym razie nie mg odstpi. We wszystkich dziedzinach, filozofowie sowieccy, dziaajcy pod ochron partii, wystpowali jako andarmi w stosunku do uczonych i wyrzdzili ogromne szkody nauce sowieckiej.
6. Marksistowsko-leninowska genetyka
Spr o genetyk zyska sobie na wiecie najwikszy rozgos ze wszystkich batalii, jakie marksizm-leninizm toczy z nowoczesn nauk. Istotnie, zarwno sposb, w jaki oficjalna doktryna pastwowa rozstrzygna problemy dziedzicznoci, jak te ostateczne wyniki dyskusji" i rozmiary destrukcyjnej dziaalnoci marksizmu stalinowskiego s w tym przypadku szczeglnie jaskrawe. Rozwj bada w zakresie fizyki relatywistycznej i mechaniki kwantowej zosta z pewnoci zahamowany przez stranikw ideologii, jednake wyniki debat i nawet potpie nie doprowadziy w tych dziedzinach do cakowitego zniszczenia i do oficjalnego i jednoznacznego zakazu kwestionowanych teorii. Inaczej w przypadku genetyki. Bya ju mowa o wczesnej fazie dziaalnoci ysenki. Climax caej afery nastpi w sierpniu 1948 roku. Wtedy to odbya si w Moskwie, w Leninowskiej Akademii Nauk Rolniczych, sawna dyskusja, na ktrej mendelici-morganici-weissmanici" zostali ostatecznie potpieni, a stanowisko ysenki oficjalnie zaaprobowane przez Komitet Centralny partii, jak tene ysenko donis zebranym. Doktryna jego - jedynie zgodna z marksizmem-leninizmem, jak partia stwierdzia - gosia, e dziedziczno jest ostatecznie" okrelona przez warunki rodowiskowe, czyli e w okrelonych warunkach cechy nabyte przez indywidualne organizmy w toku ich ycia mog by dziedziczone przez potomstwo. Nie ma adnych genw, nie ma niezmiennej substancji dziedzicznoci", nie ma sztywnych i niezmiennych gatunkw", a nauka (w szczeglnoci nauka sowiecka) moe bez adnych zasadniczych ogranicze przeksztaca gatunki i tworzy nowe. Dziedziczno, wedle ysenki, nie jest czym innym, jak wasnoci organizmu polegajc na tym, i potrzebuje on okrelonych warunkw dla ycia
143
i e reaguje w okrelony sposb na otoczenie. Organizmy przyswajaj sobie, w toku indywidualnego ycia, warunki rodowiskowe i czyni z nich swoje wasne cechy, ktre mog by przekazywane potomstwu (to za z kolei moe te cechy straci lub naby nowe, dziedziczne, zalenie do zewntrznych warunkw). Przeciwnicy postpowej nauki, ktrzy wierz w niemierteln substancj dziedziczn, twierdz przy tym, wbrew marksizmowi, e zjawiska mutacji poddane s niekontrolowanym przypadkom; tymczasem, jak ysenko na sesji podkreli, nauka jest wrogiem przypadku" i musi zakada, e wszystkie procesy podlegaj prawidowociom, a wobec tego mog by sterowane przez ludzk interwencj. Organizmy stanowi jedno z otoczeniem", std te nie moe by zasadniczych granic we wpywaniu na organizmy za porednictwem otoczenia. ysenko przedstawia swoj teori, po pierwsze, jako rozwinicie idei i dowiadcze rosyjskiego agronoma Miczurina (1855-1935), po wtre za jako twrczy darwinizm". Darwin bdzi wprawdzie o tyle, e nie uznawa skokw jakociowych" w przyrodzie oraz wprowadzi walk wewntrzgatunkow jako najistotniejszy czynnik ewolucji (eliminacja gorzej przystosowanych osobnikw), jednake wyjania on ewolucj w sposb czysto przyczynowy, nie uciekajc si do celowociowych intepretacji oraz wykaza postpujcy" charakter procesw ewolucyjnych. Co do empirycznej podstawy wywodw ysenki, biologowie nie maj adnych wtpliwoci, i jego dowiadczenia byy bezwartociowe naukowo i bd wadliwie przeprowadzone, bd te interpretowane w sposb zupenie dowolny. Okolicznoci te nie miay, oczywicie, najmniejszego znaczenia dla przebiegu sporu. Z dyskusji" 1948 roku ysenko wyoni si jako niekwestionowany wdz sowieckich nauk biologicznych; nieliczni zwolennicy idealistycznej, mistycznej, scholastycznej, metafizycznej, buruazyjnej genetyki formalnej zostali bezapelacyjnie potpieni. Wszystkie instytucje naukowe, czasopisma i wydawnictwa w zakresie biologii zostay poddane kontroli ysenki i jego pomocnikw, przez dugie lata nie byo mowy o tym, aby jakikolwiek obroca chromozomowej teorii dziedzicznoci (tj. faszysta, rasista, metafizyk etc.) mg wystpi publicznie. Twrcza Miczurinowska biologia" zyskaa sobie absolutny monopol. Powd propagandowej literatury wysawiajcej ysenk i smagajcej zowrogie knowania mendelistw-morganistw zalaa ca pras sowieck. Nieskoczone sesje i zebrania sawiy wspaniay tryumf sowieckiej nauki. Filozofowie, rzecz jasna, natychmiast wczyli si do akcji, organizujc wasne sesje, podejmujc rezolucje przeciw buruazyjnej genetyce i piszc mnstwo artykuw uwicajcych
zwycistwo postpu nad reakcj. Pisma humorystyczne pitnoway zwolennikw idealistycznej genetyki. Uoono take piosenk ku czci ysenki; piosenka ta midzy innymi gosia: on (tj. ysenko) Miczurinskoj dorogoj (on kroczy stanowczo drog Miczurinowsk i nie pozwala ogupia nas mendelistom-morganistom). Po 1948 roku kariera ysenki trwaa jeszcze lat kilka. Tymczasem zaczto pod jego kierownictwem i wedle jego polece sadzi na niektrych obszarach stepowych Rosji lene pasy ochronne, ktre miay chroni gleb przed erozj. Cae to przedsiwzicie okazao si jednak zupenym fiaskiem. Po mierci Stalina, w atmosferze wzgldnego rozlunienia ideologicznego, presja uczonych doprowadzia w kocu, w 1956 roku, do usunicia ysenki ze stanowiska przewodniczcego Akademii Nauk Rolniczych. Po kilku latach wrci on jednak na swoje pozycje dziki opiece Chruszczowa, aby po nastpnych kilku latach znikn ze sceny sowieckiej ku powszechnej uldze. Straty, ktre w wyniku tych dyskusji" poniosa nauka sowiecka, s wrcz nieobliczalne.
* * *
Afera ysenki ujawnia znaczny stopie przypadkowoci w historii zmaga ustroju z kultur. W istocie, atwo zauway, e w kwestiach kosmogonicznych sprawy ideologiczne byy zaangaowane w sposb o wiele bardziej oczywisty anieli w kwestii dziedziczenia cech nabytych. Jest atwo pokaza, e teoria pocztku czasowego wszechwiata z trudem daje si pogodzi z materializmem dialektycznym. Nie jest to natomiast wcale oczywiste w przypadku chromozomowej teorii dziedzicznoci i mona sobie doskonale wyobrazi marksizm-leninizm, ktry tryumfalnie ogasza, e teoria ta znakomicie potwierdza niemiertelne idee Marksa-Engelsa-Lenina-Stalina. Jednake walka ideologiczna bya najbardziej drastyczna wanie w genetyce i tam rwnie interwencje partii przybray posta naj brutalni ejsz, podczas gdy w dziedzinie kosmogonii procesy te byy agodniejsze. Trudno w tych faktach doszukiwa si jakiej wyranej logiki partyjnego dziaania: wiele zaleao od okolicznoci przypadkowych, od osb, ktre kieroway akcj, od zainteresowania Stalina dan kwesti itd. Mimo to, jeli ogarniamy panoramicznym rzutem oka dzieje tych lat, pewna hierarchia w stopniu naciskw ideologicznych na nauk wyania si z caoci obrazu. Z grubsza mwic, odpowiada ona hierarchii nauk Comte'a i Engelsa. Naciski te byy praktycznie nieobecne w matematyce,
145
do silne w kosmologii i fizyce, jeszcze potniejsze w naukach biologicznych i absolutnie wszechwadne w naukach spoecznych i humanistycznych. By to rwnie w przyblieniu, porzdek chronologiczny: nauki spoeczne zostay poddane kontroli od samego pocztku, podczas gdy biologia i fizyka - dopiero w ostatniej fazie stalinizmu. Fizyka uwolnia si od tych naciskw najwczeniej w postalinowskiej epoce, biologia z pewnym opnieniem; nauki humanistyczne uwolniy si tylko w niewielkim stopniu. Czynnik przypadkowoci w ideologicznym nadzorze nad nauk widoczny jest take w przypadku psychologii i fizjologii wyszych czynnoci nerwowych. Przypadek polega na tym, e w Rosji, nie za gdzie indziej, stworzy swoj teori Iwan P. Paww, ktrego zasugi naukowe s powszechnie na wiecie uznane. Paww mia znaczne grono uczniw, ktrzy kontynuowali jego dowiadczenia i rozwijali jego teorie zupenie niezalenie od ideologicznych naciskw. Charakterystyczne dla Zwizku Radzieckiego byo tylko przeobraenie tej teorii w obowizujcy dogmat, w rodzaj oficjalnej sowieckiej doktryny, od ktrej odchyli si nie byo wolno psychologom i fizjologom. Mona bez obawy przypuci, e gdyby dzieo naukowe Pawowa powstao w Anglii lub w Ameryce, byoby ono surowo napitnowane przez filozofw sowieckich jako mechanistyczne (Paww wszake dy do objanienia funkcji psychicznych prawami odruchowoci warunkowej, niechybnie tedy, gdyby nie by Rosjaninem, spotkaby si z zarzutem, e chce sprowadzi" ludzk psychik do niszych form czynnoci nerwowych, e nie uwzgldnia jakociowej rnicy" midzy psychik ludzk i zwierzc itd.). Dziki temu, e w Rosji marksizm-leninizm w zakresie neurofizjologii zosta zidentyfikowany z teori Pawowa, wyniki ideologicznej inwazji w ten obszar wiedzy byy mniej niszczce ni gdzie indziej; mimo to samo utrwalenie pewnej teorii jako pastwowo-partyjnego dogmatu, nawet jeli teoria ta wyrosa z powanych dowiadcze naukowych, musiao w sposb naturalny przyczyni si do zahamowania rozwoju naukowego. Szczeglnie zdumiewajcym przykadem praktycznej przeciwskutecznoci sowieckiej ideologii z punktu widzenia interesw pastwa byy ataki na cybernetyk, to jest ogln teori sterowania procesami dynamicznymi. Osobliwo tych atakw polega na tym, e badania cybernetyczne przyczyniy si wydatnie do rozwoju automatyki we wszystkich dziedzinach techniki, w szczeglnoci rwnie w technikach militarnych, i e ideologom sowieckim, walczcym o czysto marksizmu-leninizmu udao si powstrzyma na czas jaki postp automatyki w ich kraju (nie mwic ju o piano-
146
waniu ekonomicznym i innych dziedzinach). W latach 1952-1953 zacza si w Zwizku Radzieckim kampania przeciwko pseudonauce" cybernetycznej propagowanej przez imperialistw. Istniay istotnie realne problemy filozoficzne czy pfilozoficzne, ktre w zwizku z rozwojem cybernetyki si wyoniy (czy i do jakiego stopnia ycie spoeczne ludzi moe by opisane w kategoriach cybernetyki? w jakim sensie czynnoci psychiczne s redukowalne do schematw cybernetycznych, albo, odwracajc, w jakim sensie mona pewne czynnoci sztucznych mechanizmw identyfikowa z myleniem ludzkim? itd.). Jednake rzeczywiste ideologiczne niebezpieczestwo cybernetyki dla sowieckiej doktryny polegao na tym, e chodzio tu o pewn bardzo ogln teori, stworzon w wiecie zachodnim, a pretendujc, susznie czy niesusznie, do roli mathesis universalis, najbardziej zgeneralizowanego sposobu ujcia zjawisk dynamicznych; lecz do tej roli pretendowa take marksizm-leninizm. Wedle wiadomoci nieoficjalnych ze Zwizku Radzieckiego (niepotwierdzonych jednak adnymi publicznie dostpnymi materiaami, rzecz jasna), kres atakom na cybernetyk pooyli w kocu wojskowi, ktrzy zdawali sobie spraw z praktycznej wagi problemw i ktrzy mieli do wpyww, aby ukrci obskuranclcie ataki filozofw szkodliwe dla fundamentalnych interesw pastwa.
7. Stalin o jzykoznawstwie
W szczytowym momencie naprenia midzynarodowego, na samym pocztku wojny w Korei, Stalin doda do swoich tytuw najwikszego filozofa, uczonego, stratega, przywdcy postpowej ludzkoci itd. take tytu najwikszego jzykoznawcy wiata (jzykoznawcze jego przygotowanie polegao na tym, e zna on, oprcz rosyjskiego, take ojczysty gruziski; o ile wiadomo, adnego innego jzyka nie zna). W maju 1950 roku Prawda" ogosia dyskusj na t e m a t teoretycznych poblemw jzykoznawstwa i w szczeglnoci teorii Marra. Nikoaj J. Marr (1864-1934) by znawc jzykw kaukaskich; w ostatnim okresie ycia usiowa stworzy lingwistyk marksistowsk i uchodzi w Zwizku Radzieckim za czoowy autorytet w tej dziedzinie; lingwici, ktrzy nie chcieli uzna jego fantazji, byli szykanowani i przeladowani. Marr twierdzi, e jzyk jest form ideologii", a jako taki naley do nadbudowy" i ma charakter klasowy. Zmiany w ewolucji jzyka nastpuj przez skoki jakociowe" odpowiadajce jakociowym zmianom formacji spoecznych. Zanim ludzko wypracowaa
7. Stalin o jzykoznawstwie
147
jzyk mwiony, posugiwaa si ona jzykiem gestw - ta forma odpowiadaa prymitywnemu spoeczestwu bezklasowemu. Jzyk mwiony jest cech spoeczestw podzielonych na klasy, a w przyszoci, w bezklasowej wsplnocie, jzyk ten w ogle zaniknie na rzecz oglnoludzkiego jzyka mylowego, o ktrym wszake Marr niewiele umia powiedzie. Caa ta teoria miaa cechy paranoicznego urojenia i fakt, e panowaa ona przez lata w Zwizku Radzieckim jako lingwistyka par excellence, jako jedyna postpowa" teoria jzykoznawcza, jest wymownym wiadectwem sytuacji kulturalnej w tym kraju. Stalin zabra gos w dyskusji artykuem, ogoszonym w Prawdzie" 29 czerwca i uzupenionym czterema wyjanieniami w odpowiedzi na listy czytelnikw. Jego stwierdzenia zawieray stanowcze potpienie teorii Marra. Jzyk, oznajmi Stalin, nie naley do nadbudowy i nie ma charakteru ideologicznego. Nie naley take do bazy, ale jest bezporednio zwizany" z siami wytwrczymi. Jest on wasnoci caego spoeczestwa, nie za okrelonych klas; klasowo okrelone wyraenia stanowi tylko znikomy uamek zasobw sownych. Nie jest te prawd, by jzyk zmienia si w drodze skokw jakociowych" czy wybuchw"; zmienia si stopniowo, przez obumieranie pewnych skadnikw i powstawanie nowych. Kiedy dwa jzyki konkuruj ze sob, rezultatem nie jest nowy jzyk, powstay ze zmieszania obu, ale zwycistwo jednego z rywali. Co si tyczy teorii przyszego obumierania" jzyka na rzecz mylenia", to teoria Marra jest z gruntu bdna: mylenie ludzkie jest zwizane z jzykiem i nie moe si bez niego obej. Ludzie myl za pomoc sw. Przy sposobnoci Stalin powtrzy marksistowsk teori bazy i nadbudowy, wyranie stwierdzajc, po pierwsze, e siy wytwrcze nie s skadnikiem bazy, gdy baza to stosunki produkcyjne, po wtre za, e nadbudowa suy" bazie i jest jej narzdziem. Ponadto potpi on surowo monopol, jaki szkoa Marra zapewnia sobie w Zwizku Radzieckim, system tpienia swobodnej dyskusji i niedopuszczanie do krytyki. W takim arakczejewowskim reymie", owiadczy, nauka nie moe si rozwija. Ze jzyk nie naley do nadbudowy i nie jest klasowy oznaczao to, po prostu, e francuscy kapitalici mwi po francusku, a francuscy robotnicy take po francusku, nie za w innym jzyku oraz, e Rosjanie przed 1917 rokiem mwili po rosyjsku, a po 1917 roku take po rosyjsku, nie za w innej mowie. Odkrycie to powitane zostao natychmiast jako historyczny przeom w dziejach jzykoznawstwa i innych nauk. Istna lawina sesji naukowych i rozpraw sawicych nowe genialne dzieo przewalia si przez kraj.
148
W sumie jednak, chocia uwagi Stalina na temat jzyka byy po prostu zdroworozsdkowymi prawdami, artyku jego mia pewne pozytywne znaczenie, o ile usun z jzykoznawstwa absurdalne dogmaty Marra. Mia on te pewien korzystny wpyw na sytuacj logiki formalnej oraz semantyki: obrocy tych nauk mogli powoywa si na to, e rwnie one nie nale do nadbudowy, a ich uprawianie nie jest koniecznie dywersj wroga klasowego. Co si tyczy spostrzee Stalina na temat suebnej funkcji" nadbudowy w stosunku do bazy, to byy one powtrzeniem obowizujcej doktryny: potwierdzay znan ju wszystkim regu, e w krajach socjalistycznych kultura jest na subie zada politycznych" i nie mie roci sobie pretensji do samodzielnoci. Zbyteczne dodawa, e wezwania Stalina do swobodnej dyskusji i krytyki nie miay najmniejszego wpywu w innych dziedzinach kultury: w jzykoznawstwie wyznawcy Marra zostali odsunici (chocia nie wiadomo o tym, by podlegali represjom policyjnym), gdzie indziej za zostao po staremu.
8. Stalin o ekonomii sowieckiej

Ostatnie dzieo teoretyczne Stalina ukazao si we wrzeniu 1952 roku w pimie partyjnym Bolszewik". By to artyku pod tytuem Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR. Mia on by teoretyczn podstaw zbliajcego si XIX Zjazdu partii. Najwaniejsza teoretyczna teza artykuu polegaa na tym, e w socjalizmie take dziaaj obiektywne prawa" ekonomiczne prawa, ktre naley wykorzystywa w planowaniu, lecz ktrych dowolnie uniewani niepodobna. W szczeglnoci dziaa w socjalizmie prawo wartoci, co prawdopodobnie oznacza miao tyle, e w Zwizku Radzieckim uywane s pienidze i e naley gospodarowa z uwzgldnieniem opacalnoci oraz oblicza dochody i wydatki. Zasada obiektywnoci praw ekonomicznych socjalizmu" zawieraa implicite potpienie Nikoaja Wozniesienskiego; Wozniesenski ju przed wojn zosta kierownikiem Gosptanu, a nastpnie wicepremierem i czonkiem Biura Politycznego. Zosta umiercony jako zdrajca w 1950 roku, a jego ksika o gospodarce sowieckiej w latach wojny z Niemcami wycofana z obiegu; w tej wanie ksice idea obiektywnych praw gospodarki socjalistycznej bya porednio zanegowana na rzecz twierdzenia, i wszystkie procesy ekonomiczne s w socjalizmie podporzdkowane planujcej sile pastwa. Stalin, bronic obiektywnego dziaania prawa wartoci w Zwizku Radzieckim, zapewni jednake czytel-
9. Oglne cechy kultury stalinowskiej ostatniego okresu
149
nikw, e w odrnieniu od kapitalizmu, w ktrym dziaa zasada maksymalnego zysku, gospodarka socjalistyczna rzdzona jest prawem maksymalnego zaspokojenia potrzeb ludnoci. Nie byo jasne, w jaki sposb dobroczynno gospodarki socjalistycznej ma by obiektywnym prawem" niezalenym od woli organw planowania pastwowego i w szczeglnoci, w jaki sposb prawo" to funkcjonuje jednoczenie z prawem wartoci". Stalin, oprcz tych wyjanie, zarysowa te w swoim artykule program przechodzenia Zwizku Radzieckiego do fazy komunistycznej: przejcie to wymaga mianowicie zniesienia przeciwiestwa midzy miastem a wsi, midzy prac fizyczn i umysow, podniesienia wasnoci kochozowej do poziomu wasnoci oglnonarodowej (czyli, praktycznie, przeksztacenia kochozw w sowchozy), a take wzrostu produkcji oraz oglnego poziomu kulturalnego. Rozwaania o komunistycznym spoeczestwie doskonaoci byy powtrzeniem tradycyjnych w marksizmie motyww. Co do uwag w sprawie obiektywnych praw ekonomicznych", to zapewne jedyny sens praktyczny, jaki mona z nich byo wyowi, polega na oglnym zaleceniu, aby kierownicy gospodarki pastwowej, zajmujc si maksymalnym zaspokojeniem potrzeb" ludnoci sowieckiej, nie zapominali przy tym o rozrachunku gospodarczym.
9* Oglne cechy kultury stalinowskiej ostatniego okresu

Osobliwoci kulturalnego ycia Rosji sowieckiej w omawianym okresie nie byy dowolnym wymysem Stalina. Jeliby si chciao jednym sowem je nazwa, najstosowniej byoby powiedzie, e bya to niemal doskonaa kultura parweniuszy, odzwierciedlajca w sposb charakterystyczny, we wszystkich swoich skadnikach, mentalno, gusty i wierzenia parweniusza u wadzy. Cechy te wciela Stalin w wybitnym stopniu, jednake byy to cechy caej warstwy rzdzcej, ktra, cho sprowadzona za jego czasw take do statusu niewolniczego, dawaa mu poparcie i ostatecznie utrzymywaa na szczytach wadzy Sowiecki aparat wadzy, po kolejnych czystkach, po wytpieniu starej gwardii bolszewickiej i unicestwieniu inteligencji dawnego pokolenia, skada si z ludzi werbowanych gwnie z klasy robotniczej i chopstwa, bardzo licho wyksztaconych, pozbawionych zaplecza kulturalnego, opanowanych
150
dz przywilejw, zawici i nienawici do autentycznej inteligencji rodowej". Typow cech parweniusza jest nieustanna ch pokazywania si", std te kultura parweniuszy ma wybitne cechy fasadowe". Parweniusz u wadzy nie uspokoi si, dopki istniej obok niego ludzie reprezentujcy niedostpn m u i std znienawidzon kultur umysow dawnych klas uprzywilejowanych; kultura ta napitnowana wic zostaje jako buruazyjna lub arystokratyczna z natury. Parweniusz jest nacjonalist ywioowym, to znaczy bezustannie przekonuje siebie, e nard lub rodowisko, z ktrego wyrs, s zasadniczo wysze i lepsze ni wszystko inne; jego jzyk wydaje mu si jzykiem par excellence, poniewa innych z reguy nie zna; swoje ubogie zasoby kulturalne chce przedstawi sobie i innym jako najdoskonalsze w wiecie. Wszystko, co pachnie awangard, eksperymentem kulturalnym, twrczoci, jest m u nienawistne. Parweniusz trzyma si kilku prawd zdrowego rozsdku i wpada we wcieko, gdy prawdy te s przez kogokolwiek podwaane. Te cechy mentalnoci parweniuszowskiej okreliy wszystkie swoiste rysy kultury stalinowskiej; nacjonalizm, socrealistyczn estetyk, a take system wadzy. Parweniusz przechowuje zarazem chopski kult dla wadzy i nienasycone pragnienie uczestniczenia w niej; wyniesiony na jakikolwiek szczebel w rzdzeniu, korzy si przed zwierzchnikami i pomiata podwadnymi, na ktrych wolno m u wyywa si w dzy panowania. Stalin by bogiem rosyjskich parweniuszy, wcieleniem ich marze o potdze. Pastwo parweniuszy musi mie hierarchi i uwielbianego zwierzchnika, ktrego uwielbia si rwnie, gdy biczuje swoich podwadnych. Nacjonalizm stalinowskiej kultury wzrasta, jak bya o tym mowa, stopniowo w latach przedwojennych, a po wygranej wojnie przybra gigantyczne rozmiary W 1949 roku zacza si na amach prasy sowieckiej kampania przeciw tale zwanemu kosmopolityzmowi. Nie byo jasno powiedziane, jak naley kosmopolit" zdefiniowa, oprcz wiadomoci, e jest on wrogiem patriotyzmu i uwielbia Zachd. Jy si jednak ukazywa coraz czciej artykuy sugerujce najwyraniej, e kosmopolita to z grubsza tyle, co yd. Charakterystyczne potpienia kosmopolitw byy pospolicie zaopatrzone w wyjanienia co do nazwisk poprzednio noszonych przez ofiary, jeli nazwiska te brzmiay z ydowska. Tak zwany patriotyzm sowiecki - nieodrnialny od rosyjskiego szowinizmu - przybra posta urzdowego obdu. Propaganda bez przerwy gosia, e wszystkie waniejsze wynalazki w dziejach techniki byy dzieem Rosjan, a wszelkie wspomnienie o innych byo pitnowane jako przejaw kosmopolityzmu" i korzenia si przed Zachodem.
151
Wielka Encyklopedia Radziecka, wydawana od koca 1949 roku jest bezprzykadnym m o n u m e n t e m tej phumorystycznej i pmakabrycznej megalomanii. Haso Automobil", na przykad, zaczyna si tam, w czci historycznej, od stwierdzenia: W latach 1751-52 chop z guberni Nieniegorodzkiej, Leontij Szamszugienkow (zob.) zbudowa samojedcy pojazd, ktry by wprawiany w ruch si dwch ludzi". Buruazyjna" - czyli zachodnia kultura bya przedmiotem nieustajcych napaci jako siedlisko zgnilizny i rozkadu. Oto, przykadowo, fragment hasa Bergson" z teje Encyklopedii: francuski buruazyjny filozof-idealista, reakcjonista w polityce i filozofii. Stworzona przez B. filozofia intuicjonizmu, poniajca rol rozumu, nauki, oraz jego mistyczna teoria spoeczestwa su uzasadnieniu polityki imperializmu. W pogldach B. wyrazi si dobitnie rozkad buruazyjnej ideologii epoki imperializmu, rosnca agresywno buruazji w obliczu zaostrzajcych si sprzecznoci klasowych oraz jej strach przed nasilajc si walk klasow proletariatu... W okresie zaczynajcego si oglnego kryzysu kapitalizmu i zaostrzenia wszystkich jego sprzecznoci, B. wystpi jako wcieky wrg materializmu, ateizmu i poznania naukowego, wrg demokracji i wyzwolenia ludzi pracy od ucisku klasowego, maskujcy swoj filozofi pseudonaukowym opakowaniem... Dawno przezwyciony przez ycie, praktyk i nauk pogld dawnych mistykw i redniowiecznych teologw na poznanie przez wgld wewntrzny B. usiowa przedstawi jako nowe uzasadnienie idealizmu... Materializm dialektyczny obala idealistyczn teori intuicji opierajc si na bezspornym fakcie, i poznanie wiata i rzeczywistoci dokonuje si nie jakimi tam nadzmysowymi rodkami, ale w procesie spoeczno-historycznej praktyki ludzkoci... W intuicjonizmie Bergsona wyraa si strach imperialistycznej buruazji przed nieuchronnie nadcigajcym upadkiem kapitalizmu, denie do ucieczki od niezbitych wnioskw z naukowego poznania rzeczywistoci, a zwaszcza od poznania praw rozwoju spoecznego, odkrytych przez nauk marksistowsko-leninowsk... Wrg suwerennoci pastwowej, B. gosi kosmpolityzm buruazyjny, panowanie wiatowego kapitalizmu, buruazyjn religi i moralno. B. by zwolennikiem okrutnej dyktatury buruazyjnej i terrorystycznego ustroju, ktry dawi ludzi pracy. W okresie midzy pierwsz a drug wojn wiatow ten wojujcy obskurant dowodzi, e wojny imperialistyczne s niezbdne i dobroczynne itd. A oto fragment hasa Impresjonizm" z tego dziea: Dekadencki kierunek w sztuce buruazyjnej, powstay w drugiej poowie XIX wieku. I. by wynikiem rozpoczynajcego si rozkadu w sztuce buruazyjnej (zob. Dekadenctwo), zerwania z postpowymi trdy-
152
cjami narodowymi. Zwolennicy I. wystpowali z programem bezideowej, antyludowej, sztuki dla sztuki, odegnywali si od prawdziwego, realistycznego odzwierciedlenia obiektywnej rzeczywistoci i twierdzili, e artysta powinien odtwarza tylko swoje pierwotne, subiektywne wraenia... Ta subiektywno-idealistyczna podstawa I. jest pokrewna zasadom wspczesnych mu reakcyjnych kierunkw w filozofii - neokantyzmu, machizmu (zob.) i innych, ktre odrzucay obiektywno i wiarygodno poznania, odryway spostrzeenia od rzeczywistoci, a rozum - od wrae... Odrzucajc kryterium obiektywnej prawdziwoci, okazujc obojtno dla zjawisk ycia spoecznego, dla czowieka i dla spoecznych zada sztuki, zwolennicy I. nieuchronnie dochodzili w swojej twrczoci do rozkadu obrazu i do rozbicia formy artystycznej" itd. Izolacja Zwizku Radzieckiego od kultury wiatowej bya niemal cakowita. Jeli pomin nieliczne propagandowe utwory zachodnich komunistw, czytelnik sowiecki by trzymany w doskonaej ignorancji wiatowej kultury - powieci, poezji, teatru, filmu, nie mwic o filozofii i naukach spoecznych. Bogate zasoby XX-wiecznego malarstwa w leningradzkim Ermitau byy schowane w piwnicach, aby nie demoralizowa uczciwych obywateli. Filmy i sztuki teatralne demaskoway buruazyjnych uczonych, ktrzy su wojnie i imperializmowi oraz sawiy niebywa rado ycia sowieckich obywateli. Ideologia realizmu socjalistycznego" obowizywaa wszdzie: realizm polega nie na tym, oczywicie, i naleao opisywa rzeczywisto sowieck w jej faktycznej postaci (to byby gruboskrny naturalizm, ktry jest take odmian formalizmu), ale na tym, by wychowywa ludzi sowieckich w mioci do ojczyzny i Stalina. Architektura socrealistyczna tych czasw jest najtrwalsz pamitk Stalinowskiej ideologii. Tam rwnie obowizywa prymat treci nad form", chocia nikt nie umia powiedzie, jak te rzeczy w architekturze odrni. Istotn cech architektury bya monumentalna fasadowo o cechach parodystyczno-bizantyjskich. W warunkach kiedy budownictwo mieszkaniowe ledwo istniao, a miliony ludzi w miastach i miasteczkach gniedziy si w nieludzkiej ciasnocie, rosy w gr w Moskwie i w innych miastach gigantyczne paace, pene faszywych kolumn i ozdbek, a majce swymi rozmiarami dawa wiadectwo wielkoci epoki stalinowskiej". Bya to take typowa architektura parweniuszy, oparta na estetyce, ktr mona streci hasem im wicej, tym pikniej". Niejako sklepieniem tej caej ideologii by kult wodza, ktry w latach tych przybra formy monstrualno-groteskowe i zosta w dziejach ludzkich
153
przecignity bodaj tylko raz jeden, mianowicie w pniejszym kulcie Mao Tse-tunga w Chinach. Wiersze, powieci i filmy powicone chwale Stalina lay si niepowstrzyman strug; obrazy i pomniki wypeniay wszystkie miejsca publiczne. Pisarze, poeci, filozofowie, przecigali si w wynajdywaniu coraz nowych pochlebstw i coraz bardziej hodowniczych dytyrambw. Dzieci w przedszkolach i obkach skaday mu podzikowania za szczliwe dziecistwo. Wszystkie cechy ludowej religijnoci wrciy w znieksztaconej postaci: ikony, procesje, mody zbiorowe, spowied (zwana samokrytyk), kult relikwii. Marksizm w tej postaci przeksztaci si istotnie w parodi religii, lecz ju pozbawion jakiejkolwiek treci. Oto, przypadkowo wybrany, lecz typowy, pocztek rozprawy filozoficznej z tych czasw. Wielki koryfeusz nauki towarzysz Stalin, da nieprzecigniony w swej gbi, jasnoci i spoistoci systematyczny wykad podstaw materializmu dialektycznego i historycznego jako teoretycznej podstawy komunizmu. Doskona charakterystyk teoretycznych prac towarzysza Stalina przedstawi Komitet Centralny Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii (bolszewikw) oraz Rada Ministrw Zwizku SRR w adresie do towarzysza Stalina w dniu jego siedemdziesiciolecia: Wielki koryfeuszu nauki! Twoje klasyczne prace rozwijajce teori marksistowsko-leninowsk w zastosowaniu do nowej epoki, epoki imperializmu i rewolucji proletariackich, epoki zwycistwa socjalizmu w naszym kraju, s olbrzymim osigniciem ludzkoci, encyklopedi rewolucyjnego marksizmu. Z dzie tych ludzie radzieccy i przodujcy przedstawiciele ludu pracujcego wszystkich krajw czerpi wiedz, ufno, nowe siy w walce o zwycistwo sprawy klasy robotniczej, znajduj tam odpowiedzi na najbardziej palce problemy wspczesnej walki o komunizmu Genialne dzieo filozoficzne towarzysza Stalina O materializmie dialektycznym i historycznym jest potnym rdem poznania i rewolucyjnego przeksztacania wiata, suy jako niepokonany or ideowy w walce przeciw wrogom materializmu, przeciw rozkadajcej si ideologii i kulturze kapitalistycznego wiata skazanego na niechybny upadek. Jest ono nowym, najwyszym etapem w rozwoju wiatopogldu marksistowsko-leninowskiego... W dziele swoim towarzysz Stalin z nieprzecignion jasnoci i zwizoci ukaza podstawowe cechy marksistowskiej metody dialektycznej i ukaza ich znaczenie dla rozumienia prawidowoci rozwoju przyrody i spoeczestwa. Z tak sam gbi, si, zwizoci i partyjno-politycznym celem sformuowane s w pracy towarzysza Stalina podstawowe cechy marksistowskiego materializmu filozoficznego" itd. (W. M. Pozner, I. W. Stalin ob osnownych czertach marksistoskogo fitosofskogo materializma, 1950).
154
Stalin sawiony by nie tylko bezporednio, ale take porednio poprzez wszystkich bohaterw rosyjskiej historii. Filmy i powieci o Piotrze Wielkim, o Aleksandrze Newskim, o Iwanie Gronym - pomylane byy jako wiece ku jego czci. Film Eisensteina o Iwanie Gronym - wysawiajcy cara oraz (zgodnie z osobistymi zaleceniami Stalina) jego opricznin", czyli pierwsz policj polityczn w Rosji - nie zosta jednak w caoci dopuszczony na ekrany za ycia Stalina, albowiem wida tam, e Iwan, cho z ogromnym blem serca, zmuszony by jednak uci gowy najbardziej zatwardziaym spiskowcom (chocia widz nie ma adnych wtpliwoci, e nikczemnoci swoj i przewrotnoci spiskowcy zasuyli na gorszy jeszcze los i e Iwan zrobi ledwo minimum tego, czego mona si spodziewa od kadego rozsdnego ma stanu). Na filmach i w sztukach teatralnych Stalin ukazywa si jako bardzo wysoki, dorodny czowiek, znacznie wyszy od Lenina - partia ukrywaa jego niski wzrost. Hierarchiczna budowa sowieckiej biurokracji odzwierciedlaa si take w tym, e kult Stalina przenosi jego wiato na mniejsze osobistoci: w wielu dziedzinach ycia w Zwizu Radzieckim (cho nie we wszystkich) istniaa osoba, o ktrej wiadomo byo, e jest oficjalnie najwiksza" w danej dziedzinie; pomijajc wic te liczne dziedziny, w ktrych najwikszym z urzdu by sam Stalin (najwikszy filozof, teoretyk, m stanu, strateg, ekonomista itd.) wiadomo byo, kto jest najwikszym malarzem, najwikszym biologiem, najwikszym klownem cyrkowym (cyrk take zosta ideologicznie naprawiony w 1949 roku artykuem w Prawdzie", potpiajcym surowo buruazyjny formalizm w sztuce cyrkowej; okazao si, e niektrzy dziaacze cyrkowi stoczyli si do kosmpolitycznego komizmu i chc ludzi bezideowo rozmiesza, zamiast wychowywa i walczy z wrogiem klasowym). Faszowanie historii i naciski na nauki historyczne doszy take do szczytu w tej epoce. Byo teraz obowizkiem historykw udowadnia, e w polityce zewntrznej carska Rosja bya szermierzem postpu i e wszystkie podboje caratu byy wybitnie postpowe, gdy przynosiy cywilizacj wielkiego narodu rosyjskiego innym ludom. Nowe, czwarte wydanie dzie Lenina, zawierao wprawdzie pewn ilo nowych dokumentw, ale za to usuwao inne (kilka zda Lenina, zbyt jednoznacznie mwicych o niemoliwoci zbudowania socjalizmu w jednym kraju, a take jego entuzjastyczn przedmow do ksiki Johna Reeda Dziesi dni, ktre wstrzsny wiatem: Reed bowiem, ktry przey Padziernik w Piotrogrodzie, pisa wiele o Leninie i Trockim, lecz o Stalinie nie wspomnia; polecajc jego ksik caemu
155
wiatu Lenin popeni wic niewybaczalny nietakt). Usunito take, prawie w caoci, bardzo wartociowe historyczne komentarze i przypisy, ktre byy w poprzednim wydaniu, lecz sporzdzone zostay w wikszoci przez ludzi nastpnie umierconych w czystkach. System ten zreszt nie skoczy si ze mierci Stalina; w kilka miesicy po jego zgonie, gdy nowi wadcy zabili Beri, prenumeratorzy Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej znaleli w kolejnym tomie not, ktra polecaa im wyci za pomoc yletki" wskazane strony jednego z poprzednich tomw i wklei na ich miejsce nowe strony zaczone; czytelnik musia zajrze do odpowiedniego tomu, aby przekona si, e we wskazanym miejscu znajdowa si artyku o Berii; jednak nowa wkadka nie zawieraa adnego nowego artykuu o Berii, a tylko nowe fotografie z Morza Beringa. Archiwa historyczne byy w caoci w rkach policji i dostp do nich by (i jest) cile regulowany; rozumno tej zasady potwierdzia si wielokrotnie; tak, na przykad pewna dziennikarka w starych archiwach parafialnych wykrya, e matka Lenina bya pochodzenia ydowskiego i nawet w naiwnoci swojej prbowaa to odkrycie ogosi w sowieckiej prasie. W tej atmosferze nieuchronnie pojawiali si w nauce wszelkiego rodzaju szalbierze, ktrzy ogaszali o swoich niezwykych osigniciach naukowych w naleycie patriotycznych sowach. ysenko jest najsawniejszym z nich, ale byo wielu innych. Pewna uczona, nazwiskim Olga Lepieszyska, ogosia w 1950 roku, e produkuje ywe komrki z nieoywionych substancji organicznych, a rewelacyjne to osignicie zostao powitane przez ca pras sowieck jako niezbity dowd wyszoci ojczystej nauki nad buruazyjn. Wszystkie jej dowiadczenia okazay si rycho bezwartociowe. Ju po mierci Stalina ukaza si w Prawdzie" artyku z jeszcze bardziej rewelacyjnym doniesieniem: okazao si, e w pewnej fabryce w Saratowie zbudowano aparat, ktry daje wicej energii, ni pobiera, co zarwno obala ostatecznie drugie prawo termodynamiki, jak te dowodzi prawdy twierdzenia Engelsa, i energia, ktra si we wszechwiecie rozprasza, musi si take gdzie koncentrowa. Teraz ju byo wiadomo, e koncentruje si w saratowskiej fabryce. Po krtkim czasie - co zreszt dowodzio ju zmiany w atmosferze umysowej - odkrycie to zostao wstydliwie zdementowane. Jzyk sowiecki odzwierciedla wiernie t atmosfer. Zadaniem sowa publicznego nie byo informowa, ale poleca i wychowywa. Prasa podawaa wycznie informacje pomylne lub wiadczce o nikczemnoci imperializmu. Nie istniay, na przykad, w Zwizku Radzieckim, nie tylko takie zjawiska, jak katastrofy i przestpstwa kryminalne, ale nawet klski ywio-
156
owe - wszystko to byo ponur wasnoci imperialistycznych mocarstw. Statystyki publicznie ogaszanej praktycznie nie byo w ogle. Czytelnicy gazet byli przyzwyczajeni do tego, e maj swoje wiadomoci czerpa za porednictwem specjalnego kodu, ktry wszystkim by znany, cho nigdy niesformuowany wprost: wiadomo byo na przykad, e kolejno, w jakiej wymieniane s przy rnych okazjach nazwiska rnych dygnitarzy partyjnych, odzwierciedla rne decyzje Stalina co do ich aktualnej pozycji. Treciowo nie ma, jak by si zdawao, adnej rnicy midzy powiedzeniem walczmy z kosmopolityzmem i nacjonalizmem" a powiedzeniem walczmy z nacjonalizmem i kosmopolityzmem", jednake czytelnik sowiecki, gdy raz po mierci Stalina przeczyta to drugie sformuowanie, wiedzia od razu, e linia si zmienia", i e teraz naley na pierwszym miejscu zwalcza nacjonalizm, a kosmopolityzm dopiero na drugim. Jzyk sowieckiej ideologii niczego nie wypowiada w sposb wyrany, ale tylko dawa co do zrozumienia; czytelnicy wstpnych artykuw w Prawdzie" wiedzieli, e na og ich tre polega na jednym zdaniu, niby mimochodem wtrconym w powd wiecznie tych samych sztampowych frazesw. Semantyka bya rzdzona przez skadni i przez budow tekstu, nie za przez bezporedni sens poszczeglnych zda. Biurokratyczna monotonia, bezosobowa martwota i ubstwo jzyka utrwaliy si jako obowizujce kanony socjalistycznej kultury. Liczne zestawy sw byy utrwalone jako automatyczne zbitki, tak i jedno sowo w sposb konieczny pocigao nastpne: zwierzce oblicze imperializmu", wspaniae osignicia narodu sowieckiego", niewzruszona przyja narodw socjalistycznych", niemiertelne dziea klasykw marksizmu-leninizmu" - setki tego rodzaju stereotypw skaday si na straw duchow milionw ludzi sowieckich. Filozofia Stalinowska take bya doskonale przystosowana do mentalnoci parweniuszy-biurokratw - zarwno w treci, jak w formie. Na podstawie wykadu Stalina kady zostawa filozofem w cigu p godziny i wiedzia wszystko nie tylko o prawdziwej" filozofii, ale zna take ca filozofi buruazyjn oraz jej mieszne i nonsensowne pomysy: taki Kant, na przykad, twierdzi, e niczego nie mona pozna, a tymczasem my, ludzie sowieccy, poznajemy rne rzeczy i tak obalilimy Kanta; Hegel twierdzi, e wiat si zmienia, ale myla, e wiat si skada z poj, a tymczasem kady widzi, e naokoo s rzeczy, a nie adne pojcia; machici z kolei twierdzili, e to biurko, przy ktrym siedz, jest w mojej gowie, ale kady widzi, e moja gowa jest gdzie indziej i biurko gdzie indziej. W ten sposb filozofia stawaa si udziaem kadego urzdnika i kademu
10. Status poznawczy diamatu
157
dawaa satysfakcj, e powtarzajc kilka pozornie zdroworozsdkowych banaw panowa nad wszystkimi problemami filozoficznymi.
10, Status poznawczy diamatu

Funkcja spoeczna diamatu" i histmatu" i w oglnoci sowieckiego marksizmu-leninizmu polegaa i polega na tym, e jest on ideologi samogloryfikacji i samousprawiedliwienia rzdzcej biurokracji w tym kraju, wczajc ekspansywn i imperialistyczn polityk p a s t w a sowieckiego. Wszystkie filozoficzne i historyczne zasady skadajce si na marksizm-leninizm kulminuj ostatecznie i objawiaj swj sens w kilku prostych wnioskach: socjalizm definiuje si jako pastwowa wasno rodkw produkcji, socjalizm jest historycznie najwyszym ustrojem spoecznym i reprezentuje interesy wszystkich ludzi pracy; ergo sowiecki system wadzy jest wcieleniem postpu i jako taki ma automatycznie racj przeciw wszystkim swoim przeciwnikom. Filozofia i teoria spoeczna oficjalna nie s czym innym, jak samochwalcz retoryk warstwy rzdzcej i uprzywilejowanej pastwa sowieckiego. Mona jednak abstrahowa na chwil od socjalnej funkcji diamatu i zastanowi si nad nim jako zbiorem twierdze o wiecie. Pomijajc liczne uwagi krytyczne, jakie poczynilimy w zwizku z Marksem, Engelsem i Leninem i koncentrujc si na gwnych punktach diamatu w Stalinowskiej wersji, zauway moemy co nastpuje. Diamat skada si z twierdze rnego rodzaju. Niektre z nich s banaami zdrowego rozsdku i nie zawieraj nic specyficznie marksistowskiego. Inne s filozoficznymi wyznaniami wiary, niedowodliwymi i nierozstrzygalnymi za pomoc rodkw naukowych. Jeszcze inne s po prostu nonsensami. Do czwartej kategorii nale twierdzenia, ktre mog by interpretowane rozmaicie i zalenie od interpretacji nale do jednej, drugiej lub trzeciej z wymienionych poprzednio. Wrd twierdze, ktre s zdroworozsdkowymi banaami, znajduj si takie prawa dialektyki", jak powiedzenie, e wszystko na wiecie jest jako powizane lub e wszystko si zmienia. Twierdzenia te nie s przez nikogo kwestionowane, ale ich warto poznawcza i naukowa jest znikoma. Twierdzenie o wszechzwizku zjawisk mogo mie, to prawda, pewien sens filozoficzny w innych kontekstach - na przykad w metafizyce Leibniza lub Spinozy - jednake w marksizmie-leninizmie nie prowadzi ono do adnych
158
konsekwencji poznawczo lub praktycznie znaczcych. Wszyscy wiedz, e zjawiska w wiecie s powizane ze sob, problemy naukowej analizy wiata polegaj jednak nie na tym, w jaki sposb bra pod uwag w wszechzwizek - gdy to jest wanie niemoliwe - ale jakie zwizki wyrnia jako wane, jakie za pomija. W tej za sprawie marksizm-leninizm ma do zaoferowania wycznie powiedzenie, e w acuchu zjawisk jest zawsze gwne ogniwo", za ktre naley uchwyci. Powiedzenie to, jak si zdaje, znaczy tyle, e w praktycznych zachowaniach pewne zwizki midzy rzeczami s, zalenie od celw, jakie sobie stawiamy, wane, a inne niewane lub mniej wane. Jest to take trywialna prawda zdrowego rozsdku, pozbawiona poznawczej wartoci, skoro nie wynikaj z niej adne reguy, ktre by ustalay hierarchi wanoci zwizkw dla jakiegokolwiek wypadku poszczeglnego. To samo odnosi si do powiedzenia, e wszystko si zmienia"; warto poznawcz maj tylko empiryczne twierdzenia, ktre opisuj poszczeglne zmiany, ich charakter, tempo itd. Powiedzenie za Heraklita miao sens filozoficzny za czasw Heraklita, lecz zeszo rycho do rzdu obiegowych mdroci, znanych kademu. Std wanie, e tego typu powiedzonka przedstawiane s jako gbokie odkrycia marksizmu, nieznane skdind, pochodzia wiara wyznawcw marksizmu-leninizmu, i nauka" potwierdza marksizm. Poniewa prawdy nauk empirycznych i historycznych na og mwi o tym, e co z czym jest powizane albo co si jako zmienia, tedy mona bez obawy zaoy, e kade nowe odkrycie naukowe bdzie tak rozumiany marksizm" potwierdza. Do drugiej kategorii nale, jakemy powiedzieli, niedowodliwe wyznania wiary. Do takich zaliczy trzeba, przede wszystkim, sam tez gwn materializmu. Teza ta, wskutek niskiego poziomu analitycznego marksizmu, nie jest na og formuowana w sposb jasny, ale tendencja jej jest mimo to do wyrana. Bya ju mowa o tym, e twierdzenie wiat jest z natury materialny" traci zupenie sens, jeli si definiuje materi tak, jak Lenin to uczyni, to jest abstrahujc od jej fizycznych wasnoci, a pozostawiajc wycznie obiektywno", to znaczy (wedle Lenina) bycie niezalenym od wiadomoci". Pomijajc bowiem fakt, e w ten sposb pojcie wiadomoci zaoone jest w samym pojciu materii, powiedzenie, e wiat jest materialny" znaczy tyle, e wiat jest niezaleny od wiadomoci. Lecz powiedzenie takie, jeli odnosi si do wszystkiego", nie tylko jest jawnie faszywe - skoro pewne zjawiska w wiecie, zgodnie zreszt z marlcsizmem-leninizmem, zalene s od wiadomoci - ale nie zaatwia
159
wcale sprawy, o ktr w materializmie chodzi; wszake Bg, anioy i diaby s take, wedle wyobrae religijnych, od wiadomoci ludzkiej niezalene. Jeli z kolei definiuje si materi przez cechy fizyczne - rozcigo, nieprzenikliwo itd., wwczas zachodzi obawa, e moe si okaza, i cechy te, albo niektre z nich nie przysuguj mikroobiektom, ktre wobec tego utraciyby swoj materialno". W pierwotnych wersjach materializm zakada, e wszystkie rzeczy jakie istniej, maj te same wasnoci, co przedmioty ycia codziennego. W gruncie rzeczy jednak chodzio o pewn tez negatywn: o to, e nie ma adnej rzeczywistoci zasadniczo rnej od tej bezporednio spostrzeganej i e wiat nie zosta stworzony przez istot rozumn. Tak zreszt sformuowa spraw Engels: ostatecznie w materializmie chodzi o stworzenie wiata bez Boga. Ot jest wyrane, e twierdzenie, i wiat nie zosta stworzony przez Boga, nie moe by empirycznie udowodnione, podobnie jak teza przeciwna. Nie ma i nie moe by naukowo wartociowych dowodw nieistnienia Boga i racjonalistyczne doktryny odrzucaj istnienie Boga opierajc si na zasadzie ekonomii mylenia (wykltej przez Lenina), nie za opierajc si na empirycznych informacjach: w tym celu doktryny te musz uprzednio przyj postulat, i mamy prawo uzna istnienie czegokolwiek tylko o tyle, o ile dowiadczenie do tego zmusza. Restrykcja ta z kolei sama jest przedmiotem sporu, a jej ugruntowanie wymaga pewnych zaoe i pewnych warunkw naoonych na pojcie dowiadczenia, ktre oczywiste wcale nie s. Nie wdajc si jednak w ten spr, moemy ustali tyle tylko, e sama teza materializmu, gdy si j tak przeformuuje, nie jest twierdzeniem nauki, lecz wyznaniem wiary. To samo dotyczy substancji duchowej" i niematerialnoci wiadomoci ludzkiej". Ze ludzka wiadomo podlega wywom fizycznych procesw, byo to wiadome ludziom odwiecznie: nie trzeba byo dugich bada naukowych, aby wiedzie, e mona, na przykad, czowieka oguszy uderzajc go maczug po gowie. Jednake wszystkie pniejsze badania nad zalenoci procesw wiadomoci od rnych okolicznoci fizjologicznych nie przesdziy niczego wicej w sprawie, o ktr chodzi. Ci, ktrzy wierz w niematerialny substrat wiadomoci, na og nie twierdz, e nasza wiadomo nie ma adnych zwizkw z ciaem (jeli tak twierdz, to musz znajdowa skomplikowane i sztuczne sposoby, aby zda spraw z faktw dowiadczenia - jak Descartes, Leibniz lub Malebranche); twierdz tylko, e procesy cielesne, cho mog unieruchomi uytek duszy, nie mog jej zniszczy; e ciao jest niejako medium, poprzez ktre wiadomo funkcjonuje, e jednak nie jest ono niezbdnym warunkiem jej
160
funkcjonowania. Twierdzenie takie jest empirycznie niedowodliwe, ale take nieobalalne. Nie jest te prawd, iby teoria ewolucji obalia wiar w dusz niematerialn, jak utrzymuj wyznawcy marksizmu. Jeli organizm ludzki powsta w drodze przemian mutacyjnych z organizmw niszych, to nie wynika std logicznie negacja duszy". W przeciwnym wypadku byoby niepodobiestwem stworzenie niesprzecznej teorii, ktra wcza zarazem teori ewolucji w nowoczesnym rozumieniu i wiar w niematerialny substrat" wiadomoci, czy nawet celowo wiata. Teorii takich powstao jednak niemao - od Frohschammera przez Bergsona do Teilharda de Chardin i nie jest wcale wyrane, e wszystkie te teorie s wewntrznie sprzeczne. Filozofia chrzecijaska znalaza ju rne sposoby uniewraliwienia chrzecijaskiej doktryny na skutki teorii ewolucji. Jakkolwiek te sposoby mogyby by krytykowane, nie ma powodu twierdzi, e s one logicznie niespjne. Z punktu widzenia kryteriw uzasadniania stosowanych w pracy naukowej, teza materializmu w tym szczeglnym punkcie jest tak samo dowolna, jak teza przeciwna. Do trzeciej kategorii twierdze diamatu, to jest do nonsensw, zaliczy naley twierdzenie, e wraenia odbijaj" rzeczy w tym sensie, i s do nich podobne. Jest to twierdzenie Lenina, ktry w tym punkcie atakowa Plechanowa. Nie wiadomo, co ma znaczy zaoenie, i pewien proces zachodzcy w komrkach nerwowych albo nawet subiektywny akt uwiadomienia sobie tego procesu, jest podobny" do przedmiotw albo procesw zachodzcych w wiecie, tych mianowicie, ktre na mocy doktryny wywouj przyczynowo odpowiednie zmiany w komrkach nerwowych. Do nonsensw w diamacie naley take zaliczy powiedzenie (ktre nie zostao wprawdzie w takiej formie nigdzie kanonizowane przez Stalina, ale jest systematycznie powtarzane za Plechanowem w wykadach marksizmu), wedle ktrego logika formalna stosuje si" do zjawisk w spoczynku, za logika dialektyczna - do zmian. Nonsens ten jest zwyczajnie wynikiem ignorancji logicznej marksistw-leninistw, ktrzy nie wiedz, jaki sens maj wyraenia logiki formalnej i nie zasuguje na dyskusj. Inne twierdzenia diamatu nale, jakemy powiedzieli, do tej lub owej z wymienionych kategorii zalenie od sensu, jaki si im przypisuje. Wrd nich naley wymieni prawo dialektyki" mwice o sprzecznociach". Jeli - jak mona nieraz wyczyta w podrcznikach diamatu - twierdzenie to znaczy, e ruch i zmiany mog by wyjanione" za pomoc wewntrznych sprzecznoci", to mieci si ono w kategorii nonsensw, zwaywszy e sprzeczno" jest kategori logiczn, mianowicie pewnym stosunkiem
161
midzy zdaniami, i niepodobna powiedzie, co oznacza sprzeczno w zjawiskach" (tak przynajmniej ma si sprawa z punktu widzenia materializmu; w metafizyce Hegla, Spinozy i w niektrych innych doktrynach, gdzie zwizki logiczne i ontologiczne s utosamione, idea sprzecznoci w bycie samym nie jest nonsensowna). Jeli jednak interpretujemy to powiedzenie w ten sposb, i trzeba ujmowa rzeczywisto jako system napi i przeciwnie skierowanych tendencji, wwczas, jak si zdaje, mamy do czynienia ze zdroworozsdkowym oglnikiem, z ktrego nic okrelonego nie wynika dla bada naukowych lub poczyna spoecznych. e wiele zjawisk wpywa na siebie wzajem, e w spoeczestwie ludzkim s walki i niezgodne interesy, e ludzie czsto powoduj swymi dziaaniami skutki przeciwne ich intencjom - wszystko to naley do zasobw prawd obiegowych i przedstawianie ich jako metody dialektycznej", ktra gbi sw kontrastuje z myleniem metafizycznym", jest tylko dodatkowym przykadem typowo marksistowskiego samochwalstwa; jest jednak typowe dla marksizmu, e tradycyjne, od wiekw znane truizmy przedstawia on jako olbrzymiej wagi naukowe odkrycia, dokonane przez Marksa i Lenina. Do tej samej kategorii naley (rozwaane ju uprzednio) twierdzenie o wzgldnoci prawdy Jeli jest to obserwacja historyczna, mwica o tym, e w dziejach nauki rozwj dokonuje si czsto w ten sposb, i sdy kiedy uznane nie s po prostu w wyniku dalszych bada negowane, lecz tylko ograniczane co do zakresu swojej wanoci, to obserwacja ta (poczyniona przez Engelsa) jest trafna, chocia nic specyficznie marksistowskiego w niej nie ma. Jeli za chodzi o twierdzenia takie, jak nie moemy zna wszystkiego" albo w pewnych warunkach pewna ocena jest suszna, a w innych niesuszna" - to s to truizmy odwiecznie znane. Nie trzeba byo, w rzeczy samej, mzgu Marksa, aby odkry, na przykad, e deszcz jest poyteczny w czasie suszy, ale nie jest poyteczny w czasie powodzi. Nie wynika std, rzecz jasna, jak wielekro zauwaono, e powiedzenie deszcz jest poyteczny" jest, zalenie od okolicznoci, prawdziwe albo faszywe; wynika tylko, e sens tego zdania jest niedokadnie okrelony; jeli znaczy ono deszcz jest poyteczny we wszystkich okolicznociach" - jest ono jawnie faszywe; jeli znaczy deszcz jest poyteczny w niektrych okolicznociach" - jest jawnie prawdziwe. Jeli natomiast marksistowsk zasad wzgldnoci prawdy interpretuje si w ten sposb, i zdania majce dokadnie to samo znaczenie mog zmienia si z prawdy w fasz lub odwrotnie, zalenie od okolicznoci, wwczas powiedzenie takie rwnie zaliczy trzeba do kategorii nonsensw - przy zaoeniu, e rozu-
162
mie si prawd tak, jak Lenin rozumia, to jest w tradycyjnym sensie. Gdyby natomiast sd prawdziwy" mia by tym samym, co sd, ktrego uznanie jest poyteczne dla partii komunistycznej", wwczas przytoczona zasada wzgldnoci prawdy" przeobraa si w oczywist prawd. Kwestia tradycyjnego lub genetycznego rozumienia prawdy" nie zostaa jednak nigdy doprowadzona do jasnoci w dziejach marksizmu. Jak bya 0 tym mowa, s silne sugestie w dziele Marksa, ktre ka ujmowa prawd jako wano" zrelatywizowan do ludzkich potrzeb. Lenin jednak do jednoznacznie obstawa przy tradycyjnym rozumieniu prawdy jako zgodnoci z rzeczywistoci". To rozumienie przewaa te w wykadach diamatu. Jednake nieustannie wystpuje obok niego inne, bardziej pragmatyczne 1 bardziej polityczne: prawdziwe jest to, co wyraa" postp spoeczny W tym rozumieniu kryterium prawdy s orzeczenia wadz partyjnych. Kontuzj uatwia jzyk rosyjski, w ktrym wspistniej dwa sowa istina" i prawda", przy czym to pierwsze ma gwnie sens prawdy" tradycyjny, drugie natomiast ma wyrany odcie moralny i oznacza zarwno prawd", jak to, co sprawiedliwe" albo to, co suszne moralnie". Operowanie t dwuznacznoci przyczynia si do zatarcia rnicy midzy prawd w sensie tradycyjnym i w sensie genetycznym. Co do twierdzenia, ktre mwi o jednoci teorii i praktyki", to i ono moe by pojmowane rozmaicie. Czasami wystpuje po prostu jako norma i znaczy mniej wicej tyle, e naley myle tylko o takich sprawach, ktre mog przynie praktyczny poytek; w tym sensie nie podpada ono pod adn z kategorii wyej wymienionych, gdy kategorie te nie obejmuj norm. Jeli jest to twierdzenie opisowe, wwczas moe znaczy, e ludzie na og zajmuj si teoretycznymi rozwaaniami pod wpywem praktycznych potrzeb; twierdzenie to jest prawdziwe, jeli si je pojmuje w sensie lunym, ale te nic swoicie marksistowskiego nie zawiera. Jeli z kolei jedno teorii i praktyki znaczy tyle, e praktyczne sukcesy s potwierdzeniem trafnoci naszych spostrzee, ktre wzilimy za podstaw dziaania, to mamy do czynienia z kryterium prawdy, ktre take nadaje si do uznania, jeli nie ma pretensji absolutnych - wtedy bowiem przeobraaoby si w absurd (w wielu dziedzinach poznania i nauki adnych praktycznych potwierdze" najoczywiciej nie ma). Mona jednak uj to twierdzenie w owym swoicie Marksowskim sensie - myl jest aspektem" zachowania i gdy jest tego wiadoma, staje si prawdziwa" przez sam w akt - lecz ten sens jest praktycznie nieobecny w sowieckim diamacie. Rozwaamy go z okazji uwag o Marksie samym, o Korschu i o Lukacsie.
11. Korzenie i sens stalinizmu. Kwestia nowej klasy"
163
11. Korzenie i sens stalinizmu- Kwestia nowej klasy"

Rycho po mierci Stalina rozpocza si, do dzi trwajca, dyskusja na temat spoecznych korzeni stalinizmu i jego historycznej koniecznoci"; zarwno komunici, jak wrogowie komunizmu rozwaaj te pytania. Niepodobna zdawa sprawy z wszystkich szczegw tej debaty, mona jednak zanotowa najwaniejsze punkty. Pytanie o przyczyny stalinizmu nie jest tym samym, co pytanie o jego historyczn konieczno. To ostatnie nie ma w ogle jasnego sensu bez bliszych wyjanie. Ktokolwiek wyznaje doktryn, wedle ktrej wszystkie szczegy historycznych procesw s tak samo zdeterminowane uprzednimi warunkami, ten, oczywicie, nie potrzebuje sobie zaprzta gowy analiz faktycznych wydarze i musi uzna stalinizm za konieczno" opierajc si na dedukcji z owej oglnej zasady. Zasada ta wszelako jest metafizycznym postulatem i nie ma adnych racji, by j przyjmowa. Kada analiza przebiegu rewolucji rosyjskiej ujawnia bez trudu, e adnej fatalnej koniecznoci w jej wynikach nie byo. Losy wadzy bolszewickiej w czasie wojny domowej kilkakrotnie wisiay na wosku - czego Lenin by wiadom - i adne prawa dziejowe" nie przesdzay rezultatw. Mona uzna za pewne, e gdyby kula zamachowca zboczya o kilka centymetrw w 1918 roku i zabia Lenina, bolszewicy nie utrzymaliby si u wadzy; podobnie, gdyby Leninowi nie udao si przekona kierownicwa partii do koniecznoci pokoju brzeskiego albo gdyby interwencja zachodnia bya czym wicej ni fars itd. Spekulacje co do tego, jak potoczyby si wwczas rozwj wydarze, nie maj w tej chwili znaczenia, i nie mog doprowadzi do adnych jednoznacznych konkluzji. Wszystkie kluczowe momenty w ewolucji Rosji sowieckiej - polityka tak zwanego komunizmu wojennego, NEP, kolektywizacja, czystki - byy aktami wiadomej woli rzdzcych, nie za dzieem praw historycznych"; nie ma adnych racji do twierdzenia, e akty te musiay" nastpi lub e decyzje nie mogy by inne. Jedyn sensown form, w jakiej kwestia koniecznoci historycznej" daje si w tym wypadku postawi, jest pytanie: czy s racjonalne powody do przypuszczania, e system sowiecki, okrelony przez dwie cechy upastwowienie rodkw produkcji oraz monopolistyczn wadz partii bolszewickiej - nie mg si by utrzyma za pomoc zasadniczo innych rodkw rzdzenia anieli stosowane i utrwalone w stalinizmie? S racje, ktre przemawiaj za odpowiedzi twierdzc na to pytanie.
164
Bolszewicy doszli do wadzy w Rosji goszc hasa, ktre nie miay adnej treci swoicie socjalistycznej (a tym mniej marksistowskiej): pokj i ziemia dla chopw. Poparcie, jakie zdobyli, byo gwnie poparciem dla tych wanie hase. Celem ich jednak byo rozptanie rewolucji wiatowej, a gdy cel ten okaza si niewykonalny - budowa socjalizmu w warunkach jednopartyjnej wadzy. W Rosji po zniszczeniach wojny domowej nie byo ju, oprcz partii, aktywnych si spoecznych, zdolnych do inicjatywy, bya natomiast utrwalona tradycja politycznego, militarnego i policyjnego aparatu, ktry mia by odpowiedzialny za cao ycia spoecznego, w szczeglnoci rwnie za produkcj i dystrybucj. NEP by kompromisem ideologii z rzeczywistoci. Wynik z przyjcia do wiadomoci faktu, e pastwo nie moe podoa zadaniu regeneracji gospodarczej Rosji, e prby regulacji caego ycia ekonomicznego rodkami przymusu s katastrofalnie nieskuteczne i e regeneracja taka moliwa jest tylko przy wykorzystaniu ywioowych" praw rynku. Kompromis ten nie mia w zamierzeniu pociga za sob adnych ustpstw politycznych, lecz utrzyma zasad monopolu wadzy nietknit. Chopstwo byo nadal klas nieupastwowion, ale jedyn si aktywn i zdoln do inicjatywy spoecznej bya biurokracja pastwowa; ta warstwa stanowia waciwe oparcie socjalizmu" i dalszy rozwj systemu odzwierciedla jej interesy i denie do ekspansji. Likwidacja NEP-u i przymusowa kolektywizacja nie leay zapewne w planach historii, ale leay w naturalnej tendencji ustroju i w interesach jego jedynej czynnej warstwy: nieograniczona kontynuacja NEP-u oznaczaa, e pastwo i jego biurokracja s na asce chopw i musz w znacznym stopniu podporzdkowywa ich wymaganiom polityk ekonomiczn, eksport, import i inwestycje. Nie wiadomo, jak potoczyby si bieg wydarze, gdyby zamiast kolektywizacji, pastwo wrcio - co byo jedyn alternatywn moliwoci - do penej swobody wymiany i do rynkowej gospodarki. Obawy Trockiego i lewicy" bolszewickiej, i kurs taki skoczyby si powstaniem si politycznych dcych do obalenia wadzy bolszewickiej, nie byy bynajmniej nieuzasadnione; na pewno za pozycja rzdzcej biurokracji sababy, zamiast si wzmacnia; byy te powody do sdzenia, e budowa silnego militarnie i przemysowo pastwa zostaaby odoona na czas nieokrelony. Etatyzacja gospodarki, niezalenie od gigantycznych kosztw spoecznych, leaa w logice" ustroju i w interesie biurokracji. Stalin, jako wcielenie warstwy rzdzcej i pastwa, ktre zyskao niemal zupen autonomi w stosunku do spoeczestwa, dokona dziea, ktre w dziejach Rosji co najmniej dwukrotnie ju byo dokonane: powo-
165
a do ycia now kast biurokratyczn, niezalen od organicznej segmentacji spoeczestwa i uwolni j od wszystkich trybutw zarwno wzgldem narodu, jak w szczeglnoci wzgldem klasy robotniczej oraz, na koniec, wzgldem odziedziczonej ideologii partyjnej. Warstwa ta szybko zniszczya wszystkie okcydentalistyczne" elementy, jakie istniay w ruchu bolszewickim i uya frazeologii marksistowskiej za narzdzie restytucji i rozrostu rosyjskiego imperium. System sowiecki prowadzi permanentn wojn przeciwko wasnemu spoeczestwu - nie z tej racji, i spoeczestwo to wyaniao znaczce siy oporu, ale gwnie z tej, e stan wojny i agresja s potrzebne warstwie rzdzcej dla utrzymania swojej pozycji. Staa obecno wrogw czyhajcych na najmniejsz sabo pastwa, spiskujcych agentw obcych, dywersantw i innych szatanw, jest warunkiem ideologicznym, ktry pozwala usprawiedliwia monopol wadzy biurokratycznej; warstwa rzdzca ponosi sama ofiary w rezultacie tej wojny, lecz s to niezbdne koszta rzdzenia. Bya ju mowa o tym, dlaczego marksizm mg nadawa si na ideologi tego ustroju, ktry z pewnoci by zjawiskiem nowym w historii. Wszystkie tradycje rosyjskie i bizantyjskie, czsto przywoywane na pami przez historykw i krytykw komunizmu (zwaszcza daleko posunita autonomia pastwa w stosunku do spoeczestwa cywilnego; moralne i obyczajowe cechy rosyjskiego czinowniczestwa) nowoci tej nie przekrelaj. Stalinizm uksztatowa si jako dalszy cig leninizmu, opierajc si na rosyjskiej tradycji i adaptowanej odpowiednio doktrynie marksistowskiej (o wadze dziedzictwa rosyjskiego i bizantyjskiego pisali m.in. Bierdiajew, Kucharzewski, Arnold Toynbee, Richard Pipes, Tibor Szamuely, Gustaw Wetter). Nie wynika std, e kada prba uspoecznienia wasnoci rodkw produkcji musi z koniecznoci prowadzi do spoeczestwa totalitarnego, to jest spoeczestwa, ktrego wszystkie formy organizacyjne s narzucone przez pastwo, a jednostki ludzkie traktowane s jako wasno pastwowa. Jednake prawd jest, e totalne upastwowienie rodkw produkcji i poddanie caoci ycia ekonomicznego planujcej sile pastwa (mniejsza o to, jaka jest realna skuteczno planowania) jest prawie tym samym, co spoeczestwo totalitarne. Jeli zaoeniem ustroju jest, e centralna wadza okrela cao celw i form gospodarki, jeli gospodarka (wic take sia robocza, czyli ludzie pracujcy) jest podporzdkowana jednolitemu planowaniu ustalonemu przez te wadze, biurokracja niechybnie musi si sta jedyn aktywn si spoeczn i zdoby niepodzielne wadanie rwnie w innych dziedzinach ycia. Prbowano wielokrotnie sformuowa ide
166
uspoecznienia wasnoci, ktra nie byaby identyczna z jej upastwowieniem, lecz pozostawiaa w rkach producentw inicjatyw ekonomiczn. Czciowe praktyczne zastosowania tej idei w Jugosawii s do tej pory zbyt nike i zbyt w wynikach swoich dwuznaczne, aby wykonalno tego projektu daa si oceni bez wtpliwoci. Istotne jest wszelako, e w tych rozwaaniach mamy zawsze do czynienia z dwiema ograniczajcymi si zasadami: im wicej inicjatywy ekonomicznej pozostaje w rkach poszczeglnych uspoecznionych jednostek produkcyjnych, im wiksza niezaleno tych jednostek, tym wiksza rola ywioowych" praw rynku w gospodarce, tym wicej elementw konkurencji i tym silniej motywacje zysku wyznaczaj zachowania ekonomiczne. Uspoecznienie, ktre pozostawiaoby cakowit suwerenno jednostkom produkujcym, byoby powrotem do wolnokonkurencyjnego kapitalizmu, z t tylko rnic, e zamiast pojedynczych wacicieli fabryk wystpowaliby waciciele kolektywni, to jest spdzielnie wytwrcze. Im wicej elementw planowania, tym bardziej ograniczane s funkcje i kompetencje kolektyww produkujcych. Idea planowania ekonomicznego przyjta zostaa jednake, cho w rnych rozmiarach, we wszystkich rozwinitych przemysowo spoeczestwach; wzrost planowania i interwencji pastwa w ycie gospodarcze oznacza wzrost biurokracji. Pytanie nie polega na tym, w jaki sposb spoeczestwa mogyby si pozby aparatu biurokratycznego - to jest bowiem niemoliwe bez zniszczenia wspczesnej cywilizacji przemysowej - lecz w jaki sposb mog sprawowa kontrol nad jego dziaaniami za porednictwem mechanizmw przedstawicielskich. Przy wszystkich zastrzeeniach, jakie mona cytowa z rnych pism Marksa, nie ma wtpliwoci, e wierzy on, i spoeczestwo socjalistyczne jest spoeczestwem doskonaej jednoci, gdzie konflikty interesw wygasy, poniewa ich podstawa ekonomiczna - wasno prywatna - zostaa zniesiona. Spoeczestwo to nie potrzebuje wobec tego adnych instytucji, stworzonych w wiecie buruazyjnym: mechanizmw reprezentacji politycznej (ktre nieuchronnie rodz wyobcowane ze spoeczestwa warstwy biurokracji) i regu, zapewniajcych swobody obywatelskie w granicach prawa. Sowiecki despotyzm by prb zastosowania tej doktryny przy wykorzystaniu wiary, e istnieje technika produkowania jednoci spoecznej rodkami instytucjonalnymi. Byoby nonsensem twierdzenie, e marksizm by z gry zdeterminowany w ten sposb, i mia si sta ideologi samogloryfikacji rosyjskiej biurokracji. Zawiera jednak w sobie istotne, nieprzypadkowe ani uboczne,
167
skadniki, ktre pozwoliy go uy do takich celw. Historyk sowiecki, Andrzej Amalrik (przeladowany i wiziony za swoje dysydenclcie pisma i wypowiedzi) w ksice Czy Zwizek Radziecki przetrwa do roku 1984? przyrwnuje funkcj marksizmu w Rosji do funkcji chrzecijastwa w Imperium Rzymskim; jak przyjcie religii chrzecijaskiej podtrzymao cesarstwo i przeduyo jego istnienie, chocia nie mogo uratowa przed ostateczn zagad, tale asymilacja ideologii marksistowskiej bya zabiegiem, ktry ocali na czas jaki chwiejce si rosyjskie imperium (nie ratujc, tak czy owak, przed niechybnym rozkadem). T interpretacj historiozoficzn mona przyj, o ile nie sugeruje ona, i sens marksizmu od pocztku niejako polega na takim wanie przyszym jego uytku, ani e taki sens wystpowa w wiadomoci rosyjskich rewolucjonistw. Zbieg niezwykych okolicznoci sprawi, e wadza w Rosji zostaa pochwycona przez parti wyznajc doktryn marksistowsk. Partia ta, aby utrzyma wadz, musiaa kolejno zaprzecza wszystkim obietnicom zawartym w jej ideologii i z pewnoci z przekonaniem goszonym przez przywdcw. Rezultatem tego procesu byo powstanie nowej warstwy biurokratycznej, monopolizujcej wadz pastwow, a poddanej w naturalny sposb sile rosyjsko-imperialnej tradycji. Marksizm sta si wasnoci tej warstwy i skutecznym narzdziem kontynuowania imperialnej polityki. Powstaje w zwizku z tym wielokrotnie w literaturze dyskutowane pytanie o now klas", to jest waciwie o to, czy mona nazw klasa" stosowa do warstwy rzdzcej Zwizku Radzieckiego i innych krajw socjalistycznych. Pytanie to zyskao szczeglnie na popularnoci z chwil ogoszenia ksiki Milovana Dilasa Nowa klasa (1957), lecz jego historia jest do duga. Pewne punkty w tej historii zostay ju zanotowane w poprzednich rozdziaach. Wystarczy przypomnie, e problem nowej klasy" socjalistycznej dyskutowany by na dugo przed rewolucj bolszewick. Anarchistyczni krytycy Marksa - w szczeglnoci Bakunin - twierdzili, e prba organizacji spoecznej opartej na jego ideach musi doprowadzi do powstania nowych klas uprzywilejowanych: ludzie z proletariatu, ktrzy w Marksowskim pastwie przyszoci obejm pozycje obecnych wadcw, stan si niechybnie renegatami swej klasy i stworz system przywilejw, ktrego bd strzec rwnie zazdronie, jak obecne warstwy uprzywilejowane. Zdaniem Bakunina, marksistowska doktryna nie moe doprowadzi do innych skutkw z tej racji, e przewiduje ona zachowanie instytucji pastwa. Anarchista polski (piszcy gwnie po rosyjsku), Wacaw Machajski, zmodyfikowa t myl i wysnu z niej dalej posunite konsekwencje.
168
Utrzymywa on, e Marksowska idea socjalistyczna wyraa specyficznie interesy inteligencji, ktra aspiruje do zajcia uprzywilejowanej pozycji, korzystajc ze spoecznie dziedziczonego swojego przywileju, mianowicie wiedzy Dopki inteligencja jest w stanie przekazywa swemu potomstwu korzystne warunki nabywania wiedzy, dopty nie ma mowy o rwnoci, tymczasem idea rwnoci jest waciw substancj socjalizmu. Ruch robotniczy, ktry obecnie zdany jest na pastw inteligenckich przywdcw, nie moe osign swego celu, pki nie wywaszczy inteligencji z jej gwnego kapitau, mianowicie wyksztacenia. Pod pewnymi wzgldami krytyka ta przypominaa syndykalizm Sorela; opieraa si ona na do oczywistym spostrzeeniu, e w kadym spoeczestwie, gdzie istnieje zarazem nierwno dochodw oraz znaczna korelacja midzy stopniem wyksztacenia a pozycj spoeczn, dzieci warstw wyksztaconych maj, dziki warunkom rodowiskowym, lepsze szanse zajcia wyszego miejsca w hierarchii spoecznej ni dzieci innych warstw. Jednake jedynym moliwym rozwizaniem tej nierwnoci dziedziczonej mogoby by tylko cakowite zniszczenie cigoci kulturalnej i przymusowe odbieranie dzieci rodzicom w celu wsplnego, niezrnicowanego wychowania; innymi sowy, utopia Machajslciego zakada zniszczenie istniejcej kultury, a take zniszczenie rodziny, w imi ideau rwnoci. Wrd rosyjskich anarchistw istniay take grupy, ktre ziony nienawici do wyksztacenia jako rda przywileju. Machajski sam mia w Rosji pewn ilo zwolennikw i jeszcze przez kilka lat po rewolucji padziernikowej walka z machajewszczyzn" naleaa do powracajcych tematw propagandy; czono t ideologi, nie bez racji, z odchyleniem syndykalistycznym" i dziaaniami tak zwanej opozycji robotniczej. Problem wyaniania si nowej klasy w socjalistycznym systemie wasnoci by jednak dyskutowany rwnie z innego punktu widzenia. Jedni, jak Plechanow, argumentowali, e prba budowy socjalizmu w niedojrzaych ekonomicznie warunkach musi skoczy si now form despotyzmu. Inni - jak Edward Abramowski - pisali o koniecznoci uprzedniego moralnego przeobraenia spoeczestwa, argumentujc, e walka o wszelkiego rodzaju przywileje nieuchronnie odtworzy si na gruncie upastwowionej wasnoci, gdyby komunizm opanowa spoeczestwo, ktre moralnie nie zostao odmienione i nadal nosi w sobie wszystkie potrzeby i dze, w jakich poprzednie ustroje je wychoway; rezultatem komunizmu w tych warunkach, jak pisa Abramowski w 1897 roku, moe by tylko nowa formacja klasowa, w ktrej antagonizm midzy spoeczestwem a uprzywilejowan warstw urzdnikw zajmie miejsce dawnych podziaw klasowych i ktra,
169
co wicej, nie bdzie moga utrzyma si bez skrajnie despotycznych i policyjnych form rzdzenia. Krytycy rewolucji padziernikowej od pocztku zwracali uwag na nowy system przywilejw, nierwnoci i despotyzmu, jaki kiekuje w Rosji, przy czym pojcie nowej klasy" wystpuje w analizie Kautsky'ego ju w 1919 roku. Kiedy Trocki na wygnaniu rozwin swoj krytyk biurokracji sowieckiej, podkrela wielokrotnie i z naciskiem - a za nim wszyscy ortodoksi trockistowscy - e o nowej klasie" nie ma mowy, jedynie o pasoytniczej warstwie biurokratycznej. Rwnie kiedy doszed do wniosku, e rzdy Stalinowskie nie mog by obalone bez rewolucji, odrnienie to wydawao m u si niezmiernie wane. Pisa, e mimo biurokratycznej degeneracji ekonomiczna podstawa socjalizmu, to jest wasno spoeczna rodkw produkcji, zostaa nietknita; dlatego w Rosji nie chodzi o rewolucj spoeczn" (ta bowiem ju si dokonaa), ale tylko polityczn, to jest tak, ktra zmiecie istniejcy aparat wadzy, lecz nie przeobrazi stosunkw wasnociowych. Zarwno Trocki, jak trockici-ortodoksi i inni komunistyczni krytycy stalinizmu, oponujcy przeciwko pojciu nowej klasy", powoywali si na to, e przywileje biurokracji sowieckiej nie przechodz automatycznie z pokolenia na pokolenie i e biurokraci nie maj rodkw produkcji w indywidualnym posiadaniu, lecz tylko sprawuj nad nimi zbiorow kontrol. W wietle tych argumentw sprawa przybiera jednak charakter bardziej sowny ni rzeczowy. Jeli si chce zdefiniowa pojcie klasy w taki sposb, i o klasie wyzyskujcej i panujcej mona mwi tylko wtedy, gdy kady jej czonek z osobna ma prawnie zabezpieczony i dziedzicznie przekazywalny tytu wasnoci na okrelon cz spoecznych si produkcyjnych, wwczas, oczywicie, biurokracja sowiecka klas nie jest. Nie wiadomo jednak, dlaczego pojcie klasy miaoby by tak wanie konstruowane. Nie jest te ono tak skonstruowane u Marksa. Biurokracja sowiecka jest kolektywnym dyspozytorem wszystkich zasobw produkcyjnych spoeczestwa, chocia to jej prawo nie jest zapisane notarialnym dokumentem, a tylko wynika z zaoe ustroju. Prawo rozporzdzania rodkami produkcji nie rni si istotnie od prawa ich posiadania, jeli kolektywny waciciel jest nieusuwalny w ramach istniejcych form prawnych i jeli nie ma innego legalnego waciciela, ktry mgby go usun. Poniewa waciciel jest kolektywny, nie ma rwnie dziedziczenia indywidualnego, to jest nie mona swoim dzieciom zapisa w spadku adnej okrelonej pozycji w hierarchii politycznej. Faktyczne dziedziczenie przywilejw odbywa si
170
w pastwie sowieckim w sposb systematyczny, co niejednokrotnie byo opisane; w zakresie szans yciowych i dostpu do wszelkiego rodzaju dbr ograniczonych dzieci warstwy rzdzcej s w sposb oczywisty uprzywilejowane, a caa warstwa ma rozwinit i jasn wiadomo swej wyszej pozycji. Monopol polityczny oraz monopol w dysponowaniu rodkami produkcji wspieraj si wzajem w sowieckim systemie: jeden nie mgby istnie bez drugiego. Wysokie dochody warstwy rzdzcej s naturaln konsekwencj jej pozycji wyzyskiwaczy, nie s jednak tym samym, co fakt wyzysku: ten bowiem polega na prawie swobodnego dysponowania, poza spoeczn kontrol, ca mas wartoci dodatkowej wytworzonej przez spoeczestwo. Spoeczestwo nie ma adnych rodkw decydowania 0 tym, w jaki sposb i w jakich proporcjach rozdzielane s fundusze inwestycyjne i konsumpcyjne i co w oglnoci dzieje si z produkowanymi dobrami. O tyle podzia klasowy w sowieckim systemie jest znacznie sztywniejszy i znacznie mniej podatny na naciski spoeczne ni w jakimkolwiek systemie wasnoci kapitalistycznej, gdy nie istniej tu mechanizmy polityczne, za porednictwem ktrych rne czci spoeczestwa mogyby wyraa swoje interesy i realizowa je poprzez organizmy pastwowe 1 prawodawstwo. Jest prawd, e pozycja poszczeglnych jednostek zajmujcych miejsca w hierarchii, jest zalena od woli i kaprysw oligarchii naczelnej czy te, w latach stalinizmu waciwego, od woli jednego satrapy. O tyle czonkowie klasy rzdzcej nie maj pozycji cakowicie zabezpieczonej; pod tym wzgldem sytuacja ta przypomina raczej orientalne despotyzmy, gdzie czonkowie warstw uprzywilejowanych byli rwnie nieustannie na asce wadcy i mogli by kadego dnia z jego rozkazu strceni czy umierceni. Nie jest jednak jasne, dlaczego ta wanie okoliczno - mianowicie niepewny los jednostek z rzdzcej biurokracji i ich zaleno od zwierzchnikw - miaaby przeszkadza w uywaniu pojcia klasy albo dlaczego miaaby ona mie socjalistyczny" charakter i wiadczy o ogromnym postpie w stosunku do buruazyjnej demokracji", jak zwolennicy Trockiego utrzymuj. Milovan Dilas we wspomnianej ksice przedstawi nader plastyczny obraz rnego rodzaju przywilejw socjalistycznej klasy rzdzcej, podkrelajc, e monopol wadzy jest podstaw, nie za skutkiem, tych przywilejw. Przy tych zastrzeeniach nie ma powodu, by pojcia klasy wyzyskiwaczy" odmawia biurokracji socjalistycznej. Uycie tego pojcia, jak si wydaje, jest coraz powszechniejsze, a sztuczno rozrnie wprowadzonych przez Trockiego coraz bardziej widoczna.
171
James Burnham, po swym zerwaniu z Trockim, napisa w 1940 roku sawn ksik Rewolucja menederska, w ktrej twierdzi, e utrwalanie si nowej klasy w Rosji jest tylko poszczeglnym przypadkiem uniwersalnego procesu, jaki zachodzi i bdzie postpowa we wszystkich spoeczestwach przemysowych. Rwnie kapitalizm, wedle jego rozumowania, podlega podobnej ewolucji: formalne tytuy wasnoci s coraz mniej znaczce, a wadza stopniowo przechodzi w rce ludzi, ktrzy sprawuj faktyczn kontrol nad produkcj, to znaczy menederw. Jest to nieuchronny proces, ktremu zapobiec nie mona, gdy jest on pochodny wzgldem samej natury wspczesnego przemysu. Nowa klasa uprzywilejowana jest po prostu historyczn form, jak podzia klasowy dzisiaj przybiera; skdind podzia klasowy, przywileje, nierwno - s to naturalne zjawiska ycia spoecznego; masy ludzi w toku caej historii byy uywane, za pomoc rnych hase ideologicznych, do strcania istniejcych klas uprzywilejowanych, tylko po to, aby osadzi na ich miejscu nowych panw, ktrzy natychmiast dawi wikszo spoeczestwa nie mniej sprawnie ni ich poprzednicy. Despotyzm nowej klasy w Rosji nie jest wyjtkiem historycznym, ale potwierdzeniem uniwersalnej prawidowoci. Niezalenie od pytania, czy despotyzm, w takiej lub innej formie, jest trwa cech ycia spoecznego, wydaje si, e rozwaania Burnhama zupenie nie zdaj sprawy z realnoci sowieckich. W Rosji porewolucyjnej rzdzia i nadal rzdzi biurokracja polityczna, nie za menederzy przemysu; ci ostatni stanowi wprawdzie wan cz spoeczestwa i rne ich grupy mog dziki swoim wpywom wspksztatowa pewne decyzje wadz naczelnych, w szczeglnoci odnoszce si do ich wasnego zakresu dziaania. Jednake decyzje podstawowe, wczajc rwnie decyzje dotyczce inwestycji przemysowych, eksportu i importu, podejmowane s przez polityczn oligarchi jako decyzje polityczne. Szczeglnie za niewiarygodne byoby przypuszczenie, e rewolucja padziernikowa bya poszczeglnym przypadkiem procesu przechodzenia wadzy w rce menederw, a to w wyniku postpu w technologii i w organizacji pracy. Sowiecka klasa wyzyskiwaczy jest now formacj spoeczn, ktra przypomina pod pewnym wzgldami biurokracj orientalnych systemw despotycznych, pod innymi - klas lordw feudalnych, pod innymi jeszcze - kolonizatorw kapitalistycznych w krajach zacofanych. Pozycja tej klasy okrelona jest przez cakowit, nie znan przedtem w Europie, koncentracj wadzy ekonomicznej, politycznej i militarnej oraz przez konieczno ideologicznej legitymizacji swojego panowania. Przywileje konsumpcyjne
172
tej klasy s tylko konsekwencj jej pozycji spoecznej. Marksizm jest charyzmatyczn aureol, ktr ta klasa przywdziewa, aby usprawiedliwi swoje panowanie.
12 Marksizm europejski w ostatniej fazie stalinizmu

Historia marksizmu w krajach podporzdkowanych Zwizkowi Radzieckiem u w wyniku wojny daje si z grubsza podzieli na cztery fazy, chocia oczywicie, nie wszdzie te same procesy zachodziy w takim samym tempie. Pierwsza faza obejmuje lata 1945-1949, kiedy to w rnych krajach demokracji ludowej istniay jeszcze elementy politycznego i kulturalnego pluralizmu, sabnce stopniowo pod presj sowieck. Nastpny okres obejmuje lata 1949-1954; jest to etap penego lub prawie penego ujednolicenia politycznego i ideologicznego obozu socjalizmu" i daleko posunitej stalinizacji wszystkich dziedzin kultury. Nastpny okres rozpocz si w 1955 roku i jego najbardziej charakterystyczn cech, z punktu widzenia historii marksizmu, byo pojawienie si rnego rodzaju tak zwanych rewizjonistycznych, antystalinowskich nurtw, w szczeglnoci w Polsce, na Wgrzech, pniej take w Czechosowacji, do pewnego stopnia w Niemczech Wschodnich. Okres ten waciwie zakoczy si okoo 1968 roku, kiedy to marksizm, przynajmniej w wikszoci tych krajw, przybra posta martwej skamieliny, nadal uznawanej za ideologi oficjaln rzdzcych partii, lecz poza tym kulturalnie bezpodnej. Historia stalinizacji" i destalinizacji" krajw demokracji ludowej przebiegaa rozmaicie w kadym z nich, w zalenoci od kilku zmiennych. Istniaa rnica midzy krajami, ktre w czasie wojny walczyy po stronie aliantw (Polska, Jugosawia, Czechosowacja), i tymi, ktre oficjalnie byy sojusznikami pastw osi. Tradycje kulturalne byy inne w krajach historycznie zwizanych z zachodnim chrzecijastwem (Polska, Czechosowacja, Wgry), inne w Bugarii, Rumunii i Serbii. Jedne kraje miay dug i powan tradycj studiw filozoficznych, cignc si od redniowiecza (Niemcy Wschodnie, Polska, Czechosowacja), inne byy jej pozbawione. W jednych krajach wreszcie lata wojny byy epok aktywnej walki konspiracyjnej i partyzantki, podczas gdy w innych, rwnie pod wadz niemieck, ruch oporu by bardzo wty i nie przybra form zbrojnej walki. Do pierwszej kategorii naleay Jugosawia i Polska, z t wszelako istotn rnic, e w walce wyzwoleczej w Jugosawii komunici byli si najaktywniejsz,
12. Marksizm europejski w ostatniej fazie stalinizmu
173
podczas gdy w Polsce stanowili oni niewielki odsetek walczcych, a opr przeciwko okupantom niemieckim kierowany by gwnie przez siy zwizane z emigracyjnym rzdem londyskim. Wszystkie te rnice byy istotne w okrelaniu powojennych losw wschodniej Europy i wszystkie miay te znaczenie dla ewolucji ideologii marksistowskiej w poszczeglnych krajach: zarwno dla tempa, jak dla gbokoci inwazji ideologicznej stalinizmu, jak wreszcie dla sposobw pniejszego uwalniania si od niej. Jedynym krajem, ktry uwolni si od okupantw niemieckich w znacznym stopniu wewntrznymi siami kierowanymi przez komunistw, bya Jugosawia. By to take jedyny kraj, w ktrym komunici od pocztku sprawowali wadz niepodzieln. Gdzie indziej - w Polsce, w Niemczech Wschodnich, w Czechosowacji, w Rumunii, na Wgrzech - dziaay w pierwszych latach powojennych niekomunistyczne partie: gwnie socjaldemokraci i ludowcy. Jest cakiem moliwe, e wielu przywdcw komunistycznych w Europie rodkowej z pocztku wierzyo istotnie, e kraje ich stan si niezawisymi pastwami, budujcymi socjalistyczne instytucje w sojuszu z Rosj sowieck, lecz nie pod jej bezporedni wadz. Zudzenia te wszake nie mogy trwa dugo. Przez pierwsze dwa lata po zakoczeniu wojny trway jeszcze w stosunkach midzynarodowych lady wojennego przymierza; partie komunistyczne staray si zachowa pozory lojalnoci wzgldem ukadw jataskich i poczdamskich, ktre przewidyway utrzymanie instytucji demokratycznych, systemu wielopartyjnego i wyborw w Europie rodkowej. Pocztek tak zwanej zimnej wojny by zarazem kocem nadziei na inn drog rozwojow tego obszaru anieli sowietyzacja. W latach 19461948 niezalene partie zostay zniszczone lub przymusowo zjednoczone" z komunistami (najwczeniej socjaldemokracja w Niemczech Wschodnich). Komunici od pocztku, gdy jeszcze pewne realne elementy rzdw koalicyjnych istniay, zapewnili sobie pozycje kluczowe dla utrzymania wadzy, nade wszystko w policji i w armii. Wszdzie dziaali te sowieccy doradcy", ktrzy w najbardziej newralgicznych punktach aparatu wadzy mieli decydujcy gos i byli bezporednimi organizatorami najbardziej jaskrawych i najbardziej wynaturzonych form represji. W 1949 roku, po kolejnych aktach likwidacji niekomunistycznych partii, po serii sfaszowanych wyborw, po zamachu stanu w Czechosowacji, komunici, dokadnie nadzorowani przez Stalina, cieszyli si ju praktycznie niepodzieln wadz. Jednake w tym samym okresie, kiedy stalinizm utrwala swoje panowanie w Europie rodkowej, spotka si on z pierwsz cik porak w postaci jugosowiaskiej schizmy.
174
Jednym z narzdzi, ktrymi posuy si Stalin w wymuszaniu posuszestwa zarwno od rzdzcych partii komunistycznych, jak od innych, bya okrojona wersja Kominternu w postaci Biura Informacyjnego partii komunistycznych czyli tak zwanego Kominformu. Kominform powsta we wrzeniu 1947 r., a w jego skad wchodziy wszystkie, prcz niemieckiej i albaskiej, rzdzce partie komunistyczne Europy (tj. sowiecka, polska, wgierska, jugosowiaska, czechosowacka, rumuska, bugarska), a nadto - partie francuska i woska. Gwnym reyserem organizacji by z ramienia Stalina danow. Z jego to polecenia delegaci jugosowiascy zaatakowali komunistw francuskich i woskich, i ci nie uchwycili wadzy w swoich krajach korzystajc z pomylnej koniunktury w latach 1944-1945 (w rzeczywistoci komunici woscy i francuscy w tych latach wypeniali zalecenia Stalina; niemniej zoyli odpowiedni samokrytyk). Kominform mia przekazywa partiom komunistycznym caego wiata lini sowieck przebran za jednomylne uchway grona najpowaniejszych partii. Byy
/
w istocie powody do przypuszczenia, e niektre partie Europy rodkowej zechc na serio uwierzy, i dzier suwerenn wadz w swoich krajach: Czechosowacja i Polska zdradziy niezdrowe zainteresowanie planem Marshalla, a Bugarzy i Jugosowianie z wasnej inicjatywy rozwaali projekt federacji bakaskiej. Wszystkie te prby zostay rycho ukrcone i partie przywoane do porzdku. W warunkach, kiedy nowa wojna wiatowa co najmniej nie dawaa si wykluczy, komunici mieli ponownie zosta nauczeni, e jest jeden tylko autorytet okrelajcy suszn" polityk, i e najmniejsze odchylenie od jego wymaga le si skoczy Na pierwszym posiedzeniu Biura danow wygosi referat o sytuacji midzynarodowej, rysujc podzia wiata na dwa bloki polityczne jako podstawowy wyznacznik sytuacji. Kominform powoa take do ycia pismo midzynarodowe, za porednictwem ktrego partia sowiecka (sprawujca, oczywicie, nieograniczon wadz w redakcji) przekazywaa swoje wytyczne propagandowe. Publikacja tego pisma bya waciwie gwn czynnoci Kominformu. Po pierwszym posiedzeniu Biuro spotkao si tylko dwukrotnie (czerwiec 1948 i listopad 1949), w obu wypadkach w celu potpienia komunistw jugosowiaskich. Tarcia midzy parti sowieck i jugosowiask zaczy si wiosn 1948 roku. Ich bezporednim powodem byo niezadowolenie Tity i innych przywdcw jugosowiaskich z powodu zbyt nachalnego i brutalnego wtrcania si sowieckich doradcw" do spraw policyjnych, wojskowych i innych Jugosawii. Oburzony tym odstpstwem od internacjonalizmu Stalin prbowa zmusi Jugosowian do posuchu, przekonany zrazu
175
zapewne, e zdoa rzecz bez t r u d u zaatwi; partia jugosowiaska w poprzednich latach wyrniaa si w aktywnoci propagandowej niezmiern czoobitnoci w stosunku do Rosji; niemniej bya ona w znacznym stopniu suwerenna w swoim kraju i Zwizek Radziecki, jak wyszo na jaw, mia tam bardzo sabe siy agenturalne (werbowanie Jugosowian do sowieckiej siatki policyjnej i wywiadowczej byo jednym z waniejszych tematw sporu). Jednake Jugosowianie, jeli nie liczy kilku bezporednich funkcjonariuszy sowieckich, nie myleli ustpowa, w rezultacie czego okazao si, e jedynym rodkiem przywrcenia w Jugosawii zasad internacjonalistycznych byby sowiecki najazd zbrojny, na co wszelako Stalin, jak susznie czy niesusznie uwaa, nie mg sobie pozwoli. Partia jugosowiaska potpiona zostaa oficjalnie na drugim posiedzeniu Biura Informacyjnego (w ktrym jej przedstawiciele nie brali ju udziau). Okazao si, e przywdcy jugosowiascy s nacjonalistami oraz prowadz polityk antysowieck (na czym szczegowo polegaa ta polityka, nie byo oficjalnie wyjanione). Kominform otwarcie wezwa komunistw jugosowiaskich do obalenia obecnego kierownictwa partii, jeli nie zechce si ono natychmiast nawrci na suszn lini. Walka z Jugosawi staa si gwnym tematem pisma Kominformu, a na trzecim i ostatnim posiedzeniu Biura sekretarz rumuskiej partii George Dej wygosi referat pod tytuem Jugosowiaska partia komunistyczna we wadzy mordercw i szpiegw". Okazao si, e wszyscy przywdcy jugosowiascy od niepamitnych czasw byli agentami rnych wywiadw imperialistycznych, e ustanowili w swoim kraju ustrj faszystowski i e gwnym celem ich dziaalnoci zawsze bya i jest antysowiecka dywersja dla potrzeb amerykaskich ludobjcw. Wszystkie partie komunistyczne wiata rozptay histeryczn nagonk przeciw Jugosowianom. Jednym z ponurych nastpstw tej schizmy bya seria sdowych morderstw w krajach demokracji ludowych; morderstwa te, wzorowane dokadnie na scenariuszach wielkich procesw moskiewskich, miay oczyci partie komunistyczne od elementw titowskich" lub o sympatie titoistyczne podejrzanych. Ich ofiar pada znaczna ilo przywdcw komunistycznych. Procesy takie odbyy si w Albanii, w Bugarii, Czechosowacji i na Wgrzech. Gwny proces czechosowacki (Slansky'ego i innych) odby si na krtko przed mierci Stalina, w listopadzie 1952 roku, przy czym zyska sobie saw midzy innymi bardzo wyranymi akcentami antysemickimi; antysemityzm w ostatnich latach ycia Stalina mia te w wewntrznej polityce sowieckiej tendencj wybitnie rosnc; jego najjaskrawszym objawem byo aresztowanie, w styczniu
176
1953 roku, grupy lekarzy, prawie wycznie ydw z pochodzenia, i oskarenie ich o mordowanie dziaaczy pastwowych; wszyscy ci, ktrzy przeyli tortury - osobicie przez Stalina nakazane - zostali uwolnieni natychmiast po mierci wodza. W Polsce sekretarz partii, Gomuka, oraz kilku innych usunitych przywdcw i dziaaczy znalazo si w wizieniu, jednak nie doszo do ich procesu i umiercenia (rozstrzelano lub zabito w wizieniu pewn ilo niszych funkcjonariuszy). W Niemczech Wschodnich odbyy si procesy i areszty dziaaczy komunistycznych wedle tego samego wzorca, jednak ich ofiar padli ludzie mniej znani. Natomiast gdzie indziej titoici", syjonici", i inni agenci imperializmu oraz faszyci, ktrzy wliznli si" na fotele sekretarzy partii i czonkw biur politycznych, przyznawali si do swojej suby obcym wywiadom i w wikszoci zostali zabici po pokazowych procesach. Nie naley przy tym sdzi, e wszystkie ofiary byy istotnie sympatykami titoizmu", to jest e myleli o komunizmie mniej zalenym od Rosji. W niektrych wypadkach tak zapewne byo istotnie, w innych byli oni mianowani zdrajcami przez wadze sowieckie wedle dowolnie wymylonych kryteriw. Celem tych represji byo zastraszenie wszystkich partii rzdzcych w Europie rodkowej i nauczenie ich, na czym polega prawdziwy internacjonalizm, leninizm i marksizm: na niepodzielnej wadzy sowieckich przywdcw w formalnie niepodlegych krajach i na posusznym wypenianiu ich polece. Mimo niesychanej presji, w ktrej wszystkie rodki, oprcz inwazji zbrojnej, zostay zastosowane, komunici jugosowiascy utrzymali swoj niezaleno i stworzyli pierwszy po wojnie znaczcy wyom w stalinowskim komunizmie. Pocztkowo, po rozamie, ich oficjalna ideologia partyjna rnia si od sowieckiej tylko tym, e podkrelaa konieczno niezalenoci partii komunistycznych i potpiaa sowiecki imperializm; jeli chodzi o generalne zasady marksizmu-leninizmu, to obowizyway one nadal w Jugosawii i nie rniy si od sowieckich. Rycho jednak rewizja signa samych podstaw doktryny politycznej i Jugosowianie usiowali wypracowa wasny model spoeczestwa socjalistycznego, odmienny od sowieckiego w wanych punktach. Co do samego Kominformu, ktry w ostatnich latach istnia gwnie w celu prowadzenia antyjugosowiaskiej propagandy, to jego istnienie stao si niemoliwe z chwil, gdy Chruszczow postanowi, wiosn 1955 roku, przywrci pokj z Jugosowianami; ale dopiero w kwietniu 1956, oficjalnie ogoszono o jego rozwizaniu. Od tego czasu partia sowiecka nie prbowaa, o ile wiadomo, wznawia adnych zinstytucjonalizowanych form
177
midzynarodowego komunizmu, zadowalajc si bezporedni kontrol innych partii (w miar jak to byo i jest moliwe) i zwoujc kilkakrotnie midzynarodowe narady dla podejmowania oglnych rezolucji, jednak z mniejszym skutkiem, ni to byo kiedy moliwe; mimo wszystkich wysikw nie udao si wodzom sowieckim doprowadzi na tych naradach do oficjalnego potpienia chiskiej partii komunistycznej wedle metod zastosowanych uprzednio w stosunku do Jugosawii. W caym komunizmie wiatowym, w ostatnich latach panowania Stalina, trwaa praca nad sowietyzacj doktrynaln. W krajach demokracji ludowych wyniki tej pracy byy niejednakowe, lecz naciski i oglne tendencje - podobne. W Polsce marksizm, jak bya o tym mowa, mia wasn tradycj, zupenie od rosyjskiej niezalen. Tradycja ta nie miaa adnej formy ortodoksji i nie bya czci adnej cile partyjnej ideologii. Jednake stanowia ona tylko jeden i nie najbardziej znaczcy nurt w kulturze umysowej. Byli w Polsce historycy, socjologowie i ekonomici, ktrzy, nie bdc wyznawcami sztywno pojtej doktryny, posugiwali si w mniejszym lub wikszym stopniu marksistowskimi kategoriami w swojej pracy; byli wrd nich midzy innymi uczniowie Ludwika Krzywickiego i Stefana Czarnowskiego, wybitnego socjologa i religioznawcy, ktry w ostatnich latach ycia grawitowa do pewnego stopnia ku marksizmowi (jest on m.in. autorem eseju 0 kulturze proletariackiej, w ktiym analizowa powstawanie nowej mentalnoci i nowej sztuki, specyficznie zwizanej z sytuacj klasy robotniczej). W pierwszych latach powojennych tradycje te zostay wznownione. Pojawia si ponownie myl marksistowska, ktra nie bya zwizana adnymi rygorystycznymi schematami, ale wystpowaa raczej jako nosiciel racjonalizmu i oglna tendencja do analizowania zjawisk kultury w kategoriach konfliktw spoecznych. Ten marksizm, luny i nieskatechizowany znajdowa wyraz midzy innymi na amach miesicznika Myl wspczesna" 1 tygodnika Kunica". Uniwersytety polskie w latach 1945-1950 zostay zrekonstruowane wedle przedwojennych wzorw i obsadzone przez dawn kadr nauczycielsk; nie byo jeszcze ideologicznych czystek na uczelniach; ukazyway si liczne pisma naukowe i ksiki niemajce z marksizmem nic wsplnego. Ideologia rzdzcej partii wysuwaa na czoo motywy patriotyczne (lub nacjonalistyczne, antyniemieckie), nie za komunistyczne, a sam ustrj nie nazywa si dyktatur proletariatu". Marksizm typu sowieckiego w tym czasie by tylko marginaln form ycia umysowego; jego gwnym rzecznikiem by Adam Schaff, autor podrcznikw i ksiek
178
propagujcych leninowsko-stalinowsk wersj materializmu dialektycznego i historycznego; jednak rwnie te ksiki byy mniej prymitywne ni odpowiednia twrczo filozofw sowieckich (w oglnoci mona powiedzie, e marksizm w Polsce, nawet w najgorszych latach, nie zszed do sowieckiego poziomu i zachowa, mimo inwazji rosyjskich wzorw, pewne lady oryginalnoci i wicej nieco wstydliwego respektu dla zasad racjonalnego mylenia). W latach 1945-1949 represje polityczne i policyjne wzrastay; w pocztkowym okresie toczya si w Polsce walka zbrojna z pozostaymi oddziaami polskiej armii podziemnej, ktra walczya z niemieckim okupantem i nie chciaa si podda nowej, narzuconej przemoc wadzy; trway przeladowania i represje, czsto krwawe, zarwno przeciwko zbrojnemu podziemiu, jak przeciw nielegalnym organizacjom politycznym, ktre pozostay z lat wojny, a take przeciw legalnym partiom niekomunistycznym (zwaszcza partii ludowej). Mimo to naciski kulturalne w tym okresie byy ograniczone do kwestii czysto politycznych, marksizm nie by jeszcze obowizujcym kanonem w naukach spoecznych czy w filozofii, socrealizm w literaturze i sztuce by nieznany. W latach 1948-1949 odbywaa si w Polsce likwidacja tak zwanego odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego w partii; rezultatem bya zmiana kierownictwa partyjnego, utrwalenie sowieckich norm w yciu politycznym, przyjcie programu kolektywizacji rolnictwa (nigdy zreszt niedoprowadzonego do koca), oficjalne ogoszenie ustroju za form dyktatury proletariatu. W latach 1949-1950 rozpocza si, w lad za sanacj polityczn, sowietyzacja kulturalna. Liczne pisma naukowe i literackie zostay zamknite, inne obsadzone przez nowe komitety redakcyjne. Na pocztku lat 50-tych usunito z uczelni pewn ilo buruazyjnych" profesorw (przyzna jednak naley, e ilo usunitych bya niewielka i e zostali oni wprawdzie pozbawieni moliwoci nauczania i publikowania, ale zachowali swoje pobory i pisali ksiki, ktre w kilka lat pniej, w pomylniej szych warunkach, wydawali). Wrd nauczycieli akademickich na wydziaach filozofii niektrzy nie zostali usunici, lecz polecono im ograniczy dziaalno nauczycielsk do wykadania logiki. Inni jeszcze otrzymali prac w orodkach Akademii Nauk, gdzie nie mieli stycznoci z modzie studenck. Przeprowadzona zostaa reorganizacja nauczania na wydziaach nauk spoecznych: katedry socjologii zastpiono katedrami materializmu historycznego. Powoano do ycia specjalny instytut partyjny dla ksztacenia kadr, ktre miay nastpnie zastpi buruazyjn" profesur na wydzia-
179
ach ideologicznie wraliwych, to jest filozofii, ekonomii politycznej i historii. W filozofii organem marksistowskiej ofensywy" byo pismo Myl Filozoficzna". Przez czas jaki filozofowie marksistowscy zajmowali si gwnie zwalczaniem niemarksistowskiej tradycji w polskiej kulturze filozoficznej. Gwnym obiektem ataku bya polska szkoa filozofii analitycznej (tzw. szkoa lwowsko-warszawslca: Kotarbiski, Ajdukiewicz, Ossowski, Ossowska i inni). Krytyce rnych stron filozofii analitycznej powicono wiele artykuw i ksiek. Drugim przedmiotem krytyki by tomizm, ktry mia take w Polsce rozbudowan tradycj, a ktrego gwnym orodkiem by Uniwersytet Katolicki w Lublinie (uniwersytet ten - rzecz bez analogii w dziejach pastw socjalistycznych - nigdy nie zosta zlikwidowany i, mimo rnych naciskw i szykan, funkcjonuje po dzi dzie). W bataliach tych brao udzia wielu marksistw starszego i modszego pokolenia (Adam Schaff, Bronisaw Baczko, Tadeusz Kroski, Helena Eilstein, Wadysaw Krajewski; rwnie uczestniczy w nich piszcy niniejsze, ktry nie uwaa tej swojej aktywnoci za powd do chluby). Prowadzono take prace nad obecnoci marksistowskiego dorobku w polskiej kulturze przeszoci. Znaczna wikszo tych, ktrzy wwczas uczestniczyli po stronie marksizmu w tych dziaaniach, nastpnie zerwaa z komunizmem. Pena ocena wynikw kulturalnych tych lat bdzie moliwa dopiero z bardziej odlegej perspektywy czasowej. Mona jednak przypuszcza, e przymusowa marksizacja" kultury w Polsce nie bya czyst strat. Zycie intelektualne zostao z pewnoci zuboone i wyjaowione. Jednake sam fakt upowszechnienia marksizmu mia, mimo przymusowej formy, w jakiej dochodzi do skutku, pewne zalety. Wprowadzi w obieg nie tylko niszczce i obskuranckie elementy sowieckiego marksizmu, ale take te skadniki, ktre w marksizmie byy wartociowe i ktre w mniejszym lub wikszym stopniu stay si dorobkiem kultury wiatowej: nawyk mylenia 0 zjawiskach kultury w kategoriach konfliktw spoecznych, nacisk na ekonomiczne i technologiczne zaplecze procesw historycznych, oglna tendencja do umieszczania badanych zjawisk w oyskach wielkich nurtw dziejowych. Niektre kierunki zainteresowania w naukach humanistycznych, cho ideologicznie motywowane, przyniosy pewn ilo wartociowych wynikw, na przykad w studiach nad dziejami polskiej filozofii 1 myli spoecznej. Pastwo w latach stalinowskich do hojnie dotowao kultur, produkujc w wyniku znaczn ilo kulturalnych mieci, ale take znaczn ilo wartoci trwaych. Oglny poziom owiecenia publicznego i dostp do szk
180
wszystkich stopni podniosy si szybko i znacznie w stosunku do lat przedwojennych. Nie fakt, e upowszechniano wiedz o marksizmie, mia niszczycielskie skutki, ale uywanie marksizmu jako narzdzia przemocy i kamstwa politycznego. Marksizm w swojej formie prymitywnej i skatechizowanej dziaa, mimo wszystko, do pewnego stopnia jako nosiciel podnych i racjonalnych ziaren, jakie w jego tradycji byy zawarte; jednak ziarna te mogy okazywa ywotno tylko proporcjonalnie do sabnicia opresyjnych funkcji doktryny. W sumie stalinizm (w sensie cisym) przynis w Polsce szkody kulturalne mniej zowrogie i mniej nieodwracalne ni w innych krajach Europy / rodkowej. Kilka okolicznoci w tym wspdziaao. Nade wszystko wana bya sia spontanicznego, cho gwnie biernego, oporu kultury i gboko zakorzeniona nieufno czy wrcz odraza do wszystkich wzorw pochodzcych z Rosji. W narzucaniu kulturze stalinowskiego modelu zauway byo mona pewn poowiczno czy niekonsekwencj: marksizm nigdy nie zdoby monopolu absolutnego w naukach humanistycznych, a prby przenoszenia na grunt polski sowieckich naciskw na nauki biologiczne byy sabe i nieskuteczne; kampania w imi socrealizmu doprowadzia wprawdzie do powstania pewnej iloci bezwartociowych dzie apologetycznych, ale nie przetrcia krgosupa literaturze i sztuce; czystki na wyszych uczelniach miay stosunkowo skromne rozmiary; rozmiary prohibitw w bibliotekach byy ograniczone w porwnaniu z innymi krajami. Ponadto, stalinizm kulturalny by stosunkowo krtkotrway, zacz si na serio w latach 1949-1950, a w latach 1954-1955 wszed ju w stadium rozkadu. Jest moliwe, cho trudne do udowodnienia, e dziaaa w tym take gboko ukrywana, lecz ywa niech wielu starych komunistw do Stalina, ktry zniszczy Komunistyczn Parti Polski i wymordowa jej aktyw. W innych krajach poddanych sowieckiemu zwierzchnictwu kulturalna stalinizacja bya z rnych powodw bardziej konsekwentna i bardziej destrukcyjna. Niemcy Wschodnie znajdoway si pod bezporedni okupacj sowieck i stalinizm w symbiozie z tradycj prusk przybra tam posta szczeglnie sztywn i obskuranck (pomijajc twrczo Ernesta Blocha, ktr wypada osobno omwi). Ponadto, do 1961 roku ucieczki do Niemiec Zachodnich byy nietrudne, a wrd okoo 4 milionw uciekinierw byo wielu intelektualistw, ktrzy porzucali kraj w poszukiwaniu swobody i przyczyniali si do jego pustynienia kulturalnego. Rwnie czystka ideologiczna w Czechosowacji bya bardzo konsekwentna, a jej niszczycielskie wyniki do dzi s widoczne. Przez wiele lat dyktatorem kulturalnym
181
Czechosowacji by Zdenek Nejedly, ongi historyk muzyki, ktry drobiazgowo reformowa po stalinowsku wszystkie dziedziny kultury, midzy innymi cenzurowa klasykw literatury czeskiej, zakaza wykonywania utworw najwikszego czeskiego kompozytora Dworzaka (ktry okaza si kosmopolit") itp. Analogiczne funkcje sprawowa w Bugarii Todor Paww, typowy marksistowski dyletant z pretensjami do znajomoci wszystkich nauk. Pisa on na liczne tematy, wczajc biologi, literatur i filozofi, a najbardziej znanym jego dzieem jest przed wojn jeszcze wydany (i przeoony na rosyjski) wykad leninowskiej epistemologii pod tytuem Teoria odbicia. Pojcie odbicia" w tej ksice ma sens uniwersalno-kosmiczny i oznacza po prostu wszelki rodzaj wpywu, jaki rzeczy na siebie wzajem wywieraj, poczynajc od mechanicznej przyczynowoci; ludzkie akty percepcji i mylenia abstrakcyjnego przedstawione s jako poszczeglny przypadek owego odbijania" na najwyszym poziomie organizacji materii. W Bugarii tak si zdarzyo, e stary profesor filozofii w Sofii, Michalczew, by uczniem Rehmkego, drugorzdnego niemieckiego empiriokrytyka; z tego to powodu gwnym zadaniem marksistw bugarskich przez wiele lat bya walka z rehmknianizmem". Na Wgrzech pozycja marksizmu od pocztku bya lepiej ugruntowana dziki obecnoci kilku znanych marksistw starszego pokolenia: J. Revaiego, B. Fogarasiego i G. Lukacsa. Revai przez czas duszy z ramienia partii komunistycznej komenderowa wgiersk kultur i ustawia" j wedle sowieckich wzorw. Pozycja Lukacsa przez cay czas bya chwiejna, mimo e ksiki i artykuy, ktre w ostatnich latach stalinizmu pisa, wydaway si nieskazitelne z punktu widzenia obowizujcej ortodoksji. Znaczcym wyjtkiem bya jednak ksika o Heglu, pisana przed wojn i ogoszona w 1948 roku po niemiecku; nie pasowaa ona w sposb oczywisty do formuek Stalina i Zdanowa i zrobiona bya w zupenie niesowieckim stylu. Inaczej nieco wygldaa sytuacja marksizmu komunistycznego w krajach Europy Zachodniej. Wszystkie partie komunistyczne posusznie i bez adnego sprzeciwu wspieray lini kadorazowo wyznaczan przez Stalina, propagoway kult wodza i gloryfikoway sowieck polityk. Jednake ani we Francji, ani w Anglii, ani we Woszech wzory sowieckie nigdy nie opanoway cakowicie produkcji teoretycznej marksistw - zarwno w filozofii, jak w naukach historycznych. Rnice leay mniej w samej treci tej produkcji, ile w jej oglnym poziomie, w sposobie argumentacji i stylu. We Francji w pierwszych latach powojennych ruch komunistyczny rozwin si z nadzwyczajnym rozmachem. W dziaalnoci pastwowej
182
i parlamentarnej komunici, od pocztku zimnej wojny", uprawiali polityk sztywn i sabotowali wszystkie poczynania rzdu, bez wzgldu na tre; jednake na poziomie regionalnych i municypalnych organizmw polityka ich bya elastyczna i zrczna. Partia komunistyczna stworzya w tych latach wasne, szeroko rozbudowane i izolowane od wiata formy ycia kulturalnego - podobnie nieco, jak socjaldemokracja niemiecka przed pierwsz wojn. Wydawaa wiele pism, wrd nich periodyk teoretyczny Pensee". Miaa w swoich szeregach wielu ludzi wybitnych i cieszcych si oglnym autorytetem: pisarzy (jak Aragon, Eluard), malarzy (jak Picasso, Leger), uczonych (jak maestwo Joliot-Curie). Obecno wielu wybitnych ludzi, znanych we francuskiej kulturze, nadawaa komunizmowi powag intelektualn. Filozoficzna produkcja marksistowska bya do obfita. Cz tej produkcji bya czysto stalinowska z ducha, zwaszcza rozprawy drukowane na amach partyjnego miesicznika Nouvelle Critiue"; pismo to midzy innymi wszczo kampani przeciwko psychoanalizie, ktra wwczas cieszya si we Francji rosncym wziciem; jak naleao oczekiwa, wikszo dyskutantw potpia psychoanaliz jako buruazyjn doktryn, idealistyczn i mechanistyczn zarazem, sprowadzajc zjawiska spoeczne do psychologii indywidualnej, a ycie psychiczne - do popdw biologicznych. Roger Garaudy, ktry w latach 60-tych mia zasyn jako retor liberalnego komunizmu, pisywa w tych latach ksiki, ktre pod wzgldem wiedzy i umiejtnoci pisarskich stay z pewnoci wyej ni filozoficzna twrczo sowiecka, ale nie odbiegay od wymogw stalinizmu w treci. Naley tu zaliczy midzy innymi ksik o wolnoci (Grammaire de la liberte, 1950), z ktrej wynika, e wolno polega na upastwowieniu przemysu i zniesieniu bezrobocia. Ksika Les sources franais du socialisme scientifiue (1948) miaa na celu wykazanie, e komunizm ma gbokie i oryginalne korzenie w kulturze francuskiej. Garaudy ogosi take dzieo o chrzecijastwie, gdzie gromadzi dowody obskurantyzmu Kocioa katolickiego i jego walki z postpem nauki. Inny nieco charakter miaa twrczo Henri Lefebvre'a. By on i jest pisarzem niezwykle podnym. Nalea ju przed drug wojn wiatow do znanych marksistowskich autorw, wyda antologie tekstw Marksa i Hegla, ogosi ksiki przeciwko nacjonalizmowi i faszyzmowi. Po wojnie ukazaa si midzy innymi jego Logiue formelle et logiue dialectiue (1947), interesujca Critique de la vie quotidienrte (1947), krytyka egzystencjalizmu (ten temat w latach 40-tych i 50-tych stanowi nieodzowny skadnik bibliografii marksistowskich filozofw we Francji), ksiki o Kartezjuszu, o Dide-
183
rocie, o Rabelais, o Pascalu, o Mussecie, o Marksie, i o Leninie, rozprawy na tematy malarstwa i muzyki. Wszystkie te rzeczy s spiesznie krelonymi esejami, adna nie jest gruntownym studium, ale kada zawiera pewn ilo oryginalnych i wartociowych spostrzee. Lefebvre by zawsze autorem pomysowym, byskotliwym, z rozlegym wyksztaceniem. Obraca si gwnie w krgu kultury francuskiej, a tematyka jego zainteresowa bya zbyt pstrokata, aby mg on jakiejkolwiek poszczeglnej sprawie powici wiele czasu. Wpyn znacznie na marksizm francuski midzy innymi przez to, e stale siga do wczesnych tekstw Marksa, ktre w sowieckim marksizmie byy praktycznie nieobecne; wraca zwaszcza cigle do tematu czowieka totalnego". We francuskiej filozofii mody Marks" by, gwnie dziki niemu, chlebem powszednim ju w latach 40-tych i wczesnych 50-tych. Prawdopodobnie Lefebvre przyczyni si najbardziej do upowszechnienia Marksowskiego terminu alienacja", ktry nastpnie (bez jego intencji) zrobi karier w potocznym jzyku francuskim jako wygodne sowo bez okrelonego sensu, ale oznaczajce mglicie co niedobrego. Nieco na uboczu od gwnego n u r t u partyjnej filozofii leaa twrczo Augus t ^ Cornu, wybitnego historyka marksizmu. Pniejsza ewolucja francuskiego marksizmu w latach rozkadu ideologii stalinowskiej bya w pewnym stopniu okrelona inwazj heglizmu oraz filozofii egzystencjalnej w latach 40-tych. W przeniesieniu Hegla (nade wszystko Fenomenologii ducha) do Francji gwn rol odegrali Alexandre Kojeve (ktry wykada i komentowa t filozofi jeszcze przed wojn) oraz Jean Hyppolite. aden z nich nie by marksist ani komunist. Obaj jednak interesowali si yczliwie doktryn Marksa i na serio j analizowali; obaj te podkrelali w Heglowskich schematach wszystko, co przyczynio si do uformowania myli Marksa; przyczynili si znacznie do odwrcenia filozofii francuskiej z jej tradycyjnego oyska i tradycyjnych zainteresowa. Wprowadzili w obieg ide Rozumu, ktry wciela si w proces historyczny; bya to idea antykartezjaska, dla kartezjanizmu bowiem historia z natury rzeczy bya dziedzin przypadkowoci, leaa poza zasigiem filozofii i nie dawaa si zracjonalizowa, chyba za pomoc wiadomie fikcyjnych i sztucznych rekonstrukcji, ktre Descartes okrela mianem fabua mundi. W wykadach Kojeve'a, ogoszonych w 1947 roku, Fenomenologia Heglowska ukazuje si jako historia samotworzenia si czowieka przez prac i przez walk; Kojeve w dialektyce pana i niewolnika widzia rdo Marksowskiej teorii proletariatu oraz zacztek teorii, ktra przypisuje pracy rol demiurga dziejw. Obaj, Kojeve i Hyppolite, ukazywali Marksowsk filozofi dziejw jako
184
dalszy cig Heglowskiej dialektyki negatywnoci (zo, niewolnictwo i alienacja jako konieczne narzdzia dorastania ludzkoci do samorozumienia i do wyzwolenia). Hyppolite szczeglnie zwraca uwag na to, e dla Hegla, podobnie jak dla Marksa, Rozum nie jest transcendentalnym obserwatorem wiata, majcym reguy wasne, od historycznego przebiegu niezalene, ale konstruuje si jako skadnik, wyraz czy aspekt tego przebiegu, e dojrzewanie gatunku ludzkiego do rozumnoci" nie polega na stopniowym przyswajaniu sobie gotowych regu mylenia, ale na postpie wsplnoty ludzkiej i zdolnoci ludzi do uznawania siebie wzajem jako istot rozumnych; uznanie to za wymaga, by istota ludzka przestaa funkcjonowa na prawach towaru - co wanie jest gwnym sensem ordzia Marksa. Co do filozofii egzystencjalnej Sartre'a, ktra przez kilka lat powojennych miaa we Francji fenomenalne wrcz wzicie, to nie dawaa si ona, w wczesnej wersji, w aden sposb z marksizmem uzgodni. Sartre zakada, w rzeczy samej, e istnienie ludzkie okrela si jako puste miejsce absolutnej wolnoci w wiecie bezwadnym i obcym, zdanym na pastw niewiadomych determinizmw naturalnych. Wolno ta jest nieznonym ciarem, od ktrego uciec chcemy, ale uciec nie moemy bez zej wiary; sam fakt, e jestem absolutnie i bezgranicznie wolny, odbiera mi alibi dla moich zachowa, obcia bezwzgldn odpowiedzialnoci za wszystko, co czyni. Wolno ta ujawnia si w moim nieustannym wybieganiu przed siebie, ktre tworzy czas - waciw form istnienia ludzkiego. Podobnie jednak, jak wolno, czas jest wasnoci kadej egzystencji poszczeglnej. Dla Sartre'a nie ma czasu kolektywnego, spoecznego i nie ma take wolnoci innej anieli ta naturalna, beznadziejna i uciliwa konieczno bezustannego indywidualnego samotworzenia, dla ktrego czowiek nie ma oparcia ani w Bogu, ani w adnych wartociach transcendentalnych, ani w tradycji historycznej, ani w innych ludziach. Przez to, e jestem okrelony jako pusta wolno, czysta negatywno, wszelki byt poza mn jawi mi si tylko jako prba ograniczenia mojej wolnoci; dlatego stosunki ludzkie na mocy samej natury egzystencji, ontologicznie niejako, mog si konstytuowa tylko w antagonizmie, w prbach przywaszczania sobie innego czowieka, na sposb rzeczy - wszystko jedno czy w stosunkach panowania politycznego, czy w mioci. Sartre'owska doktryna, ktra zasadniczo uniemoliwiaa stworzenie pojcia wsplnoty ludzkiej i wsplnego czasu ludzkiego oraz redukowaa cay proces ycia do irracjonalnej pogoni za wasn prni, nie moga bya, rzecz jasna, wej w ugody z adn wersj marksizmu. Bya te systema-
185
tycznie i brutalnie atakowana przez wszystkich francuskich intelektualistw komunistycznych. Z drugiej strony Sartre wczenie pragn identyfikowa si z klas robotnicz i w oglnoci z ludmi uciemionymi, std nieustanne wahania i dwuznacznoci w jego stosunkach z parti komunistyczn; historia tych stosunkw, oscylujcych midzy identyfikacj a gwatown wrogoci, jest zawia i niepodobna jej tutaj opisywa. We wszystkich jej stadiach jednak Sartre'owi chodzio o to, aby nie tylko uchroni sw reputacj lewicow", ale przedstawi siebie i wasn filozofi jako lewicowo" par excellence. Std te rwnie w okresie, gdy atakowa komunizm i sam by obrzucany wyzwiskami przez marksistw, stara si kady swj atak kompensowa udziesiciokrotnionym atakiem na siy reakcyjne, buruazj czy rzd amerykaski. Poniewa uwaa, e partia komunistyczna faktycznie wciela aspiracje proletariatu, a sam z proletariatem si utosamia, przez czas jaki by nie tylko w sojuszu politycznym z komunistami, ale uzna Zwizek Radziecki w ostatnim okresie stalinizmu za nadziej wyzwolenia ludzkoci. Caa jego polityczna dziaalno podminowana bya strachem przed sytuacj intelektualisty, ktry z zewntrz osdza wydarzenia, adnego na nie nie majc wpywu; sowem, bya to ideologia nieudanego polityka, ktry nie chce zrezygnowa ze swych aspiracji. Merleau-Ponti, ktry przez czas jaki z Sartre'em wsppracowa, by od pocztku bardziej sceptyczny zarwno w stosunku do komunizmu, jak marksizmu, chocia pod wzgldem filozoficznym jego teoria wolnoci, zawsze wspokrelonej przez zastane sytuacje, bya blisza marksistowskiemu ujciu anieli Sartre'owska wolno-prnia. W Humanisme et terreur (1947), gdzie midzy innymi analizowa spraw terroru komunistycznego i jego moliwych usprawiedliwie historycznych, twierdzi, e nigdy nie moemy zna penego sensu swoich zachowa, gdy nie moemy zna ich wszystkich skutkw, mimo to skutki te, czy chcemy czy nie, stanowi cz owego sensu" i jestemy za nie odpowiedzialni; dlatego proces historyczny i nasze w nim uczestnictwo s nieuchronnie dwuznaczne i niepewne. Mimo to, w tyme dziele zakada moliwo przemocy usprawiedliwionej historycznie, to znaczy sprzyjajcej w kocu zniesieniu przemocy, chocia nie potrafi poda wskanikw, wedle ktrych tak dobr przemoc naleaoby od zej przemocy odrnia. Z biegiem czasu Merleau-Ponti coraz bardziej zaostrza swj krytyczny do komunizmu stosunek. Rnice w stylistyce i w treci marksistowskiej produkcji rnych krajw zachodnioeuropejskich ujawniay, rzecz zrozumiaa, oglne rnice kulturalnej tradycji. Marksizm francuski by na og rozmiowany w drama-
186
tycznej retoryce, peen ocukrzonej frazeologii humanistycznej, logicznie niechlujny, impresjonistyczny, ociekajcy rewolucyjnym patosem, za to sprawny pod wzgldem literackim. Marksizm brytyjski zachowa pewne pitno empirystycznej tradycji, by bardziej trzewy, bardziej dbay o walory logiczne argumentacji, mniej w nim byo filozoficznego historyzmu", a wicej znajomoci historii. Ruch komunistyczny brytyjski by nader wty i nigdy nie zdoby masowego poparcia klasy robotniczej; nie by jednak, jak w niektrych innych krajach, ruchem intelektualistw i zawsze mia korzenie - sabe, lecz rzeczywiste - w zwizkach zawodowych. Wielu intelektualistw brytyjskich przeszo przez parti komunistyczn, zarwno w latach 30-tych, jak po wojnie. Wrd filozofw marksistowskich komunistycznej orientacji wyrniali si Maurice Cornforth i John Lewis. Pierwszy jest autorem rozprawy powiconej krytyce empiryzmu logicznego i filozofii analitycznej pod tytuem Science versus Idealism (1946). Cornforth podejmowa gwnie tematy engelsowsko-leninowskiej teorii poznania, atakujc atomizm logiczny", zasad ekonomii mylenia i program filozofii zredukowanej do analizy jzyka. John Lewis ogosi midzy innymi krytyk pragmatyzmu. Wartociowe przyczynki historyczne publikowa we wczesnych latach powojennych Benjamin Farrington; jest on midzy innymi autorem ksiki o historii nauki greckiej, gdzie wykazywa zwizki rnych filozoficznych doktryn antycznych z wczesn technologi. Jeli marksici brytyjscy podkrelali gwnie empiryczne i racjonalistyczne strony doktryny, francuscy za - jej humanistyczn frazeologi, to marksizm woski, zgodnie ze swoimi tradycjami, szczeglnie uwydatnia motyw historyzmu" w marksistowskiej filozofii historii. Rwnie w ostatnich latach stalinizmu marksizm we Woszech by pod wzgldem filozoficznym daleko od standardw leninowsko-stalinowskich. W polityce midzynarodowej woska partia komunistyczna, ktra po upadku faszyzmu podniosa si bardzo szybko z dwudziestoletniej stagnacji i bezczynnoci, bya rwnie ulega wzgldem sowieckiej linii, jak wszystkie inne. Jej przywdca Palmiro Togliatti (1893-1964) mia wprawdzie pniej, po 1956 roku, zdoby sobie reputacj najbardziej otwartego" i najbardziej od sowieckich modelw niezalenego wrd politykw komunistycznych. Nie ma jednak adnych powodw, aby t reputacj projektowa wstecz, na stalinowsk epok. Przez cay czas szed on posusznie wszystkimi zygzakami stalinowskiej polityki i wyrnia si najwyej tym, e atwo i bez oporu porzuca okresy sztywnego izolacjonizmu komunistycznego (okrelane w partyjnym argonie jako lewicowe" albo sekciarskie" czy dogma-
187
tyczne") na rzecz bardziej elastycznej (i zreszt skuteczniejszej) polityki frontu ludowego". W polityce kulturalnej woscy marksici byli na og mniej agresywni i mniej ordynarni ni ich towarzysze z innych krajw, kadli nacisk na czno marksizmu z tradycjami woskiej kultury i bardziej starali si wydobywa jej pozytywne" (z punktu widzenia komunizmu) skadniki, ni potpia skadniki reakcyjne. Publikacja notatek wiziennych Gramsciego w latach 1947-1949 bya w historii woskiego marksizmu doniosym wydarzeniem; udostpnia partyjnym intelektualistom rdo inspiracji, ktre pozwalao na znacznie bardziej rozlunion i bardziej otwart wersj marksizmu, ni to byo moliwe w granicach Leninowskich kanonw. W marksistowskiej produkcji filozoficznej wczesnych lat 50-tych we Woszech znaczn rol odgrywali Galvano delia Volpe (1896-1968) i Antonio Banfi (1886-1957). Obaj stali si marksistami i komunistami w stosunkowo pnym wieku i starali si interpretowa now wiar w duchu tradycji woskiego uniwersalizmu humanistycznego. Della Volpe ogosi midzy innymi wartociow ksik o Eckharcie, a take rozpraw 0 epistemologii (Logica come scienza positiva, 1950; sowo logika" nie ma tu sensu nowoczesnego, ale oznacza ogln teori poznania); interpretowa w niej marksizm w duchu antyheglowskim i empirystycznym. Banfi podkrela w szczeglnoci historyczny relatywizm marksizmu (podobnie jak Gramsci, a przed nim Labriola we Woszech, albo Sorel we Francji). Marksizm, wedle tej wykadni, mia by nie tyle naukow interpretacj wiata, a tym mniej systemem metafizycznym, ale raczej historyczn ekspresj wspczesnej fazy ludzkiego samotworzenia, artykulacj praktycznych walk ludzkoci o panowanie nad warunkami swojego ycia. Oglnie wolno powiedzie, e ostatnie lata stalinizmu w Europie Zachodniej nie byy zupenie bezpodne w zakresie produkcji teoretycznej 1 historycznej, ale nieliczne wartociowe wyniki (mao zreszt byo wrd nich ksiek, ktre by dzi zasugiway jeszcze na czytanie dla nich samych) giny w powodzi zorganizowanego kamstwa politycznego. W kamstwie tym uczestniczyli wszyscy intelektualici komunistyczni na wiecie bez wyjtku. Robotnicy woscy czy francuscy, ktrzy w tych latach przystpowali do ruchu komunistycznego, na og mao interesowali si perspektywami rewolucji wiatowej i systemem sowieckim; popierali parti, ktra bya energicznym rzecznikiem ich bezporednich roszcze i interesw. Intelektualici natomiast akceptowali marksizm i komunizm jako uniwersaln doktryn i byli wiadomi, e wspieraj ruch cakowicie sterowany przez Moskw i podporzdkowany celom sowieckiej polityki; bezkrytycznie odpy-
188
chali od siebie wszystkie wiadomoci (atwo dostpne na Zachodzie z ksiek, a w krajach demokracji ludowej z obserwacji naocznej), ktre ujawniay realne oblicze sowieckiego systemu spoecznego. Wszyscy, przy rnych okazjach, deklarowali swoje poparcie dla tego systemu i deklarowali je zreszt sam swoj przynalenoci do partii komunistycznych. Wszyscy uczestniczyli w farsie stalinowskiego ruchu pokoju", ktry pod orwellowsk nazw by w latach zimnej wojny jednym z instrumentw agresywnej polityki imperialnej Zwizku Radzieckiego. Wszyscy przetykali bez sprzeciwu najbardziej fantastyczne zmylenia propagandy (np. co do rzekomej wojny bakteriologicznej prowadzonej przez Amerykanw w Korei). Ci, ktrzy ywili wtpliwoci co do doskonaoci komunistycznego ustroju, oszukiwali samych siebie twierdzeniem, e mimo wszystko" komunizm okaza si jedyn czy najskuteczniejsz form walki przeciw grobie faszyzmu i e z tej racji naley go akceptowa w caoci i bez zastrzee. Psychologiczne motywy tego dobrowolnego samooszukiwania byy rozmaite: rozpaczliwa potrzeba wiary, e kto na wiecie musi wciela tradycyjne marzenia o uniwersalizmie i braterstwie ludzkim; intelektualistyczne iluzje co do postpu historycznego"; nienawi do demokratycznego establishmentu, ktry w rnych krajach Europy Zachodniej zdoa si doszcztnie skompromitowa w latach przedwojennych; pragnienie posiadania wszechstosowalnego klucza, ktry otwiera wszystkie sekrety bytu, historii i polityki; pragnienie bycia na wznoszcej si fali" dziejowej (czyli po prostu kult siy, bardzo wrd intelektualistw czsty). Pragnc, jak wierzyli, by po jednej stronie barykady z przeladowanymi i upoledzonymi, intelektualici komunistyczni stawali si piewcami najbardziej agresywnego systemu politycznego, jaki wwczas na wiecie istnia i wsplnikami gigantycznego kamstwa, ktre system w nader skutecznie produkowa.
ROZDZIA V
Trocki
1. Losy na wygnaniu
Kiedy represje doprowadziy do cakowitego niemal zniszczenia lewicowej opozycji" w Zwizku Radzieckim, jej przywdca, Lew Dawidowicz Trocki, po rocznym pobycie na zesaniu w Kazachstanie, zosta w styczniu 1929 roku wywieziony do Turcji. Spdzi cztery lata na wysepce na morzu Marmara. Przez dugi czas inne pastwa odmawiay wizy wjazdowej czowiekowi z reputacj najbardziej niebezpiecznego podegacza rewolucyjnego na wiecie (w cigu tych lat Trocki raz tylko wyjecha z Turcji na wykad do Kopenhagi). W Turcji Trocki napisa ogromn Histori rewolucji rosyjskiej, ogln analiz przyczyn i przebiegu rewolucyjnego procesu w Rosji; ksika ta miaa midzy innymi na celu wykazanie, i historia dowioda cakowitej susznoci jego, Trockiego, przewidywa, w szczeglnoci potwierdzia ide rewolucji permanentnej", to jest ide, wedle ktrej rewolucja demokratyczna musiaa w sposb cigy przerosn w faz dyktatury proletariatu i moga zwyciy tylko w tej formie. Napisa w tym czasie take swoj autobiografi oraz ogromn ilo artykuw, odezw i listw, ktrych celem byo podtrzymanie i rozwinicie lewicowej opozycji" przeciwko stalinizmowi w skali rosyjskiej i midzynarodowej. Ju w kilka miesicy po banicji j wydawa po rosyjsku Biuletyn Opozycji", ktry ukazywa si do koca jego ycia, najpierw w Niemczech, a potem, po przewrocie hitlerowskim, w Paryu; zajmowa si jego wydawaniem syn Trockiego, Leon Siedow. Pismo to, podobnie jak rosyjskie ksiki Trockiego, miao gwnie suy organizowaniu opozycji w Zwizku Radzieckim, rycho jednak represje poli-
190
V. Trocki
cyjne niemal cakowicie uniemoliwiy szmuglowanie ich do kraju i kontakty Trockiego z resztkami lewicy" w Rosji praktycznie zostay przerwane. Jednoczenie znaczn cz swojej niezmordowanej energii Trocki powici organizowaniu zwolennikw w innych krajach. Tu i wdzie istniay nieliczne grupki dysydentw komunistycznych i one to miay si sta, wedle jego nadziei, zalkiem regeneracji Kominternu oraz przywrci prawdziwie bolszewickiego i leninowskiego ducha w ruchu komunistycznym. Grupki te przybray miano Midzynarodowej Opozycji Lewicowej, ktra dziaaa od 1930 roku i uwaaa si za frakcj Kominternu (co byo, oczywicie, czysto ideologiczn fikcj, jako e trockici byli w Kominternie bezapelacyjnie wyklci, a w Rosji wikszo ich siedziaa ju po obozach i wizieniach). W czasie pobytu Trockiego w Kopenhadze w listopadzie 1932 roku odbyo si tam zebranie trockistw z kilku krajw, a nastpne zorganizowano w kilka miesicy pniej w Paryu. Przez kilka lat Trocki przeciwstawia si stanowczo tworzeniu IV Midzynarodwki, uwaajc, e stalinizm, jako e nie ma adnej bazy spoecznej, musi run lada chwila, a jego jedynym moliwym i naturalnym dziedzicem bd prawdziwi bolszewicy-leninowcy", ktrzy odrodz Komintern. Jednake w 1933 roku, po zwycistwie Hitlera w Niemczech, doszed do wniosku, e nowy midzynarodowy organ rewolucji jest nieodzowny i j czyni starania o zgromadzenie swoich zwolennikw pod osobnym sztandarem. Oficjalnie IV Midzynarodwka zostaa powoana do ycia na zebraniu w Paryu we wrzeniu 1938 roku. W kocu 1932 roku Trocki sformuowa zasady dziaania i ideologi Lewicowej Opozycji Midzynarodowej w 11 punktach: 1) uznanie niezalenoci partii proletariackiej, std potpienie dawnej polityki Kominternu w Chinach (wejcie komunistw do Kuomintangu) i w Anglii (komitet angielsko-rosyjski) w latach 20-tych; 2) uznanie midzynarodowego, wic permanentnego charakteru rewolucji, 3) uznanie, e Zwizek Radziecki, mimo biurokratycznej degeneracji", jest nadal pastwem robotniczym; 4) potpienie stalinowskiej polityki, zarwno w jej fazie oportunistycznej" z lat 1923-1928, jak awanturniczej" w latach 1928-1932; 5) uznanie koniecznoci pracy komunistw w organizacjach masowych, zwaszcza w zwizkach zawodowych; 6) odrzucenie formuy demokratyczna dyktatura proletariatu i chopstwa" i moliwoci pokojowego przerastania takiej dyktatury w dyktatur proletariatu; 7) konieczno hase przejciowych w walce o dyktatur proletariatu tam, gdzie trzeba walczy przeciw porzdkom feudalnym, uciskowi narodowemu lub faszyzmowi; 8) polityka zjed-
1. Losy na wygnaniu
191
noczonego frontu z organizacjami masowymi, rwnie z socjaldemokracj, ale nie w formie oportunistycznej"; 19) odrzucenie stalinowskiej teorii socjalfaszyzmu; 10) odrnienie w komunizmie marksistw, centrum i prawicy, z zaoeniem, e sojusz z prawic przeciw centrum (tj. stalinowcom) jest wykluczony, i e trzeba popiera centrystw przeciwko wrogom klasowym; 11) uznanie demokracji wewntrzpartyjnej. Hase tych trzyma si Trocki do koca, jednake ich sens waciwy ujawnia si dopiero w jego bardziej szczegowych analizach odnoszcych si do natury pastwa sowieckiego, do pojcia demokracji partyjnej, do idei sojuszw. Przez pierwsze lata po wygnaniu Trocki udzi si, e opozycja reprezentuje w Rosji olbrzymi si polityczn, e rzdy stalinowskiej biurokracji chwiej si coraz bardziej, e w partii rosyjskiej z dnia na dzie krystalizuj si przeciwstawne siy: zwolennicy termidora", to jest restauracji kapitalistycznej po jednej stronie, oraz prawdziwi bolszewicy po drugiej; w potrzasku midzy tymi dwiema potgami biurokracja bdzie musiaa zwrci si z powrotem do lewicy" o pomoc, jeli system sowiecki ma si w ogle utrzyma. W tym duchu Trocki pisa listy i owiadczenia do kierownictwa partyjnego, zapewniajc, e opozycja gotowa jest wzi udzia w walce przeciw restauracji i interwencji, obiecywa, e nie bdzie si mci na swoich przeciwnikach, proponowa honorow ugod", ofiarowywa stalinowcom wspln walk przeciw wrogom klasowym w obliczu miertelnego niebezpieczestwa. Najoczywiciej ni o tym, e pewnego dnia, w chwili kryzysu, Stalin poprosi go o pomoc, a wtedy on, Trocki, bdzie stawia swoje warunki. Byy to jednak urojenia; Stalin i jego pomocnicy nigdy nie mieli najmniejszego zamiaru pojedna si z trockistami i w adnych warunkach nie zamierzali ich prosi o usugi. Lewicowa opozycja" w Rosji nie rosa bynajmniej - jak musiao by, wedle Trockiego, na mocy praw historycznych - ale zostaa doszcztnie i bezlitonie wytrzebiona. Z chwil ogoszenia nowego kursu" na forsown industrializacj i kolektywizacj, znaczna wikszo przywdcw opozycji w Rosji skapitulowaa przed Stalinem, uznajc, e podj on ich hasa (m.in. Preobraenski, Radek); najduej opiera si Christian Rakowski, najwybitniejszy po Trockim z przywdcw lewicy"; po kilku latach i on, zadrczony przeladowaniami, ugi si i skapitulowa. Nikt zreszt z tych ludzi nie wrci na adne stanowisko istotnie wane w yciu politycznym i nikt nie uratowa si przed ostateczn zagad w kilka lat pniej. Trocki wyobraa sobie niezmiennie, e opozycja wyraa autentyczne siy proletariackie, w przeci-
192
V. Trocki
wiestwie do rzdzcej biurokracji, ktra pozbawiona jest socjalnych podstaw; dlatego opozycja musi zwyciy, a przejciowe poraki i przeladowania nie mog jej zniszczy: tylko klasa skazana historycznie na zagad, pisa, moe by zniszczona represjami, lecz nigdy - klasa historycznie postpowa". W rzeczywistoci, w cigu paru lat po banicji Trockiego, w wyniku represji, rzezi, demoralizacji i kapitulacji, z opozycji lewicowej nie zostao ladu. Prawd jest niemniej, e Stalin przyczynia si nieustannie do rozbudzania nadziei Trockiego i do wzmacniania jego wiary w ogromny potencja opozycji. Kolejne kampanie przeciwko trockizmowi", kolejne procesy i mordy sdowe mogy na postronnych obserwatorach sprawia wraenie, e trockizm jest nadal potn i zowrog si. W istocie Stalin obsesyjnie Trockiego nienawidzi i uku z trockizmu symbol uniwersalnego za, ktry suy do pitnowania najrozmaitszych aktualnych przeciwnikw lub po prostu ludzi, ktrych z jakichkolwiek powodw chcia zniszczy. Std tworzy amalgamaty, jak blok trockistowsko-prawicowy" i dolepia nazwisko Trockiego do wszystkiego, z czym aktualnie walczy; trockistowsko-faszystowski", trockistowsko-prawicowy", trocki stowsko-imperialistyczny", trockistowsko-syjonistyczny" - to byy przymiotniki, ktre przez ca epok stalinowsk pojawiay si w kolejnych kampaniach; trockistowski" w tych zestawieniach mia mniej wicej takie samo zastosowanie, jak ydowski" w ustach antysemitw (spisek ydowsko-komunistyczny", reakcja ydowsko-plutokratyczna", zgnilizna ydowsko-liberalna" etc). Pojcie trockizmu od pocztku lat trzydziestych nie miao adnej treci okrelonej w stalinowskim systemie propagandowym, lecz byo abstrakcyjnym znakiem szatana. Sam Trocki wystpowa w tej propagandzie jako agent Hitlera, dopki Stalin Hitlera zwalcza; gdy zawar przyja z niemieckim dyktatorem. Trocki natychmiast przeobrazi si w agenta imperializmu brytyjskiego i francuskiego. Na wielkich procesach moskiewskich nazwisko Trockiego powtarzao si jak nudny refren, a oskareni opowiadali, w jaki sposb zbrodnicza rka banity popychaa ich do aktw sabotau, do spiskw i mordw. Ten paranoiczny wiat stalinowskich represji by dla Trockiego nieustannym rdem otuchy jako wiadectwo jego wasnej siy: Trocki jest bezustannie pitnowany i oskarany, najlepszy dowd, e bolszewicy-leninowcy" nie daj spa Stalinowi i lada chwila strc go z uzurpatorskiego tronu. Zapewnia niejednokrotnie, e pokazowe procesy moskiewskie zostay zorganizowane w tym celu, aby jego, Trockiego, wydano z powrotem w rce sowieckiej policji (Stalin pono aowa, e wygna wroga z kraju, miast go zamordowa na miejscu). Wierzy,
1. Losy na wygnaniu
193
e ostatni kongres Kominternu w 1937 roku zosta zwoany wycznie po to, aby upora si z groz lewicowej opozycji". Trocki przyj rol, ktr m u Stalin wyznaczy. Cay ten pojedynek odbywa si jednak w znacznym stopniu w wyobrani strconego wodza rewolucji. Midzynarodowa Opozycja Lewicowa", a nastpnie IV Midzynarodwka na scenie politycznej bya niczym. Trocki sam, oczywicie, by postaci gon, lecz cay ruch, ktry mia za chwil - jak obiecyway wielkie prawa dziejowe - wstrzsn posadami wiata, by bezsiln sekt i nie naruszy stanu posiadania partii stalinowskich w adnych zauwaalnych rozmiarach. Pewna ilo dziaaczy komunistycznych, rozczarowanych do stalinizmu lub wczeniej ju z Trockim w Kominternie zwizanych, opowiedziaa si za nim (m.in. Czen Tu-hsin, byy przywdca komunistw chiskich). Poszczeglni intelektualici w rnych krajach poparli go jako wcielenie prawdziwego ducha rewolucyjnego, ktry opuci ju sowieckich wadcw. Jednake Trocki sam przyczynia si do tego, e jego zwolennicy, nade wszystko intelektualici, porzucali go wczeniej lub pniej. da od swoich wyznawcw absolutnego posuchu i nie znosi, by w jakiejkolwiek kwestii sprzeciwiano si jego zdaniu. Najczstszym powodem tych dezercji bya - oprcz osobistych sporw, apodyktycznych manier wodza, jego zdumiewajcej wiary we wasn wszechwiedz - sprawa stosunku do Zwizku Radzieckiego; e Zwizek Radziecki jest nadal pastwem dyktatury proletariatu, chocia biurokratycznie wynaturzonym, e biurokracja nie jest klas, ale tylko narol pasoytnicz na zdrowym ciele socjalizmu - by to dogmat, od ktrego nie wolno byo trockicie odstpi i ktry gwnie powodowa spory i rozamy, jako e w tym punkcie doktryna Trockiego nie tylko wydawaa si jego wyznawcom najbardziej wtpliwa, ale z roku na rok stawaa si coraz bardziej sprzeczna z oczywistoci. Trocki by jednak w tej kwestii nieugity do koca ycia. W rezultacie wszyscy wybitniejsi intelektualici, ktrzy si do przyczyli, opucili go z czasem: tak Souvarine we Francji, tak Victor Serge, tak Eastman, a pniej Hook, Shachtman i Burnham w Stanach Zjednoczonych. Zerwa z nim take sawny malarz Diego Rivera, ktry go goci w Meksyku. Doktrynerska sztywno charakterystyczna dla trockistowskich grup powodowaa w nich cigle rozamy i bya jedn z przyczyn (cho zapewne nie gwn), dla ktrej ruch ten nigdy nie sta si si polityczn. Trocki za, gdy ktokolwiek wskazywa na zupen bezowocno jego wysikw, mia zawsze jedn i t sam odpowied: Lenin w 1914 roku te by niemal cakiem odosobniony, a w trzy lata pniej wyoni si jako wdz rewolucji. Sowem, skoro
194
V. Trocki
Leninowi si udao, to i jemu, Trockiemu si uda, gdy on tak samo wyraa gbokie intencje historycznego rozwoju. Na tej wierze opieraa si caa jego dziaalno i wszystkie analizy polityczne, z niej pochodzia jego niezomna nadzieja i energia. Podstawy za empiryczne, na ktre Trocki powoywa si, by swoje nadzieje na ryche zwycistwo lewicy" w Rosji podtrzymywa, wydaj si, z dzisiejszej perpspektywy, wrcz zdumiewajce. Oto paru podrzdnych dyplomatw sowieckich ucieko ze swoich placwek i osiedlio si na Zachodzie; Trocki kilkakrotnie wymienia ten fakt jako dowd, e partia stalinowska si rozkada i e elementy termidoriaskie" ujawniaj si w niej coraz wyraniej, a skoro zdrajcy s coraz liczniejsi, to i prawdziwi bolszewicy, po drugiej stronie barykady, musz rosn w si. Ju na pocztku wojny przeczyta w gazecie, e kto w Berlinie wymalowa na cianie slogan precz z Hitlerem i Stalinem, niech yje Trocki!" Wiadomo ta take bya dla wielkim rdem otuchy; pisa, e gdyby Stalin musia w Moskwie wprowadzi zaciemnienie w wypadku wojny, cae miasto byoby pokryte takimi napisami. Pniej przeczyta, e pewien dyplomata francuski w rozmowie z Hitlerem wyrazi si, i Trocki bdzie w tej wojnie zwycizc: rwnie t anegdot powtarza Trocki kilkakrotnie w artykuach jako potny dowd na rzecz swoich prognoz: a wic buruazja sama wie, co si szykuje! By niezachwianie pewny, e przysza wojna musi si skoczy rewolucj wiatow, w ktrej siy bolszewickie, to jest trockici, opanuj wiat. Swj artyku o zaoeniu IV Midzynarodwki zakoczy proroctwem, i w cigu najbliszych dziesiciu lat program IV Midzynarodwki stanie si przewodnikiem milionw i te rewolucyjne miliony bd wiedziay, jak szturmowa ziemi i niebo" ( Writings 1938-1939, str. 87). Latem 1933 roku Trocki, po dugich staraniach, dosta na koniec prawo wjazdu do Francji, obwarowane rnymi restrykcjami policyjnymi. Mieszka tam przez dwa lata, kolejno w rnych miejscach, a sytuacja jego bya coraz bardziej niebezpieczna: wszystkie partie stalinowskie prowadziy na nagonk, a terrorystyczna aktywno sowieckiej policji rosa. Latem 1935 roku udao mu si przenie do Norwegii, gdzie midzy innymi napisa najbardziej bodaj czytan z jego ksiek: Zdradzona rewolucja; bya to generalna analiza systemu sowieckiego, jego zwyrodnie i jego perspektyw, wraz z wezwaniem do rewolucyjnego obalenia stalinowskiej biurokracji. W kocu rzd norweski pozby si kopotliwego gocia i pod koniec 1936 roku wysa Trockiego do Meksyku, gdzie spdzi on reszt ycia; znaczn cz jego energii pochaniao w tym czasie demaskowanie faszerstw procesw moskiewskich,
2. Analiza systemu sowieckiego, biurokracji i termidora"
195
w ktrych Trocki nieodmiennie figurowa jako gwna spryna wszystkich spiskw, sabotay i aktw terrorystycznych popenionych rzekomo przez oskaronych. W rezultacie stara przyjaci Trockiego powstaa w Stanach Zjednoczonych komisja pod przewodem sawnego filozofa Deweya, ktra badaa materiay moskiewskich procesw; w wyniku rozmw z Trockim oraz na podstawie dostarczonych przeze materiaw wydaa ona orzeczenie stwierdzajce, e procesy byy kompletnie sfaszowane. Trocki mieszka w Meksyku ponad trzy i p roku. Miejscowi stalinowcy organizowali przeciwko niemu systematyczn kampani i wsplnie z agentami GPU napadli zbrojnie na jego dom w maju 1940 roku. Trocki i jego ona niemal cudem uszli z yciem, lecz nie na dugo. Agent sowieckiej policji, ktremu udao si dosta do jego domu, zamordowa go 20 sierpnia 1940 roku Syn Trockiego, ktry w Paryu dziaa na rzecz tej samej sprawy, zgin w 1938 roku, prawdopodobnie otruty przez sowieckich agentw. Drugi syn, ktry zosta w Rosji i nie uprawia nigdy adnej dziaalnoci politycznej, przepad w stalinowskich wizieniach. Crka popenia samobjstwo w Niemczech w 1933 roku. Przez cae jedenacie lat swej dziaalnoci wygnaczej Trocki ogasza niezliczon ilo artykuw, broszur, ksiek i manifestw; na prawo i lewo wydawa instrukcje, rady i odezwy ju to do proletariatu wiatowego, ju to do poszczeglnych jego odamw - do robotnikw chiskich, niemieckich, holenderskich, brytyjskich, indyjskich lub amerykaskich. Zwaywszy, e wszystkie te teksty byy czytane przez garstk wyznawcw i nie wpyway w najmniejszym stopniu na wydarzenia, dziaalno ta moga si wydawa zabaw w papierowych onierzy. Przyzna jednak trzeba, e w kocu Trocki zamordowany zosta nie papierowym motkiem i e Stalin woy wiele energii w tpienie trockizmu na caym wiecie, co si te w znacznym stopniu powiodo.

Wszystkie analizy Trockiego opieraj si na przewiadczeniu, e jego wasna (i Lenina) polityka bya niezmiennie suszna, e teoria rewolucji permanentnej zostaa wybornie potwierdzona dowiadczeniem, a idea socjalizmu w jednym kraju jest zgubnym bdem. W artykule Trzy koncepcje rewolucji rosyjskiej" (1939) wyoy on nastpujcy schemat: narodnicy rosyj-
196
V. Trocki
scy wierzyli, e Rosja moe w oglnoci omin kapitalizm; mienszewicy uwaali, e rewolucja rosyjska nie moe mie innego charakteru anieli buruazyjny, std sprawa dyktatury proletariatu w ogle nie wchodzi w rachub na tym etapie historycznym. Lenin z kolei wysun haso demokratycznej dyktatury proletariatu i chopstwa w nadziei, e rewolucja pod tym hasem przeprowadzona stanie si impulsem dla socjalistycznego przewrotu na Zachodzie, co umoliwi ryche przejcie do socjalizmu w Rosji. Sam Trocki sta na stanowisku, e program rewolucji demokratycznej moe zwyciy tylko w formie dyktatury proletariatu, e jednak dyktatura taka moe si osta tylko, jeli proces rewolucyjny przeniesie si na Europ Zachodni. Lenin w 1917 roku przyj to samo stanowisko, dziki czemu te proletariacka rewolucja w Rosji odniosa zwycistwo. Nikt z bolszewikw nie wtpi - jak Trocki obszernie wykazuje w swojej Historii rewolucji - e proletariat rosyjski moe zwyciy tylko, jeli zostanie poparty przez proletariat Zachodu, a kwestia socjalizmu w jednym kraju w ogle nie przychodzia nikomu do gowy, pki Stalin, w kocu 1924 roku, nie wymyli swojej zgubnej doktryny. Jake to si jednak stao, e niezmiennie suszna polityka Trockiego (i Lenina od 1917) skoczya si rzdami pasoytniczej biurokracji", a on sam odsunity zosta od wadzy i napitnowany jako zdrajca? Odpowied znajdujemy w analizie degeneracji wadzy sowieckiej oraz termidora". Przez pierwsze kilka lat swej dziaalnoci wygnaczej Trocki utrzymywa, e grupa stalinowska zajmuje pozycj centrystyczn" w politycznym spektrum rosyjskim i e gwnym niebezpieczestwem dla rewolucji jest prawica" (wczenie wcielona w grup Bucharina) oraz elementy kontrrewolucyjne, ktre gro przewrotem termidoriaskim", czyli restauracj kapitalizmu. Std te obiecywa pomoc stalinowcom w walce z kontrrewolucj. Stalin, jego zdaniem, poczyni prawicy mnstwo ustpstw, czego wyniki mona byo midzy innymi oglda na procesie tak zwanej partii przemysowej oraz mienszewikw; procesy te wykazay, wedle Trockiego, e sabotayci i wrogowie ludu opanowali najwysze stanowiska w organach planowania gospodarczego i hamowali celowo industrializacj (Trocki bez zastrzee wierzy w win oskaronych i nie pomyla ani przez chwil, e proces tzw. Prompartii, a potem mienszewikw, by od pocztku do koca fabrykacj policji; zwtpi dopiero w kilka lat pniej, kiedy na wielkich procesach wykazano rwnie niezbitymi dowodami nikczemne knowania samego Trockiego i jego przyjaci). Jednoczenie Trocki pisa o bonapartyzmie" w stalinowskim reymie. Jednakowo w 1935 roku zauway,
197
e po rewolucji francuskiej najpierw przyszed termidor, a Napoleon dopiero potem. Doszed tedy do wniosku, e w Rosji kolejno musiaa by taka sama, e wic, skoro mamy Bonapartego, termidor musia si by ju dokona. W artykule pod tytuem Pastwo robotnicze, termidor i bonapartyzm zrewidowa nieco swoj teori. Stwierdzi, e przewrt termidoriaski odby si w Rosji w 1924 roku (tj. kiedy Trocki zosta ostatecznie odsunity od wadzy), e jednak nie polega on na kontrrewolucji kapitalistycznej, ale na przejciu wadzy przez biurokracj, ktra ja niszczy awangard proletariack. Dyktatura proletariatu zostaa wprawdzie zachowana, poniewa wasno pastwowa rodkw produkcji nadal obowizuje, ale wadza polityczna przesza w rce biurokratw; bonapartystowski system wkrtce jednak musi upa, gdy sprzeciwia si prawom historii. Kontrrewolucja buruazyjna jest wprawdzie moliwa, ale mona jej zapobiec, jeli prawdziwie bolszewickie elementy bd naleycie zorganizowane w Zwizku Radzieckim. Trocki jednak zaznaczy, e ta rewizja w niczym nie narusza jego poprzednich ocen co do klasowej natury pastwa sowieckiego (ktre nadal jest pastwem robotniczym): jest to tylko ucilenie analogii historycznej (we Francji termidor take przecie nie by powrotem do ancien regime'u). Biurokracja nie jest klas spoeczn, ale kast, ktra wywaszczya proletariat politycznie i wprowadzia brutalny despotyzm; samo jej istnienie w obecnej postaci zalene jest wszelako od systemu wasnoci pastwowej, dlatego biurokracja musi broni tej najwikszej zdobyczy Padziernika i po swojemu to czyni; tym samym proletariusze caego wiata maj obowizek broni bezwarunkowo Zwizku Radzieckiego jako gwnej ostoi rewolucji wiatowej, walczc jednoczenie przeciwko stalinowskiej degeneracji (nie byo wyjanione w szczegach, jak naley praktycznie czy oba te zadania). W 1936 ro Trocki doszed do przekonania, e niepodobna obali stalinizmu drog reform i presji wewntrznych, e niezbdna jest rewolucja, ktra przemoc usunie uzurpatorw. Rewolucja ta nie zmieni systemu wasnoci, nie bdzie zatem rewolucj socjaln, lecz polityczn. Awangarda proletariatu, kultywujca tradycje prawdziwego bolszewizmu, przez Stalina niszczonego, dokona tego dziea. Teoria socjalizmu w jednym kraju odpowiedzialna jest za wszystkie klski, jakich biurokracja doznaa w polityce wewntrznej i zagranicznej. Teoria ta oznacza rezygnacj z rewolucji wiatowej i tym samym rezygnacj z gwnego oparcia, jakie Rosja moe znale w wiatowym proletariacie. Socjalizm w jednym kraju jest po prostu niemoliwy, to znaczy niemoliwe jest doprowadzenie do koca jego budowy; zamknicie si we wasnym
198
V. Trocki
pastwie musiao doprowadzi do wynaturzenia socjalistycznych stosunkw w tyme pastwie. Komintern, ktry do 1924 roku prowadzi suszn polityk i nastawia si na podniecanie rewolucji wiatowej, przeobrazi si pod rzdami Stalina w narzdzie pastwa i wywiadu sowieckiego, co spowodowao degeneracj i bezsi caego wiatowego ruchu komunistycznego. Trocki wielokrotnie stara si wyjani, jakie waciwie przyczyny sprawiy, e polityczna wadza proletariatu zostaa zniszczona, a biurokracja obja rzdy i wprowadzia (jak pniej nieraz zaznacza) totalitarny system panowania. Wyjanienia jego, zestawione z rnych artykuw i ksiek, nie s spjne. Czasem twierdzi, e gwn przyczyn degeneracji byo opnienie rewolucji wiatowej; proletariat zachodnioeuropejski nie podj we waciwym czasie swojej dziejowej misji. Z drugiej strony rwnie czsto na rzdy biurokracji zwala win za porak europejskiej rewolucji. W rezultacie pytanie, co byo skutkiem, a co przyczyn, pozostawao bez rozstrzygnicia (cho, oczywicie, pniej, jak twierdzi, obie okolicznoci - wadza biurokracji w Rosji i zahamowanie rewolucji europejskiej - wzmacniay si wzajem). W Zdradzonej rewolucji czytamy, e spoeczn podstaw wzrostu biurokracji bya wadliwa polityka lat NEP-u, ktra faworyzowaa kuakw. Naleaoby na tej podstawie oczekiwa, e likwidacja kuakw i forsowna industrializacja w latach pierwszego planu 5-letniego przyczyni si przynajmniej do osabienia, jeli nie do zniszczenia biurokratycznych rzdw; Trocki nie wyjania wszelako, dlaczego faktycznie nastpio co dokadnie przeciwnego: niebywae wzmocnienie biurokratycznej wadzy. Z dalszego cigu teje ksiki dowiadujemy si znw, e biurokracja powstaa pocztkowo jako organ klasy robotniczej, nastpnie jednak, poniewa zajmowaa si dystrybucj dbr, ja sobie przydziela przywileje i stana ponad masami". Nie jest jednak jasne z tego wyjanienia, czy i w jaki sposb mona byo unikn tego systemu przywilejw i dlaczego waciwie sprawujca rzdy klasa robotnicza pozwolia na takie rzeczy. Dalej, w teje ksice, powiada Trocki, e najwaniejsz przyczyn rzdw biurokracji bya powolno proletariatu wiatowego w wypenianiu swego zadania historycznego". Wczeniej jeszcze wydana broszura pod tytuem Problemy rozwoju ZSRR (1931) podaje inne przyczyny: zmczenie proletariatu po wojnie domowej, zaamanie si wielu zudze, ktre ludzie ywili w bohaterskiej epoce rewolucji oraz klski midzynarodowej rewolucji w Niemczech, Bugarii i Estonii, a wreszcie zdrada, jakiej dopucia si biurokracja wzgldem proletariatu chiskiego i brytyjskiego. W artykule z nastpnego roku czytamy z kolei, e zmczeni wojn robotnicy gotowi byli odda
3. Bolszewizm i stalinizm. Idea demokracji sowieckiej
199
wadz biurokracji za cen porzdku i odbudowy kraju (nie jest przy tym wyjanione, dlaczego prawdziwi bolszewicy-leninowcy" pod wodz Trockiego nie byli w stanie podj si tego wanie dziea odbudowy ani zaprowadzi porzdku). Z wszystkich tych wyjanie jedno tylko wiemy z ca pewnoci, mianowicie, e Trocki sam w najmniejszym stopniu nie przyczyni si swoj dziaalnoci do powstania biurokratycznych rzdw i e rzdy te nie maj nic wsplnego z dyktatur pierwszych szeciu lat porewolucyjnych, ale s tej dyktatury dokadnym zaprzeczeniem. Fakt, e absolutna wadza sprawowana bya przez aparat partyjny przez lata nie mia, jak si okazuje, adnego zwizku z obecnymi rzdami Stalina i jego kliki, albowiem poprzednio aparat ten by awangard proletariatu", podczas gdy Stalinowski nie reprezentuje nikogo. Naleaoby tedy oczekiwa, e proletariat z atwoci moe utrci uzurpatorw pozbawionych jakiegokolwiek spoecznego poparcia. Trocki na to ostatnie pytanie te ma odpowied: proletariat nie buntuje si przeciw rzdom Stalinowskim (gdzie indziej zreszt czytamy, e wanie buntuje si nieustannie), poniewa obawia si, e w obecnej sytuacji rewolucja proletariacka mogaby doprowadzi do restauracji kapitalizmu. Nie jest te jasne z wywodw Trockiego, czy bya w ogle moliwo uniknicia tej fatalnej ewolucji; wydaje si raczej, e rzdy biurokracji byy nieuchronne; w przeciwnym wypadku byoby niepojte, dlaczego frakcja Trockiego, ktra prowadzia niezmiennie suszn polityk i zawsze wyraaa" prawdziwe interesy proletariatu, dopucia do takiego obrotu rzeczy; skoro dopucia, to najwidoczniej nie moga nie dopuci. Jeli rzdy biurokracji, cho zawieszone w powietrzu" nadal si utrzymuj, to zapewne wyroki historii s w tym czynne.
3- Bolszewizm i stalinizm. Idea demokracji sowieckiej

Przy wszystkich okazjach stara si Trocki podkrela, e midzy prawdziwym bolszewizmem, to jest leninizmem, to jest ideologi i polityk Trockiego a stalinowskim systemem, nie ma adnej cigoci, e stalinizm nie tylko nie jest dziedzictwem leninizmu, ale jego jaskrawym zaprzeczeniem. W artykule pisanym w tej kwestii w 1937 roku odpowiada midzy innymi na zarzuty mienszewikw i anarchistw, ktrzy teraz tryumfuj: przecie od pocztku mwilimy, e tak wanie bdzie". Nic podobnego, replikuje Trocki: mienszewicy i anarchici mwili, e despotyzm i zdawienie rosyj-
200
V. Trocki
skiego proletariatu przyjdzie w wyniku rzdw bolszewickich; ot przyszy, ale w wyniku objcia wadzy przez biurokracj Stalinowsk, ktra nie ma nic wsplnego z prawdziwym bolszewizmem. Oto znw Pannekoek i niektrzy spartakici niemieccy twierdz, e bolszewicy ustanowili dyktatur partii zamiast dyktatury proletariatu i e Stalin z kolei ustanowi na tej podstawie dyktatur biurokracji. Nic podobnego. Proletariat nie mg obj wadzy pastwowej inaczej, jak za porednictwem swojej awangardy, w tej to awangardzie krystalizoway si aspiracje mas robotniczych do wolnoci. W tym miejscu, podobnie jak w wielu innych artykuach, Trocki zmuszony jest odpowiada na obiekcje, ktre zarwno przeciwnicy, jak zwolennicy (m.in. Serge, Souvarine, Burnham) wielokrotnie wysuwali: przecie bolszewicy od pocztku, z aktywnym przyczynieniem si Trockiego, zlikwidowali w Rosji wszystkie partie polityczne, wczajc socjalistyczne, przecie sami wprowadzili zakaz frakcji w partii, przecie unicestwili wolno prasy, przecie krwawo zdawili bunt w Kronsztadzie... Trocki rozprawia si wielokrotnie z tymi zarzutami i zawsze tak samo: wszystko to byo suszne, konieczne i w niczym nie naruszao zdrowych podstaw proletariackiej demokracji. W licie do robotnikw Zurychu, ogoszonym w sierpniu 1932 roku pisze, e owszem, bolszewicy uyli przemocy dla zniszczenia anarchistw i lewicowych SR-w (o innych partiach nie ma nawet mowy w tym kontekcie), ale to byo przecie zrobione w obronie pastwa robotniczego, a wic susznie; walka klas nie moe wszake odbywa si bez przemocy, istotne jest tylko jaka klasa przemoc stosuje. W broszurze Ich i nasza moralno pisanej w 1938 roku znajdujemy podobne wyjanienia: zestawianie komunizmu z faszyzmem jest bez sensu, bo podobiestwa w uywanych metodach s powierzchowne", odnosz si do drugorzdnych okolicznoci (np. likwidacja wyborw powszechnych), podczas gdy istotne jest, w imieniu jakiej klasy dane rodki s uywane. Ze Trocki sam posugiwa si takimi rodkami, jak branie zakadnikw z rodzin i dzieci przeciwnikw politycznych, a teraz oburza si, gdy Stalin robi to samo wzgldem trockistw? Ale nie ma adnej analogii, przecie to, co Trocki robi, byo potrzebne w walce z wrogiem klasowym w imi zwycistwa proletariatu, podczas gdy Stalin robi to samo w interesie biurokracji! Ze Czeka (jak czytamy w licie do Shachtmana z 1940) powstaa i dziaaa za czasw wadzy Trockiego? Oczywicie, ale Czeka walczya z buruazj i bya niezbdna, ale teraz suy Stalinowi w niszczeniu prawdziwych bolszewikw", a wic nie ma adnego podobiestwa. Zdawienie powstania w Kronsztadzie? Trudno przecie oczekiwa, aby proletariacka
201
wadza oddaa wan fortec w rce reakcyjnych onierzy-chopw, wrd ktrych byo nieco wtpliwych anarchistw. Zakaz frakcji w partii? Ale to byo konieczne, bo gdy si zlikwidowao wszystkie partie niebolszewickie, antagonistyczne interesy, nadal istniejce w spoeczestwie, nieuchronnie szukaj sobie wyrazu w rnych tendencjach w samej partii. Wida std, e dla Trockiego nie istnieje w ogle problem demokracji jako formy ustrojowej albo problem swobd obywatelskich jako wartoci kulturalnej; pod tym wzgldem jest wierny Leninowi i nie rni si od Stalina. Jeli historycznie postpowa" klasa sprawuje wadz (za porednictwem swej awangardy, rzecz jasna), wwczas z definicji mamy autentyczn demokracj, choby poza tym wszystkie rodki ucisku i wszystkie formy represji policyjnej nieograniczenie si rozrastay; wszystko to suy wszake postpowi. Z chwil, gdy biurokracja, ktra nie reprezentuje interesw proletariatu, obja wadz, te same formy rzdzenia staj si automatycznie reakcyjne, a wic antydemokratyczne". Istotnie, w artykule pod tytuem Blok prawicy i lewicy ogoszonym w styczniu 1931 roku Trocki powiada: Przez przywrcenie demokracji partyjnej rozumiemy tyle, e prawdziwe, rewolucyjne, proletariackie jdro partii ma zdoby prawo ukrcenia biurokracji i przeprowadzenia w partii realnej czystki: oczyszczenia partii z elementw termidoriaskich, a take z ich pozbawionych zasad i karierowiczowskich oddziaw, ktre gosuj na rozkaz z gry, z tendencji chwostystowskich oraz licznych frakcji lizusowskich, ktrych nazw powinno si wyprowadza nie z aciny czy greki, ale z prawdziwego rosyjskiego sowa na oznaczenie lizusostwa w jego wspczesnej, biurokratycznej, stalinowskiej formie. Oto powd, dla ktrego potrzebujemy demokracji" (Writings, 1930-1931, str. 57). Jest zatem jasne, co Trocki rozumie przez demokracj: rzdy zwolennikw Trockiego, te bowiem wyraaj historyczne aspiracje proletariatu. W artykule z grudnia 1939 roku Trocki raz jeszcze odpowiada na pytanie, czy sam nie jest odpowiedzialny za likwidacj wszystkich, prcz bolszewickiej, partii politycznych. Owszem, powiada, i byo to cakiem suszne. Ale - dodaje - nie mona utosamia praw wojny domowej z prawami okresu pokojowego" - po czym najwidoczniej uwiadomiwszy sobie, e w takim razie zlikwidowane partie powinny by zosta ponownie zalegalizowane po wojnie domowej, dorzuca: ani praw dyktatury proletariatu z prawami demokracji buruazyjnej"( Writings, 1939-1940, str. 133). W innej deklaracji z koca 1932 roku czytamy: Kady ustrj powinien by oceniany przede wszystkim wedle swoich wasnych zasad. Ustrj dykta-
202
V. Trocki
tury proletariatu nie moe i nie chce cofa si przed naruszaniem zasad i formalnych regu demokracji. Powinien by oceniany z punktu widzenia swojej zdolnoci do zapewnienia przejcia do nowego spoeczestwa. Ustrj demokratyczny natomiast musi by oceniany z punktu widzenia stopnia, w jakim pozwala rozwin si walce klasowej w ramach demokracji" ('Writings, 1932-1933, str. 336). Krtko mwic, jest rzecz suszn oburza si i atakowa pastwa demokratyczne, jeli zasady demokracji i wolnoci s w nich naruszane, natomiast nie wolno tego czyni w stosunku do dyktatury komunistycznej, albowiem ta po prostu nie uznaje demokratycznych zasad; jej wyszo polega na tym, e obiecuje stworzy nowe spoeczestwo" w przyszoci. Okazao si nawet, e konstytucja Stalinowska (jak czytamy w Zdradzonej rewolucji), wprowadzajc powszechne gosowanie, oznajmia tym samym, e nie ma ju dyktatury proletariatu (Trocki zauwaa przy tym, e wprowadzajc tajne gosowanie, Stalin najwidoczniej chce jednak oczyci nieco swj aparat z korupcji; jest widoczne, cho trudne do uwierzenia, e bra stalinowskie wybory cakiem na serio). Jeli wic Trocki nieustannie, atakujc Stalina i jego rzdy, wzywa do przywrcenia demokracji sowieckiej" oraz demokracji partyjnej", to w wietle jego oglnych zasad wyrane jest, e demokracja" polega ma na tym, i rzdy sprawuj ci, co prowadz suszn" polityk, nie za na tym, by suszno" polityki ustalana bya w starciach zwalczajcych si ugrupowa, ktre zabiegaj o poparcie ludnoci. W Zdradzonej rewolucji pisze wprawdzie o potrzebie przywrcenia wolnoci dla partii sowieckich" zaczynajc od partii bolszewickiej (tj. frakcji trockistowskiej), nie jest jednak jasne, jakie partie zasuguj na miano sowieckich. Skoro zaoeniem jest, e tylko prawdziwa awangarda proletariatu ma sprawowa wadz, to awangarda ta musi rwnie rozstrzyga o tym, ktre partie zasuguj na miano sowieckich", a ktre s kontrrewolucyjne. Ostatecznie prawdziwa wolno socjalistyczna oznacza w rozumieniu Trockiego, wolno dla Trockiego i jego zwolennikw. To samo odnosi si do wolnoci kultury. Trocki kilkakrotnie oburza si na dawienie swobody nauki i sztuki pod rzdami Stalina. W Zdradzonej rewolucji przypomnia, e sam, w 1924 roku sformuowa by w tej sprawie regu dla dyktatury proletariatu: w literaturze i sztuce ma obowizywa tylko jedno kryterium - za czy przeciw rewolucji? - poza tym powinna panowa swoboda. W artykule z lipca 1932 roku pisa za, e naley w sztuce i w filozofii zostawi wolno, eliminujc bezlitonie tylko to,
203
co jest skierowane przeciw rewolucyjnym zadaniom proletariatu" (Writings, 1932-1933, str. 279). Jest to jednak ta sama zasada, ktra panowaa w stalinowskim pastwie: kierownictwo partyjne decyduje wszak o tym, co jest niezgodne z rewolucyjnymi zadaniami proletariatu" i wobec tego musi by bezlitonie wyeliminowane". Ten rodzaj wolnoci nigdy nie by w pastwie sowieckim naruszony. Oczywicie, w ramach tak oglnikowej formuy stopie represji i zniewolenia kultury moe by wikszy lub mniejszy, zalenie od rnych okolicznoci politycznych, i z pewnoci w 20-tych latach by on mniejszy ni w 30-tych, skoro jednak obowizuje zasada, e rzdzcy okrelaj kadorazowo, co w kulturze jest zgodne z ich politycznymi potrzebami, nie ma takiego stopnia represji i niewolnictwa, ktry by si sprzeciwia zasadzie dyktatury proletariatu; caa sprawa redukuje si znowu do tego samego schematu: gdyby Trocki rzdzi, nie dopuszczaby, oczywicie, do swobd, ktre by w jego mniemaniu zagraay jego wadzy, poniewa za rzdzi Stalin, czyni on to samo majc na uwadze wasny interes. Wszystkie rnice ostatecznie wic sprowadzaj si do tej oto, e Trocki w swoim przekonaniu reprezentowa historyczne interesy proletariatu", podczas gdy Stalin to samo sdzi o sobie samym. We wspomnianej broszurze Ich i nasza moralno Trocki usiowa w sposb oglny rozprawi si z zarzutami tych swoich zwolennikw, ktrzy twierdzili, e Trocki po prostu gosi moralno opart na regule to, co dla mnie dobre, to moralnie suszne" i e wyznaje zasad cel uwica rodki". Trocki odpowiada, e jeli co innego ma uwica rodki, anieli cele wyonione przez histori", to tym innym moe by tylko Bg; tote przeciwnicy staczaj si do religianctwa, co zreszt potwierdza przykad rosyjskich rewizjonistw, jak Struve, Bugakow i Bierdiajew; usiowali oni kojarzy marksizm z jak ponadklasow moralnoci i skoczyli w kociele. Moralno w oglnoci, powiada Trocki, jest funkcj walki klasowej; w tej chwili moralno moe suy albo proletariatowi, albo faszyzmowi, a jest oczywiste, e w walce klasowej wrogie klasy nieraz uywaj podobnych rodkw; wane jest tylko, komu to suy: rodek moe by usprawiedliwiony tylko celem. Ale cel te wymaga usprawiedliwienia. Z punktu widzenia marksizmu, ktry wyraa historyczne interesy proletariatu, cel jest usprawiedliwiony, jeli prowadzi do wzrostu panowania czowieka nad przyrod oraz do zniesienia wadzy czowieka nad czowiekiem" (Leur morale et la ndtre, 1966, str. 95). Innymi sowy, jeli pewna polityka sprzyja postpowi technicznemu (panowanie czowieka nad przyrod), to kady rodek, ktry moe jej suy, jest automatycznie usprawiedliwiony; nie jest tylko jasne, czemu polityka Stalinw-
204
V. Trocki
ska, ktra wszake bez wtpienia podniosa poziom techniczny kraju, zasuguje na potpienie. Co si za tyczy zniesienia panowania czowieka nad czowiekiem", to zgodnie z zasad, ktr Trocki skdind gosi (i ktr Stalin od niego przej) zniesienie tego panowania musi by poprzedzone maksymalnym jego wzmocnieniem (w artykule z czerwca 1933 znajdujemy powtrzenie tej samej myli). Ale w przyszoci bdzie inaczej. Wcieleniem celu historycznego" jest partia proletariatu, ona wic decyduje o tym, co moralne albo niemoralne. Co si za tyczy uwagi Souvarine'a, i partia Trockiego nie istnieje, wobec czego sam Trocki uwaa siebie samego za wcielenie moralnoci, mamy t sam odpowied, co zawsze: a Lenin na pocztku wojny? Te by izolowany, a potem? Obiekcje krytykw pod pewnym wzgldem nie byy jednak trafne: Trocki nie twierdzi bowiem, e moralnie dobre jest to, co suy jego partii, a ze to, co jej szkodzi. Zakada po prostu, e nie ma czego takiego, jak kryteria moralne, istniej wycznie kryteria skutecznoci politycznej, kwestie moralnoci rewolucyjnej zbiegaj si z kwestiami strategii i taktyki rewolucyjnej" (tame, str. 97). Twierdzi, e co samo w sobie", niezalenie od politycznych konsekwencji, jest dobre lub ze, to tyle, co uwierzy w Boga. Nie ma sensu, na przykad, pytanie, czy mordowanie dzieci przeciwnikw politycznych jest samo w sobie suszne. Wybicie dzieci cara byo suszne (jak Trocki gdzie indziej twierdzi), bo byo politycznie uzasadnione. Dlaczego wic Stalin, mordujc dzieci Trockiego, uczyni co zego? Poniewa Stalin nie reprezentuje proletariatu. Wszystkie abstrakcyjne" zasady dobra i za, podobnie jak wszystkie uniwersalne reguy demokracji, warto swobody i wszelkie wartoci kulturalne nie maj adnego znaczenia same w sobie: s do przyjcia lub nie, zalenie od politycznej skutecznoci. Powstaje, oczywicie, pytanie, dlaczego ktokolwiek miaby stan po stronie awangardy proletariatu" raczej ni po stronie jej przeciwnikw lub w oglnoci identyfikowa si z jakimikolwiek celami. Na to pytanie jednak Trocki nie odpowiada, zadowalajc si oznajmieniem, e cel wyprowadza si w sposb naturalny z rozwoju historycznego" (tame, str. 97). Zapewne (lecz nie jest to jasno powiedziane) ma to oznacza, e trzeba najpierw wiedzie, na czym polegaj plany historii i jej nieuchronnoci, po czym popiera to, co si uznao za nieuchronne tylko z tego powodu, e nieuchronne. Co si tyczy demokracji w samej partii, sprawa jest rwnie dla Trockiego wyrana. W Stalinowskiej partii, gdzie frakcja jego bya w opozycji, domaga si on, oczywicie, swobody wewntrzpartyjnej dyskusji, a nawet swobody frakcji. Broni jednak zakazu frakcji, przyjtego z jego udziaem
205
na X Zjedzie, poniewa byl to rodek nadzwyczajny". Trudno rozumie te wyjanienia inaczej ni w tym sensie, e zakaz frakcji jest suszny, jeli godzi we frakcje, ktre nie maj racji, natomiast niesuszny, gdy przeszkadza tej frakcji, ktra wyraa interes proletariatu, to jest frakcji Trockiego. W grupkach swoich zwolennikw Trocki te usiowa wprowadzi prawdziwie Leninowski" reym, pitnowa nieustannie rne odchylenia, to jest odstpstwa od jego wasnych twierdze, poleca usuwa wszystkich, ktrzy sprzeciwiali si w jakiej kolwiek kwestii jego autorytetowi i powtarza bez przerwy katechizm komunistycznego centralizmu. Napitnowa parysk grupk Souvarine'a, ktra przybraa miano Komunistw-demokratw" i sam t nazw wykazaa, i zerwaa z marksizmem (by moe Trocki w tym punkcie si nie myli). Zgromi surowo grup Naville'a, ktra w 1935 roku ogosia wasn platform wewntrz lewicowej opozycji". Napitnowa lidera trockistw meksykaskich, Luciano Galicia, ktry da w Midzynarodwce penej wolnoci opinii i zapomnia o centralizmie. Napad z furi na Dwight MacDonalda, amerykaskiego trockist, ktry wyrazi si, i potrzebny jest sceptycyzm wzgldem wszystkich teorii: kto propaguje teoretyczny sceptycyzm jest zdrajc" - owiadczy Trocki (Writings, 1939-1940, str. 341). Potpi nieodwoalnie Burnhama i Shachtmana, kiedy ci w kocu zwtpili w to, i Zwizek Radziecki jest pastwem robotniczym, a w czasie wojny z Finlandi i napaci na Polsk mwili o imperializmie sowieckim; zarazem sprzeciwi si temu, by amerykaska partia trockistowska (najsilniejszy, jak si zdaje, z wszystkich segmentw IV Midzynarodwki, liczcy kilkaset osb) przeprowadzia w tej sprawie referendum wrd swoich czonkw, albowiem, jak pisa, decyzje partyjne nie s zwyczajn sum arytmetyczn decyzji lokalnych" (In Defense of Marxism, 1942, str. 33). Ze w wyniku tego absolutyzmu cay zorganizowany trockizm topnia jeszcze bardziej i przybiera wszystkie cechy malekiej sekty religijnej, wierzcej, e tylko jej czonkowie s wybrani do zbawienia, tym Trocki nie martwi si wcale, bo przecie take Lenin w 1914 roku itd. Mia te, podobnie jak Lenin, dialektyczne" pojcie wikszoci, polegajce na tym, e prawdziw albo gbok" wikszo maj nie ci, ktrzy maj wikszo zwyczajn, ale ci, ktrzy maj racj albo wyraaj" postp dziejowy. Zdawa si istotnie wierzy, e masy robotnicze caego wiata s w gbi ducha po jego stronie, lecz same o tym jeszcze nie wiedz; tak wynikao z praw historycznych. W tym samym duchu rozstrzyga Trocki kwestie zwizane z uciskiem narodowym i prawem narodowego samostanowienia. W pismach jego
206
V. Trocki
mona znale niekiedy (bardzo rzadko) uwagi na temat dawienia przez stalinowcw aspiracji narodowych Ukraicw lub innych ludw (zaznacza przy tym, e nie mona w niczym ustpowa ukraiskim nacjonalistom i e prawdziwym bolszewikom na Ukrainie nie wolno tworzy z nacjonalistami adnego frontu ludowego"). Twierdzi nawet, e sprawa Ukrainy, podzielonej midzy cztery pastwa, ma teraz takie samo kluczowe znaczenie midzynarodowe, jak sprawa polska miaa (wedle Marksa) w XIX wieku. Nie widzi jednakowo nic nagannego w tym, aby pastwo socjalistyczne przenosio rewolucj proletariack" do innych krajw za pomoc najazdu zbrojnego. Sprawa ta staa si aktualna w momencie sowieckiego najazdu na Polsk we wrzeniu 1939 roku, a potem w czasie wojny fiskiej. Wyjania Shachtmanowi i Burnhamowi z oburzeniem, e najazd na Polsk wschodni zbieg si z ruchem rewolucyjnym w tym kraju, e biurokracja stalinowska daa impuls rewolucyjny polskim proletariuszom i chopom i e rwnie w Finlandii wojna ze Zwizkiem Radzieckim pobudzia rewolucyjne nastroje; przyznaje wprawdzie, e bya to rewolucja specjalnego rodzaju", e nie wyrastaa z gbi mas ludowych", lecz przyniesiona zostaa na bagnetach z zewntrz"; mimo to jest to prawdziwa rewolucja. Zbyteczne dodawa, e o tym, co si dziao w Polsce wschodniej w 1939 roku, a take w Finlandii, Trocki wiedzia na podstawie swojej znajomoci praw historycznych", nie za jakichkolwiek empirycznych faktw; po prostu, poniewa pastwo sowieckie mimo degeneracji reprezentuje interesy mas ludowych, to masy ludowe musiay, na mocy doktryny, popiera Armi Czerwon wkraczajc do ich krajw. W tej kwestii nie mona z pewnoci zarzuci Trockiemu odstpstwa od leninizmu: skoro rzeczywisty" interes narodowy pokrywa si z interesem awangardy proletariatu, tedy gdziekolwiek awangarda proletariatu o b e j m u j e wadz (choby w formie biurokratycznie zdegenerowanej") prawo do samostanowienia narodowego jest zrealizowane, a masy przewrt taki z natury rzeczy popieraj, bo tak wynika z teorii.
4* Ocena polityki ekonomicznej i midzynarodowej Zwizku Radzieckiego

Poniewa kluczow spraw w dziaalnoci lewicowej opozycji" w Zwizku Radzieckim bya (teoretycznie przynajmniej) kwestia industrializacji i polityki rolnej, Trocki znalaz si w niedogodnym pooeniu, kiedy okazao si,
4. Ocena polityki ekonomicznej i midzynarodowej Zwizku Radzieckiego
207
e wszystkie zalecenia lewicowego" programu zostay przez Stalina przejte, przy czym przejte ze znaczn nadwyk. Zaatwi t kwesti formu powiadajc, e Stalin hasa opozycji owszem, zrealizowa, ale w sposb biurokratyczny i e dopuci si wielu awanturniczych posuni. Opozycja lewicowa zacza si od walki o industrializacj i kolektywizacj Zwizku Radzieckiego - pisa Trocki w kwietniu 1934 roku. - Ta walka w pewnym sensie zostaa wygrana, w tym mianowicie sensie, e poczynajc od 1928 roku caa polityka rzdu sowieckiego przedstawia biurokratycznie znieksztacone zastosowanie zasad Opozycji Lewicowej" ( Writings, 1933-1934, str. 274). Biurokracja zostaa zmuszona" do podjcia tych krokw we wasnym interesie, na mocy samej logiki wadzy, i cho wykonaa historyczne zadania proletariatu w sposb wypaczony, to jednak sama ta przemiana ma charakter postpowy". Okazao si, co wicej, e to waciwie nacisk lewicy" zmusi Stalina do zmiany polityki. Istnieje gboki antagonizm midzy twrczymi siami rewolucji a biurokracj. Jeli aparat Stalinowski nieustannie zatrzymuje si w pewnych granicach, jeli nawet czuje si zmuszonym do ostrego zwrotu w lewo, to dzieje si tak nade wszystko pod naciskiem bezksztatnych, rozproszonych, ale cigle potnych elementw partii rewolucyjnej" (Writings, 1930-1931, str. 224). Co si tyczy kolektywizacji, Trocki krytykowa popiech i brak ekonomicznego przygotowania, a zwaszcza podkrela, e stalinowcy niesusznie uwaaj kochozy za instytucje socjalistyczne. W rzeczywistoci jest to forma przejciowa. Co wicej, okazuje si, e kolektywizacja waciwie jest krokiem ku restauracji kapitalizmu; w Zdradzonej rewolucji pisze Trocki, e Stalin odda kochozom grunty, a tym samym zlikwidowa nacjonalizacj ziemi; co gorsza, pozwoli chopom uprawia, obok ziemi kochozowej, dziaki przyzagrodowe, a tym samym wzmocni element indywidualizmu". Tak wic w sytuacji, w ktrej rolnictwo leao w ruinie, miliony chopw powymieray z godu, a malekie dziaki, jakie w kocu pozwolono im uprawia, byy gwnym rodkiem, ktry chroni ludno wiejsk przed mierci, najwiksz trosk Trockiego by indywidualizm", jaki moe w rezultacie si rozwin. Uwaa nawet, e walka z kuactwem jest niekonsekwentna, albowiem Stalin w formie kochozw da kuakom moliwo organizowania si i po pierwszym okresie masowego rozkuaczania" poczyni znaczne wzgldem nich ustpstwa, co musi doprowadzi do nowego rozwarstwienia klasowego na wsi (tale zwaszcza twierdzi w 1935 roku, kiedy to zauway nowy zwrot na prawo" w polityce midzynarodowej Stalina i wobec tego szuka objaww tego samego prawicowego zwrotu w polityce wewntrznej).
208
V. Trocki
Kilkakrotnie rwnie (m.in. w Zdradzonej rewolucji) Trocki napitnowa jako barbarzystwo" system pracy akordowej wprowadzony w przemyle sowieckim. Trudno jednak byo dowiedzie si z jego wywodw, czym naley zastpi bodce materialne w podnoszeniu wydajnoci pracy: przymusem policyjnym czy pomiennym entuzjazmem rewolucyjnym, a w tym drugim przypadku - jak naley taki entuzjazm wyprodukowa. Co si tyczy midzynarodowej polityki Stalina, to w krytyce Trockiego jest jeden motyw niezmienny: teoria socjalizmu w jednym kraju doprowadzia do rezygnacji z midzynarodowej rewolucji; std pogrzebanie rewolucji w Niemczech, potem w Chinach, wreszcie w Hiszpanii (Trocki twierdzi, e wojna domowa w Hiszpanii ma w istocie rzeczy" charakter proletariackiej walki o socjalizm). Nie byo jasne, czy Zwizek Radziecki mia w 1923 roku posa swoj armi na pomoc komunistom niemieckim (usiowa to wszake robi bez powodzenia w 1920), a w 1926 roku chiskim. W oglnoci Trocki zwalcza polityk popierania tak zwanej narodowej buruazji w krajach przemysowo zacofanych; polityka ta miaa na celu osabienie wielkich mocarstw kapitalistycznych i czsto bywaa do skuteczna. Trocki uwaa j za zgubn, poniewa twierdzi, e rwnie w tych krajach zadania buruazyjnej rewolucji" nie mog by wykonane inaczej jak pod przewodem komunistw, ktrzy w sposb cigy doprowadz rewolucj do stadium socjalistycznego. Jest, na przykad, rzecz mieszn, powtarza, wyobraa sobie, e Indie mogyby odzyska niepodlego inaczej anieli przez rewolucj proletariack; prawa historii absolutnie wykluczaj tak moliwo. Przykad Rosji dowodzi, e moliwa jest tylko permanentna rewolucja", ktrej proletariat (tj. partia komunistyczna) od pocztku przewodzi. Schematy rosyjskie byy dla Trockiego bezwzgldnie obowizujce, tote mia on gotowe odpowiedzi na problemy polityczne wszystkich krajw wiata, zupenie niezalenie od tego, czy wiedzia cokolwiek o specyficznych warunkach i historii danego kraju. Trocki nie przeczy wprawdzie temu, e komunici musz w okresie rewolucyjnym dysponowa hasami przejciowymi, zanim opanuj sytuacj cakowicie; w licie do chiskiej grupy trockistowskiej z sierpnia 1931 roku pisa, e nie mona z gry odrzuca w programie instytucji Zgromadzenia Narodowego, bo jeli komunici bd gromadzili ubogich chopw pod swoim sztandarem, wwczas proletariat bdzie musia zwoa zgromadzenie narodowe, aby nie budzi nieufnoci chopstwa i nie dawa okazji dla demagogii buruazyjnej" ( Writings, 1930-1931, str. 128). Natomiast, jak w innym artykule czytamy, zgubnym bdem byoby powtarza-
4. Ocena polityki ekonomicznej i midzynarodowej Zwizku Radzieckiego
209
nie hasia dyktatury proletariatu i chopstwa" (tj. hasa Lenina sprzed 1917). W Rosji, w pierwszym momencie, bya mowa o rzdzie proletariatu i biednego chopstwa. To prawda - przyznaje Trocki - e pniej nazwalimy rzd sowiecki rzdem robotniczo-chopskim. Ale wtedy dyktatura proletariatu bya ju faktem, partia komunistyczna bya u wadzy, tote nazwa rzd robotniczo-chopski" nie moga spowodowa niejasnoci ani dawa powodu do niepokoju" (tame, str. 308). Krtko mwic, poniewa i tak komunici rzdzili, nie byo nic zego w fikcyjnych i oszukaczych nazwach. Zwolennicy i admiratorzy Trockiego (m.in. Deutscher) podkrelaj czsto, jako jego wybitn zasug, i sprzeciwi si on sloganowi socjalfaszyzmu". Istotnie, Trocki twierdzi, e jest to slogan faszywy, poniewa odcina komunistw od mas robotniczych zrzeszonych w partiach socjaldemokratycznych. Nie wydaje si jednak, by mia do zaproponowania w stosunku do socjaldemokracji jakkolwiek realn taktyk. Pisa, e nie ma mowy o adnej staej wsppracy z organizacjami, ktre nie zerway radykalnie z reformizmem i chc regenerowa socjaldemokracj. W tym samym czasie - przed zwycistwem Hitlera - pitnowa stalinowcw jednoczenie z tej racji, e gosz haso socjalfaszyzmu" i e kapituluj przed socjaldemokratami. Natychmiast po zwycistwie Hitlera, w czerwcu 1933 roku ogosi, e nie moe by mowy o adnym zjednoczonym froncie z niemieck socjaldemokracj, ktra wysuguje si Hitlerowi. Ale prawdziwe oburzenie Trockiego wywoaa dopiero zmiana sowieckiej polityki w latach 1934-1935. Teraz dopiero stalinizm odsoni swoje prawdziwe oblicze. Stalinowcy jli przymierza si z renegatami II Midzynarodwki i, co gorsza, gosz hasa pokoju, arbitrau midzynarodowego oraz dziel pastwa na demokratyczne i faszystowskie - jak gdyby to bya istotna rnica; twierdz, e faszyzm grozi wojn wiatow, a przecie marksista musi wiedzie, e wojna imperialistyczna ma podoe ekonomiczne". Zgodzili si nawet przyj w Genewie formu agresji, ktra stosuje si rwnie dobrze do wszystkich wojen, wczajc wojny midzy pastwami kapitalistycznymi. Jest to kapitulacja przed buruazyjnym pacyfizmem: marksici wszake nie mog by zasadniczymi przeciwnikami wojen, zostawiaj t gadanin kwakrom i tostojowcom; rozwaaj oni wojny z klasowego punktu widzenia i nie interesuj si buruazyjnymi rozrnieniami midzy agresorem i ofiar; wojny w interesie proletariatu, zaczepne czy obronne, s suszne, wojny midzy imperialistami s zbrodnicze, oto zaoenie komunistw.
210
V. Trocki
W rzeczywistoci wszystkie wczeniejsze apele Trockiego o zmian stosunku do socjaldemokracji byy rojeniami, ktre nie mogy przynie wynikw, nawet gdyby Trocki sam prowadzi realn polityk. Zdawa on bowiem wyobraa sobie, e moe zachowa ideologiczn pryncypialno" w stosunku do socjaldemokratw, a zarazem zabiega o ich pomoc w pewnych warunkach. Kiedy Stalin, chcc nie dopuci do porozumienia Francji z nazistowskimi Niemcami, zainicjowa polityk Frontu Ludowego i antyfaszystowskiego przymierza z socjalistami, zdawa sobie spraw, i musi czym zapaci, przynajmniej w sensie propagandowym, jeli ta polityka ma by skuteczna. Trocki natomiast sdzi, e moe przechowa czysto komunistyczn, to jest mwi w kko socjalistom, e s agentami buruazji, oszustami, zdrajcami klasy robotniczej i pachokami imperializmu (tylko nie uywa zwrotu socjalfaszyzm") i zarazem budowa z nimi wsplny front przeciwko nazistom. Jest widoczne, e gdyby Trocki kierowa w tym czasie Kominternem, jego polityka wzgldem socjaldemokracji byaby jeszcze mniej skuteczna ni Stalinowska. Trocki, istotnie, by wierny Leninowi w tym znaczeniu, i dla Lenina, jak wielokrotnie powtarza w czasie wojny i po rewolucji, wszystkie nadzieje na midzynarodowe ukady, arbitrae, rozbrojenie itd. byy prn i reakcyjn gadanin: wane jest, jaka klasa prowadzi wojn, nie za - kto jest napastnikiem; pastwo socjalistyczne reprezentuje interes wiatowego proletariatu, ma wic racj w kadej wojnie, niezalenie od tego, kto zacz, i nie moe na serio uwaa, e jest zwizane ukadami z imperialistycznymi rzdami. Stalin zajmowa si spraw bezpieczestwa pastwa sowieckiego, nie za wywoywaniem rewolucji wiatowej i w tym celu musia przy rnych okazjach przedstawia si jako rzecznik pokoju, obroca prawa midzynarodowego oraz stranik demokracji. Trocki wierzy, e gwne wyznaczniki sytuacji pozostay takie same, jakimi je widzia w 1918 roku; imperialici po jednej stronie, po drugiej za pastwo socjalistyczne oraz wiatowy proletariat, ktry tylko czeka na suszne" hasa walki, aby podj rewolucj. Stalin prowadzi pastwow Realpolitik i rzeczywicie nie wierzy w adne narastanie fali rewolucyjnej"; uywa rnych europejskich partii komunistycznych jako narzdzi sowieckiej polityki. Trocki by rzecznikiem nieustajcej wojny rewolucyjnej", a caa jego doktryna wspieraa si na przewiadczeniu, e proletariat wiatowy z natury rzeczy zmierza ku rewolucji (prawa historii to zapewniaj), tylko faszywa polityka sowieckiej biurokracji nie pozwala ujawni si temu przyrodzonemu pdowi.
5. Faszyzm, demokracja, wojna
211
5- Faszyzm, demokracja, wojna

Do jakiego stopnia mylenie polityczne Trockiego w latach 30-tych byo dedukowane z doktryny i nieprzenikliwe dla realnoci politycznych wczesnego wiata, mona przekona si na podstawie jego rozwaa o nadchodzcej wojnie oraz zalece, jakie w kwestii wojny i groby faszyzmu wypowiada. W kilka dni po rozpoczciu wojny zapewnia: Nie widz najmniejszych powodw, aby zmieni te zasady w stosunku do wojny, jakie zostay wypracowane midzy 1914 a 1917 roku przez najlepszych przedstawicieli ruchu robotniczego pod kierownictwem Lenina. Obecna wojna ma charakter reakcyjny po obu stronach. Ktrykolwiek obz zwyciy, ludzko cofnie si wstecz" ( Writings, 1939-1940, str. 85). (Artyku ten by napisany po niemieckiej napaci na Polsk i po przystpieniu Francji i Wielkiej Brytanii do wojny, lecz przed sowieckim najazdem). Sowa te streszczaj wszystko, co Trocki mia do powiedzenia w kwestii wojny midzy kapitalistycznymi pastwami (jak Niemcy nazistowskie, Wochy, Polska, Francja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone). Przez wiele lat powtarza niestrudzenie, i jest zgubnym zudzeniem i oszukaczym chwytem kapitalistw wierzy, e istnieje lub moe istnie jaki front demokratycznych" pastw przeciw faszyzmowi lub e ma to jakiekolwiek znaczenie kto zwyciy - Hitlerowskie Niemcy czy koalicja prowadzona przez zachodnie demokracje; po obu stronach s przecie pastwa, gdzie fabryki nie zostay upastwowione. Miast pomaga swoim reakcyjnym pastwom w walce z Hitlerem, proletariat krajw uczestniczcych w wojnie powinien powsta przeciwko wasnym rzdom, jak tego Lenin da w czasie pierwszej wojny wiatowej. Hasa obrony narodowej" s w najwyszym stopniu reakcyjne i antymarksistowskie, gdy chodzi o rewolucj proletariack, a nie o pogrom jednej buruazji przez inn. W broszurze Wojna i IV Midzynarodwka z lipca 1934 roku czytamy: Blaga narodowej obrony ukrywana jest, gdzie tylko moliwe, dodatkow blag obrony demokracji. Skoro nawet teraz, w epoce imperialistycznej, marksici nie utosamiaj demokracji z faszyzmem i gotowi s w kadej chwili odpiera ataki faszyzmu na demokracj, to czy proletariat w wypadku wojny nie powinien popiera rzdw demokratycznych przeciwko r z d o m faszystowskim? Haniebna sofistyka! My bronimy demokracji przeciw faszyzmowi za pomoc rodkw organizacyjnych i metod proletariatu. W przeciwiestwie do socjaldemokracji, nie powierzamy tej obrony pastwu buru-
212
V. Trocki
azyjnemu... Popieranie, ze strony partii robotniczej swojego narodowego imperializmu w imi kruchej skorupy demokratycznej oznacza rezygnacj z niezalenej polityki oraz szowinistyczn demoralizacj robotnikw... Awangarda rewolucyjna bdzie zabiegaa o zjednoczony front z organizacjami klasy robotniczej przeciwko swemu wasnemu demokratycznemu rzdowi, ale w adnym wypadku nie o jedno z wasnym rzdem przeciwko wrogiemu krajowi" ( Writings, 1933-1934, str. 306-307). III Midzynarodwka, jak Trocki podkrela w artykule z nastpnego roku, zawsze walczya z pacyfizmem, nie tylko z socjalpatriotyzmem, zawsze pitnowaa rozmowy o rozbrojeniu, arbitrau midzynarodowym, Lidze Narodw itp., podczas gdy dzi Komintern przej te wszystkie buruazyjne hasa. Kiedy Humanite" wzywa do obrony kultury francuskiej", pokazuje tym samym, e zdradzia proletariat i stana na gruncie obrony narodowej, e chce, aby robotnicy walczyli przeciw niemieckiemu imperializmowi rami w rami z wasnym rzdem. Wojny s produktem kapitalizmu, tote nie ma sensu argument, i gwne niebezpieczestwo zagraa w tej chwili od strony faszyzmu. Na tej drodze rycho dojdzie si do idealizacji francuskiej demokracji jako takiej, przeciwstawionej Niemcom Hitlera" ( Writings, 1934-1935, str. 293). Na rok przed wojn Trocki zapewnia, e demokracja i faszyzm to po prostu dwa rne instrumenty wyzyskiwaczy, a reszta jest oszustwem. Istotnie - pyta - c by mia oznacza blok demokracji imperialistycznych przeciwko Hitlerowi? Nowe wydanie acuchw wersalskich, jeszcze cisze nawet, jeszcze krwawsze i jeszcze bardziej nieznone... Kryzys czechosowacki ujawni z niezwyk jasnoci, e faszyzm nie istnieje jako czynnik samodzielny. Jest to tylko jedno z narzdzi imperializmu. Demokracja jest jego innym narzdziem. Imperializm wznosi si ponad oboma. Uruchamia je zalenie od potrzeb, niekiedy przeciwstawiajc jedno drugiemu, kiedy indziej czc je zgodnie. Walczy przeciw faszyzmowi w przymierzu z imperializmem to tyle, co walczy w przymierzu z diabem przeciwko jego rogom i pazurom" ( Writings, 1938-1939, str. 21). W oglnoci wic walka demokracji przeciw faszyzmowi nie istnieje. Ukady midzynarodowe mog si zmienia w dowolny sposb, bez wzgldu na te rnice. Wochy mog sprzymierzy si z Angli, a Polska z Niemcami. Wojna tak czy owak, niezalenie od tego, kto bdzie po jakiej stronie, spowoduje midzynarodow rewolucj proletariack (takie jest prawo historyczne), ludzko nie wytrzyma wojny nawet paru miesicy, wszdzie si zaczn powstania przeciwko wasnym rzdom, kierowane przez IV Midzynarodwk. Ponadto wojna natychmiast zlikwiduje wszystkie lady demokracji, tak e gadanina o obro-
213
nie demokracji" jest absurdem. W odpowiedzi na list grupy trockistw z Palestyny, ktrzy uwaali, e faszyzm obecnie jest gwn grob, e naley skoncentrowa si na jego zwalczaniu i e haso defetyzmu w krajach walczcych z faszyzmem jest niesuszne, Trocki stwierdzi, e stanowisko takie jest niczym innym, jak socjalpatriotyzmem. Dla prawdziwych rewolucjonistw gwny wrg jest zawsze w domu. W innym licie z lipca 1939 roku wyjania: Zwycistwa faszyzmu s wane, ale agonia kapitalizmu jest waniejsza. Faszyzm przypiesza now wojn, a wojna przypieszy niebywale ruch rewolucyjny. W wypadku wojny kade mae jdro rewolucyjne moe si sta i stanie si decydujcym czynnlciem historii w bardzo krtkim czasie" (tame, str. 393). IV Midzynarodwka odegra w nadchodzcej wojnie t sam rol, co bolszewicy w 1917 roku, z tym tylko, e tym razem upadek kapitalizmu bdzie totalny i ostateczny. Tak, nie wtpi, e nowa wojna wiatowa spowoduje z absolutn nieuchronnoci rewolucj wiatow i upadek systemu kapitalistycznego" (tame, str. 232). Wybuch wojny nie zmieni opinii Trockiego w tych sprawach, lecz je tylko umocni. Manifest IV Midzynarodwki ogoszony w czerwcu 1940 roku i przez Trockiego napisany zawiera nastpujce stwierdzenia: Socjalista, ktry dzi wystpuje w obronie ojczyzny, odgrywa t sam reakcyjn rol, co chopi Wandei, ktrzy ruszyli w obronie feudalnego ustroju, to znaczy swoich wasnych wizw" ( Writings, 1939-1940, str. 190). Nie mona rzuca hasa obrony demokracji przed faszyzmem, gdy faszyzm jest produktem demokracji buruazyjnej, a broni trzeba nie jakiej ojczyzny", ale interesw midzynarodowego proletariatu. A i tak pierwsz ofiar wojny bdzie doszcztnie zgnia demokracja. W ostatecznym swoim upadku pocignie ona za sob wszystkie organizacje robotnicze, ktre j wspieray. Nie bdzie ju miejsca dla reformistycznych zwizkw zawodowych. Reakcja kapitalistyczna zniszczy je bez litoci" (tame, str. 213). Ale czy klasa robotnicza w obecnych warunkach nie jest zobowizana pomaga demokracjom w ich walce przeciw niemieckiemu faszyzmowi? - pytaj szerokie krgi drobnej buruazji, dla ktrej proletariat zawsze pozostaje tylko pomocniczym narzdziem dla tej czy innej frakcji buruazyjnej. Odrzucamy tak polityk z oburzeniem. Istnieje, rzecz jasna, rnica midzy ustrojami politycznymi w buruazyjnym spoeczestwie, podobnie jak istnieje rnica co do wygody midzy rnymi wagonami w pocigu. Ale kiedy cay pocig stacza si w przepa, rnica midzy rozkadajc si demokracj a morderczym faszyzmem znika w obliczu upadku caego systemu kapitalistycznego... Zwycistwo imperialistw Wielkiej Brytanii
214
V. Trocki
i Francji byoby dla ostatecznych losw ludzkoci nie mniej straszne ni zwycistwo Hitlera i Mussoliniego. Buruazyjna demokracja nie moe ocale. Pomagajc buruazji przeciwko cudzoziemskiemu faszyzmowi robotnicy mogliby tylko przypieszy zwycistwo faszyzmu w ich wasnym kraju" (itame, str. 221). A oto rada dla robotnikw norweskich w obliczu hitlerowskiego najazdu: Czy robotnicy norwescy powinni popiera obz demokratyczny przeciwko faszystowskiemu?... W rzeczywistoci byby to najprymitywniejszy bd... Na arenie midzynarodowej nie popieramy ani obozu Aliantw, ani obozu Niemiec. Nie mamy zatem najmniejszych powodw ani usprawiedliwie, by popiera ktrekolwiek z ich chwilowych narzdzi w samej Norwegii" (In Defense of Marxism, str. 172). Gdyby zatem robotnicy polscy, francuscy lub norwescy czytali ordzia Trockiego i stosowali si do nich, powinni byli, w chwili najazdu wojsk hitlerowskich, zwrci bro przeciwko wasnym rzdom, bo przecie tak czy owak nie ma adnej rnicy, czy rzdzi nimi bdzie Hitler czy rodzima buruazja; faszyzm jest narzdziem buruazji, a wic jest rzecz mieszn mwi, e moe istnie wsplny front wszystkich klas przeciwko faszyzmowi. Tak samo przecie haso defetyzmu rzuci Lenin podczas pierwszej wojny i oto wybucha rewolucja. Trocki, trzeba wiedzie, uwaa za rzecz bardzo prawdopodobn, e w czasie wojny wszystkie pastwa kapitalistyczne sprzymierz si przeciw Zwizkowi Radzieckiemu (ich natura klasowa jest wszake ta sama); gdyby za miao si tak zdarzy, e Zwizek Radziecki bdzie walczy w przymierzu z jednym mocarstwem kapitalistycznym przeciw innemu, to taka wojna moe trwa tylko bardzo krtko, gdy w pokonanym pastwie natychmiast wybuchnie rewolucja proletariacka (jak w Rosji w 1917), a wtedy oba wojujce pastwa niezwocznie zawr sojusz przeciwko ojczynie proletariatu. Oglne wyniki wojny byy wic dla Trockiego niewtpliwe: kapitalizm runie ostatecznie, stalinizm i Stalin upadn, bdzie rewolucja wiatowa, IV Midzynarodwka byskawicznie zdobdzie umysy mas pracujcych i wyoni si jako ostateczny zwycizca. Wszystkie partie spoeczestwa kapitalistycznego - czytamy w jego odpowiedzi na zarzuty Serge'a, Souvarine'a i Thomasa - wszyscy jego moralici i sykofanci zgin pod ruinami nadchodzcej katastrofy. Jedyn parti, ktra przetrwa, bdzie partia wiatowej rewolucji socjalistycznej, nawet jeli dzi wydaje si ona nieistniejca lepym racjonalistom, podobnie jak wydawaa im si nieistniejca partia Lenina i Liebknechta w czasie ostatniej wojny" (Leur morale et la notrey
215
str. 121). Trocki snu take wiele bardziej szczegowych przepowiedni, wygaszanych z zupen pewnoci siebie. Zapewnia, na przykad, e jest rzecz absolutnie niemoliw, by Szwajcaria moga unikn udziau w wojnie, e w adnym kraju ustrj demokratyczny nie moe ocale, bo istnieje elazne prawo" przechodzenia demokracji w faszyzm, e gdyby we Woszech zostaa przywrcona demokracja, to mogaby ona utrzyma si tylko par miesicy, nim zostanie zmieciona przez rewolucj proletariack. Wierzy, e poniewa armia Hitlera skada si z robotnikw i chopw, musi ona na mocy klasowej solidarnoci sprzymierzy si w kocu z ludami okupowanych krajw (prawa historii ucz, e wi klasowa jest silniejsza ni wszystkie inne). Co do tego, na czym w oglnoci polega niebezpieczestwo faszyzmu, znajdujemy u Trockiego nader interesujc analiz z sierpnia 1933 roku: teoretycznie, zwycistwo faszyzmu jest z pewnoci dowodem na to, e demokracja wyczerpaa swoje moliwoci. Jednake politycznie reym faszystowski utrwala przesdy demokratyczne, odtwarza je, wpaja je modziey i moe nawet na czas krtki nada im wielk si. Wanie na tym polega jeden z najwaniejszych objaww reakcyjnej roli historycznej faszyzmu... Pod jarzmem faszystowskiej dyktatury zudzenia demokratyczne nie zostay osabione, lecz wzmocnione" (Writings, 1932-1933, str. 296). Innymi sowy, groza faszyzmu polega na tym, e ludzie w tym ustroju tskni do demokracji, a przez to przesdy demokratyczne utrwalaj si, miast gin; Hitler jest grony przez to, e utrudnia niszczenie demokracji. Na krtko przed mierci, potwierdzajc nadal swoje przepowiednie co do przyszego rozwoju wydarze wojennych, Trocki postawi jednak (czysto hipotetycznie) pytanie, co by oznaczao niesprawdzenie si jego przepowiedni i stwierdzi, e byoby to zupene bankructwo marksizmu. Jeeli, jak stanowczo wierzymy, ta wojna wywoa rewolucj proletariack, musi ona nieuchronnie doprowadzi do obalenia biurokracji w ZSRR i do odrodzenia demokracji sowieckiej na znacznie wyszej podstawie ekonomicznej i kulturalnej ni w 1918 roku... Jeeli jednak zakada si, e obecna wojna nie spowoduje rewolucji, ale osabienie proletariatu, wwczas pozostaje alternatywna moliwo: dalsze gnicie kapitalizmu monopolistycznego, jego postpujce zrastanie si z pastwem i zastpienie demokracji, gdziekolwiek ona jeszcze istnieje, przez reym totalitarny. W tych warunkach niezdolno proletariatu do ujcia w swoje rce kierownictwa spoeczestwem moe w rzeczy samej doprowadzi do tego, e z bonapartystowskiej (i) faszystowskiej biurokracji wyronie nowa klasa wyzyskiwaczy. Wedle
216
V. Trocki
wszystkich danych, byby to ustrj schykowy, zwiastujcy zmierzch cywilizacji. Podobny wynik mgby nastpi, gdyby proletariat rozwinitych krajw kapitalistycznych, zdobywszy wadz, okaza si niezdolny do jej utrzymania i odda j, tak jak w ZSRR, uprzywilejowanej biurokracji. Zmuszeni bylibymy uzna wwczas, e powody biurokratycznego zwyrodnienia tkwi nie w zacofaniu kraju i nie w otoczeniu imperialistycznym, ale w organicznej niezdolnoci proletariatu do stania si klas panujc. Naleaoby wwczas retrospektywnie uzna, e obecny ZSRR by, co do swych podstawowych cech, prekursorem nowego ustroju eksploatatorskiego w skali midzynarodowej... Gdyby proletariat wiatowy okaza si rzeczywicie niezdolny do wypenienia posannictwa, jakie powierzy m u tok ewolucji, wwczas, jakkolwiek trudna byaby to perspektywa, nie pozostawaoby nic innego, jak uzna, e program socjalistyczny, oparty na midzynarodowych sprzecznociach spoeczestwa kapitalistycznego, skoczy si jako utopia" (In Defense of Marxismy 1942, str. 8-9). Jest to wywd niezwyczajny w pismach Trockiego. Oczywicie, zapewnia on, e w pesymistyczny czon alternatywny nie speni si faktycznie i nadal wyznaje wiar w nieuchronno rewolucji wiatowej nie w ogle", ale w tej wanie wojnie; jednakowo sam fakt, e rozwaa inn moliwo, wydaje si wiadczy o pewnym wahaniu - jeli zestawi cytowany fragment z absolutn pewnoci zwycistwa, jaka bije z innych tekstw. Trocki nie dopuszcza myli, by kapitalizm by zdolny do jakiej ko wiek naprawy. New Deal Roosevelta uwaa za beznadziejn i reakcyjn prb reform, ktra nic nie przyniosa i nic przynie nie moe. Skdind wierzy, e Stany Zjednoczone, poniewa osigny najwyszy stopie rozwoju technicznego, s ju cakiem dojrzae do komunizmu. (W artykule z marca 1935 obiecywa te Amerykanom, e gdy przyswoj sobie komunizm, ich koszty produkcji zmniejsz si do 20%, a w artykule ZSRR w czasie wojny pisanym na krtko przed mierci zapewnia, e przy planowej gospodarce kraj ten mgby szybko podnie swj dochd narodowy do 200 miliardw i w ten sposb wszystkim zapewni dobrobyt). W Zdradzonej rewolucji czytamy, e gdyby kto zakada, e kapitalizm moe jeszcze prosperowa przez dziesitki lat, musiaby uzna tym samym, i mwi o socjalizmie w Zwizku Radzieckim nie ma sensu i e marksici pomylili si w ocenie epoki, tale i rosyjska rewolucja pozostaaby w historii tylko jako epizodyczny eksperyment, na podobiestwo Komuny Paryskiej.
6. Wyniki
217
6- Wyniki
Kiedy ogarniamy w caoci pimiennicz i polityczn dziaalno Trockiego na emigracji robi ona, po latach, wraenie aosnego wishful thinking od pocztku do koca; jest to zbir niespenionych proroctw, fantastycznych zudze, faszywych diagnoz i znikd czerpanych nadziei. Oczywicie, nie jest istotne, e Trocki nie umia przepowiedzie losw wojny; wszyscy ludzie w tych latach snuli rne przepowiednie, ktre na og okazyway si bdne. Istotne i charakterystyczne dla Trockiego jest tylko, e swoje spekulacje przedstawia on niezmiennie jako cile naukowe prognozy oparte na gbokiej dialektyce i znajomoci wielkich procesw dziejowych. Wszystkie jego proroctwa opieray si po czci na marzeniach o historycznym rewanu, po czci za na doktrynerskiej dedukcji z domniemanych praw historycznych, ktre w kocu (a nawet cakiem rycho) musz okaza sw moc. Mona postawi sobie czysto spekulatywne pytanie: co by si stao, gdyby Stalin mg przewidzie losy wojny i wyadowa swoj mciwo na Trockim nie zabijajc go, ale pozwalajc mu doy koca wojny i ujrze kompletn ruin wszystkich jego nadziei i proroctw? W rzeczy samej, z naukowych przepowiedni nie zostao nic: wojna odbya si pod hasami antyfaszystowskimi, adnej rewolucji proletariackiej w Europie ani w Ameryce nie byo (jeli pomin podboje sowieckie w Europie rodkowej), biurokracja stalinowska nie tylko nie zostaa zmieciona, ale umocnia niezmiernie swoj wadz, sam Stalin zdoby niebyway autorytet, demokratyczne ustroje utrzymay si, wczajc przywrcenie demokracji w Niemczech Zachodnich i we Woszech, wikszo krajw kolonialnych zyskaa niepodlego bez rewolucji proletariackiej, IV Midzynarodwka zostaa tym, czym bya - bezsiln sekt. Czy Trocki uznaby, e w kocu pesymistyczny czon jego alternatywy si speni i e marksizm okaza si fantazj? Nie moemy tego, oczywicie, wiedzie, ale mentalno Trockiego prawdopodobnie nie pozwoliaby m u na tak konkluzj; zapewne uznaby po prostu, e dziaanie praw historycznych doznao znw chwilowego opnienia, ale wielka chwila musi rycho nastpi. Trocki mia doktrynersk niewraliwo na wszystko, co wok niego si dziao. Oczywicie, ledzi szczegowo i komentowa wydarzenia, stara si o dokadne informacje o yciu politycznym w Zwizku Radzieckim i na wiecie. Jednake doktrynerstwo nie polega w oglnoci na tym, i si nie czyta gazet i nie zbiera wiadomoci. Polega ono na utrwaleniu si w umyle
218
V. Trocki
takiego systemu interpretacji, ktry nie podlega korekturze ze strony empirycznego materiau, jest niewraliwy na fakty i na tyle mglisty, e wszelkie fakty go potwierdzaj. Trocki mg, w rzeczy samej, nie obawia si, e zdarzy si cokolwiek, co by go zmusio do zmiany zaoe, gdy zaoenia te zawsze zwieray oglnikowe zwroty z jednej strony... z drugiej strony../', wprawdzie... lecz". Jeli komunici gdziekolwiek na wiecie ponosili klski, to potwierdzao diagnozy Trockiego: oto biurokracja stalinowska (jak zawsze mwi) prowadzi komunizm do zguby. Jeli komunici odnosili zwycistwa, to rwnie potwierdzao jego diagnozy: oto klasa robotnicza, mimo biurokracji stalinowskiej, pokazuje, e yje w niej duch rewolucyjny (jak zawsze mwi). Jeli Stalin robi w polityce posunicia prawicowe" - analiza Trockiego tryumfuje: zawsze twierdzi, e sowiecka biurokracja degeneruje si coraz bardziej i przechodzi na pozycje reakcyjne. Jeli Stalin czyni zwrot na lewo" - analiza Trockiego take tryumfuje: zawsze przecie twierdzi, e awangarda rewolucyjna jest w Rosji na tyle silna, i zmusza biurokracj do liczenia si z jej daniami. Jeli grupa trockistowska w jakim kraju wzrosa nieco - trockizm, oczywicie, si potwierdza (najlepsze elementy zaczynaj rozumie suszno prawdziwego leninizmu). Jeli przeciwnie, jaka grupa rozpada si czy maleje, to i to potwierdza marksistowsk analiz: stalinowska biurokracja dawi wiadomo mas, a skdind w epoce rewolucyjnej elementy chwiejne zawsze uciekaj z pola walki. Jeli Rosja ma do zanotowania sukces ekonomiczny - racja Trockiego si potwierdza: socjalizm ronie na przekr biurokracji, wspierany wiadomoci proletariatu; jeli wida niepowodzenia lub klski w gospodarce - racja Trockiego potwierdza si take: biurokracja, jak zawsze twierdzi, jest nieudolna i nie ma oparcia w masach. Taki system jest doskonale szczelny i nieprzenikliwy na jakiekolwiek poprawki empiryczne. Wiadomo, oczywicie, e w spoeczestwie dziaaj rne siy i rne sprzeczne tendencje, z ktrych raz jedna, raz druga bierze gr; jest to trywialna wiedza zdrowego rozsdku; jeli wic dysponuje si tylko tak filozofi, to bdzie si ona niezawodnie potwierdza. Osobliwo Trockiego (i wielu marksistw) polegaa tylko na tym, i wyobraa sobie, e w ten sposb uprawia naukowe badania za pomoc niezawodnej metody dialektycznej. Jego stosunek do Zwizku Radzieckiego jest psychologicznie zrozumiay: pastwo to byo w znacznym stopniu jego dzieckiem i mona poj, e nie potrafi on przyj do wiadomoci, e dziecko zdegenerowao si w sposb nieodwracalny. Std owo zdumiewajce non seuitur, ktre powtarza bez koca, a ktre ostatecznie nawet wiernym trockistom coraz trud-
6. Wyniki
219
niej byo przekn; w Zwizku Radzieckim klasa robotnicza zostaa cakowicie wywaszczona politycznie, pozbawiona wszelkich praw, zniewolona i zdeptana, ale ta sama klasa robotnicza sprawuje nadal dyktatur, poniewa fabryki i ziemia s wasnoci pastwow. Z biegiem czasu coraz liczniejsi wyznawcy zrywali z Trockim z powodu tego dogmatu. Niektrzy, notujc oczywiste analogie midzy komunizmem sowieckim a nazizmem, snuli pesymistyczne prognozy co do nieuchronnoci totalitarnych ustrojw na caym wiecie. Hugo Urbahns, trockista niemiecki, doszed do wniosku, e kapitalizm pastwowy w rnych formach opanuje wiat. Woski trockista Bruno Rizzi w ksice pod tytuem Biurokratyzacja wiata, wydanej po francusku w 1939 roku, rwnie utrzymywa, e wiat zmierza ku nowej formie spoeczestwa klasowego, w ktrym na miejsce indywidualnej wasnoci przyjdzie kolektywna wasno rzdzcej biurokracji; zarwno pastwa faszystowskie, jak ustrj sowiecki s przykadem tej tendencji. Trocki z najwyszym gniewem pitnowa te pomysy; jest wszake nonsensem twierdzi, e faszyzm, ktry jest politycznym organem buruazji, mgby t buruazj wywaszczy, przekazujc wasno biurokracji politycznej. Na tym tle doszo take do zerwania z Burnhamem i Shachtmanem, gdy obaj doszli do przekonania, e nazywanie Zwizku Radzieckiego pastwem robotniczym" nie ma adnego uchwytnego sensu. Shachtman zwraca uwag, e w spoeczestwie kapitalistycznym wadza ekonomiczna i polityczna mog by oddzielone, lecz jest to niemoliwe w Zwizku Radzieckim, gdzie stosunki wasnoci i udzia proletariatu we wadzy politycznej s wzajem zalene; jest niepodobiestwem, by proletariat utraci wadz polityczn i sprawowa nadal dyktatur ekonomiczn; wywaszczenie polityczne proletariatu oznacza take koniec jego panowania we wszelkim innym sensie, dlatego jest absurdem twierdzi, e Rosja jest nadal pastwem robotniczym: rzdzca biurokracja jest klas we waciwym znaczeniu sowa. Trocki do koca stanowczo opiera si takiej konkluzji, powtarzajc w kko jeden i ten sam argument: narzdzia produkcji w Zwizku Radzieckim nale do pastwa (czemu, oczywicie, nikt nie przeczy). Istotny powd sporu by psychologiczny raczej ni teoretyczny: uzna, e Rosja zbudowaa now form spoeczestwa klasowego i wyzysku, to uzna, e ycie Trockiego nie tylko poszo na marne, ale przyczynio si do rezultatw dokadnie przeciwnych jego intencjom. Mao kto moe si zdoby na przyjcie takiego wniosku. Rwnie dlatego Trocki z niezmiennym uporem utrzymywa, e Zwizek Radziecki i Komintern za czasw jego wadzy byy pod wszystkimi wzgldami nieskazitelne: bya
220
V. Trocki
prawdziwa dyktatura proletariatu, prawdziwa demokracja proletariacka i prawdziwe poparcie mas pracujcych. Wszystkie represje, okruciestwa, najazdy zbrojne itd. byy suszne, gdy leay w interesie klasy robotniczej, nie maj tedy nic wsplnego z pniejszym reymem stalinowskim (Trocki m.in. ju na wygnaniu twierdzi, e w Zwizku Radzieckim nie ma adnych przeladowa religijnych, po prostu pozbawiono cerkiew prawosawn jej monopolistycznej wadzy, jak te naleao uczyni; istotnie, poniewa pod tym wzgldem nic si nie zmienio pomidzy epok Leninowsk i Stalinowsk, Trocki by obowizany w tym punkcie broni stalinowskiego reymu przed oskareniami). Nigdy nie wspomnia o tym, e zbrojne najazdy nowo powstaego pastwa w epoce Leninowskiej mogy by niesuszne, przeciwnie, powtarza kilkakrotnie, e rewolucja nie zmienia przecie geografii; mia to by argument na rzecz twierdzenia, e granice geograficzne imperium carskiego nie powinny byy si zmieni w wyniku rewolucji, czyli e pastwo sowieckie miao pene prawo wyzwoli" Polsk, Gruzj, Armeni, Litw itd. Zapewnia, e gdyby nie degeneracja biurokratyczna, armia sowiecka wkraczajca do Finlandii byaby witana jak wyzwoliciele przez masy pracujce tego kraju, lecz nie zastanawia si nad tym, dlaczego to w latach, kiedy adnej degeneracji" nie byo, to jest za czasw jego wadzy, masy pracujce" Finlandii, Polski czy Gruzji nie okazay wcale tego entuzjazmu dla wyzwolicieli, jaki je obowizywa na mocy praw historycznych. Trocki nie zajmowa si kwestiami filozoficznymi; prbowa wprawdzie, pod koniec ycia, wyoy swoje pogldy na dialektyk i logik formaln, lecz byo oczywiste, e jego wiadomoci o logice pochodz z uamkw nauki gimnazjalnej oraz z modzieczych lektur Plechanowa, ktrego wszystkie nonsensy powtarza; tote Burnham radzi mu zaniecha tych rozwaa, tumaczc, e Trocki nie ma przecie pojcia o logice wspczesnej. Nie zajmowa si te analiz teoretycznych podstaw marksizmu. Wystarczyo m u najzupeniej, i Marks udowodni, e rozstrzygajc spraw we wspczesnym wiecie jest walka buruazji i proletariatu oraz e walka ta musi si skoczy zwycistwem proletariatu, rewolucj socjalistyczn w skali wiatowej i spoeczestwem bezklasowym. Na jakiej podstawie te przepowiednie byy oparte - w to ju nie wnika. Skoro za mia t pewno, a zarazem pewno, e on wanie, jako dziaacz polityczny, wyraa prawdziwy interes proletariatu oraz gbok tendencj dziejow, optymizm co do ostatecznych" wynikw walki nigdy go nie opuszcza. Naley w tym miejscu poczyni zastrzeenie. Mona by twierdzi, e zupena nieskuteczno wysikw Trockiego i fiasko jego Midzynarodwki
6. Wyniki
221
nie przemawiaj przeciwko trafnoci jego analiz, bo przecie moe si zdarzy, e kto ma racj przeciwko wikszoci albo nawet przeciwko wszystkim, a sia nie jest argumentem. Ot wypada przypomnie spostrzeenie Oskara Wildera: Czy sia nie jest argumentem? To zaley, czego si chce dowie. Kontynuujc t uwag wolno powiedzie, e sia jest argumentem, jeli si chce udowodni wanie swoj si. Sam fakt, e pewna teoria jest odrzucana przez wikszo lub nawet przez prawie wszystkich, jak to si nieraz zdarzao teoriom naukowym, nie jest dowodem przeciwko jej susznoci. Inaczej natomiast w przypadku teorii, ktre maj wbudowan autointerpretacj, goszc wanie, i dana teoria jest wyrazem" wielkich dziejowych tendencji (czy planu Opatrznoci), e wyraa autentyczn wiadomo klasy, ktra powoana jest do rychego zwycistwa (albo jest prawd objawion), i e z tej racji musi rwnie jako teoria (albo wiadomo teoretyczna") odnie zwycistwo nad wszystkimi innymi. Praktyczna niezdolno takiej teorii do zdobycia sobie uznania jest dowodem przeciwko niej, na mocy jej wasnych zaoe. Nie jest natomiast dowodem na jej rzecz jej faktyczne powodzenie; std, e pewna wiara zdobywa wielu wyznawcw i odnosi sukcesy, a przy tym sukcesy swoje przewiduje, bo znajduje si pod opiek Boga lub Historii, nie wynika, e jej tre faktycznie si potwierdza; sukcesy islamu we wczesnym redniowieczu nie byy dowodem prawdziwoci Koranu w sensie rzeczowym, tylko dowodem, e wiara ta miaa zdolnoci mobilizacyjne lub e odpowiadaa pewnym istotnym potrzebom spoecznym; podobnie sukcesy Stalina nie byy dowodem jego racji" jako doktrynera. Std te praktyczna poraka trockizmu - w odrnieniu od poraek teorii naukowych - jest rwnie porak teoretyczn, albo dowodem, e teoria (czy te to, co Trocki za teori uwaa) bya faszywa. Trocki, z dogmatycznym swoim umysem, nie przyczyni si do teoretycznego rozjanienia adnej kwestii w marksistowskiej doktrynie. By jednak z pewnoci czowiekiem niezwykym. Mia olbrzymie zasoby odwagi, woli i wytrzymaoci. Obrzucany dzikimi oszczerstwami przez Stalina i jego pomocnikw we wszystkich krajach, przeladowany przez najpotniejsz machin policyjn i propagandow wiata, nigdy nie zaniecha walki i nigdy si nie zaama. Zanim sam zosta zamordowany, zamordowano jego dzieci, wygnano z kraju, cigano jak zwierzyn. Jego zdumiewajca odporno bya rezultatem jego wiary i bynajmniej nie kolidowaa - przeciwnie - z jego niewzruszonym dogmatyzmem i duchow sztywnoci. Potga wiary i zdolno ludzi do znoszenia przeladowa w jej obro-
222
V. Trocki
nie nie s jednak, niestety, dowodami na rzecz jej intelektualnej lub moralnej susznoci.
*
* *
Deutscher w swojej monografii twierdzi, e ycie Trockiego byo tragedi prekursora". Nie ma jednak dobrych racji, by tak twierdzi i nie jest jasne, czego mianowicie Trocki by prekursorem. Przyczyni si on, oczywicie, do odsaniania faszerstw Stalinowskiej historiografii i przyczyni si do zbijania kamstw sowieckiej propagandy na temat realnej sytuacji nowego spoeczestwa. Jednake wszystkie jego przepowiednie, zarwno co do przyszych losw tego spoeczestwa, jak co do losw wiata, okazay si faszywe. Krytyka sowieckiego despotyzmu nie bya bynajmniej wasnoci Trockiego: przeciwnie, bya ona nadzwyczaj ograniczona w porwnaniu z krytyk demokratycznych socjalistw lub liberaw i godzia nie w despotyzm sam, ale w jego ostateczne cele, ktrych diagnoza pochodzia z ideologicznych zaoe. Wewntrzna krytyka, jaka pojawia si w krajach komunistycznych w postalinowskim okresie nie miaa adnego zwizku z pismami i ideami Trockiego - ani faktycznie, ani w wiadomoci ludzi, ktrzy j uprawiali i uprawiaj, W tak zwanym ruchu dysydenckim w tych krajach Trocki jest zupenie nieobecny, nawet wrd tych (coraz mniej licznych), ktrzy atakuj sowiecki system wadzy ze stanowiska komunistycznego. Trockizm nie by adn propozycj alternatywnego komunizmu ani odrbn doktryn, rn od stalinowskiej. Orodkowy punkt jego atakw - kwestia socjalizmu w jednym kraju" - nie by czym innym, jak prb kontynuowania pewnej taktyki, ktra po prostu staa si w pewnym momencie niewykonalna, niezalenie od intencji Stalina. Trocki nie by niczego prekursorem", lecz odpryskiem rewolucji, wyrzuconym po stycznej do toru, jakim ta rewolucja posuwaa si w latach 1917-1921, toru ktry wskutek zewntrznych i wewntrznych okolicznoci musia si zmieni. Wyraenie tragedia epigona" wydaje si wic trafniejsze ni tragedia prekursora". I ono jednak nie zdaje sprawy z sytuacji Trockiego. Istotne jest, e rewolucja w Rosji pod pewnymi wzgldami zmienia swj tor, lecz nie pod wszystkimi; Trocki chcia bezustannej agresji rewolucyjnej i usiowa przekona siebie i wszystkich, e gdyby on kierowa pastwem sowieckim i Kominternem, poar rewolucyjny rozszerzaby si nieprzerwanie po wiecie; jedyn racj tego zapewnienia bya marksistowska historiozofia, ktra uczya go, e takie s prawa dziejw. W tym punkcie wszelako bieg wydarze zmusi pastwo sowieckie do zmiany polityki i to wanie Trocki
6. Wyniki
223
nieustannie pitnowa. Natomiast w kwestii wewntrznego ustroju politycznego stalinizm by naturaln i oczywist kontynuacj systemu panowania, ktry pod rzdami Lenina i Trockiego zosta ustanowiony. Trocki odmawia przyjcia tej prawdy do wiadomoci i wmawia sobie, e stalinowski despotyzm nie ma najmniejszego zwizku z leninowskim, e zniewolenie spoeczne, reym policyjny i kulturalna dewastacja kraju s wynikiem biurokratycznego" zamachu stanu, on za sam najmniejszej za to wszystko nie ponosi odpowiedzialnoci. To desperackie samoolepienie jest psychologicznie zrozumiae. Mamy tu do czynienia nie tylko z tragedi epigona, ale take z tragedi rewolucyjnego despoty zapltanego we wasn sie. Nie istniaa adna teoria trockistowska; istnia tylko strcony wdz, ktry usiowa rozpaczliwie wrci do swojej roli, nie potrafi uzna, e jego wysiki s beznadziejne i nie chcia bra na siebie odpowiedzialnoci za to, co sam uwaa za dziwne wynaturzenie, a co faktycznie byo bezporednim wynikiem zasad, jakie sam wraz z Leninem i ca parti bolszewick ustanowili dla socjalizmu.
R O Z D Z I A VI
Antonio Gramsci - rewizjonizm komunistyczny
Gramsci jest zapewne najbardziej oryginalnym pisarzem politycznym w poleninowskim pokoleniu komunistycznym. Jego stosunek do leninizmu byl i jest nadal przedmiotem kontrowersji. Woscy komunici, wzorem Togliattiego, przedstawiali z reguy Gramsciego jako marksist-leninist pur sang, a w kadym razie twierdzili, e to, co w jego doktrynie oryginalne, jest uzupenieniem leninizmu, nigdy za - jego negacj. Interpretacja taka do pewnego stopnia ma racje taktyczne: w wypadkach, gdy komunizm woski moe wasne odstpstwa od sowieckiego modelu ideologicznego pokrywa autorytetem Gramsciego, wygodniej jest podkrela jego zasadnicz ideow tosamo z niekwestionowanym patronem ruchu komunistycznego. Dla samego Gramsciego Lenin by take autorytetem, ktrego nigdy nie krytykowa i nie jest wcale jasne, czy, i do jakiego stopnia, by wiadom, e pisma jego - ktrych zrb stanowi wszake niewykoczone szkice i notatki wizienne, czsto wieloznaczne, eliptyczne, ledwo zaczte - mog posuy za podstaw alternatywnego modelu komunizmu, rnego w kilku istotnych punktach od leninowskiego wzoru. Chocia spucizna pimiennicza Gramsciego jest nie tyle teori, co embrionem teorii, o ksztatach rozmazanych, to jednak pewne jej oryginalne punkty s dostatecznie wyrane, aby usprawiedliwia przypuszczenie, e mamy do czynienia z samodzieln prb ukonstytuowania ideologii komunistycznej, nie za tylko z adaptacj leninowskiego schematu. Porednio wiadczy o tym rwnie czsto, z jak szukaj u Gramsciego inspiracji poszukiwacze innej, demokratycznej i otwartej" wersji socjalizmu (zwaszcza wrd komunistw i ekskomunistw), a take ogromne trudnoci i opory, jakie spotyka asymilacja myli Gramsciego w partiach komunistycznych poza Wochami, w szczeglnoci w partiach rzdzcych.
1. Wiadomoci biograficzne
225
Chocia Gramsci umari w 1937 roku, pisma jego nale waciwie do dziejw marksizmu postalinowskiego; dopiero bowiem w latach 50-tych i 60-tych, po ogoszeniu 6-tomowej edycji jego notat z wizienia, myl jego powoli ja wchodzi w obieg sporw ideologicznych. W leninowsko-stalinowskiej ortodoksji pozycja jego przypomina po trosze pozycj Ry Luksemburg: jako mczennik ruchu komunistycznego Gramsci cieszy si werbalnym uznaniem, lecz teksty jego przynosz tej ortodoksji wicej kopotw ni poytku. Co do artykuw, jakie Gramsci ogasza przed uwizieniem, do 1926 roku, to znaczenie ich ujawnia si dopiero w wietle not wiziennych; bez owej drugiej czci teksty byyby gwnie materiaami do historii woskiego ruchu komunistycznego, lecz niepodobna zoy z nich adnej oryginalnej konstrukcji teoretycznej. Z punktu widzenia doktryny marksistowskiej wane s przede wszystkim owe wizienne zeszyty.
Antonio Gramsci (1891-1937), przyszy przywdca komunistw woskich, urodzi si w wiosce Ales na Sardynii, w rodzinie drobnego urzdnika. Wskutek wypadku w dziecistwie by garbaty i fizycznie niedorozwinity. Ojciec jego, na skutek intryg politycznych, dosta si do wizienia na kilka lat, co przynioso rodzinie ruin materialn. Od dziecistwa mody Gramsci zmuszony by ima si rnych dorywczych zatrudnie. Skoczy mimo to szko redni w Cagliari i jesieni 1911 roku zda pomylnie egzamin, dziki ktremu dosta si na list stypendystw uniwersytetu w Turynie (na tej samej licie znalaz si w tyme roku Palmiro Togliatti). Rozpoczynajc studia Gramsci nie by jeszcze socjalist w penym sensie. Horyzont jego by do pewnego stopnia ograniczony sardyskim regionalizmem; wychowany by na wyspie, ktra nie bez racji przypisywaa swoje upoledzenie spoeczne i ndz, po czci przynajmniej, przywilejom, jakie zdoby sobie ekspansywny przemys Woch pnocnych. Ndza sardyskich wieniakw i wyzysk robotnikw pracujcych w kopalniach wyraay si bardziej w tendencjach separatystycznych i regionalistycznych anieli w ruchu socjalistycznym, ktry na Sardynii ledwo zacz puszcza korzenie. Rycho jednak ycie w przemysowym orodku i studia wcigny go w sprawy polityki oglnowoskiej. Gramsci studiowa humaniora, a pocigaa go w szczeglnoci lingwistyka; do koca ycia interesowa si ywo
226
VI. Antonio Gramsci - rewizjonizm komunistyczny
tym, co dzi nazywa si socjolingwistyk - badaniem wpyww, jakie rozmaite sytuacje spoeczne wywieraj na zmiany jzykowe. Do partii socjalistycznej wstpi zapewne pod koniec 1913 roku. Nieco wczeniej lub nieco pniej przystpili tam jego turyscy przyjaciele, ktrzy mieli z czasem odegra decydujc rol w formowaniu si partii komunistycznej: Angelo Tosca, Umberto Terracini, Palmiro Togliatti. Gramsci studiowa w Turynie do wiosny 1915 roku, po czym przerwa uniwersyteck edukacj. Zdoby jednak w tym czasie bardzo rozleg wiedz historyczn i filozoficzn. Jak dla caej inteligencji woskiej tego pokolenia, jego nauczycielem filozoficznym par excellence by Benedetto Croce. Gramsci nie by zapewne croceanist w dosownym sensie, jednake pisma woskiego heglisty otworzyy mu horyzont problemowy filozofii europejskiej. Przypisywa Crocemu znaczne zasugi w krytyce kultury pozytywistycznej i spodziewa si - przynajmniej przez czas jaki - e marksizm woski moe ukonstytuowa si na podstawie krytycznej asymilacji Crocego, na ktrym mona by dokona operacji podobnej, jak ta, ktr Marks przeprowadzi na Heglu. W pniejszych latach stosunek Gramsciego do Crocego by coraz bardziej krytyczny, rwnolegle do tego, jak Croce sam coraz silniej zaznacza swj antymarksizm. Nigdy jednak nie przesta rozmyla nad filozofi croceask i jej ogromn rol we woskim yciu intelektualnym, rwnie wtedy, gdy podkrela nade wszystko jej reakcyjne" funkcje. Podobnie gdy zerwa cakowicie z lokalnym patriotyzmem sardyslcim na rzecz ortodoksalno-marksistowskiej, klasowej interpretacji spraw woskich, nigdy nie zerwa z tematem woskiego Poudnia i szczeglnej funkcji, jak przeciwstawienie Pnoc-Poudnie odgrywao i nadal odgrywa we woskiej historii. Wybory z 1913 roku i wojna europejska uczyniy z Gramsciego zawodowego polityka. Od koca 1914 roku zacz pisywa artykuy do woskiej prasy socjalistycznej i od 1916 roku nalea do ekipy, ktra redagowaa piemonck mutacj Avanti". Pisywa tam komentarze polityczne, krytyki literackie i teatralne, a take uczestniczy w organizacyjnej i owiatowej pracy wrd robotnikw turyskich. Jakkolwiek trudno mu przypisywa w tym czasie wyrane stanowisko filozoficzne, widoczne jest z wielu okazjonalnych uwag, e Gramsci ju wwczas nie podziela popularnej wrd socjalistw wiary w dobroczynne dziaanie praw historycznych", ktre zapewni ludzkoci socjalistyczn przyszo, nie wierzy w adn naturaln nieuchronno postpu, ale skonny by przypisywa woli ludzkiej
227
i sile idei znacznie wicej ni wczesna ortodoksja na to pozwalaa. Zapewne by ju wwczas do pewnego stopnia pod wpywem aktywizmu Sorela, z ktrym nigdy si nie utosamia, ale ktremu take wiele zawdzicza w swojej interpretacji marksizmu. W 1917 roku, podczas rewolucyjnych zamieszek w Turynie, Gramsci nalea ju do przywdcw socjalistycznych miasta. Jego osobliwe pojmowanie marksizmu charakteryzuje artyku, czsto dzi cytowany, pod tytuem Rewolucja przeciwko Kapitaowi, ktrym powita przewrt padziernikowy w Rosji. Artyku ten, ogoszony w listopadzie, gosi, e bolszewicy wygrali w Rosji wbrew schematom Marksowskiego Kapitau, ktry wszake kaza przewidywa w tym kraju epok kapitalizmu wedle zachodnioeuropejskich wzorw. Wola rewolucyjna bolszewikw obalia ten schemat, ale i ona czerpaa siy z tego, co ywe w marksizmie, a co, chocia skaone pozytywistycznymi wtrtami, stanowi dalszy cig niemieckiego i woskiego idealizmu. W maju 1919 roku ukaza si pierwszy numer tygodnika LOrdine Nuovo", ktry Gramsci redagowa wraz z Togliattim, Tosc i Terracinim i ktry odegra wybitn rol w ideologicznym przygotowaniu przyszej partii komunistycznej Woch. Partia socjalistyczna w padzierniku tego roku, na zjedzie w Bolonii, postanowia znaczn wikszoci przystpi do III Midzynarodwki. Niemniej rozbita bya na kilka zwalczajcych si frakcji i daleka od da, jakie Lenin stawia czonkowskim organizacjom; grupa LOrdine Nuovo bya, jego zdaniem, najblisza bolszewickiej orientacji. Skrajn lewic partii reprezentowa odam, ktremu przewodzi Amadeo Bordiga; grupa ta daa, by partia zaniechaa wszelkiej dziaalnoci parlamentarnej, ktra suy wycznie usypianiu rewolucyjnej woli klasy robotniczej; komunici nie mog bra udziau w adnych instytucjach buruazyjnego spoeczestwa i nastawi si powinni na bezporedni walk o wadz, oczyszczajc parti z wszystkich, ktrzy tego stanowiska nie podzielaj. Zarwno prawica, jak centrum zwalczay w absencjonizm", przy czym prawica odrzucaa ponadto przemoc jako rodek zdobycia wadzy. Grupa LOrdine Nuovo zaznaczya w tych podziaach swoj odrbno nade wszystko w idei rad robotniczych; idea ta staa si orodkiem krystalizacyjnym ruchu, a Gramsci - jej najbardziej elokwentnym rzecznikiem. Czciowo spontanicznie, a czciowo pod wpywem propagandy szerzonej przez pismo, rady robotnicze formoway si w czasie wielkich strajkw w Turynie w 1919 i 1920 roku. W oczach Gramsciego bya to zupenie nowa forma organizacji spoecznej. Zaleao mu na tym, aby funkcji rad
228
nie utosamia z zadaniami zwizkw zawodowych - organw walki o lepsze warunki pracy w ramach kapitalistycznego ustroju - ani z zadaniami partii socjalistycznej, ktra peni funkcje parlamentarne i ideologiczne. W odrnieniu od syndykatw i partii rady robotnicze s waciw form, w jakiej robotnicy - to znaczy wszyscy pracownicy najemni fabryki, niezalenie od przynalenoci partyjnej, opinii religijnych itd. - maj wzi na swoje barki organizacj produkcji. Rady s waciwym zalkiem przyszego pastwa robotniczego, gwnym organem dyktatury proletariatu. Rady powinny by wybierane przez wszystkich bez wyjtku pracownikw najemnych kadej jednostki produkcyjnej, maj przej funkcje kapitalistw w fabrykach, a z czasem - funkcje organizatorw pastwa. Gramsci sdzi, e idea rad robotniczych jest woskim odpowiednikiem dowiadczenia rosyjskiego i z pewnoci wyobraa sobie (w kadym razie przed swoj podr do Moskwy), e system sowiecki jest wanie wcieleniem tej samej idei, e polega na rzeczywistej wadzy robotniczych Sowietw. W rzeczy samej idea wadzy rad bya zgodna z mylami, ktre Lenin wyoy w Pastwie i rewolucji, ale nie z rzeczywistoci rosyjsk; ponadto w ujciu Gramsciego widoczny jest w niej silny motyw przejty od Sorela: myl, e rzeczywici producenci powoani s nie tylko do zarzdzania produkcj, ale take do organizacji caego ycia spoecznego i e spoeczestwo przyszoci bdzie niejako tworzy si wedle zasad warsztatu produkcyjnego; e rady stan si nie tylko organami samorzdu wytwrczego, ale take instrumentami przeobraenia duchowego klasy robotniczej i miejscem narodzin nowej kultury proletariackiej. Doktryna ta bya nie do przyjcia zarwno dla antyparlamentarnej lewicy komunistycznej, jak dla centrystw i prawicy, chocia nie z tych samych powodw. Lewica uwaaa, e zniszczenie przemoc instytucji wadzy politycznej oraz ustanowienie nowych organw wadzy centralnej dziaajcych w imieniu proletariatu stanowi waciwy sens rewolucji socjalistycznej; pod tym wzgldem dzielia stanowisko Lenina (chocia nie w swoim programowym antyparlamentaryzmie). Prawica identyfikowaa wadz proletariatu z dominacj partii socjalistycznej sprawujcej wadz rodkami demokratycznymi, opierajc si na wikszoci spoeczestwa. Dla jednych i drugich idea dyktatury proletariatu pojta jako idea bezporedniej wadzy robotnikw, wadzy, ktrej waciwym miejscem jest fabryka, nie za parlament ani gmach kierownictwa partyjnego - sprzeciwiaa si marksistowskiej doktrynie. Reformici stali na stanowisku demokracji przedstawicielskiej z wikszoci socjalistyczn; lewica - na stanowisku dyktatury partyjnej; Gramsci
229
jednak wyobraa sobie spoeczestwo, gdzie wszystkie procesy ycia poddane bd zwierzchnictwu caej masy wytwrcw, ktrych wyzwolenie ekonomiczne, polityczne i kulturalne moe odbywa si tylko rwnoczenie. Seria strajkw, poczona z zajmowaniem przez robotnikw fabryk i wyanianiem rad robotniczych, nie przerodzia si jednak, wbrew nadziejom Gramsciego, w ruch oglnonarodowy. Wiosn 1920 roku ruch turyski zakoczy si wymuszonym przez kapitalistw rozejmem i powrotem robotnikw do pracy. Gramsci pozosta niemal cakiem osamotniony w swojej uporczywej obronie rad jako podstawowego narzdzia emancypacji proletariatu. Nie by jednak osamotniony w walce o stworzenie partii komunistycznej we waciwym, to jest Leninowskim znaczeniu sowa. LOrdine Nuovo" nieustannie pitnowao reformizm i chwiejno kierownictwa partyjnego, twierdzc, e partia pozostaa, mimo uchwa boloskich, czysto parlamentarn instytucj, pozbawion jednolitej woli i e porzucia ide rewolucji proletariackiej. Po nowej, nieudanej prbie opanowania fabryk turyskich przez robotnikw w sierpniu i wrzeniu 1920 roku, komunistyczna frakcja postanowia - zgodnie z daniami Lenina - ukonstytuowa si w samodzieln parti. Antyparlamentarna grupa niechtnie ustpia z pryncypialnego absencjonizmu", ktry sprzeciwia si formalnym wytycznym III Midzynarodwki. Komunici wydali w listopadzie 1920 roku swj separatystyczny manifest i na nastpnym zjedzie partii socjalistycznej w Livorno, w styczniu 1921 roku spowodowali rozam, zdobywajc okoo 1/3 gosw i powoujc do ycia Parti Komunistyczn Woch. Gramsci (ktry by wwczas redaktorem naczelnym LOrdine Nuovo", przeksztaconego w dziennik) zosta czonkiem pierwszego Komitetu Centralnego partii, zdominowanego przez zwolennikw Bordigi. Walka frakcyjna natychmiast rozpocza si wewntrz partii, przy czym chodzio w niej gwnie o to, czy i do jakiego stopnia komunici powinni szuka przymierza z innymi partiami socjalistycznymi, co w szczeglnoci nabrao znaczenia z chwil, gdy sukcesy faszyzmu woskiego staway si coraz bardziej widoczne. Gramsci by za polityk szerokich aliansw i wraz z nastpnym zwrotem w polityce Kominternu kiedy bolszewicy przyjli do wiadomoci odpyw fali rewolucyjnej" - stanowisko jego spotkao si z poparciem Moskwy. W maju 1922 roku Gramsci wyjecha do Moskwy jako przedstawiciel partii woskiej w egzekutywie Kominternu. Spdzi tam ptora roku i uczestniczy w czwartym zjedzie Kominternu w listopadzie 1923 roku. Tymczasem Wochy pady ofiar zamachu stanu Mussoliniego. Midzynarodwka wycofaa swoje poparcie dla
230
Bordigi, ktry, zgodnie ze swoim czysto klasowym" stanowiskiem, nie uwaa, by zachodziy istotne rnice midzy demokracj buruazyjn a faszyzmem i odrzuca taktyk jednolitego frontu". Jednoczenie liczne aresztowania pozbawiy parti komunistyczn kierownictwa, a Gramsci zosta uznany przez Komintern za czoowego przywdc. Pod koniec 1923 roku wyjecha z Moskwy do Wiednia, gdzie usiowa, wrd swarw frakcyjnych, doprowadzi do oywienia partii. Wrci do Woch w maju 1924 roku, gdzie jako wieo wybrany pose do parlamentu cieszy si jeszcze immunitetem. Partia bya ju rozbita, saba i zdezorganizowana. Gramsciemu udao si wprawdzie, po dugiej walce, pokona frakcj Bordigi (ktry by ju uwiziony, lecz ktrego wpyw nadal dominowa w lokalnych grupach) i na zjedzie w Lyonie w styczniu 1926 roku zdoby wikszo dla swojej taktyki zjednoczonego frontu w celu przywrcenia ustroju demokratycznego. Partia komunistyczna, ktra przedtem, wraz z innymi antyfaszystowskimi grupami, wystpia z parlamentu, postanowia wrci i wykorzysta resztki instytucji parlamentarnych dla celw propagandowych. Zabiegi te nie zday si ju na wiele w obliczu coraz bardziej represyjnych form rzdzenia stosowanych przez faszystw. W listopadzie 1926 roku Gramsci zosta aresztowany i na pocztku czerwca nastpnego roku skazany na dwadziecia lat i cztery miesice wizienia. Trzymano go kolejno w kilku miastach. Po pewnym czasie zezwolono mu na otrzymywanie ksiek i pisanie. Reszt ycia spdzi Gramsci, w miar jak pozwalao mu na to sabe zdrowie i wizienne warunki, na czytaniu i pisaniu w celi not, ktre miay sta si jednym z najoryginalniejszych przyczynkw do dwudziestowiecznego marksizmu. Wizienie z pewnoci uratowao obecno Gramsciego w partii komunistycznej. Nie zosta usunity z partii ani potpiony przez Midzynarodwk wycznie dlatego, e przez reszt ycia by niemal cakowicie odcity od kontaktw z parti. Czytywa gazety i dowiadywa si z opnieniem o sprawach politycznych od odwiedzajcych go krewnych, lecz nie mia adnego wpywu na rozwj wydarze. Na krtko przed swoim aresztowaniem przekaza do kierownictwa partii bolszewickiej list, w ktrym stajc po stronie wikszoci - to jest Stalina i Bucharina - przeciwko Trockiemu, wyraa zarazem zaniepokojenie zacitoci walki frakcyjnej w sowieckim kierownictwie. W prawie nieosonitej formie obwini bolszewikw o to, e w walce frakcyjnej porzucili swoje powinnoci w stosunku do midzynarodowego proletariatu i e naraaj na ruin cae dzieo Lenina. Mimo to, przekonany, e klasa robotnicza nie moe prowadzi walki bez sojuszu z chopstwem, opowiada si przeciwko trockistowskiemu programowi forsownej
231
industrializacji kosztem chopstwa. Togliatti, ktry wwczas reprezentowa parti wosk w Kominternie, postanowi ju wwczas popiera polityk Stalina bez warunkw i bez zastrzee, co te mia czyni przez nastpne trzydzieci lat; Gramsci by w swojej krytyce odosobniony. Jednake na przeomie 1928 i 1929 roku Stalin zmieni polityk Kominternu i partii bolszewickiej w kierunku dokadnie przeciwnym stanowisku Gramsciego; porzucono haso jednolitego frontu, skoncentrowano atak na socjaldemokratach (slogan socjalfaszyzmu"), uznano, e wiatowa rewolucja proletariacka zblia si siedmiomilowymi krokami i polecono komunistom przygotowywa si do bezporedniego przejcia do dyktatury proletariatu; Bucharin upad i Stalin rozpocz masow przymusow kolektywizacj rolnictwa w Zwizku Radzieckim. Togliatti organizowa w pozostaociach woskiej partii czystk nieposusznych (jej ofiar pad m.in. Angelo Tosca). Gramsci wyrazi swj sprzeciw wobec nowej polityki Kominternu i solidarno z usunitymi z partii odchylecami" w rozmowie z bratem, ktry go odwiedzi w wizieniu; ten jednak (jak ustali biograf Gramsciego, Giuseppe Fiori) przekaza Togliattiemu faszyw wersj rozmowy, co te uchronio Gramsciego przed niechybnym potpieniem przez wadze partyjne i Komintern. Pod koniec 1933 roku pozwolono Gramsciemu przenie si do prywatnej kliniki pod policyjnym nadzorem, a w kocu nastpnego roku, gdy stan jego zdrowia by ju bardzo zy, udzielono m u tymczasowego zwolnienia z wizienia. Pracowa jeszcze do poowy 1935 roku, po czym przeniesiony zosta do szpitala w Rzymie, gdzie zmar po kilkunastu miesicach. Prawie trzy tysice stronic, zapisanych przez Gramsciego w wizieniu, a take jego listy jy ukazywa si po drugiej wojnie wiatowej (pierwsze wydanie listw, z 1947 roku, zostao z powodw politycznych okrojone przez komunistw woskich). Notatki te, pisane w latach 1929-1935, uoone zostay w sze tomw: II materialismo storico e la filosofia di Benedetto Croce (wyd. 1948), Gli Intellectuali e Vorganizzazione delia cultura (1949), II Risorgimento (1949), Note sul Machiavelli, sulla politica e sullo Stato moderno (1949), Letteratura e vita nazionale (1950), Passato e presente (1951). Wznowiono rwnie cz jego wczeniejszych artykuw i pamfletw. Prokurator Mussoliniego, ktry na rozprawie sdowej woa, i naley unieruchomi ten mzg (tj. Gramsciego) na dwadziecia lat, zrobi co dokadnie odwrotnego, anieli zamierza. Gdyby Gramsci spdzi lata faszyzmu na emigracji, byby niezawodnie jednym z wielu ekskomunistycznych wyrzutkw (o ile nie znalazby si w Moskwie, gdzie zostaby najpewniej umiercony) i zuyby reszt ycia na jaowej obronie swoich racji poli-
232
tycznych przed nieistniejc publicznoci. Faszystowskie wizienie zapewnio m u przymusow izolacj od biecej polityki i zmusio jego mzg do funkcjonowania w rejonach bardziej teoretycznych i bardziej fundamentalnych, czemu te zawdziczamy jego interesujce notatki. Wyania si z tych tekstw prba marksistowskiej filozofii kultury, ktrej niepodobna odmwi samodzielnoci i rozlegoci spojrzenia.
2, Samowystarczalno historii, relatywizm historyczny

Gwny temat rozmyla Gramsciego jest ten sam, ktry dominowa we wczesnych pismach Marksa: sprawa stosunku myli ludzkich, uczu i woli do obiektywnych" procesw spoecznych. Tylko nieliczni z marksistw wyrazili tak dobitnie punkt widzenia, ktry zwyko si nazywa historyzmem (w jednym z kilku znacze tego sowa) w przeciwstawieniu do transcendentalizmu. Chodzi o to, e zarwno sens, jak racjonalno wszystkich ludzkich zachowa i ich wytworw, wczajc w szczeglnoci wytwory pracy intelektualnej - filozofi i nauk - ujawnia si tylko przez odniesienie do globalnych procesw historycznych, w ktrych te czynnoci dochodz do skutku. Innymi sowy prawda filozofii, podobnie jak prawda nauki, jest prawd w znaczeniu spoecznie pragmatycznym: prawdziwe jest to, co wypowiada w pewnej sytuacji historycznej realn tendencj rozwojow tej sytuacji. Ani filozofii, ani nauki nie ocenia si wedle innych kryteriw anieli te, ktrych uywamy w ocenie instytucji spoecznych, wierze religijnych, uczu, ruchw politycznych. Ten antypozytywistyczny i antyscjentystyczny relatywizm ma z pewnoci u Gramsciego korzenie w jego croceaskich studiach; uwaa on jednak, e jest to najautentyczniejszy sens marksizmu (albo filozofii praktyki", jak przewanie pisa w swoich notach wiziennych, aby nie drani oka cenzorw, ale zreszt w zgodzie ze swym rozumieniem doktryny). Sam marksizm w szczeglnoci jest take prawdziwy w tym historycznym sensie, to jest wypowiada prawd swoich czasw lepiej ni jakakolwiek inna teoria. Nie mona zrozumie idei poza ich umiejscowieniem spoecznym i historycznym, poza funkcj i poza pochodzeniem; nie ma wic filozofii naukowej" w znaczeniu, jakie wikszo marksistw nadawaa temu sowu, to jest filozofii, ktra by odzwierciedlaa rzeczywisto tak, jak jest ona bez wzgldu na to, czy wiemy o niej lub nie wiemy Ale w tym znaczeniu nie ma take naukowej nauki", to jest nauki, ktra po prostu zdawaaby spraw z tego, jaki jest wiat od
2. Samowystarczalno historii, relatywizm historyczny
233
czowieka niezaleny. Aby uchroni si przed solipsyzmem, a zarazem przed koncepcjami mechanistycznymi, ktre implikuje definicja myli jako czynnoci percepcyjnej i porzdkujcej trzeba postawi zagadnienie historycznie, a rwnoczenie przyj za podstaw filozofii wol (sprowadzajc si w ostatecznym rachunku do dziaalnoci praktycznej lub politycznej), ale wol racjonaln, niearbitraln, wol, ktra realizuje si w tej mierze, w jakiej odpowiada obiektywnym koniecznociom dziejowym inaczej mwic: w tej mierze, w jakiej jest sam histori w momencie stopniowego stawania si. Jeli wol t reprezentuje pocztkowo jeden czowiek, potwierdzeniem jej racjonalnoci staje si z czasem fakt, e przyja j wielka ilo ludzi, przyja w sposb trway, to znaczy, i staa si kultur, zdrowym rozsdkiem, wiatopogldem, ktremu towarzyszy etyka odpowiadajca jego strukturze" (Opere, t. II, wyd. pol. Pisma wybrane, t. I, str. 31-32). Innymi sowy: suszno pewnej idei potwierdza si (albo moe nawet konstytuuje si) w fakcie jej historycznego zwycistwa; jest to stanowisko nie do pogodzenia z potocznym pogldem na prawd, ktra jest prawd bez wzgldu na to, czy i kiedy zostaa poznana, przez kogo i jak za prawd uznana. ...Idee nie rodz si z innych idei, filozofie z innych filozofii, ale [e] s one zawsze odnawianym wyrazem realnego rozwoju historycznego... kada prawda, choby uniwersalna i choby taka, ktra da si wyrazi formu abstrakcyjn typu matematycznego... zawdzicza swoj efektywno temu, e zostaa wyraona w jzyku okrelonych konkretnych sytuacji; jeeli nie da si jej tak wyrazi, oznacza to, e jest tylko bizantyjsk, scholastyczn abstrakcj, dobr jako zabawka dla przeuwaczy frazesw" (tame, str. 485). Gramsci zastrzega si wprawdzie przeciwko relatywizmowi, nie jest wszelako jasne, w jaki sposb relatywizm historyczny jest do uniknicia; krytykujc Bucharina, powiada: Zrozumie, e pewne twierdzenie historyczne, ktre jest prawdziwe w danym okresie historycznym, czyli jest wyrazem koniecznym i nieodcznym okrelonej dziaalnoci dziejowej, okrelonej praktyki, w nastpnym okresie zostaje przezwycione, pozbawione treci, zrozumie to, nie popadajc w sceptycyzm i relatywizm moralny i ideologiczny, czyli pojmowa filozofi historycznie - wszystko to stanowi do trudn i cik operacj mylow" (tame, str. 119). Trudno wicej od Gramsciego wydoby, jeli chodzi o epistemologiczny sens prawdy". Lecz przewodnia idea jest jasna: redukcja wszystkich produktw intelektualnych do ich historycznej funkcji, odrzucenie zasadniczej cezury midzy nauk i nie-naukowymi" wyrazami ludzkich czynnoci duchowych. Wedug teorii filozofii praktyki oczywiste jest, e
234
nie teoria atomistyczna tumaczy dzieje ludzkoci, lecz odwrotnie, to znaczy, e wanie teoria atomistyczna, jak wszystkie inne hipotezy i pogldy naukowe, naley do nadbudowy" (tame, str. 155). To, co byo oczywiste dla Gramsciego, bynajmniej nie byo oczywiste dla wikszoci marksistw: oczywisty by raczej punkt widzenia odwrotny, wedle ktrego naukowe objanianie wiata kumuluje si w dziejach jako postp prawdy" w potocznym sensie sowa i dlatego nauka, w odrnieniu na przykad od wiar religijnych, sztuki czy opinii politycznych, do nadbudowy" nie naley; z tej racji sam marksizm, jako naukowa teoria, daje si uprawomocni rodkami obiektywnymi", to jest niezalenie od faktu, i jest on ponadto orem klasy robotniczej i peni polityczne funkcje. W rezultacie owego absolutnego historyzmu" (wyraenie Gramsciego) wszystkie pojcia, w ktrych nasza znajomo wiata si organizuje, odniesione s pierwotnie nie do rzeczy", ale do stosunkw midzy ludmi uywajcymi tych poj. Materii nie naley wic traktowa jako samej w sobie, lecz jako spoecznie i histoiycznie uksztatowan do celw produkcji, a zatem i nauki przyrodnicze naley ujmowa w zasadzie jako kategorie historyczne, jako stosunki midzy ludmi" (tame, str. 151). To samo dotyczy pojcia natury ludzkiej: nie ma, jak kilkakrotnie Gramsci powtarza, staej natury ludzkiej, lecz tylko historycznie zmienne stosunki spoeczne. Odrzuca on, jak si zdaje, zdroworozsdkowy pogld, i wszystkie przemiany historyczne dochodz do skutku w granicach okrelonych przez pewne wzgldnie trwae okolicznoci biologiczne i fizyczne, ktre czowiek zastaje w wiecie jako gotow tego wiata organizacj. Pod tym wzgldem wznawia si w wtek czystego historyzmu", ktry u Marksa jest obecny, lecz prawie cakowicie zosta poniechany w ewolucjonistycznych, Engelsowskich interpretacjach (jedynie Brzozowski przed Gramscim prbowa pojmowa marksizm w tym duchu radykalnie antyscjentystycznym; w mniej radykalnej formie, znajdujemy u Labrioli podobn tendencj). Dla Gramsciego nie ma niczego prcz zmiennej formy praxis ludzkiej; wszelki sens z praxis si wywodzi i do niej jest odniesiony. Pytania s sensowne i odpowiedzi s sensowne o tyle tylko, o ile daj si wczy w ludzki proces samotworzenia. W tym znaczeniu historia ludzka jest w rzeczy samej absolutn granic wiedzy Z tego samego powodu nikt z marksistw nie by dalszy ni on od mniemania, i caa dziedzina nadbudowy" jest sposobem wyraania prawdziwie rzeczywistych" stron ycia spoecznego, to jest stosunkw produkcyjnych. Samo odrnienie bazy" i nadbudowy" nie wydaje m u si
3. Krytyka ekonomizmu". Przewidywanie i wola
235
istotne. Powtarza nieraz (zwaszcza w polemice z Crocem), e absurdem jest przypisywa marksizmowi teori nadbudowy" jako wiata pozorw lub jako mniej rzeczywistej" strony ycia anieli stosunki produkcji. W rnych dziedzinach nadbudowy klasy spoeczne zdobywaj wiadomo swojej pozycji i swoich moliwoci, a przez to samo zmieniaj stosunki spoeczne, ktre wanie sobie uwiadamiaj. Proces ten jest cigy i dlatego nie ma waciwie sensu mwi o wyranym prymacie" bazy albo zastanawia si nad tym, co jest pierwsze", a tym bardziej wierzy w jaki jednokierunkowy determinizm, moc ktrego baza" produkowaaby potrzebne sobie nadbudowy". Jeli moemy mwi, e jaka forma nadbudowy jest pozorem, to tylko w tym sensie, e jej funkcja historyczna ju si wyczerpaa, e nie jest ona zdolna wicej do organizowania si spoecznych; dotyczy to doktryn filozoficznych, religijnych czy prdw artystycznych rwnie dobrze, jak teorii naukowych.
3- Krytyka ekonomizmu". Przewidywanie i wola

Gramsci uywa przymiotnikw fatalistyczny", deterministyczny", mechanistyczny" prawie bez zrnicowania i zawsze dla oznaczenia pogldw, ktre radykalnie sprzeciwiaj si marksistowskiej doktrynie. Nie przeczy temu, e deterministyczna wiara w dziejach marksizmu silnie bya zaznaczona, ale wyjania w przesd deterministyczny warunkami historycznymi wczesnej fazy rozwoju ruchu robotniczego. Dopki klasa uciskana nie ma w rku inicjatywy historycznej, ale zdana jest gwnie na dziaania defensywne, jej wiadomo atwo przybiera form pociechy, i tak czy owak ma ona zapewnione zwycistwo na mocy praw dziejowych" i e historia pracuje obiektywnie" na jej korzy. Jest to prymitywna, chocia potrzebna we wczesnych fazach, quasi-religijna wiara, porwnywalna do fatalistycznych teorii predestynacji w chrzecijastwie; wiara ta w samej rzeczy osigna punkt szczytowy w idealistycznej filozofii niemieckiej w postaci twierdzenia, i wolno jest koniecznoci uwiadomion (Heglowsk formu Gramsci zdaje si pojmowa w duchu stoickim); nie jest to waciwie nic innego, jak okrzyk Bg tak chce!" W cigu caej historii wierzenia fatalistyczne pojawiay si jako ideologie grup zalenych i taka sama bya ich funkcja w pocztkach ruchu robotniczego. Z chwil jednak, gdy proletariat nie jest ju skazany na dziaania czysto obronne, gdy zdobywa samowiedz swojej pozycji spoecznej i zdolny jest do inicjatywy historycznej, wiara w histo-
236
ryczn opatrzno, czuwajc nad jego losami, nie jest do niczego potrzebna, lecz staje si tylko zawad, ktr jak najpilniej naley odrzuci. Filozofia praktyki z samej swojej natury nie moe liczy na dziaanie praw dziejowych" jako sprawcw spoecznych przemian, jako ukrytych bstw, ktre uywaj ludzi do posug dla swoich celw. Jest pewne, e klasa robotnicza, dochodzc do poziomu wiadomoci, na ktrym zdolna jest do inicjatywy samodzielnej, zastaje pewne warunki historycznie uksztatowane, niedajce si zmienia w sposb absolutnie dowolny; z tego, e determinizm zasuguje na mietnik, nie wynika, oczywicie, by w dowolnej sytuacji wola ludzka moga zrobi wszystko i niczym nie bya ograniczona. Lecz w jakim kierunku z moliwych pjdzie rozwj - tego adne prawa historii nie przesdzaj, jako e historia nie jest niczym innym, jak praktyk ludzk, a wic take wol. Mona powiedzie - pisze Gramsci - e czynnik ekonomiczny (pojmowany wprost, w ydowskim znaczeniu ekonomizmu historycznego) jest tylko jednym z wielu sposobw przejawiania si gbokiego procesu dziejowego (czynnik rasy, religii itd.), ale filozofia praktyki chce wyjani ten najgbszy proces i dlatego wanie jest filozofi, jest antropologi, a nie zwykym kanonem bada historycznych" (Opere, tom 7, wyd. pol. t. II, str. 445). Gramsci nie wyjania wszelako, co rozumie przez najgbszy proces historyczny", ktrego przemiany ekonomiczne miayby by tylko jednym z wyrazw, obok przemian kultury. Widoczne jest tylko, e zarwno ewolucjonistyczne i deterministyczne schematy dziejw, jak te zasada przyczynowego prymatu" stosunkw produkcyjnych wzgldem kultury s, jego zdaniem, cakiem opacznym pojmowaniem marksizmu. Skoro proces historyczny jest jeden i tylko w rnych stronach ycia spoecznego si wyraa, to rwnie popularne w marksizmie technologiczne ujcie stosunku midzy teori i praktyk nie da si utrzyma (przez technologiczne ujcie" rozumiejc pogld, wedle ktrego mylenie teoretyczne ma dostarcza praktyce politycznej skutecznych planw na podstawie naukowej" i obiektywnej" analizy spoecznych procesw). Gramsci protestuje przeciwko pojmowaniu teorii jako narzdzia czy suebnicy" praktyki. Wane procesy spoeczne dochodz do skutku dziki powstawaniu wiadomoci klasowej, a to jest niemoliwe bez organizacji i bez intelektualistw. Dziaanie polityczne i wiadomo tego dziaania, jego kierunku i celw, nie s odrbnymi procesami, ale niejako aspektami jednego zjawiska, gdzie o prymacie" trudno mwi. Dlatego intelektualici jako tacy s uczestnikami praktyki" spoecznej, a politycy jako tacy -
237
teoretykami; Gramsci powiada z tej racji, e Lenin dokona postpw w filozofii przez to, e posun naprzd teori i praktyk polityki; jest to uwaga zgodna z rozumieniem przez Gramsciego jednoci teorii i praktyki", ale zarazem jak gdyby dezawuuje ona Lenina jako filozofa w znaczeniu waciwym (o filozofii Leninowskiej Gramsci wprost nie wspomina). Z tego samego powodu nie ma rwnie sensu rozdzielanie prognoz historycznych i dziaania, ktre te prognozy spenia. Akt przewidywania i akt urzeczywistnienia tego, co przewidywane, zbiegaj si w jedno. W rzeczywistoci mona naukowo przewidywa tylko walk, nie za jej konkretne momenty, ktre mog by jedynie rezultatami zderzania si si przeciwstawnych, bdcych w nieustannym ruchu i niedajcych si nigdy sprowadzi do ustalonych wielkoci, gdy ilo nieustannie przetwarza si w nich w jako. W rzeczywistoci przewiduje si w tym stopniu, w jakim si dziaa, w jakim czyni si wiadome wysiki, przyczyniajce si konkretnie do powstania pr ze widywanego rezultatu. Przewidywanie okazuje si wic nie aktem naukowym, poznawczym, ale abstrakcyjnym wyrazem wysiku, praktycznym sposobem ksztatowania woli zbiorowej. I jake przewidywanie mogoby by aktem poznawczym? Zna si co, co byo, lub co, co jest, nie za co bdzie, co jest nieistniejce, a zatem - ex definitione niepoznawalne. Przewidywanie jest wic tylko czynnoci praktyczn..." Opere, t. 2, wyd. pol., t. 1, str. 122). Poznawanie procesw spoecznych nie jest wic dla Gramsciego ich obserwacj czynion z zewntrz; takiej obserwacji w ogle nie ma. Poznawanie jest czci rozwoju spoecznego czy te jego stron", jego wyrazem", na rwni z przemianami ekonomicznymi (eby rozwj ekonomiczny da si sprowadzi do postpu si wytwrczych, temu Gramsci wyranie zaprzecza, przedstawiajc, w swoich notach o Machiavellim, Achillesa Lori jako rzecznika takiego wanie, pseudomarksistowskiego ekonomizmu"). Odpada rwnie, tym samym, tradycyjne, kantowskie i neokantowskie, ale przyjte take przez pozytywistycznie zorientowanych marksistw odrnienie midzy bytem" i powinnoci". Ze co powinno by" - jest to forma, w jakiej ludzie wyraaj swoje denia, pragnienia i wol; powinno" jest tedy czci realnoci spoecznych, nie gorsz ni inne - jest tak samo rzeczywista, jak to, co jest, jako e jest zacztkowym dziaaniem; ale wszelkie poznawanie jest form dziaania praktycznego. Istotnie, z punktu widzenia filozofii, w ktrej praxis wystpuje jako kategoria najoglniejsza, odrnienie bytu i powinnoci nie pojawia si, podobnie jak nie pojawia si w filozofii pragmatystycznej.
238
Nie znaczy to jednak - a jest to wany punkt w rozwaaniach Gramsciego - by mylenie ludzi po prostu wyraao" ich sytuacje spoeczne i ich dziaania praktyczne w sposb doskonay i niezmcony; gdyby tak by miao, nie mona by w ogle mwi o wiadomoci faszywej, o mistyfikacjach ideologicznych, o stopniowym zdobywaniu samowiedzy klasowej; wiadomo byaby zawsze najzupeniej przejrzysta. Ot tak nie jest. Gramsci kilkakrotnie zwraca uwag na to, e midzy tym, co ludzie explicite uznaj, a tym, co uznaj implicite, a co wyraa si w ich sposobach zachowania, zachodzi sprzeczno; sprzeczno ta nie jest czym wyjtkowym, ale raczej powszechnym. Naley zatem uzna, e ludzie maj jak gdyby dwa skcone ze sob pogldy na wiat albo dwa zbiory norm: wyznawane sownie i utajone w samych aktach praktycznych. Ktry z nich jest prawdziwym" pogldem na wiat? Gramsci wyranie skania si do przekonania, e autentyczny pogld na wiat to ten, ktry ludzie praktykuj, choby go si zapierali w sowach, albowiem, z punktu widzenia jednoci teorii i praktyki" realna wiadomo to uwiadomione zachowanie spoeczne, podczas gdy sprzeczne z ni wypowiedzi pozostaj na poziomie werbalnym i powierzchownym". Gramsci nie analizuje przykadw tego rozdwiku, ale wiadomo, o co mu chodzi: przykadem par excellence jest sytuacja, w ktrej klasy zalene przyznaj w sowach zasady, wpojone im przez szko lub Koci, a suce stabilizacji panowania klasowego (zwaszcza zasad witoci wszelkiej wasnoci), ale zarazem postpuj faktycznie tak, jak gdyby nie bray tych zasad na serio (na przykad, gdy robotnicy okupuj fabryki). Gramsci nie rozwin ani nie uszczegowi tych obserwacji, ktrych sens bynajmniej jasny nie jest. Ze ludzie co innego gosz, a co innego czyni, jest to spostrzeenie do trywialne, przy czym rwnie w takiej wersji, w ktrej zakada si, e nie chodzi o z wiar lub uwiadomion obud, lecz o rzeczywist niezdolno ludzi do uwiadomienia sobie motyww i racji wasnych dziaa ani ich kolizji z zasadami uznanymi. Dysonans taki nie jest te bynajmniej przywilejem uciskanych, ale analizowany by - na przykad u moralistw XVII-wiecznych - raczej w obyczajowoci klas uprzywilejowanych. Jednake z samego faktu tej rozbienoci nie wynika jeszcze, e zasady rzdzce zachowaniem praktycznym s bardziej rzeczywiste" ni zasady uznawane, a nie praktykowane; nie jest nawet jasne, co miaoby znaczy takie powiedzenie. Z powszechnoci owego dysonansu mona by najwyej wnosi, e reguy moralne przewanie s sposobami zmuszania ludzi do zachowa, ktrym rne ich przyrodzone skonnoci si sprzeciwiaj, przy czym jest to sytuacja wystpujca we wszystkich
239
dziedzinach zachowania, ktre si moralnie ocenia, nie za w tych tylko, ktrym mona przypisa sens odniesiony do konfliktw klasowych. Stopie wpywu, jaki maj normy werbalnie wyznawane na zachowania faktyczne, jest rny i rnice te ukadaj si w widmo cige; dlatego mwi o dwch pogldach na wiat" - pogldzie explicite i implicite - jest zabiegiem wtpliwym. Najmniej za mona by std wnosi, e w wypadku takiej rozbienoci pogld" implicite, jakoby zawarty w zachowaniu, zasuguje z samej tej racji na aprobat; zasada witoci wasnoci jest gwacona w zachowaniu praktycznym bynajmniej nie tylko przez klasy uciskane, ale nie mniej przez uprzywilejowane, a gwacenie jej niekoniecznie wyraa si w aktach walki klasowej, ale rwnie dobrze w indywidualnej grabiey i zodziejstwie. Gramsciemu najpewniej chodzio po prostu o stwierdzenie, e klasy spoeczne nieraz dziaaj w poczuciu swojego interesu w taki sposb, i dziaanie to sprzeciwia si przyswojonym w panujcej kulturze normom; do stwierdzenia tej bezspornej prawdy nie potrzebna jest wszelako adna teoria dwch pogldw na wiat". Poniewa w oczach Gramsciego marksizm nie jest naukowym" opisem rzeczywistoci spoecznej, z ktrego miaoby si nastpnie dedukowa praktyczne reguy skutecznego dziaania politycznego, ale jest wyrazem wiadomoci klasowej proletariatu, a wic skadnikiem czy stron praktycznej walki tego proletariatu, nie ma sensu, jak twierdzi, rozdziela tej teorii na cz filozoficzn", socjologiczn" i polityczn". Filozofia sama, jak kilkakrotnie powtarza, moe by tylko histori, samym procesem spoecznym, albo jego teoretyczn wiadomoci, wic jego czci nieodczn. Sama socjologia jako taka jest beznadziejn prb przeniesienia na zjawiska spoeczne sposobu mylenia charakterystycznego dla przyrodoznawstwa, z nadziej, e fakty spoeczne mona tak samo ukada w prawa i tak samo przewidywa, jak obroty planet. Ale sam ten pomys jest reliktem mechanicyzmu. Nie ma adnej socjologii marksistowskiej" i nie ma praw socjologicznych". To, co ludzie myl o zjawiskach spoecznych, jest samo zjawiskiem spoecznym, jest wyrazem ich inicjatywy lub ich biernoci w stosunku do wiata. W szczeglnoci filozofia praktyki" jest sama aktem samowiedzy klasowej proletariatu dochodzcego do roli inicjatora wielkich procesw historycznych; filozofia ta nie jest przeto opisem, ale aktem praktycznym. Pod tym wzgldem (lecz nie pod wszystkimi innymi) krytyka mechanicyzmu" u Gramsciego zbiega si z krytyk Lukacsa. Gramsci wszystkimi sposobami stara si zminimalizowa czy wrcz unicestwi rnic midzy zachowaniem i myleniem. Skoro swoicie ludz-
240
kie zachowania s zawsze, z mniejszym lub wikszym stopniem samowiedzy, skojarzone ze wiadomoci tych zachowa i skoro, z drugiej strony, najbardziej wyrafinowane formy mylenia filozoficznego, teoretycznego, naukowego, nie s te niczym innym ni sposobami spoecznego uwiadamiania sobie przez ludzi ich praktyki, a wic faktycznie - skadnikami teje praktyki, to wszystko w zachowaniu ludzkim jest jako filozoficzne"; wszyscy ludzie maj jak filozofi wasn, choby nie potrafili jej dobrze wyrazi. Wywody te niejednokrotnie budziy wtpliwoci, rwnie wrd marksistw. Gramsci podkrela z jednej strony, szczegln i niezastpion rol intelektualistw w formowaniu samowiedzy klasowej, w organizowaniu si klas spoecznych i w walce; z drugiej strony wypowiada si wielokrotnie w taki sposb, jak gdyby rnica midzy wiadomoci implicite a wiadomoci teoretycznie wyartykuowan nie miaa znaczenia (wszyscy s filozofami z tej racji, e si jako wiadomie zachowuj; filozofia nie jest niczym innym ni samym procesem historycznym, to jest zbiorem ludzkich zachowa). atwo mona byo std wnosi, e nie czyni to istotnej rnicy, czy kto co po prostu czyni, czy te potrafi wyrazi w postaci spjnej teorii zasady tego, co czyni; innymi sowy - e robotnik, ktry podejmuje jakiekolwiek dziaania w obronie swoich interesw, jest tak samo teoretykiem" jak Marks, ktry usiowa wysnu z tych dziaa uniwersaln teori dziejw. Stanowisko takie prowadzioby do zupenego nihilizmu teoretycznego, ktremu skdind Gramsci si sprzeciwia. Nie ma zatem spjnoci w jego teorii. Zaleao mu na tym, aby nie nadawa teorii odrbnego statusu i uzna j tylko za aspekt" zachowania. Jednake z zachowania nie mona wnosi niczego co do wiadomoci teoretycznej jego podmiotw; std, e zachowanie limaka podlega pewnym regularnociom biologicznym, nie wynika, e limak dysponuje teori biologiczn. Ludzkie zachowania s wprawdzie zawsze jako uwiadomione, ale wanie dlatego, e ludzie bardzo czsto nie s wiadomi wasnych motywacji ani si, ktre nimi rzdz, nie rni si oni z koniecznoci pod tym wanie wzgldem od limakw. Pojcie wiadomoci teoretycznej implicite wydaje si wewntrznie sprzeczne.
4. Krytyka materializmu
Totalny historyzm i uznanie praxis zbiorowej za jedyn rzeczywisto bezwzgldn, ktra decyduje o sensownoci wszystkich pyta i odpowiedzi filozoficznych, jest przekreleniem materializmu, poniewa jest przekrele-
4. Krytyka materializmu
241
niem wszelkiej w ogle metafizyki. Pod tym wzgldem Gramsci jest konsekwentny i stara si w tym punkcie odtworzy oryginaln intuicj marksizmu, przyciemnion Engelsowskimi i Leninowskimi naiwnociami. Najwyraniej wida jego stanowisko antymetafizyczne z obszernej krytyki podrcznika Bucharina Teoria materializmu historycznego, wydanego po raz pierwszy w 1921 roku, a potem przeoonego na francuski, ale te same myli powtarzane s wielokrotnie i przy innych okazjach. Istotnie, jeli wszystko, z czym mamy do czynienia w wiecie, ujawnia si nam tylko w zwizku z naszymi praktycznymi czynnociami, to pytanie o wiat, jakim jest sam w sobie", jest pozbawione sensu. Marksizm, wedle Gramsciego, uczy, e nie istnieje jaka rzeczywisto sama w sobie, sama przez si i sama dla siebie, ale jedynie w historycznym zwizku z ludmi, ktrzy j zmieniaj" (tame, 2, wyd. pol. t. I, str. 32). W innym miejscu czytamy: Moliwe, e istnieje jaka obiektywno pozaludzka i pozahistoryczna. Ale kt by mg o tym sdzi? Kto potrafi spojrze z punktu widzenia kosmosu samego w sobie i co w ogle znaczy taki punkt widzenia? Mona z powodzeniem utrzymywa, e chodzi tu o resztki pojcia Boga w sensie mistycznej koncepcji Boga nieznanego... Obiektywny znaczy zawsze po ludzku obiektywny, co moe cile odpowiada okreleniu h i s t o r y c z nie subiektywny, zatem obiektywny znaczyoby tyle, co powszechnie subiektywnym Czowiek poznaje obiektywnie w tej mierze, w jakiej to poznanie jest realne dla caej ludzkoci historycznie zjednoczonej w jednolitym systemie kulturalnym... Koncepcja obiektywnoci wedug materializmu metafizycznego ma, jak si zdaje, oznacza obiektywno istniejc rwnie poza czowiekiem. Jednake kiedy si twierdzi, e jaka rzeczywisto istniaaby nawet wwczas, gdyby nie istnia czowiek - to albo traktuje si to twierdzenie jako przenoni, albo te popada si w pewn form mistycyzmu. Znamy rzeczywisto tylko w zwizku z czowiekiem, a skoro czowiek jest historycznym stawaniem si, to rwnie poznanie i rzeczywisto s stawaniem si, rwnie obiektywno jest stawaniem si itd." (tame, str. 132-133). Ze rozwaania te s dokadnym przeciwiestwem materialistycznej metafizyki Engelsa i Lenina - zbyteczne dowodzi. Jednak Gramsci stara si okazjonalnie odwoywa do Engelsa: mianowicie do jego powiedzenia, e materialno wiata zostaa dowiedziona przez rozwj historyczny przyrodoznawstwa i filozofii. Zdaniem Gramsciego powiedzenie to w jaki sposb wcza histori przyrodoznawstwa do samego sensu pojcia materialnoci"; innymi sowy, zdaniem Gramsciego, rozwj wiedzy nie tyle ujaw-
242
nil materialno wiata", ale raczej j stworzy. Najwyraniej ten sens wyania si z jego krytyki Lukacsa. Ten bowiem odrzuca Engelsowski pomys dialektyki przyrody", utrzymujc, e dialektyka, jako proces dochodzenia przedmiotu i podmiotu do jednoci, moe mie zastosowanie wycznie do historii ludzkiej. Gramsci pozornie broni Engelsa, powiadajc, e Lukacs zakada dualizm natury i czowieka, gdy si jednak wczy histori natury do historii czowieka, nie ma powodu, by dialektyka do natury rwnie si nie odnosia. W rzeczywistoci zatem wywd Gramsciego nie tylko materializmu Engelsa nie rehabilituje, ale pogbia subiektywizm historyczny" Lukcsa, wcza bowiem histori naturaln do historii czowieka, nie za odwrotnie. Marksizm okazuje si, w tej interpretacji, kolektywnym solipsyzmem, obrazem wiata, ktry zrelatywizowany jest bez reszty do ludzkiej praktyki spoecznej. Materializm, w rzeczy samej, nie tylko nie jest w oczach Gramsciego przeciwiestwem religii, ale zgoa wywodzi si z religijnych przesdw; jest jakby prymitywnym zdrowym rozsdkiem, ktry pozorn swoj oczywistoci przysania tylko brak krytycznego mylenia. Szeroka publiczno nie wierzy, e w ogle mona stawia problem: czy wiat zewntrzny obiektywnie istnieje? Wystarczy w ten sposb sformuowa zagadnienie, eby wywoa niepowstrzymany, gargantuiczny wybuch wesooci. Publiczno wierzy, e wiat zewntrzny jest obiektywnie realny, ale tu wanie nasuwa si pytanie: jakie jest rdo tej wiary i jak posiada ono obiektywn warto krytyczn? Ot wiara ta jest pochodzenia religijnego, choby nawet podzielajcy j czowiek by religijnie obojtny Poniewa wszystkie religie zawsze nauczay i nauczaj, e wiat, przyroda, wszechwiat zostay stworzone przez Boga przed stworzeniem czowieka i czowiek zasta wiat ju gotowy, skatalogowany, ustalony raz na zawsze wierzenie to stao si elazn pozycj zdrowego rozsdku i trwa niewzruszenie nawet wwczas, gdy uczucia religijne wygasy albo przycichy. A zatem opieranie si na tym dowiadczeniu zaczerpnitym z dziedziny potocznego rozsdku w celu obalenia i omieszenia wiatopogldu subiektywistycznego ma warto raczej reakcyjn, implikuje nawrt do uczu religijnych. W rzeczy samej pisarze i mwcy katoliccy uciekaj si do tego samego rodka, aby uzyska ten sam efekt zjadliwego omieszenia pogldw przeciwnika (tame, str. 127). Aluzje Gramsciego s jasne. W rzeczy samej, wychowa si on w czasach, gdy filozofia katolicka zdominowana bya przez batali z modernizmem i jego idealistycznymi" doktrynami. W polemikach tych nie byo atwiej-
5. Intelektualici i walka klas. Pojcie hegemonii
243
szego sposobu odnoszenia zwycistw nad przeciwnikiem ni tumaczenie sabo wyksztaconemu audytorium, e idealici nie wierz, e ten oto st" naprawd istnieje, ale uwaaj, e to tylko zjawa; nie wiedz tego, co kade dziecko wie. Batalia Lenina z idealizmem" bya na takim samym poziomie i nie dziw, e nasuway si analogie. Gramsci zdawa sobie doskonale spraw z prymitywizmu najbardziej rozpowszechnionych form, w jakich marksizm bywa nauczany i propagowany. Do pewnego stopnia uwaa ten prymitywizm za nieuchronny, a co najmniej wytumaczalny: marksizm jest wszake wiatopogldem proletariatu, a wic grupy spoecznej zalenej. wiatopogld ten, w swoich zwykych formach, nieznacznie tylko potrafi wznie si ponad poziom popularnych zabobonw i przecitnego, ludowego zdrowego rozsdku. W takiej postaci nie jest on jednak w stanie, z uwagi na swj niski poziom, walczy z ideologiami klas wyksztaconych; odnosi pozorne zwycistwa atwym kosztem, koncentrujc si w swojej krytyce na najbardziej prymitywnych przeciwnikach. Jeli jednak marksici chc odnosi realne sukcesy w walce o kultur musz walczy z przeciwnikami silnymi, nie goni za atwymi pseudozwycistwami i stara si zrozumie istotny sens obcych im wiatopogldw. Gramsci naley do tych nielicznych marksistw, ktrzy, jeszcze opierajc si na wtych podstawach (wczesne pisma Marksa, nade wszystko Rkopisy z 1844 roku ukazay si drukiem, gdy by on ju w wizieniu i z pewnoci byy mu nieznane; gwnym materiaem dla filozoficznej interpretacji marksizmu byy Tezy o Feuerbachu) stara si zrekonstruowa immanentyzm" historyczny czy te zbiorowy subiektywizm" antymetafizyczny jako waciw tre filozoficzn marksizmu. Pod tym wzgldem spadek po nim jest dla ortodoksji Leninowskiej absolutnie nie do przyjcia.

W poszukiwaniu form, w jakich nowa klasa usiujca zapanowa nad yciem spoecznym, mogaby czy powinna organizowa wasn kultur, Gramsci wielokrotnie zwraca si do historii Kocioa rzymskiego. Do pewnego stopnia zdaje si zafascynowany si ideow chrzecijastwa, a w szczeglnoci podkrela wysiek, jaki Koci zawsze czyni, aby nie stwarza nadmiernego rozdwiku midzy religi uczonych a religi prostaczkw i zachowa wi ideow midzy wszystkimi poziomami swojego nauczania. Gramsci twier-
244
dzi wprawdzie, e Kocioowi udao si stworzenie tylko mechanicznej" wizi, przyznaje jednak, e sukcesy jego w walce o panowanie nad sumieniami s olbrzymie. Jeli klasa robotnicza ma sprosta wymogom sytuacji, ktra umoliwia jej stworzenie nowej kultury i nowego systemu wadzy, musi ona take stworzy nowe formy pracy intelektualnej i nowy rodzaj zwizkw midzy praktyk polityczn i produkcyjn a prac intelektualistw, ktrzy opowiadaj si po stronie proletariatu. Proletariat potrzebuje intelektualistw organicznych" (jeden z najczciej powtarzanych, ulubionych przymiotnikw Gramsciego). Organiczni" intelektualici to tacy, ktrzy nie po prostu z zewntrz opisuj ycie spoeczne stosownie do naukowych regu, ale ktrzy w jzyku wysokiej kultury wyraaj" realne dowiadczenia i uczucia mas - te, ktrych same masy wyrazi nie potrafi. Intelektualici nie mog zrozumie tych dowiadcze, jeli sami nie uczestnicz w namitnociach, ktre lud oywiaj (Gramsci uywa sowa intelektualici" w szerokim sensie, majc na myli w przyblieniu to samo co inteligencja"). Z jednej strony wszystkie klasy spoeczne zasadnicze" wyaniaj wasn warstw intelektualistw. Z drugiej strony, sama praca intelektualna jako taka czy ludzi w odrbn warstw, ktra przechowuje przez wieki cigo kultury i poczuwa si do pewnej solidarnoci. Sam ten fakt pozornej niezalenoci intelektualistw jako odrbnego zawodu (nie za jako wyrazicieli jakiego klasowego stanowiska) powoduje skonno tej warstwy do filozofii idealistycznych, ktre przypisuj pracy duchowej cakowit autonomi. Zwycistwo klasy robotniczej nie jest moliwe bez zwycistwa kulturalnego, a to znaczy rwnie: bez umiejtnoci wyonienia warstwy intelektualnej, ktra w jzyku klas wyksztaconych potrafi artykuowa z przekonaniem faktycznie przeywane dowiadczenia ludu. Dotyczy to zarwno filozofii, jak literatury. Jedna i druga nie s naprawd wytumaczalne ich wasn logik" historyczn, ale wyraaj" kadorazowo swoistoci stosunkw spoecznych epoki. Nie wynika std, e na przykad literatur mona zredukowa do propagandy politycznej; przeciwnie, dzieo sztuki jest dzieem sztuki nie przez swoj tre moraln czy polityczn, ale przez form, z ktr ta tre si utosamia; sam pozaartystyczny zamiar kierujcy prac artysty nigdy nie stworzy dziea wartociowego. Dlatego sztuczne produkowanie kultury, bez intelektualistw, ktrzy wartoci przeywane przez klas robotnicz sami take prawdziwie przeywaj, nie moe przynie wynikw. Wanie dlatego, e proces historyczny jest caoci, czynnoci kulturalne nie maj sensu autonomicznego; std rwnie idea autonomii inte-
245
lektualistw jest chimeryczna. Wynika std, e organiczny" charakter pracy intelektualnej i artystycznej jest rwnie warunkiem kulturalnej wartoci dzie tworzonych. Gramsci wierzy, e klasa robotnicza jest na drodze do wytworzenia wasnej, oryginalnej kultury, cakowicie rnej od buruazyjnej. Kultura ta zniszczy mity i przesdy wiata buruazyjnego i stworzy po raz pierwszy prawdziwie uniwersalne wartoci duchowe. Nie jest jasne z wywodw Gramsciego, w jakim stopniu, jego zdaniem, cigo kultury miaaby zosta przerwana w wyniku rewolucji proletariackiej. Nie mwi jzykiem rosyjskich radykaw z Proletkultu, ale podkrela, e nowa kultura musi by cakowicie odmienna" od dawnej. Praktyczne wnioski co do tego, jak i w jakich rozmiarach niszczenie starej kultury miaoby si odbywa, mona snu cakiem dowolnie na podstawie takich oglnikw. Jednake - a jest to punkt szczeglnie wany w jego rozwaaniach klasa robotnicza nie moe wygra, jeli nie osignie hegemonii" kulturalnej przed zdobyciem wadzy politycznej. Pojcie hegemonii, cho bardzo istotne, nie jest w pismach Gramsciego jednoznaczne. Niekiedy, cho rzadko, wydaje si utosamia hegemoni z wadz polityczn sprawowan rodkami przymusu. Najczciej jednak odrnia te dwa zjawiska. Hegemonia to panowanie rodkami czysto kulturalnymi nad yciem duchowym caego spoeczestwa. Kada klasa usiuje zdoby dla siebie pozycj kierownicz nie tylko w instytucjach wadzy, ale take w rzeczywicie wyznawanych opiniach, wartociach i normach wikszoci spoeczestwa. Klasy uprzywilejowane zdobyy sobie pozycj hegemoniczn i duchowo, nie tylko politycznie, podporzdkoway sobie wyzyskiwanych; co wicej, panowanie duchowe jest warunkiem panowania politycznego. Gwnym zadaniem klasy robotniczej jest wyzwolenie si duchowe z kultury buruazyjnej i kocielnej oraz takie utrwalenie wasnych wartoci kulturalnych, i bdzie ona zdolna faktycznie przycign do siebie wszystkie warstwy uciskane oraz intelektualistw. Hegemonia kulturalna jest uprzednim, i to zasadniczym, warunkiem zdobycia wadzy politycznej. Innymi sowy - klasa robotnicza nie moe zwyciy, jeli jej pogld na wiat, jej system wartociowania, nie stanie si uprzednio dorobkiem innych klas, z ktrymi moe si ona politycznie sprzymierza, jeli nie stanie si ona przewodnikiem duchowym spoeczestwa - na podobiestwo buruazji, ktra take opanowaa spoeczestwo duchowo, zanim je opanowaa politycznie. adna klasa uciskana w historii nie potrafia tego osign. Typowym zjawiskiem bya przepa midzy kultur mas ludowych i intelektualistw;
246
charakterystycznym i szczeglnie wanym przykadem jest rozbieno midzy humanizmem renesansowym i reformacj. Druga bya ruchem masowym, pierwszy - krytyk czysto intelektualn. W ostatecznym rachunku, zdaniem Gramsciego, humanizm i odrodzenie byy reakcyjne. Wspczesny liberalizm intelektualistw przypomina humanistyczn krytyk, podczas gdy marksizm nasuwa analogie z reformacj. Croce jest wspczesnym odpowiednikiem Erazma - z jego chwiejnoci, niezdecydowaniem, sta grawitacj polityczn ku establisment'owi. Jego krytyka modernizmu katolickiego - cho pozornie motywowana tymi samymi racjami, ktre Croce wysuwa przeciw katolicyzmowi w ogle - obiektywnie" pomoga jezuitom w zgnieceniu modernizmu (jezuici zachowywali si w tej walce znacznie sprawniej ni integryci" kocielni, ktrym Pius X patronowa; ci ostatni nadawali pojciu modernizmu sens tak szeroki, e odstrczali od Kocioa wielu intelektualistw, a rzeczywistym modernistom uatwili manewry). Jego konserwatywny i liberalny reformizm opiera si na Heglowskiej doktrynie, wedle ktrej w kadej syntezie przechowuj si elementy tezy" i antytezy". Croce chciaby osdza istniejce walki z pozycji arbitra, ktremu przysza synteza ju jest znana i ktry wie, co obecnie zwalczajce si siy do niej wnios. Lecz tego wiedzie niepodobna; w walce dy si do zniszczenia przeciwnika, nie za do przechowania jego siy w przyszej syntezie. Praktycznie filozofia Crocego sprowadza si wic musi do nieustannych prb moderacji i agodzenia konfliktw, co przyczynia si do stabilizacji hegemonii buruazji. Jego krytyka katolicyzmu odegraa rol wybitnie donios, lecz reakcyjn: odrywajc inteligencj Woch poudniowych od katolicyzmu, Croce oderwa j od mas chopskich, wprowadzi j do kultury narodowej, a nastpnie do kultury kosmopolitycznej buruazji i w kocu duchowo podporzdkowa buruazji. Jako lider duchowy woskiego liberalizmu Croce przyczyni si potnie do utrwalenia i pogbienia rozziewu midzy kultur klas wyksztaconych i ludem, a tym samym przeszkodzi w powstawaniu nowej kultury proletariackiej. Jego antykatolicyzm i antymarksizm (czy raczej daleko zaawansowany rewizjonizm) szy w parze: pierwszy odpycha inteligentw od chopstwa, drugi - od klasy robotniczej. Ot Gramsci marzy o takim marksizmie, ktry bdzie jak gdyby syntez humanizmu i reformacji; o marksizmie, ktry przezwyciy naturalny prymitywizm kadego wiatopogldu ludowego, ale zachowa charakter masowy, nabywajc zarazem zdolnoci do rozwizywania zoonych problemw kulturalnych. Byaby to kultura, ktra wedug sw Carducciego zsyntetyzowaaby Maksymiliana Robespierre'a i Emanuela Kanta, poli-
247
tyk i filozofi, w wewntrzn jedno dialektyczn, w jedn grup spoeczn, nie tylko francusk czy niemieck, ale europejsk czy wiatow" (tame, str. 197). Powiadajc, e nie mona ludziom odbiera religii, nie dajc im zarazem czego, co zaspokaja te same potrzeby, Cr oce mia racj, ale zarazem przyzna mimowoli, e filozofia idealistyczna tego wanie zadania nie moe speni. Marksizm powinien istotnie zastpi dotychczasowe pogldy na wiat, ale moe to uczyni tylko o tyle, o ile odpowie na te same duchowe zapotrzebowania, ktre utrzymuj przy yciu owe pogldy istniejce, o ile wic bdzie mia tak tre, e lud uzna go za wyraz swoich wasnych dowiadcze. Nasuwa si pytanie, czy idea nowej kultury proletariackiej rni si, w ujciu Gramsciego, od doktryny Lenina, ktry podkrela suebny charakter kultury w stosunku do zada politycznych. Z jednej strony Gramsci widzia w kulturalnej hegemonii, zdobytej czysto ideologicznymi rodkami, uprzedni warunek zdobycia wadzy politycznej, podczas gdy dla Lenina zdobycie wadzy byo spraw techniczn (mona i naley bra wadz tam, gdzie jest to technicznie wykonalne). Z drugiej strony w notach 0 Machiavellim czytamy: Jeli prawd jest, i kady typ pastwa musi przechodzi fazy prymitywizmu ekonomiczno-korporacyjnego, naley wnosi, e tre hegemonii politycznej nowej grupy spoecznej, ktra stworzya nowy typ pastwa, musi by przede wszystkim natury ekonomicznej: chodzi o zreorganizowanie bazy oraz rzeczywistych stosunkw pomidzy ludmi a wiatem ekonomicznym, czyli wiatem produkcji. Elementy nadbudowy musz by bardzo szczupe i zwizane z przewidywaniem 1 walk, ale bd ju zawieray zalki elementw planowych, rozproszone w rnych dziedzinach. Plan kulturalny bdzie mia charakter przede wszystkim negatywny; nastawiony bdzie na krytyk przeszoci, na pogrenie jej w niepamici, na cakowite zniszczenie; wytyczne konstruktywne bd miay na razie charakter bardzo oglnikowych zarysw, tale aby mona je zmienia w kadej chwili, przystosowujc do tworzcej si nowej bazy" (tame, t. 5, wyd. pol. t. 1, str. 644-645). Trudno przypisywa takim zwrotom sens inny ni ten, jaki narzuca si na pierwszy rzut oka: nowe pastwo proletariackie koncentrowa si bdzie, w dziedzinie kultury, na destrukcji odziedziczonych nabytkw, a sprawa nowej kultury musi by odoona w nieokrelon przyszo. Wandalizm kulturalny moe by na tej podstawie atwo uzasadniony. W tej kluczowej sprawie, jak i w wielu innych, noty Gramsciego nie s doprowadzone do adu i spjnoci.
248
6 Organizacja i ruch masowy- Spoeczestwo przyszoci

Nie ulega wtpliwoci jednakowo, e Gramsci, w odrnieniu od Lenina, jest wybitnie wyczulony na spraw rnicy midzy proletariatem jako rzeczywistym podmiotem walki politycznej, i nastpnie budownictwa socjalistycznego, a organizacj polityczn, ktra t walk i budownictwem ma kierowa. Nigdy nie zbywa tych kwestii, jak Lenin, powiedzeniem, e masami kieruj partie, a partiami przywdcy, e tak musi by i e adne problemy w zwizku z tym nie powstaj. Zaley mu na tym, eby polityczny ruch klasy robotniczej by ruchem realnych robotnikw, nie za zawodowych politykw, ubiegajcych si o poparcie klasy. Pod tym wzgldem wiele jego wywodw zbiega si z krytyk Ry Luksemburg. Rozwaania Gramsciego o roli partii i krytyka biurokratycznej teorii partii pojawiaj si najpierw w jego publicystyce z czasw LOrdine Nuovo" i godz przede wszystkim w biurokratyczny i nieorganiczny" charakter przywdztwa politycznego sprawowanego przez niemieck i wosk socjaldemokracj. ...Partia - pisa - identyfikuje si ze wiadomoci historyczn mas ludowych i kieruje ich spontanicznymi, niepowstrzymanymi deniami; kierownictwo to jest bezcielesne, dziaa poprzez miliony wizi duchowych, jest promieniowaniem autorytetu i tylko w kulminacyjnych momentach moe przeksztaci si w efektywny rzd... Partia jest najwysz hierarchi tego niepowstrzymanego ruchu mas, partia sprawuje najbardziej skuteczn z wszelkich dyktatur - t, ktra powstaa na gruncie autorytetu, ktra oznacza wiadome i spontaniczne uznanie autorytetu jako elementu koniecznego do pomylnego wykonania podjtego dziea. Biada, jeli w myl sekciarskich poj o roli partii w rewolucji chce si t hierarchi zmaterializowa, jeeli chce si wtoczy aparat rzdzcy walczcymi masami w mechaniczne formy wadzy bezporedniej, wcisn proces rewolucyjny w ramy formalne partii. Zdoa si wwczas sprowadzi cz ludzi na inne drogi, zdoa si opanowa histori, ale rzeczywisty proces rewolucyjny wymknie si spod kontroli i wpywu partii, ktra stanie si niewiadomie organizmem konserwatywnym" (artyku z 27.12.1919, wyd. pol., t. I., str. 44-346). Partia komunistyczna jest narzdziem i historyczn form procesu wewntrznego wyzwolenia, dziki ktremu robotnik z wykonawcy zmienia si w inicjatora, z masy - w przywdc i przewodnika, przestaje by tylko ramieniem, a staje si mzgiem i wol" (artyku z 4.9.1920; tame, str. 443).
6. Organizacja i ruch masowy. Spoeczestwo przyszoci
249
Liczne wywody Gramsciego na temat dialektycznej jednoci", w ktrej zbiega si ywioowy ruch ze zorganizowanym i planowanym dziaaniem partii nie maj, oczywicie, treci na tyle okrelonej, by ukaday si w wyran teori. Gwna tendencja jest jednak jasna: chodzi o to, by organizacja polityczna bya zalena od realnych aspiracji klasy robotniczej i by nie moga pretendowa do tego, e wypowiada te aspiracje tylko na mocy wasnej wszechwiedzy naukowej", bez wzgldu na to, co empiryczne masy" na ten temat myl. Partia, dla ktrej masy" s tylko obiektem taktycznych zabiegw, nie za rdem inspiracji, skazana jest na to, e zwyrodnieje w klik profesjonalistw i stanie si si reakcyjn. Ujcie to uszczegowione jest w dwch istotnych wtkach, ktre dla Gramsciego s charakterystyczne: po pierwsze w jego rozumieniu rewolucji, po wtre w roli, jak przypisuje radom fabrycznym. Jest widoczne, e rewolucja nie jest dla Gramsciego technicznym zabiegiem przejcia wadzy, ktry organizacja polityczna moe przeprowadzi kiedykolwiek nastrcza si koniunktura. Rewolucja proletariacka wymaga nie tylko koniunktury politycznej, ale take warunkw kulturalnych i technicznych: duchowego wyzwolenia mas robotniczych oraz poziomu rozwoju spoecznego, ktry moe uczyni socjalistyczne przeobraenia skutecznymi. Rewolucja jest proletariacka i komunistyczna - jak pisa w LOrdine Nuovo" - nie przez to, e w jej wyniku obejmuj wadz ludzie, ktrzy si nazywaj komunistami i nie przez to, e likwiduje instytucje dawnego pastwa. Jest proletariacka i komunistyczna wtedy, gdy wyzwala istniejce siy wytwrcze, potguje inicjatyw proletariatu i zdolna jest ustanowi spoeczestwo, ktrego rozwj pokrywa si bdzie z zanikaniem podziau klasowego i obumieraniem instytucji pastwowych. Musi zasta gotowe ju siy, zdolne do przeksztacania aparatu produkcji z narzdzia ucisku w narzdzie wyzwolenia. W tym celu partia komunistyczna musi by parti mas samodzielnie pragncych uwolni si z zalenoci, nie za parti, ktra po jakobisku posuguje si masami. W tej kwestii Gramsci jest z pewnoci komunist, nie za reformist socjaldemokratycznym. Nie wysuwa kwestii dojrzaoci ekonomicznej" w sensie, jaki jej nadawaa ortodoksja II Midzynarodwki, to jest nie twierdzi, e socjalici maj czeka, a siy wytwrcze rozwin si do poziomu, na ktrym klasa robotnicza moe obj wadz rodkami parlamentarnymi. Jest, oczywicie, jak wszyscy marksici, przekonany, e socjalizm wyrasta z konfliktu midzy poziomem techniki a istniejcymi stosunkami produkcyjnymi, ktre dalszy postp techniczny hamuj, e wic
250
rewolucja socjalistyczna moe by skuteczna tylko w warunkach wysoko rozwinitego kapitalizmu; nie stara si jednak tych warunkw bliej okreli i bodaj nie sdzi, aby takie generalne okrelenie byo w ogle moliwe. Nie wierzy take w przejcie wadzy rodkami parlamentarnymi. Uwaa natomiast, e rewolucja polityczna musi by ruchem mas wiadomych swojej woli wyzwolenia i dojrzaych duchowo do kierowania - nie za porednictwem aparatu politycznego, lecz samodzielnie - ca machin produkcji. Dlatego te idea rad robotniczych odgrywa w jego rozwaaniach z epoki LOrdine Nuovo" rol kapitaln. Rady nie mog by zastpione przez partie ani zwizki zawodowe. Stanowi one waciw form organizacji komunistycznego spoeczestwa wytwrcw i gwny organ wyzwolenia proletariatu. Rady nie czyni partii zbyteczn; partia pozostaje narzdziem wychowania komunistycznego i organizatorem. Rady jednak nie tylko zawiaduj procesem produkcyjnym, ale s take waciwym organem dyktatury proletariatu; rady powstajce w spoeczestwie kapitalistycznym s modelem przyszego pastwa proletariackiego, dlatego ich powstanie otwiera now epok w dziejach ludzkoci. Partia nie ma by ich gotow nadbudow" czy instancj kontroln, ale wspdziaa w procesie wyzwalania proletariatu i przypiesza rewolucj. Krtko mwic, Gramsci stoi na stanowisku wadzy rad" dosownie pojtej i wyranie odrnionej od wadzy partii, a wic na stanowisku, ktre Lenin wyoy w Pastwie i rewolucji, ktrego zapar si natychmiast po przewrocie i do ktrego usioway w Rosji przez kilka lat jeszcze powraca - bezskutecznie - opozycyjne prdy w partii bolszewickiej. Podobnie jak wszyscy komunici, Gramsci by przekonany, e parlamentarny system rzdzenia skoczy si i nie moe suy za wzr pastwu przyszoci. Podkrela wszelako, w notach o Machiavellim, e stwierdzi tyle nie oznacza wcale wychwala rzdy biurokratyczne. Naley rozway, czy moliwy jest system przedstawicielski, ktry nie byby ani jednym, ani drugim. W uwagach tych, w przeciwiestwie do artykuw z LOrdine Nuovo", Gramsci nie wydaje si wierzy, e system taki zosta ju wypracowany w postaci rad (noty wizienne o radach nie wspominaj). Co wicej, jeli jego krytyka biurokratycznego centralizmu w latach 1919-1920 wymierzona jest gwnie, jak si wydaje, przeciwko partiom II Midzynarodwki, to rozwaania na ten sam temat w notach wiziennych sformuowane s w sposb oglny i wyranie nasuwaj przypuszczenie, e rwnie ruch komunistyczny w jego istniejcej, leninowskiej postaci
6. Organizacja i ruch masowy. Spoeczestwo przyszoci
251
jest p r z e d m i o t e m ataku. Przewaga centralizmu biurokratycznego w pastwie wskazuje na to, e grupa kierownicza jest nasycona i przeradza si w rodzaj zamknitej kliki, strzegcej swoich ciasnych przywilejw, powcigajcej czy nawet tumicej w zarodku siy, ktre si jej przeciwstawiaj, nawet jeeli te siy s zgodne z podstawowymi interesami czynnikw dominujcych... Chorobliwe przejawy centralizmu biurokratycznego s nastpstwem braku inicjatywy i odpowiedzialnoci u dou, czyli s nastpstwem prymitywizmu politycznego si peryferyjnych, nawet wtedy, gdy siy te s jednorodne z dominujc grup terytorialn" (tame, t. 5, wyd. pol., t. I., str. 599-600). W rozmylaniach o nowoczesnym ksiciu" (a ksi" Machiavellego we wspczesnym wcieleniu to wanie partia polityczna, organizacja woli zbiorowej) wielokrotnie powtarza si krytyka partii totalitarnych, wyrodniejcych w uprzywilejowan kast, dla ktrej ruch masowy i inicjatywa masowa s niebezpieczestwem. Trudno na tej podstawie wyranie osdza, w jakim stopniu Gramsci by wiadom procesu, ktry w Rosji doprowadzi do totalnej wadzy biurokracji partyjnej i unicestwi wszystkie elementy zarwno politycznej, jak przemysowej demokracji. Niemniej krytyka jego ma charakter na tyle generalny i zasadniczy, e trudno wtpi w to, e nie tylko faszyzm, ale take komunizm sowiecki ma na oku. Przyjmuje do wiadomoci, e rzdzca partia wypenia take funkcje policyjne. Zauwaa jednak: Rola policyjna partii moe by zatem postpowa albo wsteczna: jest postpowa, jeeli dy do utrzymania w ryzach prawa si wywaszczonej reakcji oraz podniesienia zacofanych mas na poziom nowego prawodawstwa. Jest reakcyjna, gdy dy do sptania ywych si historii i utrzymania prawodawstwa przeytego, antyhistorycznego, bdcego ju tylko skostnia zewntrzn form... jeeli partia jest postpowa, dziaa demokratycznie (w znaczeniu demokratycznego centralizmu); jeli jest wsteczna, dziaa biurokratycznie (w znaczeniu centralizmu biurokratycznego). W tym drugim wypadku partia jest jedynie organizmem wykonawczym, a nie podejmujcym zbiorowe decyzje; jest organizmem policyjnym w znaczeniu technicznym i okrelanie jej mianem partii politycznej jest jedynie przenoni o charakterze mitologicznym" (tame, str. 524-525). Wzmianka o siach wywaszczonej reakcji" wskazuje wyranie na to, e uwaga ta odnosi si do rzdzcej partii komunistycznej, nie za do partii faszystowskiej. Trudno przy tym wyobrazi sobie, by Gramsci snu swoje uwagi o degeneracji partii komunistycznej majc na myli tylko abstrakcyjn moliwo, nie za realny proces, ktry lepiej czy gorzej by m u znany. Z pewnoci jednak wierzy nadal, e komunizm
252
taki, jak jego zdaniem Marks opisa, jest moliwy, to znaczy, e moliwy jest system rzdzenia, w ktrym masy wytwrcw sprawuj bezporednio wadz nad produkcj i nad yciem politycznym i w ktrym stale obowizuje zdanie Marksa o wychowawcy, ktry take musi by wychowywany. Podobnie jak Sorel, ktrego krytykowa, ale od ktrego wiele take si nauczy, Gramsci sdzi, e spoeczestwo socjalistyczne bdzie jak gdyby rozcigniciem na cao ycia zbiorowego zasad, ktre obowizuj w demokratycznie zorganizowanym zakadzie produkcyjnym; e bdzie to istotnie spoeczestwo wytwrcw, gdzie kierownictwo polityczne i gospodarcze wspieraj si i warunkuj wzajem. Zgodnie z Marksem wierzy, e rozwj socjalistyczny prowadzi bdzie do zaniku rnicy midzy spoeczestwem obywatelskim a pastwem, a raczej do wchonicia drugiego przez pierwsze; e funkcje policyjne pastwa bd obumiera stopniowo i stawa si niepotrzebne. Pod tym wzgldem nie rni si od marksistw wszelkich innych odcieni. Snu rozwaania o szkole przyszoci, ktra, z jednej strony, nie opieraaby si na jezuickim", mechanicznym" systemie zapamitywania gotowych wiadomoci, lecz, z drugiej strony, nie zakadaaby, e nauka moe by form zabawy i e wszystko mona uczyni atwym; szkoa, w ktrej uczniowie zachcani byliby do inicjatywy i samodzielnoci i ktra zarazem peniaby funkcje oglnoksztacce, nastawiona bya na bezinteresown" wiedz, nie za wtaczaa wczenie wychowankw w jednostronn specjalizacj zawodow.
7. Resume
Jeli zestawiamy komunistyczn doktryn Gramsciego z teori Lenina, zauwaamy kilka istotnych odmiennoci, ktre wolno uoy w cao spjn. Po pierwsze, w odrnieniu zarwno od Lenina, jak od materialistw i ewolucjonistw II Midzynarodwki, Gramsci cakowicie odrzuca materializm Engelsowski, ktry interpretuje histori ludzk jako zmodyfikowan kontynuacj historii naturalnej i odrzuca interpretacj poznania jako kopiowania czy odbijania" rzeczywistoci od czowieka niezalenej, przy rozumieniu praktyki jako metody sprawdzania prawdziwoci hipotez. Gramsci stoi na stanowisku gatunkowego subiektywizmu i historycznego relatywizmu: wszelka rzeczywisto, o jakiej z sensem mwi mona, jest skadnikiem ludzkiej historii - wczajc w to rzeczywisto badan przez nauki
7. Resume
253
przyrodnicze; tym samym historia ludzka jest dla czowieka nieprzekraczaln granic wiedzy; nie tylko nie ma praw uniwersalnych przyrody, ktrych historia byaby poszczeglnym przypadkiem, ale przyroda sama wczona jest w dzieje ludzkie, bo tylko w tej relatywizacji jest nam znana. Praktyka ludzka wyznacza przeto sens wszystkich skadnikw wiedzy, std nie ma powodu (w przeciwiestwie do tego, co Lukacs twierdzi) odrnia zasadniczo wiedz przyrodnicz od humanistycznej, gdy nie ma innej wiedzy prcz humanistycznej. Po wtre, wynika std, e wszelkie poznanie jest wyrazem aktualnej historycznej wiadomoci grup spoecznych i e nie mona czyni odrnienia midzy wiedz naukow" i obiektywn", dostpn uczonym a stanem wiadomoci spoecznej, chocia mona odrni mniej i bardziej prymitywne formy wiadomoci. Tym samym - i to jest rnica wzowa - nie ma u Gramsciego teorii socjalizmu naukowego", to znaczy doktryny (przyjtej zarwno przez Kautsky'ego, jak Lenina, jak - w zmodyfikowanej formie - przez Lukacsa), wedle ktrej teoria socjalistyczna musi by dzieem uczonych, produktem pracy intelektualnej, dokonujcej si poza ruchem robotniczym i nastpnie zosta wniesiona z zewntrz do tego ruchu jako jego poprawna" i autentyczna" wiadomo klasowa. Teoria socjalistyczna nie powstaje wprawdzie bez udziau intelektualistw, ktrzy s te niezbdnym skadnikiem ruchu socjalistycznego; jednake teoria ta moe by tylko artykulacj realnie przeytych dowiadcze klasy robotniczej, jeli nie ma si sta doktrynersk igraszk. Wypywa std, po trzecie, inne rozumienie roli partii. Partia, jeli nie chce zwyrodnie w organizm zawodowych politykw walczcych o stanowiska, nie moe uwaa si za naczynie naukowego pogldu na wiat" zdobytego poza empiryczn wiadomoci proletariatu. Nie moe by parti manipulatorw, usiujcych rodkami taktycznymi i demagogi zdoby chwilow przewag i korzystajc z pomylnej koniunktury, zagarn dyktatorsk wadz. cilej - jest to, oczywicie, moliwe, lecz za cen przeobraenia si tej partii w reakcyjn klik uprzywilejowanych. Partia zdolna do wypenienia zada, ktre s zwizane ze zdobyciem wadzy przez proletariat, musi identyfikowa si z realnymi aspiracjami proletariatu i organizowa je lub wyraa" w swojej ideologii. Std, po czwarte, inna interpretacja rewolucji. Rewolucja nie jest aktem technicznym zdobycia wadzy, zamachem stanu, w wyniku ktrego komunistom udaje si narzuci przemoc spoeczestwu. Rewolucja komunistyczna jest procesem masowym, w ktrym masy robotnicze, opierajc si na demo-
254
kratycznym zaufaniu" wszystkich klas pracujcych, przejmuj - jako takie, nie za przez organizm polityczny - kierownictwo gospodarcze i polityczne. Organem tego procesu s (by moe) rady, a celem jego - przeobraenie spoeczestwa w taki sposb, by uzbyteczni wszystkie formy rzdzenia politycznego, uniemoliwi przywrcenie podziau klasowego, doprowadzi do obumarcia pastwa i do jednoci spoeczestwa. Rewolucja w tym sensie nie jest moliwa, jeli nie poprzedza jej znaczny stopie duchowego wyzwolenia klasy robotniczej i przejcie jej z pozycji przedmiotu do pozycji podmiotu i inicjatora. We wszystkich tych punktach, wyranie ze sob zwizanych, idea komunistyczna Gramsciego jest sprzeczna z leninizmem (oprcz idei wadzy rad, ktr Lenin chwilowo przyj, by natychmiast porzuci i ktra jest niezgodna z reszt jego doktryny politycznej, nastawionej na dyktatur partii jako zasobnika naukowego socjalizmu"). Teoria socjalizmu naukowego" i manipulatorskie ujcie partii byy zreszt wsplne leninowskiej i socjaldemokratycznej odmianie marksizmu, z t istotn rnic, e socjaldemokraci zakadali ide demokracji przedstawicielskiej, podczas gdy idea rzdzenia go przemoc naleaa do najwaniejszych zaoe teoretycznych Lenina. Ponadto, socjaldemokraci odkadali na og rewolucj do nieokrelonego momentu, gdy siy produkcyjne osign waciwy poziom i program ten uzasadniali swoim determinizmem historycznym, podczas gdy Lenin nastawia si na zdobycie wadzy zalene wycznie od sprzyjajcych okolicznoci politycznych. Gramsci nie wierzy w determinizm historyczny ani w prawa dziejowe", ktrych wola ludzka miaaby by narzdziem, ale odrzuca take blankistowskie czy jakobiskie ujcie przewrotu politycznego jako technicznego zabiegu. Zakada, e wola ludzka nie jest wyznaczona przez adne koniecznoci dziejowe, lecz nie zakada, oczywicie, e nie jest ona w ogle niczym ograniczona. Sprawa rewolucji socjalistycznej bya dla spraw woli, ale woli mas, ktre chc by rzeczywistymi organizatorami produkcji i nie przelewaj tych praw na penomocnikw, pretendujcych do roli przywdczej na mocy swojej wiedzy naukowej. W tym sensie Gramsci by wic komunist, nie za socjaldemokrat, e odrzuca moliwo dojcia do wadzy drog parlamentarn i odrzuca system parlamentarny dla spoeczestwa socjalistycznego (nie odrzucajc, podobnie jak Lenin, udziau w walce parlamentarnej w okrelonych sytuacjach); przewidywa take proces radykalnego wywaszczenia buruazji, kolektywizacji wszystkich rodkw produkcji i przysze zniesienie pastwa; przewidywa spoeczestwo doskonaej jednoci. Jednake by to komu-
7. Resume
255
nizm zarwno pod wzgldem filozoficznym, jak politycznym rny od leninowskiego, chocia zapewne nie cakiem wiadom tej rnicy Wolno powiedzie, e Gramsci stworzy ideologiczny zalek alternatywnego komunizmu; komunizm ten nigdy nie istnia ani jako ruch polityczny, ani jako pastwo. Widoczne jest zatem, dlaczego rne tendencje humanistyczne" czy demokratyczne", czy te rnego rodzaju rewizjonistyczne idee w ruchu komunistycznym chtnie szukay u Gramsciego natchnienia. Orodkowym miejscem krytyki wewntrznej w ruchu komunistycznym jest wszake kwestia rzdzcych biurokracji socjalistycznych, ktre uzurpuj sobie prawo do wadzy rodkami przemocy na tej zasadzie, i s jakoby wcieleniami prawdziwych" de i aspiracji klasy robotniczej, a s takimi nie z tej racji, e klasa robotnicza je za takie uznaa w drodze demokratycznego wyboru, lecz z tej, e maj w swej dyspozycji nieomyln teori naukow. Krytyka idei socjalizmu naukowego" w tym wanie wariancie, w ktrym socjalizm naukowy sprowadza si do samogloryfikacji rzdzcych biurokracji socjalistycznych, zbiega si bardzo wyranie ze stanowiskiem Gramsciego, std powodzenie, jakim cieszyy si jego pisma w rodowiskach komunistycznych rewizjonistw. Czy ten wariant komunizmu jest wykonalny tak samo, jak leninowski (ktry ponad wtpliwo okaza si wykonalny), jest innym pytaniem, ktre wypadnie pniej rozway.
R O Z D Z I A VII
Georg Lukacs - rozum na subie dogmatu
Posta Lukacsa i jego rola w dziejach marksizmu s i zapewne dugo bd przedmiotem sporw. Panuje zgoda co do tego, e by on, w epoce ortodoksji stalinowskiej, najwybitniejszym umysem filozoficznym. Mona zapewne powiedzie wicej: by jedynym filozofem marksistowskim tych czasw; jedynym, ktry wypowiada zaoenia Leninowskiej doktryny w jzyku filozoficznym, odziedziczonym z tradycji niemieckiej filozofii i, w odrnieniu od typowych, prymitywnych filozofw marksistowskich tych czasw, pisa w sposb strawny dla zachodnioeuropejskiej inteligencji, a przynajmniej jej czci. Nie ma natomiast zgody co do tego, czy Lukacs by istotnie filozofem stalinizmu, intelektualnym eksponentem systemu, czy te raczej jak chc niektrzy i jak on sam pniej wielekro sugerowa, rodzajem konia trojaskiego, ktry pod pozorami prawowiernego komunisty stalinowskiej obediencji przemyca si stara autentyczny", niestalinowski marksizm. Kwestia ta istotnie obfituje w komplikacje. Lukacs przystpi do partii komunistycznej stosunkowo pno i raczej nieoczekiwanie; by wtedy 33-letnim intelektualist i mia za sob znaczn ilo publikacji, ktre z marksizmem nic nie miay wsplnego (chocia krytycy, jak to zwykle bywa, staraj si wykry cigo w jego ewolucji umysowej). W cigu swego 86-letniego ywota towarzyszy komunizmowi w rnych perypetiach i przemianach politycznych i ideologicznych. By wielokrotnie potpiany i atakowany przez ortodoksj stalinowsk i wielokrotnie podporzdkowywa si partyjnej dyscyplinie ; odwoujc swoje wczeniejsze opinie, aby pniej, w pomylniejszej koniunkturze, odwoywa lub agodzi te odwoania. Mamy w rezultacie, w jego tekstach, liczne palinodie i rewo-
VII. Georg Lukacs - rozum na subie dogmatu
257
kacje, a take palinodie rewokowane oraz liczne interpretacje wsteczne wczeniejszych pism (w przedmowach lub posowiach, jakie pisa w latach 60-tych do wznowie swoich dawnych ksiek). Od pocztku swojej marksistowskiej kariery a po koniec ywota Lukacs deklarowa wierno Leninowi i leninizmowi i pytanie o to, czy i do jakiego stopnia by on filozofem stalinizmu" zaley po czci od odpowiedzi na pytanie oglniejsze, odnoszce si do stosunku midzy leninizmem i stalinizmem. Cytaty z pism Stalina i panegiryczne zwroty na jego cze, ktre spotykamy w pismach Lukacsa (zreszt znacznie mniej czste ni w przecitnej produkcji ideologicznej tych czasw), nie mog by rozstrzygajcym argumentem, gdy przez wiele lat nazwisko wodza i peany sawice jego mdro zdobiy niemal wszystkie teksty wydawane drukiem w Zwizku Radzieckim czy jego przylegociach, nie wyczajc podrcznikw fizyki i ksiek kucharskich; mona jednak byo odrni prawdziwie stalinowsk produkcj od ksiek, ktre zawieray tylko wymuszone hody (nie byo, w rzeczy samej, stalinowskiej fizyki"). Z drugiej strony, zapewnienia samego Lukacsa z pniejszych czasw, sugerujce, i by on permanentnym krytykiem stalinizmu, a tylko z dobrze pojtych wzgldw taktycznych poddawa si jego nakazom, nie mog by take przyjte bez zastrzee, jako e ten, kto myl tylko si sprzeciwia, lecz sowem publicznym pochwala, nie sprzeciwia si w ogle, ale tylko pochwala. Rozstrzygajca moe by zatem jedynie tre Lukacsowskich pism i polityczny sens jego wystpie w rnych czasach. Znaczn wikszo ogromnej produkcji pimienniczej Lukacsa zajmuj dziea estetyczne i krytyczno-literackie. Byoby jednak niewaciwe powiedzie, e by on przede wszystkim" estetykiem i krytykiem literackim, a dopiero w drugim rzdzie filozofem. Zgodnie bowiem z wasnym pojmowaniem marksizmu, Lukacs wszystkie kwestie, ktrymi si zajmowa, choby najbardziej szczegowe, stara si zawsze odnosi do Totalitdt, do caoci wielkich procesw spoecznych i do caej - zarwno przeszej, jak przyszej - historii ludzkoci. Zdaniem jego, ten wanie sposb mylenia wyrnia swoicie zarwno marksizm, jak heglizm. Dlatego te by on filozofem we wszystkich kwestiach, jakie porusza. Przywyko si rozwaa dzieo Lukacsa gwnie w kontekcie midzynarodowego marksizmu lub w kontekcie filozofii niemieckiej; znaczn wikszo swych dzie pisa po niemiecku i znaczna ich cz jest powicona historii niemieckiej kultury. W ostatnich latach wszelako coraz czciej pojawiaj si gosy zwracajce uwag na specyficznie wgierskie zaplecze
258
VII. Georg Lukacs - rozum na subie dogmatu 258
jego filozofii lub przynajmniej na du rol, jak wgierska tradycja kulturalna odegraa w jego rozwoju. Niemniej gdy rozwaamy jego dziea jako skadnik historii marksizmu, niemiecko Lukacsa jest wyrana; niewtpliwie te jzyk, literatura i filozofia Niemiec byy mu znane o wiele lepiej ni kultura jakiegokolwiek innego kraju poza rodzinnymi Wgrami, w ktrych spdzi swoj modo i staro.
1. ycie i rozwj umysowy. Wczesne pisma

Gyorgy (Georg) Lukacs (1885-1971) urodzi si w Budapeszcie w ydowskiej rodzinie buruazyjnej (ojciec jego by bankierem). W rodzinnym miecie ukoczy gimnazjum i studia uniwersyteckie (1906). Jako ucze i student uczestniczy w kkach socjalistycznych, ktrym patronowa wgierski lewicowy socjaldemokrata Ervin Szab (1877-1918). Szab nie by ortodoksem marksistowskim, lecz raczej teoretykiem anarchosyndykalizmu i gwnie dziki jego porednictwu Lukacs przez czas pewien dosta si pod wpywy ideowe Sorela. Od wczesnej modoci Lukacs wszed w pole przycigania modernistycznej, antypozytywistycznej kultury, charakterystycznej dla przeomu stulecia; poszukiwa globalnego, wszech wyjaniajcego pogldu na wiat, ktry nie zadowalaby si pozytywistyczn i empirystyczn wstrzemiliwoci, ale potrafi zarazem przeciwstawi si konserwatywnej tradycji chrzecijaskiej i nacjonalistycznej. By, sowem, poszukiwaczem metafizyki, jak mnstwo jego rwienikw we wszystkich krajach Europy. W tym duchu take wspdziaa w pracy towarzystwa teatralnego, ktre usiowao wprowadzi na scen wgiersk nowoczesny dramat z filozoficznymi aspiracjami: Ibsena, Hauptmanna, Strindberga. Mimo kopotw i szykan towarzystwo to pracowao przez cztery lata (19041908). W roku 1906, a potem w 1909-1910 Lukacs kontynuowa studia w Berlinie, gdzie midzy innymi sucha wykadw Simmla. Kantyzm panowa wwczas na uniwersytetach niemieckich i byo rzecz bardziej ni naturaln, e modzi filozofowie dostawali si pod jego wpywy. Lukacsa pocigay te wersje kantyzmu, ktre skoncentrowane byy na kwestiach filozofii historii i metodologii nauk spoecznych oraz usioway wykroczy poza krytyczny" (w kantowskim sensie) punkt widzenia, to jest nie zakaday, e teoria poznania musi logicznie wyprzedza wszelkie kwestie metafizyczne (w prymat teorii poznania, w rzeczy samej, przesdza u Kanta, e kwestie rdzennie metafizyczne oka si nierozstrzygalne lub le posta-
259
wion). W czasie nastpnego pobytu w Niemczech, od 1913 roku, Lukacs studiowa w Heidelbergu, gdzie sucha midzy innymi wykadw Rickerta i Windelbanda, pozna Maxa Webera, Stefana George'a, Emila Laska i Ernesta Blocha. Od 1906 roku pisywa take artykuy w kilku pismach literackich wgierskich. Cz z tych artykuw zoya si na pierwsz jego ksik wydan w 1910 roku po wgiersku, a w 1911 po niemiecku pod tytuem Die Seele and die Formen. Ksika ta, podobnie jak inne, wczesne rozprawy Lukacsa, jest rodzajem filozofujcego eseju na tematy literackie. Goldmann dopatruje si w niej kantyzmu tragicznego" zabarwionego fenomenologicznie; pojcie formy" odpowiada, jego zdaniem, pojciu struktury znaczcej" u fenomenologw, przy czym jednak ma to by strukturalizm statyczny", to znaczny poszukiwanie sensu, z ktrego wycza si programowo kwestie genezy i przemian historycznych. Lukacs, w rzeczy samej, traktowa kae dzieo literackie jako prb nadawania formy wasnemu poczuciu ycia czy te duszy". Denie do ujcia wasnej duszy w form jest naturalne i nieuchronne, ale forma jest jednoczenie rezygnacj, ograniczeniem treci, ktra szuka sobie wyrazu. Wydaje si, jakby w samym deniu do ujarzmienia duszy przez form, czyli w samej twrczoci artystycznej, odsaniaa si zasadnicza niezdolno ludzkiego ducha do stworzenia prawdziwej syntezy tego, co wewntrzne" i co zewntrzne", subiektywnoci i jej wyrazu. Lukacs opiera si caej kulturze artystycznej, ktra chce tylko opisywa przypadkowo ycia i rezygnuje z poszukiwania istoty"; odpycha go wic zarwno naturalizm, jak impresjonizm. Jednoczenie zdaje si zakada, e poszukiwanie istoty i sensu ujawnia nieprzezwyciony tragizm ycia, zaleno losu jednostkowego od niewidzialnych i niezrozumiaych potg, ktrych sia eksploduje w nierozwizalnych konfliktach. Jest jak najdalszy od estetyzmu", jeli rozumie przez to wiar w zupen autonomi formy w stosunku do genezy dziea; formy s sposobami nadawania jednoci wiatu, ale tam, gdzie ycie duchowe samo jest ndzne i chaotyczne, doskonao formy nie moe m u przywrci wartoci. Zdaniem Lukacsa, wspczesna kultura artystyczna bd usiuje szuka formy abstrakcyjnej", to jest naladowa doskonao form dawnych, w ktrych nowe treci nie dadz si pomieci, bd prbuje odrzuci form w ogle; w obu usiowaniach wyraa si wszake nie kryzys formy samej, ale sabo ycia", ktre si w sztuce wyraa, jego nieautentyzm. W Theorie des Romans, pisanej w Heidelbergu w latach 1914-1915 i wydanej w 1916 roku w pimie Zeitschrift fur Aesthetik und allgemeine
260
Kunstwissenschaft" (w postaci ksikowej w 1920) Lukacs, jak si wydaje, przezwyciy do pewnego stopnia swj pesymizm i fatalizm. Kiedy mia wspomnie o tej ksice w latach 50-tych, uzna j za reakcyjn pod wszystkimi wzgldami, idealistyczn, mistyczn itd. Dzisiaj jednak tekst ten uchodzi za jedno z waniejszych jego osigni. Nowsze rozprawy o Lukacsu (Lee Congdon) zwracaj uwag na ogromn rol, jak w latach pierwszej wojny odegray w rozwoju Lukacsa lektury Dostojewskiego i Kierkegaarda. Lukacs sdzi w tym czasie, e powie jako gatunek literacki jest wyrazem wiata, w ktrym stosunki midzy osobnikami ludzkimi przybray posta uporednion przez instytucje i formy spoeczne (zreifikowan", jakby pniej powiedzia). Samo istnienie powieci jest jakby wiadectwem choroby kultury, niezdolnoci ludzi do osignicia komunikacji nieuporednionej; wielko Dostojewskiego polega na tym, e zdoa on ukaza stosunki midzy ludmi niewyznaczone przez spoeczne czy klasowe okolicznoci (i w tym sensie - paradoksalny wniosek - dziea jego nie s powieciami). W samej problematyce utopii" Dostojewskiego mona zapewne dopatrywa si antycypacji pyta, ktre miay potem zaprzta Lukacsa w jego marksistowskich dzieach: pyta o moliwo spoeczestwa, ktre, stosownie do romantycznej wizji Marksa, zniesie wszystkie spoeczne, instytucjonalne przegrody w stosunkach midzyludzkich i w ktrym ludzie obcowa bd ze sob jako osobniki, nie za jako reprezentanci anonimowych potg. Jednake w Teorii powieci marksizm jest jeszcze nieobecny. Widoczne s natomiast wpywy Diltheya i Hegla; Lukacs rozwaa formy literackie jako wyraz kadorazowo innych caoci historycznych, ktre poprzez twrczo artystyczn poszukuj wasnej samowiedzy Sztuka zatem - zgodnie z Heglowsk historiozofi - jest dziedzin obiektywizacji ducha epoki" i jej sens nie moe by zredukowany do formy"; z drugiej strony, jest ona dziedzin autonomiczn i nie da si podcign pod inne, na przykad filozoficzne lub naukowe wysiki. Mylne s zatem zarwno intelektualistyczne interpretacje twrczoci artystycznej, jak te romantyczna wiara w uprzywilejowan pozycj sztuki w tworzeniu uniwersalnej syntezy wiata ludzkiego. Pisma Lukacsa z jego ostatnich przedmarksistowskich" lat ukazuj, e by on, rwnie w swoich dociekaniach estetycznych, pochonity nade wszystko kwestiami etycznymi: sprzecznoci midzy decyzjami jednostek a wynikami ich czynw, konfliktem midzy potrzeb ekspresji a zamykajc" funkcj ekspresji, konfliktem midzy potrzeb komunikacji bezporedniej a formami spoecznymi, ktre t komunikacj uniemoliwiaj.
261
W latach wojny, oprcz rozprawy o Dostojewskim, ktrej nie doprowadzi do koca, Lukacs pisa (take nieukoczon) rozpraw o Kierkegaardzie jako krytyku Hegla. Wspomniany ju badacz (Congdon) wykazuje, e sama konwersja komunistyczna Lukacsa moe by wyjaniona sytuacj, ktr on sam interpretowa, jako Kierkegaardowskie albo-albo": sytuacj, w ktrej nie byo moliwej syntezy midzy rnymi wartociami, by natomiast przymus wyboru w obliczu walki. Po powrocie do Budapesztu w 1915 roku Lukacs by jednym z inspiratorw kka intelektualnego, a potem wolnej szkoy publicznej, gdzie modzi intelektualici, szukajcy filozoficznych i moralnych rozwiza dla wiata poncego w chaosie wojny i nieszczcia, prbowali artykuowa swoje rozpacze i swoje nadzieje. W rodowisku tym, obok Lukacsa, byo wielu ludzi, ktrzy mieli z czasem zdoby wybitne nazwiska w rnych dziedzinach kultury: Karl Mannheim, Zoltan Kodaly, Arnold Hauser, Bela Bartok, Michael Polanyi. Byo to towarzystwo orientacji oglnie lewicowej, lecz nie tego rodzaju, ktra mogaby prowadzi do bolszewizmu. Tote wstpienie Lukacsa do partii komunistycznej natychmiast po jej zaoeniu, w kocu 1918 roku, byo dla jego przyjaci zaskoczeniem, tym bardziej e na kilka dni przedtem ogosi on artyku, w ktrym odmawia bolszewizmowi jakichkolwiek racjonalnych podstaw do wiary, i przysze bezkonfliktowe spoeczestwo mogoby powsta jako owoc dyktatury i terroru. Prawdopodobnie jednak wierzy - jak wielu tych, ktrzy nawrcili si na komunizm w wyniku dowiadcze wojennych i upadku II Midzynarodwki - e bolszewizm jest jedyn realn moliwoci, jaka pozostaje, jeli nie chce si czynnie lub biernie akceptowa wiata, ktry doprowadzi do okropnoci wojennych i grozi ruin cywilizacji. Od tej chwili jednak Lukacs przyj komunizm w sposb globalny i bez zastrzee - jako rozwizanie moralne, intelektualne i polityczne. Do koca ycia, mimo rnych przygd filozoficznych, identyfikowa si cakowicie z ruchem komunistycznym. Uwierzy, e marksizm jest ostatecznym rozwizaniem zagadki historii i e komunizm gwarantuje czowiekowi ostateczne pojednanie wszystkich jego si i wyzwolenie wszystkich jego moliwoci; e konflikt midzy jednostk i spoeczestwem, midzy jednostk i jednostk, midzy przypadkowoci egzystencji i istot", midzy moralnoci i prawem, zosta zasadniczo pokonany i pozostaje tylko wczy si praktycznie w fal dziejow, ktra ow syntez ostateczn niechybnie obiecuje.
262

* * *
Przez jaki czas nadzieje Lukacsa na rych europejsk rewolucj komunistyczn zdaway si potwierdza. W kilka miesicy po przewrocie demokratycznym, na Wgrzech powstaa republika sowiecka, ktra trwaa od koca marca do koca lipca 1919 roku. Przywdc komunistw wgierskich by Bela Kun (w przyszoci zamczony w sowieckim wizieniu, jedna z wielu ofiar stalinowskiego terroru). Lukacs przez te cztery miesice uczestniczy w rzdach jako zastpca ludowego komisarza owiaty (zwierzchnikiem jego by Zsigmond Kunfi, socjaldemokrata i teoretyk bliski austriackiej szkole marksistowskiej). Po upadku krtkotrwaej dyktatury komunistycznej rozpocz si okres krwawych i masowych represji. Wikszo przywdcw komunistycznych zdoaa jednak zbiec za granic. Lukacs, po kilku tygodniach pracy podziemnej w Budapeszcie, przedosta si do Wiednia, gdzie zosta na krtko aresztowany; grozia mu ekstradycja na Wgry, ktrej jednak przeszkodzi, midzy innymi protest grupy pisarzy (wrd nich Tomasza i Henryka Mannw). Od tej pory rozpocz Lukacs ycie emigranta politycznego, wypenione po czci prac teoretyczn i propagandow, po czci nigdy nieustajcymi ktniami w rodowisku komunistycznych uchodcw wgierskich. Ktnie te nie miay praktycznie znaczenia dla sytuacji na Wgrzech, jednake, jak to zwyczajnie bywa, rozpalay do biaoci grupk wygnacw, snujcych plany przyszej rewolucji. Lukacs nalea w tym czasie do tak zwanej lewicy komunistycznej i tak te reputacj miao redagowane przeze w latach 1920-1921 pismo Kommunismus"; jego antyparlamentarne stanowisko spotkao si raz z krytyk Lenina. W latach 1919-1922 Lukacs napisa pewn ilo rozpraw teoretycznych, ktre zoyy si na ksik, wydan w 1923 roku pod tytuem Geschichte und Klassenbewusstsein. Ksika ta uchodzi za opus magnum Lukacsa, mimo e on sam wielokrotnie zapewnia, e w kilku przynajmniej punktach porzuci zawarte w niej teorie. Nie ulega w kadym razie wtpliwoci, e ze wszystkich dzie Lukacsa to wanie wywoao najwicej polemik i zostawio najgbsze lady na ruchu marksistowskim. W dziele tym Lukacs nie tylko stara si odsoni donioso Heglowskich rde marksizmu, ale przedstawi wasn, oryginaln interpretacj caego filozoficznego dziea Marksa, przyjmujc kategori Totalitat za fundament marksistowskiej dialektyki. Zamiarem jego byo wykaza, e najwaniejsze spory filozoficzne, jakie toczyy si midzy marksistami II Midzynarodwki, prowadzone byy
263
ze stanowisk zasadniczo obcych idei Marksa, w szczeglnoci, e dotychczasowa ortodoksja cakowicie porzucia rdze dialektyki materialistycznej, mianowicie teori oddziaywa wzajemnych przedmiotu i podmiotu historii w ruchu ku jednoci. Ksika wymierzona bya w znacznej czci przeciwko dominujcym w II Midzynarodwce ewolucj oni stycznym lub pozytywistycznym interpretacjom marksizmu i miaa niejako stworzy filozoficzny fundament dla rewolucyjnej, Leninowskiej teorii socjalizmu i partii. Jednake Lukacs w dwch punktach sprzeniewierzy si wyranie Leninowskiej doktrynie: zakwestionowa Engelsowski pomys dialektyki przyrody jako zasadniczo sprzeczny z sam natur dialektyki oraz zakwestionowa teori odbicia", ktr Lenin uzna za specyficznie marksistowskie stanowisko w epistemologii. Nie byo przeto niczym niespodziewanym, e ksika, w epoce ideologicznej dogmatyzacji komunizmu, staa si przedmiotem ostrych atakw i to w formie najbardziej oficjalnej, jak mona byo pomyle, mianowicie na forum III Midzynarodwki. Na pitym kongresie Kominternu w Moskwie, w lipcu 1924 roku, Zinowiew, wczesny przewodniczcy egzekutywy, zaatakowa dzieo Lukacsa jako szkodliw, rewizjonistyczn napa na marksizm, w czym popar go Bucharin; obok Lukacsa przedmiotem ataku w tej samej mowie Zinowiewa by Antonio Graziadei, ktry na krtko przedtem ogosi ksik zawierajc krytyk Marksowskiej teorii wartoci, a take Karl Korsch. Napa Zinowiewa bya oglnikowym tylko potpieniem, bez adnych rzeczowych racji; wtpi zreszt naley, czy Zinowiew czyta w ogle ksik. Nieco lepiej u g r u n t o w a n e napaci posypay si jednak rycho ze strony filozofw: atakowali Lukacsa midzy innymi A. M. Deborin, N. Lupol i L. Rudas. Nie wiadomo nic o tym, by Lukacs zoy jakkolwiek samokrytyk swoich bdw bezporednio po tych atakach. Uczyni to jednak pniej, w 1933 roku i powtarza kilkakrotnie w pniejszych pismach, e uwaa Geschichte und Klassenbewusstsein za rzecz bdn i reakcyjn - przynajmniej w odniesieniu do dwch wspomnianych punktw. W annaach ruchu komunistycznego ksika tedy popada cakowicie w zapomnienie i odkryta zostaa ponownie dopiero w epoce postalinowskiej. Jednake niemieccy marksici niekomunici doznali na sobie jej wpywu. W tej chwili rozpowszechniony jest pogld, e, niezalenie od pniejszych rewokacji autora, ksika ta jest jednym z najwaniejszych dokumentw teoretycznych w dziejach marksizmu. Z tego samego okresu teoretycznej aktywnoci Lukacsa naley wymieni artyku Taktyka i etyka, ogoszony po wgiersku w 1919 roku, rozprawy
264
0 Lassalle'u (1925), i o Mojeszu Hessie (1926) w Archiv fur Geschichte des Sozialismus und der Arbeiterbewegung", pierwszy w zwizku z edycj listw Lassalle'a, drugi w zwizku z wznowieniem pism Hessa i jego biografi ogoszon przez Theodora Zlocistiego. W 1924 roku wysza niewielka ksika Lukacsa o Leninie, napisana bezporednio po mierci wodza (Lenin, Studie iiber den Zusammenhang seiner Gedanken). Wszystkie te rozprawy podejmuj problematyk podobn, co Geschichte und Klassenbewusstsein - kwesti marksistowskiego ujcia historii jako caoci, w ktrym to ujciu przezwycione zostaj tradycyjne dylematy powinnoci i bytu, koniecznoci i wolnoci. W 1925 roku ukazaa si take krytyczna recenzja Lukacsa z podrcznika materializmu historycznego Bucharina. Do 1928 roku Lukacs czynny by w walkach frakcyjnych toczcych si wrd wgierskich komunistw i w tyme roku sporzdzi dokument, ktry wykada stanowisko frakcji i mia by przedstawiony na najbliszym zjedzie partii. Dokument ten, znany pod nazw tezy Bluma" (Blum - pseudonim Lukacsa), zosta surowo potpiony przez frakcj wikszoci kierowan przez Bel Kuna, a nastpnie przez egzekutyw Kominternu w licie otwartym do komunistw wgierskich. Tezy Bluma" (ogoszone drukiem po raz pierwszy, zreszt ze skrtami, w 1956) przytaczane s dzi nieraz jako dowd, e Lukacs konsekwentnie w cigu okresu stalinowskiego by wrogiem tego, co pniej zwyko si agodnie nazywa sekciarstwem" i e proponowa co w rodzaju polityki frontu ludowego, jak Komintern mia pniej wysun, na ostatnim swoim kongresie, po porakach pierwszej poowy lat 30-tych. W rzeczywistoci opozycja Lukacsa w stosunku do wczesnego kursu Beli Kuna bya nader ograniczona. Lukacs nie tylko nie proponowa jednoci dziaania z socjaldemokracj przeciwko w c z e s n e m u reymowi na Wgrzech, ale wyranie stwierdza, e socjaldemokracja wrasta w faszyzm" 1 nie moe by w ogle traktowana jako demokratyczna opozycja antyfaszystowska; bra wic na swoje konto haso socjalfaszyzmu", ktre naleao do najbardziej niewiarygodnych przejaww komunistycznej paranoi na przeomie lat 20-tych i 30-tych. W zgodzie take z hasami nowego etapu zapewnia Lukacs, e aktualny front walki nie przebiega wedle kryterium demokracja-faszyzm, lecz e hasem jest klasa przeciwko klasie". Natomiast - i to bya ko niezgody - Lukacs proponowa haso demokratycznej dyktatury", ktr proletariat miaby sprawowa wraz z chopstwem i ktra byaby etapem przejciowym ku dyktaturze proletariatu; zastrzega si, e nie ma mowy ani o wspdziaaniu z buruazj w dziele
265
odbudowy demokracji, ani z socjaldemokratami, ktrzy s gwn ostoj faszyzmu. Prbowa zatem przenie na Wgry pewne hasa przedrewolucyjne Lenina. Komintern natomiast sta na stanowisku, e naley nastawia si na bezporednie przejcie do dyktatury proletariatu, czyli do monopolistycznej wadzy k o m u n i s t w i z tej racji napitnowa tezy Bluma" jako przejaw likwidatorstwa". Caa ta ktnia nie miaa najmniejszego znaczenia dla wczesnej lub przyszej historii Wgier; z tego punktu widzenia byo obojtne, jakie hasa wymyli grupa bezsilnych emigrantw. Niemniej w wyniku sporu Lukacs, ktry spiesznie zoy odpowiedni samokrytyk i dziki temu unikn wydalenia z partii, zosta zmuszony do usunicia si z czynnej aktywnoci politycznej i skupi si cakowicie na pracy naukowej. Przez cae lata 30-te i a do koca drugiej wojny wiatowej Lukacs publikowa bardzo niewiele. W roku 1930 i 1931 przebywa jaki czas w Moskwie, gdzie pracowa w Instytucie Marksa-Engelsa-Lenina i zapozna si midzy innymi z niepublikowanymi jeszcze wczesnymi rkopisami Marksa. Wrciwszy do Berlina, ogosi kilka artykuw w pimie Die Linkskurve", wrd nich wan rozpraw o partyjnoci literatury pod tytuem Tendertz oder Parteilichkeit? (1932). Po dojciu Hitlera do wadzy przenis si do Zwizku Radzieckiego, gdzie mieszka do koca wojny, pracujc w Instytucie Filozofii Akademii Nauk w Moskwie. Intensywne studia, jakie w tym czasie prowadzi, owocoway w ogromnej iloci ksiek ogoszonych po wojnie. Naley tu, ukoczone jeszcze przed wojn, lecz wydane dopiero w 1948 roku dzieo o Heglu (Der Jung Hegel), ksika o Goethem (Goethe und seine Zeit, 1947), ksika o problemach realizmu w literaturze (Essays iiber Realismus, 1948), studia nad literatur rosyjsk (Der russische Realismus in der Weltliteratur, 1949), nad Mannem (Thomas Mann, 1949), nad realistami niemieckimi (Deutsche Realisten des 19 Jahrhunderts, 1951), i francuskimi (Balzac und der franzosische Realismus, 1952), krytyka egzystencjalizmu (Existentialisme ou Marxisme?f 1948), historia niemieckiej filozofii irracjonalistycznej jako rda ideologii nazistowskiej (Zerstorung der Vernunft, 1954), rozprawa o powieci historycznej (Der historische Roman, 1955). Przez cay ten czas pozycja Lukacsa jako ideologa komunistycznego i marksisty bya dwuznaczna. By niezmiennie czonkiem partii i stara si zachowa nienagann wierno kademu nowemu etapowi walki ideologicznej". Niemniej od 1949 roku, kiedy to rozpocz si nowy okres usztywnienia politycznego" stalinizmu, a represje przybray na sile we wszystkich krajach demokracji ludowej, rozpoczy si na niego ataki, ktrymi kiero-
266
wa nade wszystko J. Revai, wczesny dyktator kulturalny Wgier. Lukacs znowu podda si wyrokom partyjnym i ogosi samokrytyk. Ksiki jego, ogaszane w wikszoci po niemiecku w NRD, ukazyway si nadal, lecz miay w rodowiskach partyjnych reputacj dzie nieco podejrzanych, niestuprocentowo marksistowskich i nadmiernie liberalnych". Nowy okres rozpocz si w yciu Lukacsa w 1956 roku, w epoce gwatownych wstrzsw tak zwanej destalinizacji, ktra przybraa na sile po XX zjedzie KPZR i sawnym referacie Chruszczowa o bdach" Stalina. Lukacs na Wgrzech nalea do grupy krytykujcej wypaczenia" stalinowskiej epoki i uczestniczy w klubie Petfiego, ktry odegra w 1956 roku znaczn rol w ideologicznym przygotowaniu rewolucji wgierskiej. Kierowa swoje krytyki gwnie przeciwko ideologicznemu dogmatyzmowi" i prymitywnemu pojmowaniu spraw literatury i filozofii w stalinowskiej epoce. Kiedy ruch antystalinowski na Wgrzech osign swoje apogeum i kiedy, w padzierniku 1956 roku, uformowa si rzd Imre Nagy'ego, Lukacs przez kilka dni piastowa funkcj ministra kultury i zosta dokooptowany do Komitetu Centralnego partii. Po inwazji sowieckiej na Wgrzech deportowano go razem z wszystkimi liderami nowej ekipy rzdzcej i wywieziono do Rumunii. Prawie wszyscy przywdcy wgierskiej rewolucji zostali wymordowani przez wadze sowieckie; Lukacs, jeden z niewielu ocalaych, powrci do Budapesztu wiosn 1957 roku. Pojawiy si rycho nowe ataki, w ktrych celowa ucze Lukacsa J. Szigeti. Lukacs chcia ponownie wstpi do partii, zadano jednak od niego, jako warunku przyjcia, ponownej samokrytyki, ktrej tym razem nie chcia skada (podobno jednak zosta w kocu przyjty do partii bez samokrytyki w 1967). Pewne jest w kadym razie, e do koca ycia zachowa wiar, i socjalizm, zapocztkowany w Rosji i kontynuowany w Europie Wschodniej zdoa uwolni si od dziedzictwa wypacze" stalinowskich i powrci na drog prawdziwego" marksizmu. W jednym ze swoich wywiadw owiadczy, e najgorszy socjalizm jest lepszy ni najlepszy kapitalizm. W politycznych swoich wypowiedziach popiera bez zastrzee polityk sowieck z jej hasem koegzystencji i wystpowa przeciwko dogmatyzmowi" chiskiemu. Pracowa gwnie nad fundamentalnym dzieem o estetyce marksistowskiej. W roku 1957 wysza rozprawa Ueber die Besonderheit ais Kategorie der Aesthetik, a w roku 1963 dwutomowa Die Eigenart des Aesthetischen. Zagodzenie presji kulturalnej na Wgrzech w latach 60-tych umoliwio mu stosunkowo dogodne warunki pracy i publikacji. W 1965 roku ukazaa si w Niemczech (zachodnich) ksiga pamitkowa powicona jego 80-leciu.
2. Cao i cz. Krytyka empiryzmu
267
Obok estetyki, Lukacs przystpi take do pisania podstawowego wykadu doktryny markistowskiej. Dzieo to, prawie zakoczone, ukazao si pomiertnie pod tytuem Zur Ontotogie des gesellschaftlichen Seins w ramach penej edycji dzie, ogoszonej w 14 tomach przez wydawnictwo Luchterhand. Lukacs zmar w Budapeszcie. W latach 60-tych zainteresowanie jego twrczoci szybko wzrastao, jak mona sdzi z iloci artykuw, ksiek i dyskusji wtedy ogoszonych, a take licznych przekadw i wznowie jego pism. Ataki ze stanowiska stalinowskiego praktycznie si skoczyy; pojawia si natomiast pewna ilo krytyk atakujcych Lukacsa jako pisarza i ideologa stalinizmu (Deutscher, Adorno, Lichtheim). Przedmiotem rozpraw i dyskusji nad Lukacsem jest gwnie jego estetyka i krytyka literacka, a take jego rozumienie dialektyki, zwaszcza w Geschichte und Klassenbewusstsein. Ontologia nie wzbudzia wikszego zainteresowania i musiaa wywoa uczucie rozczarowania u wszystkich, ktrzy spodziewali si po niej jakiej nowej propozycji interpretacyjnej marksizmu. Jest to waciwie wykad materializmu historycznego w stylu tradycyjnym, z tradycyjnie Lukacsowskimi atakami na empiryzm i pozytywizm. Pewn nowoci natomiast byy artykuy o Soenicynie, ktre Lukacs napisa w latach 1964 i 1969 i w ktrych wita twrczo rosyjskiego pisarza jako zapowied wielkiej odnowy realizmu socjalistycznego. Lukacs pozostawi na Wgrzech znaczn ilo uczniw, ktrzy z mniejszym lub wikszym stopniem wiernoci staraj si kontynuowa jego dzieo i zainteresowania. W Europie Zachodniej najaktywniejszym bodaj propagatorem i wyznawc filozofii Lukacsa by Lucien Goldmann, ktrego dzieu naley si wzmianka osobna.

Zarwno w rozprawie Taktyka i etyka, jak w Geschichte und Klassenbewusstsein stawia Lukacs pytanie: co naley rozumie przez marksizm ortodoksalny? i odpowiada: adne szczegowe wyniki Marksa nie wchodz w skad tego pojcia. Ortodoksalny marksista nie jest, jako taki, zwizany wiernoci w stosunku do poszczeglnych pogldw i ocen i moe je krytykowa, dopki dochowuje wiernoci metodzie, to znaczy dialektyce. Istota" marksizmu to metoda dialektyczna, przy czym jednak przez metod" nie naley rozumie zbioru regu odnoszcych si do operacji intelektualnych, jak
268
w logice, ale pewien sposb mylenia, ktry jako taki zawiera wiadomo, i nie jest tylko sposobem mylenia o wiecie, ale form uczestnictwa w zmianie tego wiata, zaangaowaniem praktycznym. Dialektyka w rozumieniu Marksowskim nie jest form percepcji bytu spoecznego lub jego opisem lub choby przepisami konstruowania opisu. Jest spryn rewolucji spoecznej i nie istnieje poza samym procesem rewolucyjnym, w ktrym jako metoda uczestniczy. Metoda tak pojta zakada, wedle Lukacsa, ujcie wiata spoecznego jako caoci, Totalitat. Pojcie caoci jest kluczem do teorii marksistowskiej i pod tym wzgldem Lukacs nie zmieni swojego stanowiska midzy 1919 a 1971 rokiem. Tekstem Marksa, ktry cytuje bodaj najczciej, jest wstp do Grundrisse, gdzie Marks wykada swj pogld na prymat abstrakcji nad konkretem. Istotnie, dla Lukacsa marksizm byby niemoliwy, gdyby nie zakada, e cao" spoeczna nie moe by zrekonstruowana przez mnoenie faktw. Fakty nie interpretuj si same, lecz ich sens ujawnia si tylko przez odniesienie do caoci, ktra, wobec tego, musi by znana uprzednio i jest logicznie pierwotna wzgldem faktw. Pod tym wzgldem Marks jest kontynuatorem Hegla: Rozumiemy std nastpujce fundamentalne twierdzenie metody dialektycznej, Heglowsk teori konkretnego pojcia. Orzeka ta teoria, krtko mwic, e cao ma prymat wzgldem czci, e czci naley interpretowa na podstawie caoci, nie za cao na podstawie czci" (Talctik und Ethik", Ludz, str. 25). Nie naley przeciwstawia konkretu - zjawiskom, ktre tylko umysowo s uchwytne, poniewa zarwno dla Marksa, jak dla Hegla wanie konkret jest tylko umysowo uchwytny, mianowicie jako moment" caoci. Ten bezwarunkowy prymat caoci, jedno caoci ponad abstrakcyjn izolacj czci, oto co stanowi istot ujcia spoeczestwa przez Marksa, oto metoda dialektyczna" (tame, str. 27). Jako Marksowska teoria rewolucji i socjalizmu moe si wspiera tylko na takim globalnym rozumieniu spoeczestwa, ktrego adne szczegowe, faktyczne analizy nie mog wyprodukowa. Oto powd, dla ktrego oportunici i rewizjonici powouj si zawsze na fakty; wiedz oni, e nie ma logicznego przejcia od faktw do rewolucyjnej zmiany spoeczestwa; dlatego empiryzm jest ideologiczn podstaw rewizjonizmu i reformizmu w ruchu robotniczym. I kady ortodoksalny marksista, ktry poj, e oto przyszed moment, w ktrym kapita jest tylko przeszkod w produkcji, e nadszed m o m e n t wywaszczenia wyzyskiwaczy, odpowie sowami Fichtego, jednego z najwikszych w klasycznej niemieckiej filozofii, kiedy
269
wulgarni marksici bd mu wylicza fakty przeczce temu procesowi: Tym gorzej dla faktw" (tame, str. 30). Wydaje si, e hasa tym gorzej dla faktw" Lukacs nie powtarza wicej w swoich atakach na empiryzm. Jednake stanowisko jego pozostao pod tym wzgldem bez zmiany. W Geschichte und Klassenbewusstsein podkrela, e nauka, ktra po prostu przyjmuje do wiadomoci fakty, tak jak s bezporednio dane, umieszcza si na gruncie spoeczestwa kapitalistycznego. Ale rozumie sens faktw to umieszcza je w konkretnej caoci", odkry mediacje" midzy nimi a t caoci, ktra bezporednio, oczywicie, nie jest dana. Prawda czci jest w caoci i kada cz, gdy si lepiej przyjrze, zawiera w sobie cao. Cao jest nosicielem zasady rewolucyjnej" - zarwno w praktyce spoecznej, jak w teorii. Istnieje tylko jedna nauka, ogarniajca cao historii ludzkiej - ekonomi, prawo, polityk, ideologi etc., i tylko ta cao nadaje sens kademu zjawisku. I czy nie pisa Marks, e maszyna przdzalnicza sama w sobie jest tylko maszyn przdzalnicz, a dopiero w okrelonych stosunkach spoecznych staje si kapitaem? A przecie adna percepcja bezporednia maszyny nie moe wykry jej funkcji jako kapitau, mona to uczyni tylko umieszczajc maszyn w caoci procesu spoecznego, w jakim uczestniczy. Fakty - to sztucznie izolowane momenty" caoci, nie za ostateczna" rzeczywisto. Przeciwnie, globalna, ewolucyjna tendencja historii ma wiksz realno ni fakty dowiadczenia. Ale - i oto nastpny punkt fundamentalny dla dialektyki - cao" nie jest po prostu stanem rzeczy, obejmujcym wszystkie szczegy rzeczywistoci w danej chwili. Cao musi by rozumiana jako rzeczywisto dynamiczna, to znaczy wcza ruch, kierunek tego ruchu i przysze jego wyniki. Sowem - cao to tyle co historia ludzka nie tylko przesza i teraniejsza, ale take przysza - lecz przysza historia, ktra nie jest po prostu przewidywana", jak fakty przyrodnicze, ale ktrej przewidywanie utosamia si z jej tworzeniem. Mamy wic cao antycypujc i tylko przez odniesienie do przyszoci sens faktw obecnych jest uchwytny. Jest to szczeglnie wane w odrnieniu rewolucyjnego i reformistycznego punktu widzenia w ruchu socjalistycznym. Dla reformistw bieca walka spoeczna i polityczna klasy robotniczej ma sens, ktry w jej bezporednich wynikach si wyczerpuje. Jednake dla Marksa sens kadego fragmentu aktualnej walki - wczajc ekonomiczn walk robotnikw - ujawnia si tylko jako skadnik perspektywy rewolucyjnej. Oto na czym polega dialektyczne i rewolucyjne stanowisko tych przywdcw ktrzy, jak w szczeglnoci Lenin i Ra Luksemburg, walczyli
270
z oportunizmem i rewizjonizmem majc zawsze na oku cel ostateczny". W rozprawie o Ry Luksemburg Lukacs sawi nade wszystko jej umiejtno globalnej" analizy. Ra umiaa rozwaa akumulacj nie jako oderwane zjawisko, ale jako cz procesu wiodcego niechybnie ku rewolucji proletariackiej, std moga wykaza, e akumulacja nie moe trwa nieograniczenie, ale prowadzi do upadku kapitalizmu. Oportunici, jak Otto Bauer, wanie dlatego, e nie potrafi operowa caociami procesu historycznego, kapituluj przed kapitalizmem i chc tylko usun jego ze strony" za pomoc rodkw etycznych. Istotnie, gdy porzucimy p u n k t widzenia caoci, kapitalizm okazuje si niepokonany, poniewa swoiste prawa rzdzce gospodark kapitalistyczn ukazuj si wtedy jako fakty po prostu, jako rzeczy dane i nabieraj pozorw niezmiennoci, niczym prawa natury, ktre mona tylko wykorzystywa, lecz nie uniewani. Natomiast globalny ogld ukazuje historyczny i przejciowy charakter kapitalizmu, jest wic nosicielem rewolucyjnej wiadomoci. W ksice o Leninie zasada Totalitat suy take Lukacsowi jako o, ktra wie doktryn Leninowsk i odsania jej niezrwnan wielko. Lenin by jedynym geniuszem, ktry poza wszystkimi poszczeglnymi wydarzeniami i faktami, a raczej w nich samych, umia wykry rewolucyjny pd epoki i wszystkie, najdrobniejsze kwestie biece wcza w wielk perspektyw socjalistyczn; wiedzia, e proces globalny jest bardziej rzeczywisty ni poszczeglne fakty i potrafi wbrew wszystkim zrozumie, e rewolucja socjalistyczna jest na porzdku dziennym historii wanie teraz. Z punktu widzenia ekonomicznego Lenin nie wnis adnych nowoci do teorii imperializmu, ale wyszo jego nad Hilferdingiem polega na tym, e potrafi doskonale zintegrowa ekonomiczn teori z aktualnymi sprawami politycznymi. Pojcie caoci i korektywne pojcie mediacji" maj zastosowanie we wszystkich dziedzinach badania spoecznego, w szczeglnoci rwnie w rozwaaniach Lukacsa nad literatur. Mwic o mediacji" Lukacs ma na myli przewanie wszelkiego rodzaju podrzdne caoci, w ktre wcza naley fakty i zjawiska badane, nim si je wczy w cao" uniwersaln albo w globalny proces historyczny, obejmujcy take przyszo. Czsto jednak mediacj" nazywa si w jego ujciu sam zabieg umysowy, odnoszcy konkrety do caoci. Jak niezdolno do mylenia globalnego skazuje nas na ulego wzgldem zastanych sytuacji i uniemoliwia wyjcie poza istniejce spoeczestwo, a wic w ruchu socjalistycznym objawia si jako reformizm i rewizjonizm, tak zapominanie o istnieniu mediacji" rodzi
271
prymitywne denia do zrwnania wszystkich zjawisk w jednej wszechpochaniajcej caoci i lekcewaenie swoistoci rnych dziedzin ycia i kultury. Przykadem ideologii, ktra zna tylko cao, lecz nie zna mediacji, jest doktryna nazistowska (jak si miao pniej okaza). Ale rwnie wszystkie niemal kierunki w sztuce, ktre Lukacs potpia, daj si scharakteryzowa przez niedostatek mediacji" lub niedostatek mylenia caociowego". Naturalizm poprzestaje na opisie bezporednim, nie umiejc wznie si do caociowej krytyki spoeczestwa; symbolizm tworzy caoci tylko subiektywne"; rne kierunki dekadenckie uwieczniaj czstkowe dowiadczenia jako prawdy metafizyczne, a wic take nie znaj caoci". W ruchu socjalistycznym niedostatek mediacji przejawia si jako sekciarstwo", czyli niezdolno do chwytania swoistych funkcji ogniw porednich spoeczestwa prowadzcych do caoci; brakiem mediacji jest, na przykad, denie do tego, by zadania sztuki w spoeczestwie socjalistycznym wyczerpyway si w jej funkcjach agitacyjnych, przez co mediacja", czyli po prostu wszystkie swoicie estetyczne kryteria zostaj pominite. Pniejsza krytyka stalinizmu w ujciu Lukacsa sprowadza si gwnie do tego wanie zarzutu: stalinizm cierpia na brak mediacji", to znaczy, na przykad, nie uwzgldnia wielorakoci dwigni, ktre trzeba zastosowa w budowie socjalizmu albo redukowa zadania nauki i sztuki do bezporednio politycznych. Szczeglnym przypadkiem niewaciwego p o j m o w a n i a caoci" i mediacji" s w marksizmie wszelkie schematy redukcjonistyczne, ktre zakadaj jednokierunkow determinacj pewnych skadnikw historycznej caoci przez inne skadniki. Skoro cao jest zawsze pierwotna wzgldem czci, to rwnie determinacja ze strony caoci w stosunku do czci jest bardziej fundamentalna anieli determinacje poszczeglnych czci wzgldem innych. W ostatnim swoim dziale powiada Lukacs, e zdanie, i byt spoeczny okrela wiadomo", nie ma nic wsplnego z tak zwanym ekonomizmem. Zdanie to nie wie wiata form i treci wiadomociowych wprost ze struktur ekonomiczn na mocy bezporedniego stosunku wytwarzania, ale wie je z caoci bytu spoecznego. Okrelanie wiadomoci przez byt spoeczny ma zatem charakter cakiem oglny. Tylko wulgarny marksizm (od czasw II Midzynarodwki a do epoki stalinowskiej i jej nastpstw) uczyni z tego jednoznacznie bezporedni zwizek przyczynowy midzy ekonomi czy zgoa jej poszczeglnymi momentami a ideologi" (Zur Ontologie des gesellschaftlichen Seins. Die ontologischen Grundprinzipien von Marxy str. 39).
272
Innymi sowy: podstawow zalenoci w yciu spoecznym nie jest zaleno midzy baz" i nadbudow", ale midzy bytem spoecznym" (czyli caoci", czyli po prostu wszystkim) a poszczeglnymi skadnikami caoci.
3. Podmiot i przedmiot historii* Teoria i praktyka Byt i powinno. Krytyka neokantyzmu i ewolucjonizmu
Jednak - a jest to nastpna fundamentalna jako mylenia dialektycznego, podkrelana szczeglnie w Lukacsa opus magnum - dialektyka nie jest po prostu metod naukow, dajc si przenosi dowolnie z jednego przedmiotu na drugi i nie jest take niezalena od podmiotu, ktry j stosuje. W rozumieniu zarwno Hegla, jak Marksa, jest ona bowiem, jak wspomniano, skadnikiem czynnym tej samej rzeczywistoci spoecznej, do ktrej si, jako metoda, odnosi, nie za form postrzegania tej rzeczywistoci. Jest wyrazem historii dojrzewajcej do ostatecznego przewrotu i jest wiadomoci teoretyczn spoecznego podmiotu, ktry ten przewrt doprowadza do skutku, mianowicie proletariatu. Innymi sowy, nie jest tak, by ktokolwiek, niezalenie od swojego stanowiska politycznego i zaangaowania spoecznego, mg sobie przyswoi metod dialektyczn i z powodzeniem j nastpnie stosowa do kadego obiektu, jaki zdarzy mu si bada. Dialektyka bowiem nie istnieje poza procesem walki rewolucyjnej proletariatu, jest ona samowiedz tego procesu i jego skadnikiem. Dialektyka zakada ujcie spoeczestwa jako caoci: ot tylko podmiot spoeczny, ktry sam jest caoci" - to znaczy klas uniwersaln w sensie Marksa, to znaczy proletariatem - moe odkry cao" w zjawiskach izolowanych. Zgodnie z Heglowsk zasad, prawda jest podmiotem", czyli w tym szczeglnym przypadku prawda o procesie historycznym moe odsoni si tylko z perspektywy klasy, ktra powoana jest do inicjatywy rewolucyjnej majcej zasadniczo przeobrazi cae ycie spoeczne i znie spoeczestwo klasowe. Marksizm nie jest, wbrew teoretykom II Midzynarodwki, naukowym opisem rzeczywistoci historycznej, ktry moe uzna kady poprawnie posugujcy si reguami wnioskowania. Marksizm jest wiadomoci teoretyczn klasy robotniczej, dojrzewajcej do rewolucji. wiadomo klasowa proletariatu nie jest, z kolei, po prostu odzwierciedleniem procesu history-
3. Podmiot i przedmiot historii. Teoria i praktyka.
273
cznego, ktry by si niezalenie od niej odbywa, ale jest sam si niezbdn tego procesu. W odrnieniu od wszystkich poprzednich rewolucji, ktrych podmioty nie byy wiadome sensu swoich wasnych dziaa i paday ofiar zudze, rewolucja proletariacka nie moe zasadniczo doj do skutku inaczej, anieli z udziaem penej, niezmistyfikowanej samowiedzy proletariatu co do swojej pozycji w spoeczestwie i swojego powoania. Proletariat znajduje si zatem w sytuacji historycznie uprzywilejowanej nie tylko w tym sensie, e jego dzieem bdzie radykalny przewrt, ktry zniesie raz na zawsze podzia klasowy, wyzysk, konflikty spoeczne, rozdwojenie bytu ludzkiego na jednostkowy i spoeczny, alienacj, faszyw wiadomo, zaleno ludzi od wyobcowanych potg historycznych. Jest on take - z tego wanie powodu, e jego rola dziejowa zakada pen wiedz 0 spoeczestwie - w pozycji uprzywilejowanej pod wzgldem epistemologicznym: tylko on moe zna cao historyczn, bo tylko w jego dziaaniu ta cao si naprawd realizuje jako ruch rewolucyjny. Samowiedza proletariacka i znajomo caoci historycznej zbiegaj si, zbiega si rwnie teoria i praktyka, gdy proletariat przeobraa wiat w samym procesie dojrzewania do zrozumienia wiata. W tym szczeglnym przypadku rozumienie rzeczywistoci i jej przemiana nie s dwoma odrbnymi procesami, ale jednym i tym samym zjawiskiem. Dlatego te nie mona - jak czynili zarwno neokantyci w ruchu marksistowskim, jak ich przeciwnicy ewolucjonici - czyni odrnienia midzy czyst nauk" o historii a ideaem socjalistycznym", ktry rodzi si jako rodzaj moralnego nakazu, z arbitralnie ustanowionych wartoci. Skoro w wiedzy o spoeczestwie podmiot i przedmiot zbiegaj si, skoro wic nauka jest samowiedz spoeczestwa, a samowiedza z kolei - skadnikiem samej sytuacji tego spoeczestwa (to odnosi si do wszystkich faz ludzkiej historii) i skoro, w przypadku proletariatu, samowiedza ta jest jednoczenie ruchem rewolucyjnym, to nie ma miejsca, w ktrym proletariat mgby oddzieli swj idea" od faktycznego procesu jego urzeczywistnienia. Socjalizm nie jest stanem rzeczy, ktry czeka na ludzko 1 zapewniony jest moc bezosobowych praw dziejowych; nie jest take powinnoci" moraln; jest aktualn samowiedz proletariatu, czyli momentem jego faktycznej walki. Oto w jaki sposb marksizm rozwizuje dylemat, z ktrym nie mogli si upora teoretycy II Midzynarodwki. Zarwno ewolucjonici, jak neokantyci zakadali, e teoria Marksa jest opisem koniecznych praw" dziejowych i nie zawiera, jako naukowa teoria, skadnikw normatywnych.
274
Neokantyci wysnuwali std wniosek, e naley uzupeni marksizm owymi brakujcymi skadnikami normatywnymi czy ideaami, ktre mona zaczerpn z Kantowskiej filozofii moralnej. Temu z kolei sprzeciwiali si ortodoksi, ktrzy twierdzili, e marksizm musi poprzesta na opisie historycznym, za fakt, e socjalizm jest nie tylko koniecznoci, lecz wartoci, nie moe by, ani te nie potrzebuje by uzasadniany Ot jedni i drudzy, z punktu widzenia Lukacsa, dyskutowali ze stanowisk zasadniczo niemarksistowskich. Jedni i drudzy zakadali dualizm bytu" i powinnoci", stosownie do Kantowskiej doktryny, podczas gdy Hegel, a za nim Marks, dualizm ten pokonali. Skoro marksizm nie jest opisem wiata, ale wyrazem spoecznego procesu, ktry wiat rewolucjonizuje, samowiedza tego procesu, to podmiot owej samowiedzy, proletariat, rozumie rzeczywisto w samym akcie jej przeksztacania. Rozdzia ycia spoecznego na obiektywne" procesy znajdujce si poza ludzk kontrol oraz, z drugiej strony, bezsiln wiadomo obserwujc lub moralizujc, jest charakterystycznym i nieuchronnym rysem wszystkich klas, ktre choby nawet reprezentoway w swoim czasie uniwersalny postp, nie byy klasami uniwersalnymi w tym sensie, co proletariat, to jest nie mogy wznie si do rozumienia caoci historycznej, gdy uwizione byy w swoim partykularnym interesie. Proletariat natomiast, poniewa partykularny jego interes zbiega si z interesem czowieczestwa nie chwilowo tylko, ale zasadniczo, realizuje prawdziwie jedno podmiotu i przedmiotu historii. W jego rewolucyjnym dziaaniu historia dochodzi do samowiedzy, konieczno historyczna przejawia si jako swobodne, bo w peni uwiadomione dziaanie i nie moe si przejawia inaczej. Proces obiektywny" i wiadomo tego procesu s tym samym, a wic tym samym jest rwnie byt" spoeczny, albo to, co si wanie dzieje, i wiadomo teoretyczna oraz moralna klasy bdcej tego procesu nonikiem. Podmiot i przedmiot, wolno i konieczno, byt i powinno nie przeciwstawiaj si sobie, ale s tylko stronami" jednej rzeczywistoci. Odpadaj dylematy Kantowskie (jak uzasadni powinno", opierajc si na faktach empirycznych?) czy scjentystyczne. Tym samym odpada rwnie dylemat: woluntaryzm i determinizm albo: wola ludzka i naukowe przewidywanie. Skoro znajomo caoci spoecznej nie jest po prostu informacj, ktr kady moe sobie przyswoi, ale samowiedz realnej praktyki rewolucyjnej, tedy nie ma rwnie, w marksizmie, procesu obiektywnego" przewidywania przyszej ewolucji historycznej na podstawie praw dziejowych, przewidywania, ktre mona by snu niezalenie od woli wiodcej tymi przemianami. Akt przewidywania
3. Podmiot i przedmiot historii. Teoria i praktyka.
275
i akt urzeczywistniania tego, co przewidywane, zbiegaj si; proletariat zna przyszo w akcie jej tworzenia, nie za na mocy obiektywnej obserwacji, jak w prognozach pogody, ktra bdzie si zmienia tak czy owak niezalenie od tego, czy i jak si jej zmiany przepowiada. Owa jedno przedmiotu i podmiotu historii, jedno poznawczych i normatywnych elementw wiadomoci jest najcenniejszym dziedzictwem, jaki marksizm przej od Hegla. Nie znaczy to, rzecz jasna, by przej je dosownie w Heglowskiej postaci. Hegel nie mg odkry tosamoci przedmiotu i podmiotu w samej historii, jako e tosamo ta nie miaa jeszcze wwczas realnych podstaw historycznych. Std te przenis ow tosamo w pozahistoryczne krlestwo rozumu i przypisa duchowi rol demiurga w rozwoju dziejw. Nie potrafi zatem, cho zmierza ku temu, przezwyciy ostatecznie dualizmu obiekt-subiekt, co dopiero Marks skutecznie uczyni. W ten sposb okazuje si take, e nie moe zasadniczo istnie czowiek, ktry jest marksist teoretycznym", to jest po prostu uznaje suszno teorii spoecznej Marksa i jego prognoz historycznych, lecz sam
/
nie uczestniczy w procesie, ktry te prognozy wprowadza w ycie. cilej, taka postawa jest wprawdzie moliwa, lecz nie jest to postawa marksisty. Marksist jest tylko ten, kto praktycznie wspdziaa w ruchu, ktry realizuje teori, jako e teoria sama jest niczym innym, jak samowiedz tego ruchu. Z tego punktu widzenia daj si krytykowa najrozmaitsze kierunki wewntrz marksizmu, a take kierunki socjalizmu niemarksistowskiego. Obiektem krytyki Lukacsa s zarwno ortodoksi, jak neokantyci wrd teoretykw II Midzynarodwki, take poprzednicy i wspczeni Marksa. Lassalle, na przykad, nie by marksist, poniewa poprawia Hegla z punktu widzenia Fichteaskiego, usiowa wprowadzi do kontemplatywnej teorii dziejw punkt widzenia aktywistyczny", wniesiony z zewntrz przez wol czy te przez wiadomo moraln. Zamiast przezwyciy heglizm, wrci na pozycje przedheglowskie. Podobnie, w rozprawie o Hessie, Lukacs chce wykaza, e filozofia czynu Cieszkowskiego i Hessa nie przezwyciya wcale dualizmu teorii i praktyki, lecz uwiecznia go w postaci dualizmu ruchu socjalistycznego i jego filozoficznej wiadomoci; filozofia u Hessa wystpuje nie jako produkt i samowiedza ruchu klasowego, ale jako bezpartyjna mdro, ktr w ruch powinien sobie przyswoi. Ostatecznie Hess jest rzecznikiem moralnej utopii, ktra, w pozornej krytyce Heglowskiego kontemplacyjnego" stanowiska, porzuca to, co u Hegla byo bliskie mark-
276
sizmowi, mianowicie jego przekonanie, e filozofia pojawia si jako wyraz swojego czasu i nie moe wyskoczy poza jego granice; wprawdzie zasadnicza rezygnacja Hegla z wybiegania w przyszo bya reakcyjna", ale z metodologicznego p u n k t u widzenia" objawi si w niej niezwyky realizm, odrzucenie mylenia utopijnego i ujcie filozofii jako wyrazu epoki, nie za rozumu, ktry z zewntrz w histori wkracza. Marks pokona kontemplacyjny punkt widzenia, ale nie w ten sposb, by mia uzupenia wiedz historyczn arbitralnym normotwrstwem czy budowaniem utopii, lecz w ten, i wykry przyszo w ruchu teraniejszym jako jego realn, ju teraz obecn tendencj.
4. Krytyka dialektyki natury i teorii odbicia Pojcie reifikacji

Skoro dialektyka jest ruchem wzajemnych oddziaywa podmiotu i przedmiotu historycznego na drodze ku jednoci, to wnosi std naley, e sam pomys dialektyki przyrody jest, wbrew Engelsowi, niewykonalny. Istotnie, w tym miejscu Lukacs pomawia Engelsa o karygodne sprzeniewierzenie si duchowi Marksowskiej dialektyki. Jeli dialektyka ma oznacza zbir naturalnych, przez czowieka zastanych praw, wwczas nie przezwyciamy fatalnego" charakteru rzeczywistoci i pozostajemy przy kontemplacyjnym" ujciu poznania ludzkiego. Prawa dialektyczne" okazuj si wtedy pewn nieprzezwycion wasnoci natury; moemy je pozna i moemy wykorzystywa, ale zewntrzne" poznanie przyrody i jej technologiczne wykorzystywanie przez czowieka nie maj nic wsplnego z dialektyk w Heglowslco-Marlcsowskim rozumieniu; dialektyka traci swj rewolucyjny charakter, a jedno teorii i praktyki da si poj tylko w kontemplacyjnym", buruazyjnym", zreifikowanym" znaczeniu: jako techniczna eksploatacja zastanego wiata, nie za jego rewolucyjne przyswajanie przez podmiot zbiorowy. Tymczasem materializm historyczny odsania nam wiat jako produkt ludzki, ale taki produkt, ktry do tej pory ludzie traktowali jako rzecz obc, niezdolni poj, e sami s jej twrcami. Dualistyczne ujcie poznania i praxis, panujce w przed-Marksowslciej filozofii, zmuszone byo widzie wiat jako skrystalizowany zbir danych", a praxis - jako arbitralne nakazy etyczne i technik. Tam jednak, gdzie, jak w przypadku wiadomoci klasowej proletariatu, samowiedza podmiotu i wiedza o caoci zbiegaj si, gdzie byt spoeczny zostaje rozpoznany jako twr ludzki
4. Krytyka dialektyki natury i teorii odbicia. Pojcie reifikacji
277
i poddany wiadomej kontroli zorganizowanej zbiorowoci, dualizm traci sens, dylemat empiryzm-utopizm zostaje rozwizany. To, co Engels nazywa praktyk" (eksperyment, technika), nie przeobraa czowieka w wiadomego twrc rzeczywistoci, lecz tylko usprawnia jego panowanie nad otoczeniem; ale postp techniczny nie wykracza sam przez si poza porzdek buruazyjny. Czowiek, ktry wykorzystuje poznane przez si prawa natury, pozostaje nadal obiektem" historycznym. Podmiotem rzeczywistym staje si dopiero, gdy przyswaja sobie przedmiot i utosamia si z nim, gdy znosi rzeczywisto jako wiat dany" i znosi tym samym proces poznania jako czysty ogld czy kontemplacj. Idea jednoci podmiotu i przedmiotu nie moe ocale, jeli dialektyka odnosi si do zewntrznej przyrody. Z tego samego powodu interpretacja poznania jako odbicia" gotowej i przez wiadomo zastanej rzeczy, jest nie do przyjcia. Lukacs, w krytyce teorii odbicia, nie godzi w Lenina imiennie, ale bez wtpienia godzi w jego filozofi. Istotnie, z punktu widzenia dialektyki, jak j rozumie, traktowa poznanie jako proces odbijania" wiata w przeyciach to utrwala dualizm myli i bytu, zakada ich zasadnicz obco. Jeli jednak proces poznania jest przyswajaniem sobie wiata w procesie jego przeobraania rewolucyjnego, jeli akt rozumienia wiata i akt jego zmiany s w wiadomoci wyzwolonej, to znaczy w wiadomoci proletariatu, identyczne, to nie ma sensu mwi o poznaniu jako takim procesie, gdzie gotowy i od ludzi niezaleny wiat po prostu podwaja si w biernej wiadomoci; proces mylenia nie jest dialektyczny, o ile nie jest sam czci historycznego procesu przeksztacania swego przedmiotu. To kontemplacyjne" ujcie wiata, w ktrym ani jedno teorii i praktyki, ani twrcza rola podmiotu nie mog si ujawni, czy Lukacs - a jest to punkt szczeglnie w jego najsawniejszym dziele podkrelony - z reifikacj" jako charakterystyczn cech wiadomoci zmistyfikowanej spoeczestwa kapitalistycznego. Samo sowo reifikacja" nie pojawia si u Marksa i waciwie Lukacs dopiero puci je w obieg, idea jednak jest rdzennie Marksowska; analiza fetyszyzmu towarowego w I tomie Kapitau jest wanie analiz wiadomoci zreifikowanej. Buruazja na mocy swej sytuacji spoecznej musi mie wiadomo faszyw; jest przeciwne jej interesom zrozumienie natury kryzysw i historycznego, przejciowego tylko charakteru ustroju, w ktrym odgrywa dominujc rol. W spoeczestwie tym, gdzie produkcja podporzdkowana jest wycznie mnoeniu wartoci wymiennej, gdzie stosunki midzy ludmi, skrystalizowane w wartociach
278
rzeczy, same przybieraj posta rzeczow, rwnie ludzkie jednostki staj si rzeczami; czowiek nie jest indywidualnym konkretem, ale czci ogromnego systemu produkcji i wymiany, jego osobowe cechy wystpuj tylko jako przeszkoda w doskonaej uniformizacji i racjonalizacji mechanizmu produkcyjnego. Osobnik jest wycznie si robocz, a wic towarem, wymienianym i sprzedawanym wedle praw rynku. Skutkiem owej wszechwadzy wartoci wymiennej jest midzy innymi racjonalizacja systemw prawnych, lekcewaenie tradycji i prby zredukowania osobnikw do jednostek jurysdycznych. Racjonalizuje si take technologia i organizacja pracy, prowadzc do coraz dalej posunitej specjalizacji i rozdrobnienia czynnoci produkcyjnych; osobnik jest coraz bardziej kaleczony duchowo i coraz bardziej spychany do jednostronnych sprawnoci, ktre m u podzia pracy narzuca. Wszystko si specjalizuje, czynnoci czstkowe nabieraj autonomii, a cao" spoeczna staje si niepojta i nieuchwytna. Filozofia buruazyjna utrwala te procesy reifikacji i ani moe, ani pragnie wznie si do zrozumienia caoci: zna tylko empiri, ktra wszelako sama z siebie adnej caoci" nie wyoni oraz, z drugiej strony, normatywn etyk lub dowolnie produkowane utopie, ktre z zaoenia nie maj z faktami" adnego zwizku. Racjonalizm buruazyjny, ktry wiedz matematyczn stawia za wzr najdoskonalszy poznania, interesuje si w zjawiskach tylko tym, co jest obliczalne i przewidywalne, a wic daje si wykorzysta technicznie. Wszystko, co mogoby symbolizowa cao", staje si niepoznawaln rzecz sam w sobie" i odrzucone zostaje poza proces naukowego poznania. Sprzeczno midzy irracjonalnoci faktu a pragnieniem dotarcia do caoci zrodzia dialektyk idealistyczn, ktra usiowaa przywrci jedno podmiotu i przedmiotu przez zniesienie przedmiotowoci. Przypisaa zatem podmiotowi twrczo, ale, poniewa nie bya zdolna uj tej twrczoci jako praktyki rewolucyjnej, nadaa jej form moraln, wewntrzn. Reifikacja, w sumie, nie daje si przezwyciy w granicach wiadomoci buruazyjnej. Dopiero proletariat, ktry w spoeczestwie kapitalistycznym jest towarem, gdy uwiadamia sobie swoj sytuacj, potrafi zarazem zrozumie cao spoecznego mechanizmu. wiadomo proletariatu jest jak gdyby zdobyciem samowiedzy przez towar. W sytuacji proletariatu stan reifikacji", zamiana czowieka w rzecz, osiga form skrajn. Dochodzc do wiadomoci siebie jako towaru, proletariat pojmuje zarazem zreifikowany charakter wszystkich form ycia spoecznego i w samym akcie rozumienia buntuje si przeciw niej; jego podmiotowo uwiadomiona staje si aktem wyzwolenia caego czowieczestwa z formy rzeczowej; jego
279
samowiedza jest ruchem historycznym emancypacji, nie za kontemplacj wiata, jakim jest on sam w sobie; dlatego problem odbicia" dla tej wiadomoci nie moe w ogle powsta. Czy oznacza to, e z punktu widzenia wyzwolonej wiadomoci problem prawdy" w tradycyjnym sensie, to jest prawdy jako zgodnoci sdu z rzeczywistoci, w ogle si nie pojawia, albo czy prawda jest zrelatywizowana do klasy spoecznej lub do gatunku ludzkiego? Lukacs odpowiada na to pytanie mglicie i dwuznacznie. Opowiada si przeciw antropologicznemu" czy te pragmatycznemu pojciu prawdy, poniewa, jak powiada, pragmatyzm czyni czowieka miar rzeczy, ale samego czowieka nie umie dialektycznie przeksztaci; miast uj podmiot w jego oddziaywaniu wzajemnym z przedmiotem, podnosi go do godnoci bstwa. Marksizm natomiast nie gosi relatywizmu - indywidualnego czy gatunkowego prawdy, ale powiada, e sens rnych prawd ujawnia si tylko w procesie historycznym. Myl jest skadnikiem ruchu historii, a historia - rozwojem form obiektywnoci. Wyjanienie to bynajmniej jasne nie jest. Jeli prawda" dostpna jest tylko z pewnego partykularnego (klasowego) punktu widzenia, jak Lukacs twierdzi, to nadal mona pyta: czy mimo to jest ona prawd sam w sobie, to jest czy jest wypowiedzi, ktra opisuje pewien stan rzeczy takim, jakim on jest bez wzgldu na to, czy jest czy nie jest przedmiotem percepcji? Ot dla Lukacsa pytanie takie jest, jak si zdaje, wadliwie postawione, zakada bowiem kontemplacyjn" i zreifikowan" wiadomo, ktra umieszcza si poza przedmiotem. Nie wiadomo, jak przy tym ujciu mona unikn konkluzji, e prawda" nie tylko odsania si wycznie wtedy, gdy zajmuje si pewien punkt widzenia klasowy, ale take, e nic w ogle nie jest prawd inaczej, jak w owej klasowej wiadomoci, identycznej z praktycznym ruchem rewolucyjnym, to znaczy, e nie ma rnicy midzy uczestnictwem w ruchu rewolucyjnym a posiadaniem prawdy (co znaczy, oczywicie, wicej ni powiedzenie, e uczestnictwo to jest warunkiem posiadania prawdy). Innymi sowy, nie wiadomo, w jaki sposb mona uzna przesanki Lukacsa nie uznajc zarazem wniosku, i prawda jest zrelatywizowana klasowo, e nic nie jest prawd bez dodatku dla klasy robotniczej"; to ostatnie mogoby znaczy take: dla ludzkoci przyszej, wyzwolonej z faszywej wiadomoci"; nadal jednak pozostalibymy przy relatywizmie gatunkowym, gdy pytanie o prawd" w znaczeniu tradycyjnym nadal nie miaoby sensu. S dobre argumenty na rzecz twierdzenia, e to stanowisko jest zgodne z doktryn wczesnego Marksa. Nie ma
280
jednak dobrych powodw do utrzymywania, i nie jest ono gatunkowym relatywizmem. Kiedy Lukacs mwi o jednoci podmiotu i przedmiotu" w procesie poznania, o jednoci teorii i praktyki", wypowiada si przewanie w taki sposb, jak gdyby chodzio m u o wszelkie poznanie i wszelki przedmiot. Wydaje si wszelako, e ma on na myli przedmiot nauk humanistycznych, to jest czowieka jako istot spoeczn i ludzk histori. Jako ucze nie tylko Hegla, ale take Diltheya i Windelbanda, chcia on z pewnoci ocali zasad zasadniczej odrbnoci wiedzy humanistycznej, wspczynnik humanistyczny" (wyraenie Znanieckiego) w poznaniu; chcia podkreli fakt, e w akcie poznawania realnoci ludzkich podmiot jest obecny inaczej ni w poznaniu przyrodniczym, albowiem sam akt poznawania jest skadnikiem poznawanej rzeczywistoci i zmienia j. Podmiot przy tym pozostaje zawsze podmiotem zbiorowym, a cile - klas spoeczn. Nieraz jednak, wskutek mglistoci i logicznej beztroski, formuy jego sprawiay takie wraenie, jak gdyby przedmiotem", ktry dy do jednoci z podmiotem", by cay wiat wraz z natur pozaludzk. Chodzio mu jednak raczej o separacj natury i czowieka ni o ich jedno". Traktowa wiat ludzkich zachowa i procesw dziejowych jako rzeczywisto tak samo obiektywn", tak samo dan", jak kamienie i gwiazdy - to poddawa wiadomo reifikacji". Dla wiadomoci proletariatu nie ma wiata spoecznego samego w sobie, ktry naley najpierw pozna na podobiestwo innych rzeczy, aby nastpnie stosowa do niego techniczne zabiegi, ktrych cel moe by tylko irracjonalnie ustanowiony przez imperatywy moralne. Technologiczny stosunek do zjawisk spoecznych, w ktrym zjawiska te wystpuj jako czysty przedmiot inynierii politycznej, podmiot za jako czysta subiektywno inspirowana przez nakazy moralne - oto buruazyjne zudzenie, ktrego nie ustrzeg si Engels, kiedy rozcign dialektyk na przyrod i kiedy mwi o prawach spoecznych jako zjawiskach rwnie obiektywnych, co prawa rzdzce powstawaniem z geologicznych. Z chwil, gdy proletariat wiadomy swego miejsca w procesie produkcji i wiadomy swojej roli w dynamicznej caoci" historycznej wkracza na scen, prawa historii" identyfikuj si z ludzk wol, konieczno dziejowa i swobodne dziaanie s tym samym procesem. Z tej samej racji Lukacs nie czyni odrnienia midzy socjologi buruazyjn" i socjologi marksistowsk", twierdzi bowiem, e socjologia jako taka jest nieuchronnie czci buruazyjnej ideologii. Zadaniem socjologii jest bowiem badanie zjawisk spoecznych w sposb obiektywny", to jest
281
tak wanie, i wystpuj one jako czysty przedmiot, dostpny badaczowi zgoa niezalenie od jego wasnego uczestnictwa w tych zjawiskach. To oddzielenie podmiotu od przedmiotu stanowi racj bytu socjologii, std te socjologia marksistowska" jest dla Lukacsa wewntrznie sprzecznym pojciem. Jest to rwnie powd jego krytyki Bucharina z 1925 roku. Bucharin bowiem wraca do mechanistycznego materializmu, ktry procesy spoeczne chce ujmowa na wzr naturalnych i widzi w przyrodoznawstwie model wszelkiej wiedzy, miast podda krytyce sam wiedz przyrodnicz, ktra take jest przecie produktem buruazyjnej wiadomoci. Porzuca przeto materializm historyczny na rzecz kontemplacyjnej" epistemologii i szuka w samej technice obiektywnych" si rzdzcych histori - jak gdyby technika bya samodzieln si sprawcz, nie za skadnikiem stosunkw spoecznych. Krytyka Lukacsa, bezporednio godzca w Engelsa, a implicite w Lenina, musiaa, oczywicie, wywoa oburzenie ortodoksw rosyjskich. Deborin w artykule napitnowa Lukacsa jako idealist, zarwno w rozumieniu przyrody, jak spoeczestwa. Co do sprzecznoci midzy Marksem i Engelsem, koronnym jego argumentem (jak zreszt we wszystkich na ten temat dyskusjach) bya przedmowa do drugiego wydania Anti-Duhringa z 1885 roku, gdzie Engels pisa, e Marks czyta i aprobowa jego dzieo przed drukiem. Myl o tosamoci podmiotu i przedmiotu, powiada Deborin, jest najczystszym idealizmem, jak to Lenin udowodni. wiadomo odbija" byt, czemu przeczc Lukacs powtarza nonsensy Macha. Krytyka Deborina bya prymitywna i nieudolna. Lukacs zwleka dugo z rekantacj swoich bdw. W artykule Mein Weg zu Marx (1933) odegna si od swojej krytyki teorii odbicia i dialektyki przyrody, ale tylko w oglnikowy sposb, nie wchodzc w materi sporu. W nastpnym roku w artykule pod tytuem Znaczenie Materializmu i empiriokrytycyzmu dla bolszewizacji partii komunistycznych ogoszonym w Pod znamieniem marksizma" da pokaz generalnej, poniajcej samokrytyki, w ktrej przypisa swoje odchylenie nieprzezwycionym wpywom syndykalizmu i idealizmu. Ksika, owiadczy, jest idealistyczna, a idealizm jest sprzymierzecem faszyzmu oraz jego socjaldemokratycznych pomocnikw; tym samym bd jego by nie tylko teoretycznie, ale i praktycznie niebezpieczny. Szczciem partia bolszewicka pod wodz towarzysza Stalina walczy nieugicie o czysto marksizmu-leninizmu uywajc dziea Lenina jako niezawodnej busoli w walce filozoficznej. Przy rnych okazjach powtarza Lukacs podobne rewokacje, zwalajc win za nieszczsn ksik ju to na swoj wczesn niecierpliwo rewolucyjn" (chocia trudno dociec, jaki by zwizek przyczynowy midzy niecierpli-
282
woci rewolucyjn a negacj dialektyki przyrody), ju to na swoj przeszo Heglowsk i syndykalistyczn. W postalinowskiej epoce zagodzi znacznie swoj samokrytyk. W przedmowie (1967) do nowego wydania Geschichte und Klassenbewusstsein zwraca uwag na bd, jakiego si dopuci, pomijajc Marksowskie odrnienie obiektywizacji i alienacji, a std do skrajnoci doprowadzajc swoj teori identycznoci podmiotu i przedmiotu (chodzi o to, jak si naley domyla, e ksika Lukacsa sugeruje, i w wiadomoci proletariackiej wszelka przedmiotowo" zostaje zniesiona, nie tylko przedmiot wyalienowany"). Skoro jednak sam proces pracy jest nieuchronnie obiektywizacj", to nie mona twierdzi, e wszelka obiektywno ginie w procesie rewolucyjnym i nie mona, tym samym, cakowicie odrzuca aktu odbicia" w procesie poznawczym. Ostatecznie Lukacs nie rozprawi si ze swoj ksik w sposb jednoznaczny i wyrany Nie porzuci z pewnoci swojej teorii caoci" i mediacji", ani swojej krytyki reifikacji (przy zastrzeeniu wymienionym). Nie porzuci take przekonania o zasadniczej odrbnoci wiedzy humanistycznej i przyrodniczej. Nadal, jak si wydaje, uwaa za zasug swego dziea zwrcenie uwagi na Heglowskie rda i Heglowskie aspekty dialektyki Marksa. Jego kocowa ocena, jak si wydaje, jest taka: w ruchu rewolucyjnym przedmiot i podmiot zbiegaj si, ale nie cakowicie, lecz czciowo. Znaczy to, e prawd pozostaje, i proces poznania rzeczywistoci spoecznej jest sam czci tej rzeczywistoci i e wiadomo proletariacka rewolucjonizuje wiat w samym akcie rozumienia. Tym samym nadal mona podtrzymywa, e marksizm przezwyciy" dylematy: wolno-konieczno, fakt-warto, wola-przewidywanie. Nie mona tylko podsuwa sugestii, iby adna w ogle przedmiotowo po tym przezwycieniu nie zostawaa. Czy oznacza to tylko tyle, e Lukacs chcia usun moliw sugesti, i caa rzeczywisto, cznie z przyrod i zobiektywizowanymi materialnymi produktami ludzkiej pracy, zostaa w procesie rewolucyjnym pochonita przez wiadom praxis, e wic swoj tosamo podmiotu i przedmiotu chcia zwyczajnie ograniczy do procesw spoecznych (oczywicie, tylko w wyzwolonej wiadomoci proletariackiej) i nie rozciga jej na pozaludzki wiat? Gdyby tak by miao, wwczas ustpstwo jego z doktryny wyoonej w ksice byoby do nike, raczej sowne ni rzeczywiste, jako e ksika, jak bya o tym mowa, moe istotnie rodzi wraenie, jak gdyby Lukacs mwi o przedmiotowoci" w ogle, nie tylko w procesach historycznych, ale sugestia ta wydaje si raczej wynikiem nikej dyscypliny logicznej autora ni przemylanej teorii.
5. wiadomo klasowa i organizacja
283
5- wiadomo klasowa i organizacja

Mogoby si wydawa e gloryfikacja wiadomoci klasowej proletariatu jako siy ktra nie tylko przeobraa instytucje spoeczne, ale take, i w tym samym akcie, rozwizuje wszystkie problemy filozofii, nauk spoecznych i sztuki, ma dla Lukacsa sens odniesiony do rzeczywistego proletariatu, nie za do jego zorganizowanej" postaci, to jest partii, e wic Lukacs reprezentuje raczej Luksemburgistyczn ni Leninowsk teori rewolucji. Jednake lektura wszystkich jego pism, od 1919 roku poczynajc, nie pozostawia wtpliwoci co do tego, e sta on niezmiennie na stanowisku cile Leninowskiego ujcia partii i e caa jego teoria wiadomoci klasowej bya dla takiego ujcia uzasadnieniem. Chodzi o to, e wiadomo proletariatu" nie jest bynajmniej wiadomoci robotnikw, empirycznie istniejcej klasy spoecznej. Nie jest take adn przecitn" wydobyt z empirycznej wiadomoci jednostek ani sum wiadomoci indywidualnych. Pomidzy empirycznym stanem wiadomoci robotnikw a rzeczywist" wiadomoci klasow proletariatu zawsze musi istnie dystans, wiadomo empiryczna nigdy nie dorasta do prawdziwej", ale motorem historii mimo to jest prawdziwa" wiadomo. Nosicielem tej wiadomoci jest partia - odrbna forma ycia spoecznego, niezbdna mediacja" midzy ywioowym ruchem robotnikw i caoci" historycznego procesu. To, co poszczeglni robotnicy, choby w caoci lub w wikszoci, myl, jest bez najmniejszego znaczenia przy okrelaniu, czym jest wiadomo proletariatu. Ta ostatnia wcielona jest w partii i dziki partii jedynie ywioowy ruch, niezdolny o wasnych siach wznie si do rozumienia caoci, odkrywa swj sens. Tylko wic w rewolucyjnej woli partii jedno teorii i praktyki, jedno koniecznoci i wolnoci prawdziwie dochodz do skutku. W Geschichte und Klassenbewusstsein, gdzie ten pogld jest wyoony, Lukacs wykaza zatem, e Leninowska teoria partii bynajmniej nie zakada logicznie filozofii Lenina, ale godzi si doskonale z Marksowskim relatywizmem humanistycznym i z teori praxis wszechpochaniajcej, ktra uniewania problemy epistemologiczne i metafizyczne. W ksice o Leninie i w wielu innych rozprawach te same myli wykada mia Lukacs wielokrotnie. Partia jest widzialnym wcieleniem wiadomoci klasowej, jedyn gwarancj susznej orientacji politycznej proletariatu, jedynym wyrazem jego prawdziwej" woli. Nie wynika std, rzecz jasna, dla Lukacsa (ani dla Lenina), e partia moe praktycznie wszystko zrobi bez prole-
284
tariatu i e poparcie proletariatu nie jest dla niej wane. Wynika tylko, e to, czym jest rzeczywisty" interes proletariatu, jego rzeczywista wola, pragnienia, denia, a take jego wiadomo teoretyczna, nie zaley w adnym stopniu od tego, co empiryczny" proletariat myli, odczuwa, pragnie i wie. Wida std, dlaczego dla Lukacsa krytyka empiryzmu jest politycznie wana. Wszake, jeli stoimy na gruncie empiryzmu, nie moemy wiedzie o proletariacie niczego innego ni to, co wyania si z obserwacji zachowa robotnikw, nie potrafimy doj do owego zrozumienia caoci" historycznej, gdzie kadorazowy stan empirycznej wiadomoci ludzi moe wystpowa tylko jako wskanik ich niedojrzaoci. Moemy przekona si, co wicej, e Lukacsowska teoria jednoci teorii i praktyki lepiej pasuje logicznie do Leninowskiej idei partii anieli filozofia samego Lenina. Z punktu widzenia teorii odbicia trudno bowiem uzasadni twierdzenie, e partia, ktra wciela (z zaoenia suszn) wiadomo proletariatu, ma racj niezalenie od tego, czy i jakie fakty empiryczne przemawiaj przeciwko jej doktrynie. Natomiast mona to dobrze uzasadni z punktu widzenia teorii caoci" i jej konsekwencji, jak jest haso tym gorzej dla faktw". Cao" obejmuje wszake i sprowadza do jednoci dialektycznej" wol i wiedz, konieczno i wolno, fakty i wartoci. Proletariat przeto, wcielony w parti, ma racj teoretyczn na zasadzie samej swojej pozycji spoecznej i swojej misji dziejowej, albo raczej, jego teoretyczna racja jest tym samym, co jego postpowa" funkcja, adne inne kryteria nie s potrzebne. Jest to stanowisko bardziej wygodne politycznie anieli Leninowskie, gdy skoro si raz zaoy, e partia jest posiadaczem teoretyczno-praktycznej caoci", nie trzeba si ju troszczy o inne uzasadnienia. Skoro proletariat jest uprzywilejowany w sensie poznawczym dziki swojej pozycji spoecznej, skoro wic geneza jego wiadomoci rozstrzyga o tym, i jest to wiadomo poprawna, niezmistyfikowana, prawdziwa, to, przy zaoeniu, i wiadomo proletariacka wciela si w parti, otrzymujemy wniosek, o ktry wanie chodzi: e partia ma zawsze racj. Lukacs, oczywicie, wniosku takiego nie wypowiada - podobnie jak nie wypowiada go nigdy w tej formie Lenin ani nawet Stalin - niemniej jest to wniosek, ktry stanowi podstaw ideologicznego szkolenia komunistw i przyjty by praktycznie przez wszystkich komunistycznych intelektualistw. Epistemologicznie uprzywilejowana pozycja proletariatu miaa by, szczeglnie do koca epoki stalinowskiej, tym samym, co twierdzenie, e towarzysz Stalin nigdy si nie myli. Lukacs dostarczy teoretycznych uzasadnie
5. wiadomo klasowa i organizacja
285
dla wiary w nieomylno partii w sposb doskonalszy ni ktokolwiek przed nim, Lenina nie wyczajc. Ju w artykule Taktyka i etyka zapewnia, e wielkim czynem rosyjskiego bolszewizmu byo, i wiadomo proletariatu i jego wiatowo-historyczna samowiedza w nim wanie si wcieliy po raz pierwszy od czasw komuny paryskiej" (l.c. str. 36). W ten sposb okazywao si, e bolszewizm z natury rzeczy jest prawd" epoki. Lukacs nigdy nie wyrzek si tego wniosku. Nawet bowiem, jeli okazywao si ex post, e partia lub jej przywdca popeniali omyki, to zawsze pozostawaa w mocy zasada, i w sensie dialektycznym" partia ma racj rwnie wtedy, gdy si myli, to znaczy, e jest obowizkiem zarwno moralnym, jak intelektualnym sta po stronie partii rwnie w jej bdach. Dlatego Lukacs, wtedy gdy za nowymi przywdcami partii zauway bdy" stalinizmu, nadal obstawa przy tym, e mia racj, gdy uprzednio bdy owe popiera. Byo to, w rzeczy samej, typowe, klasyczne rzec mona - a przez Lukcsa filozoficznie usprawiedliwione - stanowisko komunistycznych ideologw: partia moe si myli w sensie formalnym", lecz nie dialektycznym", sprzeciw wobec polityki i ideologii partii zawsze i niezalenie od warunkw jest politycznym bdem, a tym samym jest bdem poznawczym, gdy w partii wcielona jest ta wanie wiadomo dziejowa, w ktrej ruch historii i wiadomo tego ruchu schodz si w jedno. Ze dyktatura proletariatu realizuje si jako dyktatura partii, Lukacs take nie wtpi. Aby nie byo w tej sprawie nieporozumie, potpi w ksice o Leninie tych ultralewicowcw", ktrzy uwaali (chodzio 0 tak zwan opozycj robotnicz w partii bolszewickiej) rady robotnicze za stae formy organizacji klasowej i chcieli postawi je na miejsce partii 1 zwizkw zawodowych. Ot rady z natury rzeczy s powoane do tego, by tworzy przeciwwag dla rzdu buruazyjnego w okresie rewolucji; ci, ktrzy chcieliby odda radom wadz pastwow po rewolucji, po prostu nie rozumiej rnicy midzy rewolucyjn i nierewolucyjn sytuacj, a wic myl niedialektycznie". Rola partii po rewolucji ronie, nie za maleje, midzy innymi, cho nie tylko, z tej racji, e po wziciu wadzy walka klasowa nie tylko nie sabnie, lecz nieuchronnie si zaostrza. Do pewnego stopnia to ujcie roli rad zmienia pogld wypowiedziany w gwnym dziele: tam bowiem Lukacs pisa, e rady s powoane do tego, by zlikwidowa buruazyjne rozrnienie wadzy prawodawczej od wykonawczej i sdowniczej oraz by stanowi narzdzie mediacji" midzy bezporednimi a ostatecznymi interesami proletariatu. Wydawa si mogo na tej podstawie, e Lukacs przypisywa radom te funkcje, ktre, jak z Leninow-
286
skiej doktryny wynikao, nale si wycznie partii (chocia skdind refleksje na temat partii w tyme dziele nie dopuszczaj do takich wnioskw). Uwagi o radach w ksice o Leninie koryguj w ultralewicowy" bd i wykazuj zbdno rad po zwyciskiej rewolucji. Od tej chwili, jak naley si domyla, przezwycienie buruazyjnego podziau wadz ma by dzieem partii, czyli praktycznie partia ma ustanawia prawa, rzdzi i sdzi bez adnych innych organw kontroli. W ten sposb, w 1924 roku Lukacs przezwyciy ostatecznie relikty syndykalizmu w swoim wiatopogldzie.
6* Krytyka irracjonalizmu
W gwnym swoim dziele Lukacs zamierza niejako zaopatrzy leninizm w lepsze podstawy filozoficzne, anieli Lenin sam potrafi to uczyni. W tym sensie by istotnie leninowcem niekonsekwentnym, obcionym nadal wadami intelektualisty: akceptujc bez zastrzee polityk bolszewizmu, wyobraa sobie zarazem, e moe by, jako filozof, lepszym bolszewikiem anieli przywdcy partyjni i wyoy podstawy teoretyczne partii w sposb bardziej spjny i przekonujcy. Jednake pniejsze jego dziea filozoficzne ukazuj, i poj on, na czym polega waciwa wierno leninizmowi-stalinizmowi: nie na tym, aby stara si na wasn rk szuka uzasadnie dla postanowie i kadorazowych opinii partii, ale na tym, by te postanowienia i opinie gosi i wciela w ycie. Jego - nieliczne zreszt - publikacje cile filozoficzne z lat 30-tych i 40-tych wiadcz o niemal doskonaej asymilacji stalinizmu. Jest prawd, e Lukcs zawsze rni si od typowych ideologw stalinizmu swoim wyksztaceniem: wiadomo byo, e o czymkolwiek pisa - o Goethem, o Diltheyu czy o Heglu - wiedzia o czym pisze i zna wybornie przedmiot; typowi ideologowie stalinizmu byli po prostu nieukami i to gwnie, bardziej ni tre pism Lukcsa, byo powodem niesychanej irytacji, z jak nowe dziea jego byy na og witane wrd wiernych ortodoksw. Lukacs przechowa take, do pewnego stopnia przynajmniej, indywidualny styl pisarski, a i to byo w epoce stalinizmu podejrzane: wtedy wszake wszyscy pisali jednym stylem i niepodobna byo odrni jednego filozofa od drugiego na podstawie tekstw; te same, sztampowe i monotonne formuy, zdumiewajce ubstwem sw i wyrae, powtarzay si niezmiennie we wszystkich pismach. Indywidualno stylu bya sama prawie odchyleniem
6. Krytyka irracjonalizmu
287
ideologicznym. Pod tym wzgldem Lukacs nie osign wic doskonaoci jako stalinowiec, osign j jednak pod wieloma innymi wzgldami. Wanym dokumentem z tego okresu jest Destrukcja rozumu, dzieo, ktre Adorno nazwa destrukcj rozumu Lukcsa". Opowiada ono dzieje filozofii irracjonalistycznej, gwnie w Niemczech, poczynajc od Schellinga i romantykw, koczc na Heideggerze (roda popielcowa pasoytniczego subiektywizmu") i myli egzystencjalnej. Caa ta historia potraktowana jest przy tym - i to jest gwny zamys ksiki - z p u n k t u widzenia ideowych rde hitleryzmu. Schelling, ktry racjonaln dialektyk zastpuje niekomunikatywn intuicj; Schopenhauer, ktry chce odsoni nieuleczaln absurdalno czowieka i ludzkiej historii i poddaje wiat wadzy bezrozumnej woli: Kierkegaard, ktry gloryfikuje wiar z zaoenia irracjonaln i stawia j ponad rozumem - oto gwni wieszcze pierwszego okresu, sprzed 1848 roku. Okres nastpny, w ktrym walka klasowa proletariatu staje si dominujcym wyznacznikiem ycia spoecznego, ma za swego herolda Nietzschego: jego negacja historii, pogarda dla ludu i bezwstydny pragmatyzm s na subie buruazji, sawionej w dzieach tego filozofa jako rasa panw. W okresie imperialistycznym, od ostatniego dziesiciolecia XIX wieku poczynajc, irracjonalistyczne tendencje w filozofii osigaj apogeum. Formalizm i agnostycyzm neokantowskiej proweniencji ustpuj miejsca prbom budowania nowego wiatopogldu, ktry chce obj cao wiata, lecz cao intuicyjnie tylko uchwytn i niepoddajc si racjonalnej analizie. Nauka sama zostaje zakwestionowana w swej obiektywnej wanoci, uznana za dzieo irracjonalnych si historycznych lub popdowych. Dilthey jako twrca Lebensphilosophie inicjuje ten nowy okres, wprost ju przygotowujcy ideologi nazizmu. Lebensphilosophie atakuje pozytywizm, ale atakuje go ze stanowiska irracjonalnoci historii i subiektywnoci kultury. Filozofia ta krytykuje take kapitalizm, ale jest to sposb krytyki wracajcy do rde reakcyjnego romantyzmu: przedm i o t e m atakw jest demokracja, a p r z e d m i o t e m poszukiwa nowa organiczna jedno, ktra swj ksztat waciwy osiga w pastwie faszystowskim. Jeli Destrukcja rozumu jest dzieem w treci i w zamyle nienagannie stalinowskim, to nie z tej racji, oczywicie, i Lukacs poszukuje w niemieckiej filozofii rde, z ktrych miaa wyrosn ideologia nazizmu; w samym tym zainteresowaniu nie ma nic specyficznie marksistowskiego ani tym bardziej stalinowskiego; zajmowali si tym tematem liczni historycy i pisarze, midzy innymi Tomasz Mann. Typowo stalinowskie jest zaoenie
288
dziea, wedle ktrego od chwili pojawienia si marksizmu wszystko, co w filozofii poza marksizmem powstao, jest reakcyjne i irracjonalne. Caa kultura filozoficzna niemiecka, poza marksizmem, objta zostaje ryczatowym wyrokiem potpienia jako zbir narzdzi, ktre przygotowyway objcie wadzy przez Hitlera w 1933 roku. Wszyscy, tak czy owak, budowali mosty nazistom. Std te pojcie irracjonalizmu, jakim Lukacs operuje, jest nie tylko niezmiernie mgliste, nieokrelone i fantastycznie szerokie, ale w wielu punktach jest niemal dokadnym przeciwiestwem tego, co si za irracjonalizm normalnie zwyko uwaa. Irracjonalistycznymi (w znaczeniu epistemologicznym) nazywamy zwykle doktryny, ktre gosz, e najdoskonalsze sposoby poznania s takie, i tre ich zasadniczo nie daje si przekaza w jzyku, a udostpnia si tylko w szczeglnych, niekomunikowalnych aktach. Niektrzy z galerii przez Lukacsa prezentowanej podpadaj istotnie pod miano irracjonalistw, z czego bynajmniej nie wynika, by torowali drog" hitleryzmowi. Lecz dla Lukacsa wszyscy, ktrzy nie s ortodoksalnymi marksistami, s irracjonalistami. Jeli Max Weber zajmowa si jako socjolog analiz charyzmatycznego przywdcy, to najlepszy dowd, i tego wanie daa ode epoka, ktra wydaa charyzmatycznego Fiihrera. Jeli filozofia analityczna zasadniczo przeczy temu, by mona byo uchwyci sens caoci" wiata i poprzestaje na badaniu izolowanych fragmentw, to jasne jest, e stacza si do irracjonalizmu. Jeli Mannheim podkrela rol pozapoznawczych czynnikw w tworzeniu teorii spoecznych, to jest tym samym irracjonalist. Irracjonalistami s wszyscy, ktrzy uwaaj, e jakie skadniki czy strony bytu nie s dostpne poznaniu dyskursywnemu; irracjonalistami s wszyscy, ktrzy ledz irracjonalne okolicznoci w ludzkim zachowaniu, i ci, ktrzy nie wierz w prawa historyczne, i ci, ktrzy wyznaj idealizm subiektywny, i ci, ktrzy sdz, e nie mona rodkami naukowymi wyznaczy sensu historycznej Totalitat. Krtko mwic, irracjonalistami (a wic, jak naley wnosi, sprzymierzecami Hitlera) s wszyscy, ktrzy nie wierz w dialektyczny rozum" przez Lukacsa od Hegla przejty, mianowicie rozum, ktry zdolny jest uchwyci cao historii i wiata ludzkiego, cznie z jego przyszoci komunistyczn, nadajc sens teraniejszoci. Inaczej jeszcze: irracjonalistami, a wic nazistami obiektywnymi" (jeli nie subiektywnymi) s wszyscy filozofowie, ktrzy nie wyznaj komunizmu w wczesnej, to jest stalinowskiej wersji. Caa historia kultury niemieckiej, a waciwie europejskiej, cznie z Crocem, Windelbandem, Bergsonem i filozofi anali-
6. Krytyka irracjonalizmu
289
tyczn, wydaje si kierowana osobliw celowoci immanentn i zmierza ku tryumfowi Hitlera. Rozum" za Lukacsa, ktrego destrukcj zajmowali si wszyscy filozofowie XIX i XX wieku (prcz marksistw, rzecz jasna), jest tym samym, co niezachwiane przekonanie, e istnieje historyczna Totalitat, obejmujca przyszo i e marksizm daje dostp do owej Totalitat, mianowicie przepowiadajc wywaszczenie buruazji i dyktatur komunistyczn na caym wiecie. Trudno zaiste znale bardziej dobitny przykad antyracjonalizmu anieli ten wanie, ktry filozofia Lukacsa reprezentuje; jest to, w rzeczy samej, filozofia lepej wiary, w ktrej niczego si nie uzasadnia, lecz wszystko autorytatywnie stwierdza i odrzuca si jako reakcyjne miecie wszystko, co nie pasuje do raz przyjtych schematw Marksa. Rwnie rozprawa Lukacsa z egzystencjalizmem jest doskona prbk stalinowskiej filozofii. Powtrzone s w niej wszystkie punkty katechizmu Lenina, Stalina i danowa: w filozofii jest tylko materializm i idealizm, nie ma trzeciej drogi" pomidzy nimi; idealizm bywa subiektywny i wtedy prowadzi do solipsyzmu, ten za jest filozofi wariatw; obiektywny idealizm z kolei wymyla sobie nieistniejce duchy czy idee rzdzce wiatem. Albo-albo: albo duch jest pierwotny, albo materia jest pierwotna; ci, ktrzy twierdz, e wznieli si ponad przeciwiestwo materializmu i idealizmu, s oszustami albo w najlepszym razie oszukuj samych siebie. Niezrwnane dzieo Lenina Materializm i empiriokrytycyzm podaje wszystkie argumenty przeciwko idealistom, zarwno tym, z ktrymi bezporednio walczy, jak i tym, ktrzy mieli si pniej pojawi, jak w szczeglnoci egzystencjalici. Ci bowiem take umieszczaj na pocztku czyst wiadomo i z niej usiuj zrekonstruowa byt. Nauka wszelako dawno rozprawia si z tymi nonsensami, jeli nawet uczeni-przyrodnicy nie zdoali sobie jeszcze uwiadomi - wskutek braku marksistowskiej edukacji - e wszystkie wyniki naukowe zmierzaj do tryumfu materializmu dialektycznego. Ksika o egzystencjalizmie jest, by moe, najjaskrawszym objawem intelektualnej degradacji Lukacsa; nie rni si ona niczym, ani w treci, ani w stylu, od standardowych produktw sowieckiej filozofii tych czasw - cznie z typowymi dla tej filozofii radami pod adresem fizyki, o ktrej Lukacs nie mia pojcia. Nie ma p o w o d u sdzi zreszt, by Lukacs kiedykolwiek pniej zrezygnowa z tych swoich ksiek. Wznowi Destrukcj rozumu bez zmian w epoce postalinowslciej.
290
7. Cao, mediacja i mimesis jako kategorie estetyczne

Najwaniejsz ambicj Lukacsa byo stworzenie podstaw estetyki marksistowskiej. Jego liczne dziea z tego zakresu czciowo daj si zaliczy do teorii literatury, czciowo do krytyki literackiej, czciowo do estetyki oglnej. Widoczne jest jednak, e rwnie wtedy, gdy Lukacs usiuje skonstruowa kategorie generalne, stosowalne do wszystkich dziedzin sztuki, wiedz swoj czerpie nade wszystko z historii literatury, zwaszcza powieci i dramatu i nieraz nie jest jasne, w jaki sposb jego oglnoestetyczna doktryna mogaby mie zastosowanie poza t dziedzin. Twrczo Lukacsa w zakresie estetyki wolno traktowa jako jedn cao (pomijajc, oczywicie, przedmarksistowskie dziea), nie wydaje si bowiem, by zmienia on jej zaoenia, a nawet poszczeglne oceny pisarzy lub kierunkw artystycznych poczynajc od lat 20-tych a do ostatnich pism. Pewne oglne uwagi Lukacsa na temat natury" sztuki nie maj waciwie specyficznie marksistowskiej treci. Twierdzi on, e sztuka ma zawsze, w odrnieniu od wiedzy naukowej, charakter antropomorficzny, skierowana jest ku stosunkom spoecznym; dlatego midzy innymi sztuka z natury rzeczy jest wroga religii, nawet jeli bezporednio suy celom kultu religijnego lub wiary: zawsze bowiem, niezalenie od intencji twrcy, obraca si w tym wiecie". Historycznie, rdem sztuki s zabiegi magiczne, jednake sztuka, w odrnieniu od magii, ma na celu wywoywanie pewnych uczu i postaw, co w magii jest tylko podrzdnym albo ubocznym celem. Sztuka dostarcza odbiorcy obrazw rzeczywistoci, ale obrazy te wyposaone s od razu w pewien adunek emocjonalny, zawieraj czynn postaw w stosunku do wiata, o ktrym mwi. Sztuka zawsze przenosi wartoci poznawcze, przekazuje czowiekowi wiedz o nim samym, rozszerza jego samowiedz, a tym samym - jego wiedz o wiecie. Dziki sztuce ludzie wykraczaj poza horyzont bezporedniej praktyki i wznosz si ku rozumieniu sensu wiata; tym samym, sztuka nie moe by traktowana jako zabawa czy dystrakcja; gra ona wybitn rol w procesie duchowej ewolucji czowieka, uwiadamia mu jego gatunkow natur, jest czci jego samotworzenia. Jakkolwiek wic sztuka nie moe by zredukowana do swoich czysto poznawczych funkcji, gdy, w odrnieniu od czynnoci naukowej, ukazuje wiat w formie obrazw i to tak, e sposb przekazania wcza nieuchronnie akt wartociowania, sztuka jest odbiciem" rzeczywistoci, tworzenie artystyczne polega na szczeglnej formie naladownictwa albo mimesis.
291
Naladownictwo artystyczne nie oznacza jednak, e to, co zasuguje na miano sztuki w sensie waciwym, jest biernym kopiowaniem wiata. Naladownictwo artystyczne zakada selekcj i pewien stopie uniwersalizacji. Poprzez obrazy indywidualne sztuka stara si przekaza widok wiata pretendujcy do uniwersalnoci; w tym sensie to, co jednostkowe" i to, co uniwersalne" wystpuj jako jedno" w dziele artystycznym. Wielokrotnie zarzucano Lukacsowi - jak zreszt wszystkim, ktrzy posuguj si pojciem odbicia" czy mimesis w odniesieniu do sztuki - e, jeli nawet z grubsza wiadomo, co pojcia te miayby oznacza w przypadku powieci, dramatu i malarstwa figuratywnego, to jest cakiem niejasne, w jaki sposb dziea muzyki, architektury lub ornamenty miayby odbija" rzeczywisto. Lukacs jednak wierzy, e mimesis jest kategori wszechobejmujc w badaniu zjawisk artystycznych. Muzyka, na przykad, przekazuje emocje ludzkie, ktre powstaj w stosunkach spoecznych i w ten sposb, poredni, take odbija" historyczne zwizki midzy ludmi. Architektura wyraa take postawy i potrzeby ludzkie w swoistej organizacji przestrzeni. Ornamentyka naladuje pewne figury spotykane w przyrodzie i przekazuje je w postaci, ktra zawiera ludzk wzgldem nich postaw. Wyjanienia te czsto nie tylko uderzay krytykw Lukacsa swoj sztucznoci, ale stawiay pod znakiem zapytania sam sens pojcia odbicia czy mimesis. Jeli bowiem dziea muzyczne odbijaj" wiat w ten sposb, e wyraaj" emocje, a emocje te z kolei musz mie jaki zwizek z yciem spoecznym, to nasuwa si podejrzenie, e sztuka odbija" rzeczywisto w tym znaczeniu, i po prostu powstaje pod wpywem rozmaitych zwizkw i zjawisk ycia spoecznego; jest to wszake formua tak oglnikowa, e pozbawiona treci i praktycznie przez nikogo nie kwestionowana. Tymczasem jest jasne, e gdy Lukacs rozwaa dziea literackie, chodzi mu o odbicie" w sensie znacznie silniejszym: nie o trywialne stwierdzenie, e sytuacje spoeczne w ogle wywieraj jaki wpyw na twrczo artystyczn, ale o to, e dziea sztuki przekazuj pewien obraz rzeczywistoci, dziki k t r e m u odbiorca efektywnie dowiaduje si czego o rzeczywistoci przedstawionej, e rozpoznaje jej struktury" czy te jej konflikty w obrazie artystycznym. Lukacsowi, w rzeczy samej, chodzi o zaprojektowanie takiej definicji sztuki, aby okaza si miao nastpnie, e tylko twrczo realistyczna" zasuguje na nazw sztuki: istotnie, jego krytyka sztuki dekadenckiej" na takiej wanie definicji si opiera. Jednake pozostaje zupenie niejasne, w jaki sposb dziea muzyki, architektury (a nawet poezji lirycznej) mog
292
by oceniane z punktu widzenia realizmu"; jeli mimesis oznacza wszelk form zalenoci dzie sztuki od zjawisk spoecznych, wtedy istotnie kade dzieo sztuki jest naladownicwem i kade jest realistyczne", przez co zarwno pojcie mimesis, jak pojcie realizmu trac sens. Jednake waciwym przedmiotem rozwaa Lukacsa byy powie i dramat, a wic gatunki, w ktrych pojcia te s stosowane w bardziej okrelonym znaczeniu. W literaturze termin mimesis ma jednake u Lukacsa, jak si wydaje, dwa znaczenia: opisowe i normatywne. W opisowym znaczeniu kada powie lub dramat w jaki sposb odzwierciedla wiat, stosunki i walki spoeczne; kade dzieo jest take zaangaowane spoecznie, stoi po jednej lub drugiej stronie w podstawowych konfliktach epoki - i to niezalenie od tego, czy i w jakim stopniu autor jest wiadom swojego uczestnictwa w tych walkach i czy sam potrafi zrozumie sens wasnej twrczoci (czsto nie potrafi). W normatywnym za sensie mimesis jest cech dzie, ktre poprawnie" rzeczywisto naladuj, ktre wic potrafi przedstawi problemy swoich czasw tak, jak one naprawd wygldaj, w ktrych ponadto pisarz stoi po waciwej, to jest postpowej stronie w konflikcie. Normatywne pojcie mimesis wystpuje bodaj najczciej w pisarstwie Lukacsa. To samo odnosi si do pojcia Totalitat w swoistym zastosowaniu do literatury. Kade dzieo literackie w pewien sposb odzwierciedla cao" ycia spoecznego, bo gdy zajmujemy jakie stanowisko wzgldem wiata, nawet takie, ktre trzeba oceni jako reakcyjne, odnosimy si nieuchronnie do caoci; nie zaley to od naszej woli, ale od faktu, e w rzeczy samej wszystkie sprawy ludzkie s powizane i e uczestniczc w konflikcie czstkowym, uczestniczymy, chcemy czy nie chcemy, w konflikcie globalnym. Ale rwnie pojcie Totalitat wystpuje - i to najczciej - w wersji normatywnej. Autentyczne dziea sztuki pisarskiej d do uchwycenia caoci i jest zadaniem krytyka lub ideologa stara si o to, aby cao wystpowaa w sztuce jako rzeczywisty ukad odniesienia, ktiy nadaje sens wszystkim skadnikom dziea i poddaje je jednolitemu zamysowi artystycznemu. W tym sensie pojcie caoci" wystpuje jako haso programowe dla sztuki socjalistycznej, nie za jako neutralna kategoria, powszechnie do literatury stosowalna. Ale odrnienie to nie jest u Lukacsa samego przejrzycie przedstawione. Powiedzenie, e sztuka powinna odzwierciedla cao" zwrcone jest nade wszystko przeciwko programom naturalistycznym: nie wystarcza opisywa rzeczywisto tak, jak si ona bezporednio narzuca naszej obser-
293
wacji i rejestrowa po prostu to, co si widzi lub to, co si faktycznie dzieje. Literatura, ktra na takim zapisie poprzestaje, nie moe uchwyci sensu opisywanych zdarze, bo wanie sens odsania si tylko przez odniesienie do caoci, ta za nie jest uchwytna przez zwyk obserwacj, ale wymaga pojciowego rozumienia. Ot - i to jest punkt wzowy argumentacji (jaki Lukacs wyoy jeszcze w polemice z Blochem na temat ekspresjonizmu i realizmu) - cao spoeczna, czyli kapitalizm jako zwarty system jest naprawd rzeczywistoci; ona wanie, cho jej nie moemy goym okiem zobaczy, okrela wszystkie zjawiska poszczeglne. Tym samym tylko ten, kto potrafi sprawy poszczeglne, drobne wydarzenia, wypadki indywidualnego ycia odnie do caoci i nada im sens przez zwizek z caoci - tylko ten odtwarza rzeczywisto spoeczn, jak ona prawdziwie jest, a wic uprawia mimesis we waciwym (normatywnym) sowa znaczeniu. Poniewa jednak w wymg wszechstronnoci, owo chwytanie caoci" moliwe jest tylko dziki uprzedniemu rozumieniu wiata spoecznego, a rozumienie to daje jedynie marksizm, wynika z programu Lukacsa, e w naszej epoce tylko marksista moe wznie si w literaturze do naleytego poziomu uniwersalizacji, albo e tylko marksista (w Lukacsowskim sensie) moe by dobrym pisarzem. Nie wynika natomiast, rzecz jasna, e wystarczy opanowa pojciowo kategori caoci, aby uprawia dobr literatur. Cech sztuki bowiem jest nie tylko odnoszenie wszystkiego do caoci, ale umiejtno przedstawiania owej caoci w zindywidualizowanych obrazach. Innymi sowy, jak to Lukacs wyraa, sztuka rzdzona jest nie tylko przez kategori caoci, ale take przez kategori tego, co szczeglne", Besonderheit. Pojcie to jest uszczegowieniem, w odniesieniu do sztuki, kategorii mediacji" i jest nawet, zdaniem Lukacsa, orodkow kategori analizy estetycznej. Sztuka bierze za punkt wyjcia dowiadczenie i usiuje w tym, co jednostkowe znale to, co typowe, zuniwersalizowa indywidualne zjawiska. czy zatem w sobie jednostkowo i uniwersalno i w tym sensie podpada pod pojcie Besonderheit. Najtrafniej mona chyba powiedzie, e dla Lukacsa Besonderheit jest to proces, w toku ktrego pisarz przetwarza indywidualne dowiadczenia w obrazy majce sens uniwersalny, typizuje je czy te podnosi do rangi medium, poprzez ktre cao spoeczna ukazuje si czytelnikowi. Powiedzenie, e sztuka rzdzona jest przez kategori Besonderheit, nie oznacza wic, e znajduje si ona porodku" midzy uniwersalnoci nauki a bezporednioci codziennego dowiadczenia, ale e wanie przekazuje uniwersalno w obrazach jednostkowych. Poniewa
294
jednak w obrazach tych to, co uniwersalne i to, co jednostkowe nie wystpuj jako oddzielne skadniki, ale w jednoci", przeto mona powiedzie, e sztuka znosi" (w heglowskim sensie aufhebe) zarwno indywidualno, jak uniwersalno, czyli syntetyzuje je tak, i s one stronami jednego zjawiska. W rzeczywistoci proporcje indywidualnoci i uniwersalnoci s rne w rnych gatunkach literackich i w rnych szkoach artystycznych. Dramat jest z natury bardziej uniwersalny ni powie. Naturalizm ciy ku jednostkowoci, a sztuka operujca alegori ku uniwersalnoci. Jak niejednokrotnie zauwaono, samo spostrzeenie, i w sztuce, lub przynajmniej w jej niektrych formach, artysta przekazuje w obrazach pewne zjawiska typowe" (co nie znaczy: przecitne, czsto si zdarzajce, lecz charakterystycznie ukazujce cechy swojej epoki czy jakich rodowisk spoecznych), nie jest specyficznie marksistowskie i wielokrotnie byo czynione wczeniej lub cakiem niezalenie od marksizmu. Wydaje si nawet, e jest to spostrzeenie zdroworozsdkowe pod warunkiem, e jego wanoci nie rozciga si na wszystkie rodzaje sztuki i pod warunkiem, e nie czyni si ze normatywnej reguy, to jest arbitralnego wyroku, e sztuka (lub literatura), ktra owej dnoci do typizacji" nie ukazuje, nie jest sztuk w dobrym" sensie sowa. Jednak teoria Lukacsa zawiera oba te dodatki. Ponadto, to, co w niej specyficznie marksistowskie, to program odnoszenia wszystkiego do caoci" pojtej jako system spoeczny charakteryzowany za pomoc marksistowskich kategorii, to jest kapitalizm lub socjalizm. Jednak kategoria caoci" wystpuje w estetyce Lukacsa jeszcze w innych kontekstach. Chodzi nie tylko o to, e poprzez sztuk cao spoeczna ma przewieca, ale i o to, e dziki sztuce czowiek sam dy do zdobycia caoci" jako swego modusu bycia, e pragnie sta si caoci, to znaczy czowiekiem penym, nieokaleczonym przez adne jednostronne zajcia, osobowoci cakowit i harmonijn. Sztuka, ktra sprzyja rozwiniciu si w ludziach tego pragnienia lub uwiadomieniu go, jest sztuk prawdziwie humanistyczn, ale moe ni by tylko wtedy, gdy stara si wybiega naprzd poza swj czas. Innymi sowy: jest zadaniem sztuki nie tylko opisywa rzeczywisto, ale take przewidywa j. W artykule Es geht um Realismus powiada Lukacs, e zdaniem Marksa Balzac mia zdolnoci prorocze, albowiem tworzy postacie, ktre za jego czasw znajdoway si dopiero w stanie embrionalnym, a miay rozwin si dopiero pniej, za drugiego cesarstwa. Podobnie, twierdzi Lukacs, Gorki pracowa proro-
8. Realizm, socrealizm, awangarda
295
czo i antycypowa typy ludzkie, ktrych jeszcze nie byo, gdy pisa swoje wczesne powieci. Pisarze zdolni s do takich wyczynw dziki temu, e poprawnie dostrzegaj tendencje rozwojowe rzeczywistoci i umiej antycypowa ich wyniki. Nie jest tylko jasne, na podstawie tego wywodu, czym mianowicie - jak si miao pniej okaza - grzeszya literatura socrealistyczna czasw stalinowskich, gdy opisywaa nie to, co byo, lecz to, co by powinno i to, co nauka marksizmu-leninizmu" trafnie antycypowaa; wydawa si moe, e literatura ta wcielaa wanie danie Lukacsa: przewidywaa przyszo na podstawie naukowej analizy.
8* Realizm, socrealizm, awangarda

Na podstawie rnych wywodw Lukacsa mona by sdzi, e tylko literatura odnoszca ycie ludzkie do caoci" po marksistowsku pojtej zasuguje na miano realistycznej. W rzeczywistoci Lukacs odrnia dwie formy realizmu: krytyczny i socjalistyczny. Realistami s dla niego praktycznie wszyscy wielcy pisarze przeszoci. Nie jest przy tym istotny - przynajmniej w odniesieniu do twrcw XIX wieku - wiatopogld, ktry pisarz wiadomie wyznaje. Balzac, Walter Scott, Tostoj, byli reakcjonistami w swoich postawach politycznych. Niemniej dziki umiejtnoci, z jak przekazywali realistycznie obraz swojego wiata, stworzyli dziea wielkie. Zdaniem Lukacsa u pisarzy tych zachodzi sprzeczno" midzy ich stanowiskiem politycznym a dzieem pisarskim. Nie jest zreszt jasne, na czym sprzeczno" miaaby w tym przypadku polega; wydaje si, przeciwnie, e legitymistyczny i arystokratyczny punkt widzenia Balzaca harmonizuje doskonale z jego krytyk porewolucyjnego spoeczestwa, podobnie jak religijne i agrarystyczne wtki u Tostoja pozostaj w zupenej zgodzie z jego atakami na Koci i klasy uprzywilejowane. Wydaje si, e sprzeczno" zachodzi tylko midzy wiatopogldem tych pisarzy a doktryn marksistowsk. Realizm krytyczny reprezentuj u Lukacsa ci pisarze, ktrzy nie potrafili wprawdzie wznie si do wiatopogldu komunistycznego, lecz mimo to staraj si odzwierciedla konflikty epoki w sposb wierny, nie poprzestajc na bezporednim opisie pojedynczych zdarze; w ich pisarstwie poprzez indywidualne losy ludzkie przemawia zawsze wielka historia. Nie s wic naturalistami. Ale nie s take alegorystami czy metafizykami: nie uciekaj od wiata w izolowan psyche jednostkow i nie podnosz jednostkowych wydarze psychicznych do rangi pozaczasowej, wiecznej i nieprze-
296
zwycialnej kondycji ludzkiej. Realistami s Balzac, Tostoj i inni wielcy Rosjanie XIX stulecia, w nowszych czasach Anatol France, Romain Rolland, George B. Shaw, Leon Feuchtwanger, a nade wszystko Tomasz Mann. Realistyczna sztuka z reguy, jak Lukcs nieraz zauwaa, dochodzi do gosu w krajach najwyej rozwinitych lub znajdujcych si w okresie wzrostu spoecznego i ekonomicznego; jeli ten schemat nie daje si zastosowa, wwczas Lukacs stwierdza, e przeciwnie, kraje zacofane nieraz rodz przodujc literatur w wyniku swego zacofania, ktre usiuj jak gdyby rodkami artystycznymi przezwyciy. Oba warianty nie s zreszt wasnoci Lukacsa, lecz spotykaj si czsto w marksistowskiej literaturze: jeli przodujce" kraje (np. Francja XVIII w.) produkuj przodujc" literatur, fakt ten potwierdza wybornie materializm historyczny; jeli kraje zacofane (np. Rosja w XIX w.) produkuj literatur przodujc", to i to potwierdza materializm historyczny, gdy w takich wypadkach ideologia nadrabia niedostatki bazy". Przeciwiestwem realizmu jest caa sztuka modernistyczna i awangardowa: naturalizm, ekspresjonizm, surrealizm etc. Jest to sztuka dekadencka, ktrej przykadami mog by dziea Kafki, Joyce'a, Musila, Montherlanta, pniej Becketta itd. Podstawow wad, ktra skazuje ca literatur modernistyczn na porak, jest niezdolno do uchwycenia Totalitat i do aktu mediacji. Nie mona, na przykad, zasadniczo mie za ze pisarzowi, e opisuje co takiego, jak samotno, chodzi jednak o to, aby umia ukaza samotno jako fatalny skutek kapitalizmu; tymczasem u Kafki mamy samotno ontologiczn", sytuacj samotnoci podniesion do godnoci uniwersalnej, przedstawion jako trwaa sytuacja czowieka. W tym sensie Kafka poprzestaje na opisie zjawiska, jak ono si bezporednio jawi i niezdolny jest wykroczy poza nie ku caoci, w ktrej dopiero objawia si jego sens. Pod tym wzgldem postpuje wic, jak naturalici. Podobnie, mona opisywa realistycznie wiat w chaosie i lku, ale opis ten bdzie realistyczny tylko wtedy, gdy dzieo pokae, i chaos i lk powstaj z nieszcz, ktre ludzkoci przynosi kapitalizm; jeli za, jak u Joyce'a, wiat duchowy czowieka i jego poczucie czasu ulegaj zupenemu rozkadowi, bez przyczyny i bez perspektywy wyjcia, wwczas wiat tak przedstawiony musi by faszywy, a dzieo - chybione. I tak, sztuka awangardowa pozbawiona jest perspektywy historycznej i wizi czowieka w sposb trway w sytuacjach, ktre naprawd s historyczne i spoecznie wyznaczone; czyni z tych sytuacji jakoci transcendentalne (naley zauway, e Lukacs uywa wyrae takich, jak transcen-
297
dentalny" lub mistyczny" w sposb cakiem dowolny jako nieokrelonych pejoratywnych przymiotnikw, bez zwizku z sensem jaki te sowa maj w filozoficznej tradycji; wiemy o nich tyle tylko, e to co niedobrego). Wielkie postacie wielkiej literatury - Achilles i Werther, Edyp i Anna Karenina - s wszystkie istotami spoecznymi (bo te czowiek jest istot spoeczn, jak ju Arystoteles zauway, podkrela Lukacs). Tymczasem bohaterowie modernistycznej literatury s wyrwani ze zwizkw ze spoeczestwem i histori. Narracja powieci staje si czysto subiektywna" albo te - jak w przypadku Becketta i Montherlanta - czowiek animalny przeciwstawia si czowiekowi spoecznemu, co odpowiada w filozofii Heideggerowskiemu potpieniu spoeczestwa (das Ma) i prowadzi do nazistowskiego rasizmu, jak go Rosenberg wyoy (wszystko to s wywody zawarte w Lukacsa dziele Wider den missverstandenen Realismus, wydanym w 1958). Modernistyczna literatura, sowem, nie jest wzbogaceniem sztuki, ale jej negacj. Ale wyszym stopniem rozwoju literatury jest realizm socjalistyczny. Perspektyw realizmu socjalistycznego jest, oczywicie, walka o socjalizm... Socjalistyczny realizm rni si od realizmu krytycznego nie tylko tym, e opiera si na konkretnej socjalistycznej perspektywie, ale i tym, e uywa tej perspektywy dla opisu od wewntrz si, ktre na rzecz socjalizmu pracuj" (The Meaning of Contemporary Realism, str. 93). Krytyczni realici nieraz opisywali walki polityczne wspczesnoci i nieraz prezentowali bohaterw-socjalistw. Lecz socrealici opisuj te zjawiska od wewntrz, utosamiajc si z siami postpu. Wielko socrealizmu polega na tym, e cao historyczna, zmierzajca ku socjalizmowi, jest tam widoczna w kadym fragmencie dziea. Do dzie socrealizmu nale powieci (niektre przynajmniej) Gorkiego, Cichy Don Szoochowa, dziea Aleksego Tostoja, Makarenki, Arnolda Zweiga. Naley w tym miejscu poczyni zastrzeenie nastpujce. Lukacs by doskonaym znawc wielkiej literatury europejskiej i wiedzia, co jest dzieem sztuki, a co miernot. Jego awersja do literatury modernistycznej, do Prousta, Kafki czy Musila - niemal do wszystkiego, co przyszo po Tomaszu Mannie - moe by wytumaczalna bez ideologicznej podbudowy: wikszo ludzi z trudem przyswaja sobie literatur istotnie odmienn od tej, na jakiej si wychowali w modoci. Niech Lukacsa do awangardy jest z pewnoci autentyczna, chocia jej uzasadnienie bywa niekiedy prawie niewiarygodnie prymitywne. Co do literatury socrealistycznej, to Lukacs zawsze cytowa, jako jej przykady, dziea bd wybitne, bd przynajmniej
298
dobre. Nie cytowa typowych pisarzy stalinowskiego socrealizmu, ktrych dziea dzisiaj le w skadach makulatury Dlatego trudno w jego pismach znale przykady socrealistycznej literatury z lat 30-tych i pniejszej. atwo natomiast znale oglne zapewnienia o rozkwicie literatury w Zwizku Radzieckim pod rzdami Stalina. W czasie, gdy literatura sowiecka zostaa cakowicie zniszczona, gdy wielu wybitnych pisarzy znalazo mier w obozach koncentracyjnych, a drukowane byy prawie wycznie dziea miernot, sawicych wielko wodza, serwilistyczne panegiryki bez adnej wartoci artystycznej, Lukacs w nastpujcy sposb wyjania nieobecno sztuki modernistycznej w Rosji: Im bardziej umacniao si panowanie proletariatu, im gbiej i wszechstronniej socjalizm przenika gospodark Zwizku Radzieckiego, im szerzej i gbiej rewolucja kulturalna ogarniaa masy pracujce, tym silniej i tym beznadziejniej sztuka awangardowa bya wypierana przez coraz bardziej wiadomy realizm. Upadek ekspresjonizmu jest w ostatecznym rachunku wynikiem dojrzaoci mas rewolucyjnych" (Es geht um den Realismus). Innymi sowy - to, co byo, jak Lukacs dobrze wiedzia, dzieem represji policyjnych, okaza si miao naturalnym skutkiem rewolucyjnej dojrzaoci spoeczestwa. Naley zauway, e o ile cytacje ze Stalina istotnie nie s dla dzie Lukacsa typowe, o tyle interpretacje tego rodzaju s typowe. Typowy jest take artyku Tendenz oder Parteilichkeit?', w ktrym przeciwstawia si okrelaniu sztuki socjalistycznej jako tendencyjnej". Literatura nie ma by tendencyjna", ale wanie partyjna". Gdy si mwi o literaturze tendencyjnej", chce si powiedzie, e jest to literatura, ktra eklektycznie czy czyst sztuk" z obcymi, politycznymi elementami, wniesionymi z zewntrz. Program taki (nieobcy Mehringowi) oznacza jednak prymat formy nad treci" i zakada przeciwstawienie skadnikw czysto estetycznych dziea - skadnikom politycznym, z zaoenia nieestetycznym. Takie ujcie sztuki jest trockistowskie. Ale prawdziwie rewolucyjni pisarze odrzucaj odrnienie sztuki i tendencji. Ich dziea s partyjne, a to znaczy rwnie: przekazuj poprawne, marksistowskie rozumienie rzeczywistoci zmierzajcej ku socjalizmowi oraz integruj harmonijnie indywidualno opisu z historyczn perspektyw. Przygody Lukacsa z socrealizmem trway do koca jego krytycznej dziaalnoci. Po mierci Stalina, w epoce odwily" podj on w kilku rozprawach krytyk literatury minionej epoki. Uzna, e stalinizm cierpia na brak mediacji" rwnie w zakresie polityki kulturalnej: stalinowska literatura, miast opisywa realne konflikty ycia spoeczestwa socjalistycznego, staa si schematyczna i abstrakcyjna; opisywaa bezporednio oglne
299
prawdy teorii, miast je uporednia" przez obrazy wzite z rzeczywistoci. Zapomniano o swoistoci sztuki i podporzdkowano j wprost zadaniom agitacji. Optymizm, miast by historycznym, sta si schematyczny. Bohaterowie tej literatury nie przedstawiali adnych typowych jakoci nowego spoeczestwa. Artyku Lenina o literaturze partyjnej z 1905 roku, ktry dotyczy (jak Krupska stwierdzia) tylko pimiennictwa politycznego, rozcignito na ca literatur i uznano za regu pracy artystycznej. Przedwczenie pogrzebano take realizm krytyczny, a pojcie dekadencji rozszerzono do tego stopnia, e caa nowsza literatura realizmu krytycznego podpadaa pod to miano. Jednak Lukacs, mimo tej krytyki, nie wyrzek si przekonania, e socrealizm jest zasadniczo" i historycznie" wyszym stadium rozwoju sztuki anieli wszystkie poprzednie i adnych kryteriw, ktre ten nowy okres miay wyrnia, nie zrewidowa (odniesienie do caoci", partyjno, optymizm, identyfikacja z siami rewolucji, poprawno marksistowska). Nie ma powodu sdzi, by czysto stalinowskie dzieo, jakim bya ksika o realizmie, nie odzwierciedlao rwnie jego pniejszych pogldw. Najbardziej zdumiewajcym owocem rozwaa Lukacsa o socrealizmie s jednak jego artykuy o Soenicynie. Lukacs powita powieci Soenicyna jako zapowied renesansu socrealizmu, albowiem, jak stwierdzi, Soenicyn w swoich opisach ycia obozowego przedstawia codzienne wydarzenia jako symbol caej epoki; nie jest wic bynajmniej naturalist, ale odnosi zjawiska opisywane do caoci" spoecznej (Soenicyn, zaznacza Lukacs, nie zamierza przywraca kapitalizmu w Rosji). Jednak saboci Soenicyna jest, e krytykuje stalinizm z plebejskiego, nie za komunistycznego punktu widzenia. Jeli nie przezwyciy tej saboci, jego rozwj artystyczny dozna osabienia. Innymi sowy: Lukacs radzi Soenicynowi, aby zosta komunist w imi rozkwitu jego talentu. Nie podaje jednak przy tej okazji przykadw pisarzy, ktrzy byli zrazu wybitnymi twrcami, potem za stali si jeszcze wybitniejsi, gdy przyjli komunizm. Jest to, rzec mona, aosny koniec estetycznej doktryny Lukacsa, e u zmierzchu ycia, po dziesicioleciach stalinizmu, ktry spustoszy rosyjsk kultur, a ktrego Lukacs by wybitnym rzecznikiem, odnalaz on w kocu socrealizm w dzieach jednego z najbardziej przekonanych i najbardziej wiadomych wrogw komunizmu (co do czego nie mogo by wtpliwoci od pocztku; fakt, e Lukacs nie mg czyta Archipelagu Gutag nie ma pod tym wzgldem znaczenia). Odkrycie Soenicyna przez Lukacsa symbolizuje niejako nico jego teorii literatury.
300
9. Odkrycie mitologii marksistowskiej. Komentarz

Lukacs by ponad wtpliwo wybitnym interpretatorem Marksa. Jego ogromn zasug jest rekonstrukcja doktryny Marksa w cakiem innym duchu, anieli to czynio poprzednie pokolenie marksistw. Lukacs nie tylko zwrci uwag na gboki zwizek Marksa z Heglowsk dialektyk ujt jako gra podmiotu i przedmiotu zmierzajcych do identycznoci. On by pierwszym, ktry pokaza trafnie, e spr midzy neokantystami i ewolucjonistami wrd marksistw by sporem toczonym z obu stron ze stanowiska obcego Marksowi; e Marksowi istotnie chodzio o dialektyk, w ktrej rozumienie wiata i jego przeobraanie wystpuj jako ten sam proces, wobec czego dylematy wolno-konieczno, fakty-wartoci, wola-przewidywanie, trac sens. Pytania, ktre teoretycy II Midzynarodwki stawiali Marksowi, byy, w rzeczy samej, z punktu widzenia Marksa, le postawione; zakaday bowiem obiektywny" proces historyczny, rzdzony prawami. Lukacs wykaza, e dla Marksa, w uprzywilejowanym historycznie wypadku klasy robotniczej, obiektywny" proces zbiega si z rozwojem wiadomoci tego procesu, wolne dziaanie i ruch historycznej koniecznoci staj si jednym i tym samym zjawiskiem. Z pewnoci pozostawi on istotnie odmienny i zasadniczo - jak sdz - dobry wizerunek Marksowskiej filozofii. Pod tym wzgldem jego zasuga wydaje si bezsporna. Powiedzie, e Lukacs odsoni nowego i lepiej zrozumianego Marksa, ni ktokolwiek przed nim, nie jest jednak tym samym, co powiedzie, e mia on racj, przyjmujc ow Marksowsk wiar w jedno teorii i praktyki, wolnoci i koniecznoci, jako wasn. Udao mu si, wbrew intencjom, odsoni mitologiczny, profetyczny i utopijny sens marksizmu, ktry umyka uwadze scjentystycznie nastawionych wyznawcw. W rzeczy samej percepcja, w ktrej odrnienie midzy opisowymi i normatywnymi skadnikami zostaje zatarte, jest charakterystyczna dla sposobu, w jaki wyznawcy mitu odbieraj jego tre. W micie narracja i nakaz nie s oddzielone, ale wystpuj dla umysu wyznawcy jako ta sama rzeczywisto. To, co mit nakazuje, co kae czci lub naladowa, nie pojawia si jako odrbna konkluzja, ale postrzegane jest wprost, w samym akcie odbioru mitycznego opowiadania. Rozumie prawdziwie mit to nie tylko rozumie jego tre faktyczn, ale take przyswoi sobie wartoci, ktre gosi. W tym sensie jest prawd, e wyznawca rozumie mit inaczej anieli obserwator zewntrzny, na przykad socjolog, antropolog czy historyk: wyznawca rozumie mit w samym akcie zaangaowania i w tym sensie ma racj powiadajc, e mit daje si
9. Odkrycie mitologii marksistowskiej. Komentarz
301
poj tylko od wewntrz", tylko w praktycznej afirmacji. Tak wanie ma si rzecz z marksizmem w ujciu Lukacsa. Niemarksista nie moe naleycie zrozumie marksizmu, albowiem zna marksizm mona tylko w akcie praktycznego uczestnictwa w ruchu rewolucyjnym; marksizm nie jest teori, ktra co o wiecie po prostu mwi i jako taka nadaje si do przyjcia dla kadego, niezalenie od tego, czy podziela on, czy nie podziela wartoci politycznego ruchu marksistowskiego; marksizm jest rozumieniem wiata powstajcym tylko w tyme ruchu, tylko w zaangaowaniu politycznym. Dlatego wanie marksizm tak pojty jest oporny na racjonaln argumentacj: nikt z zewntrz nie moe go krytykowa skutecznie, poniewa nikt z zewntrz zasadniczo nie jest w stanie go zrozumie. W ten sposb Lukacs ujawni, e wiadomo marksistowska podlega reguom epistemologicznym mitu.
/
Jednoczenie ukaza on profetyczny charakter tej wiadomoci. wiadomo profetyczna znosi bowiem odrnienie midzy wol i przewidywaniem. Prorok mwi nie wasnym gosem, ale gosem Boga lub Historii, za ani Bg, ani Historia niczego nie przewiduj" w takim sensie, jak ludzie przewiduj zdarzenia, na ktre nie maj wpywu. Akty przewidywania i akty tworzenia tego, co przewidywane, s tym samym dla Boga i dla wielkiej Historii, gdy podmiot i przedmiot poznania identyfikuj si w ich poczynaniach (Bg nigdy nie dziaa na zewntrz", jego dziaanie jest zawsze immanentne). Podmiot historyczny, ktry utosami wasn wiadomo z procesem dziejowym, nie zna ju wicej odrnienia midzy przyszoci, ktr zapowiada i przyszoci, ktr tworzy. Ten sam podmiot, tak jak go Lukacs rozumie, wciela to, co nazwa mona wiadomoci utopijn par excellence. wiadomo utopijna ujawnia si w tym wanie skadniku doktryny, ktry skierowany jest przeciwko socjalizmowi utopijnemu, mianowicie w wierze Marksa - przez Lukacsa wydobytej na jaw i silnie podkrelonej - e socjalizm nie moe by traktowany ani jako zwyky nakaz moralny, rezultat wartociowania, ani jako wynik koniecznoci dziejowej". Jeli rozrnienie midzy faktami i wartociami, midzy aktem czysto poznawczym a aktem afirmacji moralnej, nie pojawia si w wiadomoci proletariatu, to dlatego, e socjalizm nie jest po prostu czym podanym albo po prostu czym koniecznym, albo jednym i drugim. Jest jednoci" obojga, a to znaczy: jest stanem rzeczy, ktry realizuje istot czowieczestwa, ale istot, ktra nie jest dowolnie zaprojektowana przez moralist, lecz ju jest gotowa. Przyszo socjalistyczna wiata to nie co, czego chcemy na mocy upodobania ani co przewidujemy
302
na mocy racjonalnej analizy historycznych tendencji; jest to co, co ju jest w postaci owej Heglowskiej realnoci wyszego rzdu, ktrej wprawdzie empirycznie nie wida, ale ktra jest bardziej realna ni wszystkie empiryczne fakty. Tym wanie jest cao" Lukacsowska: czym rzeczywistym, ale nieempirycznym. Dlatego mwic o socjalizmie przyszoci nie potrzebujemy uywa ani jzyka normatywnego, ani jzyka naukowych przewidywa. Socjalizm jest sensem historii i jako taki jest ju obecny w historii biecej. Przyszo, ktra stanowi modus bycia teraniejszoci, nie za pewien stan rzeczy oczekiwany albo upragniony - oto typowa ontologia utopijna. Jest z pewnoci zasug Lukacsa, e ujawni t ontologi - pochodzenia Heglowsko-Platoskiego - jako fundamentalny rys marksizmu. W ten sposb jednak marksizm przybra u Lukacsa form irracjonaln i antynaukow. Dziki samemu pojciu caoci, jak je Lukacs rozumie, marksizm jest z gry opancerzony przeciwko wszelkiej racjonalnej i empirycznej krytyce. Cao wszake nie moe wyoni si z gromadzenia faktw i empirycznych dowodw, a jeli fakty wydaj si jej przeczy, to tym gorzej dla faktw. Skd wobec tego znamy cao? Na jakiej zasadzie zdobywamy pewno, emy ow cao intelektualnie posiedli? Lukacs odpowiada: znamy cao dziki dobrej metodzie" dialektycznej. Lecz z drugiej strony okazuje si, e metoda ta nie jest czym innym, jak wanie odnoszeniem wszystkich zjawisk do caoci; trzeba zatem uprzednio zna cao, nim si metod stosuje. Metoda i wiedza o caoci zakadaj si wzajem, czyli zwyczajnie tworz bdne koo. Jedynym sposobem wyjcia poza to koo jest stwierdzenie, e proletariat, dziki swej uprzywilejowanej sytuacji historycznej, jest posiadaczem caej prawdy. Lecz wyjcie to jest pozorne. Skd bowiem wiemy, e proletariat posiada w przywilej? Z teorii marksistowskiej, a teoria ta jest prawdziwa, poniewa ona jedna ogarnia cao". Bdne koo wraca przeto w niezmienionej postaci. Pozostaje wtedy jeszcze jedna moliwo: cao nie odsania si w ogle w czystym badaniu naukowym, ale tylko z perspektywy czynnego uczestnictwa w ruchu rewolucyjnym. Wtedy jednak mamy do czynienia z genetycznym kryterium prawdy: marksizm jest prawd, poniewa wyraa" wiadomo proletariatu (nie za odwrotnie). Lecz jest to nic innego, jak kryterium autorytetu: prawda powinna by za tak uznana nie dlatego, e mona j wesprze argumentami oglnie w nauce uywanymi, ale dlatego, e pochodzi od klasy historycznie uprzywilejowanej, a e klasa ta jest historycznie uprzywilejowana wiadomo std, i to wanie gosi teoria, ktrej ta klasa jest posiadaczem. Caa mitologia proletariatu jako klasy nieomyl-
10. Lukacs jako stalinowiec i jako krytyk stalinizmu
303
nej sprowadza si jednak u Lukacsa do czysto partyjnego dogmatyzmu. Poniewa o tym, jaka jest tre wiadomoci klasowej, decyduje nie sama klasa, ale partia, w ktrej wciela si jej historyczny interes, tedy partia jest rdem i kryterium prawdy. Q_.e.d. Jedno teorii i praktyki, jedno faktw i wartoci okazuje si w ten sposb nie czym innym, jak prymatem politycznego zaangaowania nad wartociami intelektualnymi; jest to zapewnienie, ktre ruch komunistyczny daje swoim uczestnikom, i s posiadaczami prawdy na mocy tego wanie uczestnictwa. Marksizm Lukacsa jest rezygnacj z intelektualnych, logicznych i empirycznych kryteriw wiedzy; jako taki, jest antyracjonalny i antynaukowy.

Jak bya o tym mowa, Lukacs zawsze uwaa si za wiernego wyznawc Lenina i rwnie jego pniejsze krytyki stalinizmu (od 1956) czynione s w imi Leninowskich zaoe, przez Stalina jakoby znieksztaconych. Z przemwie, wywiadw i artykuw, jakie Lukacs temu tematowi powici, wyania si do dokadny obraz jego opinii na temat stalinowskiej przeszoci. W postscriptum do Mein Weg zu Marx (1957) czytamy: Na pocztku okresu imperialistycznego Lenin rozwin kwesti znaczenia czynnika subiektywnego wykraczajc poza nauk klasykw. Stalin zrobi z tego system subiektywistycznych dogmatw. Tragiczne rozdarcie ley w tym, e jego wielki talent, jego bogate dowiadczenia i jego wybitna bystro nie przywiody go do przerwania owego zaczarowanego krgu ani nawet do jasnego zauwaenia bdnoci subiektywizmu. Tote tragiczn rzecz mi si wydaje, e swoje ostatnie dzieo zaczyna od susznej krytyki ekonomicznego subiektywizmu, przy czym jednak nie przychodzi m u w ogle do gowy, e on sam by tego subiektywizmu ojcem duchowym i patronem" (Ludz, str. 652-653). Stalin by zatem tragicznym subiektywist. Z innych uwag Lukacsa dowiadujemy si, jak wspomniano, e stalinowska epoka w komunizmie cierpiaa na brak mediacji w polityce kulturalnej. Niesuszne byo wrzucanie do jednego worka wszystkich si niekomunistycznych (socjalfaszyzm"). Niesuszne byo twierdzenie, e na realizm krytyczny w literaturze ju nie ma miejsca. Niesuszne byo zabijanie dyskusji w partii i ciganie opozycjonistw represjami policyjnymi. Uznanie tego bdu, jak Lukacs zaznacza
304
w licie do Alberto Carocciego (1962), nie oznacza wcale, by naleao ofiary czystek stalinowskich rehabilitowa politycznie, na przykad Trockiego i trockistw. Stalin zasadniczo mia racj przeciwko Trockiemu, a jego pniejsza bdna polityka bya faktyczn realizacj linii Trockiego, nie za Lenina. Niesuszne byo podporzdkowanie caej kultury zadaniom agitacyjnym, bez uwzgldniania swoistych cech twrczoci kulturalnej. Szczeglnie zgubnym rezultatem stalinizmu by upadek marksistowskiej teorii. Zadaniem obecnym jest przywrcenie zaufania do marksizmu, odbudowa jego intelektualnych wartoci, przezwycienie dogmatyzmu, subiektywizmu, powrt do leninowskich zasad organizacji socjalistycznej i mylenia marksistowskiego. Co do przyczyn stalinizmu Lukacs poprzestaje na oglnikowych uwagach na temat zacofania Rosji i spustosze, jakie poczyniy lata wojny, rewolucji i wojny domowej. Lukacs nigdy nie zakwestionowa tych f u n d a m e n t w leninizmu, na ktrych cay gmach stalinizmu zosta zbudowany Nigdy nie zakwestionowa zasady jednopartyjnej dyktatury, ktra likwiduje buruazyjny rozdzia wadz na wykonawcz, legislacyjn i sdownicz - godzi si wic na to, e rzdzca partia nie ma nad sob adnej kontroli spoecznej i e socjalizm wyklucza wszelkie wspzawodnictwo niezalenych si politycznych. Krtko mwic - akceptowa zasad despotyzmu, chocia pniej krytykowa niektre jego jaskrawe przejawy. Nalea do tych (licznych w latach 50-tych) komunistw, ktrzy wierzyli, e moe istnie demokracja w rzdzcej partii komunistycznej, chocia demokracja zniesiona zostaa w pastwie; e moliwa jest demokracja dla komunistw, chocia odebrano wszelkie prawa demokratyczne caemu spoeczestwu. Zudzenie to byo jednak nader atwo rozproszy i dowiadczenia stalinizmu pokazay przejrzycie mechanizm, moc ktrego likwidacja demokracji w pastwie oznacza niechybnie, w krtkim czasie, likwidacj demokracji wewntrz rzdzcej partii (proces, ktry zacz si za Lenina i z jego udziaem). Istotnie, tam, gdzie demokracja zostaje unicestwiona w skali pastwowej, tam frakcje partyjne nieuchronnie, niezalenie od ludzkich intencji, bd si stawa, jeli si pozwoli im dziaa, rzecznikami wszelkich innych, pozapartyjnych si i presji spoecznych. Inaczej: demokracja wewntrzpartyjna (a wic zakadajca swobod dziaania frakcyjnego) nie jest istotnie rna od systemu wielopartyjnego i musi doprowadzi, pod t lub inn nazw, do odrodzenia tych organizmw politycznych, ktre partia wanie zniszczya. Dlatego wezwanie do demokracji wewntrzpartyjnej przy zachowaniu
305
despotycznej wadzy partyjnej biurokracji w skali pastwa moe by tylko pobonym yczeniem. To samo odnosi si do kulturalnego despotyzmu partii. W wywiadzie dla Szabad Nep" z 14 padziernika 1956 roku, tj. na kilka dni przed rewolucj na Wgrzech, Lukacs owiadczy, e rne kierunki artystyczne powinny mie w pastwie socjalistycznym prawo do istnienia, lecz e w dziedzinie ideologii nie moe by mowy o swobodnej konkurencji i e na przykad nauczanie filozofii na uniwersytetach moe by powierzane wycznie marksistom (Ludz., str. 634). Lecz na tym wanie polega zasada rzdzenia w stalinowskim socjalizmie. Jeli bowiem ustanowiona jest zasada, e tylko marksici maj prawo nauczania, to zakada si tym samym, e musi istnie instancja, ktra rozstrzyga o tym, kto jest, a kto nie jest marksist; a instancj tak moe by tylko partia rzdzca, to znaczy biurokracja partyjna. Ci, ktrych partia osdza jako niemarksistw ex definitione s niemarksistami. Zasada monopolu marksizmu oznacza wic dokadnie ten wanie system, jaki stalinizm ustanowi i z tego punktu widzenia nie jest jasne, czym waciwie system w grzeszy w swojej polityce kulturalnej. Pod koniec lat 50-tych, w okresie najbardziej intensywnej walki politycznej i ideologicznej w obozie komunistycznym, Lukacs nalea w Europie Wschodniej do najbardziej ostronych i najbardziej niemiaych krytykw stalinizmu, ktrego nigdy nie zakwestionowa w jego zasadach naczelnych, lecz tylko w niektrych przejawach. Rzecz w tym jednake, e takie zjawiska, jak masowy terror i systematyczne mordowanie przeciwnikw politycznych nie s koniecznym warunkiem totalitaryzmu komunistycznego. System ten uywa takich rodkw w razie potrzeby, lecz nieraz moe si bez nich obej. Nie jest rwnie sprzeczne z zasad systemu, by wewntrz marksizmu" odbyway si pewne dyskusje ideologiczne (w rzeczy samej dyskusje takie niekiedy si zdarzay nawet w najgorszych latach; ile razy sam Stalin wzywa do miaych dyskusji"?). Aby zaakceptowa system stalinizmu, wystarczy najzupeniej zaakceptowa zasad, i granice dyskusji i granice swobody kulturalnej s zakrelane kadorazowo przez parti (tj. biurokracj partyjn), ktra z zaoenia nie moe mie nad sob sdziego. Ot zasady tej Lukacs nigdy nie poda w wtpliwo. Oczywicie, naley wierzy Lukacsowi, e kiedy w latach wojny Stalin sign do antyniemieckiego nacjonalizmu i kiedy, co byo ubocznym rezultatem tej akcji, ogosi Hegla filozofem arystokratycznej reakcji przeciwko rewolucji francuskiej, Lukacs nie mg spokojnie przekn podobnego nonsensu (co te spowodowao, e jego ksika o Heglu wysza z op-
306
nieniem). Lecz rwnie w tym wypadku istotna jest motywacja polityczna, nie za sam fakt, e nie godzi si ze Stalinem w sprawie Hegla. Ot w cytowanym ju posowiu do Mein Weg zu Marx Lukacs owiadczy, e chocia w rnych punktach uwaa orzeczenia Stalina za bdne, to jednak nie uprawia opozycji nie tylko z tej racji, i byo to fizycznie niemoliwe, ale rwnie z tej, e wszelka opozycja moga bya atwo przerodzi si w poparcie dla faszyzmu. Innymi sowy: Lukacs sdzi, e Stalin tu czy wdzie nie mia racji, lecz e on, Lukacs, mia racj, nie przeciwstawiajc si stalinizmowi. Lecz to wanie wyznanie (z 1957) ukazuje lepiej faktyczny stalinizm Lukacsa ni jakiekolwiek jego okazjonalne encomia pod adresem wodza. Wynika ze bowiem, e byo rzecz suszn popiera Stalina i stalinizm bez zastrzee, nawet jeli kto ywi wewntrzne i niewidoczne dla innych opory przeciwko aktualnej polityce partii. Stalinizmowi wszelako nie jest potrzebna adna inna lojalno anieli ta wanie, ktra si wyraa w praktycznym posuszestwie. Tymczasem reguy takiego posuszestwa Lukacs teoretycznie uzasadni. Istotnie, skoro wiat rozdarty jest walk midzy kapitalizmem i socjalizmem i skoro socjalizm na mocy doktryny historiozoficznej jest ustrojem zasadniczo wyszym, bez wzgldu na to, jakie empiryczne fakty mona by na rzecz tej wyszoci przytoczy, to jasne jest, e kada opozycja wewntrzna przeciwko socjalizmowi, jakimkolwiek on jest w danej chwili, sprzyja jego przeciwnikom. Wiadomo wszake, e kada publiczna krytyka ustroju czy przywdcw ustroju, nawet bardzo ograniczona, jest wykorzystywana tak czy owak przez jego przeciwnikw; od pocztku istnienia Rosji sowieckiej fakt ten uywany by dla szantaowania wszystkich realnych, urojonych czy potencjalnych krytykw jako sprzymierzecw imperializmu. W przypadku Lukacsa istotne jest nie to, e si temu szantaowi faktycznie podda, ale e go teoretycznie usprawiedliwia, w cakowitej zreszt zgodzie ze swoj regu mylenia w kategoriach caoci" i wielkich systemw". Mylenie caociami" i systemami" oznacza u Lukacsa nic innego, jak generalne uzasadnienie owej typowo komunistycznej pogardy dla faktw. Komunizm jest na mocy teorii ustrojem wyszym, ktry znosi podzia pracy, daje wolno (prawdziw"), rwno, usuwa wyzysk, prowadzi do rozkwitu kultury itd. Wszystkie te prawdy pozostaj a priori w mocy zupenie niezalenie od tego, co si w faktycznym komunizmie dzieje. Najbardziej zowrogie formy ucisku, wyzysku i despotyzmu totalitarnego nie mog owej wyszoci obali, najwyej moe si okaza ex post, kiedy partia sama dopuszcza pewien stopie krytyki, e tu i wdzie byy jeszcze przeytki
307
kapitalizmu" albo bdy. Zasada wyszoci socjalizmu jest po prostu niewraliwa na adne empiryczne uzasadnienia lub refutacje i jest osigniciem Lukacsa, i pogard dla faktw na rzecz mylenia systemowego" podnis on do godnoci wielkiej zasady teoretycznej, ktr marksizm moe si chlubi. e w epoce stalinowskiej Lukacs wielokrotnie sawi ustrj sowiecki jako wcielenie najwyszej wolnoci, e zapewnia, i po obaleniu wyzyskiwaczy praca staa si identyczna z przyjemnoci (jak Marks obiecywa), e na miejsce pozornej i powierzchownej wolnoci" socjalizm przynis wolno autentyczn i nieformaln, e dopiero w nowym ustroju pisarz ma prawdziwy kontakt z narodem - nic w tym dziwnego. S to wszystko standardowe wyraenia stalinowskiej frazeologii (mona przytoczy artyku Freie oder gelenkte Kunst? z 1947, gdzie nie brak adnego z typowych frazesw sawicych wolno sowieck, skontrastowan z gnijcym kapitalizmem). Jednake nie ma w pniejszych pismach Lukacsa niczego, co by uprawniao do przypuszczenia, e oceny jego w tych sprawach si zmieniy. W cytowanej ju ksice o realizmie wydanej w 1958 roku Lukacs pisze: W spoeczestwie socjalistycznym jednostka korzysta bdzie z wikszej wolnoci wyboru swojego miejsca w spoeczestwie anieli za kapitalizmu (przez wolno" rozumie tu naley, oczywicie, wiadom akceptacj koniecznoci historycznej - koniecznoci, ktra wcza wiele z tego, co pozornie jest arbitralne)" (The Meaning of Contemporary Realizm, str. 112). Nadal zatem wysza i prawdziwa wolno socjalistyczna polega na wiadomej akceptacji koniecznoci historycznej. Nasuwa si pytanie, czy mona w ogle wyobrazi sobie taki system despotyczny (oczywicie pod rzdami partii komunistycznej), ktry przy tej definicji nie mgby by uznany za najwysze wcielenie wolnoci. Rwnie doktryna estetyczna Lukacsa, przynajmniej w tych punktach, ktre s swoicie marksistowskie, nade wszystko w kwestiach odnoszcych si do realizmu socjalistycznego i krytycznego oraz awangardy, jest doskonaym teoretycznym uzasadnieniem stalinowskiej polityki kulturalnej. Lukacs wyku waciwie narzdzia pojciowe uzasadniajce despotyzm kulturalny. Jeli realizm socjalistyczny jest zasadniczo", na mocy oglnohistorycznych kryteriw, wysz form sztuki i jeli tym, co go wyrnia, jest fakt, e autor odnosi szczegy do caoci", to znaczy do walki o socjalizm oraz identyfikuje si z siami, ktre t walk prowadz, wwczas jasn jest rzecz, e pastwo socjalistyczne musi promowa i nagradza sztuk, ktra wyraa interesy tego pastwa; literatura i malarstwo powicone
308
gwnie gloryfikacji Stalina byy rzeczywicie realizmem socjalistycznym w rozumieniu Lukacsa, mimo e skdind Lukacs doskonale odrnia dziea wartociowe od bezwartociowych. Ostatecznie decyduj w ocenie literatury kryteria tak zwane treciowe, to jest w tym przypadku, odniesienie do caoci", czyli walory ideologiczne. Lukacs by take jednym z tych, ktrzy upowszechnili opakany zwyczaj uywania przymiotnika dialektyczny" w tych wypadkach, w ktrych chodzi bd o pewne spostrzeenia zdroworozsdkowe (jak, na przykad, powiedzenie, e jakie dwa zjawiska wpywaj wzajem na siebie, albo e przy badaniu zjawisk naley uwzgldnia rozmaite okolicznoci, albo e pewne oceny s waciwe w jednych warunkach, a niewaciwe w innych itp.), bd te o to, eby po prostu za pomoc tego sowa uniewani wszystkie empiryczne okolicznoci i mc owiadczy, e rzeczy powierzchownie" wygldaj tak czy owak, ale dialektycznie" maj si cakiem przeciwnie. W ksice o Leninie, na przykad, zarzuca Lukacs reformistom, e maj niedialektyczne pojcie wikszoci". Okazuje si wic, e istnieje wikszo w sensie zwykym i w sensie dialektycznym, przy czym ta ostatnia, jak si naley domyla, oznacza przeciwiestwo wikszoci w sensie zwykym. (Istotnie, poniewa komunici nigdy jeszcze w adnej sytuacji nie mieli za sob wikszoci spoeczestwa, tedy nader dogodnie jest utrzymywa, e jednak maj oni wikszo w gbszym, dialektycznym znaczeniu; to ostatnie twierdzenie nigdy nie moe by obalone, gdy jest wydedukowane z teorii, na mocy ktrej komunizm z natury rzeczy reprezentuje interesy ludzkoci). Przymiotnik dialektyczny" w takich i podobnych zastosowaniach ma sprawi wraenie, e uywajcy go jest posiadaczem jakiej szczeglnej, niezawodnej, gbszej metody badania i rozumienia wiata. W wywiadzie z padziernika 1969 roku (tekst angielski w Cambridge Review", 28.1.1972) Lukacs zauway nawet, e u Lenina istniaa dialektyczna jedno cierpliwoci i niecierpliwoci".
* * *
Lukacs jest postaci w dziejach marksizmu ogromnie wan nie tylko z racji swoich zasug w interpretacji Marksa; nie tylko z tej racji, i dowid, e oryginalna teoria filozoficzna Marksa moe take suy jako dobre uzasadnienie dla autogloryfikacyjnej ideologii biurokracji komunistycznych; nie tylko dlatego, e stworzy lub przywrci marksizmowi pewne pojcia, ktre wybitnie wpyny na wspczesny ksztat doktryny; jest on wany rwnie jako najwybitniejszy okaz tego gatunku intelektualistw, ktrzy identyfi-
309
kowali si z ustrojem totalitarnym, a w tym celu musieli zaprze si swoich wartoci intelektualnych i zaparcie to teoretycznie uzasadniali. Jak wiadomo, literackim obrazem Lukacsa jest jezuita Naphta z Czarodziejskiej gry Tomasza Manna: wybitna inteligencja, ktrej potrzeba autorytetu i ktra autorytet odnalaza, aby nastpnie wyrzec si siebie. Lukacs istotnie jest przypadkiem intelektualisty rzeczywistego, to jest czowieka wielkiej kultury umysowej (w odrnieniu od ogromnej wikszoci stalinowskich ideologw), a przy tym intelektualisty, ktry potrzebuje bezpieczestwa umysowego i nie moe zgodzi si na sytuacj niepewnoci, jak niesie ze sob wszelka postawa sceptyczna i empiryczna. Lukacs odnalaz w partii komunistycznej to, o co wielu intelektualistom chodzi: absolutn pewno, oporn na wszystkie fakty; miejsce zaangaowania totalnego, ktre zastpuje krytyk i gasi niepokj. Zaangaowanie to byo takie, i samo przez si wyrczao prawd i przekrelao inne kryteria pracy intelektualnej. Od chwili, gdy utosami si z komunizmem i marksizmem, Lukacs ju wiedzia, e wszystkie problemy filozofii i nauk spoecznych s zasadniczo rozwizane i e chodzi tylko o to, aby wydoby i ukaza niesfaszowan tre idei Marksa i Lenina, waciwie zrozumie kanon zastany. Nigdy wicej nie zastanawia si nad tym, czy istotnie Marksowska Totalitat jest prawdziwa i w jaki sposb mona by t prawdziwo uzasadni. Tote pisma jego, jak bya o tym mowa, s zbiorami autorytatywnych stwierdze, nie za argumentacj. Mia ju wszake raz zdobyt miar susznoci i przykada j do kolejnych zjawisk, ktrymi si zajmowa: filozofii Hegla czy Fichtego, poezji Goethego czy powieci Kafki. Jego dogmatyzm by absolutny i niemal wzniosy w swojej doskonaoci. Jego krytyka stalinizmu nie wykraczaa poza zaoenia stalinizmu. Lukacs by moe w naszym stuleciu najwybitniejszym przypadkiem zjawiska, ktre mona nazwa zdrad rozumu przez ludzi zawodowo powoanych do uywania rozumu.
R O Z D Z I A VIII
Karl Korsch
Karl Korsch by figur znan w ruchu marksistowskim lat 20-tych. Z chwil jednak, gdy zosta usunity z partii komunistycznej, nazwisko jego - cho przez ponad wier wieku jeszcze dziaa i pisa - zostao niemal zupenie wymazane. Pojawio si ponownie dopiero w latach 60-tych, po mierci Korscha. Ukazao si kilka reedycji i przekadw jego pism. Twrczo jego cieszy si w tej chwili zasuon reputacj jednego z najbardziej interesujcych przyczynkw do interpretacji marksizmu. Korch by, obok Lukacsa, najwybitniejszym z tych marksistw, ktrzy usiowali zrekonstruowa oryginaln filozofi - czy raczej antyfilozofi Marksa w opozycji zarwno do ewolucjonizmu i scjentyzmu marksistw pokolenia Kautsky'ego jak do rewizjonistw neokantowskich i na tej podstawie oprze rewolucyjn - a z czasem take antyleninowsk - strategi walki klasowej. Rekonstrukcja ta jest wana przez to, e po pierwsze, uwyrania Heglowski rodowd marksistowskiej dialektyki; po wtre, odnawia wczesno-Marksowskie, niemal zupenie wwczas zapomniane, pojcie jednoci teorii i praktyki; po trzecie, podkrela czysto negatywne funkcje marksizmu jako proletariackiej wiadomoci, ktra wyraa cakowite zerwanie cigoci ze wszystkimi utrwalonymi formami ycia w spoeczestwie buruazyjnym, wczajc pastwo, prawo, etyk, filozofi i nauk. Utopijny radykalizm tej rekonstrukcji przypomina pod pewnymi wzgldami Sorela. Niezalenie od tego, e Korsch sam identyfikuje si z odtworzonym przez siebie marksizmem, interpretacja jego jest z pewnoci jedn z najpodniejszych prb spojrzenia na Marksa mniej od strony Krytyki programu gotajskiego, a bardziej od strony Ideologii niemieckiej.
311
Karl Korsch (1886-1961) urodzi si nieopodal Hamburga w rodzinie urzdniczej. Studiowa prawo i filozofi na kilku uniwersytetach, otrzyma doktorat prawa w Jenie w 1910 roku, a w 1912 uda si do Londynu na dalsze studia. Wstpi tam do Fabian Society i w pewnym stopniu, jak zauwaaj jego biografowie, wpyw brytyjskiego socjalizmu pozosta na trwae w jego myli, rwnie w pniejszym, ultrarewolucyjnym okresie; Korsch bowiem, mimo zasadniczej krytyki wszelkiego reformizmu, podkrela, e zarwno rewolucjonici, jak reformici brytyjscy oywieni s prawdziw wol socjalizmu i znaj wag okolicznoci subiektywnych, miast zdawa si, jak ortodoksi II Midzynarodwki, na dobroczynne skutki historycznego determinizmu. Pierwszy okres wojny wiatowej spdzi Korsch w armii niemieckiej, w ktrej zosta zdegradowany za antywojenne wypowiedzi. Wstpi do antywojennego odamu niemieckich socjalistw zrzeszonego w USPD i razem z lewicowym skrzydem partii znalaz si w KPD w 1920 roku. By czynny w rewolucji niemieckiej w listopadzie 1918 roku, a w 1923 zasiada w krtkotrwaym rzdzie rewolucyjnym w Turyngii jako minister sprawiedliwoci. W tyme roku zosta profesorem w Jenie i zajmowa to stanowisko a do hitlerowskiego przewrotu. Posowa do Reichstagu z ramienia partii komunistycznej od roku 1924; przez rok by take redaktorem pisma Internationale". W tym czasie ogosi pewn ilo artykuw teoretycznych i recenzji, midzy innymi dwa krtkie artykuy o dialektyce oraz najwaniejszy bodaj ze swoich tekstw Marxismus und Philosophie (wydrukowany w 1923 w Archiv fur Geschichte des Sozialismus und der Arbeiterbewegung"). Pisma te zyskay mu reputacj ultra lewicowca", rewizjonisty i idealisty, i w takim charakterze Korsch, razem z Lukacsem, zosta potpiony przez Zinowiewa na V zjedzie III Midzynarodwki w lipcu 1924 roku (pniej, w lipcu 1926 sam Stalin w przemwieniu na plenum KC zaszczyci Korscha wzmiank: wspomnia o nim jako teoretyku ultralewicy", ktry chciaby w Rosji nowej rewolucji, jako e pastwo sowieckie wrcio do kapitalizmu). Korsch istotnie, mimo e identyfikowa si z komunizmem, mia od pocztku obiekcje przeciwko zasadom III Midzynarodwki i w szczeglnoci przeciwko formom organizacyjnym, ktre pozostawiaj cay ruch komunistyczny w rkach zawodowego aparatu, a nadto podporzdkowuj wiatowy ruch rzdom Moskwy. Podobnie jak inni lewicowi" dewiacjo-
312
VIII. Karl Korsch
nici komunistyczni, wierzy w rewolucyjny potencja rzeczywistego proletariatu, ktrego partia nie moe zastpi. W kocu doszed do przekonania, e Komintern jest narzdziem kontrrewolucji, a system sowiecki - totalitarn dyktatur sprawowan nad proletariatem, nie za przez proletariat. Zosta wreszcie usunity z partii wiosn 1926 roku i od tej pory dziaa sowem i pirem jako niezaleny marksista. W 1930 roku wznowi swj Marksizm i filozofi z obszernym komentarzem; wczeniej, w 1929 roku, ogosi bardzo obszern i bardzo gwatown napa na I<autsky'ego, ktrego opus vitae Die materialistische Geschichtsauffassung wyszo w 1927; w 1932 wyda Kapita zaopatrzony we wstp, w 1931 napisa (nieogoszony wczenie) szkic o kryzysie marksizmu. W latach 30-tych Korsch nadal uwaa si za marksist, nie poprzesta wszake na krytyce kautskizmu i leninizmu (ktre uwaa za tendencje filozoficzne bardzo pokrewne, mimo politycznych rnic), ale coraz silniej podkrela, e marksizm w swojej formie odziedziczonej z XIX wieku nie jest adekwatnym wyrazem wiadomoci proletariackiej wspczesnej epoki i e potrzebna jest nowa teoria, ktra bdzie kontynuacj, ale take rewizj Marksowslciej doktryny. Znajdujemy takie uwagi w ksice Karl Marx (1938), a take w artykuach Why I am a Marxist? (1935) i Leading Principles of Marxism: a Restatement (1937). W 1933 roku, po dojciu nazistw do wadzy, Korsch wyemigrowa do Danii, gdzie mieszka przez dwa lata, a nastpnie do Anglii. W 1936 roku przenis si do Stanw Zjednoczonych i tam spdzi reszt ycia. Pod koniec lat 50-tych Irwing Fetscher pierwszy bodaj zwrci uwag na donioso Korscha jako interpretatora Marksa, a w latach 60-tych i 70-tych powstaa na jego temat do obfita literatura.
2 Teoria i praktyka. Ruch i ideologia Relatywizm historyczny

Rdzeniem marksizmu, jak Korsch wielokrotnie podkrela, jest praktyczna interpretacja wiadomoci ludzkiej; a rdze ten zosta usunity bez reszty z pozytywistycznego marksizmu, ktry w II Midzynarodwce dominowa. Oczywicie, wszyscy marksici podpisywali si pod hasem jednoci teorii i praktyki". Haso to jednak oznaczao zazwyczaj - taki zreszt sens sugeroway pisma Engelsa - e praktyka jest podstaw poznania i kryterium prawdy". Chodzio wic o to, po pierwsze, e praktyczne wzgldy
2. Teoria i praktyka. Ruch i ideologia. Relatywizm historyczny
313
wyznaczaj po wikszej czci krg zainteresowa poznawczych ludzi, e techniczne potrzeby i materialne interesy s najsilniejszym bodcem postpu nauki czy nawet, e ludzie w ogle udz si przypuszczajc, i bezinteresowne, czysto poznawcze motywacje graj jakkolwiek rol w dziejach wiedzy (mona byo to zdanie rozumie jako sd opisowo-historyczny, a mona byo take nadawa mu sens normatywny). Chodzio, po wtre, o to, e praktyczna skuteczno najlepiej potwierdza hipotezy, ktre przyjlimy za podstaw dziaania. Kady z tych sdw - logicznie wzajem niezalenych - mia si przy tym odnosi tak samo do wiedzy o naturze, jak do nauk spoecznych. Ot mona zauway, e niezalenie od tego, czy i w jak mocnym sensie tak pojta zasada jednoci teorii i praktyki" jest trafna, daje si ona cakowicie pogodzi z tradycyjnym rozumieniem prawdy jako zgodnoci sdw ze stanami rzeczy cakiem od naszych aktw poznawczych niezalenymi. Innymi sowy, jedno teorii i praktyki tak pojta nie kci si z kontemplacyjnym" (w sensie Marksa) ujciem poznania; akt poznawczy pozostaje nadal - niezalenie od tego, jakie bodce go sprowokoway i jak ustalamy poprawno jego treci - biern" asymilacj gotowego wiata. Ot, zdaniem Korscha, w marksizmie chodzi nie o to wcale, by zaopatrzy tradycyjn interpretacj poznania w dodatkowe uwagi na temat motywacji aktw poznawczych i sposobu weryfikacji sdw, ale o cakowit zmian interpretacji samej czynnoci poznawczej. W szczeglnoci (cho, jak si okazuje, nie tylko) chodzi m u o znajomo wiata spoecznego. wiadomo teoretyczna nie jest odbiciem" ruchu spoecznego, ale jego czci albo aspektem, albo wyrazem: musi by interpretowana jako nieodzowny skadnik samego ruchu, a to znaczy e jest ona dobra" albo prawdziwa", jeli wyraa w ruch adekwatnie i jeli zdaje sobie spraw ze swej funkcji. W szczeglnoci dotyczy to samego marksizmu: marksizm jest wyrazem walki klasowej proletariatu, nie za nauk w sensie, jaki pozytywici temu sowu przypisuj. Ta samointerpretacja pochodzi ze rde heglowskich: Hegel wszake powiedzia, e filozofia nie moe by niczym innym jak swoj wasn epok mylowo ujt. Waciwe wycignicie wszystkich wnioskw z tego stanowiska stanowi o caej swoistoci marksizmu. Przede wszystkim - jest to temat szeroko rozwinity w Marxismus und Philosophie - marksizm istotnie jest zniesieniem (Aufhebung) filozofii, nie za now doktryn filozoficzn. Ale znie filozofi nie znaczy to po prostu przesta si ni interesowa, zlekceway lub ogosi za urojenie, jak si wydaje Mehringowi. Wanie dlatego, e filo-
314
VIII. Karl Korsch
zofia jest wyrazem historycznego procesu, nie mona jej znie ani przez ignorowanie, ani przez sam wysiek filozoficzny, ale tylko przez rewolucyjn i praktyczn krytyk spoeczestwa, ktrego istniejca filozofia jest (zmistyfikowan) wiadomoci. Spoeczestwo buruazyjne stanowi cao, Totalitat, i tylko jako cao moe by atakowane. Rwnie w myleniu, rwnie w wiadomoci, spoeczne formy wiadomoci mog by zniesione tylko przy jednoczesnym praktyczno-przedmiotowym przeksztaceniu (Umwalzung) samych materialnych stosunkw produkcji, ktre byy formami tymi objte" ( Marxismus und Philosophie, str. 132). e spoeczestwo stanowi Totalitat oznacza to w szczeglnoci, e rwnie kapitalistyczne stosunki produkcji s tym, czym s, tylko cznie ze swoj ideologiczn nadbudow. O tyle, o ile marksizm jest atakiem teoretycznym i praktycznym na to spoeczestwo, wyrazem ruchu, ktry je unicestwia, jest on take krytyk filozoficzn; ma ona za zadanie razem ze zniesieniem caej dotychczasowej rzeczywistoci spoecznej znie rwnie filozofi, ktra do tej rzeczywistoci naley jako jej idealna cz" (tame, str. 116). Rozumiemy w ten sposb wane pojcie Marksa, wystpujce midzy innymi jako podtytu Kapitau: krytyka ekonomii politycznej. Nie jest to po prostu krytyka naukowa doktryn ekonomicznych, ale praktyczny atak na spoeczestwo poprzez atak na jego szczegln cz, mianowicie ideologie ekonomiczne suce uwiecznianiu kapitalistycznego wyzysku. Kiedy ujmujemy realnoci spoeczne jako caoci, zauwaamy zbieno (Zusammenfallen) rzeczywistoci i wyraajcych j form teoretycznych: nie mog one istnie oddzielnie, chocia zmistyfikowana wiadomo buruazyjna udzi sama siebie pod tym wzgldem, wyobraajc sobie, e jest po prostu analiz wiata z zewntrz czynion, nie za jego skadnikiem. Demaskujc te iluzje, marksizm sam siebie ujmuje jako praktyczny fenomen, jako ekspresj i m o m e n t ruchu spoecznego, rewolucjonizujcego wiat zastany. Jakkolwiek Korsch uwaa ideologie za konieczny skadnik caoci spoecznej, podkrela z naciskiem, e nie s one bynajmniej rwnorzdne w stosunku do zjawisk ekonomicznych; przeciwnie, twierdzi, e s trzy stopnie rzeczywistoci: jedynie rzeczywista" ekonomia, ideologicznie przebrana rzeczywisto pastwa i prawa oraz bezprzedmiotowa i nierzeczywista czysta ideologia (czysty nonsens") (tame, str. 122). W spoeczestwie przedmiot badania i samo badanie zbiegaj si: jest to Heglowska interpretacja, przejta przez marksizm; Korsch przyrwnuje pod tym wzgldem marksistowsk teori spoeczestwa do teorii wojny
315
Clausewitza (take heglisty); ten bowiem wiadomie traktowa teori wojny jako skadnik samego zjawiska wojny nie za z zewntrz uprawian nauk. Jeli zapominamy o tej zbienoci, nie jestemy w ogle w stanie uchwyci sensu dialektyki w Heglowsko-Marksowskim znaczeniu. Dialektyka nie jest metod" obojtn wzgldem przedmiotu i dowolnie przenon. Wydaje si, e wedle Korscha w oglnoci niepodobna wyoy dialektyki materialistycznej jako zbioru twierdze lub przepisw badawczych. Jako wyraz rewolucyjnego ruchu klasy robotniczej jest ona sama elementem tego ruchu, nie za czyst teori czy systemem. Nie mona si nauczy abstrakcyjnie czy na tak zwanych przykadach dialektyki materialistycznej proletariatu jako odrbnej nauki, majcej specyficzny materia. Moe by ona tylko konkretnie zastosowana w praktyce rewolucji proletariackiej i w teorii, ktra stanowi immanentn, rzeczywist cz tej rewolucyjnej praktyki" (Ueber materialistische Dialektik" w: Marxismus und Philosophie, str. 177). Takie podejcie zakada, jak mona zauway, radykalny relatywizm epistemologiczny: jeli filozofia i wiedza o spoeczestwie s niczym wicej", jak wyrazem mylowym praktycznych ruchw spoecznych i interesw, to naley oczekiwa, e nie mog one w ogle by oceniane inaczej, jak ze wzgldu na to, czy adekwatnie te ruchy odbijaj oraz, czy same te ruchy s postpowe" czy nie; innymi sowy, e adna teoria nie jest sama w sobie prawdziwa w tym sensie, e poprawnie opisuje wiat (tj. jest jego dobrym odbiciem"), e w oglnoci kwestia prawdy w potocznym sensie jest bezprzedmiotowa, a teorie s wane" czy te dobre", o ile s postpowe" i wiadome swojej genezy; wnosi std trzeba, e marksizm jest prawdziwy tylko w tym znaczeniu, e na obecnym etapie historycznym artykuuje wiadomo postpowego" ruchu i e wie o tym, nie za w adnym innym sensie, a take, e ta sama teoria moe si zmieni z prawdy w fasz w zalenoci od jej spoecznych funkcji (np. e doktryny postpowej buruazji" byy prawdziwe, pki sama buruazja bya postpowa, a przeobraziy si nastpnie w reakcyjne, wic faszywe; niewykluczone, e to samo moe si sta z marksizmem). Korsch istotnie przyjmuje te konsekwencje, chocia nie wypowiada ich w sposb ostatecznie jasny. Twierdzi, e materializm dialektyczny polega na tym wanie, i wszystkim prawdom teoretycznym przypisuje strikt diesseitige Natur, przy czym przymiotnik diesseitig, jak naley rozumie, jest przeciwiestwem transcendentalnego"; wszystkie prawdy, z jakimi my, ziemscy i doczeni (diesseitig) ludzie kiedykolwiek mielimy i mamy do czynienia, s take ziemskiej i doczesnej (diesseitig) natury i tym samym podlegaj przemijaniu (Yergang-
316
VIII. Karl Korsch
lichkeit)" (artyku Der Standpunkt der materialistischen Geschichtsauffassung" z 1922, w: Marxismus und Philosophie, str. 153). Nie ma adnych niezmiennych prawd samych w sobie; to, co nazywamy prawdami, to instrumenty praktycznego dziaania klas spoecznych. Korsch reprezentuje zatem rodzaj kolektywnego pragmatyzmu, ktry zmienia cakowicie sens marksizmu jako nauki". Zwalcza on kilkakrotnie zarwno Hilferdinga, jak Kautsky'ego, ktrzy twierdzili, e marksizm jest tylko teori praw rozwoju spoecznego i jako taki nie zawiera adnego zaangaowania spoecznego ani sdw wartociujcych, moe by uznany rwnie przez tych, ktrzy celw ruchu socjalistycznego bynajmniej nie podzielaj. Takie oddzielenie teorii od praktyki, prawdy doktrynalnej od ruchu rewolucyjnego, jest doszcztnym znieksztaceniem marksizmu. Skoro marksizm nie jest czym innym, jak wiadomoci klasow proletariatu rewolucyjnego, to nie mona uzna marksizmu inaczej, jak w akcie praktycznego zaangaowania w ten ruch; czysto teoretyczny marksizm jest zasadniczo niemoliwy. Co wicej, relatywizm, historyzm i odrzucenie pojcia prawdy w potocznym sensie - wszystko to rozciga si nie tylko na nauki spoeczne, ale take na przyrodnicze. Nie ma pod tym wzgldem zasadniczej rnicy midzy nasz znajomoci natury i znajomoci spoeczestwa. Rzeczywisto historyczna i rzeczywisto naturalna s jednym i tym samym wiatem"; oba s wczone w ludzki proces yciowy, a wi midzy nimi ustanawia si w ekonomii, mianowicie w produkcji materialnej. Wszystkie naturalne okolicznoci (warunki biologiczne, fizyczne, geograficzne) wchodz w nasze ycie nie wprost, ale za porednictwem si wytwrczych, wystpuj zatem wobec nas jako zjawiska spoeczne i historyczne. Cay wiat, jaki znamy, jest wiatem spoecznym, nie mamy do czynienia z cakowicie obc i niezalen od historii przyrod. Tym samym historyczny i praktyczny charakter maj nie tylko nauki spoeczne, ale i przyrodnicze: rwnie one s wyrazem" odpowiednich spoecznych caoci" i interesw klasowych. Znoszc cae istniejce spoeczestwo, ruch rewolucyjny znosi wic nie tylko jego filozofi, ale take wszystkie nauki. Korsch zapewnia, e wraz z oglnym przewrotem spoecznym, nawet matematyka bdzie musiaa ulec przeobraeniu, zastrzega si jednak, e byoby gupot, gdyby jakikolwiek marksista utrzymywa, i moe ju teraz uprawia jak now, marksistowsk matematyk. Marksizm w oglnoci ma gwnie funkcje negatywne: jest skadnikiem ruchu, ktry rozbija spoeczestwo buruazyjne, nie za zbiorem nowych nauk, ktre maj zastpi istniejce.
317
Rozcigajc klasowy punkt widzenia" na przyrodoznawstwo, Korsch nie podziela stanowiska Lukacsa w sprawie dialektyki przyrody; istotnie, skoro wiedza o przyrodzie jest tak samo czci spoecznej, praktycznej postawy, jak wiedza o spoeczestwie, nie ma adnego powodu twierdzi, e natura, taka jak znamy, nie jest dialektyczna"; jest ona take wytworem ludzkim; w tym punkcie stanowisko Korscha jest, jak si zdaje, takie samo, jak Gramsciego. Rewolucyjny ruch proletariatu koczy si zniesieniem" wszystkich form ekonomicznych, socjalnych i ideologicznych buruazyjnego wiata: nie tworzy nowej filozofii albo socjologii, ale znosi filozofi i socjologi; znosi wszystkie nauki, znosi pastwo, prawo, pienidze, rodzin, etyk, religi (Korsch m.in. krytykuje Paszukanisa, gdy ten pisze o socjalistycznej etyce: komunizm nie ma adnej wasnej etyki, lecz likwiduje etyk jako form wiadomoci). Korsch nie wyjania, na czym miaby polega akt zniesienia", na przykad etyki albo nauki; zadowala si mglistymi oglnikami, dla ktrych znajduje pewne uzasadnienie w rwnie oglnikowych sentencjach Marksa. Ten wszake wierzy, e w przyszoci bdzie jedna nauka" obejmujca cznie wszystkie strony rzeczywistoci i e w oglnoci ludzie bd do tego stopnia totalnymi" zintegrowanymi istotami, i bd wyraa w peni cao swojego bytu spoecznego tak samo we wszystkich formach dziaalnoci i mylenia, e w jaki tajemniczy sposb rnica midzy myleniem a dziaaniem (stosownie do utopii Cieszkowskiego i Hessa) zaniknie. Mona te sobie wyobraa, e w takim spoeczestwie istotnie nie byoby miejsca na etyk jako zbir oglnych norm regulujcych ludzkie wspycie, albowiem kada jednostka dowiadcza tam bdzie bezporednio sam siebie jako istot spoeczn", czyli bdzie si spontanicznie identyfikowa z caoci", a adne abstrakcyjne normy czy przepisy nie bd do tego celu potrzebne. Taki jest, jak si wydaje sens owego uniwersalnego znoszenia" wszystkich instytucji buruazyjnego spoeczestwa w rozumieniu zarwno Korscha, jak Lukacsa; znoszenie" jest tym samym, co doszcztne usunicie zreifikowanych" form ycia, to znaczy wszystkich narzdzi, ktre w jakikolwiek sposb uporedniaj zwizki midzy jednostkami. Spoeczestwo przyszoci miaoby by zbiorem osobnikw, ktre maj trwa i niezniszczaln wiadomo wasnej identycznoci z caoci, a zarazem s same doskonaymi caociami, gdy przezwyciyy podzia pracy i w szczeglnoci nie znaj rnicy midzy myleniem, odczuwaniem i zachowaniem praktycznym. Jak wynika z poprzednich rozwaa, ta epoka
318
VIII. Karl Korsch
Ducha witego albo doskonaej integracji wszystkich si ludzkich jest istotnie kluczowym punktem Marksowskiej utopii i jest zasug Korscha jej odnowienie.
3. Trzy fazy marksizmu

Jake to si jednak stao, e owa rdzennie Marksowska interpretacja wiata przez dziesiciolecia leaa w zapomnieniu i zastpiona zostaa ewolucjonistycznym, deterministycznym i pozytywistycznym scjentyzmem? Korsch usiuje wyjani przyczyny tej aberracji rwnie w kategoriach materializmu historycznego, to znaczy usiuje po marksistowsku wyjani sam histori marksizmu. Jego zdaniem marksizm w dziejach przeszed przez trzy wyranie wyodrbnione stadia, odpowiadajce trzem fazom rozwoju ruchu robotniczego. Chronologia ta powtarza si bez zmiany w kilku artykuach, a rozwinita jest najobszerniej we wstpie do drugiego wydania Marxismus und Philosophie. Pierwsza faza obejmuje kilka pocztkowych lat formowania si myli Marksa: 1843-1848. W tym czasie rewolucyjna teoria uksztatowaa si jako wiadomo proletariatu bezporednio oparta na rzeczywistej walce klasowej. Jedno teorii i praktyki bya realna, nie po prostu teoretycznie proklamowana. Jednak po czerwcu 1848 roku sytuacja ruchu robotniczego zmienia si, kapitalizm wszed w nowy cykl rozwojowy i now faz ekspansji. Przez ca drug poow stulecia teoria marksistowska moga si rozwija tylko jako teoria; m i m o osigni teoretycznych Marksa i Engelsa naukowy socjalizm nie istnia w tym czasie - i nie mg istnie - jako realnie przez proletariat przyswojona i tworzona wiadomo klasowa. Teoria uniezalenia si od ruchu rewolucyjnego, co zmienio jej tre. Nade wszystko po mierci Marksa myl jego coraz bardziej ja przybiera posta systemu", ktry mia prawdziwo swoj zawdzicza czysto naukowym walorom. Ten oderwany od rewolucji marksizm sta si dogmatyczn ideologi ortodoksji II Midzynarodwki. W wyjaowieniu marksizmu z rewolucyjnej treci nawet sam Marks nie jest niewinny (w szczeglnoci Krytyka programu gotajskiego); jednake gwn przyczyn byy same obiektywne warunki polityczne, ktre po prostu nie pozwalay, by teoria funkcjonowaa jako tylko wyraz" faktycznego ruchu. Marksici coraz bardziej traktowali naukowy socjalizm jako sum rnych nauk - ekonomii, socjologii, historii, filozofii - ktre nie miay bezporedniego odniesienia" do walki klaso-
3. Trzy fazy marksizmu
319
wej, to znaczy nie byy bezporednio aktami tej walki, chocia zajmoway si ni jako przedmiotem teoretycznych rozwaa. Dopiero pod koniec stulecia (trzecia faza) pojawiy si nowe prdy ktre usioway odnowi subiektywn stron" marksizmu jako proletariackiej teorii walki klas. Trzy kierunki przyczyniy si do tej zmiany: reformizm tradeunionistyczny, syndykalizm rewolucyjny i bolszewizm. Wszystkie zmierzay do tego, aby przedmiotem teorii uczyni subiektywn dziaalno klasy robotniczej", nie za prawa ekonomiczne kapitalizmu: usioway zatem przywrci marksizmowi jego waciw funkcj jako mylowej nadbudowy realnego ruchu klasowego. W leninowskim komunizmie jednake dogmatyzm II Midzynarodwki nie zosta zasadniczo przezwyciony: teoria nadal uchodzia za odbicie" wiata, nie za tylko wyraz faktycznej aktywnoci proletariatu (std wsplna Leninowi i I<autsky'emu idea, wedle ktrej teoria powstaje poza ruchem robotniczym i niezalenie od niego, a nastpnie dopiero jest w ten ruch z zewntrz wnoszona). Ponadto Lenin traktuje teori po prostu jako narzdzie w technicznym sensie sowa, oceniajc prawd lub fasz poszczeglnych twierdze ze wzgldu na ich poytek dla partii. T ostatni krytyk powtarza Korsch parokrotnie, przy czym nie jest jasne na pierwszy rzut oka, dlaczego taka utylitarna postawa wzgldem teorii miaaby si sprzeciwia jego wasnemu podejciu, ktre take zakada, e marksizm okrela si przez swoj funkcj w walce klasowej, nie za przez sam tre. Wydaje si wszake, e myl jego jest nastpujca: rewolucyjna teoria ma by wyrazem" ruchu, nie za instrumentem, ktry wykuwany jest poza tym ruchem przez teoretykw czy przywdcw. Raczej (cho Korsch tymi sowy swojej myli nie wypowiada) geneza teorii, nie za jej faktyczna funkcja okrela jej historyczny sens. adna z gwnych form pracy teoretycznej, ktre przywracaj marksizmowi jego subiektywn stron", nie odpowiada jednak - jak Korsch w 1931 roku stwierdzi - potrzebom wspczesnego etapu walki klasowej proletariatu. Powstaa widoczna rozbieno midzy komunizmem rosyjskim i stanowiskiem zachodnich rewolucyjnych teoretykw, jak Lukacs, Pannekoek i sam Korsch. Leninizm natomiast okaza si adekwatn form teoretyczn dla antyimperialistycznej walki w krajach lecych na peryferiach kapitalizmu. Klasa robotnicza rozwinitych obszarw wiata kapitalistycznego potrzebuje nowej formy teoretycznej, ktrej marksizm w odziedziczonej postaci dostarczy nie moe. Korsch zrezygnowa zatem z pierwotnej swojej nadziei, i wystarczy powrci do autentycznego marksizmu, aby odnale rewolucyjn wiadomo wspczesnego proletariatu.
320
VIII. Karl Korsch
Nie pozostawi! jednak sam teorii, ktra miaaby marksizm w jego waciwych funkcjach zastpi, uzupeni czy zrewidowa, nie mona z jego pism wywnioskowa, na czym ta teoria miaaby polega i czym si od tradycyjnego marksizmu rni.
4. Krytyka Kautsky'ego
Jest zupenie zrozumiae, e z punktu widzenia takiej interpretacji marksizmu cae dzieo teoretyczne Kautsky'ego musiao si wydawa najbardziej klasycznym i najdoskonalszym okazem aberracji, do jakiej doszed marksizm, gdy straci zwizek z ruchem rewolucyjnym. Tote gwatowna napa na Kautsky'ego opus magnum jest u Korscha waciwie powtrzeniem jego wasnej interpretacji. Korsch atakuje Kautsky'ego mniej jako reformist (reformizm wyrastajcy z faktycznej walki zwizkw zawodowych jest w jego oczach wysz form marksizmu ni ewolucjonizm ortodoksw), a bardziej jako naturalist i darwinist, ktry koncypuje materializm historyczny jako zastosowanie oglnych zaoe organicznej ewolucji do historii ludzkoci. Gwne punkty tego ataku s nastpujce: Po pierwsze, Kautsky traktuje marksizm jako czysto naukow teori, ktrej suszno nie ma adnego zwizku z jej klasow funkcj i moe by ustalona za pomoc powszechnie uznanych kryteriw naukowej poprawnoci. Twierdzi tak - to pozbawia marksizm caej treci rewolucyjnej i wraca do zmistyfikowanego buruazyjnego obiektywizmu. Po wtre, Kautsky zastpuje dialektyk - ogln epistemologi przejt od Macha; polega ona na tym, e myli maj si stosowa do faktw i do siebie wzajem. Co do dialektyki natury, ktra dla Marksa i Engelsa bya wana tylko o tyle, o ile wystpowaa w dialektyce historii, Kautsky przedstawia j jako uniwersalne prawa rozwojowe, ktrych historia ludzka jest poszczeglnym przypadkiem. Kautsky reprezentuje materializm przyrodniczy, a waciwie popularny darwinizm XIX-wieczny sprowadzajcy si do twierdzenia, e czowiek jest zwierzciem i podlega wszystkim prawom ewolucji gatunkw; procesy adaptacji do zewntrznego rodowiska wyjania maj ca histori, a wrodzone popdy biologiczne - cao ludzkich zachowa. Szukajc w biologii wiecznych praw historii, Kautsky w istocie rzeczy chce uwieczni swoiste osobliwoci spoeczestwa buruazyjnego i nie jest w stanie poj tego spoeczestwa jako historycznej i wewntrznie zwizanej caoci, ktra tylko jako cao, razem ze wszyst-
4. Krytyka Kautsky'ego
321
kimi swoimi skadnikami, moe i musi by zniesiona. Nic dziwnego, e traktujc spoeczestwo jako obiektywny proces poddany naturalnym prawom i konstruujc swoj teori w oderwaniu od jej subiektywnego" zaplecza, Kautsky zmuszony jest, podobnie jak neokantyci, utrzymywa rozrnienie - przezwycione przez Marksa - midzy faktami i powinnoci, przyjmuje zatem idealistyczny normatywizm jako uzupenienie przyrodniczego materializmu. Po trzecie, teoria pastwa Kautsky'ego jest z marksizmem absolutnie sprzeczna. Uwaa on pastwo za trwa i najwysz form ludzkiego istnienia spoecznego i uwaa demokracj za najdoskonalszy produkt historii. Pastwo, jego zdaniem, tumaczy powstanie istniejcych stosunkw produkcyjnych, nie za odwrotnie. Co do genezy pastwa, Kautsky ucieka si do (sprzecznej z Engelsem) hipotezy przemocy i podboju. Twierdzi, e gwn form tworzenia si pastw byy najazdy wojowniczych nomadw na pokojowe osiade plemiona. Obecnie za, twierdzi, mamy do czynienia z postpujcym zwycistwem demokratycznych form pastwowych. W ten sposb caa teoria pastwa jako narzdzia ucisku i wyzysku zostaje porzucona na rzecz buruazyjnej teorii demokratycznego postpu. Kautsky w ogle nie myli o rewolucyjnym zniesieniu pastwa, lecz tylko o dalszej jego demokratyzacji, stoi zatem na stanowisku buruazyjnej pastwowoci. Nie wierzy w zniesienie pastwa, zniesienie pienidza, zniesienie podziau pracy, uwaajc wszystkie te idee, ktre nale do rdzenia marksizmu, za anachroniczn utopi. Wierzy za, e walka klasowa proletariatu od tej chwili moe si toczy w ramach buruazyjnego pastwa i jego demokratycznych instytucji i zasadniczo odrzuca przemoc rewolucyjn. W sumie Kautsky jest przykadem takiej zdegenerowanej formy marksizmu, w ktrej teoria ta zmienia si w hamulec walki klasowej. Analiza Korscha jest bardzo typowym przykadem komunistycznej krytyki. Wiadomo z niej, dlaczego autor jest oburzony na Kautsky'ego, ale wcale nie wiadomo, dlaczego czytelnik miaby podziela raczej autora, nie za Kautsky'ego stanowisko w jakiejkolwiek kwestii poszczeglnej. Kautsky, na przykad, usiowa siga do historycznych informacji, aby wykaza, e zwyk drog tworzenia pastwa jest podbj, a raczej pewna szczeglna forma podboju. Jednak Korsch ani nie kwestionuje tych informacji historycznych, ani nie szuka nowych, gdy nie interesuj go adne argumenty rzeczowe; ustala natomiast z oburzeniem, e Kautsky sprzeciwia si Engelsowi (czego, rzecz jasna, Kautsky by wiadom i co podkrela). Podobnie: Kautsky prbowa wyjani rzeczowymi argumentami, dlaczego przepo-
322
VIII. Karl Korsch
wiednie w sprawie zniesienia pastwa, prawa, pienidza i podziau pracy s nierealne: Korsch jednake nie stara si obali tych argumentw, lecz powtarza, e krytyka Kautsky'ego wyj owia marksizm z jego treci rewolucyjnej. Cay jego atak nie ma nie tylko adnej siy argumentacyjnej, ale te adnej treci rzeczowej, ma tylko znaczenie jako dodatkowy przyczynek do jego interpretacji marksizmu. Okoliczno, e Korsch jest zupenie obojtny na argumentacj empiryczn, pasuje zreszt doskonale do caej jego doktryny. Skoro teoria, jak bez przerwy powtarza, nie moe by niczym innym, jak mylowym wyrazem ruchu spoecznego (wiadomym lub niewiadomym tej swojej funkcji), to w ogle osdzanie jej na podstawie jakich uniwersalnych kryteriw naukowej poprawnoci nie ma sensu: stoi si albo na stanowisku buruazji, albo proletariatu, reszta wynika automatycznie z samego tego zaangaowania. Innymi sowy, racjonalne kryteria poznawcze przestaj istnie, akt politycznej identyfikacji zastpuje mylenie teoretyczne. Przyznajc si do marksizmu w takiej wanie wersji, Korsch wypowiedzia janiej moe ni ktokolwiek poza Lukacsem utajony antyintelektualizm marksizmu i komunizmu.
5- Krytyka leninizmu
W pierwszej poowie lat dwudziestych Korsch przyznawa si do leninizmu; wida to w szczeglnoci z jego artykuu Lenin und die Komintern (1924), z recenzji ksiki Lukacsa o Leninie oraz z recenzji artykuw Stalina. Przyznawa w szczeglnoci racj Leninowi przeciwko Ry Luksemburg w sprawie partii i spontanicznoci". Poparcie to jednak jest oglnikowe i deklaratywne i widoczne jest, e od pocztku Korsch przeciwstawia si zastpowaniu wadzy rad - wadz aparatu partyjnego i e wierzy w dyktatur bezporedni klasy robotniczej jako caoci. Oczywiste jest take - cho Korsch tego wwczas nie podkrela - e caa jego rekonstrukcja marksizmu jako wyrazu wiadomoci proletariackiej jest nie do pogodzenia z leninowsk teori odbicia". Po zerwaniu z parti komunistyczn Korsch wypowiedzia rycho w sposb wyrany wszystko, co go od leninizmu dzielio. Powtarza kilkakrotnie, e pod wzgldem teoretycznym ortodoksi II Midzynarodwki i leninowcy prawie si nie rni: jedni i drudzy wierz w marksizm pojty jako nauka" i jako prawdziwe odzwierciedlenie rzeczywistoci, podczas
6. Nowy marksizm
323
gdy marksizm jest samowiedz klasow ruchu rewolucyjnego, a jako taki jest sam aspektem tego ruchu, nie za obiektywnym sprawozdaniem z faktw empirycznych. Oddzielenie podmiotu i przedmiotu, teorii od praktyki, wystpuje zupenie tak samo u Lenina, jak u Kautsky'ego. Lenin porzuci te Marksowsk myl o zniesieniu filozofii i usiowa stworzy now doktryn, ktra podtrzymuje absolutyzm poznawczy Hegla, zastpujc ducha" - materi", co jest wszake czysto terminologicznym zabiegiem. Marksizmowi obcy jest bowiem wszelki absolut i wszelki transcendentalizm epistemologiczny. Lenin nie rozumie sensu dialektyki i umieszcza ruch dialektyczny w przedmiocie - naturze lub spoeczestwie - przy czym poznanie jest tylko kopi czy odbiciem owego obiektywnego procesu, nie za jego aktywnym elementem. Czysta teoria i czysta praktyka pozostaj przeto u niego tak samo oddzielone, jak we wszelkim myleniu pozytywistycznym, a podobnie oddzielone s metoda i tre wiedzy. W rezultacie leninowcy stworzyli system, w ktrym wymylona przez nich doktryna, niezalena od walki klasowej, uywana jest jako narzdzie ideologicznej dyktatury nad nauk i sztuk. Zachodzi cisy zwizek midzy leninowskim pozytywizmem filozoficznym a sowieckim despotyzmem: skoro bowiem zakada si, e teoria nie jest wyrazem realnego ruchu robotniczego, ale naukow" doktryn, ktra pretenduje do obiektywnej prawdy" na mocy kryteriw niezalenych od tego ruchu, to doktryna ta przeobraa si w despotyczn ideologi suc aparatowi partyjnemu w sprawowaniu dyktatury nad proletariatem. Ostatecznie Korsch doszed do wniosku, e pastwo sowieckie jest totalitarnym systemem kontrrewolucyjnym, pastwowo-monopolistycznym kapitalizmem, ktrego zwizek z marksizmem jest czysto werbalny i ktry jest pokrewny raczej faszystowskiemu totalitaryzmowi ni dyktaturze proletariatu w sensie Marksa.
6. Nowy marksizm
W zwizym artykule czy raczej deklaracji pod tytuem Why I am a Marxist? z 1935 roku Korsch wylicza na nowo gwne cechy marksistowskiej doktryny Wyliczenie to obejmuje cztery punkty. Po pierwsze, wszystkie twierdzenia marksizmu s szczegowe, nie za (jak gosi oficjalna doktryna sowieckiego marksizmu) oglne. Marksizm nie zawiera adnej oglnej teorii wyjaniajcej zwizki bazy" z nadbudow" (wywody Engelsa na temat
324
VIII. Karl Korsch
wzajemnego wpywu" s bezwartociowe, skoro nie moemy ustali adnych ilociowo okrelonych warunkw owej determinacji). Warto maj tylko szczegowe opisy wyjaniajce szczegowe zjawiska w okrelonej epoce historycznej. Po wtre, marksizm jest krytyczny, nie za pozytywny. Nie jest on ani nauk, ani filozofi, ale teoretyczn i praktyczn krytyk istniejcego spoeczestwa, jest wic sam rodzajem praktyki. Z drugiej strony, proletariat musi trzyma si odrnienia midzy prawdziwymi i faszywymi twierdzeniami naukowymi, std marksizm wcza cis, empirycznie weryfikowaln wiedz", rwnie precyzyjn, jak w naukach przyrodniczych. Po trzecie, przedmiotem marksizmu jest spoeczestwo kapitalistyczne w epoce rozkadu, wszystko to, co ujawnia historyczny charakter istniejcych stosunkw produkcji. Po czwarte, celem marksizmu nie jest kontemplacja wiata, ale jego praktyczne przeobraenie, a teoria jest podporzdkowana" celom rewolucyjnym. Pierwsza z tych wasnoci jest, jak wida, znacznym okrojeniem sensu marksizmu: byoby, w rzeczy samej, bardzo trudno udowodni, e Marks nigdy nie wypowiada oglnych twierdze na temat zalenoci midzy rnymi stronami ycia spoecznego, ale zadowala si wycznie badaniem poszczeglnych zjawisk historycznych. Co do drugiej cechy natomiast, to nie jest jasne, w jaki sposb mona uzgodni ogln regu empiryzmu z pojciem teorii, ktra jest (nadal, podobnie, jak we wczesnych pismach Korscha) tylko wyrazem realnego ruchu spoecznego. Jeli marksizm zwizany jest kryteriami empirycznej sprawdzalnoci tak samo, jak wszelka inna wiedza, to wano jego zaley od tego, czy spenia te kryteria, nie za od tego, czy dobrze albo le wyraa pewien interes klasowy. W takim razie dla wartoci marksizmu i dla samej jego treci jest rzecz logicznie obojtn, e suy on jako narzdzie polityczne; moe by uznany przez kadego, kto sdzi, e teoria ta spenia wymogi naukowej poprawnoci, bez wzgldu na to, czy czowiek w identyfikuje si z wartociami socjalizmu lub ruchu robotniczego. Lecz w tym samym tekcie Korsch stanowisko takie (charakterystyczne dla teoretykw II Midzynarodwki) explicite odrzuca. Wydaje si zatem, e w jego zrewidowanej na nowo wersji marksizmu pozostaje nieusuwalna sprzeczno.
R O Z D Z I A IX
Lucien Goldmann
1. Zycie i pisma
Lucien Goldmann, jak wspomniano, by najaktywniejszym propagatorem myli Lukacsa we Francji i prbowa z tej doktryny wydoby pewne reguy metodyczne, ktre mona by nawet skodyfilcowa. Pokaza take, w swoich studiach nad jansenizmem, w jaki sposb reguy takie stosowa si daj w badaniu historycznym. Gwnym przedmiotem jego zainteresowa bya waciwie metodologia nauk humanistycznych, a badania nad dziejami filozofii czy literatury byy z gry pomylane jako demonstracja metody raczej, ni opis. Lucien Goldmann (1913-1970) by z pochodzenia ydem rumuskim. Urodzi si w Bukareszcie i tame rozpocz studia prawnicze. W roku 1933 w Wiedniu i we Lwowie, a od 1934 w Paryu studiowa filozofi, germanistyk i ekonomi polityczn. W czasie okupacji hitlerowskiej przedosta si do Szwajcarii, gdzie pracowa czas jaki jako asystent psychologa Jean Piageta, a kontakt ten wybitnie naznaczy jego pniejsze prace i sposb mylenia; wielokrotnie usiowa wykaza, e epistemologia genetyczna" Piageta zawiera zaoenia metodyczne oraz wyniki, ktre pokrywaj si w gwnych punktach ze strukturalizmem genetycznym", a ten ostatni jest niczym innym ni dobrze pojt metod dialektyczn, wypracowan kolejno przez Hegla, Marksa i modego Lukacsa (chocia Piaget doszed do swoich wynikw zupenie niezalenie od filozoficznych inspiracji z tej strony, na drodze czysto eksperymentalnej). W Zurychu Goldmann przygotowa swoj rozpraw doktorsk o Kancie, po wojnie za wrci do Parya, gdzie mieszka do mierci, pracujc w C.N.R.S., a potem w szstej sekcji Ecole Prati-
326
/
IX. Lucien Goldmann
que des Hautes Etudes. W 1952 roku ogosi niewielk ksieczk zawierajc jego rozmylania nad metodologi humanistyki pod tytuem Sciences humaines et philosophie, w 1955 za, gwne swoje dzieo Le Dieu cache. Etude sur la vision tragiue dans les Pensees de Pascal et dans le theatre de Racine. Tam wanie, analizujc filozofi Pascala i teatr Racine'a pokaza chcia, w jaki sposb badanie struktur znaczcych wiadomoci, odniesionych do swoistych sytuacji klas spoecznych, moe by przydatne w rozumieniu zjawisk kulturalnych i odsoni ich aspekty inaczej nieuchwytne. W pniejszych latach Goldmann nie ogosi ju adnego wikszego dziea, publikowa jednak i wygasza wiele przyczynkw, ktre zoyy si na tomy Recherches dialectiues (1959), potem Pour une sociologie du roman (1964) i wreszcie pomiertnie wydane Marxisme et sciences humaines (1970). Napisa take dwa studia o Racinie (Racine, 1956; Situation de la critiue Racinienne, 1971). By przez wiele lat arliwym apostoem dialektyki. Uczestnicy niezliczonych zjazdw i sympozjw humanistycznych znali jego bia grzyw i niedwiedzi sylwetk, z ktrej dobywa si namitny, nieco agresywny bas, po raz tysiczny wykadajcy zasady strukturalizmu genetycznego w szczeglnym zastosowaniu do Pascala i Racine'a. W odrnieniu od Lukacsa, za ktrego ucznia uwaa si, Goldmann nie by jednak czowiekiem partii; nigdy nie by stalinist i (oprcz paromiesicznej przynalenoci do jakiej grupy trockistowskiej we wczesnej modoci) do adnej partii nie nalea. By jednak socjalist przekonanym i ywo interesowa si, w ostatnich latach, perspektywami samorzdu robotniczego jako nowej drogi socjalistycznego rozwoju spoeczestw zachodnich.
2 Strukturalizm genetyczny* Pojcie wiatopogldu i wiadomoci klasowej

Cztery nazwiska, jak wspomniano, s dla Goldmanna supami milowymi w dziejach metody dialektycznej, sucej rozumieniu zjawisk spoecznych, nade wszystko historii kultury: Hegel, Marks, Lukacs i Piaget. Dziki wypracowanym przez nich metodom humanistyka zdolna jest przezwyciy tradycyjne przeciwstawienie wyjaniania i rozumienia, podkrelane przez neokantystw, uwolni si od dychotomii faktw i wartoci, a wreszcie poczy punkt widzenia historyczny, genetyczny, z punktem widzenia strukturalnym, co wanie w nazwie metody jest zaznaczone.
2. Strukturalizm genetyczny. Pojcie wiatopogldu i wiadomoci klasowej 3 2 7
Najwaniejsze myli genetycznego strukturalizmu s nastpujce: Pierwszym zadaniem wiedzy humanistycznej jest poprawna konstytucja przedmiotu badania. Nie jest bowiem wcale oczywiste ani zdrowym rozsdkiem wprost dyktowane, jakie mianowicie, to jest jak wycite" czy jak skonstruowane obiekty powinny by rozwaane: osobnik ludzki, jedno dzieo artystyczne czy filozoficzne, caa epoka kultury, filozofia w sensie technicznym czy malarstwo jako wyrniona dziedzina aktywnoci. Dialektyczne mylenie zakada, e adne fakty empiryczne nie s same przez si sensowne, e sens ujawnia si tylko przez wizanie faktw w caoci" czy te struktury rnego rzdu i e struktury te, dla badacza kultury, s to zespoy ludzkich zachowa obejmujce wspzalenie czynnoci intelektualne i ich wytwory, wartoci moralne i estetyczne, a take praktyczne dziaania, ktre te wartoci maj zrealizowa. Badacz nie jest bynajmniej zwizany granicami samowiedzy, jak ludzie dysponuj o swoich wasnych zachowaniach. Przeciwnie, chce on zrozumie sens zachowa lepiej i nada im ad bardziej spoisty, ni jest to moliwe dla samych podmiotw tych zachowa, na przykad dla twrcw dzie filozoficznych czy artystycznych. Usiuje on wydoby struktury znaczce", wewntrz ktrych poszczeglne fakty, idee czy wartoci dopiero ujawniaj swj sens. ...Fakty ludzkie stanowi zawsze globalne struktury sensowne, o charakterze zarazem praktycznym, teoretycznym i afektywnym i (e) struktury te mona studiowa w sposb pozytywny, to znaczy wyjania je i zarazem rozumie jedynie w perspektywie praktycznej, opartej na przyjciu pewnego zespou wartoci" (Le Dieu cache, str. 7). Ot dialektyka wychodzi z zaoenia, e podmiotem twrczoci kulturalnej nie s osobniki ludzkie, ale grupy spoeczne - w szczeglnoci klasy jako zbiorowoci historycznie uprzywilejowane. Dziea kultury rozwaa trzeba jako odpowiedzi tych zbiorowoci na sytuacje globalne", takie odpowiedzi, ktre sprzyjaj zmianie sytuacji w duchu korzystnym dla interesw grupy. Interpretacja genetyczna dziea filozoficznego czy artystycznego nie moe zatem polega na tym, e si odnosi to dzieo do psychicznych osobliwoci twrcy, w ten sposb bowiem waciwy podmiot kultury - zbiorowo - zostaje wyeliminowany. Nie moe ona polega te na tym, by rozwaa wpywy", jakich jednostka na sobie doznaa wskutek cienia tradycji. Przeciwnie, w faktach wpywu" nie wpywajcy" jest czynny, ale obiekt wpywu. Wpyw, ktremu pisarz, filozof czy artysta ulega, jest niejako wybrany przez niego samego; usiujc wyrazi pewne aspiracje swojej klasy, jednostka sama selekcjonuje przeszo i dobiera sobie te antecedentia,
328
IX. Lucien Goldmann
ktre jej pasuj. Genetyczne wyjanienia, sowem, to wyjanianie przez sytuacje spoeczne, nie za przez immanentn logik" kultury albo psychologi indywidualn. Do tego p u n k t u Goldmann nie wykracza poza standardowe reguy materializmu historycznego. Jednake sdzi on, e reguy te, gdy je bardziej uszczegowi, pozwalaj rozprawi si z wszystkimi tradycyjnymi dylematami metodologii humanistyki. Szczeglnie wane wydaje mu si odrnienie - ktre w dziele Marksa jest ledwo zaznaczone, a ktre Lukacs rozwin - rzeczywistej wiadomoci klasy i wiadomoci potencjalnej (zugerechnetes Bewusstsein u Lukacsa, conscience possible u Goldmanna). Lukacs, w rzeczy samej, twierdzi w gwnym swoim dziele, e kiedy odnosimy wiadomo empiryczn jakiej klasy spoecznej do caoci" historycznego procesu, potrafimy odkry nie tylko to, co dana klasa faktycznie myli, czuje i pragnie, ale rwnie co mylaaby ona, czua i pragna, gdyby miaa jasn i niezmistyfikowan znajomo swojego pooenia i swoich interesw. Dialektylca, innymi sowy, pozwala nam wykry maksimum moliwej wiadomoci, do jakiej dana klasa w historycznie danych warunkach jest zdolna. Goldmann rozwija to wanie pojcie jako model bada nad kultur. wiadomo moliwa nie jest faktem, ale konstrukcj teoretyczn. Jednake zdarza si tak, e szczeglnie wybitne jednostki danej klasy potrafi efektywnie wykroczy poza wiadomo przecitn i wyrazi aspiracje lub interesy klasy w postaci doskonaej, to jest rzeczywicie uczyni wiadomo moliw - wiadomoci realn. Tak wic, badacz naleycie zaprawiony w dialektyce umie wykry jaka wiadomo odpowiada w sposb doskonay danej grupie, albo czym byaby lub czym powinna by taka wiadomo archetypalna. Goldmann twierdzi, e przeprowadzi tak wanie analiz wiadomoci jansenistycznej. Jednake wyjanianie zjawisk kultury przez genez klasow nie jest tym samym, co redukcja ich do zachowa ekonomicznych. W tym punkcie Goldmann jest take zgodny z Lukacsem. Zbiorowoci ludzkie s caociami, w ktrych tylko przez abstrakcj wyrnia si rne dziedziny ycia czy te czynniki". Nie ma naprawd odrbnej historii gospodarczej, politycznej, historii religii, filozofii czy literatury: jest globalny, konkretny proces historyczny, ktry przewija si" czy te wyraa w rozmaitych formach zachowa. Waciwym przedmiotem bada humanistycznych nie jest zwizek przyczynowy, w ktrym zachowania ekonomiczne grayby rol czynn, a zachowania kulturalne wystpoway jako skutki. Prymat" zachowa ekonomicznych w teorii Marksa nie jest adnym prawem historii, lecz tylko
2. Strukturalizm genetyczny. Pojcie wiatopogldu i wiadomoci klasowej 3 2 9
faktem, polegajcym na tym po prostu, e ludzie w toku dotychczasowej historii musieli wiksz cz czasu powica na zaspokojenie potrzeb elementarnych. Socjalizm obiecuje zniesienie tej zalenoci. Zachowania, ktre pozostawiaj lady w postaci dzie kultury, nie s przeto ani biernymi skutkami historii gospodarczej, ani tylko narzdziami innych, jakoby jedynie rzeczywistych interesw i aspiracji. Mona, przeciwnie, bada struktury klasowe poprzez ich wyraz literacki lub filozoficzny. Jeli zakadamy, e wszelkie zachowanie ludzkie jest sensowne, e jednak sens ten nie odsania si w badaniu motywacji jednostek, ale tylko w deniach, choby le uwiadomionych, wielkich grup spoecznych, to nie potrzebujemy ju, zdaniem Goldmanna, odrnia wyjanienia i rozumienia jako dwch rnych i niezalenych czynnoci badawczych. Rozumienie" nie polega bynajmniej, jak u Diltheya, na przeyciu naladowczym (Nacherlebnis), na akcie wspodczuwania czy empatii. Rozumienie przedstawia nam si jako zabieg cile intelektualny, polegajcy na moliwie najdokadniejszym opisie struktury znaczcej", podczas gdy wyjanianie jest niczym innym, jak wczeniem tej struktury, jako czynnika konstytutywnego i funkcjonalnego, w struktur, ktra j bezporednio obejmuje..." (Marxisme et sciences humaines, str. 65-66). Chodzi o to, e struktury tworz pewn hierarchi, przy czym wtedy, gdy opisujemy struktur niszego rzdu, rozumiemy" j, to jest chwytamy jej sens; kiedy z kolei wczamy j w struktur bardziej rozleg, wwczas zabieg nasz jest jednoczenie wyjanieniem struktury mniejszej przez wiksz i rozumieniem owej wikszej struktury. Nie ma wic rnicy midzy dwiema metodami, ale tylko midzy rozlegoci badanych przedmiotw: ta sama czynno wyjania pewn struktur i u j m u j e w sposb rozumiejcy struktur wysz w hierarchii. Pojcie struktury" nie zakada bynajmniej, e jest to cao wewntrznie harmonijna. Przeciwnie, najczciej struktura" zawiera rne sprzecznoci wewntrzne, wynikajce albo std, e wartoci, o ktre dana klasa zabiega, s wzajem niezgodne albo, e nie daj si urzeczywistni w danych warunkach historycznych albo, e prby ich realizacji prowadz do wynikw sprzecznych z oczekiwaniami; struktura nie jest wic tylko systemem porzdkujcym, ale take systemem napi. Jeli niegenetyczny strukturalizm (zwaszcza Levi-Straussa) poprzestaje na budowaniu wewntrznie powizanych caoci, jeli strukturalizm genetyczny Freuda chwyta tylko genez psychologiczn sensw badanych, to strukturalizm genetyczny w sensie Marksa, Lukacsa i Piageta (i samego
330
IX. Lucien Goldmann
Goldmanna, oczywicie), pojmuje indywidualno tylko jako sposb przejawiania si napi, walk i aspiracji zbiorowych. Obok likwidacji rozdziau procedur badawczych na wyjaniajce i rozumiejce, strukturalizm genetyczny ma t zalet, e pozwala upora si z dychotomi faktw i wartoci. Chodzi o to, e caoci" czy te struktury, ktre badamy, zawieraj w sobie, w nierozdzielnym spleceniu, zachowania praktyczne, postawy oceniajce (moralne czy estetyczne), czynnoci intelektualne. Praca intelektualna zawsze zakada akty wartociowania, ktrych nie mona naprawd oddzieli od czysto poznawczych. Rzeczywisto przedstawia si ludziom zawsze jako przedmiot praktycznych zabiegw, percepcja na kadym poziomie selekcjonuje wiat stosownie do wartoci lub pragnie ludzkich; akt percepcji jest zawsze jak gdyby zacztkowym dziaaniem. Po prostu nie ma czego takiego, jak czysta, bezinteresowna kontemplacja. Akty poznawcze musz by rozumiane i mog by rozumiane tylko jako pewien aspekt" czowieka jako istoty praktycznej. Badania humanistyczne, ktre s wiadome tego caociowego" charakteru wszystkich ludzkich zachowa, nie mog zatem, bez deformacji, wyrnia dziedziny czysto intelektualnych aktywnoci oraz postaw wartociujcych. Do ujawnienia tego praktycznego charakteru mylenia przyczyni si walnie Piaget. Wykaza on, e wszystkie struktury poznawcze - na przykad pojcia i reguy logiki, pojcia i prawa arytmetyki czy geometrii pochodz, zarwno na onto-, jak na filogenetycznym poziomie, ze wspdziaania kilku okolicznoci, wrd nich komunikacji midzyludzkiej, praktycznych zabiegw, ktrych zasady wyksztacaj si we wczesnym dziecistwie, oraz jzyka. Piaget niejako dowiadczalnie wykaza, e nasza intelektualna strukturalizacja" wiata nie moe by wyjaniona przez transcendentalne normy racjonalnoci, ale tumaczy si okolicznociami spoecznymi i praktycznymi; normy poznawcze s narzdziami ycia zbiorowego i zabiegw praktycznych, zawieraj zatem w sobie skadniki wartociujce i praktyczne i nie mogyby si bez nich ukonstytuowa. Dla strukturalisty genetycznego przedmiotem bada par excellence jest pogld na wiat (yision du monde), czyli pewien zesp aspiracji, uczu i idei, ktry czy czonkw pewnej grupy (najczciej klasy spoecznej) i przeciwstawia j innym grupom. Charakterystyka ta jest o tyle wana, e wynika z niej, zdaniem Goldmanna, i przedmiotem pracy humanisty nie powinny by idee filozoficzne czy dziea literatury, doktryny teologiczne czy twrczo malarska - jako wyodrbnione obiekty. Jeli badamy pogld na wiat, musimy go bada poprzez wszystkie formy wyrazu, nie tylko, na przykad,
3. wiatopogld tragiczny
331
w jego cile dyskursywnej, filozoficznej artykulacji. Dlatego takie dziedziny, jak historia filozofii czy historia sztuki albo literatury, maj le zbudowany przedmiot. Historyk, ktry bada jansenizm, obowizany jest ledzi to zjawisko, albo ten pogld na wiat, jako cao, a wic odsoni wspln inspiracj ideologiczn, ktra kierowaa pirem Pascala, Racine'a i pdzlem Philippe de Champaigne'a. Programem Goldmanna jest wic reorganizacja intelektualna nauk humanistycznych w duchu, ktry cao ich podporzdkuje badaniom wielkich zbiorowoci oraz kulturalnym przejawom ich ycia. Wszystkie te reguy nie s na tyle jednoznaczne, aby wiadomo byo, na podstawie ich wyoenia, jak je stosowa. Poyteczne wic by moe przedstawienie takiego zastosowania w gwnej ksice Goldmanna, chocia temat tej ksiki jest nieco zbyt szczegowy z punktu widzenia zada niniejszego wykadu.
3- wiatopogld tragiczny
Goldmann, cho uwaa si za marksist, nie przyjmowa nigdy do wiadomoci symplicystycznych schematw, ktre dzieliy histori filozofii na nurt materialistyczny" i nurt idealistyczny". Prbowa skonstruowa jednostki sensu historycznego zupenie inaczej. Szczeglnie wan jednostk jest dla zjawisko, ktre nazywa wiatopogldem tragicznym i ktre rozwaa na przykadzie ruchu jansenistycznego, a po czci take na przykadzie Kanta. wiatopogld tragiczny z XVII wieku jest prb ponownego odnalezienia globalnego obrazu wiata po niszczycielskich skutkach korozji racjonalistycznej i empirystycznej. Racjonalizm i empiryzm byy wyrazem aspiracji stanu trzeciego. Zrujnoway one pojcie wsplnoty ludzkiej i pojcie uniwersum jako gotowego adu. Zastpiy je respective pojciem jednostki rozumnej i przestrzeni nieskoczonej. Nowy pogld na wiat zmierza do zakwestionowania tradycyjnych hierarchii spoecznych i do ukonstytuowania spoeczestwa, ktre jest zbiorem autonomicznych, izolowanych, rwnych i wolnych osobnikw. W filozofii i literaturze francuskiej denie to reprezentuj Descartes i Corneille. Ze wiata kartezjaskiego usunite zostay wszystkie pozaindywidualne rda moralnoci, znikn Bg i znikn wszechwiat pojty jako dobroczynny porzdek. wiatopogld tragiczny jest zniewolony przyj do wiadomoci te wyniki racjonalizmu, ktre zdominoway ju ycie intelektualne Europy i usiuje przezwyciy racjo-
332
IX. Lucien Goldmann
nalizm niejako od wewntrz; akceptuje rozum, ale chce go pozbawi monopolu; przyjmuje do wiadomoci przyrod, w ktrej Bg nie jest wprost obecny, ale nie chce wiata bez Boga. Nauka zakrya Boga przed okiem ludzkim, wiatopogld tragiczny jest zatem ide Boga ukrytego". Bg Pascala jest zawsze obecny i zawsze nieobecny zarazem. Jest on widzem ludzkiego ycia, lecz obecno jego nie moe by racjonalnie stwierdzona. Nie jest ani pomocnikiem czowieka, ani nawet (jak dla Kartezjusza) gwarantem prawomocnoci wiedzy, ale sdzi. Racjonalizm zachwia podstawami adu w wiecie. wiatopogld tragiczny wyraa wiadomo ludzi, ktrzy nie mog przekreli wynikw racjonalizmu, ale zarazem dowiadczaj trwogi w wiecie dwuznacznym, pozbawionym wyranych regu moralnych, opuszczonym przez Opatrzno. wiadomo tragiczna nie zna stopni porednich midzy nicoci i doskonaoci; spojrzenie ukrytego Boga odbiera wiatu wszelk warto i redukuje go do nicoci, ale, poniewa wanie jest to Bg ukryty, wiat empiryczny jest jedynym, co nam wprost dostpne, a wic wiat jest zarazem niczym i wszystkim. Taki obraz wiata skazuje ludzi na nieustanne rozdarcie. Ani ucieczka od wiata nie jest moliwa, ani ycie w wiecie dla realizacji w nim wartoci transcendentnych. Jedyn postaw konsekwentn jest ycie w wiecie, ktry trzeba ustawicznie negowa. To jest wanie postawa Pascala z okresu Myli i postawa Racine'a jako autora Fedry. Jansenizm jest ruchem, ktry okrela si przez pewne cechy i wartoci wsplne (teoria aski skutecznej, negacja Boga filozofw", antymolinizm, niech do mistycyzmu, obrona Janseniusza, niehistoryczna negacja wiata), nie jest jednak ruchem jednolitym. Goldmann wyrnia cztery rne warianty jansenizmu. Jeden z nich (de Barcos, Pavillon, Racine jako autor Andromachy i Britannika) dy do cakowitej negacji wiata i usiuje uciec od niego w schronisko kontemplacji. Drugi chce walczy o napraw wiata pozostajc w nim i odrniajc wewntrz wiata dobro od za (Arnauld, Nicole, Pascal z epoki Prowincjaek). Trzeci jest prb kompromisu ze wiatem (Pasuier Quesnel, Arnauld d'Audilly). Czwarty wreszcie, czyli jansenizm konsekwenty, jest akceptacj tragedii; neguje wiat wewntrz wiata i niepewno ludzk wobec Boga doprowadza do formy skrajnej, wac si na akt pa, zakadu, nie tylko wzgldem zbawienia, ale wzgldem samej egzystencji Boga ( Myli Pascala i Fedra Racine'a). W wiecie tragedii, gdzie Bg pozbawia wiat wszelkiej wartoci, a zarazem, przez brak obecnoci jawnej, czyni ten wiat wszystkim, czowiek wyraa swoj wiadomo w formie permanentnego paradoksu, nieustan-
3. wiatopogld tragiczny
333
nie negujc i afirmujc te same twierdzenia: albowiem yje wrd wartoci antagonistycznych, z ktrych adna nie moe jednak unicestwi pozostaych. Do wiadomoci tragicznej naley poczucie, i yje si wycznie dla realizacji wartoci, ktrych zrealizowa zasadniczo niepodobna - bo realizacje czstkowe nic nie znacz, skoro myli si wedle zasady wszystko lub nic". Czowiek moe zwraca si tylko do Boga, ale on wanie jest niemy; waciw form wyrazu dla wiadomoci tragicznej jest wic monolog, gos skazany na samotno. Myli s takim wanie tekstem, nie za rozpraw apologetyczn. Pascal i Racine reprezentuj jansenizm w postaci doskonaej, doprowadzaj do koca to, co u innych wyraa si tylko poowicznie, a wic wanie wyraaj wiadomo moliw" caej zbiorowoci, maksimum jej potencji. Jest to przy tym wiadomo klasowa, mianowicie wiadomo francuskiej noblesse de robe w epoce przejcia do monarchii absolutnej. Dawna warstwa noblesse de robe jest coraz bardziej usuwana ze swoich pozycji spoecznych na rzecz centralnej biurokracji. Ta sama monarchia, ktra j pozbawia racji bytu, jest jednak dla tej klasy jedyn ekonomiczn podstaw istnienia; std wiadomo tej klasy przybiera posta tragiczn i paradoksaln: nowe formy polityczne s jej obce i wrogie, ale nie moe ona dy do ich radykalnej zmiany. To rozdarcie znajduje wyraz literacki i filozoficzny w pisarstwie jansenistycznym; jansenizm jest ideologi klasy spychanej na coraz gorsze pozycje, a zarazem zwizanej z warunkami, ktre j niszcz i utrzymuj zarazem. W wiadomoci tragicznej nie ma miejsca na mistyk. Bg wystpuje tu, przeciwnie, jako byt nieskoczenie odlegy; nie ma z nim kontaktu przez zjednoczenie mistyczne, ale tylko przez modlitw, ktra dystans midzy czowiekiem i Bogiem podkrela raczej ni agodzi - podczas gdy mistyka jest prb przezwycienia dystansu. Pascal przechodzi na stanowisko dojrzaej wiadomoci tragicznej w 1657 roku, ju po napisaniu Prowincjalek. Odrzuca wszelk warto wiedzy wieckiej, a zarazem kontynuuje badania naukowe; odmawia wszelkiego kompromisu z wadz, a zarazem deklaruje posuszestwo wadzy i Kocioowi. Nie wierzy w tryumf prawdy i dobra w wiecie, ale da, by cae ycie byo podporzdkowane walce o ten tryumf. Ta postawa okrela jego styl pisarski: w wiecie tragedii adne twierdzenie nie jest prawdziwe, jeli nie uzupenia go drugie, sprzeczne z nim; adne dziaanie nie jest dobre, jeli drugie, odwrotnie skierowane, mu nie towarzyszy. O tyle Pascal jest take zwiastunem mylenia dialektycznego, chocia dialektyka jego ma
334
IX. Lucien Goldmann
charakter statyczny i tragiczny (nie ma syntezy midzy skconymi wartociami, nie ma perspektywy wyjcia ze sprzecznoci). W wiecie Pascalowskim czowiek yje porodku midzy dwoma ekstremami, ale bynajmniej nie odczuwa tej swojej rodkowej pozycji jako miejsca naturalnego (jak w filozofii tomistycznej), gdy oba ekstrema pocigaj go z rwn si i w obu jednoczenie widzi waciwe swoje miejsce; yje wic w stanie nieznonego rozdarcia; nie moe przyj skoczonoci, a nieskoczono jawi m u si jako niedostpna; afirmuje siebie tylko poprzez wasn sabo i niezdolno do syntezy. Dy do oswojenia caoci", ale wie, e jest to denie daremne. Ostatecznie wic Pascal nie moe uzna ostatecznych zasad poznania, ani cogito, ani regu empiryzmu, ale odwouje si do raison du coeur, wadzy praktycznej, jako jedynej instancji, na ktrej polega mona. Pod tym wzgldem Pascal take antycypuje myl dialektyczn; dialektyka ta dochodzi do punktu kulminacyjnego w pa, gdzie sprawa fundamentalna dla ludzkiego losu - istnienie Boga - rozstrzyga si przez akt praktycznego hazardu, nie za przez rozumowania teoretyczne. Pascal wie, e rozum sam na siebie zdany jest bezsilny, wie przeto jak gdyby, e czynnoci poznawcze s tylko stron" czowieka cakowitego. Skoro nie tylko wola Boga, ale samo jego istnienie jest przed nami utajone, trzeba wobec tej kwestii naczelnej podj ryzykowny akt zakadu, a sytuacja, ktra do tego doprowadza, nie zaley od naszej woli. Pa jest aktem nadziei, aktem praktycznym, ktry ma rozstrzygn kwesti teoretyczn; ma on wic struktur podobn, co rozum praktyczny Kanta, ktry przywouje nadziej na moliwo dobra najwyszego, aby rozstrzygn kwestie metafizyczne, a take podobn do wezwania Marksa, dla ktrego spoeczestwo bezklasowe nie jest bynajmniej naukowo dowiedzion koniecznoci; wiara w to spoeczestwo jest tym samym, co akt praktycznego zaangaowania na jego rzecz. W dialektyce Pascala nie ma ani historii, ani przyszoci: jest tylko znikajca nieustannie teraniejszo i nostalgi wyczuwana wieczno. Zycie spoeczne jest pene za i nie mona w nim odszuka adnych regu sprawiedliwoci; ale skazani jestemy na ycie w tym wiecie, bez nadziei jego radykalnej naprawy. Zarwno konserwatyzm spoeczny Pascala, jak jego pogarda dla wszystkich wartoci prawa, hierarchii spoecznej i obyczajw s, w paradoksalnym zespoleniu, konsekwencjami tragicznego wiatopogldu. Oto wic przykad, w jaki sposb mona konstruowa kategorie historyczne, ktre wyjaniaj struktury wiadomoci, odnoszc je do sytuacji klasowych. Kategorie takie, jeli s dobrze zbudowane, pozwalaj nada
4. Goldmann a Lukacs. Komentarz do strukturalizmu genetycznego
335
jednolity sens zjawiskom, ale nie izoluj zjawisk od ich rde historycznych; speniaj zatem postulaty myli strukturalistycznej i interpretacji genetycznej zarazem. Przez budow takich narzdzi pojciowych zdobywamy rodki interpretacji, ktre potem daj si stosowa do wielkiej rozmaitoci zjawisk. Przykad: gdy rozumiemy jansenizm jako ideologi noblesse de robe, rozumiemy take libertynizm jako ideologi noblesse de cour, wyraan, na przykad w komediach Moliere'a: Mizantrop jest atakiem na jansenizm, Don Juan za krytyk czciow libertynizmu, mianowicie jego akceptacj zasadnicz, lecz w granicach pewnego umiaru.
4, Goldmann a Lukacs- Komentarz do strukturalizmu genetycznego

Goldmann, jak wspomniano, uwaa si za ucznia i kontynuatora dziea Lukacsa, nade wszystko Lukacsa z wczesnego okresu, autora Die Seele und die Formen oraz Geschichte und Klassenbewusstsein (zdaniem Goldmanna, podstawowe skadniki dialektyki, rozwinite pniej, s u Lukacsa obecne ju w jego przedmarksistowskiej twrczoci). Jednake w rzeczywistoci Goldmann przej tylko cz teorii Lukacsa, nie przej za innych skadnikw i to takich, ktre sam Lukacs uwaa za konstytutywne dla wasnej twrczoci. Goldmann stara si operowa pojciem caoci" historycznej; wierzy, e badanie naukowe moe doprowadzi do ujawnienia wiadomoci klasowej, jak ona powinnaby by, gdyby bya cakowicie konsekwentna; wierzy, e przezwyciy mona, dziki metodzie dialektycznej, dychotomi faktw i wartoci, rozumienia i wyjaniania; e akty poznawcze s zawsze uwikane w postawy praktyczne i e nie moemy w ogle wydzieli w zachowaniu ludzkim dziedziny czystego ogldu teoretycznego, tym samym - e nie istniej adne ostateczne kryteria wiedzy, adne sdy elementarne. W tych wszystkich mylach jest Lukacsowi wierny. Jednake - a jest to punkt dla Lukacsa fundamentalny - Goldmann nie interesuje si w ogle mitologi proletariatu jako nosiciela wyzwolonej wiadomoci absolutnej ani te nie twierdzi, e owa doskonaa wiadomo wcielia si w parti komunistyczn. Wszystkie te sprawy s mu najzupeniej obce, dlatego te jest on we wszystkich kwestiach szczegowych o wiele mniej dogmatyczny od Lukacsa. W oglnoci Goldmann by zdania - i powtarza to wielokrotnie - e marksistowska krytyka reifikacji", jakiej ludzie ulegaj w spoeczestwie kapitalistycznym, zachowuje peny swj walor wzgldem
336
IX. Lucien Goldmann
obecnych czasw (przemiana wszystkich produktw ludzkich i samych osobnikw ludzkich w towary, ilociowo porwnywalne; zanik jakociowych zwizkw midzy ludmi, rozziew midzy yciem prywatnym i publicznym; zanik odpowiedzialnoci indywidualnej i redukcja ludzi do wykonawcw zada ju gotowych, narzuconych przez zracjonalizowany system; std deformacja osobowoci, zuboenie kontaktw midzy ludmi, obumarcie solidarnoci, zanik powszechnie uznanych kryteriw pracy artystycznej, upowszechnienie si eksperymentu" jako zasady twrczej; upadek autentyzmu w kulturze jako rezultat izolacji rnych dziedzin ycia, w szczeglnoci dominacji procesw produkcji traktowanych jako dziedzina cakiem od innych niezawisa; wszystko to s cechy spoeczestwa konsumpcyjnego). Jednoczenie jednak uwaa, e inna cz analiz Marksa, mianowicie jego przewidywania co do pauperyzacji proletariatu i rosncej wiadomoci rewolucyjnej zostay obalone przez rozwj historyczny. Spoeczestwo kapitalistyczne potrafio stworzy klasie robotniczej warunki wzgldnego bezpieczestwa i zaspokojenia, std nie ma powodu spodziewa si, e wiadomo rewolucyjna i aspiracje rewolucyjne tej klasy bd wzrasta a do momentu gwatownego wybuchu - wbrew dawnym proroctwom marksistw. Pod tym wzgldem Goldmann jest z Lukacsem w niezgodzie, ale jest to punkt istotny; Lukacs bez swojej wiary w wiadomo rewolucyjn proletariatu nie jest ju Lukacsem. Dlatego rwnie Goldmann nie przej estetyki Lukacsowskiej, albo przej j tylko w czstce. Nie wierzy on bynajmniej w realizm socjalistyczny" jako wyszy etap" kultury. By, w przeciwiestwie do Lukacsa, otwarty na wszystkie nowe prdy w literaturze i sztuce, ywo interesowa si nowociami i komentowa z sympati takich pisarzy, jak Gombrowicz, Robbe-Grillet, Jean Genet, Nathalie Sarraute, a wic twrcw stojcych na antypodach wszystkiego, co mona by w jakimkolwiek sensie nazwa realizmem socjalistycznym". Stara si rwnie u tych pisarzy odszuka struktury", odpowiadajce pewnym zjawiskom spoecznym, choby odpowiednio ta nie bya ani zamierzona, ani nawet dostrzeona przez pisarza (na przykad Les Gommes Robbe-Grilleta odsaniaj mechanizm autoregulacji spoeczestw kapitalistycznych, a La Jalousie tego pisarza powicona jest zjawisku reifikacji). W tym sensie mona nazwa Goldmanna lukaczyst umiarkowanym, co jednak waciwie znaczy, e nie by on lukaczyst w ogle, a tylko przej od Lukacsa pewne kategorie, ktre jego zdaniem, mogyby posuy do badania historii dialektyki i w oglnoci historii kultury.
337
Rwnie w swojej orientacji politycznej Goldmann niewiele mia wsplnego z dogmatami komunistycznymi. Nie wierzy, zgodnie z przytoczonym jego pogldem na wano doktryny Marksa, w rewolucj proletariack tak, jak klasyczna doktryna j przewidywaa. Twierdzi jednak, e najwaniejszym zadaniem jest szukanie nowego adu spoecznego, ktry uwolni wiat od zreifikowanych" struktur i przywrci ludziom autentyzm oraz poczucie wizi. Zajmowa si zwaszcza perspektywami ruchu autogestion ouvriere, ktremu we Francji teoretyczne podstawy prbowa nada Serge Mallet. Interesoway go dowiadczenia jugosowiaskie w tym zakresie. Wierzy, e ruch ten moe z czasem doprowadzi bez gwatownych wstrzsw rewolucyjnych do odnowienia jednoci ycia ekonomicznego i kultury; e moe przywrci ludziom pracujcym poczucie i potrzeb odpowiedzialnoci za ycie zbiorowe i odtworzy yw wsplnot, ktr kapitalizm zabi w swojej tendencji do lcwantyfikowania wszystkich wartoci. Ale socjalizm dla niego nie okrela si przez cechy instytucjonalne ani te ruch ku socjalizmowi - przez denie do zwikszonej konsumpcji. Raczej wartoci duchowe, wi spoeczna nieuporedniona i odpowiedzialno jednostkowa byy dla niego gwne w ideale socjalistycznym. Nie sdzi take, by istniay jakiekolwiek prawa dziejowe, ktre ten idea gwarantuj: powinnimy raczej przyjmowa ten idea jako akt pa, w ktrym adnej pewnoci nie ma. Poniewa Goldmann znacznie mniej ni Lukacs, obciony by dziedzictwem dogmatycznego marksizmu, jego studia historyczne s znacznie mniej schematyczne. Le Dieu cache jest z pewnoci prb interesujc. Dla historyka XVII wieku jest tam wiele punktw budzcych sprzeciw, lecz wolno powiedzie, e Goldmann zwrci uwag na pewne strony jansenizmu, ktrych badanie okaza si moe podne. Nie znaczy to wszelako, by reguy metodyczne, ktre gosi, day si przyj bez zastrzee, ani by ich sens by cakiem jasny. W szczeglnoci kategoria wiadomoci moliwej wydaje si nadzwyczaj wtpliwa. Przyj t kategori jako narzdzie w badaniach historycznych to tyle, co zaoy, e moemy z sytuacji pewnej klasy spoecznej wydedukowa, jaka powinna by jej wiadomo, aby doskonale tej sytuacji odpowiadaa. Jest to wszelako fantazja. Nawet gdybymy zaoyli - wbrew oczywistoci, wbrew zdrowemu rozsdkowi, wbrew wiadomociom historycznym i nawet wbrew Marksowi - e wszystkie pogldy na wiat s jednoznacznie przyporzdkowane sytuacji klasowej, w ktrej powstaj (a postulat Goldmanna to wanie zakada), to i tale nie moglibymy takiej dedukcji przeprowadzi. Musielibymy bowiem ponadto zna jakie prawa generalne,
338
IX. Lucien Goldmann
na mocy ktrych okrelone sytuacje klasowe zawsze produkuj okrelone formy ideologii, sztuki, filozofii czy religii. Praw takich nie znamy i zna nie bdziemy nigdy, gdy sama natura przedmiotu bada sprzeciwia si takiej moliwoci; przedmiotem tym jest jeden i niepowtarzalny proces historyczny. Nie moe by prawa goszcego, i zawsze ilekro odtworz si dokadnie warunki Francji z poowy XVII wieku, bd one produkowa doktryn Gassendiego, Descartes'a, Pascala itd." Wystarczy sformuowa projekt szukania takich praw", aby uprzytomni sobie jego absurdalno. Tymczasem jednak Goldmann wierzy, e tak dedukcj od warunkw historycznych jakiej klasy do jej produkcji intelektualnej i artystycznej mona przeprowadzi i e on sam, przynajmniej na jednym przykadzie, tego wanie dokona. Wiara, e wyczyn taki jest moliwy, nie zakada zreszt logicznie, e sytuacja klasowa produkuje" odpowiednie zjawiska duchowe; wystarczy zaoenie znacznie sabsze, ktre mwi o jednoznacznym przyporzdkowaniu obu dziedzin, nie za o przyczynowym midzy nimi zwizku; natomiast, jeli kto wierzy w tak odpowiednio, moe wierzy take, e dopuszczalna jest take dedukcja w odwrotnym kierunku, to jest, e moemy na podstawie Myli Pascala zrekonstruowa histori gospodarcz i polityczn Francji tej epoki. e jednak wiara w to jednoznaczne przyporzdkowanie jest goym urojeniem, atwo si przekona. Ktokolwiek ustali tak jednoznaczno dokadnie, musiaby by zdolny do odtworzenia na wasn rk tych wanie dzie filozoficznych czy artystycznych, nie znajc ich uprzednio, ale znajc tylko sytuacj klasow spoeczestwa badanego; musiaby wic umie, na podstawie wiadomoci o pozycji rtoblesse de robe w epoce Mazarina, napisa Myli Pascala nie czytajc ich uprzednio. Dopiero, gdy uda si komu ten wyczyn, teoria wiadomoci moliwej" znajdzie potwierdzenie (Goldmann, w rzeczy samej, utrzymuje, e wydedulcowa istnienie Martina de Barcosa z analizy oglnej jansenizmu; po prostu doszed do wniosku, e kto taki powinien by istnie i rzeczywicie odnalaz go nastpnie). Deniem Goldmanna jest zinterpretowa wszystkie bez wyjtku idee i nawet formy ekspresji Pascala jako swoisty wyraz wiadomoci klasowej; okazuje si, e mona w ten sposb wytumaczy takie na przykad okolicznoci, jak fakt, e Myli pozostay nieukoczone (cho Pascal umar tymczasem), e s zbiorem fragmentw, nie za spoistym traktatem, e Pascal by katolikiem, nie za protestantem (cho w religii katolickiej urodzi si i wychowa) itd. Rne wyjanienia tego rodzaju s pomysowe, ale nie mog uchodzi za nic wicej anieli intelektualne tour de force.
339
Goldmann powiada, co prawda, e w badanych zjawiskach wiadomoci powinnimy oddzieli skadniki istotne" od akcydentalnych, kae si wic domyla, e tylko te pierwsze daj si wytumaczy czy te przyporzdkowa sytuacji klasowej. Nie wiadomo wszelako, na jakiej podstawie takie odrnienie skadnikw istotnych i przypadkowych mona przeprowadzi. Grozi nam, e bd bdziemy apriorycznie ustala, jaki powinien by wiatopogld danej klasy, bd uznamy za istotne" te wanie skadniki, ktre klasowymi okolicznociami mog by wyjanione, czyli popadniemy w circulus vitiosus. Poniewa jednak Goldmann wierzy, e niemal wszystko w badanych wiatopogldach mona przyporzdkowa pooeniu klasowemu zbiorowego podmiotu", analizy jego zupenie pomijaj wszystkie inne okolicznoci spoeczne i psychologiczne, ktre faktycznie obecne s w tworzeniu filozofii. Jansenizm, w jego ujciu, odniesiony jest bezporednio do klasy, ktrej aspiracje jakoby wyraa", fakty za takie, jak istnienie Kocioa i wzgldnie samodzielne konflikty wewntrzkocielne - dogmatyczne czy organizacyjne, na przykad zwizane z rozbienociami midzy klerem wieckim i zakonnym - s poza zasigiem analizy Podobnie pominita jest cakowicie immanentna logika rozwoju filozofii czy teologii, a take czysto indywidualne, biograficzne i psychologiczne wzgldy. Ostatecznie Goldmann pada ofiar niezwykle uproszczonej i selektywnej interpretacji marksizmu. Jego deniem jest wykrycie struktur znaczcych", czyli jak gdyby podstawowych jednostek sensu" w historii; sens" przy tym, jak wida z rnych jego uwag, to tyle, co nieuwiadomiona albo le uwiadomiona celowo, niejako niszy stopie zachowania celowego, podobny do tego, o ktrym mwimy w odniesieniu do zachowa zwierzt. Jednake zakada on najzupeniej arbitralnie, e taka jednostka sensu moe by ukonstytuowana tylko jako klasa spoeczna wyposaona, na skutek swego pooenia, w pewien zesp wartoci i aspiracji i e tylko ten zesp moe by waciwym ukadem odniesienia dla studiw nad histori kultury. Aby uprawomocni tak metod, zaoy trzeba, e wszystkie godne uwagi zachowania ludzkie, w szczeglnoci tworzenie kulturalne, s ostatecznie" wyrazem interesw klasowych, a reszta jest najwyej wtrn racjonalizacj lub niewartymi uwagi przypadkami. Takie podejcie jest moe zgodne z niektrymi szczeglnie symplicystycznymi formuami Marksa, lecz bynajmniej uzasadnione nie jest. Praktycznie wiemy, e w powstawaniu pogldw na wiat rozmaite okolicznoci s czynne i e nikt nie jest w stanie wyczerpa ich wieloci w badaniu jakiegokolwiek zjawiska. Interpretacja
340
IX. Lucien Goldmann
Pascala w kategoriach jednostkowej psychologii jest z pewnoci moliwa i z pewnoci niewystarczajca; podobnie interpretacja, ktra odnosiaby jego myl wycznie do czysto teologicznych konfliktw; lecz tak samo niewystarczajca jest interpretacja w kategoriach klasy spoecznej. Powiedzie tyle, to nie znaczy spodziewa si, e kto moe zaprezentowa kiedykolwiek syntez ostateczn, uwzgldniajc wszystkie moliwe okolicznoci. Zapewne praca taka jest niewykonalna. Jednake prba interpretacji w kategoriach klasowych, chocia moe rzuci interesujce wiato na Pascala i przyczyni si do jego rozumienia, nie wymaga wcale oparcia w metodologii, ktra dogmatycznie, a goosownie ogasza, e interpretacja taka ma monopol na tumaczenie Pascala (czy jakiegokolwiek innego zjawiska w dziejach kultury) i e potrafi wszystko, co wane, wyjani. W rzeczywistoci tak pojty strukturalizm genetyczny" nie jest w stanie zda sprawy z cigoci i trwaoci jakichkolwiek dzie kultury: przy zaoeniu, e sens dziea Pascala jest cakowicie redukowalny do pooenia noblesse de robe w XVII-wiecznej Francji, niepojte jest, dlaczego ludzie dzisiejsi, a wrd nich Lucien Goldmann, mieliby w ogle interesowa si Pascalem i doszukiwa si w jego dzieach czego wspczenie istotnego. Skdind trwao ta i cigo wymagaj zaoenia - zreszt zdroworozsdkowego - e niezalenie od zmiennych okolicznoci spoecznych i walk klasowych, ktre s wspczynne w narastaniu wartoci kulturalnych, istnieje historia kultury uniwersalna i niezwizana klasowo, poniewa istniej potrzeby duchowe, pytania i niepokoje ludzkie, ktre powtarzaj si nieprzerwanie w dziejach, chocia zmieniaj formy wyrazu pod wpywem rnych historycznych i psychologicznych okolicznoci. Nie wydaje si take, by sprawa dychotomii fakty-wartoci przedstawiaa si choby odrobni lepiej po zapewnieniach Goldmanna, e przezwyciy" on, za Marksem i Lukacsem, t przykr trudno. Nie ma w jego pismach adnej logicznej analizy tych trudnoci i adnej prby odpowiedzi na kwestie podnoszone w tym punkcie czy to przez tradycj pozytywistyczn, czy przez Maxa Webera. Trzeba wszake wyranie odrni wartoci jako przedmiot bada socjologa i psychologa od wartoci jako utajonych zaoe metody badawczej. Jeli zakadamy, jak Goldmann, e w badaniu filozofii odkrywamy zawsze pewne motywacje praktyczne uwikane w prac intelektualn, to nic jeszcze std nie wynika co do perspektyw przezwycienia" dychotomii sdw oceniajcych i sdw opisowych. Co wicej, przypuszczenie, e wszystkie nasze opisy s tak samo utajonymi wartociowaniami i e w szczeglnoci wartociowanie to z reguy odniesione
341
jest do aspiracji klas spoecznych, jest nadzwyczaj niebezpieczne i skania moe do intelektualnego nihilizmu. Nie mamy bowiem wwczas sposobu, aby ocenia mylenie ludzkie ze wzgldu na czysto intelektualne kryteria empiryczne i logiczne, wszystkie twory kultury okazuj si tak samo podszyte klasowym punktem widzenia, zarwno najprymitywniejsze dziea politycznej propagandy, jak najbardziej wysublimowane twory wysiku intelektualnego. Nie ma rwnie wtedy adnych oglnie obligujcych regu, ktre pozwoliyby kwestie filozoficzne czy naukowe dyskutowa niezalenie od klasowych wzgldw, jakie s uwikane w rne stanowiska. Tymczasem, jeli nawet zakadamy, zgodnie z Marksem, e czowiek jest istot praktyczn i e myl jego jest na subie praktycznych potrzeb, musimy dokona pewnych dalszych rozrnie; jeli bowiem praktycznymi wzgldami kierowana selekcja zjawisk dziaa na poziomie elementarnej percepcji, jeli postp wiedzy nawet jest pobudzany, w wielkiej skali, przez praktyczne okolicznoci, to nie wynika std, e nie istniej uniwersalne - w skali ludzkiego gatunku, niekoniecznie w sensie transcendentalnym - kryteria logiczne i empiryczne, wedle ktrych wiedza ludzka i praca intelektualna mog by osdzane. Kryteria za takie mog by do dobrze odrnione od kryteriw wartociowania moralnego czy estetycznego. Zaoenie, e we wszystkich dziedzinach kultury, rwnie w pracy naukowej, mamy do czynienia tylko z globalnymi" caociami, obejmujcymi wartoci, postawy afektywne i zachowania praktyczne i e caoci te s sensowne, tylko gdy przyporzdkowane s klasom spoecznym, uniemoliwia w ogle stosowanie regu logiki i zasad testowalnoci w analizie naukowej i redukuje wszystko do niezrnicowanych kategorii interesu klasowego". Goldmann z pewnoci przyczyni si znacznie do oywienia francuskiego marksizmu i w sposb pomysowy zastosowa marksistowskie reguy interpretacji do bada nad jansenizmem: w swoich analizach historycznych by on, w rzeczy samej, mniej schematyczny ni w swoich oglnych zasadach metodologicznych. Jednake te wanie oglne zasady nie usuny wtpliwoci co do walorw marksistowskiego rozumienia historii kultury.
ROZDZIA X
Szkoa frankfurcka i teoria krytyczna
Termin szkoa frankfurcka" uywany jest od lat 50-tych na oznaczenie wanego, paramarksistowskiego ruchu niemieckiego, ktrego historia zaczyna si w pierwszej poowie lat 20-tych i zwizana jest instytucjonalnie z histori Institut fur Sozialforschung. Mona mwi w tym przypadku 0 szkole" w znaczeniu nieco cilejszym ni w odniesieniu do innych tendencji marksistowskich, chocia i tu, jak zwykle bywa, nasuwaj si wtpliwoci, czy i w jakim stopniu poszczeglne osoby mog by do niej zaliczone. Istnieje jednak wyrana cigo pewnego sposobu mylenia 1 mona mwi o dwupokoleniowej kontynuacji myli; inicjatorzy i twrcy tego kierunku pomarli, nie odeszli jednak bez nastpcw. W obfitej produkcji naukowej i publicystycznej frankfurtczykw znajdujemy dziea z najrniejszych dziedzin wiedzy humanistycznej: filozofia, socjologia empiryczna, muzykologia, psychologia spoeczna, historia Dalekiego Wschodu, ekonomia sowiecka, psychoanaliza, teoria prawa; nie ma mowy, rzecz jasna, o zdaniu sprawy z caoci tej produkcji w krtkim przegldzie. Znamienn cech szkoy byo, po pierwsze, traktowanie marksizmu nie jako normy, ktrej naley dochowa wiernoci, ale jako punktu wyjcia i pomocy w analizie i krytyce istniejcej kultury; std swoboda w korzystaniu z wielu innych rde inspiracji poza marksizmem (Hegel, Kant, Nietzche, Freud midzy innymi). Po wtre, szkoa miaa programowo charakter bezpartyjny", nie identyfikowaa si z adnym ruchem politycznym, w szczeglnoci ani z komunizmem, ani z socjaldemokracj - wzgldem obu zaznaczaa wielokrotnie swj krytyczny stosunek. Po trzecie, szkoa bya pod widocznym wpywem tej interpretacji marksizmu, ktr w latach 20-tych wypracowali Lukacs i Korsch, w szczeglnoci posugi-
X. Szkoa frankfurcka i teoria krytyczna
343
waa si pojciem reifikacji", jako tak kategori, ktr najlepiej streszcza cao problemw wspczesnego wiata. W adnym razie jednak nie mona uwaa jej za szko lukaczystw. Frankfurtczycy bowiem - to jest czwarty punkt wany w oglnej charakterystyce - zawsze kadli nacisk na samodzielno i niezaleno myli teoretycznej i opierali si pochoniciu dziaalnoci teoretycznej przez wszechobejmujc praxis, mimo e sami take mieli na oku krytyk istniejcego spoeczestwa w celu jego przeksztacenia. Po pite (jest to nastpny punkt zasadniczej rozbienoci z Lukacsem), szkoa przyjmowaa wprawdzie Marksowskie zaoenia odnoszce si do wyzysku i alienacji" proletariatu, lecz nie identyfikowaa si z proletariatem w tym sensie, by miaa a priori uwaa za norm istniejc wiadomo klasow, a tym mniej - orzeczenia partii komunistycznej. Kada nacisk na uniwersalny charakter procesu reifikacji", ktry dotyka wszystkie warstwy spoeczestwa, a z biegiem czasu miaa coraz wicej wtpliwoci co do rewolucyjnej misji proletariatu i jego wyzwoleczej roli, by w kocu doszcztnie t cz Marksowskiej doktryny porzuci. Po szste, mimo e gboko rewizjonistyczna" w odniesieniu do ortodoksalnych wersji marksizmu, szkoa uwaaa si za rewolucyjny ruch intelektualny, odrzucaa stanowisko reformistyczne i gosia potrzeb cakowitego wyjcia poza istniejce spoeczestwo, przyznajc zarazem, e adnej pozytywnej utopii nie jest w stanie przedoy, a nawet twierdzc, e stworzenie takiej utopii w obecnych warunkach jest niemoliwe. Szkoa dojrzewaa i rozwijaa si w epoce powstawania, zwycistwa i upadku nazizmu niemieckiego, std analiza rnych zjawisk spoecznych i kulturalnych zwizanych z nazizmem zajmuje do duo miejsca w jej produkcji (przesdy rasowe, potrzeba autorytetu, rda ekonomiczne i ideologiczne totalitaryzmu). Prawie wszyscy wybitni uczestnicy ruchu pochodzili z buruazyjnych rodzin niemieckich ydowskiego pochodzenia, ale tylko nieliczni mieli istotne zwizki kulturalne z ydostwem; niemniej mona przypuszcza, e fakt ten mia pewien wpyw na kierunki zainteresowania szkoy. Gwnymi przeciwnikami filozoficznymi, ktrych frankfurtczycy zwalczali, byy empiryzm logiczny i w oglnoci pozytywistyczne prdy w teorii poznania i metodologii nauk; pragmatyzm; utylitaryzm; pniej take egzystencjalna filozofia niemiecka. Przedmiotem ataku byo spoeczestwo masowe" i degradacja kultury, zwaszcza sztuki, w warunkach rozrostu masowych rodkw przekazu informacji. Byli pionierami w analizie i agresywnej krytyce kultury masowej i w tym sensie kontynuatorami Nietz-
344
X. Szkoa frankfurcka i teoria krytyczna 344
schego, obrocami wartoci kultury elitarnej. Wizali te ataki z krytyk spoeczestwa, w ktrym rodki manipulacji masami przez zawodow biurokracj s coraz potniejsze, przy czym odnosi si to zarwno do spoeczestw totalitarnych - faszystowskich lub komunistycznych - jak do demokracji zachodnich.
1. Wiadomoci historyczne
Institut fur Sozialforschung zosta zaoony we Frankfurcie na pocztku 1923 roku z inicjatywy grupy modych intelektualistw, za pienidze prywatne, pochodzce od rodziny jednego z zaoycieli, Feliksa Weila; mia jednak status oficjalny placwki badawczej, zwizanej z Uniwersytetem Frankfurckim. Oto gwne osoby z grona zaoycielskiego i pierwszych czonkw Instytutu: Friedrich Pollock (1894-1970), ekonomista, pniej znany jako autor pierwszej powanej analizy planowania gospodarczego w Rosji Sowieckiej (Die Planwirtschaftlichen Verusche in der Sowjetunion 1917-1927, Leipzig, 1929). Karl Griinberg, pierwszy dyrektor Instytutu (1861-1940) nie by typow postaci dla intelektualnej atmosfery rodowiska; nalea do starszej generacji ortodoksw marksistowskich; zajmowa si histori ruchu robotniczego i od 1910 roku wydawa pismo naukowe Archiv fur die Geschichte des Sozialismus und der Arbeiterbewegung". Orodkow postaci w Instytucie (i dyrektorem od 1930) by Max Horkheimer (1895-1973), z wyksztacenia psycholog i filozof, ucze Hansa Corneliusa, autor rozpraw o Kancie. Wrd pierwszych czonkw Instytutu by take Karl Wittfogel (18961988) wwczas czonek partii komunistycznej, pniej sawny jako autor rozpraw o historii Chin ( Wirtschaft und Gesellschaft Chinas, 1931; Oriental Despotism, 1957). Jego wsppraca z Instytutem trwaa tylko kilka lat; w dziejach marksizmu znaczenie jego polega na tym, i podj on, u Marksa ledwo naszkicowan, problematyk azjatyckiego sposobu produkcji". Nie moe on jednak uchodzi za typowego przedstawiciela szkoy frankfurckiej. Drugim, obok Horkheimera, czowiekiem, ktry decydujco przyczyni si do uksztatowania swoistej filozofii szkoy frankfurckiej by Theodor Wiesengrund-Adorno (1903-1970), ktry jednak rozpocz wspprac z Instytutem dopiero pod koniec lat 30-tych. Adorno by filozofem, muzykologiem i kompozytorem; uzyska doktorat na podstawie rozprawy
345
o Husserlu, a jego praca habilitacyjna powicona jest estetyce Kierkegaarda. W drugiej polowie lat 20-tych studiowa kompozycj i muzykologi w Wiedniu. Para Horkheimer-Adorno jest niejako wcieleniem szkoy. Leo Lwenthal (1900-1993) rwnie nieco pniej zwiza si z Instytutem. Jego rozprawy z historii i teorii literatury rwnie uchodz za przyczynki do specyficznej ideologii szkoy. W 30-tych latach, ju na emigracji, czonkiem Instytutu zosta Walter Benjamin (1892-1940), jeden z najwybitniejszych krytykw literackich niemieckich epoki midzywojennej. Warto jego dziea nie polega jednak na tym, by byo ono przyczynkiem do rozwoju marksizmu; z wszystkich znanych pisarzy szkoy frankfurckiej by on tym, ktrego wi z marksizmem bya najluniejsza. Wrd komunistw wsppracujcych z Instytutem byli take, obok Wittfogla, Karl Korsch (o ktrym piszemy osobno) oraz Franz Borkenau, ktry znany jest rwnie z okresu po zerwaniu z parti, z rozpraw atakujcych komunizm. Jego dzieo z 1934 roku powicone ideologii wczesnego kapitalizmu (Der Uebergang vom feudalen zum biirgerlichen Weltbild) moe jednak uchodzi za produkt szkoy, jako e analizuje ono zwizki midzy upowszechnieniem gospodarki towarowej a filozofi racjonalistyczn typowa problematyka frankfurcka. Henryk Grossmann (1881-1950), yd polski, ekonomista, nie by natomiast postaci charakterystyczn dla Instytutu, z ktrym wsppracowa od koca lat 20-tych. Nalea raczej do tradycyjnej ortodoksji i zajmowa si analizami ekonomicznymi, ktre miay potwierdzi prognozy Marksa odnoszce si do ekonomicznego rozkadu kapitalizmu i spadku stopy zysku. Z pocztkiem lat 30-tych czonkami Instytutu zostali Herbert Marcuse (ktremu, z uwagi na jego pniejsz rol, powicamy osobny rozdzia) oraz Erich Fromm, pniej jeden z najsawniejszych heretykw freudyzmu. Od 1932 roku Instytut wydawa pismo Zeitschrift fur Sozialforschung", ktre byo gwnym organem szkoy i w ktrym ukazao si wiele jej podstawowych dokumentw teoretycznych. Po emigracji do Stanw Zjednoczonych kontynuatorem pisma byy przez dwa lata (1939-1941) Studies in Philosophy and Social Sciences". Po dojciu nazistw do wadzy w pocztkach 1933 roku dziaanie Instytutu w Niemczech byo, oczywicie, niemoliwe. Poprzednio ju otwarto fili Instytutu w Genewie, dokd nastpnie udaa si cz wsppracownikw. Druga filia powstaa w Paryu, gdzie te nadal ukazywao si pismo. Adorno spdzi kilka pierwszych lat emigracji w Oxfordzie, a w 1938 roku
346
przenis si do Stanw Zjednczonych, gdzie wczeniej lub pniej znaleli si wszyscy wsppracownicy Instytutu (najwczeniej Fromm). Wittfogel spdzi kilka miesicy w obozie koncentracyjnym, lecz w kocu udao go si wydosta. Emigranci powoali do ycia, przy Uniwersytecie Kolumbijskim w New Yorku, International Institute for Social Research, ktry kontynuowa prace rozpoczte we Frankfurcie i podejmowa nowe, w podobnym duchu. Walter Benjamin, ktry od 1935 roku mieszka w Paryu, nie dotar jednak na nowe miejsce wygnania. Uciekajc z Francji we wrzeniu 1940 roku odebra sobie ycie na granicy hiszpaskiej. Horkheimer i Adorno spdzili wojn w Stanach Zjednoczonych (w New Yorku i Los Angeles). Obaj powrcili do Frankfurtu (w 1950 i 1949 roku odpowiednio) i objli katedry na tamtejszym uniwersytecie. Fromm, Marcuse, Lwenthal i Wittfogel pozostali na drugiej pkuli. Fundamentalne zaoenia szkoy frankfurckiej w zakresie zarwno epistemologii, jak krytyki kultury sformuowa Horkheimer w serii artykuw publikowanych na amach Zeitschrift" (w wikszoci zebranych w dwutomowej edycji Alfreda Schmidta Kritische Theorie, 1968). Rozprawa Traditionelle und kritische Theorie ma wrd nich najbardziej oglny i programowy charakter. Inne dotycz najrniejszych kwestii filozoficznych, midzy innymi sprawy stosunku teorii krytycznej do racjonalizmu, do materializmu, do sceptycyzmu, do religii; znajdujemy tam take krytyk Bergsona, Diltheya, Nietzschego, rozwaania o funkcji filozofii, o pojciu prawdy, 0 swoistoci nauk spoecznych. Termin krytyczna teoria", przez Horkheimera uywany, mia podkrela, jak si wydaje, trzy skadniki jego orientacji filozoficznej: po pierwsze, niezaleno w stosunku do istniejcych doktryn (rwnie marksizmu); po wtre, przekonanie o zasadniczym schorzeniu caej istniejcej cywilizacji, ktra wymaga globalnego przeksztacenia, nie za czstkowych napraw; po trzecie, wiadomo, e analiza istniejcego spoeczestwa jest sama tego spoeczestwa skadnikiem albo jedn z form jego samowiedzy. W rozwaaniach Horkheimera obecne jest nieprzerwanie marksistowskie zaoenie, e sens idei filozoficznych, religijnych czy socjologicznych jest zrozumiay tylko przez odniesienie do interesw rnych grup spoecznych (lecz nie: e wszystko mona ostatecznie" zredukowa do interesu klas), e wic teoria jest funkcj ycia spoecznego; z drugiej strony broni on autonomii myli teoretycznej, a midzy tymi dwoma stanowiskami powstaje napicie, ktre nie jest usunite. Horkheimer broni Heglowskiego Rozumu przeciwko empirystom, pozytywistom 1 pragmatystom; jest przekonany, e dysponujemy wadz ustalania takich
347
prawd, ktre nie s wypowiadalne ani w postaci hipotez empirycznych, ani w postaci sdw analitycznych; nie przyjmuje jednak, jak si zdaje, adnej teorii podmiotu transcendentalnego. Zwalcza scjentyzm, to znaczy twierdzenie, wedle ktrego metody faktycznie stosowane w naukach przyrodniczych obejmuj cao narzdzi umysowych prowadzcych do wartociowych wynikw poznawczych, przy czym zwalcza go co najmniej z dwch powodw: po pierwsze dlatego, e w badaniu spoecznym, inaczej ni w przyrodoznawstwie, badanie samo jest elementem rzeczywistoci badanej, po wtre dlatego, e wszystkie dziedziny wiedzy potrzebuj, obok regu empirycznych i logicznych, pracy Rozumu; jednake zasady, ktre rzdz Rozumem, nie s wyuszczone w zadowalajcy sposb i nie jest jasne, skd mamy je czerpa. Te rozwaania Horkheimera w istotnych punktach anonsuj pniejsze dziea szkoy frankfurckiej, midzy innymi Dialektyk negatywn Adorna; stara si on najwidoczniej unikn wszelkich formu redukcjonistycznych", gdy rozwaa zarwno tradycyjno-heglowskie, jak tradycyjno-marksistowskie kwestie. Ani podmiotowo indywidualna nie moe by bez reszty opisana w kategoriach spoecznych i rozpuszczona w swoich spoecznych przyczynach, ani spoeczestwo nie moe by opisane w kategoriach psychologicznych; podmiot ani nie jest bezwzgldnie pierwotny, ani nie da si uj jako po prostu derywat przedmiotu; ani baza", ani nadbudowa" nie maj okrelonego prymatu; ani zjawisko, ani istota" nie wystpuj jako samodzielne obiekty, od siebie niezalene; ani praxis nie moe pochon teorii, ani odwrotnie; wszdzie mamy do czynienia z oddziaywaniem wzajemnym. Rozwaania te nie s jednak na tyle precyzyjne, abymy mogli na ich podstawie ustali reguy metody, ktra by nas od pokus redukcjonizmu, dogmatyzmu, idealizmu i wulgarnego materializmu jednoczenie chronia. We wszystkich oddziaywaniach wzajemnych mamy do czynienia z czciow autonomi oddziaujcych na siebie okolicznoci, ale granice tej autonomii nie s okrelone. Podkrelajc potrzeb bezustannej mediacji" Horkheimer chce si, jak si wydaje, samookreli negatywnie wzgldem wszystkich redukcjonistycznych tradycji. Widoczne jest take - zarwno z pism Horkheimera, jak z innych rozpraw szkoy - e krytyczna teoria wizaa doktryny empirystyczne i pozytywistyczne z kultem techniki i z technokratycznymi tendencjami w yciu spoecznym. Jednym ze staych motyww szkoy jest przekonanie, e wiat jest zagroony przez wzrost techniki, ktra ma na swoje usugi nauk, ale nauk z zaoenia obojtn w stosunku do wiata wartoci. Jeli
348
scjentystyczne przepisy i restrykcje maj obowizywa w caoci ludzkich czynnoci poznawczych, jeli wobec tego poznanie nasze niezdolne jest do wytwarzania sdw wartociujcych, wwczas wzrost nauki i techniki nieuchronnie prowadzi bdzie do spoeczestwa totalitarnego, do coraz skuteczniejszego manipulowania ludmi, do niszczenia kultury i do zagady osobowoci. Std waga Heglowskiego Rozumu - Vernunft, w odrnieniu od Verstand - ktry jest w stanie wydawa wyroki caociowe" i ustala nie tylko dobre rodki do celw irracjonalnie zaoonych, ale take same cele (czego scjentystycznie zorientowana kultura nie moe i nie chce czyni, gdy zakada, e adne cele nie mog by naukowo ustalane, a wobec tego musz by pozostawione irracjonalnym kaprysom). Ani Horkheimer, ani nikt inny ze szkoy frankfurckiej nie potrafi jednak, jak si zdaje, wyjani, w jaki sposb ta sama wadza poznawcza moe czyni jedno i drugie, i w jaki sposb przechodzi si od badania zjawisk do rozumienia utajonej poza nimi esencji", ktra nas poucza nie tylko o tym, czym czowiek jest empirycznie, ale take o tym, czym byby czowiek w peni realizujcy swoj natur. Zwalczajc fenomenalistyczne stanowisko pozytywistw, szkoa frankfurcka, w rzeczy samej, sza tropem modego Marksa i oywiona bya t sam interesownoci. Chodzio o to, aby dociec, czym jest czowiek prawdziwie i jakie s wymagania prawdziwego czowieczestwa - wymagania, ktrych niepodobna ustali na podstawie samej empirycznej obserwacji, ale ktre mimo to nie maj by arbitralnie ustanowione, lecz odkryte. W szkole, jak si wydaje, panowao przekonanie, e czowiekowi jako takiemu, na mocy samego jego czowieczestwa, co si obiektywnie" naley, w szczeglnoci, e naley mu si szczcie i wolno. Natomiast frankfurtczycy na og odrzucali przypuszczenie modego Marksa, e czowieczestwo realizuje si w procesie pracy, e praca sama przez si - we wspczesnym wiecie albo w przyszoci - moe ujawni i doprowadzi do peni istot czowieka". Nigdy nie jest jasne w tych rozwaaniach, w jaki sposb wiar w paradygmat czowieczestwa mona uzgodni z przekonaniem, e czowiek okrelony jest przez swoje samotworzenie w historii. Nie wiadomo te, w jaki sposb twierdzenie, e praca intelektualna nie moe wykroczy poza prcucis historyczn, uzgodni z daniem krytyki globalnej", w ktrej teoria czy Rozum przeciwstawia si caoci owej praxis. Wszystkie te elementy teorii krytycznej s obecne ju w latach 30-tych, zarwno u Horlcheimera, jak Marcuse'a i Adorno; ten ostatni rozwaa spraw subiektywnoci i przedmiotu oraz spraw reifikacji" gwnie w anali-
349
zie filozofii Kierkegaarda i w krytyce muzycznej. Towarowy charakter sztuki w warunkach monopolistycznego kapitalizmu jest jednym ze staych wtkw jego rozwaa (muzyka jazzowa w caoci bya dla Adorno objawem tej degradacji). Chodzio m u zwaszcza o to, e w warunkach masowoci i komercjalizacji sztuka traci swoj funkcj negatywn" - swoj zdolno do utopijnego wykraczania poza istniejce spoeczestwo; nie tyle wic polityzacja" sztuki go przeraaa, ile odwrotnie - uwid funkcji politycznych na rzecz pasywnej rozrywki. Co si tyczy twrczoci Waltera Benjamina, to niepodobna jej w caoci rozwaa w kontekcie dziejw marksizmu. Wrd licznych jego pism krytyczno-literackich i filozoficznych niewiele jest takich, w ktrych mona dopatrze si marksistowskiej proweniencji. Niemniej przez dugi czas Benjamin uwaa si za wyznawc materializmu historycznego, po swojemu pojtego, a take by przejciowo sympatykiem komunizmu (cho nigdy do partii nie wstpi). Wydaje si, e usiowa on wcieli materializm historyczny do wasnej teorii kultury, ktr wypracowa by sobie przedtem i ktra z marksizmem nic wsplnego nie miaa. Gershom Scholem, bliski jego przyjaciel, a potem jeden z najwikszych autorytetw w dziedzinie historii judaizmu, podkrela u Benjamina bardzo silny rys mistyczny, ktry nigdy nie zanik (Scholem pisze te, e Benjamin bardzo niewiele w yciu czyta Marksa). Benjamin zawsze interesowa si spraw utajonych sensw mowy i w zwizku z tym ciekawia go Kabaa, jzyk magii i w oglnoci geneza i funkcje sowa. Zdaje si, e traktowa materializm historyczny jako taki rodzaj kodu, ktry moe suy do odsaniania zaszyfrowanych sensw historii, lecz jego wasne spekulacje ukazyway t doktryn jako poszczeglny przypadek czy zastosowanie bardziej generalnej teorii, ktra czya zachowanie ludzkie z powszechnym w naturze impulsem mimetycznym". W kadym razie jego rozwaania o historii nie maj nic wsplnego z teori uniwersalnego postpu albo determinizmu dziejowego. Frapowaa go natomiast dialektyka jednorazowoci i powtarzalnoci w dziejach, w mitach, w sztuce. W komunizmie, jak si wydaje, pocigaa go bynajmniej nie wiara w prawidowoci dziejowe", ale raczej jej odwrotno - idea niecigoci historii (std sympatie do Sorela). W Tezach o filozofii historii pisanych na kilka miesicy przed mierci Benjamin zauway, e nic tak nie przyczynio si do rozkadu niemieckiego ruchu robotniczego, jak przekonanie, e ruch ten pynie z prdem" dziejw. Za szkodliwe i podejrzane uwaa te wersje marksizmu, ktre widziay w historii gwnie stopniowy podbj natury, traktowanej jako obiekt eksploatacji; wietrzy w tym nastawieniu
350
technokratyczn ideologi. Historia, jak pisa w tyche Tezach, jest przedmiotem konstrukcji, ktrej miejscem nie jest jednorodny i pusty czas, ale czas wypeniony przez Jeztzeit - a wic teraniejszo dawnych wydarze, ktr czasy dzisiejsze nieustannie wskrzeszaj. Ta sprawa nigdy niegincej teraniejszoci" wydarzenia powtarza si kilkakrotnie przy rnych okazjach. Benjamin mia silne, konserwatywne poczucie trwaoci przeszoci i usiowa je godzi z rewolucyjn wiar w niecigo dziejw. Sam kojarzy t ide niecigoci z tradycj ydowskiego mesjanizmu i wbrew marksizmowi uwaa, e eschatologia czysto immanentna jest niemoliwa, e eschaton nie moe zjawi si jako naturalna kontynuacja dotychczasowego potoku zdarze, ale musi wkroczy przez jak dziur w czasie, wanie jak Mesjasz. Niecigy i katastroficzny charakter dziejw nie moe jednak odebra przeszoci jej znaczenio-twrczej siy. Z rnych, dwuznacznych i niejasnych rozwaa Benjamina na temat upadku dawnych wizi sztuki z mitem i rytuaem wida, e to zerwanie bynajmniej nie byo w jego oczach czystym zyskiem: wydaje si, e chcia, by z mitycznego dziedzictwa ludzkoci ocalao co istotnego, bez czego kultura trwa nie moe. Wydaje si take, i wierzy, e istnieje jaki gotowy skarbiec sensw, ktre jzyk ludzki i sztuka nie tyle tworz, co odsaniaj; jzyk bowiem nosi znaczenia nie na mocy konwencji i przypadku, ale przez rodzaj alchemicznego pokrewiestwa z rzeczami i z dowiadczeniem (Benjamin interesowa si, w zwizku z t spraw, spekulacjami Marra na temat genezy jzyka). Czysto instrumentalny stosunek do jzyka, charakterystyczny dla pozytywistycznych doktryn, wydawa mu si zwizany z oglnym rozkadem odziedziczonych znacze w kulturze technokratycznie zorientowanej. Nie wydaje si, by Benjamin, mimo okazjonalnych deklaracji, mia z marksizmem wiele wsplnego. czyo go z pewnoci ze szko frankfurck zainteresowanie dla rnych objaww kulturalnej dekadencji wynikej z towarowego charakteru sztuki; bardziej ni inni pisarze szkoy wierzy, by moe, przez czas jaki w wyzwolicielski potencja proletariatu, ale proletariat wystpowa dla raczej jako nosiciel kultury przyszej, ktra by moga odbudowa wartoci, gince razem z upadkiem mitw, nie za jako organizator nowych stosunkw produkcji. Zwycistwo nazizmu w Niemczech i zwizana z tym katastrofa kulturalna naturalnym biegiem rzeczy zwrciy uwag szkoy frankfurckiej ku kwestiom odnoszcym si do psychologicznych i spoecznych korzeni tego niebywaego sukcesu totalitaryzmu. Jeszcze w Niemczech, a nastpnie w Stanach Zjednoczonych, Instytut prowadzi badania empiryczne, ktre
351
miay rzuci wiato na postawy ludzkie wyraajce si w potrzebie autorytetu i w atwym jego przyjmowaniu. W 1936 roku ukazao si w Paryu dzieo zbiorowe Studien iiber Autoritat und Familie, oparte zarwno na rozwaaniach teoretycznych, jak na empirycznych badaniach; Horkheimer i Fromm byli gwnymi autorami. Horkheimer stara si midzy innymi zrozumie powstawanie instytucji autorytetu, typowej dla ustrojw totalitarnych, w kategoriach upadku i przeniesienia autorytetw rodzinnych, oraz zwizanego z tym wzrostu roli, jak instytucje polityczne odgrywaj w procesach socjalizacji jednostki. Fromm interpretowa potrzeb autorytetu w kategoriach psychoanalitycznych (charakter sadomasochistyczny), jednake nie podziela pesymizmu Freuda co do nieuchronnego konfliktu midzy popdami a wymaganiami ycia spoecznego lub co do permanentnie represyjnej roli kultury. Pisarze szkoy starali si z rnych stron owietli fenomen nazizmu i zbada jego korzenie zarwno psychologiczne, jak ekonomiczne i kulturalne. Pollock rozwaa nazizm w kategoriach kapitalizmu pastwowego, ktrego innym przykadem by dla system sowiecki; oba te systemy zwiastuj now epok dominacji i ucisku opart na pastwowym kierowaniu gospodark, przymusowym zniesieniu bezrobocia, tendencjach autarkicznych. Nazizm nie jest bynajmniej przedueniem dawnego kapitalizmu, ale now formacj, w ktrej ekonomika jest wyzuta z samodzielnoci i podporzdkowana zadaniom politycznym. Wikszo pisarzy szkoy bya zdania, e perspektywy wolnoci indywidualnej i autentycznej kultury wygldaj marnie w obliczu przewaajcych tendencji wspczesnoci, rosncej biurokracji stosunkw spoecznych i rosncej kontroli pastwa nad osobnikami. Totalitaryzm nazistowski i sowiecki nie byy dla nich ekstrawagancjami historii, ale objawami powszechnej tendencji. Franz Neumann jednake, w swojej ksice o nazizmie z 1944 roku, trzyma si bardziej tradycyjnych marksistowskich wyjanie; twierdzi, e nazizm jest form kapitalizmu monoplistycznego i e nie jest w jego mocy upora si z typowymi sprzecznociami" tego ustroju, std jego zdolno do ycia jest ograniczona. W Stanach Zjednoczonych szkoa prowadzia nadal badania nad psychologi spoeczn w celu owietlenia rde produkujcych i utrzymujcych przy yciu postawy, wierzenia i mity typowe dla systemw totalitarnych. Owocem tych bada byy midzy innymi prace o antysemityzmie oraz dzieo zbiorowe The Authoritarian Personality (1950), oparte na badaniach prowadzonych przy pomocy testw projekcyjnych i ankiet. Dzieo to badao korelacje midzy rnymi cechami osobowoci, wystpujcymi
352
wrd ludzi skonnych do przyjmowania i uwielbiania autorytetw, a take zwizki midzy obecnoci i intensywnoci tych cech a rnymi zmiennymi spoecznymi, jak przynaleno klasowa, typ wychowania rodzinnego, pogldy religijne. Adorno i Horkheimer byli bardzo aktywni do koca ycia. W latach powojennych, w Ameryce i w Niemczech, ogosili oni szereg dzie, ktre uchodz za klasyczne dokumenty szkoy. Nale tu: wsplnie przez nich obu napisana Dialektik der Aufklarung (1947), Horkheimera Eclipse of Reason (1947) oraz Zur Kritik der instrumentellen Vernunft (1967). Adorno, prcz licznych rozpraw z zakresu muzykologii (Philosophie der neuen Musik, 1949; Dissonanzert: Musik in der verwalteten Welt, 1956; Momertts musicaux} 1966) ogosi Negative Dialektik (1966) - summ filozoficzn szkoy frankfurckiej, krytyk egzystencjalizmu (Jargon der Eigentlichkeit: Zur deutschen Ideologie, 1964), rne rozprawy z teorii kultury czciowo zebrane w tomie pod tytuem Prismen (1955). Wyda take z Scholemem dwutomowy wybr pism Waltera Benjamima (1955). Pomiertnie wysza niedokoczona Aestetische Theorie (1973). W nastpujcym teraz wykadzie postaram si bliej scharakteryzowa kilka najwaniejszych p u n k t w teorii krytycznej", nie trzymajc si chronologicznego porzdku. Muzykologiczn twrczo Adorna pomijam w tych rozwaaniach, nie dlatego, by bya niewana, ale wycznie wskutek wasnej niekompetencji w tej dziedzinie.
2. Zasady teorii krytycznej

Reguy, ktre maj kierowa teori krytyczn" w jej przeciwstawieniu do tradycyjnej", sformuowa Horkheimer w 1937 roku w programowej rozprawie. Gwne jej myli s nastpujce. W dotychczasowym badaniu zjawisk spoecznych zakadao si normalnie bd, e badanie to powinno posugiwa si zwykymi reguami indukcji i zmierza do uoglnionych poj i praw, w miar monoci ilociowo wyraanych, bd te, e mona wykry - jak wierz fenomenologowie pewne esencjalne" prawa niezalenie od empirycznych ustale. W obu wypadkach badany stan rzeczy i wiedza o nim byy rozdzielone od siebie tak samo, jak w naukach przyrodniczych, materia badany przychodzi do nauki z zewntrz". Wierzono take, e rozwj wiedzy rzdzony jest jej immanentn logik i e, jeli pewne teorie s porzucane na rzecz innych,
353
to dzieje si tak wskutek tego, e pierwsze popaday w trudnoci logiczne lub okazyway si niezgodne z nowymi danymi dowiadczenia; w rzeczywistoci jednak zmiany spoeczne s najsilniejszym motorem przemian teoretycznych, a nauka jest pewnym dziaem spoecznego procesu produkcji i podlega przemianom razem z caoci. Buruazyjna filozofia wyraaa t faszyw wiar w samoistno nauki w rozmaitych doktrynach transcendentalistycznych, ktre nie pozwalay ludziom zda sobie sprawy ze spoecznej genezy i spoecznych funkcji poznania, a ponadto utrwalay obraz wiedzy jako czynnoci, ktra ma opisywa istniejcy wiat, lecz nie moe poza niego wykroczy ani go krytykowa, jako e do tego celu potrzebne s sdy wartociujce, ktrych nauka nie moe wytwarza. wiat nauki jest wiatem faktw, ktre badacz znajduje jako gotowe i ktre chce porzdkowa, jak gdyby ich percepcja nie miaa adnego zwizku ze spoecznymi warunkami badania. Dla teorii krytycznej jednak nie ma faktw w tym sensie. Nasza percepcja nie daje si uniezaleni od swej spoecznej genezy. Zarwno obiekty postrzegane, jak akty postrzegania s produktem spoecznym i historycznym. Jednostka postrzegajca jest bierna wzgldem obiektu, ale spoeczestwo jako cao jest podmiotem aktywnym, cho aktywnym niewiadomie. Fakty, ktre badacz znajduje, s wspokrelone przez zbiorow praktyk ludzi, ktra wytworzya narzdzia pojciowe, czynne w ich postrzeganiu. Przedmioty, jakimi je znamy, s wsptworzone przez pojcia, a wic przez praxis kolektywn, ktr filozofowie, niewiadomi jej pochodzenia, faszywie petryfikuj jako przedindywidualn wiadomo transcendentaln. Teoria krytyczna traktuje sama siebie jako pewn form spoecznego zachowania i zdaje sobie spraw ze swej funkcji i genezy, z czego nie wynika jednake, by nie bya ona teori wanie. Jej szczeglna funkcja teoretyczna polega na tym, i nie chce przyjmowa implicite - jak teoria tradycyjna - e reguy rzdzce istniejcym spoeczestwem, wczajc jego podzia pracy, miejsce aktywnoci intelektualnej, rozdzia midzy jednostk i spoeczestwem - byy czym naturalnym i nieuchronnym. Chce zrozumie spoeczestwo w caoci, a w tym celu musi poza nie wykroczy i w jakim znaczeniu stan poza nim, cho, z drugiej strony, uwaa siebie za produkt tego spoeczestwa. Analizujc jego kategorie, krytykuje je tym samym. Spoeczestwo obecne dziaa na podobiestwo naturalnego" tworu, niezalenie od woli jednostek, a zrozumie to, to ju zda sobie spraw z faktu alienacji", jakiemu ludzie s w nim poddani; krytyczne mylenie motywowane jest dzisiaj przez prb realnego wykroczenia poza
354
napicie, zniesienia przeciwiestwa midzy celowoci, spontanicznoci, rozumnoci zaoonymi w jednostce a warunkami procesu pracy, ktre le u podstaw spoeczestwa. Krytyczne mylenie zawiera pojcie czowieka, ktry sam ze sob jest w konflikcie, pki nie przywrci si tej identycznoci" (Kritische Theorie, hrsg von A. Schmidt, Bd. II, str. 159). Krytyczna teoria zdaje sobie spraw z tego, e nie ma absolutnego podmiotu wiedzy i e w myleniu o spoeczestwie, chocia jest ono samowiedz spoeczestwa, podmiot i przedmiot nie zbiegaj si jeszcze; ich zbieno jest spraw przyszoci. Nie moe ona jednak by wynikiem samego postpu myli, ale tylko procesu spoecznego, ktry przywrci ludziom panowanie nad wasnym losem, to znaczy odbierze yciu spoecznemu jego quasi-naturalny, zewntrzny" charakter. W procesie tym zmienia si zarwno teoria, jak funkcja mylenia i jego stosunki do przedmiotu. Jak wida, myl Horlcheimera jest w tym punkcie zbiena z Lukacsem: mylenie o spoeczestwie jest samo faktem spoecznym, teoria jest nieuchronnie czci procesu, ktry opisuje. Jednake istotna rnica polega na tym, e Lukacs wierzy, i cakowita jedno podmiotu i przedmiotu historii, a wic take jedno praktyki spoecznej i teorii, ktra t praktyk wyraa", osignita jest w wiadomoci klasowej proletariatu, std te identyfikacja badacza ze stanowiskiem klasowym proletariatu (czyli z parti komunistyczn) jest gwarancj teoretycznej poprawnoci. To wszake Horkheimer explicite odrzuca. Sytuacja proletariatu nie daje gwarancji poznawczych. Teoria krytyczna chce sprzyja wyzwoleniu proletariatu, ale chce zarazem zachowa niezaleno i nie zobowizuje si do biernej akceptacji wiadomoci proletariackiej; w innym wypadku przeksztaciaby si w psychologi spoeczn, w zwyk rejestracj tego, co klasa robotnicza w danej chwili myli i czuje. Wanie dlatego, e jest krytyczna", teoria musi utrzyma autonomi w stosunku do kadej zastanej formy wiadomoci spoecznej. Teoria pojmuje siebie jako moment" praktyki skierowanej ku lepszemu spoeczestwu i zachowuje charakter walczcy, nie jest jednak napdzana biernie przez sam proces istniejcej walki. Jej krytyczny stosunek do caoci" spoecznej nie jest dodany w postaci ocen do teoretycznych wyjanie, ale zawarty jest w samym, od Marksa pochodzcym zasobie pojciowym: kategorie takie, jak klasa, wyzysk, warto dodatkowa, zysk, zuboenie, kryzys s momentami pojciowej caoci, ktrej sens nie polega na reprodukcji obecnego spoeczestwa, ale na jego zmianie we waciwym kierunku" (tame, str. 167). Teoria ma wic charakter aktywny i destrukcyjny w samej swojej siatce pojciowej, mimo to musi si liczy
355
z tym, e znajdzie si w opozycji wzgldem aktualnie panujcej wiadomoci proletariatu. Krytyczna teoria, za Marksem, analizuje spoeczestwo wychodzc od abstrakcyjnych kategorii, w adnym punkcie jednak nie zapomina, e jest ju jako teoria aktem krytyki wiata opisywanego, e jej intelektualny czyn jest zarazem czynem spoecznym, to jest, e jest krytyk" w sensie Marksa. Jej przedmiotem jest jedno okrelone historycznie spoeczestwo: wiat kapitalistyczny w jego obecnej formie, ktra hamuje rozwj czowieka i grozi nawrotem barbarzystwa. Teoria krytyczna antycypuje inne spoeczestwo, w ktrym ludzie sami stanowi o swoim losie i nie s poddani zewntrznej koniecznoci, a antycypujc je, pomnaa jego szanse i jest tego wiadoma. W tym przyszym spoeczestwie nie bdzie ju rnicy midzy tym, co konieczne a tym, co wolne. Teoria suy emancypacji czowieka i chce wiata, ktry bdzie na miar ludzkich si i potrzeb, chce szczcia wszystkich ludzi i twierdzi, e czowiek ma inne jeszcze moliwoci anieli te, ktre ujawnia istniejcy wiat. Jak atwo zauway, gwne myli teorii krytycznej jest to waciwie Lukacsowski marksizm bez proletariatu. Rnica ta wprawdzie nadaje teorii charakter mniej dogmatyczny i bardziej otwarty, ale zarazem czyni j niekonsekwentn lub niejasn. Lukacs bowiem, przez utosamienie teorii ze wiadomoci klasow proletariatu, a tej ostatniej - z mdroci partii komunistycznej, okreli wyranie swoje kryteria prawdy: w badaniu spoeczestwa prawda nie powstaje ze stosowania oglnych naukowych regu, wanych take w wiedzy przyrodniczej, ale okrela si przez swoje pochodzenie; partia komunistyczna jest nieomylna. Epistemologia ta ma t przynajmniej zalet, e jest konsekwentna i przejrzysta. Tymczasem w krytycznej teorii" nie wiadomo wcale, w jaki sposb genetyczne kryteria maj si skojarzy z intelektualn samodzielnoci teorii i skd teoria ma czerpa reguy swojej poprawnoci, jeli odrzuca zarwno reguy pozytywistyczne", jak te identyfikacj z proletariatem". Z jednej strony Horkheimer powtarza (w artykule Der Rationalismusstreit in der gegenwdrtigen Philosophie, 1934) powiedzenie Feuerbacha, i tym, co myli, jest czowiek, nie za Ja" ani Rozum; kadzie wic nacisk na to, e zarwno reguy naukowego postpowania, jak zasb poj, ktrymi w nauce si posugujemy, s historycznym tworem powstaym w wyniku praktycznych potrzeb i e treci wiedzy niepodobna uniezaleni od jej spoecznej genezy, e wic nie ma podmiotu transcendentalnego. Mogoby si wydawa na tej podstawie, e teoria jest dobra", czy te poprawna, przez to, e wyraa interesy postpu spoecznego", czyli e warto intelektualna okrelona jest przez funkcj spoeczn.
356
Z drugiej strony wszake teoria ma zachowa samodzielno wzgldem rzeczywistoci, nie moe czerpa swojej treci z adnej identyfikacji z istniejcym ruchem i nie daje si scharakteryzowa nawet przez gatunkowo, jeli ju nie klasowo, wyznaczony pragmatyzm. Nie jest wic wyrane, w jakim sensie roci ona sobie pretensje do prawdy: czy jest prawdziwa przez to, e suy interesom wyzwolenia ludzkoci", czy te przez to, e opisuje rzeczywisto tak, jak ona jest? Najdokadniejsze bodaj w tej sprawie wyjanienie, jakie u Horkheimera moemy znale, brzmi: Niezamlcnita dialektyka nie traci jednake pieczci prawdy. Wykrywanie ogranicze i jednostronnoci we wasnym i cudzym myleniu stanowi w rzeczy samej wany m o m e n t procesu intelektualnego. Susznie podkrelali zarwno Hegel, jak jego materialistyczni nastpcy, e ta cecha krytyczna i relatywizujca naley do poznania. Ale pewno i afirmacja wasnego przekonania nie wymaga wcale wyobraenia, i tu oto pojcie i przedmiot doszy do jednoci i mylenie moe spocz. Dowiadczenia nabyte w spostrzeeniach i wnioskach, w metodycznym badaniu i w historycznych wydarzeniach, w codziennej pracy i w walce politycznej, s prawd, jeli ostaj si w obliczu istniejcych w rozporzdzeniu rodkw poznawczych (den verfugbaren Erkenntnismitteln standhalten)" (Zum Problem der Wahrheit, tame, Bd. I, str. 246). Wyjanienie to jest dalekie od jednoznacznoci. Jeli miaoby znaczy, e teoria, niezalenie od tego, w jakich okolicznociach spoecznych zostaa wypracowana, w kocu poddaje si reguom empirycznej sprawdzalnoci i wedle nich jest oceniana jako prawdziwa lub faszywa, to teoria krytyczna nie rniaby si, co do statusu epistemologicznego, od tych teorii, ktre sama jako tradycyjne" pitnuje. Jeli za chodzi o co wicej, mianowicie o to, e teoria, by by prawd, musi speni dwa niezalene warunki: sprawdzalnoci empirycznej oraz postpowoci spoecznej", wwczas musimy wiedzie, co naley robi w wypadku kolizji tych dwch kryteriw, tego za Horkheimer nie mwi. Powtarza jedynie oglniki na temat prawdy, ktra nie jest nadhistoryczna" i na temat spoecznych uwarunkowa wiedzy, albo, mwic jego sowami, uporednienia spoecznego", jakie musi zachodzi midzy pojciem a przedmiotem; zapewnia, e teoria nie jest statyczna", e nie absolutyzuje" ani podmiotu, ani przedmiotu itd. Jasne jest z tego wszystkiego tyle, e krytyczna teoria" nie chce si podda partyjnemu dogmatyzmowi Lukacsa i chce ocali swj status jako teorii, a jednoczenie nie podporzdkowa si kryteriom sprawdzalnoci proponowanym przez empirystyczne doktryny. Istnieje wic dziki wasnej niejasnoci.
3. Dialektyka negatywna
357
Teoria krytyczna w tym ujciu nie zawiera te adnej szczegowo okrelonej utopii; antycypacje Horkheimera poprzestaj na zdawkowych oglnikach: szczcie powszechne, wyzwolenie ludzkoci, samostanowienie czowieka, zniesienie gospodarki opartej na zysku i wyzysku itd. Wiemy, e trzeba zmieni wszystko", to jest, e teoria nie stara si naprawi istniejcego spoeczestwa, ale je totalnie przeobrazi; w jaki sposb i co na jego miejsce przyjdzie, tego powiedzie niepodobna. Proletariat utraci swoj rol jako niezawodny podmiot historii, chocia teoria krytyczna nadal walczy o jego wyzwolenie. Poniewa jednak nie uwaa si rwnie sama za wystarczajc dwigni wszechwyzwalajcej rewolucji, tedy w kocu nic w niej nie jest wyrane, oprcz przekonania, e stanowi ona wysz form myli i e ma przyczynia si do wyzwolenia ludzkoci. Uwagi Horkheimera na temat preferencji spoecznych i interesw, ktre uwikane s w samym zasobie poj, jakimi posuguj si rne teorie spoeczestwa, s z pewnoci trafne, chocia ju w tych czasach nie byy nowoci; z tego, e rozmaite interesy i wartoci obecne s w naukach spoecznych, nie wynika jednake, jak Horkheimer zdaje si wierzy (za Lukacsem, Korschem i Marksem), e rnica midzy sdami empiiycznymi a wartociujcymi zostaa przezwyciona. W tym sensie krytyczna teoria" jest niekonsekwentn prb ocalenia marksizmu bez przyjmowania jego identyfikacji z proletariatem i bez uznania klasowych czy partyjnych kryteriw prawdziwoci, ale take bez prby rozwizania trudnoci, ktre po takim okrojeniu marksizmu si pojawiaj. Jest pmarksizmem, w ktrym druga poowa nie zostaa przez nic zastpiona.
Nie zdarzyo mi si nigdy czyta streszczenia dziea, ktre uchodzi, susznie chyba, za najpeniejszy i najbardziej uoglniony wykad myli Adorna, to jest Dialektyki negatywnej. Prawdopodobnie streszczenie takie jest w ogle niemoliwe i prawdopodobnie Adorno nie tylko zdawa sobie z tego spraw, ale intencjonalnie je takim uczyni. Mona by powiedzie, e jest to wcielona antynomia: ksika filozoficzna o niemoliwoci napisania ksiki filozoficznej, czy te prba pokazania, e pisanie takich ksiek jest niemoliwe. Trudno wyjanienia treci tego dziea nie polega tylko na tym, e jest ono pisane (najoczywiciej celowo) za pomoc niesychanie zawiej
358
skadni oraz e posuguje si bez adnych prb wyjanienia heglowskim i neoheglowskim argonem, jak gdyby stanowi on wzr jasnoci; pretensjonalny jzyk, mglisto i pogarda dla czytelnika byyby moe do zniesienia, gdyby ponadto ksika nie bya objawem zupenego rozkadu formy pisarskiej. Jest to waciwie filozoficzny odpowiednik tego samego rozkadu formy, ktry znacznie wczeniej zacz si w sztukach plastycznych, a nastpnie w muzyce i literaturze. Niepodobna jej streci tak samo, jak niepodobna streci antypowieci" lub zda sprawy z faszystowskiego ptna. Jeli jednak rozkad formy w malarstwie nie doprowadzi do zniszczenia malarstwa, a nawet mia by uwolnieniem czystej malarskoci od jej zwizkw z tale zwan anegdot; jeli nawet powie i dramat, cho budowane w sowie, mogy, jak dotd, przetrwa swoj amorficzno lub zamiar amorficznoci (nigdy cakowicie niedajcy si wykona) i jeli moemy czyta ze zrozumieniem dziea Joyce'a, Musila i Gombrowicza, to dla filozofii rozkad formy staje si zabjczy. Jest on znony, jeli brak formy pochodzi std, e filozof usiuje ubra w sowa ulotne przeycie" i nada swojemu dzieu sens bezporednio ekspresyjny" (jak Marcel); jest jednak trudny do zniesienia, jeeli filozof w dalszym cigu stara si operowa abstrakcyjnym dyskursem, twierdzc jednoczenie, e dyskurs taki sta si niemoliwy. Z tym zastrzeeniem moemy jednak sprbowa powiedzie, co Adorno chciaby w swoim dziele przekaza. Wydaje si, e gwna intencja, ktra przywieca Dialektyce negatywnej i ujawnia si midzy innymi w krytyce Kanta, Hegla i egzystencjalistw, polega na tym: filozofia opanowana bya zawsze pragnieniem znalezienia absolutnego p u n k t u wyjcia, zarwno metafizycznego, jak epistemologicznego, std nieustannie, nawet na przekr intencji filozofw, zelizgiwaa si w poszukiwanie identycznoci", to znaczy chciaa spocz na jakim bycie wyjciowym, do ktrego ostatecznie wszystkie inne mona by zredukowa; zarwno idealizm niemiecki, jak pozytywizm, zarwno filozofia egzystencji, jak transcendentalizm fenomenologw owadnite byy tym deniem. Rozwaajc typowe tradycyjne pary" opozycyjne: przedmiot-podmiot, to, co oglne - to, co jednostkowe, dane empiryczne-idee, cigo-niecigo, teoria-praktyka - filozofia usiowaa interpretowa je tak, aby czemu przyzna prymat i w ten sposb stworzy jednolity jzyk, za pomoc ktrego wszystko daoby si opisa; uchwyci takie jakoci wiata, wzgldem ktrych wszystkie inne byyby derywatami. Ot to wanie jest niemoliwe. Nic nie ma absolutnego prymatu", wszystko, z czym filozofia ma do czynienia, pojawia si jako
359
wzajem zalene od swego przeciwiestwa (idea Heglowska, oczywicie, ale, zdaniem Adorna, przez samego Hegla zaprzepaszczona nastpnie). Filozofia za, ktra nadal usiuje swoje tradycyjne powoanie peni i poszukuje tego, co pierwotne", jest nie tylko bdna, ale sprzyja w naszej kulturze umacnianiu tendencji totalitarnych i konformistycznych, chce porzdku i niezmiennoci za wszelk cen. Filozofia jest niemoliwa, moliwa jest tylko nieustajca negacja, czysto destrukcyjny opr, przeciwko prbom zamykania wiata w jednej zasadzie, ktra mu nada identyczno". W takim streszczeniu myl Adorna moe si zdawa mao produktywna albo desperacka. Zdaje si jednak, e wanie jest taka. Nie jest to dialektyka negatywnoci (ktra jest pewn teori metafizyczn), ale negacja metafizyki i epistemologii. Jej intencja jest antytotalitarna: sprzeciwi si wszystkim ideom, ktre utrwalaj jakikolwiek system panowania, redukujc podmiot ludzki do form zreifikowanych"; prby takie jednak przybieraj rwnie paradoksaln posta subiektywistyczn" - nade wszystko w filozofii egzystencjalnej - gdzie petryfikacja absolutnego podmiotu jednostkowego jako nieredukowalnej rzeczywistoci suy zobojtnieniu na wszystkie stosunki spoeczne, ktre potguj zniewolenie czowieka. Nie mona zatem gosi adnego prymatu egzystencji bez milczcej akceptacji wszystkiego, co znajduje si poza t monadyczn egzystencj. Ale rwnie marksizm, mianowicie marksizm w Lukacsowskiej wersji (cho Lukacs nie jest wprost w tym kontekcie wymieniany) suy, pod pozorem krytyki reifikacji", tej samej totalitarnej tendencji. Niedostatek teoretyczny, ktry pozosta u Hegla i Marksa, udzieli si historycznej praktyce; trzeba zatem teoretyczn refleksj podj na nowo, zamiast eby myl korzya si irracjonalnie przed prymatem praktyki; sama praktyka bya wybitnie teoretycznym pojciem" (Negative DiaL, str. 145) Adorno atakuje zatem marksistowsko-lukacsowski prymat praktyki", w ktrej myl teoretyczna rozpywa si cakiem i pozbawiona zostaje autonomii; o tyle, o ile jego walka z filozofi identycznoci" zwraca si przeciwko antyintelektualizmowi marksizmu i jego wszechpochaniajcej praktyce", Adorno broni prawa filozofii do istnienia; zaczyna nawet swoj ksik od stwierdzenia: Filozofia, ktra kiedy wydawaa si przezwyciona, utrzymuje si przy yciu, poniewa chwila jej urzeczywistnienia zostaa przepuszczona" (tame, str. 13). W tym punkcie odejcie Adorna od marksizmu jest wyrane: by moe bya kiedy chwila, kiedy nadzieje Marksa na wyzwolenie ludzkoci przez proletariat i na zniesienie filozofii przez jej identyfikacj z yciem" byy realne, ale chwila ta mina. Teoria powinna trwa w swojej autono-
360
mii, co nie znaczy oczywicie, e z kolei teoria miaaby mie w jakimkolwiek sensie bezwzgldny prymat"; po prostu nic nie ma prymatu", wszystko jest uzalenione od wszystkiego i zarazem wszystko ma pewn cz wasnej substancjalnoci". adna praktyka" nie moe zaatwi tego, o co chodzi w teorii, a gdy pretenduje do tego - jest po prostu wrogiem mylenia. Jeli nic nie ma bezwzgldnego prymatu, to rwnie, zdaniem Adorno, wszystkie wysiki objcia rozumem caoci" s daremne i su mistyfikacji. Nie znaczy to, by teoria miaa znikn, rozkadajc si, wedle pozytywistycznego programu, na poszczeglne nauki: teoria jest niezbdna, lecz w tej chwili nie moe by czym innym, jak negacj. Prby ogarnicia caoci" opieraj si na tej samej wierze w ostateczn identyczno wszystkiego; nawet, gdy filozofia ogasza, e cao jest sprzeczna", trwa nadal w przesdach identycznoci", przesdy te s bowiem tak silne, e nawet sprzeczno" mona uczyni ich narzdziem, gdy si j ogosi za ostateczny korze wiata. Dialektyka we waciwym sensie nie jest wic tylko ledzeniem sprzecznoci", ale take odmow przyjcia sprzecznoci" za
/
wszechwyjaniajcy schemat. cile mwic, dialektyka nie jest ani metod, ani opisem wiata, lecz aktem powtarzanego sprzeciwu przeciwko wszystkim istniejcym schematom opisu i wszystkim metodom pretendujcym do uniwersalnoci. Totalno sprzecznoci jest niczym innym, jak nieprawd totalnej identyfikacji" (tame, str. 16). Nie ma take absolutu w sensie epistemologicznym, nie ma jednego niedajcego si kwestionowa rda mdroci; czysta bezporednio" aktu poznawczego, jeli istnieje, nie da si wyrazi inaczej, ni w sowach, a sowa nieuchronnie nadaj jej form abstrakcyjn i zracjonalizowan. Ale rwnie ego transcendentalne Husserla jest konstrukcj faszyw, nie ma bowiem aktw intuicji, ktre byyby wolne od spoecznej genezy poznania; wszystkie pojcia ostatecznie zakorzenione s w tym, co niepojciowe, w ludzkich wysikach nad opanowaniem natury; nie ma rwnie poj, ktre mogyby przekaza pen tre przedmiotu lub z przedmiotem si zidentyfikowa: Heglowski czysty byt" ostatecznie okazuje si nicoci. Negatywna dialektyka moe by nazwana, jak Adorno powiada antysystemem" i w tym sensie, jak si wydaje, zbiega si z postaw Nietzschego. Jednake Adorno twierdzi ponadto, e mylenie jako takie jest negacj, podobnie jak obrbka materialna jakiegokolwiek tworzywa jest negacj" jego zastanego ksztatu; nawet powiedzenie, e co jest takie a takie, jest negatywne co do sensu, gdy zakada, e owo co nie jest inne. W takim
361
ujciu jednake negatywno" sprowadza si do truizmu i nie wiadomo waciwie, w jakim sensie moliwa byaby inna filozofia anieli negatywna" wanie, tym samym nie wiadomo, przeciwko komu Adorno walczy Gwna wszelako intencja jego jest, jak si zdaje, mniej truistyczna: chodzi o to, aby niczego okrelonego w tradycyjnych problemach filozoficznych nie proponowa, ale poprzesta na tym, by demaskowa filozofi istniejc, ta bowiem, przez denie do pozytywnoci" stacza si nieuchronnie do akceptacji spoecznego status quo, czyli dominacji czowieka nad czowiekiem. W rzeczy samej, wiadomo buruazyjna w epoce swojej emancypacji zwalczaa feudalne" mylenie systemowe, ale nie moga zdoby si na zerwanie z wszelkim systemem", gdy czua, e nie reprezentuje caej wolnoci". W krytyce identycznoci" i pozytywnoci" Adorno kontynuuje tradycyjny motyw szkoy frankfurckiej przejty od Marksa: krytyk spoeczestwa, ktre poddane jest panowaniu wartoci wymiennej", a przez to niweluje zarwno podmioty ludzkie, jak rzeczy same i rozpuszcza wszystko w jednorodnej anonimowoci. Filozofia, ktra wyraa i afirmuje to spoeczestwo, nie potrafi uj ani rnorodnoci zjawisk, ani zalenoci wzajemnej midzy rnymi stronami ycia; z jednej strony homogenizuje spoeczestwo, z drugiej strony sprowadza ludzi i rzeczy do atomw", w czym, jak Adorno zaznacza, rwnie logika ma swj udzia (pod tym wzgldem Adorno jest wierny tradycji nowszej filozofii marksistowskiej, ktrej wyrniajc cech jest midzy innymi pomstowanie na logik, poczone z ignorancj w zakresie logiki wspczesnej). Rwnie nauka, jak si okazuje, braa i bierze udzia w oglnym spisku kultury przeciwko czowiekowi, albowiem utosamia racjonalno z mierzalnoci, wszystko kwantyfikuje" i ruguje rnice jakociowe z poznania (jednak Adorno nie sugeruje, e m a jak now jakociow" nauk w pogotowiu). Wynikiem tej krytyki nie jest wszelako relatywizm, ten bowiem te naley do buruazyjnej wiadomoci", jest wrogi duchowi", a ponadto abstrakcyjny" i wreszcie faszywy z tej racji, e to co uwaa za relatywne, samo jest zakorzenione w stosunkach kapitalistycznego spoeczestwa; rzekoma spoeczna relatywno pogldw posuszna jest obiektywnemu prawu produkcji spoecznej przy prywatnej wasnoci rodkw produkcji" (itame, str. 45). Adorno nie precyzuje, o jakie prawo" chodzi ani te nie zastanawia si - zgodnie ze swoim lekcewaeniem dla buruazyjnej logiki - nad logiczn poprawnoci swojej krytyki.
362
Filozofia w sensie systemu" jest, wedle Adorno niemoliwa, bo wszystko si zmienia; to ostatnie spostrzeenie wykada on w nastpujcy sposb: Ot inwarianty, ktrych wasna inwariancja jest czym wytworzonym, nie daj si wyuska z tego, co zmienne, jakby si wtedy miao w rku ca prawd. Ta ostatnia zronita jest z tym, co rzeczowe, co si zmienia, a jej niezmienno jest oszustwem prima philosophia" (tame, str. 48). Z jednej strony pojcia maj pewn autonomi, nie wydobywaj si z rzeczy jako ich kopie; z drugiej strony, nie maj take prymatu" w stosunku do rzeczy; przeciwnie, uzna taki prymat to uzna rzdy biurokracji lub kapitalistw: To, co rozdziera spoeczestwo w antagonizmach, zasada wadzy, jest tym samym, co, po uduchowieniu, rodzi rnice midzy pojciem i tym, co mu podporzdkowane" (tame, str. 56). Ani wic nominalizm nie ma racji (Pojcie spoeczestwa kapitalistycznego to nie flatus vocis" - uczy Adorno, tame, str. 57), ani realizm pojciowy; pojcia i ich przedmioty znajduj si w nieustannym dialektycznym" zwizku, gdzie prymat jest zatarty. Rwnie pozytywistyczne prby redukcji wiedzy do tego, co wprost dane", s faszywe, a to dlatego, e usiuj wyrugowa z myli jej wariant historyczny" (tame, str. 61). Antypozytywistyczne prby rekonstrukcji onotologii niemniej s podejrzane. Wszake ontologia jako taka - nie za szczeglna doktryna ontologiczna - jest apologetyczna wzgldem zastanej rzeczywistoci, dy do porzdku". Wprawdzie potrzeba ontologii ma realne zakorzenienie, gdy buruazyjna wiadomo zlikwidowaa pojcia typu substancjalnego" na rzecz poj funkcjonalnych", uznaa spoeczestwo za zbir funkcji, w ktrym wszystko jest wzgldne w stosunku do czego innego, a nic nie ma konsystencji wasnej. Niemniej ontologii odbudowa nie mona. Czytelnik Adorno moe si w tym miejscu (i w wielu podobnych) zastanowi nad tym, jak waciwie miaby we wasnym myleniu propozycje Adorna zastosowa: co czyni, skoro ontologia niedobra i brak ontologii niedobry i w obu wypadkach moemy stoczy si do popierania wartoci wymiennej? By moe nie powinnimy w ogle o tych sprawach myle i ogosi neutralno wzgldem zagadnie filozoficznych? Lecz i tego Adorno nie chce: byaby to kapitulacja innego rodzaju, rezygnacja z rozumu. Nauka, przez to wanie, e ufa sobie i nie chce szuka samowiedzy poza wasnymi metodami, skazuje si na to, e jest apologi zastanego wiata. W swej samointerpretacji nauka staje si causa sui, traktuje siebie jako co
363
danego, a przez to sankcjonuje rwnie kadorazowo zastan, na podziale pracy opart posta, ktrej niewystarczalno wszelako nie daje si ukry na stale" (tame, str. 79). Roztapiajc si w szczegowych badaniach nauki humanistyczne trac zainteresowania poznawcze i rynsztunek pojciowy. Ontologia, ktra przychodzi do nauki z zewntrz", pojawia si, uywajc wyraenia Hegla, jak wystrza z pistoletu" i nie pomaga im w zdobyciu samowiedzy. Ostatecznie nie wiemy, jak wyj z zakltego koa. Ontologia Heideggera nie tylko nie jest lekarstwem na ten stan rzeczy, ale proponuje co gorszego jeszcze. Heidegger eliminuje z filozofii zarwno empiri, jak Husserlowski eidos, chce uchwyci Byt, ktry jest wszelako, po tej redukcji, czyst nicoci; nadto za izoluje" zjawiska i nie potrafi ich uj jako momentw" procesu pojawiania si; tym samym zjawiska s zreifikowane". Podobnie jak Husserl, Heidegger wierzy, e moe od tego, co jednostkowe, przej bez mediacji" do tego, co uniwersalne albo e moe uchwyci byt, ktry by w sobie nie zawiera adnej przymieszki pochodzcej z samego aktu refleksji, co jest wszelako niemoebne: jakkolwiek pojty, byt zawsze jest uporedniony" przez podmiot. Byt Heideggera jest ustanowiony, nie za znaleziony po prostu, mylenie nie moe zdoby pozycji, w ktrej bezporednio znikoby oddzielenie podmiotu i przedmiotu, oddzielenie tkwice w kadej myli, w myleniu samym" (tame, str. 90). Wolnoci mona szuka jedynie w badaniu napi, jakie powstaj midzy przeciwnymi sobie biegunami ycia, tymczasem Heidegger petryfikuje te bieguny jako absolutne realnoci i pozostawia je swemu losowi: z jednej strony godzi si na to, e ycie spoeczne musi by zreifikowane", czyli uwica status quo, z drugiej strony przypisuje czowiekowi wolno jako co ju zdobytego, przez co sankcjonuje niewol. Heidegger chciaby ratowa metafizyk, ale mylnie sdzi, e to, co ma by uratowane, jest bezporednio obecne". W sumie jego filozofia jest przykadem Henschaftswissen, suy represyjnemu spoeczestwu, da rezygnacji z poj na rzecz domniemanej komunii z Bytem, ktry, wanie dlatego, e ma by dostpny bez mediacji" pojciowej, jest pusty, a w gruncie rzeczy istnieje tylko jako substancjalizacja spj ki jest". Wydaje si, najoglniej mwic, e nerw ataku Adorna na ontologi Heideggera ley w stwierdzeniu (Heglowskim), e podmiot nie daje si nigdy usun bez reszty z tego, do czego metafizyczne dociekanie dociera i e gdy si o tym zapomina, a wic gdy si zostawia podmiot i przedmiot po dwch stronach", nie mona ani jednego, ani drugiego uchwyci; oba s zawarte w refleksji niezbywalnie, a aden nie ma epistemologicznego
364
pierwszestwa; kady doznaje mediacji" ze strony drugiego. Podobnie nie ma adnego sposobu, aby poznawczo uj to, co absolutnie jednostkowe - Dasein czy Jemeinigkeit Heideggerowslcie; bez mediacji" oglnych poj, czyste to oto" staje si abstrakcj; nie mona go izolowa" od refleksji. Ale prawda, konstelacja podmiotu i przedmiotu, w ktrej oba si przenikaj, tale samo nie da si zredukowa do subiektywnoci, jak do Bytu, ktrego dialektyczny stosunek do subiektywnoci Heidegger usiuje zamaza" (tame, str. 131). Formua, w ktrej Adorno dochodzi najbliej do wyjanienia, czym jest negatywna dialektyka", brzmi nastpujco: Logika dialektyczna pod pewnym wzgldem jest bardziej pozytywistyczna anieli sam pozytywizm, ktry ni gardzi: jako mylenie, respektuje ona to, co ma by pomylane, przedmiot, rwnie tam, gdzie nie jest on posuszny reguom mylenia. Jego analiza ociera si o reguy mylenia. Mylenie nie potrzebuje zadowala si wasn prawidowoci, moe ono myle przeciwko sobie, nie rezygnujc z siebie; gdyby definicja dialektyki bya moliwa, naleaoby tak wanie zaproponowa" (tame, str. 132). Nie wydaje si, by mona byo z tej definicji" wywnioskowa wicej anieli postanowienie, e dialektyk nie potrzebuje krpowa si reguami logiki. Skdind zreszt wiemy, e jego swoboda jest jeszcze wiksza. Wszake filozofia nie skada si ani z verites de raison, ani z verites de fait. Nic z tego, co mwi, nie korzy si przed ustalonymi kryteriami faktycznoci (eines der Fali Seins): ani jej zdania o tym, co pojciowe, nie korz si przed kryteriami logicznego stanu rzeczy, ani jej zdania o faktach - przed kryteriami badania empirycznego" (tame, str. 113). Trudno zaiste wyobrazi sobie dogodniejsz pozycj. Negatywny dialektyk ogasza po pierwsze, e nie moe by krytykowany ani z punktu widzenia logicznego, ani faktycznego, gdy wanie owiadczy, e takie kryteria go nie interesuj; ogasza, po wtre, e jego wyszo intelektualna i moralna polega na tym wanie, i tych kryteriw nie uznaje; po trzecie, e nieuznawanie tych kryteriw jest waciw treci negatywnej dialektyki". Negatywna dialektyka" jest po prostu czekiem podpisanym in blanco przez histori, byt, podmiot i przedmiot oraz wrczonym Adorno i jego zwolennikom; mona na tym czeku wypisa, co si komu podoba i wszystko bdzie wane; wyzwolenie z pozytywistycznych fetyszw" logiki i empirii jest absolutne. Mylenie dialektyczne przeobrazio si w swoje przeciwiestwo. Ci, ktrzy temu przecz, s w niewoli zasady identycznoci", a zasada identycznoci z kolei to milczce uznanie spoeczestwa, zdominowanego przez warto wymienn i nieznajcego z tej racji jakociowych" rnic.
365
Zasada identycznoci" jest z tej racji tak niebezpieczna, wedle Adorna, e zakada ona, po pierwsze, i kada rzecz jest tym, czym jest empirycznie, po wtre za, e rzecz poszczegln mona zidentyfikowa przy pomocy oglnych poj, rozoy na abstrakty (idea Bergsona, na ktrego jednak Adomo si nie powouje). Tymczasem dialektyka ma, po pierwsze, dy do stwierdzenia, czym rzecz jest prawdziwie, nie za do jakiej kategorii naley (Adorno nie podaje przykadw takiej analizy), po wtre wyjani, czym rzecz powinna by wedle swego pojcia, chocia jeszcze nie jest (idea Blocha, na ktrego Adorno take si w tej kwestii nie powouje). Czowiek przecie wie, jak siebie okreli, tymczasem spoeczestwo chce go okrela po swojemu, narzucajc mu pewne role; midzy tymi dwoma sposobami okrelenia jednostki zachodzi obiektywna sprzeczno" (znowu nie ma przykadw). Dialektyka ma przeciwdziaa unieruchomianiu rzeczy przez pojcia, ma zakada, e rzeczy nie s nigdy ze sob identyczne, ma ledzi negacje, nie zakadajc jednake, e negacja negacji oznacza powrt do pozytywnoci; ma uznawa jednostkowo, ale tylko jako uporednion" przez oglno, a oglno tylko jako moment" jednostkowoci; ma widzie podmiot w przedmiocie i przedmiot w podmiocie, praktyk w teorii i teori w praktyce, istot w zjawisku i zjawisko w istocie, ma chwyta rnice, ale ich nie absolutyzowa" i niczego nie uznawa za nieprzekraczalny punkt wyjcia. Nie moe by p u n k t u widzenia, ktry niczego nie zakada, to jest nie moe istnie podmiot transcendentalny Husserla: zudzenie, i taki podmiot jest moliwy, pochodzi std, e spoeczestwo wyprzedza jednostk. Myl, e mgby istnie duch wszechogarniajcy, duch-cao, jest tak samo nonsensowna, jak idea partii, ktra jest jedna, jak w ustrojach totalitarnych. Spr o prymat ducha lub ciaa nie ma sensu dla mylenia dialektycznego, albowiem same pojcia ducha i ciaa s abstraktami dowiadczenia i radykalna rnica" midzy nimi jest czym ustanowionym. Wszystkie te zalecenia maj, mimo wszystko, zdaniem Adorna, suy pewnym spoecznym czy politycznym celom. Okazuje si nawet, e mona z nich wyowi kryteria dla dobrej praktyki. Oto one: Waciwie nie ma adnej innej instancji dla waciwej praktyki i dla samego dobra ni najbardziej rozwinity (fortgeschrittensten) stan teorii. Idea dobra, ktre by miao kierowa wol bez udziau konkretnych okrelnikw rozumu poddaje si niepostrzeenie wiadomoci zreifikowanej, temu co spoecznie aprobowane" (tame, str. 238). Mamy zatem jasn regu praktyczn: po pierwsze, mie rozwinit teori, po wtre wprowadzi do woli konkretne okrelo-
366
noci rozumu". Celem za tak owietlonej praktyki jest zniesienie reifikacji, powstajcej z wartoci wymiennej; w spoeczestwie buruazyjnym bowiem usamodzielnienie jednostki", jak Marks uczy, byo tylko pozorne i stanowio wyraz przypadkowoci ycia, zalenoci ludzi od potg rynkowych. Na czym ma polega niezreifikowana wolno tego trudno si jednak od Adorna dowiedzie. Nie naley tylko przy charakterystyce tej caej wolnoci" posugiwa si pojciem autoalienacji, gdy sugeruje ono, e stan wolnoci od alienacji, czy te stan doskonaej jednoci czowieka z samym sob zosta ju kiedy zrealizowany, std sugestia, i mona zdoby wolno przez powrt czowieka do wyjciowego stanu, a taka sugestia z definicji jest reakcyjna. Nie jest te prawd, e znamy jaki plan historii, ktry gwarantuje nam radosn przyszo, wyzwolenie od reifikacji" czy wolno; do tej pory nie byo w ogle historii powszechnej jako jednolitego procesu; historia jest jednoci cigoci i niecigoci" (tame, str. 312). Mao jest chyba ksiek filozoficznych, ktre by mogy konkurowa z Dialektyk negatywn, jeli chodzi o nieodparte wraenie jaowoci, jakie si z niej wyania. Jaowo ta nie polega na tym, i ma ona w zamiarze odebra ludzkiemu poznaniu grunt ostateczny", to znaczy, e gosi sceptycyzm; znamy z dziejw filozofii dziea sceptyczne wybitne, wnikliwe w swojej destrukcyjnej pasji. Lecz Adorno nie jest sceptykiem. Nie powiada, e kryteria prawdy nie istniej, e adna teoria nie jest moliwa lub e rozum jest bezsilny; przeciwnie, gosi, e teoria jest moliwa i niezbdna, a rozum ma nami kierowa. Z wszystkich wywodw wynika wszelako, e rozum nie moe nigdzie uczyni pierwszego kroku nie popadajc w reifikacj" i nie jest wobec tego jasne, w jaki sposb mgby uczyni drugi krok i nastpne; po prostu nie ma od czego zacz, a uznanie tego wanie faktu, i nie ma od czego zacz, ma by najwyszym osigniciem dialektyki. Najwaniejsze jest jednak, e nawet to twierdzenie, i nie ma od czego zacz, nie jest ani wyranie sformuowane, ani poparte jakkolwiek analiz poj i hase przez Adorno uywanych. W dziele jego (w czym wszelako nie rni si od wielu innych marksistw) nie ma adnych w ogle argumentw, lecz tylko orzeczenia ex cathedra wygaszane przy uyciu nigdzie nierozjanionych poj; analiza pojciowa jest zreszt potpiona zasadniczo jako objaw pozytywistycznych przesdw, ktre zakadaj, e jakie ostateczne dane" - empiryczne czy logiczne - mogyby stanowi punkt wyjcia filozofii. W ostatecznoci wszystko, co Adorno twierdzi, sprowadza si do mieszaniny kilku myli powtrzonych bez adnej prby wyjanienia za Marksem, Heglem, Nietzschem, Lukacsem, Bergsonem i Blochem.
367
Od Marksa przejte jest twierdzenie, e spoeczestwo buruazyjne opiera wszystkie swoje mechanizmy na dominacji wartoci wymiennej, e wskutek tego wszystkie jakociowe rnice zostaj w nim zniwelowane i sprowadzone do wsplnej miary pieninej (jest to waciwie Marksowska wersja romantycznego antykapitalizmu). Od Marksa rwnie pochodzi krytyka Heglowskiej filozofii, ktra poddaje histori panowaniu pozahistorycznego Weltgeisfu oraz gosi prymat tego, co oglne" nad jednostkami ludzkimi i zamienia realne rzeczy w abstrakty, a przez to utrwala zniewolenie ludzi; podobnie atak na Heglowsk teori podmiotu i przedmiotu, w ktrej to teorii podmiot okrela si jako manifestacja przedmiotu, a przedmiot jako konstrukt podmiotowy, w ktrej wic mamy bdne koo (nie wiadomo zreszt, jak tego bdnego koa unikn, skoro wedle samego Adorna ani podmiot, ani przedmiot nie maj absolutnego priorytetu"). Antymarksowslcie jest natomiast odrzucenie teorii postpu i koniecznoci historycznej oraz zerwanie z ide proletariatu jako nosiciela Wielkiej Utopii. Od Lukacsa pochodzi wiara, e cae zo wiata daje si streci w sowie reifikacja" i e doskonaa ludzko zrzuci z siebie status ontologiczny rzeczy" (na czym ta dereifikacja ma polega, nie wiadomo; tym bardziej nie wiadomo, jak j osign). Zarwno prometejski, jak scjentystyczny motyw marksizmu s pominite, zostaje tylko mglista romantyczna utopia czowieka, ktry jest sob i nie zaley od mechanicznych" si spoecznych. Od Blocha z kolei przejta jest wiara, e mamy w rozporzdzeniu jak utopi, to znaczy jak ide transcendowania" istniejcego wiata, przy czym szczeglna zaleta tego aktu transcendowania" polega na tym, e nie moe on zasadniczo mie teraz adnej treci okrelonej. Od Nietzschego pochodzi oglna wrogo do ducha systemu" oraz dogodne przekonanie, e prawdziwy mdrzec nie boi si sprzecznoci, a raczej mdro swoj w sprzecznociach utwierdza, a tym samym jest z gry niewraliwy na krytyk logiczn. Od Bergsona pochodzi myl, e pojcia abstrakcyjne petryfikuj zmienne rzeczy (albo, jak chce Adorno, reifikuj" je), lecz od samego Adorna - nadzieja, e moemy stworzy pynne" pojcia, ktre niczego nie usztywniaj. Od Hegla wreszcie przejta jest oglna myl, i w procesie poznawczym dochodzi do skutku nieustajca mediacja" midzy podmiotem i przedmiotem, pojciami i percepcj, jednostlcowoci i oglnoci. Od samego Adorno na koniec pochodzi bezprzykadna prawie mglisto, z jak te wszystkie, skdind obiegowe, myli s wyoone, brak najmniejszej ochoty, by je uczyni
368
janiejszymi oraz przekazywanie ich w oglnikowych a pretensjonalnych formuach. Jako tekst filozoficzny Dialektyka negatywna jest wzorowym okazem profesorskiej Aufgeblasenheit osaniajcej mizeri myli. Przypuszczenie, e myl nasza nie ma adnego absolutnego punktu oparcia, nadaje si z pewnoci do obrony i niejednokrotnie byo przez relatywistw i sceptykw w rnych wersjach wypowiadane. Jednake Adorno nie tylko nie dodaje niczego do tej tradycyjnej idei, ale zaciemnia j przez swoj frazeologi (nie mona absolutyzowa" ani przedmiotu, ani podmiotu; nie mona odrywa" percepcji od poj; praktyka nie ma absolutnego prymatu" itd.), wyobraajc sobie ponadto, e owa negatywna dialektyka" prowadzi do jakich konsekwencji praktycznych w zachowaniu spoecznym. W rzeczywistoci, gdybymy chcieli wycign z tej filozofii zalecenia intelektualne lub praktyczne, sprowadzayby si one do nastpujcych: mylmy bardzo intensywnie, lecz pamitajmy, e nie mamy od czego zacz w myleniu", oraz walczmy z reifikacj i wartoci wymienn". Okoliczno za, e niczego pozytywnego nie moemy powiedzie, nie jest nasz, a w szczeglnoci Adorna, win, lecz wynikiem panowania teje wartoci wymiennej. Na razie wic moemy tylko negatywnie transcendowa" istniejc kultur jako cao. O tyle negatywna dialektyka" nadawaa si na slogan ideologiczny dla tych grup lewicowych, ktre szukay pretekstu dla goego niszczycielstwa jako programu politycznego i wasny prymitywizm umysowy wychwalay jako wysz form dialektycznego wtajemniczenia. Byoby jednak niesprawiedliwe obwinia Adorno o intencjonalne zachwalanie takich postaw. Jego filozofia wyraa nie tyle globalny bunt, ile rozpaczliw bezradno.
4, Krytyka egzystencjalnego autentyzmu

Filozofia egzystencjalna bya najoczywiciej gwnym, a co do wpyww znacznie silniejszym, rywalem szkoy frankfurckiej w krytyce reifikacji". Niemiecka filozofia egzystencji rzadko uywaa wprawdzie tego sowa, niemniej intencja antropologicznych rozwaa bya, na pierwszy rzut oka, taka sama: chodzio o to, by filozoficznym jzykiem wyrazi przeciwiestwo midzy samokonstytuujc si wiadomoci jednostkow a anonimowym wiatem wizi spoecznych posusznych wasnym reguom. Podobnie wic jak istnia wsplny motyw w atakach na Hegla podjtych przez Marksa, Kierkegaarda i Stirnera - mianowicie krytyka prymatu bezosobo-
4. Krytyka egzystencjalnego autentyzmu
369
wej oglnoci" nad subiektywnoci realn - tak istniaa wsplnota midzy marksistami i egzystencjalistami w krytyce spoeczestwa, ktre redukuje osobnikw ludzkich do spoecznie wyznaczonych rl i uzalenia od si quasi-naturalnych. Marksici, za Lukacsem, nazywali to zjawisko reifikacj" i tumaczyli je, za Marksem, wszechwadz pienidza-levellera w kapitalistycznym wiecie. Egzystencjalna filozofia nie zajmowaa si wyjanieniami w kategoriach walki klasowej czy stosunkw wasnoci. Bya ona jednak take, w korzeniu swoim, protestem przeciwko kulturze rozwinitych spoeczestw industrialnych, ktre spychaj podmiotowo ludzk do sumy funkcji spoecznych. Kategoria autentycznoci" (Eigentlichkeit), istotna we wczesnych pismach Heideggera, bya wanie prb rewindykacji podmiotu do niczego nieprzywiedlnego, a opierajcego si presji anonimowych si spoecznych, charakteryzowanych swkiem das Man, si". Atak Adorna na niemiecki egzystencjalizm jest zatem zupenie zrozumiay: chodzio o zdobycie dla szkoy frankfruckiej monopolu na walk z reifikacj" oraz o wykazanie, e filozofia egzystencjalna walki takiej zgoa nie prowadzi, a przeciwnie, pod pozorem krytyki reifikacj aprobuje. Ksika Jargon der Eigentlichkeit: Zur deutschen Ideologie (1964) jest powicona tej wanie sprawie; gwnym obiektem ataktu jest Heidegger, na drugim miejscu Jaspers, okazjonalnie Buber, Bollnow i inni autorzy. Adorno przejmuje ide reifikacji Marksa i Lukacsa wraz z przypuszczeniem, e zjawisko to jest wynikiem panowania wartoci wymiennej w stosunkach ludzkich, nie przyjmuje wszelako teorii proletariatu-wybawiciela ludzkoci i nie uwaa bynajmniej, by upastwowienie rodkw produkcji samo przez si reifikacj" znosio. Gwne punkty krytyki Adorna s nastpujce. Filozofia egzystencjalna stworzya oszukaczy jzyk, ktrego elementy, dziki szczeglnej aurze", maj obudzi magiczn wiar w samodzieln moc sowa; jest to tylko specjalna technika wywoywania patosu, ktry wyprzedza wszelk okrelon tre filozoficzn, a przez to stwarza zudzenie, e tre ta odznacza si szczegln gbi. Wiara w moc sowa ma zastpi analiz realnych rde reifikacji i wzbudzi przekonanie, e mona pozby si reifikacji werbalnym zaklciem; naprawd jednak sowa nie mog wprost przekazywa nieredukowalnej podmiotowoci, ani produkowa autentyzmu; mona doskonale zasymilowa haso autentyzm" i nadal tkwi w zreifikowanym wiecie, wierzc, e si ze wyzwolio. Co wicej - i to jest, jak si wydaje, sprawa orodkowa - autentyzm" jest zawoaniem czysto formalnym, egzystencjalizm nie zawiera adnych wskazwek
370
co do tego, w czym mianowicie naley by autentycznym: jeli by prawdziwie sob wystarcza, by speni wymagania egzystencjalistw, to oprawca take moe gosi, e speni te wymagania, jeli by autentycznie oprawc. Krtko mwic - cho Adorno nie wypowiada tego tymi sowy - autentyzm" nie zawiera adnych wartoci materialnie okrelonych i moe si zrealizowa w dowolnych zachowaniach. Rwnie mistyfikujce jest pojcie autentycznej komunikacji" w jej przeciwstawieniu do mechanicznej wymiany sownych stereotypw. Egzystencjalici, mwic o autentycznej komunikacji, chc wmwi ludziom, e zaatwiaj spraw ucisku spoecznego za pomoc rozmawiania ze sob, a rozmowa staje si substytutem dla tego, co powinno dopiero po niej nastpi (Adorno nie wyjania, co mianowicie powinno nastpi). Po wtre, autentyzm" nie moe w oglnoci przeciwdziaa reifikacji, poniewa nie interesuje si jej rdami - to znaczy panowaniem fetyszyzmu towarowego i wartoci wymiennej; sugeruje, e kady z osobna moe stworzy sobie ycie autentyczne, chocia spoeczestwo jako cao nadal jest ofiar zreifikowanych stosunkw. Mamy zatem klasyczny przypadek odsuwania uwagi ludzi od realnych przyczyn zniewolenia za pomoc wyzwolenia iluzorycznego, ktre moe si dokona w jednostkowej wiadomoci bez adnych zmian w yciu zbiorowym. Po trzecie, cay obszar ycia nieautentycznego" zostaje w wyniku spetryfikowany jako metafizyczna jednostka, ktrej usun nie mona, ktrej mona si tylko opiera wysikiem ograniczonym do wasnej egzystencji. Oto na przykad Heidegger mwi o pustej i pozbawionej treci gadaninie codziennej jako przejawie zreifilcowanego wiata; ale ten przejaw jest w jego oczach czym trwaym, nie zauwaa on wcale, e nie byoby czego takiego, gdyby ekonomia bya racjonalna i gdyby nie wydawao si tyle pienidzy na reklamy. Po czwarte, filozofia egzystencjalna nie tylko przez to utrwala reifikacj, e odciga uwag ludzi od jej spoecznych warunkw, ale i przez sposb okrelania samej egzystencji. Dla Heideggera, w rzeczy samej, ludzki byt jednostkowy, Dasein, okrela si przez samoposiadanie i samoodniesienie. Z charakterystyki osoby wyrugowana jest wszelka tre spoeczna. Autentyczno osiga si po prostu przez wol samoposiadania. W ten sposb Heidegger pozytywnie reifikuje podmiotowo ludzk, redukujc j do tautologicznej, pozbawionej zwizku ze wiatem, sytuacji bycia sob". Ponadto, Adorno atakuje Heideggerowskie prby dotarcia do korzeni jzyka, kojarzc je z jego ogln tendencj do gloryfikacji ycia archaicz-
4. Krytyka egzystencjalnego autentyzmu
371
nego, wiejskiej arkadii itd." a t ostatni tendencj wic z nazistowsk ideologi Blut und Boden. Krytyka ta w gwnych liniach idzie koleinami standardowych marksistowskich atakw na buruazyjn filozofi": egzystencjalizm tylko pozornie przeciwstawia si reifikacji, a w rzeczy samej j utwierdza, poniewa odsuwa spoeczne problemy z pola widzenia i obiecuje ludziom prawdziwe ycie", ktre kady moe sobie z osobna urzdzi za pomoc prostego postanowienia, e bdzie sob". W gruncie rzeczy krytyka ta sprowadza si do twierdzenia, e argon autentycznoci" nie wytwarza adnego politycznego programu. Istotnie tak jest, lecz dokadnie to samo mona powiedzie o argonie reifikacji i negacji, uprawianym przez Adorno. Rwnie z twierdzenia, e naley uprawia bezustann negacj istniejcej kultury i e kultura ta poddana jest niwelujcemu cinieniu wartoci wymiennej, nic okrelonego nie wynika dla zachowa spoecznych. Inaczej jest u marksistw-ortodoksw, u ktrych krytyka ta prowadzi ma do wniosku, e reifikacja i jej fatalne skutki skocz si, gdy tylko fabryki zostan upastwowione; lecz Adorno tej konsekwencji bynajmniej nie przyjmuje, a nawet explicite j odrzuca. Atakuje spoeczestwo oparte na wartoci wymiennej, nie wyjaniajc wcale, czym byoby spoeczestwo alternatywne. Oburzenie jego na egzystencjalizm, ktry nie podaje przepisw na konstrukcj Nowego wiata nosi wic nieco tartuffe'owski charakter. Adorno ma z pewnoci racj co do tego, e autentyzm" jest wartoci czysto formaln i nie prowadzi do adnych konsekwencji ani adnych odpowiedzi na pytania moralne. Istotnie, autentyzm, jeli uznany zostaje za cnot zwierzchni, jest hasem niebezpiecznym; nie ma bowiem w tym hale adnych barier moralnych przeciwko przypuszczeniu, e, na przykad, komendant obozu koncentracyjnego moe speni wszystkie wymagania zawarte w tym hale, a tym samym, jak naley sdzi, osign peni czowieczestwa. Sprowadza si to do twierdzenia, i antropologia Heideggera nie produkuje w ogle materialnie okrelonych wartoci i w tym sensie jest amoralna. Czy jednak teoria krytyczna" jest pod tym wzgldem w znacznie lepszej sytuacji? Wolno w to wtpi. Zawiera ona wprawdzie, wrd sztandarowych swoich hase rozum" i wolno". Jednake o rozumie" w jego wyszej, dialektycznej formie, wiemy niewiele ponad to, e nie jest skrpowany trywialnociami logiki ani zwizany kultem danych empirycznych; o wolnoci za wiemy gwnie, czym nie jest: nie jest mianowicie ani buruazyjn wolnoci, ktra, jak wida, reifikacji zgoa nie usuwa, a nawet j wspiera, ale nie jest take wolnoci w sensie przez
372
marksizm-leninizm obiecywanym i zrealizowanym, to znaczy niewolnictwem. Jest wic czym lepszym, ale czym - trudno powiedzie. Nie moemy przecie antycypowa pozytywnie utopii, a najwyej negatywnie transcendowa istniejcy wiat. Zalecenia teorii krytycznej sprowadzaj si wic w kocu do goego wezwania do czynu i s tak samo formalne, jak Heideggerowska autentyczno.
5. Krytyka owiecenia
Jakkolwiek Dialektyka owiecenia Horkheimera i Adorna jest gwnie zbiorem lunych skojarze, pozbawionych koordynacji, zawiera ona kilka idei przewodnich, ktre daj si uoy w pewien ad. Dzieo to byo pisane pod koniec drugiej wojny wiatowej i w naturalny sposb zdominowane jest spraw niemieckiego faszyzmu, ktry autorzy uwaali nie za przypadkowe monstrum, ale raczej za drastyczny objaw powszechnego barbarzystwa, ku ktremu stacza si ludzko; barbarzystwo to jest za wynikiem konsekwentnego dziaania tych samych wartoci, ideaw i regu, ktre ongi ludzko z barbarzystwa wydobyy, a ktre skadaj si na oglne pojcie owiecenia. Owiecenie" nie ma przy tym tradycyjnie okrelonego i historycznie zlokalizowanego sensu; jest to w oglnoci postpowe mylenie", ktre ma na celu uwolni ludzi od strachu i ustanowi ich panowanie" (DiaL der Aufklarung, str. 9). Dialektyka owiecenia polega na tym, i w ruch, zmierzajcy do emancypacji rozumu z okoww mitu i do zdobycia wadzy nad natur, obrci si nastpnie, moc wewntrznej swojej logiki, we wasne przeciwiestwo, wytworzy ideologie pozytywistyczne, pragmatyczne, utylitarystyczne, a przez redukcj wiata do czysto ilociowych charakterystyk, spowodowa ogln destrukcj sensu, barbaryzacj nauki i sztuki, a wreszcie rosnce zniewolenie czowieka w warunkach dominacji fetyszyzmu towarowego". Dialektyka owiecenia nie jest rozpraw historyczn, lecz zbiorem uwag, w ktrych przypadkowo dobrane (a w kadym razie dobrane bez wyjanienia) przykady maj unaoczni rne strony tej degradacji owieceniowych ideaw; oprcz wstpnych rozwaa nad pojciem owiecenia, ksika zawiera rozdziay o Odyseuszu, o markizie de Sade, o przemyle rozrywkowym i o antysemityzmie. Owiecenie pragno uwolni ludzi od uciliwego poczucia tajemnicy w wiecie, dlatego te wszystko, co tajemnicze, ogosio po prostu za nieistniejce. Pragno wiedzy, ktra prowadzi do sukcesw czowieka w ujarz-
373
mieniu przyrody, a przeto wyrugowao z wiedzy sens, pozostawiajc to tylko, co moe by przydatne w manipulacji rzeczami; substancja, jako, a wreszcie przyczyna pady ofiar tych ci. Pragnie ono nada jedno caoci wiedzy i kultury i zredukowa wszystkie jakoci do jednej miary; zarwno nieustpliwa tendencja do matematyzacji nauki, jak ekonomia oparta na wartoci wymiennej, to jest przeksztacajca rzeczy w jednorodne noniki abstrakcyjnego czasu pracy, s objawami tego samego ducha owiecenia. Wzrost wadzy nad przyrod oznacza zarazem alienacj od przyrody, a nadto wzrost wadzy nad ludmi; teoria poznania wyprodukowana przez owiecenie zakada milczco, e znamy rzeczy o tyle, o ile mamy nad nimi wadz, a odnosi si to do wiata fizycznego tak samo, jak do wiata spoecznego. Zakada te, e rzeczywisto sama przez si nie ma sensu, a sens nadawany jest przez podmiot, przy czym jednak podmiot i przedmiot s cakowicie oddzielone. Wiedza przypisuje realno temu tylko, co jest powtarzalne - jak gdyby naladujc zasad powtarzania", ktra rzdzi wyobrani mityczn. Dy bowiem do ujcia wiata w system abstrakcyjnych klasyfikacji i w ten sposb nadaje indywidualnym rzeczom charakter abstrakcyjny, w kocu za jednostki ludzkie czyni abstraktami, co wanie jest ideologiczn podstaw totalitaryzmu. Abstrakcyjny charakter myli i panowanie ludzi nad sob wspieraj si wzajemnie; oglno myli, tak jak rozwija j logika dyskursywna, panowanie w sferze poj, wznosi si na fundamencie panowania w rzeczywistoci" (tame, str. 20). Dla owiecenia w jego rozwinitej formie wszystko jest identyczne z samym sob; myl, e rzecz moe by czym, czym nie jest jeszcze, zostaa wyrugowana jako relikt mitu. Denie do ujcia wiata w jeden system pojciowy oraz skonno do mylenia dedukcyjnego s szczeglnie zjadliwym produktem owiecenia i gro zagad wolnoci: Owiecenie jest bowiem totalitarne, jak kady system. Jego nieprawda nie polega na tym, co mu zawsze zarzucali romantyczni przeciwnicy - na metodzie analitycznej, powrocie do elementw, rozkadzie przez refleksje - ale na tym, e dla niego proces jest z gry rozstrzygnity. Kiedy w postpowaniu matematycznym to, co niewiadome, staje si niewiadom w rwnaniu, jest ono tym samym oznaczone jako co od dawna wiadomego, zanim jeszcze podana jest jakakolwiek warto. Natura, przed i po teorii kwantw, jest tym, co ma by ujte matematycznie... W antycypowanej identyfikacji prawdy ze wiatem ostatecznie mylowo ujtym i zmatematyzowanym, owiecenie chce si zabezpieczy przed powrotem mitu. Utosamia mylenie z matematyk... Mylenie reifi-
374
kuje si w samoistnie przebiegajcy proces automatyczny... Matematyczny sposb postpowania sta si rytuaem myli... czyni on mylenie rzecz, narzdziem" (tame, str. 31-32). Owiecenie, innymi sowy, nie umie i nie chce chwyta tego, co nowe, interesuje si wycznie tym, co powtarzalne i ju znane. Tymczasem mylenie, w przeciwiestwie do owieceniowych regu, nie polega na percepcji, klasyfikacji i liczeniu, ale na okrelajcej negacji tego, co kadorazowo bezporednie" (tame, str. 33), to znaczy jak naley si domyla - wanie na wykraczaniu poza to, co dane, ku temu, co by moe. Owiecenie przeksztaca wiat w tautologi, przez co powraca do mitu, ktry chciao zniszczy. Ograniczajc myl do faktw", ktre nastpnie trzeba porzdkowa w abstrakcyjny system", owiecenie uwica to, co jest, a wic niesprawiedliwo spoeczn; industrializm reifikuje" podmiotowo ludzk, fetyszyzm towarowy panuje we wszystkich dziedzinach ycia. Poniewa racjonalizm owiecenia, wzmagajc wadz ludzk nad natur, wzmaga zarazem wadz jednych ludzi nad drugimi, wida, e ju jest on przeyty. Korzeniem za by podzia pracy oraz zwizana z nim alienacja czowieka w stosunku do przyrody; std wanie panowanie stao si jedynym celem myli, co te myl sam zniszczyo. Socjalizm przej ten buruazyjny styl mylenia, uzna natur za co zupenie obcego, a przez to uczyni j totalitarn. Owiecenie stao si przeto niemoliwe, droga, na ktr weszo, okazaa si samobjcza. Jedyna droga wyjcia jest, jak si okazuje, w samej teorii: Prawdziwa przeksztacajca praxis zaley od tego, by teoria opieraa si nieustpliwie bezmylnoci (Bewusstlosigkeit), z jak spoeczestwo pozwala myleniu kostnie" (tame, str. 48). Legenda o Odyseuszu ma by, wedle autorw Dialektyki owiecenia, pocztkiem albo symbolem procesu, w ktrym jednostka staje si izolowana przez sam fakt cakowitej socjalizacji; Odyseusz, nazywajc si Nikim, ratuje si przed gniewem cyklopa: aby si ocali, gubi siebie; takie przystosowanie si do tego, co martwe za pomoc jzyka - pisz dosownie autorzy - zawiera schemat nowoczesnej matematyki" (tame, str. 68). W oglnoci legenda Odyseusza pokazuje, e cywilizacja, w ktrej ludzie chc siebie utwierdzi, moliwa jest tylko przez samozaprzeczenie; dialektyka" w owieceniu przybiera zatem schemat Freudowski. Najdoskonalszym wcieleniem czy te epitome caego ducha owiecenia w owieceniu historycznym, w XVIII wieku, jest markiz de Sade, ktry ideologi panowania doprowadza do ostatecznych konsekwencji. Owiecenie traktuje osobniki ludzkie jako powtarzalne i zastpowalne (wic zreifi-
375
kowane") elementy abstrakcyjnego systemu" - i filozofia de Sade'a do tego si wanie sprowadza. Totalitarna idea, utajona w owieceniowej filozofii, zrwnuje podmiotowe cechy ludzkie z rzeczami, ktre z kolei wystpuj w cile zamiennej formie towarw; zarwno rozum, jak uczucie, s bezosobowe w tej filozofii, std racjonalistyczne planowanie przeradza si w totalitarny terror, moralno wszelka jest omieszona i wzgardzona jako manewr sabych, bronicych si przed silnymi (antycypacja Nietzschego), wszystkie tradycyjne cnoty okazuj si wrogami owieceniowego rozumu i sprowadzone do iluzji (co zreszt zawierao si ju implicite w kartezjaskim rozdzieleniu czowieka na substancj rozcig i mylc). Destrukcja rozumu, uczucia, podmiotowoci, jakoci i samej natury, dokonana przez owieceniowy spisek matematyki, logiki i wartoci wymiennej, jest szczeglnie widoczna w degradacji kultury, co atwo zauway, gdy si przyglda wspczesnemu komercjalnemu przemysowi rozrywkowemu. Jeden system, zdominowany przez handlowe wartoci, j przewaa we wszystkich dziedzinach masowej kultury. Wszystko suy uwiecznieniu wadzy kapitau - rwnie fakt, e robotnicy osignli stosunkowo wysoki poziom yciowy i e ludzie mog mieszka w czystych mieszkaniach. Standardowa produkcja kulturalna zabija twrczo. Popyt na t produkcj nie jest jej usprawiedliwieniem, bo sam ten popyt jest czci tego globalnego systemu. Dawniej w Niemczech pastwo przynajmniej chronio wysz kultur przed poddaniem si prawu rynku, teraz to si skoczyo, twrcy sami musz podporzdkowa si nabywcom. Nowo jest wyklta, zarwno twrczo, jak jej odbir s programowane z gry i musz by takie, jeli sztuka ma wytrzyma prawa konkurencji rynkowej. W ten sposb sztuka sama, wbrew swemu pierwotnemu powoaniu, przyczynia si do standaryzacji ludzi i umierca indywidualno. Autorzy ubolewaj nad tym, e sztuka staa si tak tania, i kady ma do niej dostp, co nieuchronnie powoduje degradacj. Oglnie mwic, pojcie owiecenia" jest niehistoryczn hybryd, ktra skada si ze wszystkiego, co autorw oburza: pozytywizm, logika, nauki dedukcyjne, nauki empiryczne, kapitalizm, panowanie pienidza, kultura masowa, liberalizm i faszyzm. Krytyka kultury, jakkolwiek zawiera rozmaite, od tego czasu ju zbanalizowane, trafne uwagi na temat szkodliwych skutkw komercjalizacji sztuki, podszyta jest najwyraniej melancholijn tsknot za czasami, kiedy tylko elita uczestniczya w odbiorze sztuki; jest to atak na spoeczestwo masowe" w duchu feudalnej pogardy dla prostych ludzi. Spoeczestwo masowe" byo przedmiotem napaci
376
z rozmaitych stron ju w XIX wieku - znamy te krytyki z pism Tocqueville'a, Renana, Burckhardta, Nietzschego. Tym, co nowe w krytyce Horkheimera i Adorna, jest poczenie tych atakw z atakiem na pozytywizm i nauk oraz szukanie korzeni za - za Marksem - w podziale pracy i reifikacji" wiata przez panowanie wartoci wymiennej. Autorzy id jednak dalej jeszcze ni Marks: ich zdaniem, grzechem pierworodnym owiecenia" byo zerwanie wizi czowieka z natur i uznanie natury za czysty obiekt eksploatacji, przez co rwnie czowiek, wczony w porzdek naturalny, zosta w kocu potraktowany jako obiekt eksploatacji. Ideologicznym odpowiednikiem tego procesu jest nauka, ktra nie interesuje si jakociami rzeczy, lecz tylko tym, co w wiecie daje si przedstawi w formie ilociowej oraz co moe by przydatne w technicznych zabiegach. Gwny wtek, jak wida, jest tradycyjnie romantyczny. Jednake autorzy nie proponuj adnego wyjcia z upadku: nie widz moliwoci powrotu czowieka do przyjani z przyrod, nie mwi te, czy i w jaki sposb ludzie mogliby zlikwidowa warto wymienn, to znaczy y bez pienidzy i rachunku. Jedyn rad, jak proponuj, jest mylenie teoretyczne, przy czym domyla si moemy, e gwn zalet tego mylenia ma by odrzucenie despotyzmu logiki i matematyki (logika, zdaniem autorw, wyraa obojtno dla jednostki). Jest rzecz charakterystyczn, e o ile socjalici ongi pitnowali kapitalizm za to, e rodzi ndz, to szkoa frankfurcka pitnuje go gwnie z tej racji, e rodzi obfito i zaspokaja mnstwo ludzkich potrzeb, a przez to niszczy wysz kultur. W Dialektyce owiecenia zawieraj si ju wszystkie elementy pniejszych atakw Marcuse'a na filozofi wspczesn, ktra jakoby sprzyja totalitaryzmowi przez to, e gosi pozytywistyczny neutralizm" nauki wzgldem wiata wartoci oraz da kontroli faktw" nad wiedz ludzk. Ten zdumiewajcy paralogizm - trzyma si rygorw empirycznej nauki oraz regu logiki to tyle, co sankcjonowa istniejcy stan rzeczy i odrzuca wszelk zmian - powtarza si niezmiennie w caej produkcji szkoy frankfurckiej. Jeli zwizek midzy pozytywizmem a konserwatyzmem spoecznym czy wrcz totalitaryzmem (autorzy utosamiaj konserwatyzm z totalitaryzmem!) rozwaa jako spraw historyczn, wszystkie dowody faktyczne obracaj si przeciwko krytykom owiecenia": pozytywistyczna filozofia od H u m e ' a bya nieodmiennie zwizana z tradycj liberaln. Zwizek logiczny najoczywiciej nie istnieje; gdyby std, e badanie naukowe odnosi si neutralnie" do swego przedmiotu i powstrzymuje si od wartociowa-
377
nia, wynikao, e milczco aprobuje ono istniejcy stan rzeczy, naleaoby utrzymywa, e badania fizjopatologiczne milczco pochwalaj choroby albo zakadaj, e choroby s dobre i zwalcza ich nie naley To prawda, zachodzi istotna rnica midzy naukami medycznymi i spoecznymi (chocia rozwaania szkoy frankfruckiej nad naukami maj pod tym wzgldem odnosi si do caoci wiedzy). Jest prawd, e w naukach spoecznych badanie samo jest czynnoci, ktra naley do przedmiotu badanego, jeli tym przedmiotem jest globalna" cao spoeczna. Z tego wszake nie wynika bynajmniej, e badacz, ktry stara si powstrzymywa od sdw wartociujcych, koniecznie wpywa na spoeczestwo w duchu stabilizacji lub konformizmu: moe by tak lub inaczej, ale adna w tej sprawie konkluzja nie daje si wycign z samego faktu, e badanie jest prowadzone z zewntrz", to jest bez tak zwanego zaangaowania. Co wicej, badanie, ktre jest zaangaowane" nie tylko w tym sensie, e ma w ogle na oku jakie praktyczne interesy, ale w tym take, e samo siebie ujmuje jako skadnik pewnej praktycznej czynnoci, jest zobowizane niejako uwaa za prawd to, co wydaje si sprzyja interesowi, z ktrym badacz si identyfikuje, czyli posugiwa si genetycznymi, pragmatycznymi kryteriami prawdy. Gdyby taka zasada zostaa przyjta, nauka w istniejcym sensie sw przestaaby istnie i zamienia si w polityczn propagand. Ze w naukach spoecznych dochodz do gosu, rnymi drogami, rozmaite preferencje polityczne i interesy - jest to bezsporna prawda; lecz regua, ktra by, miast da minimalizacji tego wpywu, daa, przeciwnie, jego upowszechnienia, sprowadzaaby nauk do roli biernego narzdzia interesw politycznych, jak te si stao z naukami spoecznymi w pastwach totalitarnych; badania teoretyczne i dyskusje teoretyczne utraciyby cakowicie autonomi - wbrew temu, co, jak pisarze szkoy frankfurckiej skdind twierdz, jest podane. Prawd jest rwnie, e naukowe badanie samo nie produkuje celw; jest to prawd rwnie, gdy si przyjmie, i pewne sdy wartociujce s implicite zaoone w samych reguach, ktre mwi, pod jakimi warunkami pewne twierdzenia czy hipotezy stanowi cz nauki. Rygory naukowego postpowania nie s, oczywicie, naruszone przez sam fakt, e badacz chce wykry co, co suy pewnym praktycznym celom, e jego zainteresowania s inspirowane przez jakie praktyczne wzgldy. Rygory te s natomiast pogwacone, gdy pod pozorem, i si chce przezwyciy" dychotomi faktw i wartoci (a szkoa frankfurcka, i zreszt znaczna cz marksistowskiej produkcji, chepi si nieustannie tym, i wanie t dychotomi
378
przezwyciya), podporzdkowuje si prawd nauki kryteriom interesu jakiegokolwiek; oznacza to po prostu tyle, e prawdziwe jest to, czego uznanie jest korzystne dla interesu, z ktrym badacz si indentyfikuje. Reguy badania empirycznego byy wypracowane przez stulecia w europejskiej myli, poczynajc od pnego redniowiecza. Ze powstanie tych regu byo jako zwizane z upowszechnieniem si gospodarki towarowej, jest to moliwe, chocia bynajmniej nieudowodnione; w tej sprawie za, podobnie jak w wikszoci innych, wyznawcy krytycznej teorii" wygaszaj tylko goosowne zapewnienia, niepoparte adn analiz historyczn. Jeli jednak taki zwizek historyczny zachodzi rzeczywicie, to nadal nie wynika std wcale, e reguy te s narzdziem fetyszyzmu towarowego" i utrwalaj panowanie kapitau; to ostatnie roszczenie wydaje si nawet zwykym nonsensem. Autorzy omawiani wydaj si wierzy, e istnieje, choby potencjalnie, jaka inna nauka, speniajca wymogi czowieczestwa, lecz nic o niej powiedzie nie potrafi. W ostatecznoci ich teoria krytyczna" jest nie tyle teori, ile pochwa teorii, oglnym zapewnianiem, e teoretyczne mylenie jest bardzo wane (mao kontrowersyjna teza) oraz daniem, by krytycznie odnosi si do istniejcego spoeczestwa i mylowo je transcendowa". To ostatnie wezwanie miaoby jednak sens tylko wtedy, gdyby umieli oni powiedzie, ku czemu mianowicie mamy transcendowa to, co jest, lecz tego wanie nie wiemy; pod tym wzgldem - wypada powtrzy - ortodoksyjny marksizm komunistyczny jest bardziej okrelony w treci, gdy przynajmniej zapewnia, e gdy si tylko upastwowi rodki produkcji i zaprowadzi wadz partii komunistycznej, pozostan ju tylko szczegy techniczne do rozwizania na drodze do uniwersalnego szczcia i wyzwolenia. Zalecenia te s wprawdzie cakowicie zdementowane przez dowiadczenia, ale maj t zalet, i wiadomo, o co w nich chodzi. W Dialektyce owiecenia i w wielu innych dzieach szkoy frankfruckiej jest wiele przekonujcych uwag o komercjalizacji sztuki w industrialnych spoeczestwach i o lichocie produkcji artystycznej podporzdkowanej daniom rynku. Jednake autorzy zakadaj, e w wyniku tej wanie sytuacji zdegradowaa si zarwno sztuka w caoci, jak jako estetycznych dozna, z ktrych ludzie wszyscy mog korzysta. Jest to wszake twierdzenie nadzwyczaj wtpliwe. Jeli nastpia taka degradacja, to naley sdzi, e, na przykad, wieniacy XVIII-wieczni korzystali z jakich wyszych form kultury, a nastpnie ekspansja kapitalizmu odebraa im te wartoci i zmusia do ogldania prymitywnych produktw powielanej sztuki masowej; nie jest
6. Erich Fromm
379
jednak pewne, e udzia XVIII-wiecznych wieniakw w kulturze - to znaczy w obrzdach kocielnych, tacach ludowych i popularnych grach dawa im wysze wartoci ni te, ktre osigaj dzisiejsi robotnicy siedzcy przed telewizorem. Tak zwana kultura wysza" nie zgina bynajmniej, staa si natomiast bez porwnania atwiej dostpna ni kiedykolwiek i z pewnoci wicej ludzi z niej korzysta; twierdzenie za, e przewroty w formach tej sztuki w XX wieku dadz si wytumaczy ostatecznie panowaniem wartoci wymiennej, jest nadzwyczaj nieprzekonujce. Adorno, ktry w rnych swoich pismach wiele uwagi powici degradacji sztuki, wydaje si zreszt uwaa, e jej obecna sytuacja jest bez wyjcia, to jest e sztuka nie ma skd czerpa si, ktre by pozwoliy jej sprosta swojemu powoaniu; z jednej strony mamy sztuk afirmatywn, ktra akceptuje istniejc kultur i pozoruje ad tam, gdzie jest tylko chaos (np. Strawiski), z drugiej strony - prby oporu przeciwko rzeczywistoci, ktre jednak, nie majc zakorzenienia w wiecie, zmuszaj nawet geniuszy do eskapizmu i do zamknicia si w samowystarczalnych rejonach wasnego materiau artystycznego (Schnberg). Awangarda artystyczna jest negacj, ale nie moe by - przynajmniej teraz - niczym wicej; o tyle jest prawd naszych czasw - w przeciwiestwie do sztuki masowej i sztuki afirmatywnej, oszukaczej - ale jest to prawda ponura, wyraajca impas caej kultury. Wydaje si, e ostatnim sowem teorii kultury Adorna jest uznanie koniecznoci protestu przy jednoczesnym uznaniu jego bezsilnoci. Powrt do wartoci czasw minionych jest niemoliwy, obecnie dominujce wartoci s objawem zdziczenia i degrengolady ducha, a nowych nie ma, oprcz gestu totalnej negacji, pozbawionej treci przez sam swj charakter totalny. Jeli taka charakterystyka jest trafna, to ostateczny sens dziea Adorno nie tylko nie moe uchodzi za kontynuacj myli Marksa, ale jest jej dokadnie przeciwstawny w swoim pesymizmie, ktrego jedynym wynikiem - skoro nie ma adnej pozytywnej utopii - moe by nieartykuowany krzyk.
6. Erich Fromm
Erich Fromm (1900-1980), ktry od 1932 roku mieszka w Stanach Zjednoczonych, znany jest nade wszystko jako wsptwrca kulturalistycznego" kierunku w psychoanalizie. Jego punktem wyjcia by freudyzm klasyczny.
378
Rewizja dziedzictwa Freuda, ktr Fromm - obok Karen Horney i Harry Sullivana - podj, bya tak gboka, e z pierwotnych zaoe psychoanalitycznej antropologii i teorii kultury, a nawet teorii nerwic, pozostao niewiele oprcz oglnego kierunku zainteresowa. Fromm moe uchodzi za kuzyna szkoy frankfurckiej nie tylko z tej racji, e wsppracowa z Instytutem i ogasza swoje rozprawy w Zeitschrift", ale rwnie z uwagi na tre swoich dzie. Dzieli on ze szko oglne przekonanie, e Marksowskie analizy reifikacji i alienacji s nadal wane i chwytaj cao podstawowych problemw wspczesnej cywilizacji. Podobnie jak inni, nie przywizuje wagi do Marksowskiej doktryny w punkcie odnoszcym si do szczeglnej misji wyzwolicielskiej proletariatu; jest zainteresowany spraw alienacji, ktra dotyka wszystkie klasy spoeczne. Nie dzieli natomiast negatywizmu i pesymizmu charakterystycznego dla Adorna; obcy m u jest wprawdzie wszelki determinizm historyczny i nie liczy on na to, by dobry ad spoeczny mia si wyoni z dziaania praw dziejowych; niemniej wierzy gboko, e ludzie maj ogromny potencja twrczy, ktry mog uruchomi, aby przezwyciy obco w stosunku do siebie wzajem i do natury oraz zbudowa ad oparty na mioci wzajemnej i zgodny z ludzk natur. W odrnieniu od Adorna, Fromm sdzi, e mona w gwnych zarysach okreli, na czym polegaoby ycie spoeczne zgodne z wymaganiami czowieczestwa. Rwnie w odrnieniu od Adorna, ktrego ksiki naadowane s pych i arogancj, z pism Fromma promieniuje dobro i yczliwo dla ludzi, przekonanie, e s oni zdolni do przyjani i wsppracy; z tej to wiary pochodzi bodaj jego opr wzgldem freudowskiej doktryny. Mona by Fromma nazwa Feuerbachem naszych czasw. Ksiki jego s proste i czytelne, a ich zamiar dydaktyczny i moralizatorski nie jest ukryty, lecz zawsze wprost wypowiadany. Dziea Fromma, cokolwiek jest ich przedmiotem bezporednim - teoria charakterw, Zen-buddyzm, Marks czy Freud - wszystkie podszyte s t sam myl, krytyczn i konstruktywn zarazem. Naley wrd nich wymieni Escapefrom Freedom (1941), Manfor Himself (1947), The Sane Society (1955), Zen Buddhism and Psychoanalysis (pisane z D. T. Suzuki i R. de Martino, 1960), Marx's Concept of Man (1961). Fromm jest zdania, e Freud otworzy niezmiernie podne pole docieka swoj teori niewiadomego; jednake odrzuca on niemal w caoci antropologi opart na teorii libido i na zaoeniu czysto represywnych funkcji kultury. Freud zakada, e osobnik ludzki daje si zdefiniowa przez energie instynktowe, ktre nieuchronnie przeciwstawiaj go innym ludziom;
6. Erich Fromm
381
osobnik jest z natury antyspoeczny i spoeczestwo istnieje po to, aby zapewni ludziom pewien stopie bezpieczestwa kosztem ograniczenia i tumienia pragnie instynktowych. Niezaspokojone pragnienia kieruj si w inne, spoecznie dozwolone obszary, staj si kulturalnie twrcze jako sublimacje; jednake nadal kultura i samo ycie spoeczne peni funkcje andarma w stosunku do niedajcych si zniszczy popdw i, co wicej, te same produkty kultury, ktre powstaj jako namiastka niespenionych pragnie, staj si rdem rosncego zniewolenia popdw. Sytuacja czowieka w wiecie jest zatem w tym znaczeniu beznadziejna, e spenienie wymaga natury oznaczaoby ruin cywilizacji i waciwie zagad gatunku ludzkiego; konflikt midzy roszczeniami instynktu a wspyciem ludzi, niezbdnym dla nich samych, nie moe by nigdy usunity; tym samym nie moe by usunita masa przyczyn, ktre cigle na nowo spychaj ludzi w rozwizania nerwicowe. Sublimacja w twrczoci dostpna jest tylko nielicznym. Ot, zdaniem Fromma, caa ta doktryna jest bezprawn uniwersalizacj pewnego ograniczonego dowiadczenia historycznego; ponadto za opiera si na faszywej teorii natury ludzkiej. Nie jest tak, by osobowo czowieka daa si okreli przez pewn sum instynktownych pragnie, skierowanych zawsze ku jednostkowemu zaspokojeniu i tym samym obrconych przeciwko innym ludziom. Freud mylnie zakada, e czowiek, gdy oddaje co z siebie innym, tym samym wyrzeka si bogactwa, ktre mgby dla siebie zachowa; w rzeczywistoci mio i przyja dla innych nie jest rezygnacj, ale wzbogaceniem, a doktryna przeciwna jest tylko wyrazem szczeglnych form ycia spoecznego, w ktrych interesy jednostek s nieuchronnie przeciwstawne; taka forma nie jest jednak naturalnym rezultatem natury ludzkiej, ale historyczn faz. Egoizm i egocentryzm nie s rodkami obrony osobowoci, lecz przeciwnie, rodkami jej destrukcji, wyrastaj z nienawici do siebie raczej ni z mioci wasnej. Fromm przyznaje, e czowiek wyposaony jest w pewn sum staych popdw i e w tym sensie mona mwi o niezmiennej naturze ludzkiej; sdzi nawet, e przeciwny pogld, wedle ktrego nie ma adnych niezmiennikw antropologicznych, jest niebezpieczny - zakada bowiem, e ludzie s nieograniczenie plastyczni, e mog si przystosowa do dowolnych warunkw, czyli e zniewolenie czowieka, jeli si je odpowiednio zorganizuje, moe trwa bez koca. W rzeczywistoci sam fakt, e ludzie buntuj si przeciw zastanym warunkom, wiadczy o tym, e nie mog oni adaptowa si nieograniczenie, e ich natura sprzeciwia si ich sytuacji, w czym
378
naley dopatrywa si rda optymizmu. Wane jest wszelako, by okreli, ktre cechy natury ludzkiej s prawdziwie niezmienne, a ktre historyczne, w tym za punkcie Freud karygodnie pobdzi, zaliczajc do niezmiennikw specyficzne jakoci wyksztacone w cywilizacji kapitalistycznej. W oglnoci potrzeby ludzkie nie ograniczaj si bynajmniej do jednostkowego zaspokojenia; czowiek potrzebuje zwizkw z innymi ludmi i z natur, zwizkw nie byle jakich, ale dajcych m u poczucie sensu i przynalenoci do wsplnoty; potrzebuje mioci i zrozumienia, cierpi przez odosobnienie i brak kontaktu. Potrzebuje take warunkw, ktre by umoliwiy m u wykorzystanie swoich moliwoci, jest istot twrcz, nie tylko szukajc przystosowania si do warunkw i bezpieczestwa. Dlatego rozwj gatunku ludzkiego, czyli samotworzenie czowieka, przebiegao w starciach konfliktowych tendencji. Od kiedy ludzko wyzwolia si z naturalnego adu, czyli gdy staa si ludzkoci prawdziwie, potrzeba bezpieczestwa i potrzeba twrczoci bardzo czsto sprzeciwiaj si sobie. Chcemy wolnoci, ale zarazem boimy si jej, bo wolno oznacza peni odpowiedzialnoci, a wic nie moe zapewni bezpieczestwa; dlatego ucieczka od wolnoci i szukanie schronienia w autorytetach, w zamknitych systemach, ktre zwalniaj osobnikw od ciaru wolnoci, jest niejako przyrodzon skonnoci, chocia jest to skonno destruktywna. Jest to faszywa ucieczka od izolacji przez rezygnacj z siebie. Inn form ucieczki jest nienawi, w ktrej czowiek usiuje znie izolacj przez bezcelowe niszczenie. Na podstawie takich obserwacji Fromm wyrni rozmaite typy charakterologiczne, ktre tym si rni od Freudowskich, e, po pierwsze, wyjanione s spoecznymi warunkami i stosunkami rodzinnymi, nie tylko mechanizmami destrybucji libido; po wtre, s wyranie oceniane jako dobre lub ze. Charaktery ludzkie ksztatowane s od najwczeniejszego dziecistwa przez wpyw otoczenia oraz system nagrd i kar, z jakimi dziecko si spotyka. Charakter receptywny odznacza si skonnoci do ulegoci, optymizmem i biern yczliwoci dla innych; ludzie tego typu zdolni s do adaptacji, ale niezdolni do twrczoci. Charakter eksploatatorski, przeciwnie, odznacza si bezustann agresywnoci, zawici i skania do tego, by traktowa innych ludzi wycznie jako obiekty dla zapewniania sobie korzyci. Charakter tezauryzatorski z kolei wyraa si nie tyle w aktywnej agresji, ile w podejrzliwej wrogoci, skonnoci do zamknicia w sobie, skpstwie i bezproduktywnej skrupulatnoci. Nieproduktywna jest
6. Erich Fromm
383
take osobowo merkantylna, ktra polega na szukaniu satysfakcji w dostosowywaniu si do panujcej mody i obyczaju. Natomiast ludzie o charakterze produktywnym odznaczaj si tym, e szukaj porozumienia z innymi nie przez konformizm i nie przez agresj, ale przez yczliwo poczon ze zdolnoci do inicjatywy i do nonkonformizmu. Poczenie takie jest najkorzystniejsze, gdy nonkonformizm nie przeradza si tu w agresj, a pragnienie wsppracy i zdolno do mioci nie obracaj si w biern adaptacj. Te rne charaktery odpowiadaj typologii wypracowanej wczeniej przez freudystw (zwaszcza Abrahama), ale Fromm, tumaczc ich powstawanie, kadzie nacisk nie na fiksacje rnych faz seksualnoci infantylnej, ale na rol rodowiska rodzinnego i upowszechnionych w spoeczestwie systemw wartoci. Ot spoeczestwo kapitalistyczne, ktre rozwijao si przez ostatnie stulecia w Europie, wyzwolio w ludziach ogromne moliwoci twrcze, ale zarazem uruchomio potne czynniki destrukcyjne. Ludzie zdobyli wiadomo swojej jednostkowej godnoci i odpowiedzialnoci, ale znaleli si w sytuacji zdominowanej przez powszechne wspzawodnictwo i konflikt interesw. Zdolno do inicjatywy osobistej staa si decydujca w yciu, ale razem z ni na wadze przybraa zdolno do agresji i do eksploatacji innych. Masa samotnoci i izolacji wzrosa bez miary, stosunki spoeczne sprawiy, e ludzie traktuj siebie wzajem jak rzeczy, nie jak osoby. Jednym z gronych i faszywych lekarstw, ktre maj przezwyciy samotno jest szukanie opieki w irracjonalnych systemach autorytetu, jak ustrj faszystowski. Ot ta radykalna rewizja freudyzmu ma w oczach Fromma sens marksistowski: nie tylko dlatego, e wyjania stosunki ludzkie okolicznociami historycznymi, nie za mechanizmami obronnymi zwizanymi z energi instynktw, ale i dlatego, e opiera si na zaoeniach wartociujcych, ktre pokrywaj si z myl Marksa. Dla Fromma Rkopisy Marksa z 1844 roku stanowi tekst fundamentalny, do ktrego odwouje si jako do normatywnego wzoru w interpretacji doktryny. Twierdzi on wprawdzie, e nie ma mowy u Marksa o adnym istotnym przeomie pomidzy rokiem 1844 a okresem pisania Kapitau (i z tego punktu widzenia krytykuje Daniela Bella), przyznaje jednak, e elan wczesnych tekstw przygas jakby w pniejszych dzieach. Centraln rol odgrywa przy tym pojcie alienacji, ktre streszcza jakby sum niewoli, nieszczcia, samotnoci i za, jakie ludzko cierpi. Totalitarne doktryny i ustroje komunistyczne nie maj nic wsplnego, zdaniem Fromma, z Marksowsk wizj humanistyczn, dla ktrej
378
gwnymi wartociami jest dobrowolna solidarno, ekspansja moliwoci twrczych ludzi, wolno od przymusu i od irracjonalnych autorytetw. Myl Marksa jest buntem przeciwko warunkom, w ktrych ludzie zatracili swoje czowieczestwo i przeksztacili si w towary, ale jest take optymistycznym wyznaniem wiary, e s oni zdolni czowieczestwo swoje odzyska i zdoby nie tylko wolno od ndzy, ale take wolno do twrczego rozwijania wasnych potencji. Jest nonsensem interpretowa materializm historyczny Marksa w tym sensie, jak gdyby by on teori motywacji ludzkich, rzekomo zawsze zorientowanych na materialny interes. Przeciwnie, Marks wierzy, e ludzie rezygnuj ze swojej prawdziwej natury w warunkach, ktre zmuszaj ich do nieustannego zabiegania o te interesy. Gwnym pytaniem Marksa jest, jak sprawi, by jednostka ludzka wyzwolia si z okoww zalenoci i przywrci zarazem ludziom zdolno do przyjaznego wspycia. Marks nie zakada wcale, e czowiek musi by wiecznie igraszk nierozumnych si, ktre go przekraczaj, lecz twierdzi, e moe on panowa nad swoim losem; jeli faktycznie tak si dzieje, e wyobcowane twory ludzkiej pracy obracaj si w antyludzkie siy, jeli ludzie s we wadzy faszywej wiadomoci, faszywych potrzeb i jeli sami nie uwiadamiaj sobie wasnych motyww (w czym Marks jest z Freudem zgodny), to nie dlatego, by ich natura ten stan rzeczy nieodmiennie powodowaa; przeciwnie, spoeczestwo zdominowane przez konkurencj, izolacj ludzi, wrogo i wyzysk, jest z wymogami natury ludzkiej sprzeczne. Natura ludzka bowiem - dla Marksa tak samo, jak dla Hegla i dla Goethego - urzeczywistnia si w twrczoci i w solidarnym wspyciu z innymi, nie w agresji i nie w biernym przystosowaniu. Marks chce, aby ludzie powrcili do jednoci ze sob, a take z natur (ten motyw, wystpujcy w Rkopisach z 1844 roku jest u Fromma bardzo silnie zaznaczony), aby zatara si obco midzy podmiotem i przedmiotem; o tyle, jak Fromm sdzi, myl jego jest zbiena nie tylko z ca tradycj niemieckiego humanizmu, lecz take z Zen-buddyzmem. Marks chce, oczywicie, by ludzie wyzwolili si z ndzy, ale bynajmniej nie chodzi mu o to, aby nieskoczenie rosa konsumpcja. Chodzi m u o godno i wolno ludzi; socjalizm jego okrela si nie przez zaspokojenie materialnych potrzeb, ale przez warunki, ktre umoliwiaj samorealizacj osobowoci i pojednanie czowieka z samym sob i przyrod. Alienacja pracy, zatrata sensu w procesie pracy, zamiana czowieka w towar - oto tematy Marksa; nie niesprawiedliwy rozdzia produktw jest dla niego rdem za kapitalizmu, ale degradacja czowieka, zatrata esencji" czowieczestwa. Poniewa za ta degradacja dotyka
6. Erich Fromm
385
wszystkich, nie tylko robotnikw, tedy Marksowska idea emancypacji ma sens uniwersalny, nie odnosi si tylko do proletariatu. Marks wierzy w to, e ludzie s w stanie zrozumie racjonalnie wasn natur, a dziki temu wyzby si faszywych potrzeb z ni niezgodnych, przy czym mog to uczyni sami, wewntrz procesu historycznego, nie liczc na pomoc pozahistorycznych instancji. Fromm nawet sdzi, e pod tym wzgldem Marks jest kontynuatorem nie tylko utopii renesansowych i owieceniowych, ale take sekt chiliastycznych, ydowskich prorokw, a nawet tomizmu. Caa sprawa wyzwolenia czowieka streszcza si dla Fromma w sowie mio", przy czym mio zakada, e drugi czowiek traktowany jest jako cel sam w sobie, nigdy jako rodek, oraz e ludzie nie rezygnuj z siebie, nie zatracaj si w innym czowieku ani nie wyrzekaj si twrczoci. Agresywno i bierno s dwiema stronami tej samej degradacji czowieka i razem powinny by zniesione na rzecz stosunkw, gdzie dominuje yczliwo bez konformizmu i twrczo bez agresji. Jak wida z powyszego streszczenia, recepcja Marksa w dziele Fromma opiera si wprawdzie na trafnej interpretacji jego humanizmu, lecz jest, mimo to, wybitnie selektywna. Fromm nie rozwaa sprawy pozytywnych funkcji alienacji i roli za w historii; alienacja, tak samo, jak dla Feuerbacha, jest dla niego po prostu zem. Ponadto, Fromm przej od Marksa tylko ide czowieka totalnego", utopijnego pojednania z natur i idea doskonaej solidarnoci, ktra indywidualnej ekspansji twrczej nie tylko nie hamuje, lecz j pobudza. Przej zatem utopi Marksa, nie przejmujc waciwie niczego z teorii drg, ktre maj do niej prowadzi: teorii pastwa, proletariatu, rewolucji. Przej to, co jest do przejcia najatwiejsze i najmniej kontrowersyjne: ktby bowiem nie podpisa si pod myl, e ludzie powinni by raczej solidarni ni si wyrzyna wzajemnie i e lepiej jest, by byli twrczy i swobodni raczej ni stamszeni i ponieni? Sowem, marksizm Fromma prawie redukuje si do niespornych ycze. Nie jest jednak jasne z jego analiz, w jaki sposb zo i alienacja zdobyy panowanie i na czym naley opiera nadziej, e zdrowe tendencje w czowieku przewa w kocu nad destrukcyjnymi. Dwuznaczno Fromma jest typow dwuznacznoci mylenia utopijnego. Z jednej strony twierdzi on, e idea przeze opisywany wywodzi si z natury ludzkiej takiej, jak jest ona faktycznie, cho nie zostaa zrealizowana, to jest e naprawd jest powoaniem czowieka y w przyjani z innymi i rozwija zarazem swoj osobowo; z drugiej strony zdaje sobie spraw, e natura ludzka" jest take pojciem normatywnym. Jest jasne, e zarwno pojcie alienacji (czyli
378
wyzbycia si przez czowieka swego czowieczestwa), jak odrnienie faszywych i autentycznych potrzeb, jeli nie maj by goym postanowieniem normatywnym, musz zakada pewn wiedz o naturze ludzkiej, jaka jest ju zaoona, choby nierozwinita, w ludzkim bycie. Nie jest jednak wiadomo, skd mona si dowiedzie, e natura czowieka domaga si wanie solidarnoci, nie za agresji. Powiedzenie, e ludzie s faktycznie zdolni do solidarnoci, mioci, przyjani, powicenia, jest wprawdzie prawdziwe, ale nie wynika z niego, e ci, ktrzy s do tego zdolni reprezentuj eminentnie natur ludzk w przeciwiestwie do tych, ktrzy wcielaj w sobie odwrotne jakoci. Pojcie natury ludzkiej u Fromma odznacza si wic ow charakterystyczn dwuznacznoci, stapiajc w jedno idee normatywne i opisowe. Dwuznaczno t dzieli jednak Fromm z Marksem i wieloma marksistami. Fromm przyczyni si znacznie do popularyzacji wizerunku Marksa-humanisty i z pewnoci mia racj zwalczajc prymitywne i karykaturalne interpretacje marksizmu jako materialistycznej" teorii motywacji oraz wezwania do despotyzmu tout court. Nie rozway jednak sprawy zwizkw midzy marksizmem a komunizmem wspczesnym, zadowalajc si powiedzeniem, e totalitaryzm komunistyczny jest niezgodny z ideaem Rkopisw 1844 roku. Jego obraz Marksa jest z tej racji prawie tak samo symplicystyczny i jednostronny, jak obraz, ktry krytykuje, a ktry przedstawia marksizm jako gotowy projekt stalinizmu. Co si za tyczy owej harmonia praestabilita midzy marksizem a Zen-buddyzmem, to opiera si ona na kilku zdaniach z Rkopisw mwicych o powrocie do jednoci z natur. Zdania te s zapewne zgodne z oglnym charakterem wczesnomarksowskiej apokalipsy totalnego i absolutnego pojednania wszystkiego z wszystkim, jest jednak przesad zalicza je do niezmiennego jdra Marksowskiej doktryny. Tylko rousseauistyczna strona marksizmu ocalaa w recepcji Fromma.
7. Kontynuacja teorii krytycznej* Jurgen Habermas

Jurgen Habermas (ur. 1929) cieszy si reputacj jednego z najwybitniejszych yjcych filozofw niemieckich. Same tytuy jego waniejszych dzie: Theorie und Praxis (1963), Erkenntnis und Interesse (1968), Technik und Wissenschaft ais Ideologie" (1970) zdradzaj gwny kierunek jego zainteresowa filozoficznych; jest to antypozytywistycznie zorientowana analiza wszel-
7. Kontynuacja teorii krytycznej. Jurgen Habermas
387
kiego rodzaju zwizkw zachodzcych midzy myleniem teoretycznym nie tylko w naukach historycznych i spoecznych, ale take w przyrodoznawstwie - a praktycznymi potrzebami, interesami i zachowaniami ludzi. Nie jest to jednakowo socjologia wiedzy, ale raczej krytyka epistemologiczna, ktra ma wykaza, e adna teoria nie moe by dobrze ugruntowana za pomoc kryteriw przez pozytywistyczne i analityczne szkoy proponowanych, e pozytywizm zawiera zawsze zaoenia wyznaczone interesami nieteoretycznymi, e jednak moliwy jest taki punkt widzenia, w ktrym interes praktyczny i nastawienie teoretyczne zbiegaj si. Ta dziedzina rozmyla ley bez wtpienia w polu zainteresowa szkoy frankfurckiej; Habermas jednake wykazuje wicej skrupulatnoci analitycznej ni jego nauczyciele z pierwszego pokolenia szkoy. Za Horkheimerem i Adorno podejmuje Habermas temat dialektyki owiecenia", to jest procesu, w toku ktrego Rozum zmierzajcy do emancypacji ludzi z przesdw sam, moc wasnej logiki, obrci si przeciwko sobie i suy utrwalaniu przesdw i wadzy. Rozum klasycznego owiecenia (Holbach) pojmowa sam siebie jako instrument spoecznej i intelektualnej batalii z istniejcym systemem panowania i zakada) cnot praktyczn niezbdn w walce: odwag ataku. Zo i fasz byy dla niego tym samym, podobnie prawda i wyzwolenie. Nie chcia swobody od wartociowania, lecz ujawnia wartoci, ktre nim kieroway. Rozum Fichtego, ktry konstytuowa si na podstawie Kantowskiej krytyki, a wic nie mg ju ucieka si do empirii jako wyroczni, by niemniej take rozumem wiadomym swojego praktycznego charakteru; akty rozumienia wiata i ustanawiania wiata zbiegay si w nim w jedno, zbiegay si zatem Rozum i Wola; interes praktyczny samowyzwalajcego si Ja i teoretyczna praca Rozumu nie byy oddzielone. Rwnie dla Marksa Rozum jest wadz krytyczn, ktrej sia jednake, w przeciwiestwie do Rozumu Fichtego, nie pynie ze wiadomoci moralnej, ale std, e wyzwolecza praca Rozumu zbiega si z procesem spoecznego wyzwolenia; krytyka faszywej wiadomoci jest zarazem praktycznym aktem znoszenia warunkw spoecznych, ktre faszyw wiadomo produkuj. Tak to owiecenie w wersji Marksa zachowuje nadal wi Rozumu i interesu wyranie uznan. Wraz z postpem nauk, techniki i organizacji, wi ta jednak ulega zerwaniu, Rozum traci stopniowo funkcje emancypacyjne, racjonalno ogranicza si coraz bardziej do sprawnoci technicznej, rezygnuje z ustalania celw i poprzestaje na organizowaniu rodkw. Rozum przybiera charakter instrumentalny, to znaczy wyrzeka si swojej funkcji znaczeniotwrczej, suy
378
technice materialnej lub spoecznej; owiecenie obraca si przeciw sobie. Zudzenie niezawisoci rozumu w stosunku do interesw ludzkich jest usankcjonowane jako epistemologia pozytywistyczna, jako program nauki wolnej od sdw wartociujcych, czyli niezdolnej do penienia zada emancypacyjnych. Podobnie jak caej szkole frankfurckiej, nie chodzi jednak Habermasowi bynajmniej o prymat praktyki" w sensie Lukacsa ani w sensie pragmatycznym. Chodzi mu o powrt do idei praxis w odrnieniu od techniki, to znaczy o odbudow pojcia rozumu, ktry wiadom jest swoich praktycznych funkcji, ale nie jest podporzdkowany adnym celom z zewntrz" narzuconym, lecz jako we wasnej racjonalnoci swojej zawiera cele spoeczne. Chodzi mu wic o tak wadz intelektualn, ktra syntetyzuje rozum praktyczny i teoretyczny, gdy zdolna jest identyfikowa sensy przedmiotw, a tym samym nie moe ani nie chce by w stosunku do celw neutralna. Nerw krytyki Habermasa ley wszelako w jego twierdzeniu, e taka neutralno nie jest i nie moga by nigdy osignita faktycznie i e z tej racji programy pozytywistyczne czy haso teorii uwolnionej od wartoci s iluzj owiecenia, ktre doszo do stanu samozniszczenia. Husserl trafnie wykaza, e tak zwane fakty czy w oglnoci przedmioty, ktre nauki przyrodnicze zakadaj jako realnoci gotowe, same-w-sobie, nieukonstytuowane, s naprawd organizowane w pierwotnym, spontanicznie tworzonym Lebenswelt, e kada nauka przyjmuje z prerefleksyjnego rozsdku zasb form, wyznaczonych rnymi praktycznymi interesami ludzi. Husserl udzi si jednak przypuszczajc, e jego wasna propozycja teorii oczyszczonej z owych praktycznych residuw moe nastpnie si przyda do praktycznych celw, gdy fenomenologia nie moe zaproponowa adnej kosmologii, adnej idei adu wszechwiata, a taka idea jest niezbdna, jeli teoria ma mie sens praktyczny. Nauki przyrodnicze, argumentuje Habermas, konstytuuj si na podstawie interesu technicznego, nie s neutralne w tym sensie, iby adne praktyczne wzgldy nie byy czynne w ich treci; to, co godz si przyj do swego zasobu nie jest odbiciem faktw ukonstytuowanych w wiecie, ale wyrazem skutecznoci praktycznych zabiegw technicznych. Nauki historyczno-hermeneutyczne take s wspokrelone przez interes praktyczny, chocia inaczej. Ich interes" polega mianowicie na utrwalaniu i rozszerzaniu moliwego zakresu porozumienia midzy ludmi w celu usprawnienia komunikacji. Teoretyczna aktywno nie moe uciec od interesu praktycznego: w samym stosunku podmiotu do przed-
389
miotu zawiera si nieuchronnie jaki rodzaj interesownoci, tym samym adna cz wiedzy ludzkiej nie jest zrozumiaa bez odniesienia do historii gatunku ludzkiego, w ktrej owe praktyczne interesy si krystalizuj; wszystkie kryteria poznawcze zawdziczaj swoj wano interesowi, ktry kieruje poznaniem; s trzy dziedziny, w ktrych interes dziaa: praca, jzyk i wadza - i trzy obszary wiedzy - nauki przyrodnicze, historyczno-hermeneutyczne i spoeczne - su respective interesom, ktre realizowane s w owych trzech mediach". Natomiast w samorefleksji albo w refleksji nad refleksj interes i poznanie zbiegaj si w jedno, dlatego te rozum emancypacyjny" tworzy si wanie w dziedzinie samorefleksji. Jeli nie umiemy wykry owego miejsca, w ktrym rozum i wola albo ustanawianie celw i analiza rodkw zbiegaj si w jedno, skazani jestemy na sytuacj, w ktrej mamy z jednej strony pozornie neutraln nauk, a z drugiej strony irracjonalne z zaoenia decyzje co do celw, przy czym cele w takim wypadku nie mog by w ogle racjonalnie krytykowane, kady cel jest rwnie dobry, jak inny. Habermas nie posuwa si tak daleko, jak Marcuse w krytyce nauki: nie twierdzi, e wspczesne nauki w samej swojej treci - nie za tylko w zastosowaniu technicznym - su celom antyludzkim i e technika dzisiejsza jako taka zawiera destrukcyjne cele, a wic nie moe by obrcona na dobro czowieka, lecz tylko zastpiona jak inn technik. Takie twierdzenie miaoby sens tylko, gdybymy umieli przeciwstawi alternatywn technik i nauk - technice i nauce istniejcej, czego jednak Marcuse nie potrafi uczyni. Mimo to nauka i technika nie s cakiem niewinne w stosunku do swoich zastosowa, ktre wyraaj si w narzdziach zniszczenia i w organizacji panowania ludzi nad ludmi. Chodzi o to, e wspczesne siy wytwrcze wraz z nauk stay si elementami politycznej legitymizacji nowoczesnych spoeczestw industrialnych. Tradycyjne spoeczestwa" opieray prawomocno swoich instytucji na mitycznych, religijnych czy metafizycznych interpretacjach wiata. Kapitalizm, uruchomiajc samonapdowy mechanizm rozwoju si wytwrczych, zinstytucjonalizowa zjawisko zmiany i nowoci, obali tradycyjne zasady legitymizacji wadzy zastpujc je normami, ktre przejte s z zasady ekwiwalentnej wymiany handlowej (regua wzajemnoci jako podstawa organizacji spoecznej). Stosunki wasnoci dziki temu utraciy sens bezporednio polityczny, stajc si stosunkami produkcji, regulowanymi przez prawa rynku. Nauki przyrodnicze jy okrela swj sens przez zastosowania techniczne. Jednoczenie, w miar ewolucji kapitalizmu, system interwencji pastwowej
378
w dziedzin produkcji i wymiany zyskiwa coraz bardziej na wadze, przez co polityka przestaa by tylko czci nadbudowy"; nastpi niejako zrost dziaalnoci pastwowo-politycznej, ktra przedstawia sam siebie jako czysto techniczn dziaalno, suc usprawnieniu ycia zbiorowego, z nauk i technik, ktre maj take suy tym samym celom; odrnienie si wytwrczych i systemu legitymizacji wadzy stao si nieprzejrzyste, inaczej ni w tym kapitalizmie, ktry istnia za czasw Marksa, kiedy to funkcje produkcyjne i polityczne byy wyranie oddzielone. Zarwno wic Marksowska teoria bazy i nadbudowy staa si przestarzaa, jak teoria wartoci (zwaywszy ogromn rol nauki jako siy produkcyjnej). Nauka i technika w tym znaczeniu przybray funkcje ideologiczne", e produkuj one obraz spoeczestwa opartego na modelu technicznym i produkuj ideologie technokratyczne, ktre pozbawiaj ludzi wiadomoci politycznej, to jest wiadomoci celw spoecznych i zakadaj implicite, e wszystkie problemy ludzkie maj charakter techniczno-organizacyjny i daj si rozwizywa naukowymi rodkami. wiadomo technokratyczna za suy poddawaniu ludzi manipulacji bez przemocy i jest dalszym cigiem reifikacji", zamiany osobnikw ludzkich w rzeczy. Rnica midzy aktywnoci techniczn (ktra sama w sobie nie wytwarza celw dziaania) i stosunkami swoicie ludzkimi zaciera si. W warunkach ogromnego wpywu instytucji pastwowych na gospodark rwnie konflikty spoeczne zmieniy charakter i w coraz mniejszym stopniu wystpuj jako antagonizmy klas w sensie Marksa. Nowa ideologia nie jest ju tylko ideologi, ale zmieszana jest z samym procesem postpu technicznego, jest trudniejsza do identyfikacji i sprawia, e rwnie przeciwstawienie ideologii i realnych stosunkw spoecznych nie daje si przeprowadzi tak samo, jak to Marks czyni. Tymczasem wzrost si wytwrczych sam przez si nie prowadzi wcale do wyzwolenia ludzi; przeciwnie, w swojej formie zideologizowanej" przyczynia si do tego, e ludzie sami siebie ujmuj na sposb rzeczy i e odrnienie midzy technik a praxis zatraca si ( praxis, jak naley rozumie, oznacza aktywno spontaniczn, w ktrej podmiot dziaajcy sam ustanawia cele). Krytyka Marksa zmierzaa ku temu, aby ludzie stali si prawdziwie podmiotami, to znaczy racjonalnie i wiadomie podporzdkowali sobie procesy wasnego ycia. Jednake dwuznaczno tej krytyki polegaa na tym, e ow samoregulacj ycia spoecznego mona byo rozumie jako zadanie bd praktyczne, bd techniczne, a w tym drugim wypadku samo-
391
regulacja moga bya by pojta jako proces manipulacji podobny do zabiegw technicznych nad martwymi obiektami: to wanie dzieje si zarwno w planowaniu kapitalistycznym, jak w biurokratycznym socjalizmie. Reifikacja przy takiej kontroli zostaje zwikszona, nie za zniesiona. Tymczasem emancypacja ludzi to powrt do praxis jako kategorii, ktra zakada czynny, podmiotowy udzia wszystkich ludzi w kontroli nad zjawiskami spoecznymi, czyli zakada, e ludzie nie s obiektami. Do tego celu potrzebne jest, jak Habermas pisze, rozszerzenie granic komunikacji ludzkiej i swobodna dyskusja nad istniejcymi systemami wadzy, potrzebna jest walka przeciw depolityzacji ycia. Krytyka Marksa w Erkertntnis und Interesse idzie, by moe, jeszcze dalej. Habermas bowiem twierdzi, e Marks ostatecznie zredukowa samotworzenie gatunku ludzkiego do procesu pracy produkcyjnej, przez co uniemoliwi sobie niejako pene zrozumienie sensu wasnej dziaalnoci krytycznej; sama refleksja bowiem wystpuje u niego jako element pracy naukowej w tym samym sensie, w jakim odnosi si to do nauk przyrodniczych, czyli pojta jest na wzr produkcji materialnej. Krytyka jako praxis, jako podmiotowa dziaalno oparta na samorefleksji, nie zostaa wic w peni w dziele Marksa ukonstytuowana jako odrbny rodzaj spoecznej aktywnoci. W tej samej ksice Habermas podejmuje krytyk scjentyzmu, Macha, Peirce'a, Diltheya oraz wykazuje, e rwnie w tych formach metodologicznej samowiedzy nauk przyrodniczych lub historycznych dochodzi do gosu rozumienie ich statusu poznawczego i rozumienie interesu, ktry za nimi stoi, zwraca jednak uwag na emancypacyjny" potencja zawarty w psychoanalizie. Psychoanaliza, jego zdaniem, umoliwia taki punkt widzenia, w ktrym dziaanie rozumu i interes emancypacji zbiegaj si w samorefleksji, albo, inaczej, interes poznawczy i interes praktyczny staj si tym samym, podczas gdy jedno taka nie daje si ugruntowa w schemacie Marksa, gdy Marks zredukowa swoisto gatunku ludzkiego do umiejtnoci instrumentalnego dziaania (w odrnieniu od czysto adaptacyjnego), przez co nie mg interpretowa stosunkw ideologii i wadzy w kategoriach skaonej komunikacji, ale sprowadza je do stosunkw wywodzcych si z pracy ludzkiej i walki z natur. Myl Habermasa nie jest w tym punkcie cakiem jasna; zdaje si, e chce on wskaza, i w procesie psychoanalitycznym auskultacja jest jednoczenie terapi, rozumienie przez pacjenta wasnej sytuacji jest ju napraw tej sytuacji (co nie byoby trafne, gdyby zakadao, e caa terapia wyczerpuje si w akcie rozumienia, gdy wedle Freudowskiej teorii kluczow rol terapeutyczn odgrywa rwnie
378
tak zwany transfer, ktry jest aktem egzystencjalnym, nie za intelektualnym). Tymczasem, dla Marksa zbieno taka nie zachodzi, interes rozumu i interes emancypacji nie syntetyzuj si w jednej wadzy praktyczno-intelektualnej. Jeli Habermas to wanie ma na myli, jego interpretacja Marksa jest niezgodna z tym, co Lukacs usiowa (trafnie, jak sdz) odsoni jako konstytutywn cech marksizmu: e akt rozumienia wiata i akt jego przeksztacania identyfikuj si w uprzywilejowanej sytuacji proletariatu. Kluczowe pojcie, do ktrego Habermas si odwouje - emancypacja" - nie jest jasno skonstruowane. Widoczne jest, e poszukuje on, w duchu caej tradycji niemieckiego idealizmu, takiej instancji, w ktrej rozum praktyczny i teoretyczny, poznanie i wola, znajomo wiata i denie do jego zmiany, staj si tym samym. Nie wydaje si wszake, by instancj tak odnalaz albo ukaza rodki jej skonstruowania. Ma on racj twierdzc, e kryteria wartociowania epistemologicznego powinny by rozumiane jako element historii gatunku ludzkiego, w ktrej zarwno procesy postpu technicznego, jak formy komunikacji midzy ludmi wystpuj jako niezalene zmienne; e adne reguy, wedle ktrych ustanawiamy, co jest w sensie poznawczym wane, nie maj transcendentalnego ugruntowania (w sensie Husserla) i e pozytywistyczne kryteria prawomocnoci wiedzy oparte s na wartociowaniu odniesionym do ludzkich sprawnoci technicznych. Z tego nie wynika jednak, e istnieje lub moe istnie taki punkt widzenia, z ktrego odrnienie wiedzy i woli zostaje zniesione. Jest moliwe, e w niektrych przypadkach akty samorozumienia jednostek czy spoeczestw same s czci praktycznych zachowa, ktre wiod ku emancypacji" - cokolwiek to sowo znaczy. Jednake zawsze pozostanie pytanie: wedle jakich kryteriw mamy ocenia trafno owego samorozumienia i na jakiej zasadzie uwaamy, e to wanie a nie co innego zasuguje na miano emancypacji"? Nie moemy unikn w tej drugiej sprawie decyzji, ktra zawiera co wicej anieli wiedz o wiecie; jeli za wierzymy w to, e moemy sta si posiadaczami jakiej wyszej wadzy duchowej rozstrzygajcej o tym, co dobre i ze i jednoczenie, w tym samym akcie, rozstrzygajcej, co prawdziwe i faszywe, nie przeprowadzamy naprawd adnej syntezy, lecz po prostu likwidujemy kryteria prawdy na rzecz kryteriw arbitralnie ustanowionego dobra, czyli wracamy na stanowisko indywidualnego lub kolektywnego pragmatyzmu. Emancypacja" w sensie, w ktrym rozum analityczny jednoczy si z rozumem praktycznym, moliwa jest tylko, jak bya o tym mowa, w aktach owiecenia religijnego, gdzie
393
wiedza i akt egzystencjalny zaangaowania" istotnie staj si jednym. Nie ma jednak nic bardziej niebezpiecznego dla kultury ludzkiej ni przypuszczenie, e dziaanie rozumu moe by na takich aktach w caoci oparte. Prawd jest, e rozum analityczny, czyli cao regu, wedle ktrych nauka funkcjonuje, nie moe ugruntowa sam siebie; reguy te s przyjte, poniewa s skuteczne instrumentalnie, a t r a n s c e n d e n t a l n e n o r m y racjonalnoci, jeli istniej, nie s nam znane. Nauka moe funkcjonowa nie interesujc si istnieniem takich norm, poniewa nie naley myli nauki z filozofi scjentystyczn. Wszystkie decyzje co do sensu wiata, co do dobra i za, nie maj naukowego ugruntowania; decyzje te musimy podejmowa, lecz nie moemy czyni z nich aktw intelektualnego rozumienia. Idea wyszego rozumu, ktry te dwie strony ycia syntetyzuje, moe si zrealizowa tylko w dziedzinie mitu lub pozostaje nieziszczalnym marzeniem niemiecko-metafizycznym.
* * *
Do modszego pokolenia szkoy frankfurckiej naley take Alfred Schmidt, ktrego ksika o pojciu natury u Marksa (1964) jest interesujcym i wartociowym przyczynkiem do interpretacji tej zawiej kwestii. Schmidt wykazuje midzy innymi, e Marksowskie pojcie natury zawiera dwuznacznoci, ktre pozwoliy na jego rne i wzajem niezgodne tumaczenia (natura jako przeduenie czowieka, idea powrotu do jednoci itd.; z drugiej strony - czowiek jako twr natury, okrelony przez prby uporania si z jej obcymi siami). Schmidt dowodzi, e doktryna Marksa ostatecznie nie da si zinterpretowa jako jednoznacznie monistyczny system", e jednak Engelsowski materializm by kontynuacj pewnej istotnej strony Marksowskiej myli. Natomiast Irving Fetscher, niewtpliwie jeden z najwybitniejszych historykw marksizmu, tylko w bardzo szerokim sensie mgby by zaliczony do szkoy frankfurckiej, w tym mianowicie, e prace jego wykazuj wraliwo na te strony marksizmu, ktrymi szkoa frankfurcka si interesowaa. Jego zasug jest przejrzyste przedstawienie rnych wersji i rnych moliwych interpretacji Marksowskiego dziedzictwa, wydaje si jednak, e nie mona mu przypisywa stanowiska filozoficznego, ktre zakadaoby charakterystyczne idee szkoy frankfurckiej (negatywna dialektyka, rozum emancypujcy). Cechuje go raczej wstrzemiliwo historyka. Dziea jego wyrniaj si chwalebnym deniem do klarownoci.
378
8* Konkluzja
Kiedy rozwaamy miejsce szkoy frankfurckiej w ewolucji marksizmu, zauwaamy, e jej siln stron by antydogmatyzm filozoficzny i obrona autonomii mylenia teoretycznego. Uwolnia si ona od mitologii nieomylnego proletariatu i od wiary, e kategorie wypracowane przez Marksa mog dobrze zda spraw z sytuacji i problemw wspczesnego wiata. Uczynia take wysiek, aby odrzuci te wszystkie elementy lub te warianty marksizmu, ktre zakaday jaki absolutnie pierwotny punkt wyjcia dla wiedzy i dla praktyki. Przyczynia si do analizy kultury masowej" jako zjawiska, ktre nie daje si interpretowa w kategoriach klasowych w sensie Marksa. Przyczynia si rwnie do krytyki scjentystycznej filozofii zwracajc uwag (do oglnikowo jednake i pod wzgldem analitycznym nieporzdnie) na zaoenia normatywne utajone w scjenty stycznych programach. Natomiast sab stron szkoy frankfurckiej bya nieustannie przez ni powtarzana sugestia, i reprezentuje ona jak ide emancypacji", ktra to idea nigdy wszake nie zostaa wyeksplikowana naleycie. Stwarzaa przez to zudzenie, e pitnujc reifikacj", warto wymienn, rynek kulturalny i scjentyzm oferuje cokolwiek innego na ich miejsce; w rzeczywistoci oferowaa najwyej nostalgi za przedkapitalistyczn kultur elitarn. Powtarzajc mglist ide globalnego wyjcia poza istniejc cywilizacj, usprawiedliwiaa bezwiednie protest bezmylny i niszczycielski. Krtko mwic, sia szkoy frankfurckiej leaa w czystej negacji, a jej ryzykowna dwuznaczno w tym, i nie chciaa wyranie do tego si przyzna, a czsto sugerowaa co przeciwnego. Bya ona nie tyle kontynuacj jakiej strony marksizmu, ile objawem jego rozkadu i paraliu.
R O Z D Z I A XI
Herbert Marcuse - marksizm jako utopia Nowej Lewicy
Marcuse sta si postaci sawn poza krgami akademickimi dopiero w drugiej poowie lat 60-tych, kiedy to buntownicze ruchy studenckie w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i Francji obwoay go swoim ideologiem. Nie ma powodu sdzi, by Marcuse sam ubiega si o pozycj duchowego lidera rewolucji studenckiej", kiedy jednak pozycja ta na spyna, przyj j bez oporu. Jego marksizm - jeli sowo to jest na miejscu stanowi osobliwy konglomerat ideologiczny; wyrs on z Hegla i Marksa interpretowanych jako wieszczw racjonalistycznej utopii, a przerodzi si w popularn ideologi globalnej rewolucji", ktrej jeden z naczelnych skadnikw stanowi miao wyzwolenie seksualne i z ktrej klasa robotnicza zostaa ostentacyjnie wyrugowana na rzecz lumpenproletariatu, mniejszoci rasowych i studentw. W latach 70-tych gwiazda jego znacznie przygasa. Marcuse jest jednak fenomenem godnym omwienia, mniej z uwagi na immanentne wartoci jego filozofii, a bardziej dlatego, e filozofia ta nadzwyczaj dokadnie utrafia w pewn wan cho, by moe, efemeryczn tendencj w ideologicznych przemianach naszych czasw. Wida take z tej filozofii, jak zdumiewajco rozmaity uytek mona czyni z marksistowskiej doktryny. Herbert Marcuse (1898-1979) zaliczany bywa - przynajmniej jeli chodzi o jego interpretacj marksizmu - do szkoy frankfurckiej; istotnie, jego dialektyka negatywna i jego wiara w niepragmatyczne normy racjonalnoci s bliskie tej szkole. Urodzi si w Berlinie i by w modoci, w latach 1917-1918, czonkiem partii socjaldemokratycznej; ktr, jak potem pisa, porzuci po morderstwie popenionym na Liebknechcie i Ry Luksemburg. Od tej pory nie nalea do adnej partii politycznej. Studio-
396
XI. Herbert Marcuse - marksizm jako utopia Nowej Lewicy
wa w Berlinie i Fryburgu Badeskim, doktoryzowa si (pod kierunkiem Heideggera) na podstawie rozprawy o Heglu. Jego Hegels Ontologie und Grundziige einer Theorie der Geschichtlichkeit ukazaa si w 1931 roku. Do chwili emigracji ogosi take pewn ilo artykuw, wyranie zdradzajcych kierunek mylenia, ktremu mia pozosta wierny (Marcuse midzy innymi by jednym z pierwszych, ktrzy zwrcili uwag na donioso paryskich rkopisw Marksa, natychmiast po ich publikacji). Po dojciu Hitlera do wadzy wyemigrowa z Niemiec i po rocznym pobycie w Szwajcarii przenis si w 1934 roku na stae do Stanw Zjednoczonych. Pracowa do 1940 roku w Institute for Social Research w New Yorku (zorganizowanym przez niemieckich emigrantw), a w czasie wojny w OSS, czyli w amerykaskiej subie wywiadowczej (okoliczno ta, gdy zostaa nastpnie rozgoszona, przyczyni si miaa do spadku jego popularnoci w ruchu studenckim). Wykada nastpnie kolejno w kilku uniwersytetach amerykaskich (Columbia, Harvard, Brandeis, od 1965 San Diego) i przeszed na emerytur w 1970. W 1941 roku ogosi Reason and Revolution} swoj interpretacj Hegla i Marksa w szczeglnym zastosowaniu do krytyki pozytywizmu. W 1955 roku ukazaa si ksika Eros and Civilisation} prba wykorzystania Freudowskiej teorii kultury dla budowy nowej utopii, a zarazem prba przezwycienia psychoanalizy od wewntrz". W 1958 roku ogosi Marcuse studium o marksizmie sowieckim (Soviet Marxism), a w 1958 najczciej bodaj czytane z jego dzie One-Dimensional Man - generaln krytyk cywilizacji technologicznej. Znaczny rozgos zdobyy sobie take rne jego pomniejsze pisma, zwaszcza rozprawa Repressive Tolerance z 1965 roku oraz rne wykady i eseje z lat 50-tych i 60-tych zebrane w ksice Five Lectures (1970).
1. Hegel i Marks przeciw pozytywizmowi

Marcuse ma pewn ilo staych obiektw ataku. S nimi pozytywizm" nader osobliwie scharakteryzowany, cywilizacja technologiczna oparta na kulcie pracy i produkcji (nie za konsumpcji i rozkoszy), typowe wartoci amerykaskich klas rednich, totalitaryzm" pojty tak, e Stany Zjednoczone s jego wyrnionym przypadkiem, nadto za cao wartoci i instytucji zwizanych z liberaln demokracj i tolerancj. Wszystkie te elementy skadaj si na jedn zwizan wewntrznie cao i Marcuse stara si wykaza ich zasadnicz jednorodno.
397
Podobnie jak Lukacs, Marcuse atakuje pozytywizm za nieokrelony bliej kult faktu", ktry uniemoliwia nam dostrzeenie negatywnoci" w historii. Jednake w odrnieniu od Lukacsa, ktrego marksizm skoncentrowany jest na dialektyce podmiotu i przedmiotu oraz na zasadzie jednoci teorii i praktyki", Marcuse skupia swoj filozofi na negatywnej, krytycznej funkcji rozumu, ktry dostarczy ma nam standardw dla osdzania kadej zastanej rzeczywistoci spoecznej. Podobnie jak Lukacs, bardzo silnie podkrela zwizek marksizmu z tradycj heglowsk, lecz upatruje ten zwizek w zupenie innych punktach. Nie ruch ku tosamoci podmiotu i przedmiotu, ale ruch ku realizacji rozumu, ktra jest zarazem realizacj wolnoci i szczcia, uwaa za fundament zarwno Heglowskiej, jak Marksowskiej dialektyki. Zdaniem Marcuse'a - co znajdujemy ju w jego artykuach z lat 30-tych - Rozum jest fundamentaln kategori, dziki ktrej filozofia utrzymuje wi z losami ludzkoci. Rozwj idei Rozumu zasadza si na przewiadczeniu, e rzeczywisto nie jest bezporednio" rozumna, ale ma by ku rozumnoci doprowadzona. Niemiecka filozofia idealistyczna uczynia Rozum suwerenn instancj, ktra ocenia rzeczywisto empiryczn za pomoc kryteriw niezalenych od empirii. Rozum w tym sensie zakada wolno, bo jego wyroki byyby bez sensu, gdyby ludzie nie mogli w peni wolnoci osdza swojego wiata. Kant jednakowo przenis wolno do wntrza czowieka i uczyni z niej zadanie moralne. Hegel z kolei kaza wolnoci urzdza si w granicach koniecznoci. Ale wolno Hegla moliwa jest tylko pod warunkim pracy Rozumu, mianowicie przy zaoeniu, e czowiek wie, kim jest naprawd. Hegel w dziejach filozofii wystpuje tedy jako herold praw Rozumu, ktry odsania przed ludmi ich prawd, to znaczy imperatywne wymogi czowieczestwa autentycznego. Samoprzeksztacajca praca Rozumu tworzy dialektylc negatywnoci, ktra w kadej fazie dziejw odkrywa nowe horyzonty, wykraczajc poza empirycznie znane moliwoci tej fazy; dlatego dzieo Hegla stao si wezwaniem do wiecznego nonkonformizmu, uprawomocnieniem rewolucji. Jednake - jest to jedna z gwnych myli dziea Rozum i rewolucja danie wadzy rozumu nad wiatem nie jest przywilejem idealizmu. Idealizm niemiecki zasuy si kulturze tym, i opar si angielskiemu empiryzmowi, ktry nie pozwala ludziom wykroczy poza fakty" ani odwoywa si do poj racjonalnych wyprzedzajcych fakty, ktry wic gosi konformizm i konserwatyzm spoeczny Mimo to idealizm krytyczny widzia miejsce Rozumu tylko w podmiocie mylcym, i nie zdoa prze-
398
nie jego wymaga w dziedzin materialnych warunkw spoecznych, co wanie Marks uczyni. Dziki niemu postulat realizacji rozumu sta si postulatem zracjonalizowania stosunkw spoecznych w duchu zgodnym z prawdziwym" pojciem lub prawdziw" istot czowieczestwa. Realizacja Rozumu jest zarazem zniesieniem filozofii, skoro spenia ju ona swoj funkcj krytyczn. Pozytywizm, ktry jest nie tyle przeciwiestwem filozofii dialelctyczno-lcrytycznej, ile przeciwiestwem filozofii jako takiej (bo filozofia we waciwym sensie zawsze bya antypozytywistyczna), polega z kolei na akceptacji faktw dowiadczenia i - tym samym - na afirmacji kadej sytuacji zastanej. W granicach pozytywizmu nie mona racjonalnie wyznacza adnych celw, cele mog by tylko dzieem arbitralnych decyzji i nie maj zakorzenienia w Rozumie. Natomiast filozofia, ktra chce prawdy, nie lka si utopii, bo dopki prawda nie da si urzeczywistni w istniejcym porzdku spoecznym, prawda jest utopi. Filozofia krytyczna musi odwoywa si do przyszoci, a zatem nie moe opiera si na faktach, lecz tylko na wymogach Rozumu, na badaniu, czym czowiek by moe i czym jest w swojej istocie, chocia nie jest empirycznie. Pozytywizm za uwica wszelki kompromis z istniejcym wiatem, rezygnuje z prawa osdzania stosunkw spoecznych. Zastosowaniem ducha pozytywistycznego jest socjologia - nie ta lub owa szkoa socjologiczna, lecz socjologia jako taka, jako dziedzina wiedzy ukonstytuowana wedle regu Comte'a. Socjologia z zaoenia ogranicza si do rejestracji i opisu zjawisk spoecznych, a jeli nawet poszukuje praw ycia zbiorowego, zakazuje sobie wykroczenia poza prawa zastane. Dlatego socjologia jest instrumentem biernej adaptacji, podczas gdy racjonalizm krytyczny z siy samego Rozumu czerpie wezwanie do poddania wiata wadzy tego Rozumu. Wicej jeszcze: pozytywizm jest nie tylko konformizmem, ale nadto sojusznikiem totalitarnych doktryn i ruchw spoecznych, albowiem wyznaje zasad porzdku jako gwn swoj regu; std atwo wyrzeka si wolnoci w imi porzdku, jaki autorytatywne rzdy mog spoeczestwu zapewni. Jak atwo zauway, cay wywd Marcuse'a opiera si na wierze, i moemy zna, niezalenie od wszelkiej empirii, transcendentalne wymogi rozumnoci, do ktrych trzeba nam wiat przymierza i e wiemy, na czym polega esencja czowieka albo, czym byby prawdziwy" czowiek, w odrnieniu od czowieka empirycznego. Nie mona zrozumie tej filozofii
399
inaczej anieli zakadajc transcendentalny charakter rozumu (choby z dodatkiem, e Rozum przejawia si" tylko w procesie historycznym). Doktryna ta wymaga pewnego komentarza, opiera si bowiem na bdach zarwno historycznych, jak logicznych. Interpretacja Hegla u Marcuse'a zbiega si niemal doskonale z interpretacj atakowanych przez Marksa modoheglistw. Hegel wystpuje po prostu jako rzecznik nadhistorycznego Rozumu, ktry ocenia fakty wedle wasnych norm. Do jakiego stopnia myl Hegla w tej kwestii jest dwuznaczna - bya o tym wielekro mowa. Jednake cakowite pominicie antyutopijnego wtku heglizmu i redukcja doktryny do wiary w transcendentalny Rozum, ktry mwi ludziom jak zdoby szczcie", jest wyran deformacj. Co wicej, prezentacja Marksa jako filozofa, ktry kategorie Heglowskiej Logiki przenis w dziedzin stosunkw politycznych, jest bardziej ni mylca. Marcuse usuwa ze swej analizy wszystko, co byo istotne w Marksowskiej krytyce zarwno Hegla, jak lewicy heglowskiej. Poniewa chce przedstawi Hegla jako rzecznika wolnoci, ktra zwraca swoje dania przeciw wszelkiej wadzy autorytatywnej, nie wspomina w ogle o krytyce, ktr Marks mierzy w Heglowskie odwrcenie podmiotu i orzecznika", czyli w Heglowskie uzalenienie wartoci ycia jednostkowego od potrzeb uniwersalnego rozumu. Jednak krytyka ta - niezalenie do tego, do jakiego stopnia opieraa si na trafnej interpretacji - stanowia punkt wyjcia dla Marksowslciej utopii i pominicie jej w imi obrazu harmonijnego przejcia od Hegla do Marksa jest okrojeniem realnoci historycznych. Zapomnienie o Marksowskiej krytyce modoheglistw i ich fichteaskiej interpretacji Hegla dodatkowo znieksztaca ten obraz. Filozoficzne samookrelenie Marksa polegao przede wszystkim na jego uwolnieniu si od modoheglowskiej wiary w suwerenny, nadhistoryczny Rozum, a wic tej wanie miary, ktr Marcuse Marksowi przypisuje. Rozwaania te su za stwierdzeniu, e wspczesne doktryny totalitarne nie maj nic wsplnego z tradycj heglowsk, lecz s wcieleniem zaoe pozytywizmu. Czyme jest jednak pozytywizm? Marcuse poprzestaje na oglnikowej formule, ktra pozytywizmowi przypisuje kult faktw" i wymienia jako wybitnych pozytywistw Comte'a, Friedricha Stahla, Lorenza von Steina, a nawet Schellinga. Jest to wszelako pomieszanie poj dla wsparcia arbitralnej i historycznemu dowiadczeniu przeciwnej konstrukcji. Filozofia pozytywna" Schellinga nie ma, poza nazw, nic wsplnego z pozytywizmem w znaczeniu historycznie okrelonym. Stahl i von Stein byli, w rzeczy samej, konserwatystami, a w pewnym znaczeniu
400
byi nim take Comte. Jednake Marcuse'owi chodzi o to, aby jako pozytywistw" przedstawi wszystkich, ktrzy popieraj pewien istniejcy porzdek spoeczny, po czym ogosi, wbrew oczywistoci, e wszyscy empiryci, to znaczy wszyscy, ktrzy daj kontroli faktw nad teoriami, s tym samym konserwatystami. Pozytywizm w znaczeniu historycznym - nie za takim, gdzie Schelling i H u m e prawie si od siebie nie rni - zawiera midzy innymi regu, wedle ktrej warto poznawcza wiedzy zaley od jej empirycznego zaplecza; dlatego nauka nie jest w stanie przeprowadzi rozrnienia midzy istot" i zjawiskiem" w sensie platoskim czy heglowskim ani nie moe nas doprowadzi do stwierdzenia, e pewien empiryczny stan rzeczy jest niezgodny ze swoim pojciem". Istotnie, pozytywizm nie daje narzdzi, za pomoc ktrych mona by ustanawia normy prawdziwego" czowieka lub prawdziwego" spoeczestwa. Natomiast regua empiryzmu nie tylko nie prowadzi logicznie do wniosku, i zastane fakty" czy zastane instytucje spoeczne s godne poparcia z tej racji, e istniej, ale wyranie i explicite wnioskw takich zakazuje; bo te wnioskowanie takie jest logicznym nonsensem na mocy tej samej zasady, ktra nie pozwala wyprowadza sdw normatywnych z opisowych. Ale nie tylko logiczny zwizek, przez Marcuse'a ustanowiony, nie istnieje. Rwnie zwizek historyczny midzy pozytywizmem a tendencjami totalitarnymi w polityce jest dokadnym przeciwiestwem tego, co Marcuse usiuje wykaza. Pozytywistyczny styl mylenia, ktry poczynajc od pnego redniowiecza wyrs i rozkwit w kulturze brytyjskiej i bez ktrego nie powstaaby ani nauka nowoytna, ani prawodawstwo demokratyczne, ani idea praw czowieka, by od pocztku i niezmiennie zwizany z ide wolnoci negatywnej i z wartociami instytucji demokratycznych. Locke i jego nastpcy, nie za Hegel, ugruntowali i upowszechnili wiar w rwno ludzi (opart na zasadach empiryzmu) i w warto wolnoci jednostki w granicach prawa. Pozytywici i empiryci XX wieku, wczajc w szczeglnoci szko analityczn i tak zwany empiryzm logiczny, nie tylko nie mieli nic wsplnego z tendencjami faszystowskimi, ale bez wyjtku i bez dwuznacznoci opowiadali si przeciwko nim. Nie ma w pozytywizmie zatem ani ladu czy to logicznych, czy historycznych wizi z polityk totalitarn - chyba e (co niektre rozwaania Marcuse'a sugeruj) pojmuje si totalitaryzm w sensie rwnie przeciwnym przyjtemu znaczeniu sowa, jak pojmuje si pozytywizm. Z kolei zarwno logiczne, jak historyczne wzgldy znacznie silniej przemawiaj za zwizkami heglizmu z ideami totalitarnymi. Byoby wprawdzie absurdem powiedzenie, e mona z doktryny Hegla wydedukowa
2. Krytyka kultury wspczesnej
401
pochwa nowoczesnych pastw totalitarnych, lecz byoby to mniejszym

/
absurdem ni powiedzenie tego samego o filozofii pozytywistycznej. cilej - mona taki zabieg przeprowadzi na Heglu, jeli si okroi jego filozofi z wielu istotnych skadnikw, natomiast na filozofii pozytywistycznej nie mona tego zabiegu przeprowadzi w ogle; mona tylko, jak wanie Marcuse czyni, goosownie owiadczy, e pozytywizm gosi kult faktw", ergo jest konserwatywny, ergo totalitarny. Prawd jest, e tradycja heglowska nie miaa istotnego znaczenia jako filozoficzne zaplecze niekomunistycznego totalitaryzmu (o komunistycznym Marcuse w tym kontekcie w ogle nie wspomina), ale kiedy Marcuse napotyka na przypadek Giovanni Gentile, oznajmia po prostu, e Gentile, cho si na Hegla powoywa, nie mia z nim naprawd nic wsplnego, lecz by waciwie bliski pozytywizmowi". W ten sposb wszake pomieszane mamy uaestio iuris i uaestio facti, albowiem Marcuse chce w ten sposb odeprze moliw obiekcj, i heglizm faktycznie by uywany dla usprawiedliwienia faszystowskiego ustroju. Obiekcji tej za nie mona odeprze powiedzeniem, e by on uywany do tego celu bezprawnie. W sumie, krytyka pozytywizmu w caoci, a interpretacja Hegla oraz Marksa w znacznej czci s u Marcuse'a zbiorem logicznych i historycznych dowolnoci. Dowolnoci te s wszelako spjnie splecione z pozytywnym jego stanowiskiem w kwestii globalnego wyzwolenia ludzkoci, z jego pojciem szczcia, wolnoci i rewolucji.

Majc w rozporzdzeniu transcendentalne normy czy te normatywne pojcie czowieka", ktre z empirycznym losem ludzkim mona zestawia, Marcuse zastanawia si nad tym, pod jakimi wzgldami i dlaczego istniejca cywilizacja do owego wzoru nie dorasta. Podstawowym wyznacznikiem autentycznego pojcia czowieka jest szczcie" - kategoria, ktra zakada midzy innymi wolno i ktr Marcuse przypisuje Marksowi (cho w rzeczywistoci Marks nie posuguje si pojciem szczcia i nie jest jasne, w jaki sposb skonstruowa to pojcie na podstawie jego doktryny). Musimy zaoy nie tylko empiryczny fakt, e ludzie d do szczcia", ale uzna za prawd, e ludziom naley si szczcie. Dociekajc przyczyn, dla ktrych roszczenie to nie jest spenione, Marcuse bierze za p u n k t wyjcia filozofi kultury Freuda, ktr przejmuje w znacznej czci, jeli
402
chodzi o interpretacj dotychczasowych dziejw, krytykuje za w kwestii przyszych losw kultury (Freud, w samej rzeczy, zauway, e nie znamy adnego prawa, moc ktrego ludzie s powoani do szczcia). Freudowska teoria instynktw oraz trjwarstwowego ukadu psychiki - id, ego, superego - wyjania konflikt, jaki dominowa nad caym rozwojem cywilizacji, konflikt midzy zasad przyjemnoci" i zasad rzeczywistoci". W Eros and Civilisation oraz w trzech wykadach powiconych analizie i krytyce Freudowskiej historiozofii Marcuse rozwaa kwesti, czy i do jakiego stopnia w konflikt jest nieuchronny. Jego argumenty mona streci nastpujco. Zdaniem Freuda zachodzi wieczne i nieuchronne starcie midzy wartociami cywilizacji a wymaganiami instynktw ludzkich. Caa kultura rozwina si dziki represyjnej sile stosowanej przez spoeczestwo w stosunku do pragnie instynktowych kadego czowieka z osobna. Eros, czyli instynkt ycia nie by pierwotnie ograniczony do seksualnoci pojtej jako czynno reprodukcyjna, seksualno bya jakoci uniwersaln caego organizmu; po to jednak, by ludzie mogli zajmowa si prac produkcyjn, ktra adnej przyjemnoci nie daje, musieli oni ograniczy zakres seksualnych dowiadcze do sfery genitalnej, a ponadto ograniczy do minimum rwnie t wsko pojt seksualno. W ten sposb uwolnili zasb energii, ktry obrcony zosta, zamiast na przyjemnoci, na wysiek walki z natur. Rwnie drugi fundamentalny wyznacznik ycia, Thanatos, instynkt mierci, przeobraony zosta w taki sposb, aby jego energia skierowana na zewntrz w postaci agresji, daa si uy do podboju natury i do zwikszania wydajnoci pracy. W ten sposb jednak kultura przybraa - a byo to warunkiem jej istnienia - charakter zasadniczo represyjny; instynkty zostay zaprzgnite do zada, ktre z natury" s im obce. Kultura ludzka moga rozwin si dziki represji i sublimacji, ale represja ta, zdaniem Freuda, wcigna ludzko niejako w bdne koo: skoro praca uznana zostaa za dobro samoistne, a wzrost wydajnoci pracy podporzdkowa sobie cakowicie zasad przyjemnoci", potrzebna jest nie tylko bezustanna walka z instynktami, aby wartociom tym zadouczyni, ale suma represji musi wzrasta razem z postpem cywilizacji; represja jest mechanizmem samonapdowym, a instrumenty, jakie kultura produkuje, aby zmniejszy cierpienia wynike z represji staj si same organami represji zwikszonej. W ten sposb korzyci i wolnoci zdobywane przez ludzi dziki cywilizacji opacane s coraz wiksz rezygnacj z wolnoci, mianowicie rosnc mas pracy wyalienowanej (a innej pracy, ni wyalienowana, nie ma w naszej kulturze).
403
Marcuse przyjmuje do wiadomoci ten obraz cywilizacji z istotn poprawk, ktra uniewania cakowicie pesymistyczne prognozy Freuda. Ze cywilizacja rozwina si w wyniku represji sprawowanej nad instynktami - j e s t to fakt, lecz bynajmniej nie prawo biologiczne czy historyczne. Represja ta bya racjonalna" w tym sensie, e istotnie, w warunkach niedostatku dbr elementarnych ludzie nie mogli inaczej y i inaczej poprawia warunkw swojego ycia, jak kanalizujc energi instynktw w kierunku niezgodnym z jej przyrodzon tendencj i zaprzgajc j do suby na rzecz produkcji. Z chwil jednake, gdy technika osigna taki poziom, e zaspokojenie potrzeb jest moliwe bez represji, represja staje si irracjonalnym anachronizmem. Prac niemi mona zredukowa do minimum, niedostatek ludzkoci nie grozi, tym samym cywilizacja nie wymaga ju krpowania instynktw i umoliwia powrt ich do waciwej funkcji, co te jest warunkiem szczcia ludzkiego: wolny czas moe sta si treci ycia, a praca swobodn gr ludzkich uzdolnie. Tak to represyjna struktura instynktw zostanie zasadniczo przeksztacona: energie instynktowe, ktre nie bd ju uwizione w pracy, niedajcej zadowolenia, zostan wyzwolone i w postaci Erosu dy bd do uniwersalizacji stosunkw libidinalnych oraz rozwija libidinaln cywilizacj" (Five Lectures, str. 22). Produkcja przestanie by uwaana za warto sam w sobie, przerwane zostanie bdne koo rosncej produkcji i rosncej represji, zasada przyjemnoci i warto samoistna przyjemnoci odzyskaj nalene prawa, praca wyalienowana zniknie. Marcuse zastrzega si jednakowo, e mwic o powrocie instynktowej energii do jej waciwych zada i o cywilizacji libidinalnej" nie ma na myli panseksualizmu" ani te unicestwienia sublimacji, moc ktrej ludzie, wedle Freuda, zaspokajali iluzorycznie swoje sfrustrowane pragnienia w twrczoci kulturalnej. Uwolniona energia nie bdzie przejawia si w czysto seksualnej formie, ale spowoduje erotyzacj wszystkich ludzkich czynnoci, ktre te wszystkie stan si przyjemnociami, a przyjemno uznana zostanie za cel sam w sobie. Nie bdzie te trzeba bodcw do pracy, gdy sama praca bdzie swobodn gr ludzkich zdolnoci, a wic adne cierpienia nie s ju potrzebne, aby ludzi do pracy zmusza" (tame, str. 41). W oglnoci nie bdzie potrzebna kontrola spoeczna nad jednostk - instytucjonalna czy zinternalizowana (a jedna i druga, zdaniem Marcus e ^ , s formami totalitaryzmu). Nie bdzie wicej kolektywizacji Ego", ycie stanie si racjonalne, jednostka odzyska peni autonomii. Oto Freudowska" strona utopii Marcuse'a. Pozostawia ona niejasno we wszystkich punktach wzowych. Freud wszake twierdzi, e represja
404
w stosunku do instynktw jest potrzebna nie tylko po to, aby uwalnia energi niezbdn w zajciach produkcyjnych, ale rwnie po to, by ycie spoeczne w swoicie ludzkim sensie mogo w ogle istnie. Instynkty wszake kieruj si ku zaspokojeniom czysto jednostkowych pragnie; dla Freuda instynkt mierci albo moe dziaa w kierunku samounicestwienia, albo przeradza si w zewntrzn agresj; czowiek nie jest wrogiem samego siebie tylko w tym stopniu, w jakim jest wrogiem innych. Ujarzmienie instynktu mierci w taki sposb, aby nie stawa si permanentnym rdem wrogoci kadego czowieka w stosunku do wszystkich innych, moliwe jest tylko przez przymusowe skierowanie jego siy w innym kierunku. Libido jest take asocjalne, dopuszcza ono drugiego czowieka tylko jako moliwy obiekt seksualnego zaspokojenia. Krtko mwic: instynkty, wedle Freuda, nie tylko nie tworz spoeczestwa ludzkiego, nie tylko nie potrafi, jeli id wasnym torem, ugruntowa jakiejkolwiek wsplnoty, ale s wszelkiej wsplnocie przeciwne i zgoa j uniemoliwiaj. Abstrahujc od powikanej kwestii, w jaki sposb moliwe jest w ogle, przy tych zaoeniach, wyjanienie powstania ludzkiego spoeczestwa, spoeczestwo to, skoro ju istnieje, nie moe si utrzyma, wedle Freuda, inaczej ni dziki licznym tabu, zakazom i nakazom, ktre trzymaj instynkty na wizi za cen nieuniknionych cierpie. Ot Marcuse kwestii tej nie rozwaa. Wydaje si przyjmowa, za Freudem, e do tej pory" dawienie instynktw byo konieczne, ale teraz ju pozostao anachronizmem, gdy skoczy si niedostatek. Ale kwestionujc Freudowsk teori wiecznego konfliktu midzy instynktami i cywilizacj, przyjmuje on jednoczenie Freudowsk charakterystyk instynktw jako zasadniczo zwrconych ku zadouczynieniu jednostkowej zasadzie przyjemnoci". Nie wiadomo wobec tego, w jaki sposb wizja libidinalnej cywilizacji" moe si utrzyma i jakie siy bd zapewniay ludziom wspycie. Czy Marcuse wierzy, wbrew Freudowi, e czowiek jest dobry z natury i z natury skonny do ycia w harmonii z innymi i e agresja jest przypadkow aberracj historyczn, ktra zniknie razem z prac wyalienowan? Marcuse tego nie mwi, ale przyjmujc Freudowskie pojcie instynktw i ich klasyfikacj, sugeruje wyranie co przeciwnego. Ot gdyby nawet jego przypuszczenie, e w zasadzie" ludzko ma wszystkiego pod dostatkiem i adnych problemw z zaspokojeniem materialnych potrzeb zasadniczo nie ma, byo prawdziwe, to wcale nie wiedzielibymy, jakie siy maj utrzymywa przy yciu now cywilizacj, w ktrej wszystkie instynkty
405
zostay wyzwolone i wrciy w swoje naturalne oyska. Wydaje si, e Marcuse'a te sprawy nie obchodz, poniewa spoeczne istnienie czowieka interesuje go gwnie o tyle, o ile jest ono barier dla instynktu, to jest dla zaspokojenia indywidualnego. Wydaje si przewiadczony, e skoro ju rozwizalimy wszystkie kwestie materialnego bytu, to teraz zakazy i nakazy moralne s bezprzedmiotowe. Jeli wic ideolog amerykaskich hipisw, Jerry Rubin, powiada w swojej ksice, e teraz na ludzi bd pracowa maszyny, ludzie za maj kopulowa, kiedy i gdzie im si podoba, to w formie dziecinnej i prymitywnej przekazuje jednak podstawow tre utopii Marcus e ^ . Co do ogranicze, jakie sam Marcuse nakada na pojcie erotyzmu", to s one tak mgliste, e zgoa nie wiadomo, o co w nich chodzi. Na czym ma polega erotyzacja" caego czowieka, ktra byaby czym innym ni wyczne pochonicie przyjemnociami seksualnymi? Nie wiadomo. Jest to jeden z nieokrelonych frazesw utopijnych, wyzutych z treci. Nie wiadomo te, w jaki sposb Marcuse wyobraa sobie, e Freudowska sublimacja zostaaby nadal w mocy, skoro przestayby dziaa wszystkie czynniki, ktre j powouj do ycia. Wedle Freuda wszake sublimacja, wyraajca si w twrczoci kulturalnej, jest tylko iluzorycznym, zastpczym zaspokojeniem godw instynktowych, ktrych cywilizacja wprost zaspokoi nie pozwala. Teoria ta moe by i bya przedmiotem krytyki. Rzecz w tym jednake, e Marcuse nie krytykuje jej bynajmniej. Zdaje si zakada, e twrczo kulturalna, jak Freud chcia, bya wanie tego rodzaju substytutem wyadowa instynktu, a jednoczenie twierdzi, e pozostanie ona nadal, pomimo e sublimacja do niczego nie bdzie ju potrzebna. Cae odwrcenie Freuda w filozofii Marcuse'a nie moe mie innego zrozumiaego sensu, jak ten jeden: powrt do przedspoecznego bytu. Marcuse, rzecz jasna, nie wypowiada tego wniosku, nie wiadomo jednak, jak mona go unikn bez sprzecznoci. Powoywanie si na Marksa w tym punkcie jest nadzwyczaj wtpliwe. Wedle Marksa przysza ludzko doskonaa miaa by tak urzdzona, i kada jednostka bdzie traktowaa wasne siy i uzdolnienia jako bezporednie siy spoeczne, to jest konflikt wszelki midzy aspiracjami jednostkowymi a potrzebami caoci" bdzie usunity. Ale te Marks nie zakada bynajmniej Freudowskiej teorii instynktw. Nie jest wszelako moliwe bez sprzecznoci zakada zarazem, e naturalne, instynktowe skonnoci przeciwstawiaj ludzi nieuchronnie i czyni ich wrogami oraz, e naley wyzwoli te wanie skonnoci po to, aby ludzie yli w harmonii i pokoju.
406
3. Czowiek jednowymiarowy
Marcuse jednak podejmuje krytyk wspczesnej - nade wszystko amerykaskiej - cywilizacji rwnie w kategoriach, ktre nie zakadaj koniecznie Freudowskiej filozofii dziejw, ale wracaj raczej do problematyki, rozwinitej w studiach nad Heglem, to jest do transcendentalnych norm racjonalnoci, ktre naley zastosowa dla wyzwolenia czowieka. One-Dimensional Man jest tak wanie prb. Cywilizacja dominujca obecnie jest, jak si okazuje, jednowymiarowa we wszystkich swoich skadnikach: w nauce, filozofii, sztuce, myleniu potocznym, systemach politycznych, ekonomice i technologii. w utracony drugi wymiar" to zasada negatywnoci i krytyki albo zwyczaj kontrastowania istniejcego wiata ze wiatem prawdziwym, ktry odkrywa si w normatywnych pojciach filozoficznych, udostpniajcych wiedz o tym, czym jest naprawd wolno, pikno, rado ycia, rozum itd. Konflikt filozoficzny midzy myleniem dialektycznym i formalnym" zacz si ju od Platona i Arystotelesa; pierwszy bowiem broni doniosoci normatywnych poj, z ktrymi mona porwnywa przedmioty dowiadczenia, podczas gdy drugi opracowa jaow" logik formaln i oddzieli" prawd od rzeczywistoci. Ot teraz chodzi o powrt do ontologicznego pojcia prawdy, wedle ktrego prawda nie jest tylko cech zda, ale sam rzeczywistoci: nie empiryczn, wprost dostpn, lecz rzeczywistoci wyszego rzdu, chwytan wanie w uniwersaliach. Intuicja uniwersaliw wprowadza nas w wiat tego, czego nie ma empirycznie, a co jednak jako jest i co by powinno. W rwnaniu Rozum-Prawda-Rzeczywisto... Rozum jest wadz wywrotow, wadz negatywnoci, ktra ustala, jako Rozum teoretyczny i praktyczny, prawd dla ludzi i rzeczy, to znaczy warunki, w ktrych ludzie i rzeczy staj si tym, czym rzeczywicie s" (One-Dimensional Man, str. 123). Prawd poj chwyta si intuicj", ktra jest wynikiem metodycznej mediacji intelektualnej". Prawda ta ma charakter normatywny. Logos i Eros zbiegaj si w niej w jednoci. Nie jest do tego zdolna logika formalna, ktra nie pozwala wykry istoty rzeczy" i ogranicza sens sowa jest" do czysto empirycznych konstatacji. Ale gdy wypowiadamy zdania takie, jak cnota jest wiedz" albo czowiek jest wolny", to, jeli te twierdzenia maj by prawdziwe, spjka jest" ustala to, co by powinno", desideratum. Osdza ona warunki, w ktrych cnota wiedz nie jest..." (tame, str. 133). W ten sposb sowo jest" zachowuje dwa wymiary: empiryczny i normatywny,
3. Czowiek jednowymiarowy
407
0 co wanie chodzi w autentycznej filozofii. Inaczej, jest to wymiar istoty" 1 pozoru"; dialektyka polega na tym, by napicie midzy istot" (czy te powinnoci) a faktami (czy te prawd pozorn") nigdy nie ustawao; w ten sposb dialektyka staje si narzdziem krytyki rzeczywistoci i dwigni wyzwolenia spoecznego. Logika formalna wyrugowaa to napicie z mylenia i uczynia myl obojtn wzgldem swego przedmiotu" (itame, str. 136), dlatego prawdziwa filozofia rozwijaa si poza logik formaln. Dialektyki z kolei niepodobna zasadniczo sformalizowa, gdy jest to mylenie wyznaczone przez sam rzeczywisto. Dialektyka poddaje krytyce bezporednie dowiadczenie, dowiadczenie to bowiem chwyta rzeczy tylko tak, jak si przypadkowo ukazuj, a wic nie dociera do ich gbszej prawdy. Ot Arystotelesowski sposb mylenia, w ktrym wiedza ogranicza si do bezporedniej empirii oraz formalnych regu rozumowania, sta si podstaw caej nowoytnej nauki, ktra programowo zakazuje sobie badania normatywnych istot" rzeczy i oddaje sprawy tego, co by powinno" we wadz subiektywnych preferencji. Ta nauka oraz oparta na niej technologia stworzyy wiat, w ktrym panowanie nad natur stao si jednoczenie niewol spoeczn. To prawda, e w wyniku aktywnoci naukowej i technicznej tak pomylanej podnis si poziom ycia ludzi; zarazem jednak ten wanie naukowy sposb mylenia przynis ze sob ucisk i zniszczenie. Naukowo-techniczna racjonalno oraz manipulacja s spojone ze sob w nowych formach kontroli spoecznej. Czy mona si zadowoli stwierdzeniem, e ten nienaukowy rezultat wynik ze swoicie spoecznego zastosowania nauki? Sdz, e oglny kierunek, w jakim to zastosowanie si odbywao, by inherentnie zawarty w czystej nauce nawet wtedy, gdy nie miao si na uwadze adnych praktycznych celw... Kwantyfikacja natury, ktra prowadzia do jej wyjaniania w strukturach matematycznych, oddzielia rzeczywisto od wszystkich inherentnych celw, oddzielia wic prawd od dobra, nauk od etyki... Ontologiczna wi midzy Erosem i Logosem zostaa zerwana, a racjonalno naukowa jawi si jako zasadniczo neutralna... Poza t neutralnoci yje si w wiecie wartoci, a wartoci oddzielone od obiektywnej rzeczywistoci stay si subiektywne" (tame, str. 146-147). W ten sposb Dobro, Pikno, Sprawiedliwo nie mog roci sobie pretensji do wanoci uniwersalnej, gdy zepchnite zostay do dziedziny upodoba. Nauka chce si zajmowa tylko tym, co mierzalne, co da si technicznie zastosowa, porzucia pytania o to, czym" s rzeczy, redukujc zainteresowania do funkcjonalnego jak?" i ogaszajc, e sama w sobie
408
jest neutralna w stosunku do uytku, jaki z niej jest czyniony. Rzeczy, w naukowym obrazie wiata, straciy wszelk konsystencj ontologiczn, nawet materia jak gdyby znika. Funkcja spoeczna nauki jest zasadniczo konserwatywna, gdy w treci swej nauka nie dostarcza racji dla spoecznego protestu. Jest to przy tym wanie funkcja zwizana z sam metod naukow: nauka, na mocy wasnej swej metody i poj projektowaa i wspieraa wiat, w ktrym panowanie nad natur zwizane byo z panowaniem nad czowiekiem" (tame, str. 166). Chodzi teraz o budow nowej nauki, jakociowej, normatywnej, ktra dojdzie do zasadniczo odmiennych poj o naturze i ustali zasadniczo odmienne fakty" (tame, str. 167). Filozoficznym wyrazem tej zdeformowanej nauki, sucej niewoli, jest pozytywizm, wczajc w szczeglnoci filozofi analityczn i operacjonalizm. Doktryny te tpi wszystkie pojcia, ktrym nie mona nada sensu funkcjonalnego" i ktre nie pozwalaj przewidywa ani manipulowa rzeczami. Tymczasem takie wanie pojcia s najwyniejsze, gdy z ich pomoc moemy transcendowa" istniejcy wiat. Co gorsza, filozofia pozytywistyczna ogasza tolerancj wzgldem wiata wartoci, w czym szczeglnie odsania swj reakcyjny charakter, gdy nie nakada adnych restrykcji na ca dziedzin ocen i praktyki spoecznej. Spoeczestwo, gdzie w czysto funkcjonalny stosunek do mylenia dominuje, jest te z natury rzeczy spoeczestwem ludzi jednowymiarowych. Jest ono ofiar faszywej wiadomoci i fakt, e wikszo ludzi akceptuje istniejcy system, nie czyni go mniej irracjonalnym. Spoeczestwo to (Marcuse ma na myli gwnie spoeczestwo amerykaskie) zdolne jest absorbowa bez szkody dla siebie wszystkie formy opozycji, gdy wyjaowio opozycj z treci krytycznej. Potrafi zaspokaja ogromn ilo potrzeb ludzkich, ale rzecz w tym, e same te potrzeby s faszywe. Faszywymi potrzebami za s te, ktre zostay narzucone jednostce przez interesy wyzyskiwaczy i ktre utrwalaj niesprawiedliwo, ndz, agresj. Wikszo przewaajcych potrzeb odprenia, zabawy, zachowywania si i konsumowania w zgodzie z reklam, kochania i nienawidzenia tego, co inni kochaj i nienawidz, naley de tej kategorii potrzeb faszywych" (tame, str. 5). Ostatecznie o tym, ktre potrzeby s prawdziwe", a ktre faszywe, mog rozstrzyga tylko sami ludzie zainteresowani, ale dopiero wtedy, gdy nie podlegaj manipulacji i naciskowi zewntrznemu. Tymczasem ekonomia wspczesna nastawiona jest na mnoenie sztucznych potrzeb w warunkach wolnoci, ktra sama jest narzdziem ucisku. Zakres
4. Rewolucja przeciw wolnoci
409
wyboru otwarty przed jednostk nie jest czynnikiem decydujcym w okrelaniu stopnia ludzkiej wolnoci, ale decydujce jest, co mona wybiera i co jednostka wybiera faktycznie" (tame, str. 7). W tym wiecie wszystko, ludzie i rzeczy, sprowadzone zostao do swojej funkcji, pozbawione substancji", a wic autonomii. Rwnie sztuka wczona jest w ten uniwersalny proces degradujcego konformizmu nie dlatego, by odrzucaa wartoci kultury, ale dlatego, e inkorporuje je w istniejcy porzdek. Wysza kultura europejska bya ongi zasadniczo feudalna, pretechniczna w tym mianowicie znaczeniu, e obracaa si w dziedzinach niezalenych od biznesu i przemysu. Kultura przyszoci powinna odziedziczy t niezaleno, tworzy drugi wymiar uczucia i myli, utrzymywa ducha negacji, wrci do uniwersalizacji Erosu (w tym miejscu Marcuse podaje jedyny bodaj przykad empiryczny, wyjaniajcy, co ma na myli mwic o cywilizacji libidalnej; zauwaa mianowicie trafnie, e jest o wiele przyjemniej kopulowa na ce ni w samochodzie na Manhattanie). Kultura ta zwrci si musi take przeciwko istniejcej formie wolnoci, albowiem o ile wiksza wolno zakada zwenie, nie za rozszerzenie i rozwj potrzeb instynktownych, dziaa ona raczej na rzecz status quo powszechnej represji ni przeciwko niemu" (tame, str. 74).
4, Rewolucja przeciw wolnoci

Skoro jednak istniejcy system zarazem mnoy faszywe potrzeby i daje im szanse zaspokojenia, skoro wikszo ludzi uwiziona jest w faszywej wiadomoci, czy wyjcie jest moliwe? Owszem, odpowiada Marcuse. Trzeba transcendowa" cakowicie istniejce spoeczestwo, trzeba dy do jakociowej zmiany", trzeba zniszczy sam struktur" rzeczywistoci, trzeba da ludziom mono swobodnego rozwijania swych potrzeb, trzeba rozwin now technologi" (nie za po prostu inaczej zastosowa istniejc), trzeba wrci do jednoci nauki i sztuki, nauki i etyki, trzeba uczyni wyzwolenie ludzkoci przedmiotem nauki, trzeba uwolni wyobrani. Lecz kt to ma uczyni, skoro wikszo ludzi i w szczeglnoci rwnie wikszo klasy robotniczej, zostaa wchonita przez system" i nie dy do globalnej" transcendencji istniejcego adu? W One-Dimensional Mart mamy nastpujc odpowied: Pod konserwatywn podstaw ludow istnieje jednak substrat ludzi wyrzuconych poza nawias, wyzyski-
410
wanych i przeladowanych ludzi innych ras i innych kolorw skry bezrobotnych i niezatrudnialnych. Ci istniej poza procesem demokratycznym... Fakt, e zaczynaj oni odmawia udziau w grze, moe oznacza pocztek koca epoki" (tame, str. 256-257). Okazuje si zatem, e lumpenproletariat mniejszoci rasowych Stanw Zjednoczonych jest gwnie powoany do tego, by przywrci ludzkoci utracon jedno Erosu i Logosu, stworzy now jakociowo nauk i technologi oraz wyzwoli ludzko z tyranii logiki formalnej, pozytywizmu i empiryzmu. Z innych rozpraw jednake wida, e mona liczy take na inne siy, mianowicie na studentw oraz na ludy krajw ekonomicznie i technicznie zacofanych. Sojusz tych trzech si okazuje si gwn nadziej wyzwolenia ludzkoci. Co do ruchw studenckich, to Marcuse zaznacza, e s one decydujcym czynnikiem przemiany", chocia o wasnych siach nie mog tej przemiany dokona (wykad The Problem of Violence and the Radical Opposition" w: Five Lectures). Siy rewolucyjne musz si posugiwa przemoc, poniewa maj za sob wysze racje i poniewa istniejcy system jest take instytucjonalizacj przemocy. Nonsensem jest mwi 0 oporze w ramach legalnych, albowiem aden, nawet najbardziej wolny system nie moe zalegalizowa przemocy przeciw sobie zwrconej. Ale przemoc ta jest usprawiedliwiona, gdy jest to przemoc zmierzajca do wyzwolenia. Jest przy tym wanym i pocieszajcym objawem, e bunt polityczny studentw zbiega si z deniem do wyzwolenia seksualnego. Przemoc jest nieuchronna z tej racji, e wikszo ludzi skazana jest, przy istniejcym systemie, na faszyw wiadomo i tylko mniejszo zdolna jest si z niej wyzwoli. System kapitalistyczny wynalaz takie sposoby asymilacji wszelkich form kultury i myli, e potrafi bez przemocy unieszkodliwia swoich krytykw, czynic z samej ich krytyki element systemu; dlatego potrzebna jest taka krytyka, ktrej system strawi ani asymilowa nie moe, czyli krytyka za pomoc gwatu. Wolno sowa 1 zrzesze, tolerancja i instytucje demokratyczne - wszystko to s narzdzia suce uwiecznianiu duchowego panowania wartoci kapitalizmu. Nasuwa si przeto wniosek, e wyzwolenie, ku ktremu maj zmierza posiadacze prawdziwej i niezmistyfikowanej wiadomoci, musi by wyzwoleniem od wolnoci demokratycznych i tolerancji. Istotnie, Marcuse nie waha si z wycigniciem tego wniosku. By moe najdobitniej formuuje swoje myli w tej sprawie w eseju o represyjnej tolerancji". Chodzi o to, e niegdy tolerancja bya hasem wyzwoleczym, lecz dzisiaj suy uciskowi, gdy wzmacnia spoeczestwo, ktre za zgod
411
wikszoci buduje arsenay atomowe, uprawia polityk imperialistyczn itd. Taka tolerancja jest tyrani wikszoci przeciwko ideom wyzwolenia i, co wicej, oznacza ona tolerowanie idei i ruchw, ktre tolerowane by nie powinny, jest tolerancj dla za i faszu. Naley rozwaa wszystkie poszczeglne instytucje i fakty z punktu widzenia caoci", a skoro tak caoci" jest system kapitalistyczny, zawierajcy w sobie inherentne zo, to rwnie tolerancja i wolno w tym systemie suy zu. Dlatego prawdziwa i gbsza tolerancja musi polega na nietolerancji wzgldem faszywych idei i ruchw. Tolerancja, ktra rozszerzaa zakres i tre wolnoci bya zawsze stronnicza - nietolerancyjna wzgldem protagonistw represyjnego status quo" (A Critique of Pure Tolerance, str. 99). Gdy chodzi o nowe spoeczestwo (ktre, jako e jest spoeczestwem przyszoci, nie daje si okreli ani opisa poza tym, e jest przeciwiestwem istniejcego), nie mona praktykowa tolerancji niezrnicowanej. Tolerancja prawdziwa nie moe chroni faszywych idei i niesusznych czynw" (tame, str. 102). Spoeczestwo nie moe by obojtne tam, gdzie chodzi o pokj, istnienie, wolno i szczcie: tutaj pewne rzeczy nie mog by wypowiadane, pewne idee nie mog by wyraane, pewne rodzaje polityki nie mog by proponowane i pewne zachowania nie mog by dozwolone, inaczej tolerancja staje si narzdziem przeduania niewoli" (tame). Wolno sowa jest dobra nie dlatego, e nie ma prawdy obiektywnej, ale wanie dlatego, e taka prawda istnieje i moe by wykryta, jeli wic okazuje si, e wolno sowa suy uwiecznianiu nieprawdy, nie ma ona uzasadnienia. Wolno ta zakada niejako, e wszystkie zmiany podane dadz si urzeczywistni w ramach systemu", w drodze racjonalnej dyskusji. Ale naprawd wszystko, co mona w ten sposb osign, suy systemowi, ...wolne spoeczestwo jest w rzeczy samej w sposb nierealistyczny i niedajcy si zdefiniowa rne od istniejcych. W tej sytuacji wszelkie naprawy, jakie mog nastpi w normalnym porzdku rzeczy i bez subwersji, bd najpewniej naprawami w kierunku okrelonym przez partykularne interesy, ktre sprawuj kontrol nad caoci" (tame, str. 107). Swoboda sowa dla rnych opinii jest z gry skazana na to, e produkowa bdzie opinie zgodne z interesami establishmentu popieranego przez wikszo, gdy tene establishment ma rodki wpywania na opini. To prawda, rne okropnoci wspczesnego wiata s opisywane w rodkach masowego przekazu, ale opisywane s tonem nieemocjonalnym i w sposb bezstronny. Ot jeli obiektywno ma co wsplnego z prawd, i jeli prawda jest czym wicej ni spraw logiki i nauki, to ten rodzaj obiektywnoci jest faszywy i ten
412
rodzaj tolerancji nieludzki" (tame, str. 112). Jeli trzeba rozwin wyzwolecze siy i zwalczy indoktrynacj, to trzeba to czyni pozornie niedemokratycznymi rodkami. Wczayby one usunicie tolerancji dla grup i zgromadze, ktre gosz polityk agresji, zbrojenia, szowinizm, dyskryminacj rasow i religijn albo ktre przeciwstawiaj si rozszerzaniu usug publicznych, ubezpiecze spoecznych, opieki lekarskiej itd. Co wicej, przywrcenie wolnoci myli moe uczyni niezbdnymi nowe i sztywne restrykcje narzucone na nauczanie i praktyki instytucji wychowawczych..." (;tame, str. 114), gdy ludzie poddani wychowawczym wpywom establishmentu nie s naprawd zdolni do wolnego wyboru. Co do tego, kto ma prawo orzeka, jaka nietolerancja jest suszna, to rzecz rozstrzyga si przez odpowied na pytanie, w czyim interesie nietolerancja i przemoc s uprawiane. Dlatego tolerancja oznacza nietolerancj wzgldem ruchw prawicowych i tolerancj wzgldem ruchw lewicowych" (tame, str. 122-123). To ostatnie zdanie streszcza chyba najlepiej ide tolerancji", za ktr Marcuse si opowiada. Nie chodzi m u jednak, jak twierdzi, o dyktatur", lecz tylko o rzeczywist demokracj", ktra zakada walk przeciwko idei tolerancji, a walka ta z kolei zakada, e przytaczajca wikszo ludzi nie moe mie racji, gdy demokratyczne rodki informacji zdeprawoway ich umysy. Marcuse nie identyfikowa si z komunizmem, lecz tylko z now lewic", czyli z siami, ktre z grubsza zakaday te same, co on, idee. W stosunku do istniejcych form komunizmu stanowisko jego byo chwiejne: po czci krytyczne, po czci usprawiedliwiajce, przy czym formuy, ktrymi operowa byy na og mgliste i wieloznaczne. Marcuse uywa sowa totalitarny" i totalitaryzm" w taki sposb, e najczciej odnosi si ta etykieta rwnie dobrze do Zwizku Radzieckiego, jak do Stanw Zjednoczonych, przy czym przy takich okazjach na og znajduj si zwroty, ktre totalitaryzm amerykaski oceniaj niekorzystnie w porwnaniu z sowieckim, chocia Marcuse przyznaje, e jeden z tych systemw jest pluralistyczny, drugi za terrorystyczny. Nie uwaa jednak, aby bya to naprawd znaczna rnica: sowo totalitarny - powiada - jest tu przedefiniowane w taki sposb, e znaczy nie tylko terrorystyczne, ale take pluralistyczne absorbowanie wszelkiej efektywnej opozycji przez ustanowione spoeczestwo" (Five Lectures, str. 48). Totalitarna jest nie tylko terrorystyczna organizacja polityczna spoeczestwa, ale take nieterrorystyczna organizacja ekonomiczno-techniczna, ktra dziaa za pomoc manipulowa-
413
nia potrzebami przez interesy" (One-Dimensional Man, str. 3). W dziedzinie kultury nowy totalitaryzm przejawia si wanie w harmonizujcym pluralizmie, gdzie najbardziej sprzeczne ze sob prawdy i dziea wspistniej pokojowo w obojtnoci" (tame, str. 61). ...czy jest dzisiaj, w orbicie rozwinitej cywilizacji przemysowej, spoeczestwo, ktre nie podlega reymowi autorytatywnemu?" (tame, str. 102). Tak wic mamy terror za pomoc terroru oraz terror za pomoc demokracji, pluralizmu i tolerancji. W sumie jednak terror, ktry zmierza do wyzwolenia ludzkoci, zawsze jest lepszy, gdy zakada, e bdzie w przyszoci zniesiony, podczas gdy terror za pomoc wolnoci sam siebie uwiecznia. Z drugiej strony Marcuse kilkakrotnie wypowiada przypuszczenie, e system sowiecki i kapitalistyczny zmierzaj do upodobnienia si, wykorzystujc ten sam typ industrializacji. Ksika Soviet Marxism jest wybitnie krytyczna zarwno w stosunku do doktryny marksistowskiej przyjtej za podstaw systemu, jak te w stosunku do systemu samego, ktrego Marcuse bynajmniej nie utosamia z dyktatur proletariatu, lecz w ktrym widzi instrument przypieszonej industrializacji za cen dyktatury nad proletariatem i chopstwem. Ideologia tego systemu jest marksizmem odpowiednio adaptowanym i zmienionym. Marcuse zdaje sobie spraw z czysto utylitarnych zada, jakie teoria marksistowska w sowieckiej wersji peni, a take z jej prymitywnego poziomu intelektualnego. Sdzi, z jednej strony, e kapitalizm zachodni i system sowiecki wykazuj tendencje w kierunku znacznego upodobnienia si, gdy oba opieraj si na rosncej centralizacji, biurokratyzacji, racjonalizacji ekonomiki, koordynacji nauczania i informacji, kulcie wartoci zwizanych z produkcj i prac itd. Z drugiej strony wszelako widzi na przyszo lepsze perspektywy dla spoeczestwa sowieckiego ni dla kapitalizmu; w tym pierwszym bowiem, w przeciwiestwie do drugiego, biurokracja nie moe si zinstytucjonalizowa cakowicie ani uwiecznia swoich intersw, gdy ostatecznie" podporzdkowana jest celom oglniejszym, technicznym, ekonomicznym i politycznym, ktre na dug m e t s nie do pogodzenia z rzdzeniem rodkami represji. W pastwie klasowym racjonalny rozwj techniczny i ekonomiczny jest w konflikcie z interesami klas wyzyskujcych; podobny konflikt zachodzi w spoeczestwie sowieckim, gdzie biurokracja take usiuje postp wykorzystywa dla wasnych interesw; rnica wszelako polega na tym, e w spoeczestwie sowieckim konflikt ten moe by rozwizany w przyszoci, czego o kapitalistycznym nie da si powiedzie.
414
5, Komentarz
Jeli wczesne rozprawy Marcuse'a mog uchodzi za pewn - opart na modoheglowskiej, wtpliwej interpretacji Hegla - wersj marksizmu, to dziea pniejsze, cho czsto do marksizmu si odwouj, nie maj ju, co do treci wiele wsplnego z t tradycj. Marksizm bez proletariatu (ten bowiem zosta beznadziejnie skorumpowany przez spoeczestwo dobrobytu), bez historii (albowiem wizja przyszoci nie ma powsta z badania przemian historycznych, ale z intuicyjnego wgldu w esencj czowieka), bez kultu nauki; marksizm, w ktrym gwn wartoci wyzwolonego spoeczestwa ma by przyjemno, nie za twrczo, jest ledwo skaonym cieniem oryginalnego Marksowskiego ordzia. Marcuse jest raczej wieszczem promantycznego anarchizmu w jego postaci najbardziej irracjonalnej. Prawd jest, e zarwno wtek romantyczny (powrt do utraconych wartoci przedindustrialnego spoeczestwa, do jednoci czowieka z natur i do komunikacji nieuporednionej midzy ludmi), jak te wiara w uzgodnienie esencji czowieka z jego yciem empirycznym s w marksizmie obecne. Jednake marksizm nie jest sob, jeli nie pozostaje w nim nic wicej oprcz tych wanie elementw i jeli caa teoria walki klasowej oraz caa jego strona naukowa i scjentystyczna zostaje ze doszcztnie wyrugowana. Jednake, gdy rozwaamy sens pisarstwa Marcuse'a, nie jest istotna okoliczno, e wbrew oczywistoci podaje si on za marksist. Istotne jest, e Marcuse prbowa dostarczy filozoficznych uzasadnie dla tendencji, ktra niezalenie od niego jest obecna w naszej kulturze, a ktra usiuje t kultur od wewntrz zniszczy w imi zasadniczo niedajcej si okreli apokalipsy Nowego wiata Szczcia. Co gorsza, jedyn realn treci Nowego wiata, jak moemy z pism Marcuse'a wydoby, jest pragnienie despotyzmu sprawowanego przez owieconych nad reszt spoeczestwa, przy czym gwnym tytuem owieconych do sprawowania wadzy jest fakt, e zrealizowali oni w swych umysach jedno Logosu i Erosu, wyzbywajc si przykrej zalenoci od logiki, matematyki oraz nauk empirycznych. Takie streszczenie filozofii Marcuse'a moe si zdawa karykaturalne, lecz gdy prbujemy wyuska pozytywn tre z jego ksiek, trudno, w rzeczy samej, znale wicej. Myl Marcuse'a jest osobliwym splotem feudalnej pogardy dla techniki, dla nauk cisych i dla wartoci demokratycznych z mgawicowym i wyzutym z pozytywnych treci rewolucjonizmem. Jego ksiki s lamentem nad
5. Komentarz
415
cywilizacj, ktra: 1) oddzielia nauk od etyki, wiedz empiryczn i matematyczn od wartoci, fakty od norm, opis wiata od wgldu w jego normatywne esencje; 2) stworzya jaow" logik i matematyk; 3) zagubia jedno Erosu i Logosu i nie rozumie, e rzeczywisto sama zawiera w sobie swoj niezrealizowan powinno", to jest, e moemy konfrontowa wiat z jego obiektywnym" wzorem, dostpnym intuicji; 4) nastawia si na postp technologiczny. Destrukcyjne wyniki nauki nie s przy tym, co wane, wynikiem jej spoecznie bdnych zastosowa, ale wpisane s w sam jej tre. Tej cywilizacji przeciwstawi naley mylenie dialektyczne, ktre przechowuje jedno" wiedzy i wartociowania, odwouje si do normatywnych esencji wiata oraz transcenduje" ca rzeczywisto. Ci, ktrzy posiedli ow wysz wiedz, nieskaon logik i rygorami empiryzmu, s, jako tacy, uprawnieni do tego, by stosowa przemoc, nietolerancj i rodki represji w stosunku do pozostaej wikszoci spoeczestwa. Takimi s rewolucyjni studenci, chopi-analfabeci z krajw ekonomicznie zacofanych oraz lumpenproletariat Stanw Zjednoczonych. W punktach podstawowych Marcuse nie jest w stanie powiedzie, na czym polegaj waciwie jego roszczenia. Skd moglibymy si dowiedzie, e taka wanie a nie inna intuicja udostpnia nam wgld w prawdziw" esencj czowieczestwa? Jakie s kryteria, aby uzna pewne modele czy te normatywne pojcia za waciwe, a inne za ze? Nie ma na to adnej odpowiedzi i by nie moe; zdani jestemy na arbitralne wyroki Marcus e ^ i jego zwolennikw. Tym samym nie wiemy rwnie, jaki ma by wyzwolony wiat, ktry Marcuse nam obiecuje; co wicej, sam on zastrzega si, e w wiat opisa si nie da. Wiemy tyle tylko, e mamy transcendowa" cakowicie istniejce spoeczestwo i istniejc kultur, e mamy przeprowadzi globaln rewolucj", stworzy jakociowo nowe" stosunki spoeczne itd. Jedyny pozytywny wniosek z tych wezwa jest taki, e wszystko, co przyczynia si do niszczenia istniejcej kultury, jest godne pochway i nie ma powodu sdzi, by, na przykad, podpalanie bibliotek (co si zdarzyo w rnych orodkach uniwersyteckich amerykaskich) nie byo dobrym pocztkiem rewolucyjnego procesu transcendowania" zgniego wiata kapitalizmu w imi wyszego Rozumu" platosko-heglowskiego. Naley zauway, e ataki Marcuse'a na nauk i logik s doskonae spojone z atakami na instytucje demokratyczne i represyjn tolerancj" (ktrej przeciwiestwem jest tolerancja prawdziwa", czyli represyjna nietolerancja). W rzeczywistoci zachodzi istotny zwizek midzy zasadami nauki nowoytnej, ktra wyranie odrnia czynnoci normatywne i wartocio-
416
wanie od mylenia kierowanego reguami logiki i postpowania empirycznego z jednej strony a zasadami tolerancji i wolnoci sowa z drugiej. Reguy naukowe, zarwno formalne, jak empiryczne, okrelaj bowiem zakres tej wiedzy, w ktrej ludzie mog odwoywa si do wsplnie uznanych zasad, a wic dyskutowa, przekonywa si wzajem i w kocu ustala, ktre z istniejcych hipotez czy teorii nadaj si do przyjcia na podstawie tych wanie zasad. Nauka stworzya, innymi sowy, kodeks mylenia - w postaci logiki dedukcyjnej i probabilistycznej - ktry narzuca si myli ludzkiej jako przymusowy i ktry stwarza obszar porozumienia midzy wszystkimi ludmi, gotowymi go uzna. Poza tym kodeksem istnieje dziedzina wartociowania, gdzie dyskusja jest take moliwa, ale tylko o tyle, o ile pewne naczelne wartoci s uznane wsplnie; nie mona natomiast owych naczelnych wartoci udowodni na podstawie regu, rzdzcych myleniem naukowym. Te proste zasady pozwoliy odrni dziedziny, gdzie mamy do czynienia z reguami zniewalajcymi od takich, gdzie regu tych nie ma i ktre wobec tego wymagaj tolerancji wzajemnej. Jeli za da si, by mylenie nasze byo podporzdkowane intuicji esencji" normatywnych i jeli ogasza si zarazem, e tylko ono zasuguje na miano mylenia oraz realizuje wymogi wyszego Rozumu, wwczas wzywa si do nietolerancji i kontroli nad myl, gdy wyznawcy pewnej idei nie maj adnego obowizku tumaczy si ze swoich opinii ani uzasadnia ich przez odwoanie si do wsplnego zasobu regu logicznych i empirycznych. Pomstowanie na jaow" logik formaln (przy czym wszystko, co z dziea Marcuse'a moemy si dowiedzie o logice, to tyle wanie, e jest jaowa") oraz ilociowo zorientowane nauki przyrodnicze (o ktrych z ca pewnoci nie ma on w ogle pojcia, podobnie jak o technologii i o ekonomii) nie moe by czym innym, jak pochwa ignorancji. Myl ludzka rozwijaa si i produkowaa nauk dziki mnoeniu zasobw wiedzy, wewntrz ktrej dowolno jest wykluczona, a wic dziki platoskiemu odrnieniu midzy wiedz i opini, episteme i doxa. Taki rozdzia, to prawda, nie pozostawia nadziei na ostateczn i wszechobejmujc syntez, w ktrej wszystkie nasze myli, uczucia i pragnienia zbiegn si w jednoci" wyszej. Nadzieja taka moliwa jest, w rzeczy samej, tylko wtedy, gdy totalitarny mit, majcy pretensje do zwierzchnictwa nad myl, a niezobowizany do tumaczenia si ze swej treci (bo oparty na gbszej" intuicji) podporzdkuje sobie cao ludzkiego ycia duchowego, wczajc czynnoci intelektualne. Warunkiem tego jest, oczywicie, ogoszenie wszystkich regu logicznych i empirycznych za zbyteczne. Ot tego wanie Marcuse pragnie. Pragnie zjednoczonej wiedzy,
5. Komentarz
417
ktra gardzi takimi marnymi zyskami, jak uytek technologiczny, ale ktrej zalet jest, e jest jedna i e obejmuje wszystko. Taka wiedza jest jednak moliwa tylko, gdy usuwamy przymus zewntrzny dla myli w postaci logiki oraz - skoro intuicja esencji moe by przecie rna u kadego - gdy mamy inne rodki, nie logik i nie fakty, dla ustanowienia duchowej jednoci spoeczestwa. rodkiem takim moe by tylko inny przymus ni reguy mylenia, a wic przymus sprawowany przez organy represji spoecznej. Innymi sowy: idea Marcuse'a jest realny tylko przy zaoeniu, e na miejsce tyranii logiki przyjdzie tyrania policji. Jest to zreszt wniosek potwierdzony wybornie wszystkimi dowiadczeniami historycznymi: nie ma innego sposobu, aby zmusi cae spoeczestwo do akceptowania pewnej okrelonej wizji wiata, podczas gdy s inne sposoby narzucania autorytetu myli racjonalnej, przy zaoenu, e znane s i uznane reguy, wedle ktrych myl ta pracuje. Marcuse'a jedno Erosu i Logosu moe si urzeczywistni tylko jako spoeczestwo totalitarne, ustanowione przemoc i rzdzone przemoc. Wolno, ktr Marcuse zaleca, jest tym samym, co nieobecno wolnoci. Jeli prawdziwa" wolno nie polega na moliwoci wybierania, ale na tym, e wybiera si co okrelonego; jeli swoboda sowa nie jest tym oto faktem, e ludzie mog publicznie wypowiada rne opinie, lecz przymusem wypowiadania susznych" opinii (a co naley wybiera i co jest mianowicie suszn opini - o tym decyduj zwolennicy Marcuse'a) - sowo wolno" jest zwyczajnie uyte w sensie dokadnie przeciwnym normalnemu. Ideaem wolnego spoeczestwa jest spoeczestwo, w ktrym ludzie s pozbawieni wolnoci wyboru zarwno rzeczy, jak idei; jedne i drugie s im przygotowane przez tych, co lepiej wiedz. Naley podkreli, e w daniach swoich Marcuse idzie znacznie dalej anieli kiedykolwiek to czynili ideologowie i praktycy totalitarnego komunizmu w sowieckiej wersji. Nawet bowiem w najgorszych czasach stalinizmu istniay dziedziny, co do ktrych, mimo uniwersalnej indoktrynacji i ideologizacji" wiedzy, zakadao si, e s neutralne i nie podlegaj w treci innym reguom anieli logika i empiria (matematyka, fizyka oprcz krtkotrwaych incydentw, wreszcie technologia). Marcuse za nie pozostawia niczego poza zasigiem kontroli ze strony normatywnych esencji i proponuje stworzy now technologi i now jakociow nauk, 0 ktrych tyle wanie potrafi powiedzie, e maj by nowe, jakociowe, uwolnione od przesdw matematyzacji i dowiadczenia (tj. e moemy je posi nie uczc si matematyki ani fizyki, ani innych dziedzin wiedzy) 1 absolutnie transcendowa" istniejc wiedz.
418
W rzeczywistoci takiej jednoci, o jak Marcuse'mu chodzi i ktr, jak sobie wyobraa, zniszczyo spoeczestwo industrialne, nie byo nigdy; nawet w spoeczestwach prymitywnych, jak wiemy na przykad z bada Malinowskiego, porzdek mityczny i porzdek techniczny byy odrniane. Ani magia, ani wierzenia mityczne nigdy nie zastpoway techniki i racjonalnego wysiku, lecz je tylko uzupeniay, operujc w dziedzinach, na ktre czowiek nie ma technicznego wpywu. Prekursorami Marcuse'a s, by moe, skrajni teokraci i tpiciele nauki z epoki walk redniowiecznych o autonomi nauki lub z czasw wczesnoreformacyjnych kontrowersji. To prawda, e ani z nauki, ani z techniki czowiek nie moe wydoby sensu, ktry pozwalaby mu ustala hierarchie wartoci i celw. Cele nieinstrumentalne, to jest cele, ktre si uznaje za wartoci same w sobie, nie mog by naukowo ustanowione; naukowo daj si rozwaa tylko rodki realizacji celw oraz skutki, jakie pociga za sob zastosowanie tych rodkw lub urzeczywistnienie celw zaoonych. adna intuicja esencji nie usunie tego rozdziau. Co wicej, pogarda dla nauki i techniki kojarzy si u Marcuse'a z wiar, e trzeba nam dy do wyszych wartoci, poniewa wszystkie sprawy materialnego bytu ludzi zostay ju rozwizane i obfito dbr mamy zapewnion; pomnaanie tych dbr suy teraz wycznie interesom kapitalistw i wspiera si na faszywej wiadomoci i na panowaniu faszywych potrzeb. Marcuse reprezentuje, w tej sprawie, typow mentalno ludzi, ktrzy nigdy nie potrzebowali zastanawia si nad tym, skd si w ogle bierze jedzenie, ubrania, energia elektryczna, domy i inne rodki ycia, poniewa wszystko to zastawali jako rzecz dan i gotow. Dlatego filozofia jego znajdowaa wzicie w ruchach, ktrych typow cech byo, i skadajcy si na nie ludzie nie mieli nigdy do czynienia z produkcj materialn i ekonomi. Zarwno studenci z dobrze sytuowanych klas rednich, jak lumpenproletariat maj to do siebie, e kwestie techniki i organizacji produkcji nie wchodz w ogle w ich pole widzenia, gdy jest rzecz zaoon, e wszystkie rodki konsumpcji po prostu s gotowe - wszystko jedno, czy zaspokojenie jest na niskim, czy na wysokim poziomie. Pogarda dla wszystkiego, co wie si z technik i organizacj produkcji, kojarzy si w sposb naturalny z niechci do wszystkich dziedzin wiedzy, w ktrych dziaaj silnie obligujce reguy postpowania, to znaczy tych dziedzin, ktrych opanowanie wymaga znacznego wysiku, dyscypliny intelektualnej, pokory wobec faktw oraz prawide logicznych. Jest o wiele wygodniej
5. Komentarz
419
zastpi ten uciliwy wysiek frazesami o globalnej rewolucji, o transcendowaniu istniejcej cywilizacji i o jednoci uczucia i wiedzy Marcuse powtarza, oczywicie, wszystkie spostrzeenia na temat niszczcych skutkw wspczesnej technologii oraz zuboenia duchowego, jakie pociga za sob czysto utylitarny stosunek do ycia i redukcja osobnikw ludzkich do funkcji spenianej. Spostrzeenia te nie s jego wasnoci, ale od dawna stay si truizmami. Istotne jest jednak, e dla przeciwdziaania destrukcyjnym nastpstwom istniejcej technologii ludzie musz rozwija t sam technologi i obej si bez niej nie mog; musz take wypracowywa naukowo (za pomoc jaowej" logiki) zasady planowania spoecznego, ktre daoby si zastosowa dla uniknicia klsk wynikych z rozrostu techniki; musz, na koniec, krzewi i utrwala wartoci, ktre czyni ycie znoniejszym, a uatwiaj racjonalne mylenie nad reformami spoecznymi, a wic wartoci tolerancji, demokracji i swobody sowa. Program Marcuse'a jednak jest dokadnie przeciwny: zniszczenie instytucji demokratycznych i tolerancji w imi totalitarnego mitu, poddanie nauki i techniki (co do treci, nie co do zastosowa tylko) mglistej intuicji esencji", ktr to intuicj posiadaj filozofowie, wrogowie pozytywizmu i empiryzmu. W adnym innym chyba wypadku Marksowska alternatywa socjalizm albo barbarzystwo" nie zostaa, w imieniu tego Marksa, zastpiona tak wyranie ide: socjalizm, czyli barbarzystwo. Nie ma te chyba w naszych czasach filozofa, o ktrym z rwn pewnoci, jak w przypadku Marcuse'a, daoby si powiedzie, e jest ideologiem obskurantyzmu.
R O Z D Z I A XII
Ernest Bloch - marksizm jako gnoza futurystyczna
Wrd osobliwoci, jakie pojawiay si na peryferiach marksizmu, pisarstwo Blocha jest zapewne najwiksz ekstrawagancj filozoficzn. Jest on jedynym, ktry usiowa dobudowa do odziedziczonej doktryny kompletn metafizyk, kosmologi i kosmogoni spekulatywn w stylu gnostycznym i apokaliptycznym, korzystajc ze rde najrozmaitszych. Mwic dobudowa" dopuszczamy si ju pewnej interpretacji, sam Bloch bowiem wierzy, e rekonstruuje z uamkw Marksowskiej myli jej utajony sens metafizyczny: obraz wiata, ktry zmierza do uniwersalnej syntezy wszystkich swoich si i skadnikw, a synteza ta obejmuje nie tylko zjawiska spoeczne, ale kosmos jako cao. Sens bytu odsania si przy tym tylko w aktach, ktre skierowane s ku przyszoci, a akty te, ktrych nadzieja" jest nazw najoglniejsz, s czynnociami poznawczymi i afektywnymi zarazem, ale s take efektywnym stwarzaniem rzeczywistoci, ku ktrej nadzieja si zwraca oraz ruchem samego wszechwiata usiujcego jak gdyby zrealizowa swoj entelechi. Dziea Blocha s to waciwie prorocze apele, sporzdzone w aforystycznej prozie poetyckiej, uformowanej na tradycjach niemieckiej literatury ekspresjonistycznej. Stylistyka Blocha, niezwykle zawia, najeona neologizmami, jest trudna do strawienia dla ludzi nieobytych z dziwactwami niemczyzny filozoficznej, ktre od Mistrza Eckharta poczynajc, wkadu Boehmego i Hegla nie pomijajc, a na Heideggerze koczc, tendencj miay raczej rosnc ni malejc. Typow dla Heideggera substancjalizacj przyimkw i partyku przej Bloch i po swojemu zastosowa (das Wohin, das Wozu, das Woher, das Nicht, das Nochnicht, das Dass etc.), kojarzc to ze skonnoci do uywania sw rzadkich i niewykych zestawie jzykowych. Niektrzy krytycy widz w nim wybit-
1. ycie i pisma
421
nego mistrza niemieckiej prozy, inni przeciwnie, uwaaj jego styl za pretensjonalny, sztuczny i sucy raczej do ukrycia ubstwa myli za zason barokowych ornamentw werbalnych. Czytanie Blocha przypomina nieraz, w rzeczy samej, bdzenie w kbowisku alchemicznych dymw, a treci, ktre pozostaj, gdy je zredukowa do mowy zwyczajnej, mog si wyda banalne i jaowe. Zwaywszy jednak, e zainteresowanie dla tej filozofii wykazuje ostatnio pewien wzrost, e nawet niektrzy teologowie szukaj w niej inspiracji i e Bloch sam przez wiksz cz ycia uwaa si za marksist w penym znaczeniu sowa, niepodobna jego propozycji metafizycznych pomin.
1. ycie i pisma
Ernest Bloch (1885-1977) urodzi si w Ludwigshafen w zniemczonej rodzinie ydowskiej i uksztatowa si intelektualnie w latach modernistycznej (czy neoromantycznej) rewolty przeciwko pozytywizmowi i ewolucjonizmowi; rewolt t wyraay filozoficznie zarwno nieortodoksyjne odmiany kantyzmu, jak niemiecka Lebensphilsophie skojarzona z wpywami Bergsona, jak wreszcie zainteresowanie dla tradycji hermetycznej, okultyzmu, gnozy oraz niedogmatycznych i nieskodyfikowanych form religijnoci, szukajcej natchnienia w legendach Wschodu. Bloch od 1905 roku studiowa zrazu w Monachium pod kierunkiem Lippsa, potem w Wiirzburgu pod kierunkiem Klilpego. Napisa rozpraw doktorsk powicon krytyce filozofii Rickerta (wydan w 1909 pt. Kritische Errterungen uber Rickert und das Problem der modernen Erkenntnistheorie) i antycypujc niektre wane tematy jego pniejszych dzie. Znajdujemy tam mianowicie wezwanie do stworzenia nowej teorii poznania (a nawet, jak Bloch sobie wyobraa, nowej logiki), ktra zwracaaby si ku rzeczom nie takim, jakimi faktycznie s, ale jakimi by mog, a nie s jeszcze; miaaby to by utopijna teoria poznania, gdzie operowaoby si nie zasad identycznoci i nie formu S jest P", ale szukaoby si utajonych potencji rzeczy, ich przyszych przeznacze, dyoby si wic do stwierdze typu S jeszcze nie jest P", w czym fantazja, wybiegajca w czasie naprzd miaa by czynna. Fantazja ta moe dawa gos temu, co w duchu ludzkim jeszcze nie doszo do penego ujawnienia, jest wic jeszcze-nie-wiadome". W Berlinie, gdzie Bloch nastpnie studiowa, mistrzem jego by Simmel. Oprcz filozofii uczy si take fizyki i interesowa si wszystkimi niemal
422
XII. Ernest Bloch - marksizm jako gnoza futurystyczna
dziedzinami kultury humanistycznej i sztuki: poezj, muzyk, malarstwem, teatrem. Przyswoi sobie idee socjalistyczne, chocia, o ile wiadomo, do adnej partii politycznej nie nalea. W czasie wojny sta si marksist, ale w ograniczonym sensie sowa: jego idee utopijnej teorii poznania i utopijnej metafizyki nie byy jeszcze w tym czasie skrojone jako rekonstrukcja myli Marksa; marksizm raczej doczy si do nich jakby z zewntrz jako ideologia polityczna. Wida to w szczeglnoci z pierwszej wanej ksiki, nad ktr Bloch w czasie wojny pracowa i ktr ogosi w 1918 roku pod tytuem Geist der Utopie (drugie, przerobione wydanie wyszo w 1923). Sowo utopia" nie miao ju wtedy u Blocha bynajmniej lekcewacego sensu, jak u Marksa i w caej marksistowskiej tradycji. Przeciwnie, marksizm cierpi, jego zdaniem, na brak orientacji utopijnej, to znaczy nie ma dostatecznej miaoci wybiegania w przyszo, ku wiatu, ktry nie jest w tej chwili moliwy, ale jest moliwy realnie; utopijna odwaga widoczna jest natomiast w tradycji ludowych ruchw chiliastycznych, w szczeglnoci w niemieckim anabaptyzmie rewolucyjnym, k t r e m u Bloch mia nastpn swoj ksik powici (Thomas Miinzer ais Theologe der Revolution, 1921). W Geist der Utopie wikszo idei, ktre przez cae ycie wypracowywa, jest ju zawarta. Podobnie jak w pniejszych dzieach, nie ma tam adnej utopii (oprcz oglnikw), ale wezwania do mylenia utopijnego. Chodzi o to, e w czowieku s moliwoci jeszcze niezrealizowane, podmiot utopijny, a zadaniem filozofii jest budzi zdolno do oywiania tych moliwoci. W filozofii obowizuje wic prymat rozumu praktycznego, nie w sensie Kantowskim jednake, ale w tym, e praca filozoficzna nie ma opisywa gotowego wiata, lecz sprzyja powstawaniu wiata jeszcze upionego w potencjalnoci, wiata, ktry nie moe si zaktualizowa bez udziau ludzkiego ducha i inicjatywy. S w naszej duszy zoa jeszcze-niewiadome, ukryta przyszo nasza wasna i bytu jako caoci, nie jestemy jeszcze tym, czym jestemy prawdziwie, to jest w naszej istocie, a i wiat cay nie doszed jeszcze do tosamoci z wasn esencj czy powoaniem. Czym jest to powoanie czy esencja - tego niepodobna stwierdzi empirycznym badaniem wedle rygorw nauki, ale jest w nas zdolno imaginacji, ktra wybiega ku wiatu jaki by moe, cho nie jest jeszcze. Bloch podejmuje zatem platoski motyw, wedle ktrego rzeczy maj wasn prawd", ktra nie zbiega si z ich aktualnym, empirycznym istnieniem, ale moe by wykryta; jednake nie jest tak, by owa prawdziwa" forma rzeczy ju si gdzie jako w bycie zrealizowaa: nasza wola i nasza dziaalno moe wszelako doprowadzi t form do aktualnoci. Mamy
1. ycie i pisma
423
moc odkrycia tej formy we wasnym wntrzu", utopia zawarta jest w samych aktualnociach naszego przeywania, a jej treci jest przeobraenie totalne wiata, wielka apokalipsa, zejcie Mesjasza, nowe niebo i nowa ziemia. Filozofia utopijna jest nie tylko eschatologi w sensie wyczekiwania na eschaton, ale jest narzdziem jego spenienia, jest aktywnoci, nie obserwacj, aktem woli raczej ni rozumu. Wszystko, co mesjanizm dawnych wiekw nam obiecywa, jest moliwoci, ktr my sami moemy wprawi w ruch; nie ma Boga, ktry by tej sprawie gwarantowa zwycistwo, Bg sam naley do utopii jako ostateczno, ktra jeszcze-nie-jest. W Geist der Utopie Bloch objawi si jako kontynuator ydowskiej literatury apokaliptycznej, ktr kojarzy z mglist ide socjalistyczn i anarchistyczn; nie wiadomo wprawdzie dokadnie, czym bdzie wiat, ktry dojdzie do stanu zbawienia, wiadomo tylko, e bdzie on krlestwem wolnoci, gdzie ludzie nie potrzebuj instytucjonalnych mediacji, jak pastwo i wadza polityczna. O tyle Bloch podejmowa myl Marksa, ale w postaci tak oglnikowej, e ostawao si z marksizmu tylko tyle, co mona znale rwnie w kazaniach Tomasza Miinzera; porwnanie to wypada si zdaje zreszt na niekorzy Marksa, ile e wierzy on nadmiernie w bezosobowe mechanizmy historyczne, ktre utopi wyprodukuj; lecz tylko wola ludzka moe j wyprodukowa naprawd. Pochwaa Marksa u wczesnego Blocha jest wic podobna do tej, jak znamy z Sorela, a niepodobna do adnej ze standardowych wersji marksizmu. Ca epok od pierwszej wojny wiatowej do zwycistwa Hitlera spdzi Bloch w Niemczech jako niezaleny pisarz; adnej akademickiej dziaalnoci nie uprawia. By zaprzyjaniony z Walterem Benjaminem, a take z Lukacsem, ktrego jednak krytykowa zarwno z racji schematycznej i czysto socjologicznej" interpretacji wiata w Geschichte und Klassenbewusstsein, jak te z racji dogmatycznych potpiajcych wyrokw przez Lukacsa wydawanych na literatur ekspresjonistyczn. W tych latach Bloch ogosi ponadto zbir esejw pod tytuem Durch die Wuste (1923), atakujcych utylitaryzm, nihilizm i pragmatyzm kultury buruazyjnej, nadto Spuren (1930), literackie dywagacje oparte na rnych anegdotach i legendach. W 1933 roku zmuszony zosta do emigracji; przebywa czas jaki w Szwajcarii, potem w Paryu i w Pradze. W 1935 roku wyda Erbschaft dieser Zeit, krytyk nazizmu i analiz jego rde kulturalnych. W ksice tej identyfikowa si cakowicie z marksizmem; identyfikowa si take politycznie z komunizmem, cho nigdy nie wstpi do partii komunistycznej i nigdy nie przyj obowizujcej wczenie, stalinowskiej
424
wersji marksizmu. W krytycznych chwilach wielkich czystek i procesw moskiewskich sta po stronie Stalina. W 1938 roku Bloch wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, gdzie spdzi lata wojny Wsppracowa tam z niemieckimi pismami emigracyjnymi i przygotowywa swoje opus magnum, Das Prinzip Hoffnung. Wrci do Europy w 1949 roku i afirmowa swoj polityczn identyfikacj ze stalinowskim socjalizmem przyjmujc katedr filozofii na uniwersytecie w Lipsku. Nastpnych dwanacie lat spdzi we wschodnich Niemczech, wielokrotnie, zwaszcza w pierwszych latach, podkrelajc cakowit solidarno polityczn z ustrojem. W tych latach ukazaa si jego ksika o Heglu ( Subjekt-Objekt. Erlauterungen zu Hegel, 1951); niewielka rozprawa o Awicennie w zwizku z muzumaskim millenium tego filozofa podwczas witowanym (Avicenna und die Aristotelische Linke, 1952); rozprawa o Thomasiusie (Christian Thomasius. Ein deutscher Gelehrter ohne Misere, 1953) oraz trzy tomy wspomnianego opus magnum, ktre autor w latach 50-tych uzupenia i poprawia (Das Prinzip Hoffnung, t. I, 1954; t. II, 1955; t. III, 1959). Jako bezpartyjny marksista cakowicie pod wzgldem politycznym lojalny, Bloch cieszy si poparciem wadz wschodnioniemieckich, zbiera nagrody i hody. Jego osobliwy marksizm by bez entuzjazmu tolerowany za cen politycznej lojalnoci, chocia skdind nauczanie filozofii i literatura filozoficzna publikowana we wschodnich Niemczech byy nieposzlakowane co do stalinowskiej prawo wiernoci. Niemniej od czasu do czasu pojawiay si artykuy urzdowych filozofw partyjnych z atakami na Blocha, a ataki te przybray na sile, gdy od 1956 roku, po XX Zjedzie KPZR, w czasie namitnych dyskusji, ktre ca Europ Wschodni ogarny, Bloch zdradza sympatie - ostrone wprawdzie i do abstrakcyjne, lecz niewtpliwie - ku tendencji liberalnej" czy rewizjonistycznej". Jako w dwa lata po hodowniczej ksidze pamitkowej, wydanej w Niemczech Wschodnich na 70-lecie filozofa, ukazao si dzieo zbiorowe pitnujce jego rewizjonizm", idealizm", mistycyzm", paktowanie z religi oraz antymarksistowskie dania rozszerzenia swobd kulturalnych w NRD. W 1956 roku kilku uczniw i wsppracownikw Blocha zostao uwizionych za rewizjonistyczne" projekty reform w pastwie i w partii, a Bloch pozbawiony prawa nauczania. Mimo to III tom Das Princip Hoffnung zosta w kocu dopuszczony do druku. Bloch tymczasem coraz bardziej by rozczarowany wschodnioeuropejskim socjalizmem i gdy przypadkowo znalaz si w Berlinie Zachodnim latem 1961 roku, w momencie, gdy rozpoczto budow muru berliskiego, postanowi porzuci socjalistyczn ojczyzn
2. Idea przewodnia
425
i osiedli si, jako jeden z kilkumilionowej rzeszy uciekinierw, w zachodnich Niemczech. Mimo e mia ju wwczas 76 lat, obj katedr na uniwersytecie w Tybindze, gdzie do koca ycia mieszka. Pod wzgldem politycznym zerwa z komunizmem sowieckiego typu i wystpowa jako rzecznik odnowy komunizmu. Oprcz licznych wznowie wczeniejszych swoich pism, ogosi w tych latach Naturrecht und menschliche Wiirde (1961) - prb marksistowskiej rewindykacji pojcia prawa naturalnego, nadto dwa tomy Tiibinger Einleitung in die Philosophie (1963-1964), Atheismus im Christentum (1968), oraz liczne artykuy i eseje. Doczeka si take licznych wyrazw uznania i nagrd, a pene wydanie jego dzie w 16 tomach rozpoczo w 1959 roku wydawnictwo Suhrkamp. Przez cae ycie Bloch by typowym okazem, jak to si powiada, gabinetowego myliciela; realia polityczne, jak si wydaje, zna gwnie z ksiek. Jego kultura literacka i filozoficzna bya ogromna, natomiast jego sprawnoci analityczne nader sabe. Jego liczne wypowiedzi na tematy polityczne - zarwno w czasie, gdy identyfikowa si ze stalinizmem, jak wtedy, gdy go krytykowa - s naiwne, sztampowe i oglnikowe; s to powtrzenia obiegowych w danym momencie frazesw. Jest widoczne take, e o kwestiach ekonomicznych nie mia w ogle wyobraenia. Przez cae ycie by bardzo oczytanym literatem, marzcym o doskonaym wiecie, lecz nieumiejcym powiedzie nie tylko, jakimi rodkami taki wiat mona by zbudowa, ale take, na czym jego doskonao miaaby polega.
2* Idea przewodnia
Znaczna cz teksw Blocha skada si z jedno- lub kilkuzdaniowych aforyzmw w sobie zamknitych. Wiele z tych aforyzmw s to waciwie zwize streszczenia caej filozofii Blocha. Oto przykady. Der Mensch ist dasjenige, was noch vieles vor sich hat. Er wird in seiner Arbeit und durch sie immer wieder umgebildet. Er steht immer wieder vorn an Grenzen, die keine mehr sind, indem er sie wahrnimmt, er uberschreitet sie. Das Eigentliche ist im Menschen wie in der Welt ausstehend, wartend, steht in der Furcht, vereitelt zu werden, steht in der Hoffnung, zu gelingen" (Das Prinzip Hoffnung, str. 284-285, wyd. Suhrkamp). (Czowiek jest tym, co wiele ma jeszcze przed sob. Nieustannie przetwarza si on w swojej pracy i przez ni. Raz za razem napotyka przed sob granice, ktre ju granicami nie s, gdy je dostrzega, ju je przekracza. To, co autentyczne w czowieku
426
i w wiecie trwa, oczekuje, yje w lku przed udaremnieniem i w nadziei sukcesu"). Von friih auf will man zu sich. Aber wir wissen nicht, wer wir sind. Nur dass keiner ist, was er sein mchte, scheint klar. Von daher der gemeine Neid, namlich auf diejenigen, die zu haben, ja zu sein scheinen, was einem zukommt. Von daher aber auch die Lust, Neues zu beginnen, das mit uns selbst anfangt. Stets wurde yersucht, uns gemass zu leben" (tame, str. 1089). (Z dawien dawna pragnie si przyj do siebie. Lecz nie wiemy, kim jestemy. Jasne jest tylko bodaj, e nikt nie jest tym, czym by chciaby. Std pospolita zawi wzgldem tych, co zdaj si mie to, albo wrcz by tym, co czowiekowi si naley. Ale std take rado inicjowania tego, co nowe i co si z nami zaczyna. Nieustannie prbowano y tale, bymy z sob byli zgodni"). Ich bin. Aber ich habe mich nicht. Darum werden wir erst. Das Bin ist innen. AUes Innen ist an sich dunkel. Um sich zu sehen und gar was um es ist, muss es aus sich heraus" (Tubinger Einleitung, t. I, str. 11). (Jestem. Ale siebie nie mam. Dlatego te dopiero si stajemy. Owo Jestem jest wewntrz. Wszelkie wntrze jest samo w sobie ciemne. Aby siebie obejrze, a tym bardziej widzie, co wok jest, musi wyj z siebie"). Oto epitome myli Blocha, razem z jej charakterystyczn nieokrelonoci. Wikszo jego pokanych tomw to rne warianty tej samej idei. Z przytoczonych aforyzmw moemy odtworzy niemal cay szkielet doktryny: wiat cay i czowiek w szczeglnoci nie s ukoczone i zawieraj rne moliwoci. adne obiektywne, poza czowiekiem dziaajce prawa nie gwarantuj, ktra moliwo zrealizuje si ostatecznie. Jedn jest totalne zniszczenie, inn - doskonao. Doskonao polega na tosamoci empirycznego istnienia z utajon istot" czowieka i wiata; nie mona jednak mwi o powrocie" do siebie, poniewa sowo to sugeruje, i doskonao ju si bya kiedy, w jakim zotym wieku, zrealizowaa, tak i dotychczasowa historia kosmiczna i ludzka bya histori degradacji raczej ni wznoszenia si. Tymczasem istota nasza, z ktr mamy czy moemy si utosami, oczekuje dopiero spenienia. Czy si speni - zaley to od woli ludzkiej i od naszej umiejtnoci staego przekraczania granic, jakie ycie nam stawia, do tego za potrzebna jest ciga orientacja pozytywna ku przyszoci, a wic nadzieja. Nadzieja nie jest jednak tylko - cho jest take - afektem; zawiera si w niej take szczeglny rodzaj wiedzy; nadzieja odsania nam wiat, jaki naprawd by moe. Co wicej: nadzieja jest jakoci caego bytu: w ludzkim afekcie dochodzi do gosu denie ku dobru i ku doskonaoci, ktre
3. Mae i wielkie sny na jawie
427
oywia cae Universum. Przez aktywno ludzk spenia si przeznaczenie kosmiczne. To, czego jeszcze nie ma, przyszo, nie jest po prostu nicoci, ale ma wasny, osobliwy status ontologiczny jako realna moliwo, w rzeczach i w ludzkim stosunku do wiata ukryta. Jest powoaniem filozofii budzi z upienia w potencja utopijny w czowieku. W nastpujcym teraz zwizym przegldzie Blochowskiej konstrukcji, w ktrej w temat nadziei i utopii szczegowiej jest rozwinity, bierzemy Das Prinzip Hoffnung za fundament wykadu; wydaje si, w rzeczy samej, e nie ma u Blocha wanych myli i wanych poj, ktre nie byyby w tej ksice zawarte.

Od zarania dziejw, twierdzi Bloch, we wszystkich formach ludzkiej kultury, na wszystkich stadiach rozwoju indywidualnego i zbiorowego, ludzie zawsze marzyli o yciu lepszym i pikniejszym, o niezwykych zdolnociach, o wiecie bez cierpie, troski i walki, sowem budowali, mniej lub bardziej udolnie, wszelkiego rodzaju utopie. Odnajdujemy te utopijne antycypacje ju w dziecinnych marzeniach, w bajkach i legendach ludowych. Wszystkie bajeczne archetypy - stoliczku-nakryj-si", lampa Aladyna, czapka-niewidka, buty siedmiomilowe, piercie czarodziejski - s wyrazami owej tsknoty utopijnej. Na poziomie najniszym owe sny na jawie odnosz si po prostu do doranego prywatnego szczcia: marzenia o bogactwie, sawie, zaspokojeniu seksualnym; w takich marzeniach ludzie nie pragn zmieni wiata, a tylko wyrwa ze wicej dla siebie. Na wyszym poziomie jednakowo, w utopiach rewolucyjnych, chodzi o lepszy wiat, nie za o zwikszenie wasnego udziau w jego istniejcych zasobach; chodzi o to, aby szczcie jednego czowieka nie musiao by okupione nieszczciem czy niedol innych; chodzi, co wicej, o wiat, ktry nie tylko byby lepszy od istniejcego, ale z ktrego zo, nieszczcie i cierpienie byyby w oglnoci wykorzenione, o wiat ostatecznie doskonay, o raj. O ile negatywne afekty oczekiwania i ich utopijne obrazy kieruj si w kocu ku temu, co piekielne jako swej ostatecznoci (ihr Unbedingtes), pozytywne afekty oczekiwania [tj. nadzieja - L. K.] rwnie nieuchronnie maj za przedmiot ostatecznej swojej intencji to, co rajskie" (Das Prinzip Hoffnung, str. 127). Innymi sowy, utopia w pozytywnym sensie albo, jak chce Bloch, utopia konkretna", jest oczekiwaniem absolutu doskonaoci, heglowskiego zako-
428
czenia dziejw; jest wol, ktra ma za przedmiot Totum albo Ultimum, albo Eschaton. Bloch czsto powtarza, e s tylko dwie moliwoci wszystko, albo nic, absolutna destrukcja i nico albo doskonao absolutna, nic poredniego. Take nico jest kategori utopijn, chocia skrajnie antyutopijn... nico, podobnie jak pozytywne Utopicum: dom ojczysty (Heimat) czy Wszystko s obecne tylko jako obiektywna moliwo" (tame, str. 11). Poniewa [proces historyczny] wobec jego nieurzeczywistnionej jeszcze treci denia i pochodzenia, nadal jest nierozstrzygnity, jego kulminacj (Mundung) moe by zarwno Nico, jak Wszystko, totalne udaremnienie (das Umsonst) tak samo, jak totalny sukces" (tame, str. 222). Wszystkie te sowa: Totum, Ultimum, Optimum, Dobro Najwysze, Eschaton, Cao, das Sein, AUes, wreszcie Heimat - oznaczaj to samo. Heimat u Blocha to tyle, co bycie-u-siebie, stan cakowitego pojednania czowieka z sob i wszechwiatem, pokonanie wszelkiej negatywnoci, koniec alienacji", stan ostateczny (Endzustand). Bloch zaznacza, e wola utopijna nie jest bynajmniej deniem nieskoczonym czy nieskoczonym postpem: chce ona faktycznego spenienia w skoczonym czasie. Kultura caa roi si nie tylko od wielkich, wszechogarniajcych utopii, ale take od utopii czstkowych, przez ktre wszelako zawsze ludzkie pragnienie Absolutnego Dobra przewieca. Utopijne marzenia ledzi mona w poezji i dramacie, w muzyce i w malarstwie. S utopie architektoniczne, utopie geograficzne (jak Eldorado czy Eden); s utopie medyczne - marzenia o wiecznej modoci i ostatecznym zwycistwie nad chorob i niedostwem fizycznym. Rwnie sport jest dziedzin utopii: tu take ludzie chc jak gdyby przekroczy granice, jakie przyroda narzuca ludzkiemu ciau. Nawet taniec, nawet cyrk, nawet jarmark - wszystko to s wyrazy nieustajcej, niewiadomej najczciej, ludzkiej tsknoty za doskonaoci. Znamy wreszcie rozwinite antycypacje doskonaego wiata w literaturze utopijnej, w wizjach millenarystw redniowiecznych i XVI-wiecznych, w caej historii religii, w oczekiwaniach mesj ani stycznych, w idei zbawienia, zbawiciela, nieba. Wedle Blocha czowiek jest z natury istot utopijnie zorientowan, antycypujc przyszo w nigdy nieumierajcej nadziei, wierzc w wiat doskonay. Nie ma prawie dziedziny kultury, gdzie Bloch nie wykrywaby tej samej nieprzepartej energii utopijnej. Naleaoby zatem oczekiwa, e rwnie historia filozofii bdzie miejscem, gdzie rozmach utopijny znajdzie swj dobitny wyraz. Tymczasem Bloch twierdzi, e niemal caa filozofia europejska do czasu Marksa, miast hodowa orientacj futurystyczn, kary-
429
godnie zwracaa wzrok ku przeszoci; zaspokajaa si interpretacj gotowego wiata, miast planowa wiat lepszy i uczy ludzi jak go stworzy. Nie jest jasne, czemu filozofia tak si negatywnie wyrniaa z innych dziedzin kultury Teoria Platona, wedle ktrej wszelka wiedza jest wycznie Anamnesis, przypomnieniem czego, co si ju raz ogldao, owo poznanie skierowane wycznie ku temu, co ju byo (Ge-wesenheit) odtwarzao si potem nieustannie" (tame, str. 158). Rwnie doktryny, ktre zawieray projekcje stanu ostatecznego czy doskonaoci, nie znay przyszoci naprawd, ich Ultimum byo faszywe, bo byo zawsze spenione ju na pocztku w absolucie. Takie filozofie - a rwnie Hegel do nich naley nie znaj przeto Novum, nie znaj prawdziwej zmiany i prawdziwej orientacji ku przyszoci. Albowiem Ultimum w caej judeochrzecijaskiej filozofii, od Filona i Augustyna a do Hegla, odniesione jest tylko do Primum, a nie do Novum; w rezultacie to, co ostateczne pojawia si tylko jako powrt Pierwszego, ktre ju zostao spenione, ktre si zagubio albo wyobcowao" (tame, str. 233). Przed Marksem filozofia wic znaa wprawdzie Ultimum, ale nie znaa prawdziwej nowoci w wiecie, bo zakadaa ju u pocztku zaktualizowany absolut. Zbawienie czy doskonao pojawiay si tedy jako powrt do raju utraconego, nie za podbj raju moliwego. Wydawa by si mogo, e przynajmniej XX-wieczne filozofie, ktre staray si opisa realno Novum - jak metafizyka Bergsona lub Whiteheada - znajd przychylno w oczach Blocha. Nic podobnego. Okazuje si, e u Bergsona nowe" ma charakter abstrakcyjny, e jest tylko antypowtrzeniem, e ponadto caa ta filozofia ma charakter impresjonistyczny, liberalno-anarchiczny, nie za antycypatorski. Co wicej, z niektrych stwierdze Blocha wynika si zdaje, e nie tylko filozofia, lecz caa wiedza ludzka do czasw Marksa tkwia w okowach paseizmu i zdolna bya tylko opisywa to, co ju si stao, nie za antycypowa przyszo. Kapitalizm w szczeglnoci wzmocni to nastawienie, gdy przeobrazi wszystkie rzeczy w towary, a tym samym doprowadzi do reifikacji" myli; ot myl zreifikowana, sprowadzona do formy towarowej wyraa si jako kult faktu albo pezajcy empiryzm". W tym punkcie Bloch powtarza w przyblieniu myli Lukacsa i szkoy frankfurckiej. Fetyszyzm faktw", paski empiryzm", nieznajce fantazji i nieumiejce si wznie do ujcia caoci", przykute do izolowanych" zjawisk, nie potrafi wyrni w procesach tego, co si dzieje na mocy istoty" wiata (was wesentlich geschieht" - tame, str. 256). Wszystkie te uwagi Blocha o filozofii dawnej i nowej ograniczaj si do zdawkowych, oglnych potpie i nie zawieraj adnej prby analizy.
430
Nieco wicej uwagi powica on psychoanalizie, ktra take, w jego perspektywie futurystycznej, pojawia si jako par excellence negacja przyszoci. Przypadek psychoanalizy jest dla Blocha wany, o ile chce on zastpi kategori tego, co niewiadome" - pojciem tego-co-jeszcze-niewiadome", co drzemie w nas jako antycypacja, lecz nie zdoao si wyartykuowa. We wszystkich wariantach psychoanalizy, zarwno u Freuda, jak u jego wiernych i niewiernych uczniw, niewiadome powstaje z nawarstwie przeszoci i nic nowego nie zawiera. Jeszcze jaskrawiej ni u Freuda wystpuje ta przeszociowa orientacja u Junga, tego faszysty psychoanalitycznego", ktry ca psychik ludzk redukuje do kolektywnej prehistorii i gosi nienawi do inteligencji" jako jedyny rodek ratunku przed klskami nowoczesnego ycia. Freud by liberaem, chcia wic uwiadomi to, co zepchnite w niewiadomo, podczas gdy Jung, przeciwnie, chce to, co wiadome, zepchn w niewiadomo. Co si tyczy Alfreda Adlera, to ustanawia on po prostu kapitalistycznie" wol mocy jako fundamentalny popd ludzki (tame, str. 63). W sumie jednak wszystkie formy psychoanalizy maj orientacj retrospektywn, co si wyjania tym, e wyraaj one wiadomo buruazji, a wic klasy bez przyszoci. Rewolucyjne utopie dawnych wiekw ujawniay ludzkie pragnienie, a nawet ludzk wiedz o moliwej doskonaoci. Inaczej utopie, ktre przyszy po Marksie: te s bez wyjtku reakcyjne. Rwnie buruazyjno-demokratyczna" utopia Herberta G. Wellsa nosi szmink moraln, symuluje prawa czowieka, jak gdyby nierzdnica kapitalistyczna moga ponownie sta si dziewic"; a przecie wolno jako utopia zachodniego kapitalizmu jest chloroformem" (tame, str. 682).
4 Marksizm jako utopia konkretna"

Dopiero marksizm i tylko marksizm da ludziom konsekwentn, pen wiedz o przyszoci. Co wicej, cay marksizm odniesiony jest do przyszoci, zna on przeszo tylko o tyle, o ile jest ona nadal ywa, a wic zna j take jako przyszo. Marksizm, zdaniem Blocha, dokona odkrycia, wedle ktrego konkretna teoria-praktyka cile jest zwizana ze zbadanym modusem obiektywno-realnej moliwoci" (tame, str. 236). Marksizm jest nauk, ale tak nauk, ktra przezwyciya dualizm bytu i mylenia, dualizm bytu i powinnoci i sama jest zarazem praktyk zmierzajc do ufundowania tej przyszoci rajskiej, o ktrej jako teoria mwi.
4. Marksizm jako utopia konkretna"
431
Marksizm jest wszechogarniajc utopi, ale, w odrnieniu od marze poprzednich wiekw, jest to utopia konkretna, nie za abstrakcyjna. Opis falansterw czy Nowej Harmonii to przykady abstrakcyjnej utopii; utopia konkretna Marksa nie zawiera adnych dokadnych przepowiedni co do przyszego spoeczestwa, przeciwstawia dawnym fantazjom wiadomo-aktywne uczestnictwo w historyczno-immanentnym procesie rewolucyjnego przeksztacania spoeczestwa" (tame, str. 725). W konkretnej utopii chodzi o to, aby zrozumie dokadnie marzenie o jej sprawie, marzenie, ktre tkwi w samym ruchu historycznym" (tame, str. 727). Konkretny" charakter utopii polega zatem na tym, e nie moemy niczego szczegowo powiedzie o jej treci. Zaiste klasyczny przykad lucus a non lucendo. W rzeczy samej, najwysze dobro czy te Totum, ktre, jak Bloch twierdzi, zostao naukowo zbadane, znane jest nam z jego dzie wycznie za pomoc kilku wyrae od Marksa zaczerpnitych: bdzie to spoeczestwo bezklasowe, nieznajce alienacji, krlestwo wolnoci, etc. Bdzie take pojednaniem czowieka z przyrod: Bloch wielokrotnie cytuje owych kilka zda z 1844 roku, ktre Marks na temat uczowieczonej przyrody" zostawi w modzieczych rkopisach i uwaa je za kluczowe dla rozumienia doktryny Utopia bowiem nie moe by konkretna", jeli nie ogarnia caoci", a cao" to wszechwiat; dopki fantazja nasza ogranicza si do dobrej organizacji spoeczestw i nie wcza natury, jest ona abstrakcyjna". Marksizm jest aktem nadziei, ktra zawiera jednoczenie wiedz o wiecie antycypowanym i wol budowania tego wiata; ta wola i ta wiedza maj swj korelat w rzeczywistoci samej, ale w tej rzeczywistoci, ktrej empirycznie nie wida, a ktra jednak, jako esencjalna", ma wyszy stopie realnoci ni to, co naocznie daje si stwierdzi. Tote, w odrnieniu od empirystycznie zorientowanej filozofii, marksizm waciwie pojty jest take ontologi tego, czego nie ma jeszcze, Ontologie des Noch-Nicht. Oczekiwanie, nadzieja, intencja ku moliwociom, ktre si jeszcze nie stay wszystko to nie jest tylko cech wiadomoci ludzkiej, ale, gdy jest konkretnie ujte i skorygowane, f u n d a m e n t a l n y m wyznacznikiem w e w n t r z obiektywnej rzeczywistoci w caoci wzitej. Od czasu Marksa nie ma w oglnoci adnego moliwego badania prawdy i adnego realizmu decyzji, ktry by mg pomin subiektywne i obiektywne treci nadziei w wiecie" (tame, str. 5). To, co w czowieku jeszcze-nie-wiadome naley wic cakowicie do tego, co w wiecie jeszcze-si-nie-stao, jeszcze-si-nie-wydostao, nie ujawnio. To, co jeszcze-nie-wiadome komunikuje si i pozo-
432
staje w oddziaywaniu wzajemnym z tym, co jeszcze-si-nie-stao" (tame, str. 12). Dopki rzeczywisto nie zostaa jeszcze kompletnie wyznaczona, dopki ma ona niezamknite moliwoci w nowych zarodkach i w nowych obszarach swego ksztatowania, dopty nie mona w sposb absolutny sprzeciwia si utopii na podstawie rzeczywistoci czysto faktycznej... konkretna utopia ma swj odpowiednik w rzeczywistoci znajdujcej si w toku procesu (Prozesswirklichkeit): odpowiednik zaporedniczonego Novum... Elementy antycypujce s skadnikiem samej rzeczywistoci" (;tame, str. 226-227). Mamy przeto u Blocha owo charakterystyczne, neoplatosko-heglowskiej proweniencji, pojcie rzeczywistoci nieempirycznej, ktra jednak nie jest ani ju gdzie zaktualizowan doskonaoci (jak idee platoskie), ani nie jest po prostu dowolnie wymylona wedle normatywnych wskaza, ale jest antycypowana, cho niewidoczna, w wiecie empirycznym. Bloch nie powouje si w tej kwestii na Hegla ani na neoplatonikw, ale raczej na Arystotelesowskie pojcie entelechii i na twrcz materi" arystotelikw. / wiat, jak wierzy, ma rodzaj immanentnej celowoci, moc ktrej wyania z siebie formy pene, ju jako z niepenej jego postaci prbujce si wydosta. Formy te maj charakter naturalny" i normatywny zarazem. Rnica w stosunku do Arystotelesowskich poj energii, potencji i entelechii polega wszelako na tym - czego Bloch nie zdaje si zauwaa - e pojcia te s w przyblieniu zrozumiae, kiedy odnosz si do poszczeglnych obiektw i procesw (jak np. rozwj roliny, ktra wyania z siebie pen form, zrazu utajon w nasieniu), natomiast przestaj by zrozumiae, kiedy maj si odnosi do bytu jako caoci. Arystotelesowskie pojcia miay chwyta cechy empirycznych procesw rozwojowych w wiecie organicznym i w ludzkiej dziaalnoci celowej. Pojcia Blocha natomiast, ktre odnosz si do entelechii caego Universum, niczego nie zawdziczaj empirycznej obserwacji; s po prostu spekulatywn wiar, e wszechwiat zmierza do doskonaoci, o ktrej niczego nie umiemy powiedzie. Wiemy natomiast, e wszystkie obiekcje, ktre by mona podnie przeciwko nadziei absolutu na podstawie istniejcej wiedzy naukowej, s a priori niewane, bo przecie fakty" nie maj ontologicznego sensu i mona je bez niepokoju odrzuci: wane jest to, co antycypujca fantazja przeczuwa. W ten sposb marksizm, jak go Bloch rozumie, nie musi si krpowa adnymi ustaleniami zawartymi w istniejcej wiedzy. Ze z nasiona jczmienia wyronie kos jczmienia, tego moemy po prostu racjonalnie si spodziewa, opierajc si na dowiadczeniu; e istniejcy wszechwiat nie bardzo doskonaym jest nasieniem,
4. Marksizm jako utopia konkretna"
433
z ktrego na mocy przyrodzonej celowoci wyronie wiat doskonay - tego, oczywicie, nie moemy nie tylko udowodni, ale nawet domyla si z nikym choby stopniem prawdopodobiestwa. Blochowi wiadomo o tym, tote wiadom on jest, e istniejce reguy mylenia naukowego nie mog jego Ultimum wesprze; moe to jednak uczyni fantazja, artystyczny polot, entuzjazm. Rwnie w tym nie byoby nic osobliwego, gdyby uwaa si on za poet; jednake w jego mniemaniu owa antycypujca fantazja, ktr zaleca, jest take nauk - nie tak nauk zwyczajn, ale nauk wyszego rzdu, woln od uciliwych przepisw logiki i obserwacji. Jednake nie do powiedzie, e istota wszechwiata" jest w stanie jeszcze-nie-ujawnienia" (tame, str. 149), e moliwoci, ktre w niej tkwi, s jak gdyby zadaniem bytu, jego utajonym pragnieniem, jego obiektywn fantazj". Wane jest ponadto, e owo zadanie speni si moe tylko przez wol i wiadomo ludzk, nie za na mocy kosmicznych praw; innymi sowy - ludzki gatunek, obdarzony wol i wiadomoci, jest nie tylko wykonawc planw wszechwiata, nie tylko narzdziem, ktrym posuguje si tajemnicza, siebie niewiadoma Opatrzno, ale take jestestwem zdolnym do wyboru; dlatego wola ludzka jest w stanie doprowadzi Universum do doskonaoci albo do zniszczenia i ostateczny rezultat (ktry jest, jak bya o tym mowa, dwuczonow alternatyw: wszystko lub nic) nie jest zagwarantowany. Std rwnie czowiek jest jak gdyby przewodnikiem wiata, dwiga na barkach byt, nie tylko ludzk histori. Ta ostatnia idea naley do typowo neoplatoskiej metafizyki, lecz Bloch, z podziwu godn pewnoci siebie, przypisuje j Marksowi. Twierdzi, e wedle Marksa czowiek jest korzeniem wszystkich rzeczy" (Tubinger Einl, str. 231); w rzeczywistoci 25-letni Marks napisa tylko, e korzeniem czowieka jest sam czowiek", co najoczywiciej nie znaczy tego samego. Poniewa Blochowskie Ultimum (czy te raj) nie jest po prostu konieczn faz wiata, jakim on musi si sta, ale jego realno zaley od ludzkiej woli, nie jest nigdy jasne, w jakim sensie przyszo rzeczywicie tkwi" w teraniejszoci i w jakim sensie wiedza", ktr mamy o przyszym wiecie, odnosi si do tego wiata, a w jakim jest tylko aktem woli. Pod tym wzgldem jego pojcie owej wyszej czy esencjalnej" rzeczywistoci jest tak samo dwuznaczne, jak odpowiednie pojcie surrealistw: z surrealistycznej filozofii nie mona si dowiedzie, czy wiat, do ktrego dostp nam daj specjalne dowiadczenia halucynacyjne, jest rzeczywistoci gotow, ktr mona po prostu obejrze przy pomocy specjalnego klucza, czy te jest on tworzony w samym akcie jego poznawania. W przypadku surreali-
434
stw dwuznaczno ta nie jest taka wana, poniewa ich filozofia bya dobudowana do ich artystycznego wysiku, podczas gdy Bloch posuguje si, albo przynajmniej chce si posugiwa, dyskursywnym jzykiem filozoficznym, w ktrym takie dwuznacznoci podstawowych poj s zabjcze. Mona jednak w tym punkcie broni Blocha w tym przynajmniej znaczeniu, e dwuznacznoci jego s w oglnoci charakterystyczne dla Heglowsko-Marksowskiej tradycji. Jak bya o tym mowa w zwizku z Lukacsem, osobliwoci tej tradycji jest zatarcie granicy midzy przewidywaniem przyszoci a jej tworzeniem. Jest to waciwo odrniajca prorokw od uczonych. Uczony, gdy przewiduje zdarzenia przysze - trafnie czy nietrafnie - opiera si na obserwacji pewnych zdarze zaszych i na przekonaniu, e dysponuje wiedz o zwizkach midzy zdarzeniami; nie pretenduje on do tego, i moe mie wiedz o przyszoci, gdy wiedzy takiej mie nie mona, lecz tylko, e moe z wikszym lub mniejszym stopniem prawdopodobiestwa wydarzenia przewidywa. Prorok jednakowo nie przewiduje niczego; rdem jego znajomoci rzeczy przyszych nie s rzeczy przesze, ale wanie rzeczy przysze, ju jako, w tajemniczy sposb obecne, ju majce pewien wasny status ontologiczny. Bloch mwi o rzeczywistoci, ktrej jeszcze" nie ma, ale odrnia wyranie i z naciskiem owo jeszcze-nie" od czystej negacji czy braku. Nie", jak powiada, jest wprawdzie brakiem, ale jest brakiem czego i tym samym jest deniem ku owemu czemu, jest przeto twrcze, jest pragnieniem drcym wiat i musi by przeciwstawione nicoci nie za wszystkiemu" (Prinzip Hoff., str. 356-357). Podobnie subiektywny korelat owego jeszcze-nie", czyli jeszcze-nie-wiadomoci" nie moe uchodzi za negacj czyst, ale raczej za tendencj ducha, ktry chce sobie co uwiadomi. Bloch powouje si na mae percepcje" Leibniza, aby rozjani, o co mu chodzi: o wiedz, ktra si nie wyartykuowaa, ale mimo to jest wiedz, o paradoksalny stan, w ktrym wiemy co, czego nie wiemy wanie, albo wiemy potencjalnie. W ten to sposb wiadomo profetyczna osiga nadzwyczaj dogodn pozycj, o ktr wanie chodzi. Z jednej strony prorok nie musi uzasadnia swoich przepowiedni, gdy z gry zaznacza, e nie wysnuwa ich za pomoc regu paskiego empiryzmu, e gardzi tyrani faktw oraz logiki. Z drugiej strony wszystko, co przepowiada, przepowiada z najwysz pewnoci, albowiem odwouje si do szczeglnego wgldu w jeszcze-nie-urzeczywistnione, ale jednak obecne jakoci bytu. Prorok ma wiedz wysz i nieporwnanie pewniejsz ni uczony, ale zarazem nie musi wcale wyjania, skd j zaczerpn ani jej uzasadnia; kto da, aby prorok si
5. mier jako antyutopia. Boga nie ma, ale bdzie
435
tumaczy ze swoich proroctw, demaskuje si po prostu jako rzecznik zreifikowanej wiadomoci" i wizie pezajcego empiryzmu, Nietrudno poj, e przy takiej swobodzie manewru intelektualnego, prorok moe obieca ludzkoci co tylko mu przyjdzie do gowy i zarazem zapewnia, e te obietnice oparte s na nauce wyszego rodzaju. Jako Bloch, chocia zastrzega si, e organizacja spoeczna przyszej utopii nie da si obecnie przewidzie, ma ide zupenie nowej techniki, ktra ycie radykalnie przeobrazi. Chodzi o to, e kapitalizm stworzy technik opart na tylko ilociowym" ujciu natury i na mechanicznym" jej rozumieniu, zatracajc jakociowe" podejcie. Natomiast w przyszoci bdziemy mieli nieeuklidesow technik", ktra cuda zdziaa (tame, str. 775, nn.). Szczegy tej rewolucji technicznej pozostawia Bloch do wypracowania innym. Ju teraz, zapewnia, mona by, gdyby nie imperialici, zlikwidowa Sahar i pustyni Gobi oraz zamieni Antarktyd i Syberi na Riwier, wszystko przy pomocy kilkuset funtw uranu i toru". Nieeuklidesowa technika" przywrci czowiekowi zayo z przyrod i jakociowy" do niej stosunek, do czego abstrakcyjny kapitalizm" (ipsissima verba) nie jest zdolny. Nie ma te powodu martwi si prawem rosncej entropii, gdy przysza praktyka ludzka da sobie rad z t spraw.
5* mier jako antyutopia. Boga nie ma, ale bdzie

Najmielsze antycypacje Blocha pojawiaj si jednake w jego rozwaaniach nad mierci i nad podmiotem natury". Sprawie mierci powicony jest dugi wywd w III tomie Das Prinzip Hoffnung, gdzie, przedstawiwszy staroegipskie, greckie, ydowskie, buddyjskie, hinduskie i chrzecijaskie wyobraenia o niemiertelnoci, Bloch dochodzi do nastpujcych wnioskw. Wiara tradycyjnych reglii w niemiertelno lub w wdrwk dusz jest czystym fantazjowaniem, jednake w niej take przejawia si wola utopijna i ludzka godno. Z drugiej strony dla poznania dialektycznomaterialistycznego... wiat nie koczy si na mechanice Newtona" (tame, str. 1303). Materializm dialektyczny, w przeciwiestwie do mechanicystycznego, nie zna w tym wiecie adnych granic; nie zna wic take adnej nicoci, z gry przyrzdzonej w tale zwanym przez natur ustanowionym porzdku... Humanizacja natury jest utopijnym celem ostatecznym jego praktyki... tu, jak wszdzie, kosmologia komunistyczna (sic) jest dziedzin problemw odnoszcych si do dialektycznego porednictwa midzy czo-
436
wiekiem i jego prac a moliwym podmiotem natury... adne Nie nie daje si a limine wypowiedzie; jeli nie ma w naturze dla naszego losu adnego pozytywnego rozstrzygnicia, to nie ma rwnie rozstrzygnicia zdecydowanie negatywnego... Nikt nie wie, co tkwi w wiecie poza ludzkim promieniem pracy, a wic w naturze nieuporednionej, i jaki podmiot tu dziaa, czy w ogle taki gotowy podmiot jest... Wszystko to zaley od rozwoju i widokw ludzkiej potgi, a wic najcilej - od rozwoju i od ukazujcych si horyzontw komunizmu" (tame, str. 1382-1383). Ludzkie jdro istnienia" (der Kern des Existierens) jeszcze nie ujawnio si w peni, a tym samym jest ono eksterytorialne w stosunku do stawania si i przemijania" (tame, str. 1390) i dopiero gdyby proces rozwoju wiata doszed do absolutnej daremnoci (zu einem absoluten Umsonst), mier dotknaby jdro natury, ktre ludzie maj w sercu. Jeli wywd Blocha w tym punkcie da si zrozumie w ogle, mona chyba streci go nastpujco: wszystko, co tradycyjne religie co do niemiertelnoci ludziom obiecyway, jest prne, ale my, gdy zbudujemy komunizm, jako sobie ze spraw mierci poradzimy. Jest to chyba najbardziej lekkomylna (eufemicznie mwic) obietnica kiedykolwiek zoona w imieniu jakiegokolwiek ruchu politycznego. Dorwnuje jej, by moe, tylko nastpna i ostateczna ju nadzieja utopijna: stworzenia Boga. Myl Blocha w tej sprawie jest nastpujca: Jdrem wszystkich religii jest osignicie Krlestwa absolutnej doskonaoci ludzkiej dlatego, gdy si doprowadzi intencje religii do ostatecznego rozwinicia, okazuje si, e wymaga ona zniesienia Boga jako istoty ograniczajcej czowieka - a przecie brak jakichkolwiek granic dla ludzkiej doskonaoci by intencjonalnie zawarty w religijnych utopiach; w tym punkcie, jak si zdaje, Bloch powtarza po prostu myl Feuerbacha: prawd religii jest ateizm; gdy si wypowie dokadnie to, o co ludziom w religii chodzi, wyjdzie na jaw, e chodzi o co, co wymaga nieistnienia Boga. Ujta do koca religijna intencja odnoszca si do Krlestwa, zakada ateizm... Jednak ateizm usuwa to, co si miao na myli pod mianem Boga, to jest Ens perfectissimum, z pocztku wiata i z procesu wiata, okrela go nie jako fakt, lecz jako to, czym jedynie by moe, to jest jako najwyszy problem utopijny, problem ostatecznoci. Miejsce, ktre w poszczeglnych religiach zajmowao to, co si miao na myli pod mianem Boga, byo pozornie wypenione przez hipostaz Boga i gdy jego pozorne wypenienie odpada, miejsce samo nie odpada. Przechowuje si ono bowiem stale jako projekcja u szczytu radykalnie utopijnej intencji... Miejsce wyznaczone przez
6. Materia i materializm
437
byego Boga nie jest samo nicoci... Autentyczny, to jest dialektyczny materializm znosi transcendencj i realno wszelkiej hipostazy Boga, ale z realnej utopii Krlestwa wolnoci, z ostatecznych treci jakociowych procesu, nie usuwa tego, o co chodzio w Ens perfectissimum... Utopia krlestwa niszczy fikcj Boga-Stwrcy i hipostaz Boga w niebiosach, ale nie niszczy ostatecznej przestrzeni, w ktrej Ens perfectissimum ma otcha swojej nieudaremnionej utajonej monoci" (tame, str. 1412-1413). Religia zatem, powiada Bloch, nie koczy si po prostu nieobecnoci religii, ale zostaje z niej dziedzictwo w postaci ostatecznego problemu bytu najdoskonalszego; nieba nie ma wprawdzie jako gotowego innego wiata", ale jest zadanie stworzenia nowej ziemi i nowego nieba. Bloch pamita wszelako o tym, e Lenin surowo potpi budowniczych Boga" w rosyjskiej socjaldemokracji, tote zaznacza, e nie chodzi mu o to, i wiat jest maszyn do produkcji osoby najwyszej, ale o to, e po usuniciu Boga pozostaje totalna tre nadziei", ktra dotd pod mianem Boga wystpowaa. Mgliste te wyraenia znacz chyba tyle tylko, e zapewne w komunizmie byt najdoskonalszy si wyoni. Gdzie indziej w byt najdoskonalszy nazywa si moliwym podmiotem natury" albo Dass-Antrieb (sowo dass przeksztacone przez Blocha w rzeczownik das Dass oznacza zarwno e", jak eby" i dwuznaczno ta jest eksploatowana przez filozofa; najprociej jednak chyba powiedzie, e das Dass to tyle, co celowy proces lub wiadomo celu). W ten sposb komunizm zaatwi rwnie t spraw, ktrej wszystkie religie wiata nie mogy zaatwi: stworzy Boga. Caa filozofia Blocha okazuje si w kocu teogoni, fantastyczn projekcj Boga, ktry si stanie: rzeczywista Genesis jest nie na pocztku, ale na kocu" (tame, str. 1628).
Obraz wiata, ktry w istocie" swojej zawiera utopi" czy fantazj" i w celowym ruchu zmierza do osignicia boskiej doskonaoci, nie przystaje, na pierwszy rzut oka, do tradycji materializmu w utartym sensie sowa i o tyle ataki ortodoksw leninowskich na Blocha mog wydawa si zrozumiae. Bloch jednak sam utrzymuje, e filozofia przeze goszona nie jest niczym innym, jak kontynuacj materializmu dialektycznego, w szczeglnoci, e zakada ona materializm w sensie Engelsa, to znaczy zasad objaniania wiata z niego samego" i adnej innej rzeczywistoci, ni materialna, nie wymaga.
438
W ksice o Awicennie i lewicy arystotelesowskiej" oraz w innych dzieach Bloch odwouje si do pojcia twrczej materii, ktre w tradycji arystotelizmu i yo i przejte zostao, jak twierdzi, przez marksizm. Straton, Aleksander z Afrodyzji, potem Awicenna, Awerroes, Awicebron, David z Dinant i wreszcie Giordano Bruno wykuli pojcie materii-procesu, materii, ktra zawiera sama zrnicowane formy i jest stale w monoci" dalszego rozwoju; cokolwiek nowego w wiecie powstaje, nie pojawia si wskutek dziaania innej, poza wiatem stojcej siy, ale jest ujawnieniem potencji w samej materii tkwicych. Nie ma zatem odrnienia materii i formy, ale formy s ukrytymi lub jawnymi jakociami jednego substratu, natura naturans. W wykadzie Zur Ontologie des Noch-Nicht-Seins Bloch podaje nastpujce wyjanienie, ktre ma by definicj materii": Nie jest ona mechaniczn kod (Klotz), ale - stosownie do sensu implicite zawartego w artystotelesowskiej definicji materii - jest zarwno bytem-wedle-monoci (kata to dynaton), czyli tym, co historyczno-materialistycznie, odpowiednio do warunkw, okrela wszystko, co kadorazowo historycznie zjawi si moe, jak te bytem w monoci ( dynamei on), czyli korelatem tego, co obiektywno-realnie moliwe, a mwic ontycznie - monociowym substratem dialektycznego procesu" (Sie ist nicht der mechanische Klotz, sondern - gemass dem implizierten Sinn der Aristotelischen Materie-Definition - sowohl das Nach Moglichkeit-Seiende (kata to dynaton), also das, was das jeweils geschischtlich Erscheinenknnende hedigungsmdssig, historischmaterialistich bestimmt, wie das in-Moglischkeit-Seiende (Sein) (dynamei on), also das Korrelat des objektiv-real-Mdglichen oder rein seinshaft: das Moglichkeit-Substrat des dialektischen Prozesses"). Dodaje take Bloch, e rwnie natura nieorganiczna, nie tylko historia ludzka, ma swoj utopi, i ta tak zwana martwa natura nie jest trupem, ale miejscem promieniowania i ksztatw, ktrego substancja dopiero si formuje". Materii" zatem, w rozumieniu Blocha, nie charakteryzuje si przez adne wasnoci fizyczne, ale po prostu przez sam fakt twrczoci" czy celowoci immanentnej. atwo zauway, e w takim razie materializm" nie oznacza nic innego, jak twierdzenie, e wiat w oglnoci jest zdolny do zmian i moe wyania z siebie rne nieoczekiwane nowoci. Materia jest inn nazw na oznaczenie wszystkiego" i ma wszystkie atrybuty boskie oprcz penej aktualnoci. Syszymy istotnie w tych mtnych wywodach echo Giordano Bruna, ale take Boehmego i Paracelsusa. Materia" jest to po prostu Urgrund, nieokrelone universum zdolne do wszystkiego. Nie ma widocznej rnicy midzy materi tak pojt a Bogiem w rozumieniu
439
panteistw. Powiedzenie, e wszystko jest materialne", staje si tautologi, poniewa materia znaczy tyle, co wszystko" - nie tylko wszystko, co aktualne, ale take wszystko, co moliwe. Nie ma wic nic dziwnego w zapewnieniach Blocha, e materialne s rwnie sny, obrazy subiektywne, doznania estetyczne i same jakoci estetyczne wiata (ktre, jak si wydaje, s w samej naturze ju zawarte, ale aktualizuj si dziki percepcji estetycznej). Jeli Bg jest moliwy, to jego powstanie w niczym materializmowi nie zagraa, gdy z definicji bdzie on take materialny". W gruncie rzeczy chodzi w tym nie o materializm", ale o monizm, to znaczy o twierdzenie, e wszystkie zjawiska moliwe, wczajc podmiotowo ludzk i jej wytwory, maj jeden tylko Substrat", nie za wicej; poniewa jednak w substrat" nie ma adnych jakoci pozytywnych i jedyne, co o nim wiemy, sprowadza si do tego, i jest twrczy" i mnstwo moliwoci nosi w swoim onie, tedy rwnie monistyczne stanowisko jest cakowicie wyjaowione z treci. Wszystko, co moe istnie, jest materialne, a materia to tyle, co wszystko to, co moe istnie. Mimo wszystko, w dwch przynajmniej punktach kosmologia i metafizyka Blocha ma suy za wsparcie nie bylejakiej, ale okrelonej, mianowicie leninowskiej wersji marksizmu. Po pierwsze, wszechwiat nie tylko zawiera w sobie immanentn celowo, ale, przynajmniej w wyszych stadiach ewolucji, urzeczywistnia swoje utopijne" potencje czy te aktualizuje swoje samo-antycypacje, z nieodzownym udziaem subiektywnoci ludzkiej; nie tylko czowiek jest wytworem materii, ale od chwili, gdy si zjawi, dalszy rozwj materii odbywa si jak gdyby pod jego przewodnictwem. Czowiek - zgodnie ze star ide neoplatosk, zgodnie z teogoni Plotyna i Eriugeny - jest wodzem stworzenia. To, co w nas jeszcze-nie-wiadome, jest w jaki sposb, bliej nieokrelony, skorelowane z owym jeszcze-nie" samej natury; przez nasze wasne wysiki, ktre owemu subiektywnemu jeszcze-nie" maj nada posta explicite, istota wiata dochodzi do ujawnienia. Tym samym czowiek nie moe liczy na to, e jakie prawa ewolucji dziaajce bez wzgldu na to, czy s, czy nie s uwiadomione, zagwarantuj mu lepszy wiat. W teorii politycznej oznacza to, e przyszy wiat doskonay moe by tylko dzieem wiadomej woli czowieka. Tak to Bloch uzasadnia metafizycznie swoj krytyk fatalizmu" czy determinizmu, ktry panowa w doktrynach II Midzynarodwki i taka jest metafizyczna podstawa jego akcesu do Leninowskiego marksizmu, a wic marksizmu, ktry woli rewolucyjnej przypisuje rozstrzygajc rol w rewolucyjnym procesie.
440
Po wtre, ta metafizyka dostarcza uzasadnie przeciwko rewizjonizmowi. Skoro bowiem przyszo wiata zawiera si w alternatywie wszystko albo nic", to jasne jest, e jeli nie chcemy destrukcji totalnej ludzkoci i universum, musimy optowa za wszystkim"; nie rozumiemy w oglnoci wiata inaczej ni w ruchu, ktry nie tylko tym si odznacza, e wyania coraz wysze formy, ale ktry ponadto ma sens tylko w perspektywie doskonaoci ostatecznej. Std te metafizyka, a tym samym rwnie dziaanie spoeczne, wcza musi eschaton, cakowite, pene i nieodwracalne spenienie przeznacze kosmicznych, syntez wszystkich si bytu. Jest dlatego przeciwny marksizmowi rewizjonistyczny (tj. Bernsteinowski) program stopniowych reform czy napraw pozbawiony horyzontu doskonaoci penej; patos celu ostatecznego" jest nieodzown czci marksistowskiej filozofii, ktra w tym fundamentalnym punkcie jest dziedzicem apokaliptycznej orientacji radykalnego anabaptyzmu (Das Prinzip Hoffnung, str. 676-679). Jako jednym z waniejszych zarzutw, jakie Bloch pniej wysuwa pod adresem wschodnioeuropejskiego socjalizmu, by ten wanie, i przywdcy partyjni w krajach komunistycznych obiecuj ludziom rne dorane korzyci i krtkoterminowe osignicia, a zapomnieli o wielkich utopijnych perspektywach, jakie socjalizm otwiera.
7. Prawo naturalne
Osobliwoci Blocha jest jego prba wczenia do marksizmu teorii prawa naturalnego. Rozwaania na ten temat zawarte s w rnych jego tekstach, a najobszemiej rozwinite w ksice Naturrecht und menschliche Witrde. Ze istniej pewne uprawnienia, ktre nale si czowiekowi na mocy natury i e adne prawo pozytywne nie moe tych uprawnie odebra, jeli nie ma przesta by prawem w sensie waciwym - myl ta, od staroytnoci poczynajc, odegraa wielk rol w dziejach myli utopijnej. Z niej wyrosa teoria umowy spoecznej i idea prawomocnoci oporu przeciwko tyraskiej wadzy, a take zasada suwerennoci ludu. W odrnieniu od utopii, w klasycznym sensie, teorie prawa naturalnego skoncentrowane byy nie na sprawie szczcia i dobrej organizacji gospodarczej, lecz na sprawie godnoci ludzkiej. Teorie te, powiada Bloch, utoroway drog demokracji buruazyjnej, ale zawieraj w sobie treci, ktre nie s przykute do tej szczeglnej formy politycznej, lecz maj charakter uniwersalny. Marksizm
8. Polityczna orientacja Blocha
441
pod pewnym wzgldem jest dziedzicem myli Locke'a, Grotiusa, Thomasiusa i Rousseau'a, nie tylko utopistw; bo spraw komunizmu jest nie tylko zniesienie ndzy ale take zniesienie ponienia ludzi. Teorie prawa naturalnego zawieray take antycypacje najwyszego dobra i o tyle nale do dziejw utopii. Z Naturrecht und menschliche Wiirde dowiadujemy si take, e socjalistyczna utopia wcza owe buruazyjne" swobody, jak wolno sowa, prasy i zrzeszania si. Jednoczenie podkrela Bloch, e prawdziwa" wolno zakada zniesienie pastwa i e dopiero w bezpastwowej spoecznoci socjalistyczne ideay mog si speni. Tam rwnie wszelki konflikt midzy jednostk a zbiorowoci zostanie usunity, wolno ludzi i ich szczcie nie bd ogranicza si wzajem, braterstwo powszechne zapanuje, a przymus nie bdzie potrzebny. Nie jest jednak jasne, po co jakiekolwiek prawo miaoby jeszcze istnie w spoeczestwie tak doskonaym i jaki sens jeszcze miayby naturalne uprawnienia", ktrych nie byoby okazji przeciw nikomu rewindykowa, skoro wszyscy bd yli w spontanicznej solidarnoci.
8* Polityczna orientacja Blocha

Nie tylko od chwili dobrowolnego osiedlenia si w Niemczech Wschodnich, ale od lat 30-tych ju nie byo wtpliwoci, e Bloch, cho bezpartyjny, cakowicie identyfikowa si politycznie ze stalinizmem; nie tylko by gosicielem utopii socjalistycznej, ale ponadto zapewnia, e Summum Bonum, cho jeszcze do peni nie doszo, zaczo si budowa w sowieckim systemie. Das Prinzip Hoffnung roi si od fragmentw podkrelajcych bez adnych wtpliwoci polityczn identyfikacj autora, ktry, jak si wydaje, nie zaniedbuje adnej okazji, aby sawi wyszo i wietno nowego ustroju; s to przewanie sztampowe zwroty, pozbawione jakiejkolwiek siy przekonujcej, ale wtopione s w tekst jego filozofii w taki sposb, by wydaway si organicznie do niej pasowa. Klasowa interpretacja utopii jest take wyranie podkrelona. Dowiadujemy si wic, e utopijne mylenie drobnomieszczan jest egoistyczne, podczas gdy proletariuszy - bezinteresowne (str. 33-34); gdy mowa o utopiach dugowiecznoci, Bloch nie omieszka zaznaczy, e niepodobna ich zrealizowa w kapitalizmie, ale w socjalizmie zostan spenione. Wiemy take, e ludzkie denia utopijne kapitalizm monopolistyczny doprowadzi do degeneracji, gdy wykorzysta je dla propagowania rnych rekordw, z ktrych czerpie zyski (str. 54).
442
Gdy mowa o Heideggerze, okazuje si, e filozof ten na zamwienie imperializmu uprawia propagand mierci (str. 1365), a mwic o nudzie albo 0 lku, odbija ze stanowiska drobnomieszczastwa spoeczestwo kapitau monopolistycznego, ktrego normalnym stanem jest trway kryzys" (str. 124). Psychoanaliza, czytamy, zwraca si ku przeszoci w wyjanianiu psychiki ludzkiej, gdy powstaa ona w klasie spoecznej, ktra ju przyszoci nie ma. Gdy Bloch rozwaa utopijne funkcje taca, nie pomija faktu, e w kapitalizmie taniec suy ogupianiu ludzi, ma ich oszoomi 1 zmusi do zapomnienia o wyzyskiwaczach, podczas gdy socjalizm za pomoc nowej socjalistycznej mioci ojczyzny" odnowi pikno ludowego taca (str. 456-458). Wywody takie brzmi nieraz wrcz jak parodia stalinowskiej propagandy. W ksice jest peno standardowych frazesw ideologicznych w rodzaju: Socjalizm jako ideologia rewolucyjnego proletariatu jest wycznie wiadomoci prawdziw, odniesion do pojciowo ujtego ruchu i zrozumianej tendencji rzeczywistoci" (str. 177). W sztuce kapitalistycznej, czytamy gdzie indziej, pojawia si happy-end jako kompensata beznadziejnego ycia w warunkach wyzysku, ale socjalizm ma i utrzymuje wasn drog do happy-end'u" (str. 516). Kiedy mowa o sporcie, natychmiast pojawia si wyalienowane spoeczestwo oparte na podziale pracy", gdzie ciao ludzkie si degeneruje (str. 525); kiedy mowa o walce ze staroci, czytamy, e w Zwizku Radzieckim prowadzi si skuteczn walk o przeduanie ycia i to z powodw, na ktre kapitalizm nie moe sobie pozwoli (str. 535). Kiedy wspomina Bloch o Malthusie, natychmiast dodaje, e jego dziedzicami s amerykascy mordercy" i e dzisiejszy maltuzjanizm wyraa si w deniu imperialistw do wymordowania bezrobotnych i rzezi narodw (str. 543). Nie brak zapewnienia, e w kapitalizmie wolno to wolno umierania z godu dla robotnika, podczas gdy w kraju budownictwa socjalistycznego" wszystkie siy skierowane s ku temu, aby skoczy z przemoc (str. 1061). Okazuje si take, e w kapitalizmie prawie nie moe by prawdziwej przyjani, bo nad wszystkim dominuje stosunek kupna i sprzeday, podczas gdy socjalizm przygotowuje uniwersaln przyja wszystkich ludzi (str. 1132-1133). Jest cakiem moliwe, e wszystkie te propagandowe frazesy Bloch wpisa do swojej ksiki, gdy j przerabia w latach 50-tych ju mieszkajc w NRD i e nie mgby jej w ogle ogosi bez tych fragmentw. Niemniej naley sdzi, e w nie naprawd nadal wierzy, skoro s one zawarte we wznowieniach ksiki ogoszonych ju po jego osiedleniu si w Niemczech Zachodnich.
8. Polityczna orientacja Blocha
443
Z przemwie i artykuw na tematy polityczne pisanych po 1961 roku (i czciowo zebranych w tomiku Widerstand und Friede, Aufsatze zur Politik, 1968) wida, e Bloch opowiada si - nader oglnikowo i mglicie - po stronie demokratycznego socjalizmu, rwnie oglnikowo potpia stalinizm oraz zapewnia, e marksizm wymaga odnowy, dostosowania do zmienionej sytuacji itd. Takie zwroty miay pewne znaczenie w latach 1955-1956 w Europie Wschodniej, lecz na pocztku lat 60-tych byy ju wytartymi frazesami, z ktrych nic nie wynikao. Byoby jednak niesprawiedliwoci twierdzenie, e identyfikacja Blocha z leninizmem jako doktryn polityczn i ze stalinizmem jako politycznym systemem bya organicznie wbudowana w jego metafizyk. Z metafizyki tej nie wynikay adne okrelone konsekwencje polityczne czy wskazwki dla praktycznego zaangaowania i nikt by ich z niej nie mg wydedukowa, gdyby z ksiki Das Prinzip Hoffnung po prostu skreli lojalistyczne i bezporednio polityczne fragmenty. Przypadek Blocha pod tym wzgldem jest analogiczny do Heideggera i jego przejciowej identyfikacji z nazizmem (zreszt mniej jaskrawej ni identyfikacja Blocha z komunizmem stalinowskim; filozoficzne dziea Heideggera nie zawieraj tego rodzaju politycznych moraw). Obaj, w politycznych deklaracjach, uywali swoich charakterystycznych poj, aby podbudowa niejako wasny akces do totalitarnej dyktatury. Ale pojcia te naprawd nie miay adnej treci, ktra by w akces sugerowaa; identyfikacja moga by rwnie dobrze odwrotna: kategoria Hoffnung moga bya by uyta dla wychwalania nazizmu, a Heideggerowska Eigentlichkeit dla propagandy komunizmu; jedna i druga byy dostatecznie mgliste i dostatecznie formalne dla tych celw. adna z tych konstrukcji metafizycznych nie miaa przy tym wbudowanych restrykcji moralnych, ktre mogyby przeciwdziaa takiemu ich uytkowi i z adnej nic okrelonego nie wynika dla zachowania politycznego. Mona by powiedzie, e spostrzeenie takie nie jest prawomocn obiekcj przeciwko jakiejkolwiek metafizyce, bo przecie metafizyk jako taki nie jest zobowizany do podawania ludziom kryteriw dziaania politycznego, a warto jego dziea wcale nie mierzy si politycznym uytkiem, jaki mona ze uczyni; po prostu w filozofii niekoniecznie chodzi o tego rodzaju konkluzje. Jednake zarwno w przypadku Heideggera, jak Blocha obrona taka nie jest skuteczna, albowiem dla nich samych i ze wzgldu na sens, jaki przypisywali oni swojemu dzieu, metafizyka czy antropologia filozoficzna miay mie sens praktyczny, miay uczy nas nie tylko, czym jest wiat, ale take - jak y trzeba, i z czym wspdziaa, aby y zgodnie z ludzk godno-
444
ci. Obiekcja, i doktryna filozoficzna nie prowadzi do adnych okrelonych konkluzji ani nie zawiera wyranych sugestii co do sposobu ycia czy co do formy spoecznego zaangaowania, jest prawomocna w stosunku do takiej wanie doktryny, ktra sama ma pretensje praktyczne i podaje si za system normatywny, nie tylko opisowy. Heideggera agresywna i arogancka fenomenologia egzystencji miaa wprawdzie dla filozofii naszego stulecia nieporwnanie wiksze znaczenie i dostarczya znacznie wicej bodcw kulturze ni wodniste arabeski stylistyczne Blocha; pod tym wzgldem jednak s oni podobni, e obaj chcieliby zbudowa fundament metafizyczny dla ycia praktycznego w wiecie, nie tylko dla kontemplacji, przy czym obaj buduj w tym celu czysto formalne a nader mgliste kategorie (jak wanie Eigentlichkeit i Hoffnung respective), ktre nastpnie mog by praktycznie zastosowane w sposb dowolny.
9 Konkluzja i komentarz
Piszcy niniejsze nie ma kompetencji, aby ocenia zalety czy wady Blocha jako mistrza niemieckiej prozy. Jako filozof jest Bloch nauczycielem nieodpowiedzialnoci umysowej. Nie jest te bynajmniej twrc adnej utopii, a tym mniej utopii konkretnej" (czytelnik Blocha z uczuciem ulgi wraca do lektury abstrakcyjnej utopii" Fouriera z jego zabawn drobiazgowoci). Dzieo jego nie jest utopi, ale bez koca powtarzanym wezwaniem do mylenia utopijnego; nie jest prb wejrzenia w przyszo, ale namawianiem nas, bymy w oglnoci o przyszoci myleli. Podobnie jak wielu marksistw, Bloch nie zadaje sobie trudu, aby argumentowa za jakimkolwiek swoim twierdzeniem, lecz po prostu wygasza je; kiedy (rzadko) chce poda jaki argument, wynik na og jest tylko wiadectwem jego logicznej bezradnoci (oto przykad: nie ma adnej trwaej natury ludzkiej, powiada Bloch, bo przecie nawet tak powszechne zjawisko, jak gd, jest historycznie zmienne, co wida std, e ludziom w rnych czasach rne rzeczy smakuj - Das Prinzip Hoffnung, str. 75-76). Czytelnik, ktry zadaje sobie trud wniknicia w sens Blochowych wywodw, przekonuje si najczciej, e ma do czynienia ze zdroworozsdkowymi banaami lub z tautologiami, przybranymi w nieznonie i bezuytecznie zawi form werbaln. Oto przykady. Wir leben nicht, um zu leben, sondern weil wir leben, doch gerade in diesem Weil oder besser: diesem leeren Dass, worin wir sind, ist nichts beruhigt, steckt das
9. Konkluzja i komentarz
445
nun erst fragende, bohrende Wozu" (Zur Ontotogie des Noch-Nicht-Seins). (Nie yjemy po to, aby y, ale poniewa yjemy, jednake wanie w owym poniewa, albo lepiej: w owym pustym e, w ktrym jestemy tkwi dopiero zapytujce, drce Po co"). Zdanie to, jak si zdaje, znaczy tyle, e ludzie czsto zastanawiaj si nad sensem swojego ycia. Inny przykad: Es gabe kein Heraufkommert in Zukunft, wenn des Latente schon erschienen ware, und es gabe ebenso kein Vergehen in Vergangenheit, wenn das in ihr Erschienene, bereits zur Erscheinung Geloste dem Ueberhaupt in der Tendenz entsprache" (tame). (Nie byoby wstpowania ku przyszoci, gdyby to, co utajone, ju si byo ujawnio i nie byoby take zanikania w przeszoci, gdyby to, co w niej doszo do ujawnienia i rozwizania, odpowiadao owemu W ogle w samej tendencji"). Sens tej wypowiedzi, jak si zdaje, jest nastpujcy: gdyby si nic nie zmieniao, to by si nic nie zmieniao. Inny przykad: Das Wirkliche ist Prozess; dieser ist die weitverzweigte Vermittlung zwischen Gegenwart, unerledigter Vergangenheit und vor allem: moglicher Zukunft" (Das Prinzip Hoffnung, str. 225). (To, co rzeczywiste, jest procesem; proces ten jest szeroko rozgazionym poredniczeniem midzy teraniejszoci, niezaatwion przeszoci i przede wszystkim moliw przyszoci"). Trzeba by znacznego wysiku, aby znale w tym zdaniu wicej ni zapewnienie, e wiat si zmienia. To ostatnie jednak brzmi, zaiste, trywialnie. Brak uzdolnie analitycznych u Blocha jest zreszt podniesiony do rangi cnoty teoretycznej we wszystkich jego, czstych a oglnikowych potpieniach pozytywizmu", fetyszyzmu faktw" oraz pozytywistycznej logiki"; podejmuje on, podobnie jak Lukacs, haso tym gorzej dla faktw" (w Ttibinger Einl., str. 114), wyjaniajc, e haso to oznacza prymat rozumu praktycznego" oraz postulat humanizacji" wiata, wczajc humanizacj logiki filozofii". Obiekcje moje wobec Blocha nie polegaj na tym, naley moe zaznaczy, e krytykuje on w oglnoci pozytywizm lub e nie chce przyjmowa pojcia faktu" jako czego samozrozumiaego i niewymagajcego dyskusji; to, co Bloch uprawia, nie jest jednake adn krytyk filozoficzn. Wystarczy porwna jego pogardliwe frazesy na temat fetyszyzmu faktw" z racjonalnymi dyskusjami, toczonymi wrd samych pozytywistw wok pojcia faktu" albo porwna wnikliw krytyk pozytywizmu w I tomie Filozofii Jaspersa czy te w dzieach fenomenologw (samego Husserla lub Ingardena) z pomstowaniem Blocha na pezajcy empiryzm". Tym, co filozofi Blocha dyskwalifikuje, nie jest jej bdno, ale jej jaowo. Nie ma z pewnoci nic gorszcego w fantazjach na temat lepszej
446
przyszoci czy w marzeniach o wszechmocnej i dla szczcia ludzi wykorzystywanej technologii. Wada fantastycznych projekcji Blocha nie polega na tym, i nie wiadomo, jak te projekcje wykona, ale i nie wiadomo, o co w nich w ogle chodzi. Roger Bacon, Leonardo, Cyrano de Bergerac, marzyli o latajcych maszynach, ktre w granicach wczesnej technologii byy niewykonalne; prawdopodobne jest jednak, e gdyby ludzie nie snuli takich marze w czasach, gdy ich zrealizowa niepodobna, nie wytworzyliby w ogle techniki, ktra pniej do owych marze dorasta. W tym sensie projekcje utopijne s nieodzown czci ycia ludzkiego. W odrnieniu od owych konkretnych" wizji, utopia Blocha jest marzeniem o doskonaym wiecie, o ktrym nie wiemy, na czym mianowicie jego doskonao ma polega. Bloch zapewnia nas, e bdzie w przyszoci nieeuklidesowa technika", lecz nie potrafi pouczy nas, czym ta technika ma si rni od euklidesowej", oprcz tego, e bdzie jakociowa" i e przywrci czowiekowi przyja z natur (kapitalizm, jak twierdzi, nie jest zdolny do wyprodukowania prawdziwej techniki"). Charakterystyczne dla Blocha nie jest wic fantazjowanie o lepszej przyszoci, ale, po pierwsze, brak treci w owym fantazjowaniu, po wtre, przekonanie, e fantazjowanie to moe i powinno rozciga si a do doskonaoci ostatecznej (filozofia ma ogarnia cay czas przyszy), po trzecie, pretensje, i owe oglniki s wysz form mylenia naukowego, do ktrej nie s zdolni czciciele faktw oraz wyznawcy logiki formalnej. W myli Blocha przemieszane s tradycje najrozmaitsze: gnoza neoplatoska, naturalizm renesansowy i jego przeduenia, okultyzm modernistyczny, marksizm, romantyczny antykapitalizm, ewolucjonizm kosmiczny, teorie Niewiadomego. lady romantycznego antykapitalizmu s z pewnoci widoczne u Marksa i s bardzo silne wrd niemieckich marksistw czy paramarksistw pokolenia Blocha, midzy innymi w szkole frankfurckiej i u Marcuse'a (nie u Lukacsa). Bloch zastrzega si wprawdzie, e jego ataki na kapitalizm nie maj nic wsplnego z konserwatywnym romantyzmem, w rzeczywistoci jednak wsplnota jest znaczna. Bloch ubolewa nad tym, e kapitalizm zabi pikno ycia, zmechanizowa stosunki midzy ludmi, usun estetyczne wartoci z przedmiotw ycia codziennego na rzecz czysto utylitarnych. Samoloty nazywa faszywymi ptakami" i wierzy, e natura kryje w swoim onie cakiem inne formy techniki, o ktrych tyle umie powiedzie, e wanie s cakiem inne i e nie powoduj adnych szkodliwych skutkw.
9. Konkluzja i komentarz
447
Cae pisarstwo filozoficzne Blocha zorganizowane jest wok tego jednego pomysu: przeku pojcie nadziei" w kategori metafizyczn, uczyni z nadziei jako bytu. Mamy jak gdyby odwrcenie metafizyki nadziei" Gabriela Marcela, dla ktrego nadzieja nie jest stanem emocjonalnym, ale form egzystencji dotknitej ask Boga; dla Blocha nadzieja, cho tkwi w bycie samym, aktualizuje si przez dziaanie ludzkie; czowiek nie dostaje jej przeto gotowej od natury, a tym mniej od Boga, ale jak gdyby uruchamia utajone nadzieje bytu, budzi Boga upionego w przyrodzie. Dla chrzecijaskiej filozofii pomys Blocha musi by naj skraj niej szym wyrazem obdu pychy. Chocia zabieg ten - ontologizacja nadziei - w aden sposb nie daje si wyprowadzi z marksistowskich rde, Bloch pod jednym wzgldem przyczyni si do lepszego owietlenia sensu marksizmu: wydoby utajony w nim (i utajony dla Marksa samego) korze neoplatoski. Ukaza zwizek pomidzy Marksowsk wiar w przysze pojednanie totalne czowieka z samym sob a tradycj neoplatoskiej gnozy, ktra za porednictwem Hegla w marksizmie si odnalaza. Rozwin w wtek soteriologiczny, ktry u Marksa samego zaznaczony by niewyranie, a wobec tego mg by lekcewaony i pomijany, a ktry jednak wprowadzi w ruch ca Marksowsk ide; wtek ten to wanie wiara w przysze utosamienie istoty (autentycznej) czowieka z istnieniem empirycznym, czyli po prostu obietnica eritis sicut dei W tym sensie Bloch mia racj, kojarzc marksizm z ow sekt gnostyczn, ktra czcia wa z ksigi Rodzaju, wierzc i on wanie, w, nie Jehowa, by prawdziwym nosicielem Wielkiej Obietnicy. Bloch przyczyni si wic do odsonicia istotnej strony marksizmu, zauwaanej przed nim tylko w krytykach - przewanie nieudolnych - pisarzy chrzecijaskich. W tym sensie praca jego nie bya daremna. Ocena filozofii Blocha ponadto wypadnie korzystniej, jeli rozwaamy j nie w jej immanentnych zaletach, ale odniesiemy do sytuacji filozoficznej w Niemieckiej Republice Demokratycznej czy, oglniej, w Europie Wschodniej poddanej destrukcyjnej i niwelujcej presji stalinizmu. W zestawieniu z drewnianymi schematami sowieckiego diamatu" myl Blocha jest nie tylko bogatsza, bardziej zrnicowana i bardziej wielostronna; ma ona take t zalet, e niepodobna sobie wyobrazi, by dato si j przeku w partyjny dogmat czy obowizujcy wiatopogld" pastwowy. Jej mglisto sama chroni j przed jej uyciem jako sztywnego katechizmu. W kilku istotnych punktach odbiega ona przy tym od schematw marksizmu-leninizmu tak daleko, e adne uzgodnienie z oficjaln doktryn nie jest
448
moliwe. Przede wszystkim zawiera si tam niejako rehabilitacja religii nie tylko w sensie historycznym, to jest nie tylko w tym znaczeniu, e te lub inne formy religijnoci czasw minionych mogy odgrywa postpow rol w swojej epoce" (taka formuka jest do przyjcia rwnie w granicach marksizmu-leninizmu); dla Blocha religia ma trway i niezniszczalny korze, ktry w jaki nieokrelony sposb przechowa si musi w futurystycznym marksizmie. Nie ma mowy zatem o traktowaniu religii jako zbioru zabobonw, wytumaczalnych ciemnot wiekw minionych lub poszukiwaniem iluzorycznej pociechy przez ludzi uciskanych. Bloch, chocia w duchu leninowsko-stalinowskiej ortodoksji potpia wszystko, co powstao w filozofii po Marksie lub wspczenie z nim, stara si jednak wciela w tradycj marksizmu pewne skadniki kultury umysowej dawnych wiekw, ktre miay w obowizujcych standardach marksizmu reputacj bardzo niedobr: obok licznych elementw chrzecijastwa naley tu Leibniz, teorie prawa naturalnego i rne wtki neoplatonizmu. Ci, ktrzy w Niemczech Wschodnich doznali na sobie wpywu Blochowskiej filozofii, nie mogli ju bez oporu przeyka schematw marksizmu-leninizmu. Rwnie wic w tym znaczeniu jego filozofia odegraa funkcj antydogmatyczn i destrukcyjn w stosunku do pastwowej ideologii wschodniego socjalizmu.
R O Z D Z I A XIII
Rzut oka na przemiany marksizmu lat ostatnich
1. Tak zwana destalinizacja

Jzef Wissarionowicz Stalin, powalony ciosem apopleksji, zmar 5 marca 1953 roku. Ledwo aoba po jego zgonie zdya si przetoczy przez wiat, rozpocz si, skojarzony z walk o wadz na Kremlu, proces popularnie znany pod mylc nazw destalinizacji. Kulminacyjny moment tego procesu nastpi w niespena trzy lata pniej, kiedy to nastpca Stalina oznajmi partii, a rycho caej kuli ziemskiej, e wczorajszy wdz postpowej ludzkoci, natchnienie wiata, ojciec narodu radzieckiego, wielki koryfeusz nauki, najwikszy geniusz militarny i najwikszy geniusz w dziejach w oglnoci by morderc milionw, oprawc, paranoikiem, a przy tym nieukiem w sprawach wojskowych, ktry doprowadzi pastwo sowieckie na skraj przepaci. Owe trzy lata obfitoway w dramatyczne momenty, ktre w skrcie naley przypomnie: rewolta robotnikw wschodnich Niemiec w czerwcu 1953 roku, stumiona przez wojska sowieckie; rycho potem - obwieszczenie oficjalne, e jeden z najwikszych potentatw wadzy, szef bezpieczestwa awrentij Beria, zosta aresztowany za rne zbrodnie (wiadomo o procesie i egzekucji przysza dopiero w grudniu). W tym samym czasie (o czym jednak wiat dowiedzia si znacznie pniej z nieoficjalnych rde) odbyo si kilka powsta winiw w syberyjskich obozach koncentracyjnych; krwawo zdawione, powstania te przyczyniy si jednak zapewne do zmiany systemu represyjnego. Kult Stalina zosta ju w cigu kilku miesicy po jego mierci znacznie ukrcony; w dokumentach ideologicznych ogoszonych przez parti w lipcu 1953 roku (tezy na 50-lecie partii)
450
XIII. Rzut oka na przemiany marksizmu lat ostatnich
nazwisko jego pojawia si tylko par razy bez zwyczajowych dytyrambw. W 1954 roku nastpio pewne rozlunienie w polityce kulturalnej. Jesieni tego roku widoczne si stao, e Zwizek Radziecki szykuje si do pojednania z Jugosawi, a tym samym - do odwoania wszystkich oskare 0 spisek titoistyczny", ktrych ofiar padli rni przywdcy komunistyczni w krajach Europy Wschodniej. Poniewa kult Stalina i jego nienaruszalny autorytet przez dugie lata stanowiy wane spoiwo komunistycznej ideologii na caym wiecie, byo zrozumiae, e odwoanie tego kultu spowodowao powszechn konfuzj 1 niepewno we wszystkich partiach i dao bodca do coraz czstszych i coraz ostrzejszych wystpie krytycznych, ktre godziy we wszystkie strony systemu socjalistycznego - absurdy ekonomiczne, ucisk policyjny, zniewolenie kultury. Krytyka ta stopniowo narastaa w rnych krajach obozu socjalistycznego" od koca 1954 roku; najsilniejsze formy przybraa w Polsce i na Wgrzech, gdzie te tak zwany ruch rewizjonistyczny przerodzi si w globalny atak na wszystkie bez wyjtku dogmaty doktryny. W lutym 1956 roku odby si XX Zjazd Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego, na ktrym Nikita Chruszczow wygosi sawny swj referat o kulcie jednostki". Referat ten wygoszony by na zamknitym posiedzeniu zjazdu, nastpnie udostpniony zosta pewnej iloci aktywistw partyjnych, cho nigdy w Zwizku Radzieckim drukowany nie by; niebawem ogosi jego tekst amerykaski Departament Stanu (z krajw socjalistycznych, o ile wiadomo, Polska bya jedynym, gdzie tekst w powielony zosta drukiem do wewntrznego uytku" zaufanych czonkw partii; partie komunistyczne zachodnie przez dugi czas odmawiay przyjcia do wiadomoci, e tekst ten w ogle jest autentyczny). Chruszczow opowiada szczegowo o zbrodniach Stalina, o mordowaniu funkcjonariuszy partyjnych, o torturach i przeladowaniach, o chorobliwych maniach Stalina, przy czym jednak nie zrehabilitowa nikogo z dawnych dziaaczy opozycji; wrd ofiar stalinowskiego pogromu wymienia wycznie nieposzlakowanych stalinistw, jak Postyszew, Gamarnik czy Rudzutak - nie za opozycjonistw, jak Bucharin czy Kamieniew. Nie byo tam take najmniejszej prby analizy historycznej czy socjologicznej stalinowskiego systemu. Po prostu Stalin okaza si obkanym zbrodniarzem i by osobicie winien wszystkim klskom i nieszczciom narodu; w jaki sposb i dziki jakim spoecznym warunkom oszalay i krwioerczy maniak mg przez wier wieku sprawowa despotyczn i nieograniczon wadz nad dwustomilionowym krajem, ktry nieprzerwanie, przez cay ten czas, by szczliwym posia-
451
daczem najbardziej postpowego i najbardziej demokratycznego ustroju w dziejach ludzkoci - tego z wykadu Chruszczowa dowiedzie si niepodobna. Wiadomo tyko, e ustrj sowiecki i sama partia nie bray adnego udziau w okruciestwach tyrana i przechoway swoj nieskaziteln czysto. Trzsienie ziemi, jakie spowodowa XX Zjazd w wiecie komunistycznym, nie tumaczy si bynajmniej bogactwem informacji, zawartych w wykadzie Chruszczowa. W krajach demokratycznych bya ju w tym czasie dostpna znaczna ilo literatury, zarwno naukowej, jak pamitnikarskiej, ktra opisywaa monstrualnoci stalinowskiego systemu dostatecznie przekonujco i rne szczegy, jakie Chruszczow doda, w niczym nie zmieniy ani nie wzbogaciy oglnego obrazu; w Zwizku Radzieckim i w zalenych ode krajach obraz ten by znany zarwno komunistom, jak wszystkim innym, z naocznego dowiadczenia. Niezwyka rola, jak odegrao to wydarzenie w rozkadzie ruchu komunistycznego, miaa za warunek dwie wane osobliwoci tego ruchu: mentalno komunistyczn oraz funkcje partii w systemie rzdzenia. W rzeczy samej, nie tylko w krajach bloku socjalistycznego, gdzie wadza zapobiegaa wszystkimi rodkami przepywowi informacji ze wiata, ale take w krajach demokratycznych partie komunistyczne wytworzyy mentalno szczelnie immunizowan przeciwko wszystkim wiadomociom i argumentom, ktre pochodziy z zewntrz, to znaczy z buruazyjnych" rodkw informacji. Komunici w znacznej wikszoci byli ofiarami magicznego mylenia, w ktrym rdo informacji, jeli jest nieczyste, zakaa sam tre informacji. Ktokolwiek by wrogiem politycznym w sprawach zasadniczych, automatycznie nie mg mie racji w adnej kwestii poszczeglnej czy faktycznej. Mentalno komunistyczna bya do skutecznie opancerzona przeciw inwazji informacji i przeciwko racjonalnym argumentom. Prawda bya zdefiniowana (faktycznie, chocia nie w podrcznikach ideologii, rzecz jasna) przez rdo, z ktrego pochodzia, podobnie jak w systemach mitologicznych. Te same wiadomoci, ktre po umysach komunistycznych spyway bez wraenia, jeli miay rdo w buruazyjnej" prasie czy ksikach, oguszay teraz jak cios pioruna, kiedy przyszy z kremlowskiej wyroczni. Nikczemne kamstwa imperialistycznej propagandy" z przedwczoraj stay si w jednej chwili druzgocc prawd. Ale strcony boek nie pozostawi ju pustego miejsca, ktre tylko naleao kim innym wypeni. Razem ze Stalinem run nie tylko jeden autorytet, ale system autorytetu; komunici nie mogli ju czeka na drugiego Stalina, ktry
452
naprawi to, co pierwszy zepsu; nie mogli ju bra na serio zapewnie oficjalnej propagandy e Stalin by zy, a partia i ustrj bez skazy. Po wtre, ruina moralna komunizmu zachwiaa na chwil caym systemem wadzy. Ustrj stalinowski nie mg istnie bez ideologicznego spoiwa, ktre legitymizowao wadz partii, a partyjny aparat by w tym czasie wraliwy na wstrzsy ideologiczne. Poniewa jednak w leninowsko-stalinowskim socjalizmie stabilno caego systemu wadzy zaley od stabilnoci rzdzcego aparatu, tedy zamieszanie, niepewno i demoralizacja aparatu byy zagroeniem dla caej struktury rzdzenia. Destalinizacja" wniosa zaraz, z ktrej komunizm nie uleczy si ju nigdy, chocia znalaz inne rodki adaptacji, przynajmniej chwilowej. Jakkolwiek krytyka spoeczna i tendencje rewizjonistyczne byy ju w Polsce w momencie XX Zjazdu daleko zaawansowane, zjazd ten i wykad Chruszczowa przyspieszy wybitnie proces rozkadu partii, omieli krytykw do jeszcze bardziej jawnych atakw i osabi aparat rzdzcy do tego stopnia, e niezadowolenie spoeczne, nagromadzone przez lata i utajone pod cinieniem strachu, jo coraz dononiej objawia si na powierzchni ycia spoecznego. W czerwcu 1956 roku doszo do rewolty robotnikw w Poznaniu; chocia sprowokowana przez dorane rewindykacje ekonomiczne, rewolta ta ujawnia mas nienawici zakumulowanej w klasie robotniczej i skierowanej przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu tak samo, jak przeciwko rodzimej wadzy. Mimo zdawienia buntu, partia bya rozbita demoralizacj, pozbawiona perspektywy, rozdarta walk skconych klik i przeerana korozj rewizjonistyczn. Na Wgrzech doszo w kocu do zupenego rozpadu partii, otwartego buntu ludnoci, owiadczenia rzdu, e porzuca sowiecki obz militarny (Ukad Warszawski), wreszcie do zmiadenia rewolty przez armi sowieck, krwawej rozprawy z buntownikami i wymordowania prawie caej ekipy, ktra sprawowaa wadz w padzierniku 1956 r. Polska, cho ju w przededniu inwazji, unikna jej midzy innymi dziki temu, e dawny przywdca partyjny, Wadysaw Gomuka, uwiziony, lecz nieumiercony w latach stalinowskich czystek, pojawi si jako opatrznociowa figura i dziki swojej wiziennej przeszoci zdoby zaufanie powszechne oraz opanowa w ostatniej chwili sytuacj groc eksplozj i sowieckim najazdem. Wadcy sowieccy, z pocztku nadzwyczaj nieufni, doszli w kocu do wniosku (cakiem rozsdnego, jak si okazao), e nowy przywdca, chocia powoany na to stanowisko bez wywicenia w Moskwie, nie bdzie prbowa ponad miar wyamywa si z posuszestwa i e inwazja zbrojna byaby wikszym ryzykiem. W rzeczy
453
samej, tak zwany polski padziernik, czyli wanie objcie wadzy przez Gomuk i jego ekip nie by bynajmniej pocztkiem spoecznej czy kulturalnej odnowy albo liberalizacji", ale przeciwnie, pocztkiem jej koca. W roku 1956 Polska bya krajem stosunkowo znacznej swobody sowa i krytyki, co nie wynikao wszake z adnego zaplanowanego postpowania rzdu, ale std, e wadza przestaa panowa nad sytuacj. Padziernik rozpocz proces odwrotny, ktry jednak trwa przez lat par, pozostawiajc jeszcze pewien, kurczcy si z roku na rok, margines swobd. Ze spdzielni rolniczych, przedtem przymusowo tworzonych, znaczna wikszo rozpada si w krtkim czasie. Od padziernika 1956 roku wadza partyjna krok za krokiem odzyskiwaa utracone pozycje, odbudowywaa rozregulowany aparat rzdzenia, ograniczaa represjami swobody kulturalne, zredukowaa do nieznaczcej dekoracji rady robotnicze, spontanicznie tworzone w 1956 roku, zahamowaa proces reform ekonomicznych. Inwazja na Wgry spowodowaa w tym kraju ogromn fal przeladowa i posiaa strach w innych krajach demokracji ludowej". W Niemczech Wschodnich kilku aktywnych rewizjonistw poszo za kraty. Destalinizacja" dobiega koca w brutalnych represjach, pozostawia jednak spustoszenia, po ktrych sowiecki system rzdzenia nie mg ju powrci do zdrowia. Termin destalinizacja" nigdy nie by w uyciu w oficjalnym jzyku partii komunistycznych (podobnie jak termin stalinizm"). Tam mwio si o naprawianiu bdw i wypacze", o przezwycianiu kultu jednostki", wreszcie o powrocie do leninowskich norm ycia partyjnego"; niewinne te eufemizmy miay sprawia wraenie, e stalinizm by poaowania godnym zbiorem bdw popenionych przez nieodpowiedzialnego generalissimusa, lecz nie mia nic wsplnego z samym systemem wadzy i e z chwil potpienia sprawcy ustrj ponownie wrci do swojej arcydemolcratycznej natury. Jednake termin destalinizacja", podobnie jak termin stalinizm", jest w rzeczy samej mylcy, cho z innych powodw ni te, ktre nie pozwalaj go uywa w pastwowej ideologii krajw komunistycznych. W tym drugim przypadku chodzi o to, e sowo stalinizm" sugeruje obecno pewnego systemu rzdzenia, nie za przypadki wytumaczalne niedobrym charakterem wadcy. Z drugiej strony jednake stalinizm" podsuwa take sugesti, e system" by zwizany cile z osob wodza i e wraz z jego potpieniem nastpia radykalna zmiana okrelana nieraz mianem demokratyzacji" czy liberalizacji" ustroju. Jakkolwiek nie jest znana w szczegach geneza XX Zjazdu, jest z pniejszej perspektywy widoczne, e pewne cechy systemu rzdzenia
454
utrwalone w poprzedzajcym wierwieczu byy nie do utrzymania bez obecnoci Stalina i jego nienaruszalnego autorytetu. Od czasu wielkich czystek panowaa sytuacja, w ktrej nikt z najbardziej uprzywilejowanych wacicieli partii i pastwa, wczajc czonkw Biura Politycznego, nie by pewien dnia ani godziny i mg utraci gow za lada kaprysem lub skinieniem nieomylnego palca. Trudno si dziwi temu, e warunki takie nie cieszyy aparatu partyjnego i e nikt nie mia ochoty dopuszczenia kogokolwiek innego do objcia tronu Stalina na takich warunkach. Potpienie bdw i wypacze" byo nieodzown czci niepisanego paktu bezpieczestwa, ktry wodzowie partii midzy sob zawarli; rzeczywicie, walki partyjne zarwno w Zwizku Radzieckim, jak w innych krajach socjalistycznych, toczyy si odtd bez mordowania strconych oligarchw. System periodycznych masowych rzezi mia z pewnoci znaczne zalety z punktu widzenia stabilnoci systemu politycznego: uniemoliwia tworzenie si frakcji, zapewnia wic jedno aparatu wadzy, ale cen tej jednoci by jednoosobowy despotyzm i zepchnicie wszystkich czonkw tego aparatu do statusu niewolnikw, niepewnych ycia, cho uprzywilejowanych w swojej funkcji nadzorcw nad innymi, niej stojcymi masami niewolniczymi. Pierwszym wynikiem destalinizacji" byo zaniechanie masowego terroru i zastpienie go terrorem selektywnym (nadal trwajcym w znacznych rozmiarach, lecz pozbawionym ju tej zupenej przypadkowoci, jak terror odznacza si za czasw Stalina: w tej chwili obywatele sowieccy wiedz w przyblieniu, jak mona si uchroni przed wizieniem i obozem koncentracyjnym, podczas gdy kiedy takich regu w ogle nie byo). Wanym wydarzeniem epoki Chruszczowa byo uwolnienie kilku milionw ludzi z obozw. Innym skutkiem tej samej zmiany byy rne elementy decentralizacji politycznej i zwikszona moliwo dziaania frakcyjnego. Jeszcze innym - prby reform ekonomicznych, ktre do pewnego stopnia usprawniy funkcjonowanie gospodarki, chocia nie usuny ani dogmatu prymatu cikiego przemysu (oprcz epizodycznej prby za czasw Malenkowa), ani nie uruchomiy mechanizmw rynkowych niezbdnych dla obrcenia produkcji bardziej ku ludzkim potrzebom. Nie doprowadziy take do istotnej naprawy produkcji rolnej, ktra nadal, mimo licznych i cigle ponawianych reorganizacji", pozostaje w stanie aosnego ubstwa, zniszczona kolektywizacj. Wszystkie te zmiany nie oznaczay jednak adnej demokratyzacji" ani nie naruszyy podstaw komunistycznego despotyzmu. Jakkolwiek rezygna-
2. Rewizjonizm wschodnioeuropejski
455
cja z masowego terroru bya istotna dla bezpieczestwa ludzi, nie usuna ona wszechmocnej pozycji pastwa w stosunku do jednostki, nie oddaa adnych form organizacji w rce obywateli, nie pozbawia pastwa i partii monopolu inicjatywy i kontroli we wszystkich dziedzinach ycia. Zasada wadzy totalitarnej, polegajca na tym, i osobniki ludzkie s wasnoci pastwa, a wszystkie ich zachowania i cele maj by identyczne z celami i potrzebami pastwa - nie zostaa zniesiona; jej praktyczne urzeczywistnienie nie mogo by nigdy doskonae, gdy rne dziedziny ycia opieraj si pochoniciu przez pastwowy organizm, niemniej system cay dziaa nadal w tym kierunku, aby zasad t w maksymalnych rozmiarach wcieli w ycie. Masowy i lepy terror nie jest niezbdnym i trwaym warunkiem istnienia ustroju totalitarnego; rozmiary i charakter represji mog si zmienia zalenie od rnych okolicznoci; niemoliwy jest natomiast system komunistyczny praworzdny, to jest system, w ktrym prawo byoby samodzieln dziedzin mediacji pomidzy obywatelem a pastwem, a wobec tego odbierao pastwu jego wszechmoc w stosunku do jednostki. Obecny system represyjny w Zwizku Radzieckim i innych krajach komunistycznych nie jest ani reliktem stalinizmu", ani ubolewania godn skaz, ktr dalszy rozwj moe uleczy bez fundamentalnej zmiany systemu. Nie jest znany aden komunizm u wadzy oprcz leninowsko-stalinowskiego; z chwil mierci Stalina, po zastpieniu jednoosobowej tyranii tyrani oligarchii, system ten funkcjonuje, jeli chodzi o wszechmoc pastwa, mniej sprawnie. Mamy wic raczej do czynienia ze stalinizmem schorowanym anieli z procesem destalinizacji".
Termin rewizjonizm" by uywany od drugiej poowy lat 50-tych przez wadze partyjne oraz oficjalnych ideologw w krajach komunistycznych dla napitnowania tych ludzi, ktrzy w ramach partii lub w ramach marksizmu atakowali rne dogmaty komunistyczne, przy czym adna okrelona tre w tym sowie nie bya zawarta (podobnie zreszt, jak w sowie dogmatyzm", uywanym dla oznaczenia partyjnych konserwatystw, opierajcych si reformom postalinowskiego okresu). Z reguy jednak rewizjonizm by przezwiskiem dla tendencji demokratycznych i racjonalistycznych. Poniewa termin ten ongi upowszechni si w zwizku z krytyk marksizmu podjt przez Bernsteina, funkcjonariusze partyjni starali si kojarzy
456
nowy rewizjonizm z bernsteinowsk tradycj; zwizki te byy jednak lune i nieistotne; mao kto z aktywnych rewizjonistw interesowa si szczeglnie Bernsteinem, wiele problemw, ktre stay w orodku debat ideologicznych z przeomu XIX i XX wieku, stracio w ogle aktualno, niektre myli Bernsteina, podwczas budzce najstraszliwsze zgorszenie, zostay zaakceptowane nawet w komunizmie (pomys, i przejcie do socjalizmu moe dokona si w drodze legalnej; zmiana bya, oczywicie, czysto taktyczna, niemniej ideologicznie wana). Rewizjonizm nie powsta bynajmniej z lektur Bernsteina, ale z dowiadcze stalinowskiej epoki. Jakkolwiek mtny by sens, w jakim przywdcy partyjni uywali tego sowa, mona mwi, w latach 50-tych i 60-tych o istotnym i aktywnym ruchu politycznym i intelektualnym, ktry, dziaajc przez czas jaki wewntrz marksizmu czy przynajmniej wewntrz marksistowskiego jzyka, przyczyni si walnie do ruiny komunistycznej doktryny. W latach 1955-1957, to jest w epoce ideologicznej dezintegracji komunizmu, ataki na istniejcy system byy powszechne. Charakterystyczn cech tego okresu byo to wanie, i w krytyce komunici byli si najaktywniejsz i najbardziej widoczn (cho nie jedyn, oczywicie), a take, w sumie, najbardziej efektywn. Byo kilka powodw tej wyjtkowej pozycji rewizjonistw. Po pierwsze, wywodzc si z komunistycznego establishmentu, rewizjonici mieli znacznie atwiejszy dostp do rodkw masowego przekazu, a take do rde niepublicznej informacji. Po wtre, ich znajomo ideologii komunistycznej i marksizmu bya z natury rzeczy znacznie lepsza ni innych; lepsza te bya znajomo mechanizmw rzdzenia pastwem i parti. Po trzecie, komunici przyzwyczajeni byli do tego, i maj we wszystkich sytuacjach stanowi element aktywny, a partia, mimo wszystko, skupiaa w swoich szeregach znaczn ilo ludzi obdarzonych energi i zdolnoci do podejmowania odpowiedzialnoci. Po czwarte wreszcie - i to jest gwna przyczyna efektywnoci ruchu - rewizjonici mwili, przynajmniej przez czas duszy, jzykiem marksizmu, odwoywali si do tych samych stereotypw ideologicznych, ktre komunizm uznawa, powoywali si na autorytety marksistowskie, konfrontowali rzeczywisto socjalizmu z wartociami i obietnicami, jakie mona byo odnale w dzieach klasykw" i prezentowali druzgoccy bilans takich porwna. Innymi sowy - rewizjonici, w odrnieniu od krytykw wywodzcych si z tradycji nacjonalistycznych lub katolickich, nie tylko odwoywali si do opinii partyjnej, ale znajdowali w partii echo, ich gos by syszalny w partyjnym aparacie, a tym samym przyczynia si do ideologicznego rozkadu tego
457
aparatu, co byo najwaniejszym warunkiem przemian politycznych. Adaptacja do jzyka partyjnego bya po czci rezultatem istniejcej nadal wiary w stereotypy komunistyczne, po czci zamierzona wanie z uwagi na efektywno; jaki by udzia wiary, a jaki - celowej mimikry, trudno dzisiaj wyway. W krytyce, ktra obja wszystkie dziedziny ycia i podwaaa stopniowo wszystkie witoci komunizmu, byy liczne skadniki i dania uniwersalne, to znaczy wsplne rewizjonistom i bezpartyjnym, czy niemarksistowskim krytykom, oraz takie, ktre naleay swoicie do rewizjonistycznej tematyki. Wrd tych da wyliczy naley nastpujce: Po pierwsze, oglna demokratyzacja ycia politycznego, jawno decyzji politycznych, publiczne dyskusje, zniesienie systemu represyjnego i zniesienie policji tajnej lub przynajmniej podporzdkowanie policji aparatowi sprawiedliwoci, dziaajcemu wedle porzdku ustaw i niezalenemu od politycznych presji; zniesienie cenzury prewencyjnej, ustanowienie swobody prasy, swobody twrczoci naukowej i artystycznej. Specyficznym daniem rewizjonistw bya demokracja wewntrzpartyjna, wczajca niekiedy danie swobody frakcji w partii. Rewizjonici z pocztku nie byli w tych kwestiach pogodzeni. Cz z nich domagaa si demokracji w partii, nie wysuwajc roszcze oglniejszych i wierzc jak gdyby, e moliwa jest demokracja w partii w warunkach, kiedy prawa demokratyczne zostay odebrane caoci spoeczestwa, akceptujc wic milczco lub explicite zasad dyktatury proletariatu", to jest dyktatury partii i udzc si, e warstwa rzdzca, czyli partia wanie, moe sobie pozwoli na luksus demokracji wewntrznej. Z biegiem czasu jednake wikszo rewizjonistw zauwaya, e idea demokracji dla wybranej elity jest niewykonalna, e w warunkach swobody frakcji te same siy spoeczne, ktrym odmwiono prawa gosu, bd wyraay swoje rewindykacje za porednictwem frakcji partyjnych, czyli e wielofrakcyjno jednej partii byaby tylko substytutem wielopartyjnoci; std naley wyranie opowiedzie si za jednym czonem alternatywy: albo swoboda partii politycznych z wszystkimi jej skutkami, albo jednopartyjna dyktatura wczajca dyktatur wewntrz partii. Wrd da demokratycznych wan rol odgrywao take haso niezalenoci zwizkw zawodowych oraz rad robotniczych; pojawiao si nawet haso caa wadza w rce rad", jednake nie odegrao ono wikszej roli; natomiast idea niezalenych od partii rad robotniczych, ktre byyby nie tylko si przetargow w stosunku do pastwa w sprawach pac i warun-
458
kw pracy, ale take efektywnym organem zarzdzania przemysowego, bya wysuwana czsto, zarwno w Polsce, jak na Wgrzech; pniej dowiadczenia jugosowiaskie nieraz stawiano za wzr. Robotniczy samorzd wiza si w sposb naturalny ze znaczn decentralizacj planowania gospodarczego. Istotnym punktem oglnych rewindykacji demokratycznych bya take sprawa swobd religijnych i zaprzestania przeladowa Kocioa. Rewizjonici, z reguy nastawieni antyreligijnie, byli w tych sprawach bezczynni; stali na stanowisku rozdziau Kocioa od pastwa, nie popierali wic dania, ktre byo w tych latach pospolite, by ponownie wprowadzi nauczanie religii do szk. Drugi zesp da powszechnie w tych latach wysuwanych odnosi si do kwestii suwerennoci pastwowej i rwnoci midzy partnerami bloku socjalistycznego. We wszystkich krajach tego bloku nadzr sowiecki nad rnymi dziedzinami ycia by bardzo drobiazgowy; w szczeglnoci wojsko i aparat policyjny byy pod szczegow, bezporedni kontrol sowieck, a konieczno wzorowania si we wszystkim na starszym bracie stanowia fundament pastwowej ideologii. Cae spoeczestwo odczuwao dotkliwie ponienie narodowe, zaleno od Zwizku Radzieckiego i uprawiany przeze nieskrpowany wyzysk ekonomiczny ssiadw. Jeli jednak oglny nastrj spoeczestwa polskiego by zabarwiony silnym nacjonalizmem antyrosyjskim, rewizjonici pozostawali na og w granicach tradycyjnych hase socjalistyczynych i unikali frazeologii nacjonalistycznej. Powszechnym hasem, pospolicie powracajcym zarwno w rewizjonistycznej publicystyce, jak gdzie indziej, byo danie likwidacji systemu przywilejw, ustanowionego dla rzdzcego aparatu; chodzio nie tyle o zrwnanie pac, ile o szczeglne pozaprawne przywileje, ktre wyczay rzdzc hierarchi z wszystkich kopotw powszechnego ubstwa (specjalne sklepy, osobna suba zdrowia, osobny system przydziau mieszka itd.). Trzecia dziedzina krytyki odnosia si do systemu zarzdzania ekonomicznego. Prawie nie pojawiay si, naley zaznaczy, hasa reprywatyzacji przemysu; w wikszoci ludzie przywykli ju do tego, e przemys ma pozosta wasnoci publiczn. Domagano si natomiast: rezygnacji z przym u s o w e j kolektywizacji rolnictwa; redukcji niesychanie uciliwego programu inwestycyjnego; znacznego rozszerzenia pola dziaania mechanizmw rynkowych; uczestnictwa robotnikw w zyskach przedsibiorstw; racjonalizacji planowania i rezygnacji z beznadziejnych prb planowania wszechobejmujcego; znacznej redukcji obowizujcych wskanikw, ktre
459
krpoway przedsibiorstwa; ulg dla prywatnej i spdzielczej aktywnoci w dziedzinie usug i drobnej wytwrczoci. Wszystko to byy hasa, w ktrych rewizjonizm zbiega si z oglnospoecznymi daniami; rnica polegaa jednak na tym, e rewizjonici w formuowaniu tych da odwoywali si do idei socjalistycznych i marksistowskich, e nie sigali do tradycji katolickiej i nacjonalistycznej oraz, e wysuwali postulaty odnoszce si swoicie do ycia partyjnego i do studiw marksistowskich. Std pospolite byy - podobnie jak we wszystkich formach herezji - prby powrotu do rde", to jest prby korzystania z dziedzictwa marksizmu dla krytyki istniejcego systemu. Niejednokrotnie, zwaszcza w pocztkowym okresie, korzystano z autorytetu Lenina, prbujc z rnych Leninowskich tekstw wydoby wszystko, co przemawiao na rzecz demokracji wewntrzpartyjnej, udziau mas ludowych" w rzdzeniu itd. Innymi sowy - rewizjonici przez czas pewien przeciwstawiali Lenina - stalinizmowi; intelektualna warto tych wysikw (ktre zreszt nadal s obecne w szcztkach rewizjonistycznego ruchu) bya niewielka, jako e w miar dyskusji stawao si coraz bardziej widoczne, e stalinizm by naturaln i prawomocn kontynuacj Leninowskich idei, jednake politycznie wysiki te odegray pewn rol z uwagi na wspomnian ju okoliczno: rozsadzay ideologi komunistyczn przez odwoywanie si do stereotypw teje ideologii. Osobliwo sytuacji polegaa na tym, e marksizm, a rwnie leninizm, mia szeroko rozbudowan frazeologi humanistyczn i demokratyczn, ktra wprawdzie bya w systemie wadzy bezczynn fasad, jednak moga by obrcona i faktycznie obrcona zostaa przeciwko temu systemowi; ujawniajc groteskowy kontrast midzy t frazeologi a realnociami ycia, rewizjonizm obnay sprzecznoci samej doktryny. Fasada ideologiczna oderwaa si jakby od ruchu politycznego, ktrego bya posusznym narzdziem i nabraa wasnego ycia. Jeli jednak prby utrzymania si wewntrz leninizmu byy krtkotrwae i wikszo rewizjonistw zrezygnowaa z nich do rycho, to prby powrotu do autentycznego" marksizmu trway znacznie duej. Szczegln cech rewizjonistycznego" ruchu w partii nie bya krytyka stalinizmu; w tym czasie, a zwaszcza po XX Zjedzie prawie nie byo w partiach komunistycznych ludzi, ktrzy by bronili stalinizmu z wszystkimi jego aberracjami. Rnica najwaniejsza nie polegaa nawet na zasigu krytyki, ale na tym raczej, e rewizjonici odrzucali oficjaln teori, wedle ktrej stalinizm by bdem" czy wypaczeniem" albo szeregiem bdw i wypacze". Uwaali w wikszoci, e stalinowski system nie popenia
460
wielu bdw z punktu widzenia swojej funkcji spoecznej, e by do spjnym systemem politycznym, wewntrznie zwizanym i e naley z tej racji szuka korzeni za nie w omykach" albo w wadach charakteru Stalina, ale w samej naturze komunistycznej wadzy. Niemniej wierzyli przez jaki czas, e stalinizm jest reformowalny w tym sensie, i mona komunizm odnowi lub zdemokratyzowa" nie wykraczajc poza jego zaoenia (nie byo za wcale spraw oczywist, co mianowicie naley do owych zaoe, a co do akcydensw). W miar czasu jednak coraz wyraniejszym si stawao dla uczestnikw ruchu, e stanowisko takie jest nie do utrzymania: e jeli wadza jednopartyjna naley do warunkw niezbywalnych komunizmu, to komunizm nie jest reformowalny. Przez czas duszy wydawao si jednak, e socjalizm oparty na zaoeniach marksizmu jest moliwy bez leninowskich form politycznych i e mona atakowa komunizm w granicach marksizmu". Std pojawiy si liczne prby reinterpretacji marksistowskiego dziedzictwa w antyleninowskim duchu. Rewizjonici rozpoczynali swoj krytyk od dania, by marksizm podporzdkowa si normalnym reguom naukowej racjonalnoci, miast zapewnia sobie pozycj monopolistyczn moc cenzuralnych i policyjnych przywilejw; wskazywali na to, e przywileje takie nieuchronnie prowadz do degeneracji samego marksizmu i pozbawiaj go ywotnoci, e marksizm, jeli ma istnie, musi broni si empirycznymi i logicznymi rodkami, ktre s powszechnie w nauce przyjte; e instytucjonalizacja marksizmu i uczynienie ze pastwowej ideologii chronionej przed krytyk sprawia, i studia marksistowskie obumieraj. Warunkiem regeneracji marksizmu jest przeto swobodna dyskusja, w ktrej marksici zmuszeni s do obrony swoich stanowisk racjonalnymi metodami. Atakowano prymitywizm i jaowo marksistowskiej produkcji, jej niezdolno do rozprawienia si z najistotniejszymi problemami wspczesnoci, jej drewniane schematy, nieuctwo ludzi, ktrzy uchodzili za luminarzy doktryny. Atakowano ubstwo kategorii pojciowych w leninowsko-stalinowskim marksizmie, prostackie prby sprowadzenia caej kultury do walki klasowej, caej filozofii do walki materializmu z idealizmem", caej moralnoci do narzdzia budownictwa socjalistycznego" itd. Jeli chodzi o rewizj filozoficzn marksizmu, to najwaniejsz tendencj ruchu mona by streci w rewindykacji podmiotowoci ludzkiej w opozycji do leninowskiej doktryny. Gwne i charakterystyczne punkty filozoficznej krytyki byy nastpujce:
461
Po pierwsze, krytyka Leninowskiej teorii odbicia"; rewizjonici wykazywali, e epistemologia Marksa ma zupenie odmienn orientacj: procesy poznawcze nie polegaj na powstawaniu w gowie odbitek przedmiotw, ale s oddziaywaniem wzajemnym podmiotu i przedmiotu, a produkt tych oddziaywa, wspwyznaczony przez okolicznoci spoeczne i biologiczne, adn miar nie moe uchodzi za kopi wiata; umys ludzki nie moe wykroczy poza sytuacj owego sprzenia z bytem; wiat taki, jakim go znamy, jest ludzkim wsp wy tworem. Po wtre, krytyka determinizmu. Ani teoria Marksa, ani wzgldy rzeczowe nie uzasadniaj metafizyki deterministycznej, w szczeglnoci w procesach historycznych. Wiara, e istniej niezomne prawa dziejowe" i e socjalizm jest wynikiem nieuchronnoci historycznej, jest mitologicznym przesdem, ktry odgrywa, by moe, pewn rol mobilizacyjn w ruchu komunistycznym, ale przez to nie sta si bynajmniej bardziej racjonalny. Przypadkowo i niepewno nie daj si usun ani z analizy historii minionej, ani tym bardziej z przewidywa historycznych. Po trzecie, krytyka prb wyprowadzania wartoci moralnych ze spekulatywnych schematw historiozoficznych. Nawet gdyby zaoy - faszywie - e jakie koniecznoci historyczne s w istocie odpowiedzialne za socjalistyczn przyszo ludzkoci, to nie wynikaoby z tego wcale, e koniecznociom tym naley sprzyja; to, co konieczne, nie jest adn wartoci z tej racji, i jest konieczne, socjalizm nie moe si przeto obej bez uzasadnienia moralnego; przedstawianie go jako wyniku praw dziejowych" wcale nie przemawia jeszcze na jego korzy. Odbudowa systemu wartoci niezalenego od doktryny historiozoficznej jest warunkiem odbudowy idei socjalistycznej. Wszystkie te krytyki, jak si rzeko, miay wspln tendencj: restytucja roli podmiotu w procesie historycznym i poznawczym. Wizay si te z krytyk biurokratycznych form rzdzenia w socjalistycznych ustrojach i z krytyk groteskowych pretensji partyjnego aparatu do szczeglnej mdroci i znajomoci praw historycznych", ktra to znajomo ma legitymizowa tego aparatu niekontrolowan wadz i przywileje. Pod wzgldem filozoficznym rewizjonizm rycho zerwa z leninizmem bez reszty Byo rzecz naturaln, e w procesie tej krytyki rewizjonici sigali do rozmaitych rde, zarwno marksistowskich, jak innych. W rewizji marksizmu we wschodniej Europie odegraa midzy innymi rol filozofia egzystencjalna, zwaszcza Sartre; w idei nieredukowalnoci podmiotu do rzeczy i w Sartre'owskiej teorii wolnoci wielu rewizjonistw odkrywao bliskie
462
sobie myli. Wielu sigao do Hegla; ci, ktrzy interesowali si filozofi nauki w duchu Engelsa, podejmowali krytyk Engelsowskiej i Leninowskiej dialektyki natury", korzystajc z filozofii analitycznej. Czytywano publicystyk, filozofi i literatur krytyczn odnoszc si do spraw marksizmu i komunizmu: Camusa, Merleau-Pontiego, Koestlera, Orwella. Marksistowskie autorytety przeszoci odgryway tylko uboczn rol w tych procesach umysowych; Trocki by w dyskusjach i w krytykach prawie zupenie nieobecny; pewne zainteresowanie istniao dla Ry Luksemburg w zwizku z jej atakami na Lenina i na rewolucj rosyjsk (prba wydania Rewolucji rosyjskiej w Polsce nie powioda si jednak); wrd filozofw Lukacs cieszy si wziciem przez czas pewien, gwnie z uwagi na jego teori procesu historycznego, w ktrym podmiot i przedmiot zdaj ku identyfikacji. Nieco pniej pojawio si zainteresowanie dla Gramsciego, w ktrego tekstach mona byo znale zarwno szkic teorii poznania, cakowicie przeciwstawnej Leninowskiej, jak te zalki krytyki wymierzonej w biurokracje komunistyczne, w teori partii-awangardy, w determinizm dziejowy i w manipulacyjne podejcie do sprawy rewolucji socjalistycznej. Od komunistw woskich przychodziy w tym czasie rwnie bodce, zachcajce do krytyki. Palmiro Togliatti, ktry do tej pory cieszy si zasuon reputacj nienagannego stalinisty, wystpi po XX Zjedzie z umiarkowan w sowach, ale wan w skutkach krytyk sowieckich wadcw; zarzuci im, e staraj si zwali odpowiedzialno za stalinizm na samego Stalina, e nie analizuj przyczyn biurokratycznej degeneracji, a wreszcie wysun postulat policentryzmu" w ruchu komunistycznym, to znaczy po prostu sprzeciwi si temu, by Moskwa sprawowaa wadz nad innymi partiami komunistycznymi. Rewizjonizm w Polsce by dzieem licznej grupy partyjnych intelektualistw - filozofw, socjologw, dziennikarzy, pisarzy, historykw, ekonomistw. Znajdowa wyraz zarwno na amach prasy specjalnej, jak w tygodnikach literackich i politycznych, ktre w tych latach odegray du rol, pki nie zostay zniszczone przez wadze (zwaszcza Po prostu" i Nowa Kultura"). W filozofii i socjologii jako rewizjonici atakowani byli wielokrotnie przez wadze partyjne, midzy innymi piszcy niniejsze (ktry zosta ogoszony przez parti gwnym rozsadnikiem zarazy), B. Baczlco, K. Pomian, R. Zimand, Z. Bauman, M. Bieliska-Hirszowicz. Wrd ekonomistw rewizjonistyczne teorie znalazy wyraz midzy innymi w rozprawach M. Kaleckiego, O. Langego, W. Brusa, E. Lipiskiego, T. Kowalika.
463
Naley zaznaczy, e rewizjonizm w Polsce by w latach 50-tych posunity w krytyce znacznie dalej, anieli gdziekolwiek indziej w Europie Wschodniej. Na Wgrzech gwnym orodkiem rewizjonizmu by klub dyskusyjny im. Petfiego w Budapeszcie, w ktrym midzy innymi uczestniczyli uczniowie Lukacsa. Sam Lukacs odegra znaczn rol w dyskusjach, ale te i on, i jego wychowankowie znacznie silniej podkrelali swoj wierno marksizmowi ni rewizjonici polscy; Lukacs domaga si wolnoci w ramach marksizmu" i nie kwestionowa wadzy jednopartyjnej. By moe - jest to tylko hipoteza - znacznie bardziej ortodoksalny charakter wgierskiego rewizjonizmu sprawi, e krytyka rewizjonistyczna i krytyka oglnonarodowa rozeszy si do tego stopnia, i w kocu rewizjonici nie byli w stanie odgrywa roli hamujcej w procesie atakw na parti, a ataki te przybray form masowego i wyranie antykomunistycznego protestu, doprowadziy do zupenego rozkadu partii i do inwazji sowieckiej. Inwazja ta bya szokiem nie tylko w Polsce - gdzie widoczne si stao w jednej chwili, e nadzieje na demokratyzacj" komunistycznego systemu mona midzy bajki woy, ale take w zachodnich partiach komunistycznych; w niektrych, mniejszych partiach, doszo do rozamu, w innych nastpi znaczny odpyw intelektualistw; wgierska inwazja wyzwolia na caym wiecie rne poczynania dysydenckie w komunizmie, prby restytucji doktryny i ruchu poza sowieckimi wzorami. W Wielkiej Brytanii, we Francji, we Woszech, pojawia si obfita literatura rozwaajca moliwo demokratycznego komunizmu; nowa lewica" lat 60-tych zostaa w znacznym stopniu zasilona przez te rda. Ruch rewizjonistyczny na Wgrzech zosta zniszczony przez najazd sowiecki. W Polsce niszczenie to odbywao si stopniowo przez kilka lat, przy uyciu rnych, stosunkowo umiarkowanych rodkw represji (likwidacja pism lub usuwanie z nich osb nieposusznych, okresowe zakazy publikacji dla poszczeglnych ludzi, zaostrzona cenzura we wszystkich dziedzinach kultury). Jednake przyczyn stopniowego schyku rewizjonizmu byy nie tyle represje, ile stopniowy upadek partyjnej ideologii podminowanej przez rewizjonistyczn krytyk. Jako prba odnowy marksizmu przez powrt do rde" (nade wszystko do modego Marksa i do jego idei ludzkiego samotworzenia) oraz naprawy komunizmu przez odebranie mu jego represyjnego i biurokratycznego charakteru, rewizjonizm mg by skuteczny tylko tak dugo, pki w partii odziedziczona ideologia bya brana na serio i partyjny aparat by do pewnego stopnia wraliwy na kwestie ideologiczne. Jednake wanie rewizjonizm
464
przyczyni si znacznie do tego, e presti oficjalnej doktryny w partii upad zupenie, e ideologia coraz bardziej stawaa si jaowym - chocia niezbdnym - rytuaem. W ten sposb rewizjonistyczna krytyka sama sobie niejako podcinaa korzenie przez swoj skuteczno. W Polsce proces ten poszed najdalej. Rozmaitego rodzaju akcje, protesty i prby naciskw politycznych na wadze ze strony intelektualistw i pisarzy trway nadal, ale coraz mniejszy by w nich udzia swoicie rewizjonistycznych, to jest marksistowskich idei. W partii i w aparacie partyjnym rola ideologii komunistycznej w sposb oczywisty malaa. Miejsce ludzi, ktrzy, jeli nawet uczestniczyli w monstrualnociach stalinizmu, byli na swj sposb przywizani do komunistycznych ideaw i przechowali wiar komunistyczn, zajmowali teraz wolni od zudze, cyniczni karierowicze, doskonale zdajcy sobie spraw z fikcyjnoci komunistycznej frazeologii, ktr si posugiwali. Ten aparat przesta by wraliwy na ideologiczne wstrzsy. Z drugiej strony sam rewizjonizm mia pewn logik", ktra prowadzia go do szybko poza marksizm; w istocie, jeli kto bra na serio reguy racjonalizmu, nie mg ju si interesowa stopniem swojej wiernoci" w stosunku do marksistowskiej tradycji i nie mia adnych ogranicze w korzystaniu z wszelkich innych rde i podniet teoretycznych; marksizm w leninowsko-stalinowskiej formie by tworem tak prymitywnym i tak ubogim, e przy bliszej analizie nie pozostawao ze nic prawie; marksizm Marksa z pewnoci dawa znacznie wicej bodcw intelektualnych, jednake atwo byo zauway, e nie mg on, z natury rzeczy, dostarczy odpowiedzi na kwestie, jakie filozofia i nauki spoeczne wyoniy pniej i e niepodobna byo w jego granicach zasymilowa rnych wanych kategorii pojciowych powstaych w XX-wiecznej kulturze humanistycznej. Prby kojarzenia marksizmu z rnymi impulsami pochodzcymi skdind rycho pozbawiay marksizm jego wyranie zarysowanej formy doktrynalnej; z wszechobejmujcego systemu stawa si on jednym z wielu przyczynkw do historii intelektualnej, miast by rdem autorytatywnych prawd, w ktrym, gdy si dobrze przyjrze, mona znale odpowied na wszystko. Poniewa marksizm przez kilkadziesit lat funkcjonowa niemal cakowicie jako polityczna ideologia silnej, ale zamknitej sekty, jego izolacja od zewntrznego wiata idei bya prawie doskonaa; kiedy prbowano t izolacj naruszy, okazywao si na og, e jest za pno, e materia doktryny rozpadaa si jak zmumifikowane zwoki wystawione nagle na wiee powietrze. O tyle strach partyjnej ortodoksji przed wszelkimi usiowaniami oywienia marksizmu by dobrze uzasadniony; zdroworoz-
465
sdkowe na pozr i trywialne hasa rewizjonistw - naley broni marksizmu w wolnej dyskusji, rodkami intelektualnymi powszechnie stosowanymi w nauce, naley analizowa bez obawy zdolno marksizmu do odpowiadania na wspczesne problemy, naley wzbogaca jego aparat pojciowy, nie naley faszowa dokumentw historycznych itd. - okazyway si w skutkach katastrofalne. Marksizm rozpywa si w wieloci idei, ktrymi mia by tylko uzupeniony czy wzbogacony. W Polsce idee rewizjonistyczne yy jeszcze czas jaki w drugiej poowie lat 50-tych, tracc jednak coraz bardziej na znaczeniu, jako opozycyjna ideologia, na rzecz innych form. Do historii rewizjonizmu mona jeszcze zaliczy spraw Kuronia i Modzelewskiego, ktrzy w pierwszej poowie lat 60-tych wystpili z marksistowskim i komunistycznym programem politycznym; ich analiza spoeczestwa i wadzy w Polsce, prowadzca do wniosku, e w pastwach komunistycznych uksztatowaa si nowa klasa wyzyskiwaczy, ktra moe by obalona tylko w drodze rewolucji proletariackiej, wychodzia z tradycyjnych zaoe doktryny. Analiza ta, ktr autorzy opacili kilkuletnim wizieniem, miaa znaczenie w formowaniu si opozycyjnego ruchu studenckiego. Ruch ten jednak, kiedy przybra w marcu 1968 roku form stosunkowo masowych rozruchw, nie mia niemal adnego komunistycznego zaplecza ideologicznego; wikszo studentw protestowaa w imi swobd obywatelskich i akademickich, lecz nie z tej racji, by swobody te miay jakikolwiek sens swoicie komunistyczny czy nawet socjalistyczny Po zdawieniu rozruchw nastpi pogrom kulturalny (zwizany zreszt cile z wczesn walk klik partyjnych o wadz), przy czym fundamentem ideowym partii okaza si antysemityzm. Rok 1968, ktry by zarazem rokiem sowieckiej inwazji w Czechosowacji, by waciwie kocem rewizjonizmu jako odrbnej formacji umysowej w Polsce. Ta opozycja, ktra artykuuje rnymi sposobami swoje istnienie, prawie nie korzysta z marksistowskiej i komunistycznej frazeologii; tradycja narodowo-konserwatywna, idee religijne, zwyczajne hasa demokratyczne lub socjaldemokratyczne wystarczaj jej w zupenoci. Komunizm przesta by w oglnoci problem e m intelektualnym, pozostajc spraw wadzy i represji. Powstaa paradoksalna sytuacja. Rzdzca partia nadal oficjalnie wyznaje marksizm i komunistyczn doktryn proletariackiego internacjonalizmu". Marksizm jest przedmiotem obowizkowego nauczania we wszystkich uczelniach wyszych, ukazuj si ksiki i podrczniki z tego zakresu. Jednoczenie ta pastwowa ideologia nigdy nie odznaczaa si takim stopniem martwoty; praktycznie nie wierzy w ni nikt - ani rzdzcy, ani rzdzeni, jedni i drudzy
466
wiadomi niewiary wasnej i partnera"; jest ona mimo to nieodzowna, gdy stanowi gwn zasad legitymizacji ustroju, gdzie dyktatura partii uzasadniona jest tym, i partia ta wyraa" historyczne interesy klasy robotniczej i narodu. Jest wiadome wszystkim, e internacjonalizm proletariacki" nie oznacza nic innego, jak frazeologiczne uwicenie niesuwerennoci krajw Europy Wschodniej, a kierownicza rola klasy robotniczej" - nic innego, jak dyktatur biurokracji partyjnej. Dlatego rwnie rzdzcy, jeli chc zapewni sobie minimum kontaktu ze spoeczestwem, odwouj si znacznie mniej do owej papierowej ideologii oficjalnej, a operuj gwnie frazeologi racji stanu i interesu narodowego. Ideologia ta nie tylko jest martwa, ale ponadto nie ma ju adnej wyranie okrelonej treci, jak za czasw stalinowskich; nie ma bowiem autorytetu, ktry by tre t formuowa. ycie intelektualne rzeczywiste trwa nadal, cinite obro cenzury i rnych policyjnych restrykcji, lecz marksizm jest w nim prawie nieobecny, mimo e pastwowe poparcie zapewnia m u sztuczn egzystencj i ochron przed krytyk. W dziedzinie ideologii i w naukach humanistycznych wadza partyjna moe dziaa wycznie negatywnie, to jest stosujc wszelkiego rodzaju represje i ograniczenia. Jednak oficjalna ideologia pod przymusem sytuacji musiaa zrezygnowa ze znacznej czci swoich dawnych uniwersalistycznych aspiracji. Marksizmu nie wolno, oczywicie, bezporednio krytykowa, jednak nawet w filozofii ukazuj si rozprawy ignorujce zupenie t doktryn i pisane w taki sposb, jakby marksizm po prostu nigdy nie istnia. W socjologii ukazuje si stale pewna ilo oglnych rozpraw prawowiernie marksistowskich, ktrych gwnym celem jest uzyskanie przez autorw certyfikatu lojalnoci politycznej, obok tego za liczne prace nalece do normalnego repertuaru empirycznej socjologii i prowadzone tymi samymi metodami, co w wiecie zachodnim; dopuszczalny zakres tych bada jest, rzecz jasna, ograniczony: wolno zajmowa si przemianami ycia rodzinnego lub stosunkami pracy w zakadach przemysowych; niepodobna uprawia socjologii wadzy lub socjologii ycia partyjnego. Ogromne ograniczenia, nie tyle marksistowskie, co czysto polityczne, narzucone s na nauki historyczne, zwaszcza na histori najnowsz; poniewa wadcy sowieccy maj, jak si wydaje, do dobrze rozwinite przewiadczenie, e s kontynuatorami carw Rosji, tedy historia Polski, gdzie sprawa stosunkw z Rosj, rozbiorw i ucisku narodowego bya kluczowa przez dwa stulecia, oboona jest mnstwem tabu. Do pewnego stopnia mona mwi o kontynuacji rewizjonizmu w Polsce w zakresie ekonomii politycznej, gdzie zaoenia rewizjonizmu daj si
467
przetumaczy na rne zalecenia praktyczne, zmierzajce do usprawnienia gospodarki. W. Brus i E. Lipiski s w tej dziedzinie najbardziej znanymi autorami; obaj odwoywali si do tradycji marksistowskiej w krytyce ekonomicznej, jednak raczej w wersji socjaldemokratycznej; obaj wykazywali, e wady i niedostwo socjalistycznej ekonomiki nie mog by usunite czysto ekonomicznymi zabiegami, gdy wi si cile z hamujc ekonomicznie rol represyjnego systemu politycznego; std racjonalizacja ekonomiczna bez wprowadzenia politycznego pluralizmu (a wic faktycznie bez likwidacji specyficznie komunistycznego ustroju) nie moe si powie; upastwowienie rodkw produkcji - wedle argumentacji Brusa - nie jest bynajmniej ich uspoecznieniem, skoro monopol decyzji ekonomicznych zastrzeony jest dla politycznej biurokracji; socjalizm w sensie gospodarki uspoecznionej jest zasadniczo niemoliwy w warunkach politycznej dyktatury W nieco mniejszym stopniu do rewizjonistw w Polsce mona zaliczy Wadysawa Biekowskiego, ktry w rozprawach swoich analizuje mechanizmy degradacji spoecznej i gospodarczej w warunkach biurokratycznych rzdw. Odwouje si on do marksistowskiej tradycji, lecz wykracza poza ni, rozwaajc usamodzielnione mechanizmy wadzy politycznej, niezalene od ukadu klasowego (w Marksowskim sensie sowa klasa"). Podobne tendencje zwizane z uwidem wiary komunistycznej, upadkiem ywotnoci marksizmu i jego redukcj do politycznego obrzdu, daj si obserwowa we wszystkich krajach komunistycznych, chocia w niejednakowym stopniu s rozwinite. W Czechosowacji rok 1956 odegra znacznie mniejsz rol ni w Polsce i na Wgrzech, a ruch rewizjonistyczny rozwin si z opnieniem; oglna tendencja bya jednak podobna. Wrd rewizjonistw ekonomicznych czeskich najbardziej znany jest Ota ik, ktry od wczesnych lat 60-tych wystpowa z programem reform gospodarczych charakterystycznych dla rewizjonistycznej tendencji (rozszerzenie wpywu rynku na produkcj, rozszerzenie samodzielnoci jednostek produkcyjnych, decentralizacja planowania, analiza biurokracji politycznej jako przyczyny niewydolnoci ekonomicznej socjalizmu). Uformowao si rwnie, mimo trudniejszych ni w Polsce warunkw politycznych, rewizjonistyczne rodowisko wrd filozofw. Najbardziej znanym z nich by Kare Kosik, ktry w ksice Dialektyka konkretu (1963) podj szereg tematw charakterystycznych dla marksistowskiego rewizjonizmu: powrt do pojcia praxis jako najbardziej uoglniajcej kategorii w interpretacji historii ludzkiej; za tym idzie relatywizacja kwestii ontologicznych do antropologicznych, rezygnacja z metafizyki
468
materialistycznej; rezygnacja z ontologicznego prymatu bazy" wzgldem nadbudowy", uznanie filozofii i sztuki za wspczynne skadniki, nie za produkty" ycia spoecznego. Kryzys ekonomiczny by bezporednim katalizatorem zmian politycznych w Czechosowacji na pocztku 1968 roku i usunicia, bez zezwolenia Moskwy, dotychczasowego kierownictwa partii. Zmiana ta wyzwolia natychmiast ogromn fal politycznej i ideologicznej krytyki, w ktrej rewizjonistyczne idee dominoway. Kierunek i hasa programowe krytyki byy te same, co uprzednio w Polsce i na Wgrzech: zniesienie represyjnego systemu policyjnego, prawne gwarancje swobd obywatelskich, swobody kulturalne, demokratyzacja zarzdzania gospodarczego. Postulat ustroju wielopartyjnego (lub przynajmniej wolnoci dla rnych partii stojcych na gruncie socjalizmu) nie by wysuwany wrcz przez partyjnych uczestnikw nowego ruchu, ale pojawia si pospolicie w dyskusjach. Sowiecka okupacja w sierpniu 1968 roku oraz zmasowane represje, ktre nastpiy pniej, doprowadziy do niemal cakowitego zdawienia ycia intelektualnego w Czechosowacji, ktra do tej chwili, nawet w zestawieniu z innymi krajami bloku sowieckiego, przedstawia obraz skrajnej ndzy kulturalnej. Z drugiej strony, wanie dlatego, e ruch reform w tym kraju nie uleg wewntrznej degeneracji, ale zosta zniszczony przemoc zbrojn z zewntrz, idee rewizjonistyczne miay tam grunt yniejszy; mona bowiem wyobraa sobie, e gdyby nie inwazja, ruch reform, zainicjowany za czasw Dubczeka i popierany przez olbrzymi wikszo spoeczestwa, mgby rozkwita nadal i doprowadziby w kocu do socjalizmu z ludzk twarz" bez naruszenia podstaw ustroju. Pytanie, czy tak by mogo, jest tylko spraw spekulacji, skdind za sens jego zaley od tego, co si uwaa za fundamentalne dla ustroju. Wydaje si jednak pewne, e gdyby ruch reform trwa nadal i nie zosta zduszony ani przez najazd, ani przez autodegeneracj wywoan strachem przed najazdem (jak w Polsce), musiaby on rycho doprowadzi do systemu wielopartyjnego, czyli zniszczyby dyktatur partii komunistycznej, a tym samym zniszczy komunizm taki, jakim komunizm sam siebie pojmuje. Niemcy Wschodnie nie byy aren rozwinitego ruchu rewizjonistycznego; system represyjny by tam na og sprawniejszy ni gdzie indziej. Niemniej rok 1956 rwnie tam by znacznym szokiem. Prba demokratycznego programu dla niemieckiego socjalizmu, podjta przez filozofia i krytyka literackiego Wolfganga Haricha skoczya si wieloletnim wizieniem dla autora. Kilku znanych intelektualistw marksistowskich porzucio
469
kraj (Ernest Bloch, Hans Mayer, Alfred Kantorowicz). Sztywna reglamentacja myli niezmiernie utrudniaa i nadal utrudnia rewizjonistyczne poczynania. Czasami jednak dochodziy one do gosu. W dyskusjach filozoficznych najsawniejsze z tego punktu widzenia byy wystpienia Havemanna. Robert Havemann, profesor chemii fizycznej, interesujcy si problemami filozofii, by niezmiennie, w odrnieniu od wielu innych rewizjonistw, gboko wierzcym marksist. W wykadach swoich i rozprawach (publikowanych w Niemczech Zachodnich, rzecz jasna) podj on nie tylko ostr krytyk partyjnego dyktatu w nauce i filozofii, obyczaju rozstrzygania sporw teoretycznych przez postanowienia partyjnej biurokracji, ale zaatakowa take oficjaln doktryn materializmu dialektycznego i oficjalne przepisy komunistycznej moralnoci. Nie krytykowa jednak marksizmu ze stanowiska pozytywistycznego, lecz przeciwnie, chcia wrci do bardziej zheglizowanej" wersji dialektyki. Utrzymywa, e gwnym wrogiem marksizmu jest materializm mechanistyczny i e ten wanie materializm jest pod nazw marksizmu najczciej nauczany. Atakowa kanoniczn w leninizmie wersj determinizmu jako zarwno niezgodn z wspczesn fizyk, jak te moralnie niebezpieczn. Za Heglem i Engelsem wysuwa postulat dialektyki, ktra nie jest tylko opisem rzeczywistoci, ale aspektem rzeczywistoci samej wczajc stosunki logiczne; stara si take uprawomocni w granicach materializmu dialektycznego finalistyczny punkt widzenia (podobnie jak Bloch). Walczy ze stalinowskim zniewoleniem kultury i kojarzy filozoficzn negacj wolnoci w mechanistycznej doktrynie (podawanej powszechnie za marksizm) ze zniszczeniem swobd kulturalnych w ustroju komunistycznym. Wzywa do rehabilitacji spontanicznoci" zarwno jako kategorii filozoficznej, jak te - wartoci politycznej, przy czym jednak podkrela swoj wierno zarwno dla materializmu dialektycznego, jak dla komunizmu. Filozoficzne teksty Havemanna nie odznaczaj si tym stopniem precyzji, jakiego mona by oczekiwa od chemika. Natomiast w ojczynie komunizmu rewizjonizm filozoficzny nie odegra istotnej roli; mona jednak do tej tendencji zaliczy kilku ekonomistw, ktrzy proponowali reformy majce na celu racjonalizacj zarzdzania przemysem i dystrybucj. Destalinizacja" dotkna oficjaln filozofi sowieck tylko w nieznacznym stopniu, nieoficjalna za rycho stracia kontakt z marksizmem. Oficjalna destalinizacja" filozofii polegaa nade wszystko na tym, e schematy materializmu dialektycznego przestao si wykada wedle porzdku ustalonego w broszurze Stalina. Urzdowy podrcznik filozofii marksistowskiej ogoszony w 1958 roku notuje te zmiany: dialektyka
470
odtd miaa mie trzy prawa - jak u Engelsa (wczajc negacj negacji), nie za cztery; materializm by wyoony najpierw, a dialektyka potem, inaczej ni u Stalina. Kilkanacie kategorii" dialektyki, zapisanych w Zeszytach filozoficznych Lenina dostarczyo innego schematu porzdkujcego, z ktrego filozofia urzdowa korzystaa. Kilkakrotnie odbyway si wrd sowieckich filozofw dyskusje na niemiertelny temat stosunku dialektyki do logiki formalnej", przy czym wicej byo zwolennikw twierdzenia, i one ze sob nie koliduj, gdy zajmuj si innymi sprawami; niektrzy kwestionowali take teori, wedle ktrej sprzecznoci" mog zachodzi w samej rzeczywistoci. Hegel przesta by arystokratyczn reakcj na rewolucj francusk"; odtd pisano o jego ograniczeniach" i zasugach". Wszystko to byy zmiany nieistotne i powierzchowne, po ktrych leninowslco-stalinowski diamat" ostawa si nienaruszony. Jednak filozofia dowiadczya pewnych dodatnich skutkw destalinizacji", chocia mniej ni inne dziedziny kultury. Pojawio si modsze pokolenie filozofw, ktre na wasn rk - jako e nauczycieli wyksztaconych prawie nie byo, oprcz paru niedobitkw ze stalinowskich czystek - prbowao siga do filozofii zachodniej, uczyo si jzykw obcych, logiki, a wreszcie sigao czasem do niemarksistowskiej tradycji rosyjskiej. W pocztkowym okresie postalinowskim widoczne byo, e modzie filozoficzn przyciga najbardziej anglosaski pozytywizm i szkoa analityczna. Jednoczenie sytuacja logiki ulega poprawie i nacisk polityczny w tej dziedzinie osab. 5-tomowa Encyklopedia filozoficzna wydana w latach 60-tych jest na og lepsza ni dawna produkcja stalinowska; hasa ideologicznie istotne, zwaszcza odnoszce si do marksizmu, s wprawdzie na takim samym poziomie, jak za czasw stalinowskich, ale obok nich jest wiele hase z zakresu logiki i historii filozofii opracowanych wedle zasad zwykej informacji, nie za pastwowej propagandy Dziki wysikom modszych filozofw, ktrzy prbowali odnowi kontakt intelektualny z myl europejsk i amerykask, ukazao si w przekadach rosyjskich troch (niewiele) ksiek filozoficznych wspczesnych. Niemiae i ostrone prby modernizacji" marksizmu mona byo dostrzec przez jaki czas na amach pisma Nauki Filozoficzne", ktre jo ukazywa si w 1958 roku. W sumie jednak zmianom w wiadomoci najoczywiciej nie odpowiaday zmiany dostrzegalne w publikacjach: wychowankowie szk stalinowskich, prymitywy umysowe, nadal decydowali o tym, kto z modszego pokolenia bdzie mia prawo publikacji albo nauczania na wyszej uczelni i naturalnym biegiem rzeczy wyszukiwali podob-
471
nych sobie; modsi i lepiej wyksztaceni filozofowie nie mieli dla siebie miejsca; niektrzy jednak potrafili znale sobie rodki wyrazu w innych dziedzinach, nie tak skrupulatnie nadzorowanych. W oglnoci jednak filozofia, ktra najwczeniej ulega destrukcji, z najwikszym te trudem - i, dotd przynajmniej, z bardzo mizernymi skutkami - wydostawaa si z pooenia, w jakie komunizm j wtrci. Inne dziedziny kultury zmieniay si w przyblieniu w odwrotnym porzdku, ni byy niszczone. W cigu kilku lat postalinowskich nauki przyrodnicze praktycznie przestay by obiektem regulacji ideologicznej, cho, rzecz jasna, nadzr nad kierunkami bada by i jest bardzo szczegowy. W fizyce, chemii, naukach medycznych i biologicznych pastwo jest rozdawc dbr materialnych i wyznacza tym samym waniejsze zadania, ale zrezygnowao z marksistowskiej poprawnoci. Nauki historyczne nadal znajduj si pod cis kontrol, lecz i tu dziedziny mniej politycznie wraliwe s mniej regulowane. Przez kilka lat lingwistyka teoretyczna cieszya si stosunkowo swobodnym statusem i odnowia tradycje rosyjskiej szkoy formalistycznej; z czasem i tu pastwo wtrcio si ze swoimi zasadami poprawnoci (tj. rozpdzio niektre instytucje), zauwaywszy, e poprzez dyskusje lingwistyczne szukaj dla siebie wyrazu rne nieprawomylne prdy. W sumie jednak w drugiej poowie lat 50-tych i w pierwszej poowie lat 60-tych mona byo obserwowa znaczne i czsto skuteczne wysiki oywienia kultury rosyjskiej po latach niszczycielstwa; odnosi si to rwnie dobrze do literatury, filmu, teatru, malarstwa, jak do historiografii i filozofii. W drugiej poowie lat 60-tych wida zwikszajcy si nacisk i wzmoone represje wobec podejrzanych ludzi i instytucji. W odrnieniu od krajw Europy Wschodniej marksizm w Zwizku Radzieckim nie zdradzi prawie adnych objaww powrotu do ycia. Zycie ideologiczne podziemne lub ppodziemne, bardzo intensywne zwaszcza od drugiej poowy lat 60-tych, jest w nieznacznym tylko stopniu dotknite marksizmem. Spotykamy tam ideologie najrozmaitsze; szowinizm wielkorosyjski (wyraany czasem w formie, ktr mona by nazwa bolszewizmem bez marksizmu"), narodowe aspiracje uciskanych ludw nierosyjskich, myl religijna (swoicie prawosawna, uniwersalno-chrzecijaska lub buddyjska), tradycyjne idee demokratyczne. Marksizm czy leninizm jest tylko mao znaczc czstk opozycyjnej aktywnoci; istnieje jednak. Najbardziej znanymi rzecznikami tej tendencji w Zwizku Radzieckim s bracia Roy i Zores Miedwiediew (Zores wyemigrowa na pocztku lat 70-tych do Wielkiej Brytanii); Roy Miedwiediew (historyk) jest autorem kilku wartociowych dzie, midzy
472
innymi obszernej ksiki powiconej generalnej analizie stalinizmu; ksika zawiera wiele nieznanych skdind wiadomoci i pod adnym wzgldem nie moe uchodzi za prb pomniejszania monstrualnoci stalinowskiego systemu. Pisana jest niemniej, podobnie jak inne dziea tego autora, przy zaoeniu, e midzy leninizmem a stalinizmem zachodzi zasadnicza cezura i e leninowski plan socjalistycznego spoeczestwa zosta cakowicie znieprawiony i znieksztacony przez stalinowsk tyrani (piszcy niniejsze, jak mona zauway z poprzednich rozdziaw, jest dokadnie przeciwnego zdania). Sytuacja ideologiczna w Zwizku Radzieckim przesza w cigu ostatnich dwch dziesicioleci przemiany pod wieloma wzgldami podobne do tych, jakie w innych krajach socjalistycznych nastpiy. Marksizm jest praktycznie martwy poza niezbdnymi usugami dekoracyjnymi, jakie wypenia usprawiedliwiajc sowiecki imperializm na zewntrz i cay system ucisku, wyzysku i przywilejw wewntrz pastwa. Podobnie jak w innych krajach wadze partyjne musz szuka innych wartoci ideologicznych ni komunizm, jeli chc znale kontakt z ludnoci. Tak wartoci w stosunku do narodu rosyjskiego jest szowinizm wielkorosyjski i gloria imperialna, a w stosunku do caej ludnoci - oglna ksenofobia, zwaszcza nacjonalizm antychiski i antysemityzm. Tyle ywotnego zostao z marksizmu w pierwszym pastwie zbudowanym jakoby wedle marksistowskich zaoe. Ta rzeczywista ideologia - nacjonalistyczna, w pewnym stopniu rasistowska jest nieartykuowan ideologi pastwa, nie tylko chronion, ale wpajan i propagowan za pomoc aluzji i niedrukowanych tekstw; bo te ta ideologia, w odrnieniu od marksizmu, moe spotka si z realnym odzewem. W adnym bodaj z krajw cywilizowanych marksizm nie upad tak doszcztnie, a idee socjalistyczne nie zostay tak zdyskredytowane i omieszone, jak w pastwach zwyciskiego socjalizmu. W warunkach swobody myli w caym bloku sowieckim marksizm byby najmniej atrakcyjn form ycia umysowego; jest to jedno z tych proroctw, na ktre mona pozwoli sobie bez wielkiego ryzyka.
3. Rewizjonizm jugosowiaski
Szczeglna rola Jugosawii w przemianach marksizmu polega na tym, e mamy tu do czynienia nie tylko z poszczeglnymi filozofami czy ekonomistami goszcymi rewizjonistyczne idee, ale, mona powiedzie, z pierwsz
473
rewizjonistyczn parti komunistyczn, a nawet z rewizjonistycznym pastwem. Po wyklciu ze stalinowskiego obozu, Jugosawia znalaza si w sytuacji kopotliwej nie tylko pod wzgldem gospodarczym, ale take ideologicznym. Przez czas pewien oficjalna ideologia nie odstpowaa od wzorw marksizmu-leninizmu poza jednym, ale istotnym punktem; afirmujc swoj suwerenno w oporze przeciw sowieckiemu imperializmowi, jugosowiascy przywdcy odrzucali tym samym pretensje sowieckie do ideologicznego zwierzchnictwa i atakowali wielkomocarstwowy szowinizm starszych braci. Rycho jednak partia jugosowiaska ja wypracowywa wasny model socjalizmu i wasn ideologi, prawowiernie marksistowsk w zamyle, a skoncentrowan na idei samorzdu robotniczego i socjalizmu bez biurokracji. Budowanie tej ideologii oraz odpowiadajce jej przemiany ekonomiczne i polityczne cigny si przez wiele lat. Ju na pocztku lat 50-tych przywdcy partii jli mwi o niebezpieczestwie biurokratyzacji socjalizmu i krytykowali system sowiecki jako zdegenerowany typ pastwa, w ktrym skrajna centralizacja wadzy zabia to, co najistotniejsze w socjalistycznych ideaach, mianowicie zasad samostanowienia ludu pracujcego oraz instytucje wasnoci spoecznej - w odrnieniu od samego upastwowienia. Coraz silniej przywdcy partyjni i teoretycy podkrelali rnic midzy socjalizmem etatystycznym na wzr sowiecki a gospodark opart na samorzdzie robotniczym, w ktrej kolektywy pracujce maj nie tylko wykonywa zadania produkcyjne ustalone przez wadze, ale decydowa same o wszystkich sprawach produkcji i rozdziau. W kolejnych aktach reform zarzdzanie przedsibiorstw przemysowych w coraz wikszym stopniu powierzane byo organizmom wyonionym spord pracownikw; funkcje ekonomiczne pastwa ulegy ograniczeniu, w czym partyjna doktryna widziaa objaw postpujcego obumierania pastwa - stosownie do zaoe marksistowskiej teorii. Proces ten poczony by z rozlunieniem kontroli pastwa nad yciem kulturalnym; realizm socjalistyczny" w sztuce przesta obowizywa. Program partii uchwalony na VI Zjedzie w kwietniu 1958 roku wykada zasady socjalizmu samorzdowego w oficjalnej interpretacji. Jest to niezwyky, jak na owe czasy, dokument partyjny, ktry ma aspiracje nie tylko propagandowe, ale take teoretyczne. Odrnia on upastwowienie rodkw produkcji od uspoecznienia i podkrela, e koncentracja zarzdzania gospodarczego w rkach pastwowego aparatu prowadzi do degeneracji spoecznej oraz hamuje rozwj socjalistyczny W tych warunkach nastpuje
474
take zrastanie si aparatu pastwowego z partyjnym, a pastwo, miast obumiera stopniowo, ronie w si i biurokratyzuje si coraz bardziej. Budowa socjalizmu i zniesienie alienacji spoecznej wymagaj rzeczywistego oddania produkcji w rce producentw, to znaczy faktycznego zarzdu zespow robotniczych nad produkcj. Od pocztku byo oczywiste, e gdyby samorzd robotniczy mia nieograniczon wadz w kadej jednostce produkcyjnej z osobna, wynikiem byby wolnokonkurencyjny kapitalizm rnicy si od XIX-wiecznego modelu tylko tytuem wasnoci przypisanym poszczeglnym zakadom; adne planowanie ekonomiczne nie byoby moliwe. Jako pastwo zachowao w swoich rkach szereg kluczowych prerogatyw odnoszcych si do stopy inwestycyjnej i rozdziau funduszu akumulacji. Reformy z lat 19641965 ograniczyy bardziej funkcje pastwa, nie rezygnujc jednak z idei planu; pastwo miao wpywa na gospodark gwnie za porednictwem upastwowionej bankowoci. Gospodarcze i socjalne wyniki jugosowiaskiego modelu gospodarki samorzdowej byy przedmiotem licznych dyskusji zarwno w Jugosawii, jak wrd ekonomistw i socjologw na caym wiecie, przy czym oceny tych wynikw byy skrajnie przeciwstawne. Poniewa samorzd robotniczy zakada, jeli nie ma by biurokratyczn fikcj, znaczne rozszerzenie stosunkw rynkowych i wpyw rynku na produkcj, tedy pewne negatywne i przewidywalne zreszt wyniki tego modelu day si rycho zauway; zwizane one byy ze wznowieniem normalnych praw akumulacji (zrnicowanie rejonw kraju rozmaicie gospodarczo rozwinitych miao tendencj do pogbiania si, nie za zaniku; nacisk na pace grozi osabieniem stopy inwestycji poniej wysokoci, ktra skdind bya spoecznie uzasadniona; pojawia si, w warunkach konkurencji, klasa bardzo zamonych menederw przemysu, ktrej uprzywilejowane pozycje budziy niezadowolenie ludnoci; rynek i konkurencja przyczyniy si do wzrostu zarwno inflacji, jak bezrobocia). Ze plan i samorzd ograniczaj si wzajem i mog by uzgadniane tylko w drodze kompromisw, jest jasne dla jugosowiaskich teoretykw i przywdcw, ale granice tego kompromisu s przedmiotem bezustannych sporw. Z drugiej strony jest prawd, e reformy gospodarcze poczone byy w Jugosawii z rozszerzeniem swobd kulturalnych, a nawet politycznych znacznie ponad miar tego, co byo moliwe w innych krajach Europy Wschodniej, nie mwic o Zwizku Radzieckim. Jednake zapewnienie, i s to objawy obumierania pastwa" nigdy nie byo niczym wicej ni
475
ideologiczn fikcj. Pastwo rzeczywicie ograniczyo z wasnej inicjatywy - rzecz niezwyka - zakres ekonomicznej wadzy lecz nie zrezygnowao bynajmniej z monopolu na inicjatyw polityczn ani z policyjnych form walki z opozycj. Mamy do czynienia z osobliw sytuacj: Jugosawia jest nadal krajem, w ktrym sowo publiczne jest swobodniejsze ni w innych krajach socjalistycznych, ale gdzie zarazem represje policyjne s bardzo silne. Krtko mwic, w Jugosawii atwiej opublikowa tekst przeciwny oficjalnej ideologii, ale zarazem atwiej dosta si za to do wizienia; ilo winiw politycznych w Jugosawii bya przez wiele lat znacznie wysza ni w niektrych innych krajach, gdzie skdind restrykcje policyjne w kulturze byy ostrzejsze. Jednopartyjna wadza nie zostaa w adnym stopniu naruszona, a jej kwestionowanie jest karalne. Innymi sowy: elementy pluralizmu w yciu spoecznym rozcigaj si tak daleko, jak rzdzca partia uznaje to za wskazane; w sumie jednak Jugosawia z pewnoci zyskaa wiele w rozwoju kulturalnym dziki swoim reformom i dziki przymusowemu opuszczeniu sowieckiego obozu; nie staa si jednak krajem demokratycznym. Korzystne i niekorzystne skutki gospodarki samorzdowej s nadal tematem dyskusji; z pewnoci mamy do czynienia ze zjawiskiem nowym w dziejach komunizmu. Druga poowa lat 1970-tych i lata nastpne obfitoway w niepowodzenia gospodarcze, ktre do powszechnie zachwiay wiar w skuteczno jugosowiaskiego modelu. Sprawa socjalizmu samorzdowego i debiurokratyzacji" ma take w Jugosawii stron filozoficzn. Od wczesnych lat 50-tych dziaaa w tym kraju dynamiczna i liczna grupa teoretykw-marksistw, dyskutujca zarwno kwestie epistemologii, etyki i estetyki, jak te polityczne problemy zwizane z przemianami socjalizmu jugosowiaskiego. Grupa ta od 1964 roku wydawaa pismo filozoficzne Praxis" (zamknite przez wadze w 1975) oraz organizowaa doroczne debaty filozoficzne na wyspie Korczula z udziaem wielu uczonych z rnych krajw. Grupa ta podejmuje typowo rewizjonistyczne tematy marksizmu (alienacja, reifikacja, biurokracja, itd.) i orientacj ma w filozofii antyleninowska. Wrd licznych filozofw z tego rodowiska, ktrego twrczo pimiennicza jest ogromna, przewaaj ludzie wywodzcy si z partyzantki komunistycznej lat drugiej wojny wiatowej. Oto najbardziej znane nazwiska: G. Petrovi, M. Markovi, S. Stojanovi, R. Supek, L. Tadi, P. Vranicki, D. Grli, M. Kangrga, V. Kora, Z. Pesi-Golubovi. Gwn tendencj tej grupy, ktra przez wiele lat bya najywszym bodaj orodkiem filozoficznym marksistowskim na wiecie, jest prba resty-
476
tucji humanistycznej antropologii Marksa w jej radykalnej opozycji do leninowsko-stalinowskiego diamatu". Wikszo albo wszyscy odrzucaj teori odbicia", starajc si - po czci za Lukacsem i Gramscim - ukonstytuowa prcocis jako tak fundamentaln kategori, wzgldem ktrej nie tylko inne antropologiczne pojcia, ale rwnie kwestie ontologiczne, s pochodne. Punktem wyjcia jest wic wczesno-Marksowska myl, e praktyczny kontakt czowieka z przyrod wyznacza sens problemw metafizycznych, e poznanie jest wynikiem wiecznego oddziaywania wzajemnego midzy podmiotem a przedmiotem: determinizm historyczny z tego punktu widzenia nie moe si osta, jeli zakada, e anonimowe prawa dziejowe" ostatecznie wyznaczaj bez reszty ludzkie zachowania; naley wzi na serio Marksowskie powiedzenie, i ludzie sami tworz swoj histori, miast przeksztaca je - w duchu ewolucjonistycznym - w twierdzenie, e historia tworzy ludzi. Filozofowie z grupy Praxis krytykowali Engelsowsk charakterystyk wolnoci jako zrozumienia koniecznoci", wskazujc, e przy tym zrozumieniu idea spontanicznego i aktywnego podmiotu ludzkiego nie daje si w ogle utrzyma. W swoicie rewizjonistycznym duchu podejmowali zatem rewindykacj podmiotowoci" i czyli swoje analizy z krytyk etatystycznego socjalizmu sowieckiego oraz z poparciem dla idei samorzdu robotniczego jako waciwej (i zgodnej z doktryn Marksa) drogi rozwoju socjalistycznego. Jednoczenie jednak, kadc nacisk na zasad, i socjalizm zakada faktyczne i aktywne zarzdzanie gospodark przez producentw (nie za przez biurokracj partyjn mianujc si awangard klasy robotniczej"), byli wiadomi, e daleko posunita gospodarka samorzdowa odtwarza nierwnoci spoeczne, sprzeciwia si wic egalitarnym ideaom socjalizmu. Przeciwnicy z obozu partyjnej ortodoksji jugosowiaskiej zarzucali grupie Praxis, e chciaaby ona mie peny samorzd, a przy tym znie rynek (aby unikn nierwnoci), czyli zje ciastko i zachowa je zarazem. W tej sprawie, jak si zdaje stanowiska wrd jugosowiaskich rewizjonistw s podzielone. W pismach ich jednak uderza czsto nuta utopijna: przewiadczenie, e mona cakowicie zlikwidowa alienacj", to znaczy zapewni wszystkim ludziom peny nadzr nad wynikami ich dziaalnoci, usun konflikt midzy potrzeb planowania a potrzeb autonomii maych grup, midzy interesami jednostek a zadaniami spoecznymi obliczonymi na dugie okresy, midzy postpem technicznym a bezpieczestwem. Grupa Praxis dziki swej wielkiej aktywnoci nie tylko w Jugosawii, ale take w midzynarodowym wiecie filozoficznym, odegraa znaczn rol w upowszechnianiu humanistycznej wersji marksizmu; przyczynia si take
4. Rewizjonizm i ortodoksja we Francji
477
do oywienia myli filozoficznej w Jugosawii i bya wanym orodkiem presji intelektualnej przeciwko autokratycznym i biurokratycznym formom rzdw w tym kraju; z biegiem czasu popadaa w coraz wiksze konflikty z wadz pastwow; prawie wszyscy z aktywnych dziaaczy grupy zostali w kocu usunici lub wystpili z partii komunistycznej, a w 1975 roku omioro z nich zostao usunitych z uniwersytetu w Belgradzie. Wydaje si, e w pismach grupy mona zauway wzrastajcy sceptycyzm w stosunku do Marlcsowskiej utopii. Nie mona natomiast uwaa za rewizjonist Milovana Dilasa, jednego z czoowych jugosowiaskich komunistw z lat 40-tych i 50-tych; jego idee demokratyzacji socjalizmu zostay potpione przez parti ju w 1954 roku, a pniejsze jego dziea (wczajc sawn Now klas, o ktrej uprzednio bya mowa), nie mog ju uchodzi za marksistowskie nawet w najluniejszym sensie. Dilas zrezygnowa cakowicie z mylenia utopijnego i wielokrotnie wskazywa na zwizki, jakie cz oryginaln doktryn marksistowsk z jej polityczn realizacj w formie biurokratycznego despotyzmu.

Od drugiej poowy lat 50-tych marksizm francuski by orodkiem ywych debat, w ktrych rewizjonistyczne idee rozwijay si po czci w konfrontacji, po czci z pomoc filozofii egzystencjalnej. Ta ostatnia, w wersji zarwno Heideggera, jak Sartre'a, zawieraa jeden istotny wtek, ktry spokrewni! j z tendencjami rewizjonistycznego marksizmu: ostre przeciwstawienie nieredukowalnej podmiotowoci ludzkiej i rzeczowego" sposobu istnienia, z jednoczesnym podkreleniem staej tendencji czowieka do ucieczki od podmiotowej, a wic wolnej i odpowiedzialnej, egzystencji ku zreifikowanej" formie ycia. Heidegger rozbudowa zawiy system kategorii, ktre miay uchwyci owo zelizgiwanie si czowieka w nieautentyczno", w anonimowo, owo pragnienie identyfikacji z nieosobow rzeczywistoci. Podobnie Sartre'owskie analizy, skupione wok opozycji bytu-w-sobie i bytu-dla-siebie, jego demaskatorska pasja w ujawnianiu zej woli, ktra zasania przed nami nasz wolno i szuka ucieczki od odpowiedzialnoci za siebie i wiat - wszystko to przystawao do rewizjonistycznych prb restytucji marksizmu jako filozofii wolnej podmiotowoci. Zarwno Marks, jak Kierkegaard na swj sposb protestowali przeciwko temu, co uwaali u Hegla za prb wchonicia podmio-
478
towoci ludzkiej przez bezosobowy byt historyczny; w tym sensie tradycja filozofii egzystencjalnej zbiegaa si z tym, co wanie rewizjonizm wydobywa u Marksa jako ide fundamentaln. W dalszym swoim rozwoju, Sartre przesta identyfikowa marksizm ze Zwizkiem Radzieckim i komunizmem francuskim, sam natomiast poczyni wyrany krok w kierunku wasnej identyfikacji z marksizmem. W Critiue de la raison dialectiue (1960) podj prb rewizji egzystencjalizmu i wyoy wasn interpretacj marksizmu. Dzieo to, rozwleke i bezksztatne, zawiera kilka idei wyranie wiadczcych o tym, e z dawnej filozofii egzystencjalnej Sartre'a ledwo cie pozosta. Sartre twierdzi, e marksizm jest par excellertce filozofi wspczesnoci i e z racji czysto historycznych nie moe by krytykowany inaczej ni ze stanowiska przedmarksistowslciego, to jest reakcyjnego - podobnie jak filozofia Locke'a i Descartesa moga by w XVII wieku krytykowana tylko z pozycji scholastycznych. Marksizm jest zatem nieprzezwycialny i wszelka krytyka pod adresem jego poszczeglnych przejawie musi by krytyk wewntrzn". Abstrahujc od nonsensu, ktry ma uzasadni nieprzezwycialno" historyczn marksizmu (wynikaoby z wywodu Sartre'a, e Leibniz krytykowa Locke'a, a Hobbes Descartes'a ze scholastycznych pozycji), Krytyka jest interesujca jako prba znalezienia wewntrz marksizmu miejsca na twrczo i spontaniczno przy porzuceniu dialektyki przyrody" oraz determinizmu historycznego, ale przy zachowaniu spoecznego sensu ludzkich zachowa. Ludzkie zachowania wiadome nie s ju przedstawione po prostu jako projekcje wolnoci, produkujce ludzk czasowo", ale jako ruchy totalizacji", ktrych sens jest wspwyznaczony przez zastane warunki spoeczne. Innymi sowy: osobnik ludzki nie jest bezwzgldnie wolny w nadawaniu sensu swoim poczynaniom, ale nie jest te zniewolony warunkami. Istnieje moliwo swobodnej fuzji wielu projektw ludzkich, ktre stworz spoeczestwo komunistyczne, ale adne obiektywne" prawa nie mog w tej sprawie da gwarancji. Zycie spoeczne skada si nie tylko z indywidualnych aktw, zakorzenionych w wolnoci, ale jest take osadem istniejcej historii, ktry ogranicza ludzi; jest take walk z natur, ktra stawia swoje ograniczenia i sprawia, e stosunki spoeczne zdominowane s przez niedostatek (rarete), e wic wszelkie zaspokajanie potrzeb moe by rdem antagonizmu i utrudnia wzajemn akceptacj innego czowieka jako czowieka. Ludzie s wolni, ale niedostatek sprawia, e faktyczne zdolnoci wyboru s im odebrane, tym samym odebrana jest czstka czowieczestwa; znoszc niedostatek, komunizm przywraca ludziom zarwno
479
wolno, jak zdolno do uznania wolnoci innych (Sartre nie wyjania bliej, w jaki sposb mianowicie komunizm usuwa niedostatek; zaspokaja si obietnic zoon w tej sprawie przez marksistw). Moliwo komunizmu tkwi w moliwoci dobrowolnego czenia wielu projektw indywidualnych w jeden projekt wsplny o celach rewolucyjnych. Opis grup, ktre tworz si we wsplnej akcji i nie uszczuplaj wolnoci indywidualnej adnego z uczestnikw, jest w Krytyce Sartre'a jak gdyby wizj organizacji rewolucyjnej, ktra by miaa zastpi hierachiczn i zdyscyplinowan parti komunistyczn, poczy harmonijnie swobod jednostki ze skutecznoci dziaania politycznego. Opis ten jest na tyle oglnikowy, e realne problemy, jakie wyaniaj si przy prbach uzgodnienia tych dwch wartoci, nie s wspomniane. Widoczne jest tylko, e Sartre przemyliwa nad tym, w jaki sposb mona by stworzy komunizm, ktry by unikn nie tylko biurokratyzacji, ale take instytucjonalizacji (skoro wszelka instytucjonalizacja jest przeciwna spontanicznoci i rodzi alienacj"). Nie wydaje si, by Krytyka Sartre'a, pomijajc liczne zbyteczne neologizmy, zawieraa jakkolwiek now prb interpretacji marksizmu; co do historycznego charakteru percepcji i wiedzy, cznie z negacj dialektyki natury, Sartre idzie ladami Lukacsa. Jeli chodzi o prb poczenia spontanicznoci z presj historycznych warunkw, to, jak si zdaje, nie znajdziemy w tym dziele duo ponad to, e wolno naley przechowa w organizacji rewolucyjnej i e w przyszoci bdzie wolno zupena, bo komunizm zlikwiduje niedostatek. Obie myli nie s wyran nowoci na gruncie marksizmu, nowoci byoby, gdyby Sartre ponadto umia powiedzie, jak to zrobi. Rewizjonizm waciwy, to jest uprawiany przez ludzi, ktrzy wywodzili si z tradycji komunistycznej, nie by wprawdzie sartryzmem", ale pod niektrymi wzgldami zdradza inspiracj egzystencjaln. Rewizjonizm ten mia rne formy. Ju pod koniec lat 40-tych uformowaa si grupa dysydentw trockistowskich pod nazw Socialisme ou Barbarie (i ktra wydawaa pismo pod t nazw). Grupa ta odrzucaa trockistowsk teori, wedle ktrej Zwizek Radziecki jest wynaturzonym pastwem robotniczym, wykazywaa natomiast, e jest to pastwo rzdzone przez now klas wyzyskiwaczy, kolektywnie wadajcych rodkami produkcji. Szukaa przy tym rde tej nowej formy eksploatacji w samej leninowskiej teorii partii i chciaa przywrci wigor idei samorzdu robotniczego jako socjalistycznej formy rzdzenia; partia jest nie tylko zbyteczna, ale prowadzi ruch socjalistyczny do upadku. Grupa Socialisme ou Barbarie (Claude
480
Lefort, Cornelius Castoriadis) wprowadzia do Francji tematy, ktre od koca lat 50-tych stany w centrum politycznych dyskusji: samorzd robotniczy, socjalizm bez partii, demokracja przemysowa. Bardziej filozoficznie zorientowany rewizjonizm uprawiaa grupa filozofw i socjologw, ktra od 1956 roku wydawaa pismo Arguments"; w wikszoci skadaa si ona z ludzi, ktrzy wystpili lub zostali usunici z partii komunistycznej (Kostas Axelos, Edgar Morin, Pierre Fougeyrollas, Franois Chatelet, Jean Duvignaud). Wsppracowa z ni rwnie Henri Lefebvre (wyrzucony z partii w 1958). Grupa Arguments nie uywaa w ogle typowego jzyka komunistycznej filozofii, prbowaa natomiast marksistowskie tematy alienacji i reifikacji poczy z kategoriami wywodzcymi si z psychoanalizy, z biologii, z socjologii nowoczesnej. Nikt z tych ludzi nie aspirowa do wiernoci doktrynie Marksa. Axelos, ktry by, jeli tak mona powiedzie, heideggeryst marksizujcym, krytykowa Marksa za techniczn interpretacj ludzkiej egzystencji; Joseph Gabel w ksice o faszywej wiadomoci ustala zbienoci midzy socjaln a psychiatryczn symptomatyk reifikacji"; Chatelet w ksice o pocztkach historiografii greckiej zastanawia si nad zwizkami, jakie zachodz midzy potrzeb pisania historii a wiadomoci jej tworzenia; Fougeyrollas krytykowa Marksowsk redukcj alienacji" do klasowych i ekonomicznych warunkw. W oglnoci grupa Arguments ukazywaa, e kategorie wypracowane przez Marksa nie s wystarczajce w analizie spoeczestwa na dzisiejszym poziomie technicznym, e nie chwytaj one ani planetarnej" sytuacji czowieka, ani biologicznych warunkw egzystencji, ani pozaekonomicznych rde alienacji. Lefebvre, nie rezygnujc z Marksowskiej utopii czowieka cakowitego", o ktrej wielekro pisa uprzednio, gdy by komunist, zwrci swoj uwag ku kwestiom tych specyficznych form reifikacji", ktre powstaj w spoeczestwie konsumpcyjnym, w warunkach wzgldnego dobrobytu, rosncej urbanizacji i rosncej iloci wolnego czasu. Podobnie jak wielu innych neomarksistw utrzymywa, e wyzwolenie", jeli ma sens, odnosi si przede wszystkim do odrzucenia zinternalizowanych w wiadomoci opresywnych regu kapitalistycznego spoeczestwa. Przesta jednak, jak si wydaje, wierzy w to, e zupene pokonanie alienacji jest moliwe; podj ponownie, w nowej wersji krytyk ycia codziennego"; twierdzi, e ycie codzienne - w odrnieniu od dziedziny produkcji - jest t sfer, gdzie izolacja ludzi, mechanizacja ycia, utrata zdolnoci porozumienia, objawiaj si najsilniej i gdzie waciwa rewolucja wiodca ku ekspansji ludzkich moliwoci, powinna si dokona.
481
Wikszo francuskich rewizjonistw porzucia nadziej na to, e klasa robotnicza stanie si, dziki swemu szczeglnemu posannictwu historycznemu, wyzwolicielem ludzkoci; ich sceptycyzm w tym punkcie zbieg si z krytyk szkoy frankfurckiej i tak samo usuwa z ich filozofii to, co z pewnoci stanowi kamie wgielny marksizmu. Dlatego te, jeli idea rewolucji" jeszcze pojawia si w tym pimiennictwie, nie ma ona sensu marksistowskiego; chodzi raczej o rewolucj w emocjach, w nastawieniu yciowym, w formach kontaktw midzy ludmi ni o przejcie wadzy politycznej przez tak czy inn awangard". Po kilku latach stao si jasne, e nikt z rewizjonistw tej grupy (wyjwszy, by moe, Lefebvre'a) nie moe uchodzi za marksist w adnym uchwytnym sensie, mimo e tu i wdzie pojcia lub tematy przejte z marksistowskiej tradycji pojawiaj si w ich pismach. Co do Garaudy'ego, ktry przez wiele lat by czoowym eksponentem partii w sprawach filozofii, przeszed on w latach 60-tych ewolucj zgodn zrazu z oglnymi zaoeniami komunistycznej destalinizacji". W ksice Perspectives de Uhomme (1959) nie tylko podj humanistyczn interpretacj Marksa, ale szuka terenu porozumienia z egzystencjalistami, fenomenologami, chrzecijanami i zdawa si do wszystkich wyciga rk. W ksice D'un realisme sans rivages (1963) wystpi z kolei z tak wspaniaomyln interpretacj realizmu w literaturze, i Proust i Kafka mogli si w tak pojtym realizmie pomieci. Ksiki te do wyranie miay zamiar taktyczny: zbiegay si z prb wyjcia partii komunistycznej z narzuconej sobie izolacji intelektualnej. Jednake Garaudy posuwa swoj humanistyczn wersj marksizmu coraz dalej, a do krytyki systemu sowieckiego i ostrego potpienia sowieckiego najazdu na Czechosowacj. Zosta usunity z partii w 1970 roku, po serii ktni i oskare. W ksice pod ambitnym tytuem Toute la verite (1970), gdzie zgromadzone s dokumenty dotyczce sporu Garaudy'ego z parti, wystpuje on nadal jako komunista, ktry chce parti odnowi i uleczy z ideologicznej sklerozy w imi skutecznoci komunizmu. W kocu nawrci si na islam. W drugiej poowie lat 60-tych, kiedy to paryska moda na egzystencjalizm wygasa, a rozwinita bya moda nastpna - strukturalizm - zupenie odmienna interpretacja marksizmu podjta przez francuskiego komunist Althussera ja zdobywa sobie wzicie. Jedn z przyczyn powodzenia strukturalizmu bya okoliczno, e metoda ta powstaa zrazu na gruncie lingwistyki, ktra cieszya si reputacj jedynej dyscypliny humanistycznej zdolnej do ustanawiania do cisych praw"; std nadzieja, e mona
482
bdzie z pomoc podobnych zabiegw nada naukowy" status innym dziedzinom humanistyki, kompromitujco w tym zakresie nieudolnym. Levi-Strauss wprowadzi we Francji w obieg ide humanistyki strukturalnej, niehistorycznej i obywajcej si w oglnoci bez ludzkich podmiotw, skoncentrowanej na analizie systemu znakw funkcjonujcych w mitach spoeczestw pierwotnych; struktura" owego systemu nie bya niczyim wiadomym dzieem ani nie bya obecna w wiadomoci tych, co si nim posugiwali, lecz odsaniaa si wzrokowi badacza. Althusser w dwch kolejnych ksikach Pour Marx (1965) i Lire le Capital (z Etienne Balibarem, 1966) prbowa znale w marksizmie tak wanie, strukturalistyczn metod badania, z ktrej zarwno podmioty ludzkie, jak cigo historyczna s wiadomie wyrugowane. Obiektami jego ataku s humanizm", historyzm" i empiryzm, przy czym twierdzi on, e w rozwoju intelektualnym Marksa mona zauway wyrany przeom, przypadajcy na rok 1845 (Ideologia niemiecka); o ile przedtem Marks, jeszcze w niewoli Heglowskiej i Feuerbachowskiej tradycji, opisywa wiat w humanistycznych" i historycystycznych" kategoriach (jak alienacja) i mia na uwadze ludzkie konkrety, to nastpnie uwolni si od tej ideologicznej spucizny i skonstruowa cile naukow teori, ktra stanowi marksizm waciwy (dlaczego naley uwaa pnego, nie za wczesnego Marksa, za prawdziwego" Marksa, nie jest wyjanione). Ten marksizm, ktrego Kapita jest najpeniejszym wyrazem, a metodologiczna tre wyjaniona jest we Wstpie do Grundrisse, odrzuca myl, by proces historyczny by opisywalny w kategoriach dziaa podmiotw ludzkich; podobnie jak we wszelkiej nauce, zdaniem Althussera, obiekt Kapitau nie jest realnym przedmiotem, ale konstruktem teoretycznym, w ktrym wszystkie elementy s zalene od caoci. Materializm historyczny polega nie na tym, i uzalenia pewne strony rzeczywistoci historycznej od innych (nadbudow od bazy), ale kad z nich uzalenia od caoci (idea Lukacsa, na ktrego jednak Althusser nie powouje si w tym kontekcie); kada dziedzina ma jednak wasny rytm przemian, nie wszystkie rozwijaj si rwnolegle i w kadym momencie znajduj si na rnych poziomach ewolucji. Althusser nie definiuje, czym jest ideologia i czym nauka, zadowalajc si oznajmieniem, e nauka nie moe by okrelona przez adne zewntrzne" kryteria prawdy (jak chc pozytywici), ale tworzy swoj naukowo" we wasnej teoretycznej praktyce". Pozbywszy si w ten sposb kopotu z kryteriami naukowoci", stwierdza, e analiza spoeczestwa kapitalistycznego u Marksa nie odwouje si w ogle do podmiotw ludzkich, lecz bada stosunki produkcji,
483
ktre same wyznaczaj funkcje ludziom w nich uczestniczcym (jest prawd, e Marks w Kapitale widzi osobniki tylko jako wcielenia funkcji okrelonych ruchem kapitau, lecz jest to po prostu powtrzenie jego wczesnego spostrzeenia, i kapita faktycznie redukuje osobniki do nosicieli pienidza lub nosicieli siy roboczej; jest to wanie powd dehumanizujcej" funkcji kapitalizmu, ktr komunizm obiecuje znie; w tej sprawie mamy wic do czynienia nie z uniwersaln regu metodyczn, ale z krytyk antyhumanistycznej natury wartoci wymiennej). Obiektem badania jest wic struktura" (sowo wystpujce bez przerwy w wymienionych ksikach, lecz nigdzie niewyjanione), nie za jej ludzkie, podmiotowe elementy. Humanizm", jak si zdaje, oznacza dla Althussera tak wanie teori, ktra proces historyczny redukuje do dziaa osobniczych, albo tak, ktra widzi w osobnikach ludzkich t sam, powielon natur gatunkow, albo tak, ktra wyjania zmiany historyczne odwoujc si do ludzkich potrzeb (nie za do bezosobowych praw"). Historyzm, jak si zdaje, jest z kolei regu (cho i tego sowa Althusser nie wyjania), ktra wszystkie formy kultury, w szczeglnoci nauk, relatywizuje do zmiennych warunkw historycznych (jak Gramsci), a wobec tego nie chwyta szczeglnego dostojestwa nauki i jej obiektywnoci". Tymczasem, powiada Althusser, w marksizmie nauka nie naley do nadbudowy", ma ona wasne reguy i wasny tok ewolucyjny, buduje obiektywne caoci pojciowe, nie jest wyrazem" wiadomoci klasowej; std racj mia Lenin twierdzc, e musi ona zosta wniesiona z zewntrz do ruchu robotniczego i nie moe powsta jako element czy produkt walki klasowej. Istotne jest bowiem, e rne skadniki ycia spoecznego rozwijaj si nierwno (co Mao Tse-tung zauway, jak Althusser mniema) i e nie jest tak, by kada wyraaa tak samo jednego i tego samego ducha epoki; maj one wzgldn autonomi, a sprzecznoci" spoeczne, kulminujce w rewolucjach, zawsze s zbiegiem konfliktw, powstaych z owych nierwnoci". To ostatnie zjawisko Althusser nazywa naddeterminacj", majc na myli, jak si zdaje tyle, e poszczeglne zjawiska s zdeterminowane nie tylko przez aktualn cao (jak kapitalizm"), ale take przez rytm rozwojowy danej dziedziny ycia. Chodzi m u wic o to, i na przykad, stan nauki zaley po czci od poprzedniej historii nauki, nie tylko od aktualnej caoci spoecznej, podobnie jak sytuacja w malarstwie - od poprzedniej historii malarstwa. Jest to, jak si zdaje, bardzo mao kontrowersyjna teza, powtrzenie Engelsowskich uwag o wzgldnej niezalenoci nadbudowy". Althusser powtarza przy okazji za Engelsem, e mimo naddeterminacji" zawsze obowizuje deter-
484
minacja w ostatniej instancji" przez stosunki produkcji, lecz nie dodaje do tej mglistej idei Engelsa niczego, co by j uczynio mniej mglist. Chodzi po prostu o to, e poszczeglne zjawiska w kulturze tumacz si z reguy przez wiele rnych okolicznoci - zarwno przez histori szczeglnej dziedziny ycia, do ktrej dane zjawisko naley, jak przez wpyw rozmaitych wspczesnych sytuacji spoecznych. Nie jest natomiast wyjanione, czemu ta zdroworozsdkowa obserwacja zawdzicza swoj wybitn naukowo", dlaczego uwaa j za rewolucyjne odkrycie marksizmu i w jaki sposb mona na jej podstawie jakikolwiek poszczeglny fakt wytumaczy, a tym bardziej - przepowiada przyszo. Nie wiadomo take, w jaki sposb mona porwnywa rne dziedziny kultury, na przykad rzeb i doktryny polityczne, aby stwierdzi, e ich stopie rozwoju jest taki sam albo inny: mona by to zrobi tylko przy zaoeniu, e moemy wydedukowa ze znajomoci praw historycznych", jaki powinien by stan rzeby, aby odpowiada danemu stanowi stosunkw produkcyjnych", Althusser nie podaje wszelako metod takiej dedukcji (skdind zasada, e przywdcy partyjni znaj owe reguy, bya zawsze nader przydatna w pastwach komunistycznych, gdzie przeladowania z powodw ideologicznych byy uzasadnione tym oto, e istniejcy stan wiadomoci spoecznej nie dorasta" do stosunkw produkcyjnych; rzdzcy wiedz bowiem, jaka powinna by tre owej wiadomoci, aby zgadzaa si z baz"). Z czasem Althusser doszed do wniosku, e przeom epistemologiczny", ktry w jego mniemaniu nastpi u Marksa w 1845 roku, nie by w rzeczywistoci zupenie przeomem, albowiem elementy godnego poaowania humanizmu, historyzmu i heglizmu obecne s nadal w Kapitale. Dopiero dwa teksty Marksa, mianowicie list znany jako Krytyka programu gotajskiego oraz notatki na marginesie podrcznika Wagnera s zupenie wolne od tych ideologicznych wtrtw W sumie nie jest jasne, czy marksizm w ogle istnia za czasw Marksa, czy te pojawi si dopiero w ksikach Althussera. Due powodzenie, jakim zwaszcza w drugiej poowie lat 60-tych cieszyy si propozycje Althussera, nie tumaczy si ich szczegln polityczn treci, gdy nic okrelonego pod wzgldem politycznym z tej interpretacji nie wynika. Wane jest raczej, e Althusser wystpuje przeciwko tym, ktrzy w imieniu marksizmu oferowali przyja egzystencjalistom, fenomenologom czy chrzecijanom, a w ten sposb roztapiali doktryn i pozbawiali j wyranej odrbnoci; Althusser za wznawia integryzm" ideologiczny, zapewniajc, e marksizm jest doktryn samowystarczaln,
485
niepotrzebujc zewntrznych zapoycze, a przy tym nauk co si zowie (mitologia naukowoci" odgrywaa zreszt zawsze ogromn rol w propagandzie marksizmu; Althusser nieustannie powtarza, e uprawia nauk; zapewnienia takie, bardzo pospolite w ksikach marksistowskich, nie pojawiaj si wcale w dzieach uczonych, ani przyrodnikw, ani humanistw). Interepretacja AIthussera, pomijajc kilka neologizmw, nie przyniosa nowoci teoretycznych; bya tylko prb powrotu do sztywnoci ideologicznej i ekskluzywizmu doktrynalnego, do wiary, e mona uchroni marksizm przed zanieczyszczeniami z innych prdw mylowych pochodzcymi. W tym sensie jest ona powrotem do dawnego modelu bigoterii komunistycznej. Skdind jest wszake objawem odwrotnego procesu, ktry rozpocz si w latach postalinowskiego rozkadu: podobnie jak przed pierwsz wojn wiatow marksizm zaraa si" panujcymi ideami czy modami w kulturze (marksizm neokantowski, anarcho-marksizm, darwinizm marksistowski, marksizm empiriokrytyczny itd.), tak w ostatnich dwch dziesicioleciach, prbujc rozpaczliwie nadrobi dugotrwa izolacj, szuka on pomocy w najrozmaitszych gotowych zasobach czy chwilowo popularnych prdach umysowych: std mamy marksizm heglizujcy, egzystencjalny, chrzecijaski, albo, jak w przypadku AIthussera, strukturalistyczny. Inne przyczyny oglnej mody strukturalistycznej, ktra pojawia si w humanistyce pod koniec lat 50-tych, s odrbnym tematem, w ktry nie bdziemy si wdawa.
* * *
Rewizjonizm w sensie tu omawianym by tylko jednym z wielu przejaww dezintegracji marksizmu w postalinowskich latach; jego donioso polegaa na tym, e przyczyni si znacznie, swoj krytyk, do upadku wiary ideologicznej w krajach komunistycznych i do ujawnienia zarwno intelektualnej, jak moralnej ndzy oficjalnego marksizmu komunistycznego; zwrci take uwag na rne strony marksistowskiego dziedzictwa uprzednio lekcewaone i da impuls historycznym studiom. Hasa i wartoci, przez rewizjonizm puszczone w obieg, nie zginy bynajmniej i nadal pojawiaj si pospolicie w demokratycznej opozycji krajw komunistycznych, przewanie jednak nie wystpuj ju w kontekcie swoicie rewizjonistycznym; innymi sowy, krytyka komunistycznego despotyzmu coraz rzadziej i z coraz mniejsz skutecznoci przybiera form uzdrowienia komunizmu", naprawy marksizmu" czy powrotu do rde". W rzeczy samej, aby walczy z despotycznymi formami rzdzenia nie jest konieczny argument, i despotyzm sprze-
486
ciwia si doktrynie Marksa albo Lenina (w tym drugim przypadku dowd takiej sprzecznoci jest szczeglnie trudny); argumenty takie byy wane i stosowne w szczeglnej sytuacji lat 50-tych, lecz w znacznej czci utraciy swj walor. Rwnie w filozoficznych dyskusjach rewindykacja podmiotowoci ludzkiej przeciwko wierze w prawa historyczne" albo przeciwko teorii odbicia" nie wymaga wcale oparcia w autorytetach marksistowskich, a nawet moe by uprawiana z wiksz atwoci bez tych autorytetw W tym sensie rewizjonizm w duej czci si zdezaktualizowa, przez co jednak nie utraciy waloru poszczeglne jego idee czy analizy krytyczne.
5* Marksizm i nowa lewica

Tak zwana nowa lewica jest take zbiorem objaww wiadczcych, z jednej strony, o uniwersalizacji marksistowskiej frazeologii, z drugiej za, o rozkadzie doktryny i jej niedostosowaniu do wspczesnych zagadnie spoecznych. Trudno okreli wsplne cechy ideologiczne wszystkich grup i sekt, ktre bd same sobie to miano nadaj, bd s w ten sposb charakteryzowane. We Francji w drugiej poowie lat 50-tych uformowaa si pod t nazw grupa o aspiracjach rewolucyjnych (wyrosa z niej po czci PSU), a podobne powstay w Wielkiej Brytanii i niektrych innych krajach. Katalizatorem nowolewicowych ruchw by XX Zjazd KPZR, a nastpnie - moe w wikszym jeszcze stopniu - stumienie rewolucji wgierskiej przez wojska sowieckie oraz inwazja sueska (w Wielkiej Brytanii wyraz pimienniczy tej tendencji daway pisma New Reasoner" i University and Left Review", pniej poczone w New Left Review"). Dziaacze tej orientacji potpiali stalinizm jako cao, a inwazj na Wgrzech w szczeglnoci, rnili si jednak midzy sob co do tego, w jakim stopniu degeneracja" sowieckiego systemu jest nieodwracalna oraz czy s szanse na polityczn, moraln i intelektualn odnow istniejcych partii komunistycznych. Zarazem jednak podkrelali swoj solidarno z marksizmem jako ideologi klasy robotniczej, a niektrzy take z leninizmem. Zaleao im take szczeglnie na tym, aby ich krytyka stalinizmu rnia si wyranie od krytyki uprawianej przez socjaldemokracj lub prawic i aby adn miar nie zasuy na miano antykomunistw"; przechowywali tedy starannie etos rewolucyjny i marksistowski i czyli przy kadej okazji swoj krytyk stalinizmu ze wzmoonymi atakami na imperializm pastw zachodnich, ze spraw wycigu zbroje i antykolonializmem.
5. Marksizm i nowa lewica
487
Grupy te przyczyniy si do fermentu w partiach komunistycznych i do oglnego oywienia dyskusji ideologicznych, jednake nie wypracoway, o ile mona sdzi, adnego alternatywnego modelu socjalizmu, prcz oglnikw. Miano nowej lewicy" nadawali sobie rni dysydenci komunistyczni prbujcy poza istniejcymi partiami odrodzi prawdziwy komunizm", rne wiksze i mniejsze grupy o orientacji maoistycznej, trockistowskiej lub innej. We Francji goszystami" nazywa si najczciej te grupy lewicowe, ktre podkrelaj swoj opozycj wzgldem wszystkich instytucji autorytetu, wadzy i panowania, wcigajc w swoj krytyk rwnie partie leninowskiej awangardy". Trockizm, w latach postalinowskich, dozna niejakiego oywienia, co - zgodnie z prawem natury - spowodowao liczne sekciarskie rozamy, powstanie kilku odrbnych midzynarodwek" itd. W latach 60-tych nazwa nowa lewica" upowszechnia si w krajach europejskich i w Ameryce Pnocnej jako zbiorczy szyld dla ideologii ruchw studenckich, ktre - nie identyfikujc si z komunizmem sowieckim, a czsto stanowczo si od niego odcinajc - operoway frazeologi globalnej rewolucji antykapitalistycznej, a szukay wzorw i bohaterw gwnie w krajach Trzeciego wiata. adne godne uwagi wyniki intelektualne nie powstay do tej pory w tej sferze ideologicznej. Charakterystyczne tendencje studenckiego leftyzmu" lat 60-tych mona opisa nastpujco: Po pierwsze, samo pojcie dojrzaoci" spoeczestwa do rewolucji jest buruazyjnym oszustwem; naleycie zorganizowana grupa moe zrobi rewolucj w kadym kraju i radykalnie zmieni wszystkie stosunki spoeczne (rewolucja tu i teraz). Nie ma na co czeka, naley uy przemocy, aby zniszczy istniejce pastwa i elity wadzy, a przy tym nie wdawa si w dyskusje co do tego, jaka ma by organizacja ekonomiczna lub polityczna przyszego ustroju. Rewolucja ju to wymyli sama w odpowiednim momencie. Po wtre, istniejcy wiat zasuguje na zagad we wszystkich bez wyjtku swoich aspektach, rewolucja ma wic by globalna, totalna, absolutna, nieograniczona, wszechobejmujca. Poniewa tak si zoyo, e ta totalna rewolucja zacza si na uniwersytetach, tedy naturaln jest rzecz, e jej pierwsze ciosy byy wymierzone w oszukacze instytucje akademickie, nade wszystko w wiedz i sprawnoci logiczne; w rewolucyjnych pismach, broszurach i ulotkach mona byo wyczyta, e rewolucjonici nie powinni si wdawa w dyskusje z profesorami, gdy ci chc od nich wyjanie na temat postulatw lub sw uywanych; czste byy hasa wyzwolenia" od nieludzkiego ucisku, jaki studenci znosz, na przykad
488
w postaci obowizku zdawania egzaminw lub uczenia si takich czy innych przedmiotw Do naturalnych obowizkw rewolucjonistw naleao take oponowanie przeciwko wszystkim reformom - uniwersyteckim czy oglnospoecznym, jako e rewolucja ma by globalna, a wszelkie czstkowe zmiany s spiskiem establishment'u. Albo wszystko bdzie totalnie zmienione, albo nic, skoro, jak uczy Lukacs. Marcuse i szkoa frankfurcka, spoeczestwo kapitalistyczne stanowi wewntrznie powizan cao i tylko jako cao moe by przeksztacone. Po trzecie, poniewa klasa robotnicza zostaa beznadziejnie zdeprawowana przez buruazj, nie naley na ni liczy. W tej chwili okrutny ucisk dotyka nade wszystko studentw, ktrzy te s najbardziej rewolucyjn czci spoeczestwa. Ucisk jest uniwersalny: buruazja wprowadzia kult pracy, wobec tego naley przesta pracowa (przedmioty potrzebne do ycia jako si znajd). Jednym z perfidnych rodkw ucisku jest zakaz uywania narkotykw, przeciw ktremu te trzeba walczy. Wyzwolenie seksualne, wyzwolenie od pracy, od restrykcji, od rygorw akademickich, wyzwolenie uniwersalne i totalne - oto komunizm.
/
Po czwarte, wzorw totalnej rewolucji dostarcza Trzeci wiat. Bohaterami tej nowej lewicy byli przywdcy polityczni z Afryki, Ameryki aciskiej i Azji. Stany Zjednoczone naley przeobrazi na obraz Chin, Wietnamu lub Kuby. Oprcz politykw Trzeciego wiata i ideologw zajmujcych si jego problemami (jak Frantz Fanon i Reqis Debray) wrd nowej lewicy studenckiej szczegln popularnoci cieszyli si niektrzy przywdcy ruchu murzyskiego w Stanach Zjednoczonych - ci zwaszcza, ktrzy wzywali do przemocy i gosili hasa czarnego rasizmu. Jeli ideologiczne fantazje tej lewicy, ktrej apogeum przypada na lata 1968-1969, nie byy niczym wicej ni fars albo kaprysami rozpieszczonych dzieci klas rednich, jeli ekstremistyczne grupy w tym ruchu do zudzenia przypominay bojwki faszystowskie, to cay ruch z pewnoci by objawem gbokiego zaamania si wartoci, ktrymi yy spoeczestwa demokratyczne przez wiele dziesicioleci; w tym sensie by rzeczywisty", niezalenie od groteskowej frazeologii (to samo mona powiedzie 0 nazizmie i faszyzmie). Lata 60-te doprowadziy do powszechnej wiadomoci dramatyczne problemy, z ktrymi ludzko moe upora si tylko - jeli w ogle moe si upora - w skali globalnej: przeludnienie, klski ekologiczne oraz ndza, zacofanie i ekonomiczne niepowodzenia Trzeciego wiata; jednoczenie widocznym si stao, e w obliczu drapienych 1 wzajem si podtrzymujcych nacjonalizmw zastosowanie skutecznych
489
rodkw globalnych jest nader mao prawdopodobne. Wszystko to, w poczeniu z rnymi zjawiskami kryzysowymi w systemach edukacji oraz z okazjonalnymi napiciami politycznymi i wojennymi, ze strachem przed wojn wiatow, stworzyo powszechn atmosfer niepewnoci i poczucie, e istniejce rodki naprawy s bezskuteczne. Nastpia jedna z tych sytuacji, jakie czsto zdarzay si w dziejach wtedy, gdy ludzie mieli wraenie, e znaleli si w lepej uliczce: rozpaczliwe pragnienie cudu, wiara, e istnieje jeden magiczny klucz, ktry za jednym zamachem otworzy drzwi raju, wyczekiwania chiliastyczne i apokaliptyczne. Poczucie powszechnego kryzysu spotgowane byo przez niezmiern szybko informacji, dziki ktrej wszystkie lokalne klski i problemy byskawicznie s znane caemu wiatu i kumuluj si w wiadomoci jako klski uniwersalne. Eksplozja nowej lewicy wrd modziey akademickiej bya objawem frustracyjnej agresji, ktra atwo budowaa sobie frazeologi z pewnych hase marksistowskich, a raczej z kilku wyrae, pochodzcych z marksistowskiego zasobu: wyzwolenie, rewolucja, alienacja itd. Skdind, jeli przyjrze si typowym hasom ideologicznym nowej lewicy, maj one z marksizmem tradycyjnym niewiele wsplnego: rewolucja" bez klasy robotniczej, nienawi do nowoczesnej technologii jako takiej (Marks by piewc postpu technicznego; spodziewa si, e kapitalizm runie midzy innymi z powodu swojej niezdolnoci do postpu technicznego; lecz byoby zbyt mieszne powtarzanie dzisiaj tego proroctwa), kult prymitywnych spoeczestw (ktrymi Marks nie interesowa si prawie) jako nosicieli postpu, nadzieje na lumpenproletariat amerykaski jako wielk si rewolucyjn, nienawi do wyksztacenia i fachowoci. Marksizm mia jednak ow stron apokaliptyczn, ktra niejednokrotnie dawaa o sobie zna w pniejszych recepcjach; owe kilka frazesw czy sw przejtych z marksistowskiego sownika wystarczay nowej lewicy jako podstawa wiary, i mona za jednym zamachem przeobrazi kompletnie wiat i uczyni ze bosk krain cudw, czemu przeszkadzaj tylko wielkie monopole i profesorowie uniwersytetw. Partie komunistyczne byy i s oskarane przez now lewic gwnie z tej racji, e nie s do rewolucyjne. W oglnoci mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej marksizm jest dostarczycielem poywek ideologicznych dla najrozmaitszych, czsto zgoa ze sob niepowizanych, interesw i aspiracji. Daleko mu wprawdzie do tego rodzaju uniwersalnoci, jaka bya udziaem chrzecijastwa w kulturze redniowiecznej, kiedy to wszystkie bez wyjtku skcone interesy ludzkie, idee i denia przybieray form chrzecijask i artykuoway si
490
w podobnej frazeologii. Marksizm dostarcza ideologicznego rynsztunku tylko niektrym rodzajom aspiracji i tendencji; lecz jest ich do wiele. Slogany marksistowskie su rozmaitym ruchom politycznym w krajach Afryki i Azji albo zaopatruj w ideologiczne oparcie pastwa zacofane usiujce si modernizowa rodkami przymusu pastwowego. Szyld marksistowski przyjmowany przez rne ruchy w krajach Trzeciego wiata lub nadawany im przez zachodni pras czsto znaczy tylko tyle, e w ruch dostaje bro ze Zwizku Radzieckiego albo z Chin; podobnie socjalizm" jako ideologia pastwowa w niektrych krajach nie znaczy wiele wicej ni to, e kraj jest rzdzony despotycznie i nie pozwala dziaa opozycji politycznej. Strzpki marksistowskiej frazeologii przyswajaj sobie rne grupy feministyczne, a nawet organizacje mniejszoci seksualnych. Najmniej obecna jest frazeologia marksistowska tam, gdzie chodzi o obron swobd demokratycznych (chocia i to si zdarza). Wszystko to wiadczy o znacznej uniwersalizacji marksizmu jako narzdzia ideologicznego. Mocarstwowe interesy Rosji, nacjonalizm chiski, ekonomiczne rewindykacje robotnikw francuskich, industrializacja Tanzanii, terrorystyczne akcje organizacji palestyskich, rasizm murzyski w Stanach Zjednoczonych - wszystkie te interesy przybieraj frazeologiczn posta marksistowsk". Nie mona na serio rozwaa tych interesw z punktu widzenia poprawnoci" marksistowskiej; marksistami nazywaj siebie czsto przywdcy polityczny, ktrzy syszeli, e marksizm to taka idea, e trzeba zrobi rewolucj i obj wadz w imieniu ludu, i na tym wyczerpuje si ich teoretyczna wiedza. Nie ulega wtpliwoci, e kluczow rol w tej uniwersalizacji ideologicznej marksizmu odegra leninizm, mianowicie zdolno, jak leninizm wykaza do kanalizowania wszystkich faktycznie obecnych w spoeczestwie da i rewindykacji i uywania ich jako dwigni dla zdobycia wadzy dyktatorskiej przez parti komunistyczn. Leninizm podnis oportunizm polityczny do godnoci teorii. Powsta i zwyciy w warunkach, do ktrych adne Marksowskie schematy proletariackiej rewolucji" nie pasoway; zwyciy, poniewa uy jako dwigni tych aspiracji i da, ktre byy rzeczywicie w spoeczestwie ywe, cho z punktu widzenia klasycznego marksizmu reakcyjne", mianowicie gwnie chopskich i narodowych. Pokaza, e ci, ktrzy chc zdoby przemoc wadz, musz apelowa do wszystkich faktycznie istniejcych objaww niezadowolenia i kryzysu, nie interesujc si adnymi doktrynalnymi wzgldami. W sytuacji, w ktrej wbrew wszystkim marksistowskim przepowiedniom - uczucia i aspiracje nacjonalistyczne s najpotniejsz i najbardziej aktywn si ideologiczn
491
na wiecie, jest rzecz naturaln, e marksici" musz si identyfikowa z ruchami nacjonalistycznymi tam, gdzie ruchy te s na tyle silne, i mog rozsadzi istniejce struktury wadzy Poniewa jednak rozmaite interesy, ktre w rnych krajach szukaj sobie wyrazu ideologicznego w marksistowskiej frazeologii, czsto s ze sob skcone, tedy rozpad marksizmu jest tylko odwrotn stron jego uniwersalizacji; wita wojna imperiw rosyjskiego i chiskiego moe po obu stronach doskonale odby si pod marksistowskimi hasami. Schizmy, ktre doprowadziy do zniszczenia midzynarodowego ruchu komunistycznego w latach postalinowskich, s w tej sytuacji nieuchronne. W schizmach tych obserwujemy przy tym tendencje, ktre w zalkowej formie doszy do gosu ju w latach 20-tych, a nastpnie zniky pod presj stalinizmu lub przechoway si tylko w marginalnych formach; ju wtedy narodziy si elementy pniejszego maoizmu (Sutan-Galijew, Roy), reformizm komunistyczny (dzi reprezentowany przez rne partie zachodnioeuropejskie, zwaszcza wosk i hiszpask), idea dyktatury proletariatu sprawowanej przez rady robotnicze, ideologia lewicowego" komunizmu (Korsch, Pannekoek). Wszystkie te tendencje wracaj dzi w nieco odmiennych formach. Wan form, w jakiej marksizm objawia si w latach 1960-tych i 70-tych jest ideologia samorzdu przemysowego. Ideologia ta genetycznie nie wywodzi si bynajmniej z marksizmu; raczej z tradycji anarchistycznych i syndykalistycznych, z Proudhona i Bakunina. Sprawa zarzdzania zakadami przemysowymi przez robotnikw bya dyskutowana w brytyjskim socjalizmie gildyjnym w XIX wieku, bez marksistowskiej inspiracji; socjalici ju wtedy zdawali sobie spraw (podobnie jak anarchici), e upastwowienie przemysu samo przez si nie znosi wcale wyzysku, a take, z drugiej strony, e cakowita autonomia gospodarcza poszczeglnych przedsibiorstw musiaaby odtworzy warunki kapitalistycznej konkurencji z wszystkimi jej skutkami; proponowali wic rodki kompromisowe - system reprezentatywnej demokracji produkcyjnej obok demokracji parlamentarnej. Kwesti t zajmowa si take Bernstein, a po rewolucji padziernikowej wystpowaa z hasami demokracji przemysowej lewicowa opozycja komunistyczna, zarwno w Zwizku Radzieckim, jak na Zachodzie. Sprawy te powrciy w latach postalinowskich, po czci pod wpywem dowiadcze jugosowiaskich. We Francji wrd pierwszych, ktrzy zajmowali si t kwesti, wymieni naley Serge Malleta, ekskomunist, autora ksiki La nouvelle classe ouwiere (1963). Mallet analizowa niektre spoeczne
492
konsekwencje automatyzacji przemysu, zwracajc uwag na rosnc rol wykwalifikowanych technikw, ktrzy stali si niejako awangard klasy robotniczej, ale w nowym sensie, w tym mianowicie, e mog przewodzi walce o demokratyczn kontrol nad produkcj, w ktrej to walce dawne odrnienie ekonomicznej i politycznej strony przestao istnie; perspektywy socjalizmu nie s zwizane z nadziej na globaln rewolucj polityczn, dla ktrej ekonomiczne rewindykacje proletariatu miayby by przygotowaniem, ale z rozszerzaniem demokratycznych form zarzdzania produkcj, w czym wysoko kwalifikowani pracownicy najemni mog odegra kluczow rol. Sprawa moliwoci i perspektyw demokracji przemysowej nabraa znaczenia centralnego w dyskusjach o socjalizmie demokratycznym; sama przez si nie ma ona nic wsplnego z marzeniami apokaliptycznymi nowej lewicy, ktrej patronami ideowymi byli Marcuse lub Wilhelm Reich. Jest te spraw zarwno historycznie, jak logicznie od marksizmu niezalen.
* * *
Jednym z ubocznych skutkw oywienia dyskusji ideologicznych w latach postalinowskich by wzrost zainteresowa historycznych i teoretycznych dla marksizmu, ktry objawi si w bardzo obfitej produkcji naukowej. W 50-tych i 60-tych latach powstaa znaczna ilo wartociowych dzie i przyczynkw zarwno do historii marksizmu, jak do analizy jego teoretycznej budowy. Dziea te pisane s przez ludzi bardzo rnego rodzaju. Wrd autorw cennych rozpraw naukowych s zarwno zdecydowani przeciwnicy marksizmu (jak Bertram Wolfe, Zbigniew Jordan, Gustaw Wetter, Jean Calvez, Eugene Kamenka, Innocenty Bocheski, John Plamenatz, Robert Tucker), jak te tacy, ktrzy wzgldem doktryny zajmuj stanowisko krytyczno-yczliwe (Irving Fetscher, Shlomo Avineri, M. Rubel, Lucio Coletti, George Lichtheim, David McLellan), jak te - mniej liczni - ortodoksi marksistowscy takiej lub innej orientacji (August Cornu, Ernest Mandel, Predrag Vranicki). Pojawiy si liczne studia o genealogii marksizmu i o poszczeglnych aspektach doktryny; istnieje do bogata literatura dotyczca Lenina i leninizmu, Ry Luksemburg, Trockiego, Stalina. Niektrzy marksici dawniejsi (jak Korsch) zostali wydobyci z zapomnienia. Wszystkie dawne problemy interpretacyjne powrciy, a obok nich pojawiy si nowe. Dyskutuje si spraw stosunku Marksa do Hegla, marksizmu do leninizmu, spraw dialektyki natury", spraw istnienia i moliwoci marksistowskiej etyki", spraw determinizmu historycznego, sens teorii
6. Marksizm chopski Mao Tse-tunga
493
wartoci. Modomarksowskie tematy: alienacja, reifikacja, praxis, s przedmiotem nieustajcych debat. W ostatnich latach dao si zauway pewne znuenie w obliczu ogromnej produkcji dzie wprost lub porednio do marksizmu si odnoszcych.

Nie moe by sporu co do tego, e rewolucja chiska jest jednym z najwaniejszych wydarze dwudziestego stulecia. Przez to samo doktryna tej rewolucji, zwana m a o i z m e m , staa si jednym z najwaniejszych wspczynnikw walki idei naszych czasw, zupenie bez wzgldu na to, jaka jest jej warto mierzona kryteriami intelektualnymi. W rzeczy samej, dokumenty ideologiczne maoizmu i w szczeglnoci pisma teoretyczne samego Mao, jeli ocenia je wedle europejskich standardw, musz wyda si niezmiernie prymitywne i nieudolne, a czsto wrcz dziecinne; nawet Stalin wydaje si, w tym zestawieniu, tgim teoretykiem. Z drugiej strony potrzebna jest w takich ocenach pewna ostrono. Ci, ktrzy - jak piszcy niniejsze - nie znaj jzyka oryginau i maj bardzo powierzchown i skp wiedz o kulturze i historii Chin, nie s zapewne w stanie uchwyci penego sensu tych tekstw, rozmaitych skojarze i aluzji, widocznych dla czytelnika obeznanego z myl chisk; najwyej mog si w tych sprawach zda na opinie znawcw, ktre jednak nie zawsze si pokrywaj. Uwagi ponisze s z tej racji w wikszym stopniu, ni w jakimkolwiek innym przypadku, oparte na wiedzy z drugiej rki. W oglnoci za maoizm, chocia ma pretensje teoretyczne i filozoficzne, jest raczej zbiorem praktycznych wskazwek, ktre pod pewnymi wzgldami okazay si nadzwyczaj skuteczne w chiskiej sytuacji. To, co dzi nazywa si powszechnie maoizmem (albo myl Mao Tse-tunga, jak Chiczycy mwi), jest tworem ideologicznym, ktry formowa si przez kilkadziesit lat. Pewne charakterystyczne cechy chiskiego komunizmu, rne od sowieckiego wariantu, byy ju widoczne w kocu lat 20-tych. Jednake dopiero po zwycistwie komunistw w Chinach w 1949 roku, wyrany ksztat tej ideologii, wczajc w szczeglnoci ca utopi Mao, j si krystalizowa, a niektre bardzo istotne jej elementy, powstay dopiero pod koniec lat 50-tych i pniej. W rozwinitej postaci maoizm jest radykaln utopi chopsk, w ktrej frazeologia marksistowska jest wprawdzie w obfitoci obecna, jednak warto-
494
ci marksizmowi obce zdaj si dominowa. Kociec tej utopii, czemu trudno si dziwi, w niewielkim tylko stopniu wyrs z dowiadcze i z idei europejskich. Mao nigdy Chin nie opuszcza, pomijajc dwie wizyty, ktre zoy w Moskwie ju jako szef nowego pastwa; jego znajomo obcych jzykw, jak sam przyznawa, bya nika. Naley przypuszcza, e rwnie jego znajomo dzie Marksa bya do ograniczona; prawdopodobnie, przy swoich roszczeniach do marksistowskiej ortodoksji, nie powtarzaby, jak to mia w zwyczaju, e wszystkie rzeczy maj dwie strony - dobr i z gdyby wiedzia, e Marks wyszydzi tak dialektyk" jako drobnomieszczaski nonsens; prawdopodobnie take zainteresowaby si (a nie ma w tej kwestii adnych aluzji w jego pismach) spraw azjatyckiego sposobu produkcji", gdyby sysza, e Marks zajmowa si tym problemem. Jego dwa filozoficzne odczyty - o praktyce i o sprzecznociach - s popularnym i uproszczonym wyoeniem tego, co przeczyta u Stalina i Lenina, z dodatkiem politycznych konkluzji na uytek dorany; trzeba znacznego natenia dobrej woli (eufemicznie mwic), aby dopatrywa si w tych tekstach teoretycznych gbi. Nie jest to jednak istotne. Donioso chiskiego komunizmu zgoa nie zaley od intelektualnego poziomu jego dogmatw. Mao by jednym z najwikszych, a moe najwikszym w naszym stuleciu manipulatorem ogromnych mas ludzkich i ideologia, suca tej manipulacji, jest godna uwagi przez sam fakt jej skutecznoci, nie tylko w Chinach, ale i w innych krajach Trzeciego wiata". Komunizm chiski by kontynuacj procesu rewolucyjnego, ktry zacz si od obalenia cesarstwa w 1911 roku, a ktrego liczne przesanki narastay ju od lat kilkudziesiciu, w szczeglnoci od powstania Tejpingw w poowie ubiegego wieku (jednej z najkrwawszych wojen domowych w historii ludzkiej). Mao by gwnym konstruktorem drugiej fazy tej rewolucji, ktra, podobnie jak rewolucja rosyjska, odbya si pod hasami niekomunistycznymi, ale - wedle leninowskiej terminologii - buruazyjno-demokratycznymi": rozdzia ziemi obszarniczej midzy chopw, uwolnienie Chin od obcych imperializmw, zniesienie instytucji feudalnych. Mao Tse-tung (1893-1976) urodzi si w rodzinie zamonego chopa w prowincji Hunan. W wiejskiej szkole przyswoi sobie elementy chiskiej tradycji literackiej i nabra zamiowania do wiedzy. Udao mu si wasnymi siami kontynuowa nauk w szkole redniej. Wczenie przyczy si do rewolucyjnego ruchu republikaskiego Sun Yat-sena. Przez czas jaki walczy w republikaskiej armii, po czym ponownie zapisa si do szkoy,
495
w ktrej uczy si do 1917 roku, prbujc zarazem si w poezji. Przenis si z czasem do Pekinu, gdzie pracowa w bibliotece uniwersyteckiej. By w tym czasie nacjonalist i demokrat o niejasno okrelonych sympatiach socjalistycznych, lecz nie marksist. Kuomintang stawia sobie za cel uwolnienie Chin od presji obcych imperializmw - japoskiego, rosyjskiego i brytyjskiego, ustanowienie republiki konstytucyjnej i reformy ekonomiczne w celu ulenia doli chopstwa. W czasie nastpnej fali rewolucyjnej rozpocztej w 1919 roku wyonia si w Pekinie pierwsza grupa marksistowska, ktra w czerwcu 1921 roku, pod patronatem agenta Kominternu, odbya zaoycielskie zebranie partii komunistycznej. Mao by wrd owego tuzina zaoycieli. Zgodnie z poleceniami Kominternu partia cile wsppracowaa z Kuomintangiem, i staraa si zdoby oparcie wrd nielicznego proletariatu (w 1926 roku robotnicy stanowili okoo 0,5 procenta ludnoci). Po rzeziach Czang Kaj-szeka, po nieudanych prbach powsta komunistycznych i nieskutecznych wysikach w celu porozumienia z lewic Kuomintangu, przywdcy partii potpili swojego dotychczasowego przywdc za oportunizm prawicowy", nadal jednak, cho zdziesitkowani, nastawiali si na prac wrd robotnikw, podczas gdy Mao wczenie propagowa j taktyk inn: szuka oparcia wrd chopstwa i organizowa armi chopw. Obie tendencje w partii wysuway jednak na czoo zadania antyimperialistyczne i antyfeudalne, specyficznie komunistyczna perspektywa bya praktycznie nieobecna. Mao zacz w swojej rodzinnej prowincji organizowa zbrojny ruch chopski, ktry na terenach przez siebie opanowanych wywaszcza wikszych posiadaczy ziemskich, organizowa szkoy i spdzielnie, likwidowa tradycyjne instytucje. Przez dwa dziesiciolecia Mao y poza wikszymi orodkami miejskimi. Rycho sta si nie tylko wybitnym organizatorem partyzanckiej wojny chopskiej, ale take jedynym na wiecie przywdc partii komunistycznej, ktry osign t pozycj bez inwestytury z Moskwy. Przez dwadziecia lat, obfitujcych w niezwyke zwycistwa i dramatyczne klski, walczy w niesychanie trudnych warunkach przeciwko Kuomintangowi i Japoczykom, przez czas pewien wsplnie z Kuomintangiem przeciwko japoskim najedcom. Na zajtych przez siebie terenach komunici organizowali zalki przyszego pastwa, stale jednak podkrelali demokratyczno-buruazyjny" charakter rewolucji, ktrej przewodzili oraz wysuwali hasa frontu ludowego, ktry obejmowa mia nie tylko cae chopstwo i klas robotnicz, ale take drobnomieszczastwo i narodow (tj. niesprzymierzon z impe-
496
rialistami) buruazj. Te same hasa obowizyway jeszcze przez pierwsze lata po zwycistwie. Z okresu wojny partyzanckiej, mianowicie z 1937 roku, pochodz dwa wykady filozoficzne, jakie Mao wygosi w partyjno-wojskowej szkole w Jenanie. Stanowi one prawie cao filozoficznej edukacji, dostpnej przez wiele lat narodowi chiskiemu. W wykadzie O praktyce" Mao zapewnia, e wiedza ludzka rodzi si w wyniku praktyki produkcyjnej i walki spoecznej, e w spoeczestwie klasowym wszystkie bez wyjtku formy mylenia ludzkiego maj charakter klasowy, e praktyka jest kryterium prawdy. Teoria opiera si na praktyce i suy praktyce; ludzie postrzegaj rzeczy zmysami, a nastpnie tworz pojcia, za pomoc ktrych docieraj do istoty rzeczy, ktrej zobaczy nie mona. eby rzecz pozna, trzeba praktycznie na ni wpywa; na przykad spoeczestwo mona pozna tylko przez uczestnictwo w walce klasowej, a smak gruszki tylko w ten sposb, e si j zje. Chiczycy z pocztku walczyli z imperializmem, opierajc si tylko na postrzeganiu zmysowym, dopiero pniej zdobyli racjonaln wiedz, ktra im pokazaa wewntrzne sprzecznoci imperializmu i uzdolnia do skutecznej walki. Marksizm podkrela donioso teorii wanie i tylko dlatego, e teoria moe kierowa dziaaniem" (Four Essays on Philosophy, 1966, str. 14). Marksici powinni dostosowywa swoj wiedz do zmieniajcych si warunkw, inaczej popadaj w prawicowy oportunizm; jeli za przeskakuj w myli stadia rozwojowe i bior swoje wyobraenia za rzeczywisto, popadaj w pseudolewicow frazeologi. Wykad Mao O sprzecznoci" jest z kolei prb wyjanienia, z wykorzystaniem cytatw z Lenina i Engelsa, na czym polega prawo jednoci przeciwiestw". Chodzi o to, e metafizyczny" pogld na wiat widzi rzeczy jako izolowane, statyczne i jednostronne" (tame, str. 25), a ruch uwaa za co, co jest z zewntrz rzeczom nadawane. Marksizm, przeciwnie, zakada, e w kadej rzeczy s przeciwiestwa wewntrzne i one wanie s powodem wszystkich zmian, rwnie ruchu mechanicznego. Z e w n t r z n e przyczyny s tylko warunkiem" zmian, ale przyczyny wewntrzne - ich podstaw". Kada rnica zawiera ju sprzeczno, i ta rnica sama jest sprzecznoci" (tame, str. 33). S sprzecznoci charakterystyczne dla rnych dziedzin rzeczywistoci i poszczeglne nauki takimi szczeglnymi sprzecznociami si zajmuj. Trzeba zawsze uwzgldnia szczeglne okolicznoci w kadej sprzecznoci, ale zarazem widzie cao". Rzeczy przechodz w swoje przeciwiestwo; tak, na przykad, Kuomintang by na pocztku rewolucyjny, a potem sta si reakcyjny. W wiecie jest
497
peno sprzecznoci, ale jedne s waniejsze, a inne mniej wane i chodzi o to, aby w kadej sytuacji dostrzega sprzeczno gwn, jak jest, na przykad, sprzeczno midzy buruazj i proletariatem w spoeczestwie kapitalistycznym, od ktrej to sprzecznoci inne, wtrne sprzecznoci, zale. Sprzecznoci trzeba umie rozwizywa. Oto przykad: na samym pocztku naszego uczenia si marksizmu, nasza niewiedza albo saba znajomo pozostaje w sprzecznoci ze znajomoci marksizmu. Jednake przez piln nauk niewiedza moe si przeksztaci w wiedz, a saba wiedza w znaczn wiedz" (itame, str. 57-59). Tak to wszystko przechodzi w swoje przeciwiestwo: obszarnikw si wywaszcza, a wtedy z posiadaczy staj si bezrolnymi, chopi za z bezrolnych staj si posiadaczami. Wojna si koczy i przeksztaca si w pokj, a pokj znw si przeksztaca w wojn; bez ycia nie byoby mierci, a bez mierci nie byoby ycia. Bez na grze nie byoby na dole, a bez na dole nie byoby na grze... bez atwoci nie byoby trudnoci, a bez trudnoci nie byoby atwoci" (tame, str. 61). Ponadto naley odrnia sprzecznoci antagonistyczne, jakie, na przykad, zachodz midzy wrogimi klasami, oraz nieantagonistyczne, jak midzy bdn i poprawn lini w partii; nieantagonistyczne sprzecznoci mog by rozwizane przez naprawienie bdw, jeli si ich jednak nie rozwie, mog przerodzi si w sprzecznoci antagonistyczne. Z nieco pniejszych czasw pochodzi wykad Mao o sztuce i literaturze (1942). Sprowadza si on do twierdzenia, e sztuka i literatura su rnym klasom spoecznym, e nie ma innej sztuki ni klasowa, e rewolucjonici powinni uprawia sztuk suc rewolucji i masom ludowym, a artyci i pisarze powinni przerobi si duchowo, aby pomaga masom w ich walce. Mao zaznacza jednak, e sztuka powinna by zarwno politycznie suszna, jak te artystycznie dobra. Wszystkie ciemne siy, ktre zagraaj masom ludowym powinno si demaskowa, a wszystkie walki rewolucyjne mas powinno si wychwala - oto gwne zadanie wszystkich rewolucyjnych artystw i pisarzy" (Mao Tse-tung, Art Anthology of His Writings, ed. A. Fremantle, 1962, str. 260). Ponadto Mao ostrzega pisarzy, aby nie oszukiwali si tak zwan mioci ludzkoci, jako e w spoeczestwie klasowym nie moe by mioci ludzkoci, wrogie klasy si nienawidz; mio ludzkoci" to haso klas posiadajcych. Oto filozofia Mao. Jest ona, jak wida, naiwnym powtrzeniem kilku obiegowych myli leninowsko-stalinowskiego marksizmu. Swoisto maoizmu jednake ley w jego rewizji leninowskich regu strategicznych. W rzeczy samej, rewizjonizm ten by gwnym warunkiem sukcesu komu-
498
nizmu w Chinach, a jego rdzeniem - orientacja chopska caego ruchu. Przodujca rola proletariatu" obowizywaa wprawdzie niezmiennie jako haso ideologiczne, jednake przez cay okres rewolucji nie oznaczaa ona praktycznie nic wicej, jak kierownictwo partii komunistycznej w organizowaniu partyzantki chopskiej. Mao sam nie tylko powtarza, e w Chinach, w przeciwiestwie do Rosji, rewolucja przysza do miasta ze wsi, ale widzia w ubogim chopstwie naturaln si rewolucyjn i wyranie zakada wbrew zarwno Marksowi, jak Leninowi - e rne warstwy ludnoci tym bardziej s rewolucyjne, im biedniejsze. Wierzy niezmiennie w potencja rewolucyjny chopstwa nie po prostu dlatego, e proletariat by nieliczny, ale z racji zasadniczych. Jego haso oblegania miast przez wie" byo przedmiotem atakw ze strony wczesnego przywdcy partii Li Li-sana ju w 1930 roku. Ortodoksi" wczeni, posuszni zaleceniom Kominternu, gosili taktyk wyprbowan w Rosji: strajki i powstania robotnikw w gwnych orodkach przemysowych maj by gwn dwigni rewolucji, wojna chopska - dodatkiem. Taktyka Mao okazaa si wszake skuteczna wbrew Kominternowi i wbrew Stalinowi. Rewolucja chiska, jak Mao pniej podkrela - zwyciya wbrew woli Stalina. Pomoc sowiecka dla komunistw chiskich bya, jak si zdaje, symboliczna. By moe - jest to spekulatywne przypuszczenie, niepoparte bezporednimi dowodami - Stalin zdawa sobie spraw z tego, i w wypadku zwycistwa komunizmu w Chinach nie bdzie mg na dusz met przeksztaci pmiliardowego narodu w powolnego satelit i e wola, cakiem racjonalnie, widzie Chiny rozbite, sabe i rzdzone przez skcone kliki wojskowe. Chiczycy jednak nieprzerwanie, w oficjalnych hasach, przysigali na wierno Zwizkowi Radzieckiemu; w 1949 roku nie pozostawao Stalinowi nic innego, jak oznajmi wiatu swoj rado z okazji nowego sukcesu komunizmu i prbowa, mimo wszystko, zwasalizowa wielkiego ssiada. Konflikt ze Zwizkiem Radzieckim nie wyrs z adnej herezji ideologicznej, lecz zwizany by z faktem samodzielnoci chiskich komunistw oraz z tym, e rewolucja w Chinach nie leaa zapewne w interesach imperialnych Rosji. W artykule O nowej demokracji z 1940 roku Mao pisa, e rewolucja chiska jest w istocie" rewolucj chopsk, opiera si na roszczeniach chopskich i odda wadz chopom, zarazem jednak podkrela konieczno zjednoczonego frontu antyjaposlciego, ktry mia obejmowa nie tylko chopstwo i robotnikw, ale take drobnomieszczastwo i buruazj narodow; kultura nowej demokracji, jak powiada, miaa rozwija si pod przewodem proletariatu, to jest komunistw. W sumie, Mao wystpowa wtedy
499
z programem zblionym do leninowskiego na pierwszym etapie": rewolucyjna dyktatura proletariatu i chopstwa, kierowana przez parti komunistyczn. To samo powtarza ju po zdobyciu wadzy, w przemwieniu O demokratycznej dyktaturze ludu" z 1949 roku, chocia wicej uwagi powici wtedy perspektywie nastpnego etapu", w ktrym rolnictwo zostanie uspoecznione, klasy znikn i nastpi powszechne braterstwo". Rwnie pierwsze lata po zdobyciu wadzy wydaway si epok niezmconej przyjani, a chiscy przywdcy skadali unione hody starszym braciom, chocia, jak pniej wyszo na jaw, istotne tarcia pojawiy si ju w pierwszych rokowaniach midzypastwowych. Trudno byo mwi wtedy o wyranie odmiennej maoistycznej doktrynie. Jak Mao sam potem nieraz powiada, Chiczycy, nie majc wasnych dowiadcze w organizacji ekonomicznej, kopiowali wzory sowieckie i z czasem dopiero wyszo na jaw, e wzory te w niektrych wanych punktach sprzeciwiay si ideologii, ktra w embrionalnej formie, by moe, tkwia ju u podstaw rewolucji chiskiej, lecz nie zdya si jeszcze wyartykuowa. Od 1949 roku Chiny przebyy, we wstrzsowym rozwoju, kilka etapw, ktre byy take kolejnymi stadiami ideologicznej krystalizacji maoizmu. W latach 50-tych wydawao si, e kraj powtarza w przypieszonym tempie drog sowieck. Wiksze posiadoci ziemskie zostay rozdzielone midzy ubogie chopstwo, przemys prywatny, cho ograniczony, istnia jeszcze przez kilka lat, od 1952 roku zosta poddany cisej kontroli, a w 1956 roku ryczatem upastwowiony. Od 1955 roku postpowaa kolektywizacja rolnictwa, zrazu w formie spdzielni pracy, rycho w bardziej rozwinitej" formie wasnoci zbiorowej, przy zachowaniu prywatnych dziaek chopskich. W tym czasie Chiczycy, zgodnie z wzorami sowieckimi, utrzymywali zasad absolutnego priorytetu cikiego przemysu. Pierwszy plan gospodarczy (1953-1957), ktry mia zaprowadzi zasady cisego scentralizowanego planowania i potnie pchn naprzd proces industrializacji kosztem wsi, przynis Chinom liczne elementy sowieckiego komunizmu: rozbudowan biurokracj, pogbienie rozziewu midzy miastem i wsi, wysoce represyjny reym pracy. Fikcja doskonaego planowania centralnego w kraju drobnochopskim nieuchronnie wysza na jaw. Rewizja metod zarzdzania, ktra nastpia, nie ograniczya si jednak do rnych form decentralizacji planu, ale wyonia now ideologi komunistyczn, w ktrej cele produkcyjne i modernizacja zeszy na dalszy plan, a orodkowe miejsce zaja sprawa wychowania nowego czowieka" na podstawie - wyimaginowanych czy rzeczywistych - wartoci ycia chopskiego.
500
Przez chwil wydawao si nawet, e nowy etap przyniesie niejakie rozlunienie despotyzmu kulturalnego. Zudzenie to zwizane byo z epizodycznym hasem stu kwiatw", ktre partia rzucia w maju 1956 roku (to jest ju po XX Zjedzie KPZR) i ktremu Mao patronowa. Partia zachcia uczonych i artystw do swobodnej wymiany myli, ogosia, e wszystkie szkoy naukowe i rne style artystyczne powinny ze sob konkurowa, e nauki przyrodnicze w oglnoci nie maj charakteru klasowego", a w innych dziedzinach postp ma zwycia w drodze nieskrpowanej dyskusji. Haso stu kwiatw" spotkao si z ywym odzewem wrd inteligencji europejskich krajw komunistycznych, yjcych wtedy w okresie gwatownego fermentu destalinizacyjnego". Wielu ludziom wydawao si przez chwil, e najbardziej zacofany ekonomicznie i technicznie kraj bloku socjalistycznego" stanie si nagle szermierzem liberalnej polityki kulturalnej. Iluzje te przetrway zaledwie kilka tygodni, zachta partii wywoaa bowiem w Chinach znaczn fal krytyki ze strony rozzuchwalonych intelektualistw i wadze wrciy niezwocznie do normalnej polityki represji i zastraszania. Historia tego caego epizodu nie jest jasna. Z niektrych artykuw prasy chiskiej, a take z przemwienia sekretarza generalnego, Teng Siao-pinga na posiedzeniu KC we wrzeniu 1957 roku mona by wnosi, e haso stu kwiatw" byo z gry zaplanowanym manewrem, ktry mia skoni elementy antypartyjne" do ujawnienia si, aby mc je nastpnie zniszczy (Teng owiadczy, e partia pozwalaa rosn zatrutym chwastom, aby wychowa masy na negatywnym przykadzie, po czym wyrwa chwasty z korzeniami i uyni nimi chisk ziemi). Nie jest jednak wykluczone, e Mao istotnie uwierzy na chwil, i ideologia komunistyczna mogaby w Chinach zwyciy wrd inteligencji w wyniku nieskrpowanej dyskusji. Jeli istotnie takie zudzenia ywi, musiay one prysn w oka mgnieniu. Niepowodzenia industrializacji na wzr sowiecki byy zapewne okazj czy katalizatorem politycznych i ideologicznych przemian, ktrym przez nastpne dziesiciolecie wiat przyglda si z niejakim osupieniem. Na pocztku 1958 roku partia pod wodz Mao ogosia wielki skok naprzd", ktry mia w cigu nastpnych piciu lat doprowadzi do nieznanych historii cudw produkcyjnych. Industrializacji i wzrostowi produkcji rolnej wyznaczono tempo, przy ktrym blady nawet projekty Stalina z pierwszej piciolatki sowieckiej (produkcja przemysowa miaa w tym czasie wzrosn 6-krotnie, a rolna - 2,5-krotnie). Fantastyczne te liczby spodziewano si jednak osign innymi metodami ni sowieckie; chodzio o pobudz-
501
nie twrczoci i entuzjazmu ludnoci, stosownie do zasady, i masy s wszechmocne i adne przez buruazj wymylone obiektywne" okolicznoci nie mog ich krpowa. Wszystkie dziedziny gospodarki bez wyjtku miay eksplozywnie rozkwitn, a doskonae spoeczestwo komunistyczne byo ju za rogiem. Na wsi dawne gospodarstwa, zorganizowane na podobiestwo sowieckich kochozw, miay ustpi miejsca komunom, pod wszelkimi wzgldami stuprocentowo kolektywistycznym; zniesiono dziaki indywidualne, wprowadzano, w miar monoci, wsplne posiki i wsplne mieszkania; prasa podawaa wiadomoci o specjalnych domach, w ktrych w okrelonej kolejnoci i co czas okrelony spotykaj si pary maeskie, aby speni patriotyczny obowizek produkowania przyszych pokole. Jednym ze sawnych elementw wielkiego skoku" byo masowe wytapianie stali w wiejskich piecykach na rozkaz wodza. Przez krtki czas przywdcy partii upajali si faszywymi (jak pniej przyznano) statystykami, rycho wszake cae przedsiwzicie okazao si zupenym fiaskiem - zgodnie zreszt z przewidywaniami zarwno zachodnich ekonomistw, jak sowieckich ekspertw, ktrzy Chinom pomagali. Wielki skok" przynis katastrofalny spadek poziomu ycia w rezultacie ogromnej stopy akumulacji, spowodowa olbrzymie marnotrawstwo i zaludni miasta masami robotnikw, ktrych sprowadzono ze wsi, a ktrzy rycho okazali si zbdni i musieli wrd powszechnego chaosu i godu wraca na pola. Lata 1959-1962 byy okresem dramatycznych klsk i godu; do wynikw wielkiego skoku" doczyy si fatalne zbiory oraz zerwanie praktycznie wszystkich stosunkw ekonomicznych ze Zwizkiem Radzieckim; po nagym wycofaniu z Chin radzieckich technikw znaczna ilo wielkich inwestycji raptownie stana. Wielki skok" mia zaplecze w rozwijajcej si nowej wierze maoistycznej: w przewiadczeniu, e masy chopskie mog zdziaa wszystko si ideologii, e naley zwalcza wszelkie pokusy indywidualizmu" i ekonomizmu" (czyli, wedle chiskiej frazeologii, uywania bodcw materialnych w produkcji), e wiedza buruazyjna" i sprawnoci techniczne mog by zastpione przez entuzjazm. Ideologia maoistyczna teraz ja nabiera wyraniejszych ksztatw; odnajdujemy j po czci w publicznych deklaracjach Mao, a jeszcze dosadniejsze formuy zawarte s w wystpieniach, ktre przedostay si do wiadomoci publicznej dopiero pniej, w chaosie rewolucji kulturalnej" i czciowo zostay ogoszone po angielsku przez znanego sinologa Stuarta Schrama (Mao Tse-tung Unrehearsed, 1974, cyt. dalej jako Schram).
502
Na konferencji partyjnej w Lushan w lipcu 1959 roku Mao wygosi (niepublikowan, rzecz jasna) samokrytyk z powodu wielkiego skoku" i nie tai, e partia poniosa porak. Przyzna, e nie ma pojcia o planowaniu ekonomicznym oraz e nie przyszo mu przedtem do gowy, i elazo i wgiel nie chodz same, ale musz by transportowane. Wzi na siebie odpowiedzialno za chopskie stalownie", oznajmi, e kraj pdzi ku katastrofie, e teraz widzi, i na zbudowanie komunizmu czeka trzeba bdzie nie mniej ni sto lat; zaznaczy zarazem, e wielki skok" nie by zupen klsk, poniewa kraj nauczy si na bdach; wyjani przy okazji, e wszyscy popeniali bdy, nawet Marks, i e w takich sprawach nie naley rachowa tylko ekonomicznych wynikw. Konflikt chisko-radziecki, ktry w 1960 roku przybra form publiczn, by nade wszystko wynikiem sowieckiego imperializmu, nie za - skdind istniejcych - rnic co do ideaw komunistycznych i metod rzdzenia. Chiny, cho nie daway si nikomu przecign w werbalnym stalinizmie, nie zamierzay przyj statusu wschodnioeuropejskiej demokracji ludowej"; bezporednimi przyczynami sporu bya sprawa broni nuklearnej, ktrej Rosja nie chciaa udostpni sojusznikowi bez zachowania penej kontroli nad jej uyciem; nadto wczesna polityka sowiecka wzgldem Stanw Zjednoczonych i haso koegzystencji" oraz inne okolicznoci, ktrych szczegowo tu rozwaa nie warto. Do jakiego stopnia chodzio i chodzi gwnie o konflikt dwch imperiw, nie za dwch wersji komunizmu, wida std, e wadcy Chin aprobowali bez zastrzee sowiecki najazd na Wgry w 1956 roku, a w dwanacie lat pniej, po zerwaniu, potpili gwatownie najazd na Czechosowacj, m i m o e z punktu widzenia ideologii maoistycznej Czechy Dubczeka musiay uchodzi za najbardziej wyuzdany rewizjonizm", a wolnociowe idee praskiej wiosny" byy w sposb oczywisty bardziej buruazyjne" ni system sowiecki. Pniej, kiedy walka dwch frakcji doprowadzia Chiny na skraj wojny domowej, okazao si, e obie frakcje s rwnie antysowieckie w sensie podstawowym, to jest w sensie zainteresowania w suwerennoci Chin. W pierwszym stadium konfliktu widoczne jednak byo, e chiscy przywdcy przywizuj znaczn wag do rnic ideologicznych i e prbuj zaj w ruchu komunistycznym miejsce partii sowieckiej, a przynajmniej wydrze znaczne siy komunistyczne spod obediencji Moskwy budujc nowy model doktrynalny. Z czasem, jak si wydaje, zdali sobie spraw, e mog osign lepsze wyniki nie przez zachcanie wiata do naladowania chi-
503
skiego ustroju, ale raczej bezporednio atakujc imperializm sowiecki. Walka ideologiczna", to znaczy publiczna wymiana obelg midzy przywdcami chiskimi i sowieckimi, toczya si ze zmienn ostroci, zalenie od koniunktur midzynarodowych, widoczne jest jednak, e staa si ona konfliktem imperiw wspzawodniczcych o wpywy w tak zwanym Trzecim wiecie i zabiegajcym o rne czciowe sojusze z pastwami demokratycznymi przeciwko adwersarzowi. Odmieniona wersja chiskiego marksizmu staa si ideologiczn podstaw chiskiego nacjonalizmu tak samo, jak to si stao poprzednio z wersj sowieck. W rezultacie wiat oglda dwa potne imperia, z ktrych kade roci sobie pretensje do marksistowskiej ortodoksji, a ktrych konflikt jest ostrzejszy ni konflikt kadego z nich z imperialistami zachodnimi"; rozwj marksizmu" doszed do sytuacji, w ktrej chiscy komunici atakowali rzd amerykaski gwnie z tej racji, i rzd ten nie jest dostatecznie antysowiecki. Walka frakcji toczya si w utajeniu od 1958 roku w chiskiej partii komunistycznej; co do treci politycznej bya to walka midzy tymi, ktrzy propagowali model komunizmu bliski sowieckiemu, i tymi, ktrzy gosili nowy, maoistyczny wzr doskonaego spoeczestwa; nie mona jednak pierwszej frakcji nazwa sowieck" w sensie ochoty do poddania Chin dyktatowi Moskwy. Gwne rnice midzy frakcjami mona scharakteryzowa w kilku punktach: Po pierwsze, odmienna idea armii; o ile konserwatyci" zamierzali budowa nowoczesne wojsko, oparte na rozwinitej technice i sztywnej organizacji, ideaem radykaw" bya armia zorganizowana wedle tradycji ludowej wojny partyzanckiej (to by powd pierwszej czystki w 1959 roku, ktrej ofiar pad m.in. szef armii Peng Te-huai). Po wtre, frakcja konserwatywna" budowaa przemys opierajc si na znacznym zrnicowaniu pac i systemie bodcw materialnych, mniej lub bardziej wedle sowieckich wzorw, z koncentracj uwagi na miastach i na wielkich zakadach cikiego przemysu; radykaowie" gosili hasa egalitarne, spodziewali si, e mona rozwija przemys i rolnictwo wykorzystujc spontaniczny entuzjazm mas. Po trzecie, pierwsza frakcja chciaa organizowa szkolnictwo wszystkich stopni wedle zasad specjalizacji technicznej, ksztaci ludzi, ktrzy by mogli z czasem osign poziom inynierw czy lekarzy z krajw przemysowo rozwinitych; druga frakcja kada nacisk na indoktrynacj ideologiczn w wyksztaceniu, wierzc, e ze susznej" ideologii umiejtnoci techniczne jako si zrodz.
504
Naturalnym biegiem rzeczy pierwsza frakcja gotowa bya nabywa zarwno od ZSRR, jak od Europy i Ameryki wszelk potrzebn wiedz naukow i techniczn; radykaowie" wszelako gosili, e problemy techniki i nauki rozwizuje si najlepiej przez czytanie aforyzmw Mao Tse-tunga. Frakcja konserwatywna" skadaa si, najoglniej mwic, z typowych partyjnych biurokratw typu sowieckiego, zainteresowanych w technicznej i wojskowej modernizacji Chin, w rozwoju ekonomicznym i w utrzymaniu cisej hierarchicznej kontroli aparatu partyjnego nad wszystkimi dziedzinami ycia. Frakcja radykaw" w znacznym stopniu zdawaa si polega na utopijnych fantazjach o rychym millenium komunistycznym, wierzya we wszechmoc ideologii i bezporedniej przemocy sprawowanej przez masy" (kierowane take przez parti) raczej ni przez zawodowy aparat represyjny. Twierdz pierwszych by, jak si zdaje, Pekin, twierdz drugich - Szanghaj. Obie frakcje powoyway si, oczywicie, na Mao, ktrego autorytet ideologiczny by od czasu zwycistwa niepodwaalny; podobnie powoyway si na Lenina wszystkie frakcje partyjne w Zwizku Radzieckim w latach 20-tych; rnica polegaa na tym, e w przypadku chiskim ojciec rewolucji y nadal i nie tylko popiera, ale waciwie stworzy frakcj radykaw", ktra z punktu widzenia autorytetu ideowego miaa lepsz pozycj ni przeciwnicy. Nie miaa jednak lepszej pozycji pod wszystkimi wzgldami. W wyniku klsk lat 1959-1962 Mao musia si liczy w kierownictwie partyjnym z siln opozycj, a wadza jego, jak si zdaje, bya znacznie ograniczona (niektrzy twierdz wrcz, e Mao faktycznie straci wadz w 1964 roku, jednake w tej sprawie wszelkie oceny s wtpliwe wobec tajnoci ycia politycznego w Chinach). Gwn postaci we frakcji konserwatywnej" by Liu Szao-tsi, ktry pod koniec 1958 roku przej od Mao funkcj prezydenta pastwa i mia si nastpnie sta, jako arcyszatan kapitalizmu, obiektem skoncentrowanych napaci w czasie rewolucji kulturalnej". Liu by midzy innymi autorem ksieczki o wychowaniu komunistycznym, ktra od 1939 roku, obok dwch innych broszur tego autora, naleaa do najwaniejszych zasobw partyjnej edukacji. Po wier wieku nienagannej reputacji komunistycznej dzieo to okazao si zatrut propagand konfucjanizmu i kapitalizmu, nie za p o p r a w n , m a r k s i s t o w s k o - l e n i n o w s k o - s t a l i n o w s k o - m a o i s t y c z n rozpraw. Zgubny wpyw Konfucjusza widoczny by w tym, jak wielu kryty-
505
kw podkrelao, e Liu, po pierwsze, propagowa wzr samodoskonalenia komunistycznego, miast wzywa do bezlitosnej walki klasowej, po wtre za gosi, e ideaem jest harmonia i ycie bez napi, obiecane w komunistycznej przyszoci, podczas gdy walka, jak uczy Mao, jest wiecznym prawem natury Walka o wadz, ktra rozptaa si od koca 1965 roku w chiskiej partii i doprowadzia kraj do stanu bardzo bliskiego wojnie domowej, bya wic nie tylko sporem skconych klik, ale take walk dwch odmiennych wersji komunizmu. Tak zwana rewolucja kulturalna" zacza si, jak si powszechnie przyjmuje, od artykuu inspirowanego przez Mao, a ogoszonego w Szanghaju w listopadzie 1965 roku. Artyku ten pitnowa sztuk teatraln, napisan przez wiceburmistrza Pekinu Wu Hana, w ktrej to sztuce autor, w formie historycznej alegorii, mia atakowa Mao z powodu odsunicia od urzdu byego ministra obrony Peng Te-huaia. Za tym posza kampania przeciwko buruazyjnym" wpywom w kulturze, sztuce i edukacji oraz wezwanie do rewolucji kulturalnej, ktra miaa przywrci Chinom rewolucyjn czysto i zapobiec powrotowi do kapitalizmu. Frakcja konserwatywna" przyjmowaa, rzecz jasna, haso rewolucji kulturalnej, lecz staraa si je interpretowa w taki sposb, aby nie narusza ustalonego porzdku i wasnych pozycji. Frakcji Mao udao si jednak odsun od wadzy Peng Czenga (sekretarza partii i burmistrza Pekinu) i opanowa gwne organy prasowe. Wiosn nastpnego roku Mao i jego grupa rozpoczli zmasowany atak na najatwiejsze do zniszczenia siedliska buruazyjnej ideologii", mianowicie uniwersytety. Wezwano modzie studenck do ataku na reakcyjne autorytety akademickie", ktre zbrojne w swoj buruazyjn wiedz, opieraj si maoistycznej edukacji (a Mao od dawna ju gosi, i w szkoach naley poow czasu powica nauce, poow za - pracy produkcyjnej, e podstaw rekrutacji maj by kryteria ideologiczne, czyli wi z masami", nie za akademickie, i e samo nauczanie ma w pierwszym rzdzie polega na propagandzie komunistycznej). Komitet Centralny partii wezwa do eliminacji tych wszystkich, ktrzy krocz drog kapitalistyczn"; nie mogc sobie poradzi z aparatem partyjnym, ktry, przy werbalnej lojalnoci, sabotowa jego idee, Mao podj ryzykowny krok, na ktry do tej pory aden przywdca komunistyczny si nie way: wezwa masy niezorganizowanej modziey do zniszczenia przemoc przeciwnika. Uniwersytety i szkoy jy tworzy oddziay czerwonej gwardii, ktra miaa by szturmowym oddziaem rewolucji, przywrci wadz mas" i odsun zdegenerowan biuro-
506
kracj partyjn i pastwow. Masowe wiece, pochody i bjki rozgorzay po wszystkich wikszych miastach (wie bya na og oszczdzona przez rewolucj). Grupa Mao nader umiejtnie wykorzystaa niezadowolenie i frustracje lat, ktre nastpiy po wielkim skoku" i zwrcia je przeciwko czci partyjnej biurokracji, zwalajc na ni win za niepowodzenia i oskarajc 0 denie do restauracji kapitalizmu. Uniwersytety i szkoy przestay funkcjonowa na kilka lat. Uczniom i studentom przywdcy maoistycznej grupy wmwili, e dziki swojej wiernoci wodzowi i pochodzeniu spoecznemu s posiadaczami wielkiej prawdy, nieznanej buruazyjnym" uczonym; w rezultacie bandy wyrostkw zncay si nad profesorami, ktrych gwn win bya wiedza, wdzieray si do mieszka, by szuka tam dowodw buruazyjnej ideologii, niszczyy feudalne" zabytki historyczne (wadze jednak przezornie pozamykay muzea). Masowo palono ksiki. Wszystko odbywao si pod hasami rwnoci, ludowadztwa i likwidacji przywilejw nowej klasy". Po kilku miesicach maoici zaapelowali take do robotnikw, z ktrymi jednak sprawa bya trudniejsza, jako e lepiej patna i ustabilizowana cz klasy robotniczej nie miaa ochoty walczy o zrwnanie pac i o dalsze powicenia w imi komunistycznego ideau; mobilizowano jednak najpierw robotnikw z grup gorzej uposaonych. Wszystko to doprowadzio do niebywaego chaosu i spadku produkcji; wrd czerwonej gwardii i wrd robotnikw pojawiy si rycho rne frakcje, walczce ze sob w imi prawdziwego" maoizmu. Doszo do licznych krwawych star, w ktrych interweniowaa armia. Bestialstwa tych lat byy nieopisane, a ilo pomordowanych - ogromna, cho niedajca si obliczy. Jest oczywiste, e Mao mg sobie pozwoli na tak niebezpieczny krok, jak apel do niszczenia partyjnego establishmentu przez pozapartyjne siy tylko z tej racji, e sam, jako nieomylne rdo mdroci, sta ponad krytyk 1 e przeciwnicy nie mogli go wprost atakowa. Podobnie jak ongi Stalin, Mao by identyczny z parti i std mg niszczy opozycyjn partyjn biurokracj w imi interesu partii. Z tej racji zapewne lata rewolucji kulturalnej byy take okresem, w ktrym kult Mao, ju uprzednio rozdty do niebywaych rozmiarw, przybra formy tak monstrualne i groteskowe, e przecign nawet - co wydawao si niepodobiestwem - kult Stalina z ostatnich lat jego ycia. Nie byo dziedziny ycia, w ktrej Mao nie by najwikszym autorytetem. Chorzy zdrowieli czytajc jego artykuy, chirurdzy sprawnie operowali dziki aforyzmom z czerwonej ksieczki", na zebraniach chralnie recytowano sentencje wielkiego przewodniczcego, najwikszego geniusza,
507
jakiego ludzko wydaa. Doszo do tego, e czytelnicy prasy radzieckiej mogli ku ubawieniu przeczyta teksty z prasy chiskiej, sawice Mao, przedrukowane bez komentarza. Najwierniejszy pomocnik i oficjalny nastpca Mao, szef armii Lin Piao (niebawem, jak si okazao", zdrajca i zwolennik kapitalizmu) oznajmi, e w studiach nad marksizmem-leninizmem dziewidziesit dziewi procent materiau musi pochodzi z dzie przewodniczcego: innymi sowy, nawet marksizm Chiczycy mogli zna tylko z tego rda. Orgia ta miaa najoczywiciej zapobiec temu, by kiedykolwiek krytycy wayli si naruszy wadz i autorytet wodza; w rozmowie z Edgarem Snow Mao zauway, e Chruszczow upad dlatego wanie, i nie stworzy wok siebie kultu (E. Snow, China's Long Revolution, 1974, str. 174); pniej usiowa zwali na (ju strconego i nieyjcego) Lin Piao win za wynaturzenia kultu. Na zjedzie partyjnym po rewolucji kulturalnej" w kwietniu 1969 roku pozycja Mao jako wodza partii oraz Lin Piao jako jego nastpcy zostaa oficjalnie wpisana do statutu partii - wypadek bez precedensu w dziejach komunizmu. W tym czasie rwnie zacza si kariera czerwonej ksieczki", to jest zbioru cytacji z dzie wodza; przygotowana zrazu na uytek armii i opatrzona przedmow Lin Piao ksieczka rycho nie tylko wesza do powszechnego uytku, ale staa si gwn straw duchow wszystkich Chiczykw. Jest to rodzaj popularnego katechizmu, zawierajcego wszystko, co przecitny Chiczyk ma wiedzie o partii, masach, wojsku, socjalizmie, imperializmie, klasach itd.; znaczn cz wypeniaj jednak praktyczne wskazania i pouczenia: e naley by odwanym, skromnym, nie zraa si przeciwnociami, e oficerowie nie powinni bi onierzy, a onierze powinni paci za to, co kupuj itd. Oto przykady rnych teoretycznych i praktycznych sentencji: wiat p o s t p u j e naprzd, przyszo jest promienna i nikt nie moe zmieni tego oglnego denia historii" (Quotations from Chairman Mao Tse-tung, 1976, str. 70). Imperializm nie potrwa dugo, bo zawsze robi ze rzeczy" (tame, str. 77). Fabryki mona budowa tylko jedna po drugiej. Wieniacy mog ora ziemi tylko kawaek po kawaku. To samo z jedzeniem posiku... Nie mona pokn caej uczty jednym ykiem. To si nazywa rozwizanie stopniowe" (tame, str. 80). Atak jest gwnym rodkiem niszczenia wroga, ale bez obrony te nie mona si obej" (tame, str. 92). Zasada ocalenia siebie i zniszczenia wroga to podstawa wszystkich zasad wojskowych" (tame, str. 94). Nie powinnimy nigdy udawa, e wiemy to, czego nie wiemy" (tame, str. 109).
508
Niektrzy graj na fortepianie dobrze, a inni le i midzy melodiami, ktre graj, jest wielka rnica" (tame, str. 110). Kada jako ujawnia si w pewnej iloci, a bez iloci nie moe by jakoci" (tame, str. 112). W szeregach rewolucyjnych trzeba koniecznie jasno odrnia to, co suszne od tego, co niesuszne, a take osignicia od niedostatkw" (tame, str. 115). Czym jest praca? Praca to walka" (tame, str. 200). To nieprawda, e wszystko jest dobre, s cigle niedostatki i omyki. Ale nie jest te prawd, e wszystko jest ze, to rwnie kci si z faktami" (tame, str. 220). Nietrudno robi troch dobrego. Ale trudno robi dobre rzeczy cae ycie i nigdy nie zrobi nic zego" (tame, str. 250). Konwulsje rewolucji kulturalnej" trway a do roku 1969 i w pewnym momencie byo widoczne, e nikt nie panuje nad sytuacj; poszczeglne frakcje i grupy wyaniay si z oddziaw czerwonej gwardii, kada z wasn, nieomyln interpretacj myli Mao. Jedynym czynnikiem stabilizacji bya armia, ktrej Mao przezornie nie wzywa do masowych dyskusji i atakowania w swoim onie zbiurokratyzowanych przywdcw; ona te wprowadzaa ad w wypadkach gwatownych walk, chocia dao si zauway, e prowincjonalni dowdcy nie kwapili si do wspierania rewolucyjnego ruchu. W wyniku rozbicia znacznej czci aparatu partyjnego rola armii naturalnym biegiem rzeczy wzrosa niepomiernie. Wszystko odbywao si pod hasami demokracji, niszczenia nowej klasy" oraz rwnoci (Czen Po-ta, jeden z gwnych ideologw rewolucji, czsto powoywa si na Komun Parysk jako idea, ktry ma Chinom przywieca; o ile wiadomo, nie przypomina przy tej okazji, e w czasie Komuny Paryskiej panowaa swoboda partii politycznych). Po usuniciu i politycznej likwidacji rnych dziaaczy (na czele z Liu Szao-tsi) Mao musia przy pomocy armii poskromi elementy ekstremistyczne wrd rewolucjonistw; znaczn ilo aktywistw posano na roboty na wie, aby tam wychowywali si dziki pracy fizycznej; zmienione kierownictwo partii, wyonione w toku walk, byo, przynajmniej w oczach wikszoci obserwatorw, wynikiem kompromisu i nie zapewniao adnej frakcji wyranego zwycistwa. Dopiero po mierci Mao radykaowie" ponieli porak. Daleko idce reformy ekonomiczne, ktre nastpiy, wczajc praktycznie wprowadzon (cho nienazwan po imieniu) dekolektywizacj rolnictwa i wprowadzenie rnych elementw gospodarki rynkowej, poczone byy ze zmianami pastwowej ideologii, ktrych wyniki nie s jeszcze jasne. Jak bya o tym mowa, w drugiej poowie lat 50-tych oraz w latach 60-tych dojrzewaa ideologia maoistyczna, ktra stworzya nowy wariant
509
doktryny i praktyki komunistycznej, rny od sowieckiego w kilku wanych punktach. Charakterystyczne w myli Mao jest przekonanie, e rewolucja musi mie charakter permanentny, jak owiadczy jeszcze w styczniu 1958 roku (Schram, str. 94). W 1967 roku, w toku rewolucji kulturalnej Mao oznajmi, e to jest tylko pierwsza rewolucja z nieokrelenie dugiej serii, e nie naley sdzi, by po dwch, trzech czy czterech takich rewolucjach wszystko ju byo dobrze. Mao zdaje si by przekonany, e kada stabilizacja nieuchronnie prowadzi do wyaniania si przywilejw i produkuje now klas", e wic potrzebne jest periodyczne powtarzanie szokowych kuracji rewolucyjnych, w ktrych masy niszcz ustabilizowane orodki biurokratyczne. Wydaje si wic, e Mao nie wierzy w to, by jakikolwiek ostateczny" ustrj bezklasowy i bezkonfliktowy by moliwy. Powtarza wielokrotnie, e sprzecznoci" s wieczne i wiecznie bd musiay by pokonywane; jednym z zarzutw pod adresem sowieckiego rewizjonizmu" jest ten wanie, i w Zwizku Radzieckim nie mwi si o sprzecznociach midzy przywdcami a masami. Bd Liu Szao-tsi polega midzy innymi na tym, e wierzy on w przysz harmoni i jedno spoeczestwa. Ta niewiara w bezkonfliktowy ad komunistyczny wyranie kci si z tradycj marksistowskiej utopii. Mao idzie przy tym jeszcze dalej. Lubi on snu rozwaania na temat odlegej przyszoci; poniewa wszystko na wiecie si zmienia i wszystko w kocu musi zgin, tedy rwnie komunizm nie jest wieczny i ludzko nie jest wieczna. Kapitalizm prowadzi do socjalizmu, socjalizm do komunizmu, a spoeczestwo komunistyczne musi nadal si przeksztaca, i ono bdzie miao pocztek i koniec... Nie ma w wiecie niczego, co by nie powstawao, rozwijao si i gino. Mapy zmieniy si w ludzi, powstaa ludzko; w kocu cay rodzaj ludzki zginie, moe si zmieni w co innego, a w tym czasie i ziemia sama przestanie istnie" (Schram, str. 110). W przyszoci zwierzta nadal bd si rozwija. Nie wierz, eby tylko ludzie mogli mie dwie rce. Czy konie, krowy, owce nie mog si rozwija? Czy tylko mapy mog si rozwija?... Woda te ma swoj histori. Dawniej nie byo nawet wodoru i tlenu" (tame, str. 220-221). Mao nie uwaa te, by rozwj komunistyczny Chin by zagwarantowany; by moe przysze pokolenie zechce przywrci kapitalizm? A jeli tak, to przyjdzie nastpne pokolenie, ktre znw kapitalizm obali. Drugim istotnym odstpstwem od marksizmu jest kult chopstwa jako klasy najbardziej rewolucyjnej i gwnej ostoi komunizmu (nie za tylko walczcej masy, ktr trzeba zmobilizowa stosownymi hasami). Na IX
510
Zjedzie partii w 1969 roku Mao zauway, e gdy armia ludowa zdobya miasta, bya to dobra rzecz", bo inaczej miasta zostayby w rku Czang Kaj-szeka; z drugiej strony, bya to za rzecz", bo spowodowaa zepsucie w partii. Kult chopstwa i wartoci ycia wiejskiego tumaczy wikszo charakterystycznych cech maoizmu. Naley do nich kult pracy fizycznej jako takiej. O ile dla caej tradycji marksistowskiej praca fizyczna jest po prostu z koniecznoci, od ktrej ludzko bdzie si stopniowo uwalnia w miar postpu technicznego, dla Mao tkwi w niej samoistna szlachetno i niezastpione walory wychowawcze. Pomys szkoy, w ktrej uczniowie maj poow czasu spdza na pracy fizycznej, nie jest uzasadniony po prostu potrzebami gospodarki, ale gwnie - zaletami wychowawczymi takiego systemu. Wychowanie przez prac" ma warto uniwersaln i wie si cile z ideaem egalitarnym maoizmu: Marks przewidywa, e rnica midzy prac umysow a fizyczn zostanie zniesiona; nie powinno by zatem ludzi, ktrzy zajmuj si wycznie prac intelektualn, a obok nich innych, ktrzy wytaj minie. Chiskie zastosowanie owego Marksowskiego ideau czowieka cakowitego" polega na tym, e naley zmusza intelektualistw do kopania roww lub cinania drzew, a powierza nauczanie uniwersyteckie ludziom ledwo pimiennym z ludu pracujcego (Mao zauwaa bowiem, e chopi, nawet analfabeci, lepiej rozumiej sprawy ekonomii ni intelektualici). Ale Mao idzie jeszcze dalej. Chodzi nie tylko o to, by uczeni, pisarze, artyci wysyani byli przymusowo na wie do pracy lub wychowywani przez wysiek miniowy w specjalnych instytucjach (tj. obozach koncentracyjnych); istotne jest, e praca umysowa sama przez si - w odrnieniu od fizycznej - atwo powoduje degeneracj moraln i trzeba bardzo uwaa na to, by ludzie nie czytali zbyt wielu ksiek. W rnych przemwieniach i rozmowach Mao ten wtek powtarza si czsto w rnych postaciach. Okazuje si, e na og mwic, im wicej ludzie umiej, tym s gorsi. Na konferencji w Czengtu w marcu 1958 roku Mao wyjani, e w cigu caej historii modzi ludzie z niewielk wiedz zwyciali uczonych: Konfucjusz, Jezus, Budda, Marks i Sun Yat-sen byli bardzo modzi i niewiele umieli, gdy jli tworzy swoje idee, Gorki tylko przez dwa lata chodzi do szkoy, Franklin by gazeciarzem, a ten czowiek, ktry wynalaz penicylin, pracowa w pralni; jak dowiadujemy si z przemwienia w 1959 roku, premier Cze Fa-czih za czasw cesarza Wu-ti by analfabet, ale tworzy poezje (Mao zaznacza jednak, e nie przeciwstawia si wcale zwalczaniu analfa-
511
betyzmu). W innym przemwieniu z lutego 1964 roku Mao przypomina, e za dynastii Ming byo tylko dwch dobrych cesarzy i obaj byli analfabetami, a pniej, kiedy intelektualici przyszli do wadzy, Chiny popady w ruin; jest oczywiste, e czytanie zbyt wielu ksiek jest szkodliwe" (Schram, str. 204). Nie powinnimy czyta zbyt wielu ksiek. Powinnimy czyta ksiki marksistowskie, ale i tych nie za wiele. Do przeczyta okoo tuzina. Jeli czytamy za duo, moemy si obrci w swoje przeciwiestwo, sta si molami ksikowymi, dogmatykami, rewizjonistami" (tame, str. 210). Cesarz Wu z dynastii Liang dobrze si sprawowa we wczesnych latach, ale potem czyta duo ksiek i ju tak dobrze si nie sprawowa. Umar z godu w Tai Czeng" (tame, str. 211). Wskazwki praktyczne wynikajce z tych historycznych analiz s proste: intelektualistw posya do pracy fizycznej na wsi, skraca czas nauki w szkoach i uniwersytetach (nauka trwa stanowczo za dugo na wszystkich stopniach nauczania, podkrela Mao wielokrotnie), stosowa kryteria polityczne przy przyjmowaniu do szk. Ta ostatnia kwestia bya przedmiotem gwatownych sporw midzy frakcjami w chiskiej partii. Konserwatyci" chcieli, by przynajmniej minimalne kryteria akademickie byy stosowane przy przyjmowaniu i dyplomowaniu studentw; radykaowie" uwaali, e tylko dobre pochodzenie spoeczne i waciwa wiadomo polityczna maj znaczenie. Ci ostatni s najoczywiciej w zgodzie z ideami Mao, ktry w 1958 roku dwa razy wyrazi zadowolenie z tego, i Chiczycy s jak niezapisana kartka papieru, na ktrej mona wszystko, co si chce, narysowa. Ta gboka nieufno do nauki, do profesjonalizmu, do caej kultury tworzonej przez klasy uprzywilejowane, wyraa z pewnoci chopski charakter chiskiego komunizmu. Zbyteczne dowodzi, do jakiego stopnia jest ona sprzeczn z doktryn Marksa i tradycj marksizmu europejskiego, rwnie leninizmu; jednake w rewolucji rosyjskiej, w pocztkowym okresie, mona te byo obserwowa podobne zjawiska nienawici do wyksztaconych jako takich; w ruchu Proletkultu element ten by bardzo silny. W Chinach, gdzie rozdzia midzy wyksztaconymi klasami i ludem by, jak si zdaje, jeszcze gbszy ni w Rosji, idea naturalnej wyszoci analfabetw nad uczonymi wydaje si cakiem naturalnym produktem ludowego przewrotu. W Rosji jednake walka z profesjonalizmem i wyksztaceniem nigdy nie bya hasem partii. Partia niszczya wprawdzie skutecznie dawn inteligencj i pracowaa nad tym, by zredukowa nauki humanistyczne, literatur i sztuk do narzdzi politycznej propagandy, jednake
512
zarazem gosia kult fachowoci i rozwina system nauczania oparty na specjalizacji daleko posunitej. Modernizacja techniczna, wojskowa i ekonomiczna Rosji byaby oczywicie nie do pomylenia, gdyby pastwowa ideologia ostrzegaa przed niebezpieczestwem czytania ksiek i wysawiaa nieuctwo jako takie. Mao jednak, jak si zdaje, godzi si z tym, e Chiny nie bd i nie mog modernizowa si wedle wzorw sowieckich. Wielokrotnie ostrzega przed lepym" naladowaniem innych krajw; wszystko, comy kopiowali z zagranicy, przyjmowane byo sztywno, a skoczyo si to wielk klsk, kiedy to organizacje partyjne w okrgach biaych straciy sto procent siy, a rewolucyjne bazy armii czerwonej straciy dziewidziesit procent siy i rewolucja opnia si na wiele lat" - owiadczy w 1956 roku (Schram, str. 87). Kiedy indziej zaznaczy, e kopiowanie wzorw sowieckich przynioso fatalne skutki; przypomnia, e sam przez trzy lata nie mg je jajek i rosou z kury, bo w jakim artykule sowieckim napisano, e to szkodzi. Maoizm wyraa wic nie tylko tradycyjn nienawi chopstwa do kultury elitarnej (historia reformacji w XVI wieku jest pena podobnych objaww ideologicznych), ale take tradycyjn chisk ksenofobi i historycznie wytumaczaln podejrzliwo wzgldem wszystkiego, co pochodzi od biaych i z zagranicy", a co docierao do Chin najczciej w formie imperialistycznej ekspansji; stosunki ze Zwizkiem Radzieckim mogy tylko wzmocni to oglne nastawienie. Std rwnie narodziy si poszukiwania nowej formy industrializacji, ktrych wyrazem bya katastrofa wielkiego skoku". Ideologia, stojca za tym eksperymentem, nie zostaa jednak mimo niepowodze, odrzucona. Mao i maoici wierzyli, e budowa socjalizmu musi si zacz od nadbudowy", to jest od wychowania nowego czowieka", e ideologia i polityka maj priorytet w stosunku do tempa akumulacji, e socjalizm nie okrela si przez poziom techniczny i dobrobyt, ale przez stopie kolektywizacji instytucji i stosunkw ludzkich. Mona zatem budowa idealne instytucje komunistyczne w warunkach technicznego prymitywizmu. W tym celu jednak trzeba zniszczy wszystkie dawne wizi spoeczne i usun warunki produkujce nierwno; std ogromny nacisk pooony na niszczenie rodziny, a wic wizi szczeglnie opornej na upastwowienie, std take nieustanna walka z motywacjami prywatnymi i minimalizacja systemu bodcw materialnych w produkcji (ekonomizmu"). Zrnicowanie zarobkw stosownie do pracy i kwalifikacji w Chinach, oczywicie istniao, byo jednak, jak si zdaje, znacznie mniejsze ni w Zwizku Radzieckim. Mao
513
by przekonany e waciwe wychowanie moe skoni ludzi do wytonej pracy bez adnych materialnych nagrd. Sdzi take, e indywidualizm" albo kierowanie si prywatnymi motywacjami czy w oglnoci pragnieniem wasnego zaspokojenia jest zgubnym buruazyjnym przeytkiem i musi by wykorzenione. By on typowym przedstawicielem utopii totalitarnej, w ktrej wszystko ma by podporzdkowane dobru powszechnemu" w przeciwiestwie do dobra indywidualnego", przy czym nie jest jasne, w jaki sposb to pierwsze moe istnie inaczej ni w formie tego drugiego. Maoizm zrezygnowa wic cakiem z frazeologii dobra jednostki", ktra w sowieckiej ideologii odgrywa znaczn rol. Zrezygnowa take z frazeologii humanistycznej wszelkiego rodzaju. Potpi wyranie takie pojcia, jak naturalne prawa czowieka" (Schram, str. 235); skoro spoeczestwo skada si z wrogich klas, nie ma midzy nimi adnej formy porozumienia czy wsplnoty, adnych ponadklasowych form kultury; z czerwonej ksieczki" czytelnik dowiaduje si, e powinnimy popiera wszystko, czemu wrg si sprzeciwia i sprzeciwia si wszystkiemu, co wrg popiera" (Quotations, str. 15) - zdanie, ktrego zapewne nie napisaby aden europejski marksista. Zerwanie z przeszoci, z odziedziczon kultur i z wszystkim, co mogoby czy przeciwstawne klasy - ma by totalne. Maoizm ma by, stosownie do wielokrotnych deklaracji Przewodniczcego, zastosowaniem" marksizmu do swoistych warunkw chiskiego spoeczestwa. Jak wida z powyszego wyliczenia jego charakterystycznych skadnikw, jest on raczej zastosowaniem leninowskiej techniki zdobycia wadzy przy uyciu pewnej iloci marksistowskich hase, ktre s fasad dla treci marksizmowi obcych albo przeciwnych. Idea prymatu praktyki", jest, rzecz jasna, w marksizmie zakorzeniona, jednake jej interpretacja w postaci twierdzenia, e czytanie ksiek jest szkodliwe i e analfabeci s z natury mdrzejsi od uczonych, byaby doprawdy trudna do obrony w ramach marksizmu. Zastpienie proletariatu chopstwem jako si najbardziej rewolucyjn jest jaskrawo niezgodne z ca tradycj marksizmu. Niezgodna jest take idea rewolucji permanentnej w sensie twierdzenia, i przeciwiestwa klasowe musz si bezustannie odtwarza, a wobec tego bd potrzebne periodyczne rewolucje w celu ich likwidowania. Marksistowska jest myl o zniesieniu przeciwiestwa midzy prac fizyczn i umysow, lecz kult wysiku fizycznego jako najbardziej uszlachetniajcej formy ycia jest zgoa groteskow interpretacj tej utopii. Ze chopstwo reprezentuje per eminentiam idea cakowitego czowieka", niezepsutego podziaem pracy, jest to myl, ktr mona byo okazjonalnie spotka u rosyjskich narodnilcw, lecz
514
jest ona dokadnie przeciwna wszystkiemu, co marksistowska tradycja stworzya. Oglna zasada egalitaryzmu naley z pewnoci do zasobw marksizmu, jednake trudno broni twierdzenia, e wedle Marksa egalitaryzm polega mia na tym, e intelektualici bd przymusem zapdzani do sadzenia ryu. Jeli wolno czyni nieco anachroniczne porwnania, maoizm, z punktu widzenia Marksowskiej doktryny, moe uchodzi za form owego prymitywnego komunizmu, ktry, jak pisa Marks, nie tylko wasnoci prywatnej nie zwyciy, ale jeszcze do niej nie dors. W pewnym ograniczonym znaczeniu komunizm chiski epoki Mao by bardziej egalitarny ni sowiecki, lecz nie dlatego, by by mniej, lecz przeciwnie - dlatego, e by bardziej totalitarny. By bardziej egalitarny w tym sensie, e zrnicowanie pac byo mniejsze, e pewne symbole hierarchii zostay zniesione (oznaki stopni w armii) i e mia w oglnoci charakter bardziej populistyczny" od sowieckiego modelu. W sprawowaniu ucisku wiksz rol odgryway instytucje organizowane wedle zasady terytorialnej lub produkcyjnej i odpowiednio mniejsz - zawodowy aparat policyjny; system powszechnego szpiegowania i wzajemnego donosicielstwa by oparty gwnie na rnego rodzaju lokalnych komitetach i podniesiony do godnoci cnoty obywatelskiej w sposb jawny. Z jednej strony jest prawd, e ludowe poparcie dla Mao byo znacznie wiksze, ni je mieli kiedykolwiek bolszewicy i e Mao mia wobec tego wicej zaufania do swojej siy ni przywdcy sowieccy; wiadcz o tym nie tyle jego ponawiane kilkakrotnie zalecenia, by pozwalano ludziom swobodnie si wypowiada (bo i u Stalina takie zachty mona znale), ile fakt, e w czasie rewolucji kulturalnej rzuci istotnie ryzykowny apel do modziey, aby obalia istniejcy aparat partyjny. Jednake jest widoczne, i przez cay czas chaosu zachowa w rku instrumenty wadzy i przemocy, ktre pozwoliy mu si rozprawi z nadmiernie spontanicznymi" wybuchami. Mao wielokrotnie powtarza katechizm centralizmu demokratycznego" i nie wida, w czym w katechizm rni si od leninowskiego. Kraj jest kierowany przez proletariat, proletariat sprawuje kierownictwo za porednictwem partii, w partii obowizuje dyscyplina, mniejszo ma sucha wikszoci, a caa partia orodka centralnego. Jednoczenie Mao zaznacza, e centralizm polega nade wszystko na centralizacji susznych idei" (Schram, str. 163). Co do tego, e partia osdza, ktre mianowicie s suszne" - nie moe by wtpliwoci. W lutym 1957 roku Mao wygosi przemwienie O waciwym traktowaniu sprzecznoci wrd ludu", ktre take jest jednym z gwnych
515
przyczynkw do jego sawy jako teoretyka. Naley jak czytamy w tej mowie, odrnia skrupulatnie sprzecznoci" w onie ludu od sprzecznoci, zachodzcych midzy ludem a jego wrogami. Drugie rozwizuje si za pomoc dyktatury, pierwsze - przez zasady demokratycznego centralizmu. W ramach ludu" mamy demokracj i wolno, ale jest to wolno poczona z kierownictwem, a demokracja jest kierowana centralnie i nie oznacza anarchii... Ci, co daj demokracji i wolnoci w sposb abstrakcyjny, uwaaj demokracj za cel, nie za rodek. Demokracja czasem wydaje si by celem, ale w rzeczywistoci jest tylko rodkiem. Marksizm uczy, e demokracja jest czci nadbudowy i naley do dziedziny polityki. Znaczy to, e w ostatecznym rachunku suy ona bazie ekonomicznej. To samo odnosi si do wolnoci" (Four Essays, str. 84-86). W rozwizywaniu sprzecznoci w onie ludu naley zatem - to jest gwny wniosk praktyczny czy umiejtnie rodki administracyjne z wychowaniem, podczas gdy konflikt midzy ludem a wrogami wymaga dyktatury, to jest przemocy. Sprzecznoci w onie ludu, to jest sprzecznoci nieantagonistyczne" mog jednak, jak gdzie indziej Mao zaznacza, przerodzi si w antagonistyczne, jeli wyznawcy bdnych opinii upieraj si przy nich zbyt dugo. Trudno przypisywa tej ostatniej uwadze inny sens ni ostrzeenia pod adresem partyjnych oponentw Mao: jeli si szybko nawrcicie na prawd, darujemy wam, jeli nie - zostaniecie mianowani wrogami klasowymi i potraktowani odpowiednio". Co si za tyczy walki pogldw w onie ludu", to Mao podaje sze znamion, po ktrych mona bdne pogldy i czyny odrni od susznych. Pogldy i czyny s mianowicie suszne, jeli, po pierwsze, jednocz lud, miast go dzieli; jeli, po wtre, s korzystne, nie za szkodliwe dla budownictwa socjalistycznego; jeli, po trzecie, wzmacniaj, miast osabia, demokratyczn dyktatur ludu; jeli, po czwarte, wzmacniaj, miast osabia, centralizm demokratyczny; jeli, po pite, wzmacniaj, miast osabia, kierownicz rol partii; jeli, po szste, pomagaj, miast szkodzi midzynarodowej jednoci socjalistycznej. We wszystkich tych rozwaaniach o demokracji, wolnoci, centralizmie i kierowniczej roli partii nie ma niczego, co by wykraczao poza kanon leninowsko-stalinowski. Praktyka jednak, jak si zdaje, rnia si rzeczywicie; nie w tym sensie, jak wyobraa sobie wielu entuzjastw maoizmu na Zachodzie, by masy" rzdziy, ale w tym, e partia moga nadawa swoim rzdom charakter bardziej wiecowy i populistyczny dziki temu, e miaa wiksze moliwoci manipulacji ideologicznej anieli sowieccy wadcy. Wynikao to, po pierwsze, z cigej obecnoci ojca rewolucji, ktrego auto-
516
rytet by niekwestionowany po wtre za z wybitnie chopskiego charakteru spoeczestwa; Chiny jak gdyby potwierdzaj powiedzenie Marksa, i przywdca chopw musi by zarazem ich panem. W sytuacji, w ktrej warstwy reprezentujce dawn kultur zostay praktycznie zniszczone, a rodki informacji zmonopolizowane jeszcze bardziej ni w Zwizku Radzieckim (centralizacja susznych idei" - jak to Mao wyraa), zaatwianie wielu lokalnych spraw produkcyjnych i politycznych przez lokalne komitety, zamiast przez osobne organizmy nalece do oficjalnego aparatu jest moliwe bez naruszania uprawnie wadzy centralnej. Egalitaryzm" naley z pewnoci do najwaniejszych skadnikw maoistycznej ideologii; polega on, jak wspomniano, na tendencji do zmniejszania rozpitoci pac oraz na zasadzie, e wszyscy musz zajmowa si prac fizyczn w pewnych rozmiarach (nie wydaje si, by regua ta istotnie obowizywaa przywdcw i gwnych ideologw egalitaryzmu). Nie oznacza to wszake, by chiski ustrj objawia jakkolwiek tendencj do egalitaryzmu politycznego. W epoce dzisiejszej podstawowym warunkiem rzeczywistego udziau we wadzy i jednym z podstawowych dbr jest dostp do informacji. Pod tym wzgldem za Chiny stay znacznie w tyle nawet w stosunku do Zwizku Radzieckiego. W Chinach wszystko byo tajne. Praktycznie nie byy dostpne publicznie adne statystyki; posiedzenia Komitetu Centralnego i organw wadzy pastwowej odbyway si czsto w zupenym sekrecie. Myl, e masy" rzdz ekonomi kraju, w ktrym nikt, poza najwysz hierarchi, nie zna nawet planw gospodarczych, naley do najbardziej niewiarygodnych fantazji zachodnich maoistw. Wiadomoci o wiecie, ktre chiski obywatel mg zgromadzi z oficjalnie dostpnych rde, byy niemal adne; izolacja kulturalna bya bliska doskonaoci. Jeden z najwikszych entuzjastw komunizmu chiskiego, Edgar Snow, powiada (na podstawie swojej wizyty w Chinach w 1970), e, jeli chodzi o ksiki, obywatel chiski ma dostp do dzie Mao i do podrcznikw; moe chodzi do teatru grupowo (prawie nie ma indywidualnej sprzeday biletw), moe te czyta gazety z nader skp iloci wiadomoci o innych krajach. Za to jednak, zauwaa Snow, oszczdza si mu historii o morderstwach, narkotykach i zwyrodnieniach seksualnych, ktrymi karmieni s czytelnicy gdzie indziej. Zycie religijne byo praktycznie zniszczone; sprzeda przedmiotw, sucych kultowi religijnemu, zostaa oficjalnie zakazana. Chiny zrezygnoway z licznych elementw fasady demokratycznej, ktre przetrway w Zwizku Radzieckim, jak powszechne wybory lub prokuratura obok poli-
517
cji. Praktycznie organy policyjne sprawoway cao czynnoci zwizanych z represj i wymiarem sprawiedliwoci". Rozmiary przymusu bezporedniego nie s znane; nikt nie umie nawet w grubym przyblieniu powiedzie, jaka ilo ludzi spdzaa lub spdza ycie w obozach koncentracyjnych; skdind fakt, e znacznie wicej wiadomo o tych sprawach w odniesieniu do Zwizku Radzieckiego, jest ju wynikiem pewnego rozlunienia stosunkw w postalinowskiej epoce. Wpyw ideologiczny maoizmu poza Chinami dochodzi do skutku dwiema drogami. Z jednej strony, przywdcy chiscy od czasu zerwania ze Zwizkiem Radzieckim prbowali podstawowy podzia wiata skonstruowa wedle wasnych kryteriw: nie tyle obz socjalizmu" i obz kapitalistyczny", ile raczej: kraje bogate i kraje biedne, przy czym Zwizek Radziecki w tym podziale nalea do pierwszych (skdind, jak Mao stwierdzi, nastpia tam restauracja wadzy buruazji). Lin Piao prbowa rozszerzy dawne haso chiskiej armii oblegania miast przez wsie" - na stosunki midzynarodowe. W krajach tale zwanego Trzeciego wiata przykad Chin mia z pewnoci znaczn si atrakcyjn; osignicia komunizmu chiskiego s widoczne; komunizm uniezaleni Chiny od obcych mocarstw i wprowadzi kraj, za cen olbrzymich kosztw, na drog modernizacji technicznej i spoecznej; przymusowe upastwowienie caego ycia spoecznego skojarzone byo, podobnie jak w innych krajach totalitarnych, ze zniesieniem lub zagodzeniem niektrych plag, ktre trapi ludno, zwaszcza w krajach chopskich i zacofanych: bezrobocie, masowe ebractwo. Czy w oglnoci chiskie wzory mog by powtrzone skutecznie, na przykad, w krajach czarnej Afryki, jest to pytanie wykraczajce poza zadania tego wykadu. Drug form ideologicznego oddziaywania maoizmu, zwaszcza w latach 60-tych, bya recepcja, wrd czci zachodnich intelektualistw i studentw, utopijnych fantazji, ktre stanowiy fasad chiskiego komunizmu. W 60-tych latach maoizm prbowa podj ekspansj ideologiczn, propagujc swj model komunizmu jako uniwersalne rozwizanie wszystkich ludzkich problemw. Rozmaite sekty lewicowe i poszczeglni intelektualici uwierzyli, jak si zdaje, na serio, e maoizm jest doskonaym lekarstwem na plagi industrialnych spoeczestw i e mona wedle jego zalece zrewolucjonizowa Stany Zjednoczone i Europ Zachodni. W okresie zupenego upadku prestiu ideologicznego Rosji Sowieckiej, umysy zgodniae utopii zwracay si ku egzotycznemu Wschodowi, w czym pomagaa wybitnie ignorancja spraw chiskich. Dla poszukiwaczy doskonaego wiata,
518
stsknionych za nieopisanie wielk, wszechobejmujc rewolucj, Chiny staway si Mekk nowego objawienia i nadziej wielkiej wojny rewolucyjnej; Chiczycy odrzucali wszake sowieck formu pokojowego wspistnienia". Rne grupy maoistyczne doznay srogiego zawodu, gdy rzd chiski, porzucajc w znacznym stopniu eksport rewolucyjnej retoryki, nastawi si na bardziej normalne" formy wspzawodnictwa politycznego, najwidoczniej porzuciwszy nadziej, e maoizm mgby si sta realn si polityczn w Europie lub w Ameryce Pnocnej. Istotnie, w tych czciach wiata maoizm nigdzie nie naruszy w znacznych rozmiarach stanu posiadania partii komunistycznych, nie spowodowa adnych powanych schizm i pozosta udziaem niewielkich sekciarskich grup. Nie odnis take adnych godnych zanotowania sukcesw w krajach Europy Wschodniej (pomijajc szczeglny przypadek Albanii). W wyniku tego orientacja taktyczna Chiczykw zmienia si: nie chodzi w tej chwili o to, by propagowa chiski komunizm jako wzr organizacji spoecznej stosowny rwnie dobrze dla Stanw Zjednoczonych, Konga, Polski i Wielkiej Brytanii, ile raczej o demaskowanie sowieckiego imperializmu i szukanie sojuszw czy te wpyww na zasadzie wsplnych interesw w hamowaniu ekspansjonizmu Zwizku Radzieckiego; wydaje si, w rzeczy samej, e na tej drodze mona osign znacznie wiksze sukcesy, jakkolwiek nie jest to ju droga ideologiczna" maoizmu, ale zwyka polityka pastwowa, a frazeologia marksistowska, o ile wystpuje jeszcze w tych zabiegach, ma znaczenie dekoracyjne raczej ni rzeczywiste. W historii marksizmu ideologia maoistyczna jest godna uwagi nie dlatego, by Mao cokolwiek w dziedzictwie marksizmu rozwin", ale dlatego, e ukazuje, jak nieograniczenie plastyczne s doktryny, ktre z jakichkolwiek historycznych powodw zdobywaj sobie znaczny wpyw. Obok marksizmu, ktry sta si instrumentem imperium sowieckiego, mamy marksizm, ktry jest nadbudow czy te spoiwem ideologicznym wielkiego kraju, usiujcego wydosta si z zacofania technicznego i gospodarczego na innej drodze anieli przez normalne reguy gry rynkowej (ktre dla wielu krajw zacofanych s faktycznie niedostpne). Marksizm sta si ide silnego, wysoce zmilitaryzowanego pastwa, ktre rodkami przemocy i manipulacj ideologiczn mobilizuje spoeczestwo do zada modernizacyjnych. Z pewnoci tradycja marksizmu zawieraa istotne skadniki, ktre mogy - jak o tym bya mowa - suy uzasadnieniu totalitarnych form rzdzenia. W jednej sprawie nie mogo by wszelako wtpliwoci: komunizm w rozumieniu Marksa by nadziej wysoko rozwinitych spoeczestw
519
industrialnych, nie za form organizowania chopw do tworzenia rudymentw industrializacji. Okazao si jednak, e rwnie ten ostatni cel daje si realizowa za pomoc ideologii, w ktrej szcztki marksizmu pomieszane s z chopsk utopi i z tradycjami orientalnego despotyzmu, przy czym mieszanka ta nosi nazw marksizmu par excellence i funkcjonuje z niejak skutecznoci. Zalepienie ideologiczne zwizane z chiskim komunizmem byo prawie nie do wiary. Intelektualici, ktrzy nie mieli do mocnych sw oburzenia pitnujc militaryzm amerykaski, nie znajdowali rwnie sw zachwytu dla spoeczestwa, w ktrym wychowanie militarne dzieci zaczyna si od trzeciego roku ycia, a powszechna, obowizkowa suba wojskowa trwa cztery lub pi lat. Pastwo, gdzie obowizyway najsurowsze rygory dyscypliny pracy, nie istniay w ogle urlopy i panowaa wybitnie purytaska obyczajowo seksualna (nie mwic o uywaniu narkotykw), cieszyo si ogromnym powodzeniem wrd hippies'w. Miao take bardzo dobr reputacj w czci literatury chrzecijaskiej, nie zwaajc na bezwzgldne niszczenie religii w Chinach. Nie jest w zwizku z tym istotne, e Mao sam, jak si zdaje, wierzy w ycie pomiertne; tak przynajmniej wynika z wywiadu, jakiego udzieli w 1965 roku Edgarowi Snow, kiedy to dwakro zauway, e niebawem zobaczy Boga (Snow, str. 165, 185), a take z przemwienia w 1966 roku, gdzie to samo oznajmi, wreszcie z przemwienia w 1959 roku, gdzie rozwaa kwesti swojego przyszego spotkania z Marksem (Schram, str. 154, 270). Ogromna rola, jak peni Chiska Republika Ludowa we wspczesnym wiecie, w tym rwnie rola tego pastwa jako potnej zapory przeciwko sowieckiemu ekspansjonizmowi, jest oczywista. Sprawa ta nie ma jednak wiele wsplnego z dziejami marksizmu.
Epilog
Marksizm by najwiksz fantazj naszego stulecia. By marzeniem 0 spoeczestwie doskonaej jednoci, w ktrym wszystkie aspiracje ludzkie zostan spenione i wszystkie wartoci - pogodzone. Przej wprawdzie Heglowsk teori sprzecznoci postpu", ale przej te liberalno-ewolucjonistyczn wiar, wedle ktrej w ostatecznym rachunku" musi si okaza, i historia nieuchronnie posuwa si ku lepszemu i e wzrost ludzkiego panowania nad natur oznacza take (po pewnej przerwie) wzrost wolnoci. Zawdzicza znaczn cz swojego sukcesu temu, i poczy mesjanistyczne fantazje z realn spraw spoeczn, jak bya walka europejskiej klasy robotniczej przeciw wyzyskowi i biedzie oraz uj t kombinacj w koherentn cao opatrzon absurdalnym, od Proudhona przejtym tytuem naukowego socjalizmu". Tytu by absurdalny, poniewa naukowe mog by techniki osigania celw, lecz nie - akty ustanawiania celw. W tytule tym kryo si jednak znacznie wicej ni kult nauki, ktry Marks dzieli ze swoj epok. Krya si take wiara - wielokrotnie przy rnych okazjach w toku niniejszego wykadu rozwaana - e wiedza ludzka i ludzk wol kierowana praktyka zbiegn si w doskonaej jednoci i stan si nieodrnialne, e wic wanie akty ustanawiania celw oraz zabiegi poznawcze i praktyczne zmierzajce do ich osignicia stan si tym samym. Naturaln konsekwencj tej konfuzji byo przewiadczenie, i sukces pewnego ruchu spoecznego jest zarazem dowodem na to, e ruch ten jest posiadaczem prawdy" w naukowym znaczeniu sowa, czyli, z grubsza mwic, e kto si okazuje silniejszy, ma tym samym w rku nauk". Myl ta jest w znacznym stopniu odpowiedzialna za wszystkie antynaukowe 1 antyintelektualne funkcje marksizmu w jego szczeglnej formie, jak jest ideologia komunistyczna.
Epilog
521
Powiedzenie, e marksizm by fantazj, nie oznacza, e by tylko fantazj. Trzeba odrni marksizm jako interpretacj historii minionej od marksizmu jako ideologii politycznej. Nikt rozsdny nie zaprzecza temu, e tak zwany materializm historyczny by istotnym przyczynkiem do naszej historii intelektualnej i wzbogaci znacznie nasze mylenie o historii minionej. Bya mowa o tym, e teoria ta, ujta w wersji rygorystycznej, jest nonsensem, ujta za w wersji rozlunionej - jest banaem, e jednak staa si banaem gwnie dziki Marksowi. Co wicej, jeli marksizm przyczyni si do lepszego rozumienia zjawisk kultury i ekonomiki minionych epok, nie byo to zapewne bez zwizku z faktem, e teoria materializmu historycznego wypowiadana bya przez samego Marksa nieraz w formuach skrajnych, dogmatycznych i nienadajcych si do przyjcia; gdyby obwarowana bya wszystkimi moliwymi zastrzeeniami i restrykcjami, jakich normalnie oczekuje si w racjonalnym myleniu, nie odegraaby zapewne tej roli i mogaby przej niezauwaona; to, co byo w niej absurdalne, stao si skutecznym nonikiem jej racjonalnych treci - jak to nieraz bywa z teoriami humanistycznymi. Pod tym wzgldem rol marksizmu mona by przyrwna do roli psychoanalizy lub behawioryzmu w naukach spoecznych. Zarwno Freud, jak Watson wypowiadali swoje teorie w formie skrajnej i dziki temu wanie udao im si zwrci powszechn uwag na istotne problemy oraz zainicjowa wane i podne punkty widzenia czy te kierunki eksploracji w naukach humanistycznych; nie osignliby przypuszczalnie tych wynikw, gdyby skrupulatnie wprowadzali do swoich teorii wszystkie moliwe ograniczenia i przez to pozbawiali je wyranie zarysowanych, polemicznych sylwetek. Tak zwane socjologiczne ujcie kultury powstao przed Marksem lub wspczenie z nim, lecz niezalenie od niego - w dzieach Vico, Herdera, Montesuieu, potem Micheleta, Renana, Taine'a. aden z nich jednakowo nie uj swoich spostrzee w owej formie skrajnej, jednostronnej, dogmatycznej, ktra staa si si marksizmu. Z dziedzictwem intelektualnym Marksa stao si, w rezultacie, co podobnego, co miao si sta nastpnie z dziedzictwem Freuda. Ortodoksi-wyznawcy istniej nadal, ale ich podno kulturalna jest znikoma; to, z kolei, co marksizm wprowadzi do wiedzy humanistycznej, zwaszcza do nauk historycznych, rozpyno si w kulturze jako rzeczy niemal powszechnie uznane i utracio zwizek z jakimkolwiek systemem" o wszechwyjaniajcych pretensjach. Nie trzeba dzi ani uwaa si za marksist, ani za takiego uchodzi, aby, na przykad, bada histori literatury lub histori malarstwa z uwzgldnieniem konfliktw spoecznych badanej epoki; nie
522
Epilog
trzeba te wcale w tym celu zakada, e caa historia ludzka jest histori walk klasowych, e rne dziedziny kultury nie maj wasnej historii, bowiem prawdziwa" historia jest histori techniki i stosunkw produkcyjnych, e nadbudowa" wyrasta z bazy" itp. Uznanie ograniczonej wanoci materializmu historycznego nie jest tym samym, co uznanie marksizmu, midzy innymi dlatego, e fundamentalnym rysem doktryny od samego pocztku bya wiara, i sens historycznych procesw jest uchwytny tylko wtedy, gdy minion histori interpretuje si w wietle historii przyszej, to znaczy, e mona zrozumie to, co byo i jest tylko wtedy, gdy si ma wiedz o tym, czego nie ma jeszcze. Bez roszcze do naukowej znajomoci" przyszoci marksizm nie jest sob - w tej sprawie nie ma bodaj sprzeciwu. Pytanie polega na tym, czy wiedza taka jest w oglnoci moliwa. Czynno przewidywania jest, oczywicie, nie tylko skadnikiem wielu dziedzin nauki, ale jest nieusuwaln czci wszystkich ludzkich praktycznych zabiegw, nawet najbahszych, chocia nie mona mie o przyszoci wiedzy w takim samym sensie, jak o faktach ju zaszych, gdy nie istnieje przewidywanie bez wspczynnika niepewnoci. Kwestia polega na granicach racjonalnoci przewidywania. Przyszo" to zarwno to, co si zdarzy za minut, jak to, co si zdarzy za milion lat; trudnoci przewidywania rosn, jak wiadomo, zarwno z rozlegoci czasu rozwaanego, jak z komplikacj przedmiotu. Przewidywania, nawet krtkookresowe, odnoszce si do zjawisk spoecznych, s, jak take wiadomo, nadzwyczaj zawodne, nawet jeli chodzi nam o jedn tylko, ilociowo obliczaln jako (jak w prognozach demograficznych). Na og przewidujemy po prostu ekstrapolujc istniejce tendencje, wiedzc wszelako, e ekstrapolacje takie zawsze i wszdzie maj nader ograniczony walor i e adne krzywe rozwojowe w przemianach spoecznych nie cign si nieograniczenie dugo wedle jednego rwnania. Co do prognoz w skali globalnej i czasowo nieograniczonej, s one po prostu fantazjami (pozytywnymi czy negatywnymi). Nie istnieje adna racjonalna metoda przewidywania przyszoci ludzkoci" w znacznej skali czasowej ani prorokowania przyszych formacji spoecznych". Myl, e mona nie tylko przewidywania takie naukowo" czyni, ale e nadto od wynikw tych przewidywa zaley caa nasza interpretacja minionych dziejw (a wanie to si zakada w caej marksistowskiej teorii formacji spoecznych), jest jedn z racji, dla ktrej ta doktryna jest urojeniem, a zarazem nadaje jej polityczn skuteczno; rozlego wpywu jaki marksizm zdoby, nie tylko nie jest wynikiem (ani dowodem) jego naukowych walorw, ale
Epilog
523
przeciwnie, zaley niemal cakowicie od jego stron profetycznych, fantazyjnych, irracjonalnych. Marksizm jest dostarczycielem lepej ufnoci co do wspaniaego wiata wszechzaspokojenia, ktry oczekuje ludzko tu za rogiem. Prawie wszystkie proroctwa, zarwno Marksa, jak pniejszych marksistw okazay si faszywe; nie narusza to jednak stanu duchowej pewnoci, w jakim yj wyznawcy, nie inaczej ni we wszystkich oczekiwaniach znanych z chiliastycznych ruchw religijnych; pewno ta nie wspiera si bowiem na adnych empirycznych przesankach, adnych domniemanych prawach historycznych", ale wycznie na psychologicznej potrzebie pewnoci. W tym sensie marksizm peni istotnie funkcje religijne i skuteczno jego ma religijny charakter; jest to jednake religia karykaturalna i podszyta z wiar, poniewa swoj doczesn eschatologi usiuje przedstawia jako osignicie naukowe, czego mitologie religijne nie czyni. Bya ju mowa o tym, jaki rodzaj cigoci zachodzi midzy doktryn marksistowsk a jej praktycznym wcieleniem w ruchu komunistycznym, to jest w ideologii i praktyce leninizmu-stalinizmu. Byoby absurdem twierdzenie, e marksizm jako przyczyna sprawcza wyprodukowa, by tak rzec, dzisiejszy komunizm. Komunistyczna doktryna nie jest jednak, z drugiej strony, adn degeneracj marksizmu, ale jedn z jego moliwych interpretacji, a nawet interpretacj dobrze podbudowan, chocia sprymitywizowan i okrojon. Marksizm by zespoem wartoci, ktre okazay si z powodw empirycznych, nielogicznych - niewspwykonalne i jedne z nich mogy by urzeczywistnione tylko kosztem innych. Ale Marks by tym, ktry oznajmi, e caa idea komunizmu da si streci w jednym wyraeniu: zniesienie wasnoci prywatnej; e pastwo przyszoci ma przej scentralizowane zarzdzanie rodkami produkcji i e zniesienie kapitau oznacza zarazem zniesienie pracy najemnej. Nie byo nic raco niesusznego w takiej interpretacji tych zalece, wedle ktrej wywaszczenie buruazji i upastwowienie fabryk oraz gruntw jest tym samym, co powszechne wyzwolenie ludzkoci. Wyszo na jaw, e mona, upastwowiwszy rodki produkcji, zbudowa monstrualny system ucisku, wyzysku i kamstwa. System ten nie by skutkiem marksizmu; komunizm by jak gdyby bkartem idei socjalistycznej; wyrs z kombinacji wielu historycznych okolicznoci i wielu przypadkw; marksistowska ideologia bya jedn z okolicznoci, ktre wspdziaay w jego powstaniu. Nie ma jednak powodu twierdzi, e zostaa w zasadniczy sposb sfaszowana. Dzisiejsze debaty majce na celu wykazanie, e Marksowi nie o to chodzio", s jaowe inte-
524
Epilog
lektualnie i praktycznie. Intencje Marksa nie s rozstrzygajce w rozwaaniu historycznych losw jego doktryny a wrd argumentw na rzecz wolnoci i wartoci demokratycznych jednym z mniej wanych jest argument, e Marks, gdy si bliej przyjrze, nie zwalcza tych wartoci tak stanowczo, jak si na pierwszy rzut oka zdaje. Marks przej romantyczny idea jednoci spoecznej, komunizm zrealizowa ten idea w jedyny sposb, jaki jest praktycznie wykonalny w spoeczestwach industrialnych, mianowicie przez despotyczny system rzdzenia. Wyidealizowany obraz greckiej polis puszczony w obieg w XVIII wieku midzy innymi przez Winckelmanna i upowszechniony potem w niemieckiej filozofii, lea u podstaw tych marze. Marks zdawa si sobie wyobraa, e cay wiat moe si sta rodzajem ateskiej agory, gdy tylko usunie si kapitalistw i e ludzkie motywacje w tajemniczy sposb utrac swj egoistyczny charakter, a interesy jednostek zbiegn si w doskonaej harmonii, skoro poszczeglni ludzie nie bd ju mogli mie na wasno maszyn i ziemi. Na jakich zasadach to proroctwo byo oparte i dlaczego mielibymy si spodziewa, e skcenie interesw ludzi ustanie po upastwowieniu rodkw produkcji - tego marksizm nie wyjania. Romantyczne swoje marzenie poczy Marks, co wicej, z socjalistyczn nadziej na doskonae zaspokojenie wszystkich potrzeb w oczekiwanym Pastwie Soca. U wczesnych socjalistw haso kademu wedle potrzeb" miao, jak si zdaje, sens ograniczony: chodzio o to, by ludzie nie cierpieli godu, chodu i nie musieli zmaga si bez przerwy z niedostatkiem elementarnym. Marks jednak, a za nim wielu marksistw wyobraao sobie, e w socjalizmie niedostatek w oglnoci zniknie. Mona byo rozumie te nadzieje w ten sposb, e wszystkie potrzeby bd zaspokojone, e kady bdzie nosi na rku piercie czarodziejski, ktry kade yczenie natychmiast speni. Poniewa jednak trudno byo bra tak nadziej na serio, tedy marksici, ktrzy rozwaali spraw potrzeb, podkrelali (do czego zreszt atwo byo znale asumpt u Marksa samego), e komunizm ma na tym polega, i zostan zaspokojone prawdziwe", autentyczne" potrzeby, zgodne z istot czowieka, nie za wszystkie zachcianki i kaprysy. Wtedy jednak powsta problem przez nikogo wyranie nierozstrzygnity: kto ma decydowa o tym, ktre potrzeby zasuguj na miano prawdziwych" i wedle jakich regu je wyrnia. Jeli w tych sprawach kady dla siebie samego jest sdzi, wwczas wszystkie potrzeby s rwnie prawdziwe", jeli tylko s faktycznie, subiektywnie dowiadczane i odrnienie nie ma sensu. Jeli za o prawdziwoci" potrzeb decyduje pastwo, oznacza to,
Epilog
525
e najwiksze wyzwolenie w historii ludzkoci ma polega na wprowadzeniu powszechnego systemu kartkowego na wszystkie dobra. W tej chwili widoczne jest dla wszystkich oprcz garstki modziey z nowej lewicy e socjalizm nie moe polega na zaspokojeniu wszystkich potrzeb" w dosownym sensie, lecz tylko na sprawiedliwej organizacji niedostatku, przy czym problem polega zarwno na tym, skd wzi definicj tego, co jest sprawiedliwe", jak i na tym, za pomoc jakich mechanizmw spoecznych pojcie sprawiedliwoci bdzie si kadorazowo okrela. Idea rwnoci doskonaej, to jest rwnego udziau wszystkich we wszystkich dobrach, niezalenie od pracy, jest nie tylko ekonomicznie niewykonalny, ale jest wewntrznie sprzeczny, albowiem doskonaa rwno jest wyobraalna tylko w warunkach skrajnego despotyzmu, a despotyzm zakada nierwnoci co najmniej w tak podstawowych dobrach, jak udzia we wadzy i dostp do informacji (na tym te polega beznadziejno wspczesnego goszyzmu", ktry domaga si, by byo coraz wicej rwnoci i coraz mniej pastwa; w rzeczywistoci wicej rwnoci oznacza wicej pastwa, a rwno absolutna - pastwo absolutne). Socjalizm, jeli ma by czym innym ni totalitarnym superwizieniem, moe by tylko systemem kompromisw pomidzy rnymi, ograniczajcymi si wzajem wartociami. Wszechobejmujce planowanie gospodarcze, nawet gdyby byo moliwe (a jest prawie powszechna zgoda co do tego, e moliwe nie jest), nie daje si uzgodni z autonomi maych jednostek wytwrczych i regionalnych, a taka autonomia naleaa do tradycyjnie socjalistycznych wartoci, chocia nie w socjalizmie marksistowskim. Postp techniczny nie moe wspistnie z doskonaym bezpieczestwem yciowym wszystkich ludzi. Midzy wolnoci i rwnoci, midzy planowaniem i autonomi maych grup, midzy demokracj ekonomiczn i kompetentnym zarzdzaniem zachodz nieuchronne konflikty, ktre mog by agodzone tylko w drodze kompromisw i rozwiza czstkowych. Wszystkie instytucje spoeczne, ktre w rozwinitych krajach industrialnych doprowadziy do zagodzenia nierwnoci spoecznych i zapewniy ludziom m i n i m u m bezpieczestwa yciowego (podatki progresywne, spoeczna suba zdrowia, zasiki dla bezrobotnych, kontrola cen itd.), zbudowane zostay i rozszerzane s za cen ogromnego rozrostu biurokracji pastwowej i nikt nie umie powiedzie, w jaki sposb mona tej ceny nie paci. Wszystkie te kwestie maj niewiele wsplnego z marksizmem i doktryna Marksa jest niemal zupenie bezuyteczna w ich rozwaaniu. Idea demokra-
526
Epilog
tycznego socjalizmu nie ma nic wsplnego z apokaliptyczn nadziej na koniec historii, z wiar w nieuchrono historyczn socjalizmu i w naturaln sukcesj formacji spoecznych", z doktryn dyktatury proletariatu", z gloryfikacj przemocy, z wiar w samoczynn warto upastwowienia przemysu, z fantazjami na temat spoeczestwa bezkonfliktowego i gospodarki bez pienidza. Jest prb budowania instytucji, ktre stopniowo mogyby ogranicza podporzdkowanie produkcji zyskowi, usuwa ndz, zmniejsza nierwnoci, znosi spoeczne bariery utrudniajce dostp do wyksztacenia, minimalizowa zagroenie swobd demokratycznych ze strony zarwno biurokracji pastwowej, jak pokus totalitarnych. Wszystkie te wysiki i prby s beznadziejne i bezproduktywne, jeli warto wolnoci (wolnoci negatywnej" przez Marksa napitnowanej, to znaczy wolnoci mierzonej zakresem decyzji, jakie organizacja spoeczna pozostawia do uznania jednostki) nie stanowi ich nieusuwalnego jdra; nie tylko dlatego, e wolno jest wartoci samocelow, niewymagajc uzasadnienia w innych, ale rwnie dlatego, e jest ona warunkiem, pod ktrym spoeczestwa zdolne s do samonaprawy (systemy despotyczne, pozbawione samoregulujcych mechanizmw, zdolne s korygowa swoje bdy tylko w wyniku katastrof). Zamroony i unieruchomiony przez dziesiciolecia jako ideologiczna nadbudowa totalitarnego ruchu politycznego, marksizm jak gdyby utraci kontakt zarwno z rozwojem intelektualnym, jaki si w tym czasie dokonywa, jak z realnociami spoecznymi. Nadzieja, e moe by przywrcony do ycia i nabra ponownie podnoci, okazaa si krtkotrwaa i prna. Jako system wyjanie jest martwy; nie zawiera take adnej metody, skutecznie dajcej si uy w interpretacji wspczesnego ycia, w przewidywaniach przyszoci czy w utopijnych projekcjach. Wspczesna literatura marksistowska, ilociowo nader pokana, sprawia przygnbiajce wraenie jaowoci i bezsiy (pomijajc przyczynki historyczne). Skuteczno marksizmu jako narzdzia politycznej mobilizacji jest spraw zgoa odmienn. Jak bya o tym mowa, marksizm" wystpuje jako frazeologiczne narzdzie w obronie najrozmaitszych interesw politycznych. W krajach komunistycznych w Europie marksizm jako oficjalna legitymizacja istniejcej wadzy utraci niemal cakowicie si oddziaywania; w Chinach przybra posta nie do poznania zdeformowan. Gdziekolwiek jednak komunizm jest u wadzy, klasa rzdzca tworzy ze swego marksizmu" ideologi, ktrej waciw treci s hasa nacjonalistyczne, rasistowskie lub imperialne. Komunizm, ktry przyczyni si potnie do
Epilog
527
rozbudzenia ideologii nacjonalistycznych, posugujc si nimi dla zdobycia lub utrzymania wadzy, wyprodukowa swoich wasnych grabarzy Nacjonalizm ywy jest tylko jako ideologia nienawici, zawici i dzy wadzy; jako taki jest czynnikiem rozkadu komunistycznego wiata, ktrego spjno opiera si wycznie na przemocy wiat opanowany przez komunizm bd mgby istnie dziki dominacji jednego imperializmu, bd byby niekoczc si seri wojen midzy marksistami" rzdzcymi w poszczeglnych krajach. Jestemy wiadkami i uczestnikami potnych i zrnicowanych procesw duchowych, ktrych czne wyniki nie daj si przewidzie. Z jednej strony obserwujemy zaamanie wielu optymistycznych i humanistycznych stereotypw, odziedziczonych po XIX stuleciu, upowszechnione poczucie impasu, w jakim znalazy si rne dziedziny kultury. Z drugiej strony, dziki niewiarygodnej prdkoci i rozrostowi informacji, aspiracje ludzkie na caym wiecie rosn znacznie szybciej ni moliwoci ich zaspokojenia, co powoduje ogromniejc mas frustracji, a co za tym idzie - gotowoci do agresji. Komunizm okaza si bardzo sprawny w kanalizowaniu frustracyjnej agresji i sterowaniu ni w najrozmaitszych kierunkach, zalenie od okolicznoci, posugujc si przy tym uamkami marksistowskiej frazeologii. Mesjanistyczne nadzieje s odwrotn stron rozpaczy i poczucia bezsilnoci, jakie ogarnia ludzi na widok przez siebie samych spowodowanych klsk. Optymistyczna wiara, e wszystkie problemy i nieszczcia ludzkie maj gotowe i natychmiastowe rozwizanie i e tylko zoliwo tak lub inaczej identyfikowanych wrogw nie pozwala tych rozwiza byskawicznie zastosowa, wystpuje czsto w ideologicznych tworach znanych pod nazw marksizmu (ktry z tej racji musi zmienia tre zalenie od sytuacji i wsptworzy hybrydy z rnymi innymi tradycjami ideologicznymi). W tej chwili marksizm ani nie tumaczy wiata, ani go nie zmienia, jest tylko zasobnikiem hase sucych organizowaniu rnych interesw, niemajcych najczciej nic wsplnego z tymi, z jakimi marksizm w pierwotnej formie si identyfikowa. Po stu latach, jakie miny od upadku I Midzynarodwki, widoki na powstanie nowej midzynarodwki, zdolnej broni interesw ludzi uciskanych caego wiata, s mniejsze ni kiedykolwiek. Samoubstwienie czowieka, ktremu marksizm da filozoficzny wyraz, koczy si tak samo, jak wszystkie, indywidualne i zbiorowe, prby samoubstwienia: ukazuje si jako farsowa strona ludzkiej niedoli. Koniec
Indeks nazwisk
Abraham Karl 383 Abramowski Edward 168 Achmatowa Anna, wac. Anna A. Gorienko 53, 128 Ackermann Wilhelm 134 Adler Alfred 430 Adler Max 119 Adorno Theodor, Th. Wiesengrund 267, 287, 344-349, 352, 357-372, 376, 379, 380, 387 Agoll. I. 77 Ajdukiewicz Kazimierz 179 Akselrod Lubow 1., ps. Ortodoks 71 Akselrod Pawie! (Pawe) 78 Aleksander Newski, w. prawos., wadca Nowogrodu Wielkiego 125,154 Aleksander z Afrodyzji 438 Aleksandrw Georgij F. 126, 130-132 Althusser Louis 481-485 Amalrik Andriej (Andrzej) A. 167 Ambarcumian Wiktor A. 142 Aragon Louis 182 Arnauld Antoine, zw. Wielkim Antoinem 332 Arnauld d'Audilly Robert 332 Arystoteles 59, 132-134, 297, 406, 407, 432 Askoldow S. 52 Asmus Waletin F. 77, 80, 134 Augustyn, w. 133, 429 Awerroes patrz Ibn Ruszd Awicebron patrz Ibn Gabirol Awicenna patrz Ibn Sina
Avineri Shlomo 492 Axelos Kostas 480 Babel Isaak E. 53 Bacon Francis 73, 106 Bacon Roger 446 Baczko Bronisaw 179, 462 Bakunin Micha A. 167, 491 Balibar Etienne 482 Balzac Honore de 294-296 Banfi Antonio 187 Barbusse Henri 94 Barcos Martin 332, 338 Bartok Bela 261 Bauer Bruno 119, 133 Bauer Otto 20, 270 Bauman Zygmunt 462 Beckett Samuel 296, 297 Bek Aleksander A. 127 Bell Daniel 383 Beltow patrz Plechanow Jerzy Benjamin Walter 345, 346, 349, 350, 352, 423 Bergson Henri 120, 151, 160, 288, 346, 365-367, 421, 429 Beria awrientij R 23, 155 Bernstein Eduard 440, 455, 456, 491 Bieliska-Hirszowicz Maria 462 Biekowski Wadysaw 467 Bierdiajew Nikoaj A. 52, 165, 203 Bloch Ernest 180, 259, 293, 365-367, 420-448, 469 Bochincew Dmitrij I. 140
Indeks nazwisk Bocheski Innocenty 492 BoehmeJakob 420,438 Bogdanow Aleksander A. 74 Bhm-Bawerk Eu gen von 33 Bohr Niels 139 Bollnow Hermann 369 Bordiga Amadeo 227, 229, 230 Borkenau Franz 345 Brandler Heinrich 115 Bronstein Leon D. patrz Trocki Leon Bruno Giordano 438 Brus Wodzimierz 462, 467 Brzozowski Stanisaw 234 Buber Martin 369 Bubnow Aleksandr S. 57 Bucharin Nikoaj I. 14, 17, 20, 30, 32-37, 39-46, 49, 50, 56, 58, 59, 63, 64, 6670, 79, 81, 86, 88, 103, 104, 107, 117, 196, 230, 231, 233, 241, 263, 264, 281, 450 Bugakow Siergiej N. 203 BurckhardtJacob 376 Burnham James 171, 193, 200, 205, 206, 219, 220 Calvez Jean 492 Camus Albert 462 Carducci Giosne 246 Carocci Alberto 304 Castoriadis Cornelius 480 Caudwell Christopher, wac. Ch. St. John Sprigg 121 Champaigne Philippe de 331 Chaschaczich, Hashacih, Fedor I. 135 Chatelet Franois 480 Chruszczow Nikita S. 9, 144, 176, 266, 450-452, 454, 507 Churchill Winston Leonard Spencer, sir 126 Cieszkowski August 275,317 Clausewitz Karl von 315 Cohen Stephen 50, 70 Coletti Lucio 492 Comte August 144,398-400 Congdon Lee 260, 261 Conquest Robert 46 Corneille Pierre 331 Cornelius Hans 344 Cornforth Maurice 186
529
Cornu August 183,492 Croce Benedetto 226, 235, 246, 247, 288 Cunow Heinrich 67 Cuvillier Armand 120 Cyrano de Bergerac Savinien de 446 Czajkowski Piotr L. 129 Czang Kaj-szek, Chiang Kai-shek 14, 16, 116, 495, 510 Czarnowski Stefan 177 Cze Fa-czih 510 Czechow Anton (Antoni) R 98 CzenTu-hsiu 116, 193 CzengPo-ta 508 Czernyszewski Mikoaj G. 80, 133 CzesnokowD. 135 Darwin Karol 143 David z Dinant 438 Deborin Abram M. 70, 72-78, 80, 81, 263, 281 DebrayRegis 488 Dej George (Georghiu Dej George) 175 De Martino Richard 380 Descartes Rene patrz Kartezjusz Deutscher Isaac (Izaak) 31, 48, 90, 209, 222, 267 Deweyjohn 54, 195 Diderot Denis 182,183 Dilthey Wilhelm 260, 280, 287, 346, 391 Dobb Maurice 120 Dobrolubow Mikoaj A. 133 Dostojewski Fiodor M. 260 Dubek (Dubczek) Alexandr (Aleksander) 468, 502 Duvignaud Jean 480 Dvorak (Dworzak) Antonin 181 Dilas (Djilas) Milovan 167, 170, 477 Dugaszwili Jzef W. patrz Stalin Jzef Eastman Max 193 Eckhart Johannes, zw. Mistrz Eckhart 187, 420 Eddington Arthur S. 138 Eilstein Helena 179 Einstein Albert 137-139 Eisenstein Siergiej M. 53, 154 Eluard Paul 182 Engels Fryderyk 13, 56, 64, 66, 69, 7173, 75-77, 79, 80, 103, 104, 106, 110,
530
121, 123, 132, 133, 144, 161, 234, 241, 242, 252, 277, 280, 281, 312, 318, 393, 437, 462, 469, 470, 496 Erazm z Rotterdamu 246 Eriugena Jan Szkot 439 155, 263, 320, 476,
Indeks nazwisk 157, 265, 321, 483, 159, 276, 323, 484, Gombrowicz Witold 336, 358 Gomuka Wadysaw 176, 452, 453 Gorki Maksim (Maksym), wac. Aleksiej M. Pieszkow 53, 97, 294, 297, 510 Gramsci Antonio 68, 187, 224-255, 317, 462, 476, 483 Graziadei Antonio 263 Grli Danko 475 Grossman Henryk 345 Grotius Hugo 441 Griinberg Karl 344 Habermas Jurgen 386-388,391,392 Haldane John Burdon Sanderson 120 Harich Wolfgang 468 Hauptmann Gerhardt 258 Hauser Arnold 261 Havemann Robert 469 Hefland A. L. patrz Parvus Israel H. Hegel Georg Wilhelm Friedrich 156, 274, 275, 313, 326, 342, 356, 396, 397, 399, 400, 429, 470 Heidegger Martin 287, 297, 363, 364, 369, 370-372, 396, 420, 442-444, 477 Heisenberg Werner 138, 139 Heraklit z Efezu 158 Hercen Aleksander I. 133 Herder Johann G. 521 Hess Mojesz 264,275,317 Hilbert David 134 Hilferding Rudolf 33, 34, 119, 270, 316 Hitler Adolf 13, 16, 110, 117, 118, 124126, 190, 192,194, 209, 211, 212, 214, 215, 265, 288, 289, 396, 423 Hobbes Thomas 73, 478 Holbach Paul H. 106, 387 Hook Sidney 193 Horkheimer Max 344-348, 351, 352, 354-357, 372, 376, 387 Horney Karen 380 Hume Dawid 376,400 Husserl Edmund 70, 345, 360, 363, 365, 388, 392, 445 Hyppolite Jean 183, 184 Ibn Gabirol, zw. Awicebronem 438 Ibn Ruszd, zw. Awerroesem 438 Ibn Sina, zw. Awicenna 424, 438
Fadiejew Aleksander 53,129 Fanon Frantz 488 Farrington Benjamin 186 Fetscher Irving 312, 393, 492 Feuchtwanger Leon 94, 296 Feuerbach Ludwik 75, 80, 133, 355, 380, 385, 436, 482 Fiedosejew R 135 Filon z Aleksandrii 429 Fiori Giuseppe 231 Fischer Ruth 115 Fock Wadimir A. 138,140 Fogarasi B. 181 Fougeyrollas Pierre 480 Fourier Charles 444 France Anatol 296 Frank Siemion L. 52 Franklin Benjamin 510 Freud Sigmund (Zygmunt) 53, 329, 342, 351, 374, 380-382, 384, 391, 396, 401-406, 430, 521 Friedmann Georges 120 Frohschammer Jakob 160 Fromm Erich 345, 346, 351, 379-386 Gabel Joseph 480 Galicia Luciano 205 Galileusz, Galileo Galilei 138 Gamarnikjan 450 Garaudy Roger 182,481 Gassendi Pierre 338 Genetjean 336 Gentile Giovanni 401 George Stefan 259 Gide Andre 94 Glinka Michai I. 129 Goethe Johann W. von 59, 265, 286, 309, 384 Gogol Nikaaj (Mikoaj) W. 98 Goldmann Lucien 259, 267, 325, 326, 328-332, 335-341
Indeks nazwisk Ibsen Henryk 258 Ingarden Roman 445 Iwan IV Grony, car rosyjski 154 Jagoda Gienrich G. 86 Janseniusz, Jansen, Cornelius 332 Jarosawski E. 57, 61 Jarosawski Jan 95 Jaspers Karl 369, 445 Jeans James H. 138 Jermakow I. D. 53 Jesienin Siergiej A. 53 Joliot-Curie, maestwo 182 Joliot-Curie Fryderyk 120 Jordan Zbigniew 492 JowczukM. T. 135 Joyce James 296,358 Judin Pawe F. 78, 135 Jung Carl Gustav 430 Kafka Franz 296, 297, 309 Kaganowicz awrientij B. 44 Kalecki Micha 462 Kalinin Michai I. 44 Kamenka Eugene 492 Kamieniew Lew B. 21, 30, 37, 86, 450 Kammari M. D. 135 KangrgaM. 475 Kant Emmanuel 73, 156, 246, 274, 331, 334, 342, 358, 397, 422, Kantorowicz Alfred 469 Karejew (Kareev) Nikaaj A. 77-80 Kartezjusz, Rene Descartes 159, 183, 331, 332, 338, 478 Kautsky Karl (Karol) 34, 58, 119, 169, 253, 310, 312, 316, 320-322 KedrowB. M. 132 Kierkegaard Soren 261, 287, 345, 349, 368, 477 Kirw Siergiej M., wac. S. M. Kostrikow 86 Kodaly Zoltan 261 Koestler Arthur 462 Kojeve Alexandre 183 Koontaj Aleksandra 26, 60 Kondratiew N. D. 84 Konfucjusz, wac. Kong Qiu lub Kong Zhongni 504,510 Kon stan ti no w F. W. 135
531
Kora V. 475 Korsch Karl 263, 310-324, 345, 357, 491, 492 Kosik Kare 467 Kotarbiski Tadeusz 179 Kowalik Tadeusz 462 Krajewski Wadysaw 179 Krestinski Nikoaj N. 86 Kroski Tadeusz 179 Krupska Nadieda K. 30, 299 Krzywicki Ludwik 119,177 Kucharzewski Jan 165 Kulp Oswald 421 Kun Bela 88, 136,262,264, Kunfi Zsigmond 262 Kuro Jacek 465 Kutuzow Michai I. 125 Labriola Antonio 187,234 Lange Oskar 462 Langevin Paul 120 Lask Emil 259 Laski Harold Joseph 120 Lassae Ferdinand 264, 275 Lefebure Henri 182, 183, 480, 481 Lefort Claude 479, 480 Leger Joseph Fernand Henri 182 Leibniz Gottfried W. von 157, 159, 434, 448, 478 Lenin Wodziemierz I., wac. W. I. Uljan o w passim
Leonardo da Vinci 446 Leonow Leonid M. 54 LeonowM. A. 135 Lepieszyska Olga 155 Levi Paul 114 Levi-Strauss Claude 329, 482 Lewis John 186 Lichtheim George 267, 492 Liebknecht Karol 214,395 Lin Piao, Lin Biao 507, 517 Lipiski Edward 462, 467 Lipps Theodor 421 Li u Szao-tsi 504, 505, 508, 509 Lockejohn 73,400,441,478 Loria Achilles 237 Lwenthal Leo 345, 346 Lukacs Gyorgy (Georg) passim Lukrecjusz 133
532
Indeks nazwisk Meyerhold Wsiewood E. 53 Michalczew, profesor filozofii 181 Michelet Jules 521 Miczurin Iwan W. 143, 144 Miedwiediew Roy 19, 47, 77, 471 Miedwiediew ores 471 MininO. 71 Mitin B. M. 78, 79 Modzelewski Karol 465 Molier Jean B. 335 Mootow Wiaczesaw M. 44 Montesuieu Charles-Louis de Secondat 521 Montherlant Henri de 296, 297 Morgan Thomas H. 108 Morin Edgar 480 Muller Hermann Joseph 120 Mtinzer Tomasz 423 MuradeliWano 129 Musil Robert 296, 297, 358 Musset Alfred de 183 Mussolini Benito 214, 229, 231 Mussorgski Modest P. 129 NaanG. I. 138 Nagy Imre 266 Napoleon I, Napoleon Bonaparte, cesarz Francuzw 197 Nejedly Zdenek 181 Neumann Franz 351 Newski W. I. 57 Newton Isaac 435 Nicole Pierre 332 Niekrasow Wiktor P 127 Nietzsche Friedrich (Fryderyk) Wilhelm 287, 343, 344, 346, 360, 366, 367, 375, 376 Nowakowski Zygmunt 94 Nowgorodcew Pawe I. 52 Olesza Jurij K. 53 Omeljanowski M. E. 135, 138 Ortodoks Lubow patrz Akselrod Lubow Orwell George 122, 188, 462 Ossowska Maria 179 Ossowski Stanisaw 179 Ostrowitianow Konstantin W. 136 Ostrowski Aleksander N. 98
Luksemburg Ra 98, 99, 225, 248, 269, 270, 283, 322, 395, 462, 492 LupolN. 263 osski Nikoaj O. 52 unaczarski Anatol W. 54, 56 uppol I. K. 77, 78, 80 ysenko Trofim D. 108,142-144,155 MacDonald Dwight 205 Mach Ernst 74, 138, 281, 320, 391 Machajslci Wacaw 167,168 Machiavelli Niccolo 237, 247, 250, 251 McLellan David 492 Majakowski Wodzimierz 53 Makarenko Anton S. 297 Maksimw A. A. 108,132,135,138 Malebranche Nicolas de 159 Malenkow Giergij M. 454 Malinowski Aleksander patrz Bogdanow Aleksander Malinowski Bronisaw 418 Mallet Serge 337,491 Malthus Thomas R. 442 Mandel Ernest Ezra 492 Mandelsztam Osip 53 Mann Henryk 262 Mann Tomasz 262, 265, 287, 296, 297, 309 Mannheim Karl 261, 288 Manuilski Dimitrij 115 Mao Tse-tung 153, 483, 493-502, 504512, 514-519 Marcel Gabriel 358, 447 Marcuse Herbert 345, 346, 348, 376, 389, 395-406, 408-410, 412-419, 446, 488, 492 Markovi M. 475 Markw M. A. 132,139 Marks Karol passim Marlowe Christopher 121 Marr Nikoaj I. 12, 146-148, 350 Marshall George C. 174 Maslow Arkadij, Arlcadi 115 Mayer Hans 469 Mazarinjules 338 Mehring Franz 298,313 Mendel Johann G. 108 Merleau-Ponti Maurice 185,462
Indeks nazwisk Pannekoek Anton 200,319,491 Paracelsus, wac. Phillippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim 438 Pareto Vilfredo Federico Damasco 64 Parvus Aleksander L., wac. A. L. Helphand 20, 98 Pascal Blaise 183, 326, 331-334, 338, 340 Pasternak Boris L. 53 Paszukanis Eugeniusz B. 57, 58, 317 Pauing Linus C. 141 Paww Iwan P. 145 Paww Todor 181 Peirce Charles S. 391 Peng Czeng 505 Peng Te-huai 503, 505 Pesi-Golubovi Zagorka 475 Petrovi G. 475 Piaget Jean 325,326,329,330 Piatakow Grigorij L. 41, 86 Picasso Pablo 182 Pilniak Wodzimierz 53 Pisudski Jzef 93 Piotr I Wielki, car rosyjski 58, 154, Pipes Richard 165 Pius X, Giuseppe Sarto, papie 246 Plamenatz John 492 Platon 65, 106, 302, 406, 429 Plechanow Jerzy W. 63, 64, 66, 69, 71, 73, 74, 77-81, 104, 107, 133, 139, 160, 220 Plotyn 439 Pokrowski Michai N. 56, 57 Polanyi Michael 261 Politzer Geogers 120 Pollock Friedrich 344, 351 Pomian Krzysztof 462 Pope Aleksander 121 PopowN. N. 57 Postyszew Pawe P. 88, 450 PoznerW. H. 153 Prenant Marcel 120 Preobraenski Eugeniusz A. 35, 37-39, 41, 45, 46, 83, 191 Prezent I.I. 108 Proudhon PierreJ. 491,519 Proust Marcel 297,481 Pudowkin Wsiewood I. 53 Puszkin Aleksander S. 129 Quesnel Pasuier 332
533
Rabelais Franois 183 Racine Jean 326,331-333 Radek Karol 47, 49, 86, 87, 191 Radiszczew Aleksandr N. 133 Rakowski Christian 86, 191 Ralcewicz V. N. 78 ReedJohn 154 Rehmke Johannes 181 Reich Wilhelm 492 Renan Ernest 376, 521 Renner Karl 20, 58 RepinlljaJ. 130 Revai J. 181,266 Riazanow Dawid 56 Rickert Heinrich 259, 421 RiveraDiego 193 Rizzi Bruno 219 Robbe-Grillet Alain 336 Robespierre Maximilien (Maksymilian) Franois Marie de 246 Rolland Romain 94, 296 Roosevelt Franklin D. 126, 216 Rosenberg Alfred 297 Rousseau Jean-Jacques 441 RoyNath 19,114,491 Rozental M. M. 135 Rubel M. 492 Rubin Jerry 405 Rudas L. 263 Rudzutakjan 450 Rykw Aleksiej I. 14, 30, 42, 44, 45, 86 Sade Donatien Alphonse Franois de 372, 374, 375 Satykow-Szczedrin Michai J. 98 Sarraute Nathalie 336 Sartre Jean P 184, 185, 461, 477-479 Schaff Adam 177, 179 Schelling Friedrich W. 287, 399, 400 Schmidt Alfred 346,354,393 Schmidt Otto J. 142 Scholem Gershom 349, 352 Schnberg Arnold 379 Schopenhauer Arthur 287 Schram Stuart 501, 509, 511-514, 519
534
Indeks nazwisk Szoochow Michai A. 53, 297 Szostakowicz Dmitrj D. 130 Szulgin Wiktor M. 54 TadiL. 475 Taine Hipolit 521 Tarski Alfred 134 Teilhard de Chardin Pierre 160 Teng Siao-ping, Deng Xiaoping 500 Terracini Umberto 226, 227 Thomas Norman 214 Thomasius Christian 441 Timiriaziew Arkadij A. 71, 78 Tito, wac. Josif Broz 174 Tocqueville Alexis de 376 Togliatti Palmiro 186, 224-227, 231, 462 Tostoj Aleksy N. 297 Tostoj Lew N. 98, 295, 296 Tomski Michai P, wac. M. P Jefriemow 14, 44, 45 ToscaAngelo 226,227,231 Toynbee Arnold 165 Trocki Lew D., wac. L.D. Bronstein passim
Schrdinger Erwin 138 Scott Walter 295 Serge Victor 193, 200, 214 Shachtman Max 193, 200, 205, 206, 219 Shakespeare (Szekspir) William 121 Shaw George B. 296 SiedowLeon 189 ik Ota 467 Simmel Georg 258, 421 Skworcow-Stepanow Iwan I. 71 Slansky Rudolf 175 Sonimski Antoni 94 Smirnow Ivan 86 Snow Edgar 507, 516, 519 Sokolnikow G. 86 Soenicyn Aleksander 63, 267, 299 Sorel Georges 168, 187, 227, 228, 252, 258, 310, 349, 423 Souvarine Boris 193, 200, 204, 205, 214 Spinoza Baruch de 73, 77, 106, 157, 161 Sprigg Christopher St John patrz Caudwell Christopher Springer patrz Renner Karl Stahl Friedrich 399 Stalin Jzef W. passim Stammler Rudolf 64, 65 Stein Lorenz von 399 Sten J. J. 77,78,80 Stepanjan C. A. 135 Stiekow I. M. 93 Stojanovi S. 475 Stracheyjohn 121 Straton z Lampsaku 438 Strawiski Igor F. 379 Strindberg John August 258 Struwe, Struve Piotr B. 203 Stuczka Piotr I. 58 Sullivan Harry 380 Sutan-Galijew Mir Sayit 26, 27 Sun Yat-sen, Sun Jat-sen 494, 510 SupekR. 475 Suworow Aleksander V. 125 Suzuki D. T. 380 Swierdow Jakw M. 21 Szab Erwin 258 Szamszugienkow Leontij 151 Szamuely Tibor 165 SzigetiJ. 266 Szliapnikow Aleksander G. 26
Tuchaczewski Michai N. 86 Tucker Robert 492 Tugan-Baranowski Michai I. 42, 67 Tymianski G. S. 77, 80 Uam Adam 19 Uljanow Wodzimierz I. patrz Lenin Urbahns Hugo 219 Vico Giambattista 521 Volpe Galvano delia 187 Vranicki Predrag 475, 492 Wagner Adolph 484 Walentinow N. W. 74 Wallon Henri 120 Warga Eugeniusz W. 135-137 Wat Aleksander 93 Watsonjohn B. 53,521 Wawiow Nikoaj I. 108 Webb Batrice 94 Webb Sydney 94 Weber Max 64, 259, 288, 340 Weil Feliks 344
Indeks nazwisk Weissberg-Cybulski Aleksander 124 Wells Herbert G. 430 Wereszczagin Wasilij W. 130 Wetter Gustaw 165,492 Wheland G. 141 Whitehead Alfred N. 429 Wiesiolyj Artiom, wac. Nikoaj I. Koczkurow 53 Wilde Oskar 221 Winckelmann Johann J. 524 Windelband Wilhelm 259, 280, 288 Wittfogel Karl August 344-346 WolfeBertram 492 Wolter Franois M. 105 Woroszyow Klimient J. 44 Wozniesienski Nikoaj 148 Wu, cesarz chiski 511 Wu Han 505 Wu-ti, cesarz chiski 510 Wyszyski Andriej J. 90
535
Zamiatin Jewgienij I. 53 Zasawski Dawid 90 Zimand Roman 462 Zinowjew, Zinowiew Grigorij J. 14, 17, 21, 23, 27-30, 32, 37, 41-43, 57, 86, 115, 117, 263, 311 Zlocisti Theodor 264 Zoszczenko Michai M. 128 Zweig Arnold 297 danow Andriej A. 128, 129, 131-133, 135, 137, 174, 181, 289 ordaniaNoah 18,19

KOŁAKOWSKI, Leszek - Główne Nurty Marksizmu Tom III Rozkład

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

KOŁAKOWSKI, Leszek - Główne Nurty Marksizmu Tom III Rozkład

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Projekt okadki

Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2009

ISBN 978-83-01-15761-6 t. 3 ISBN 978-83-01-15762-3 t. 1 - 3

Pierwsza faza marksizmu sowieckiego Pocztki stalinizmu

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

3. Stalin. Wczesna kariera i droga do wadzy

3 Stalin. Wczesna kariera i droga do wadzy

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

3. Stalin. Wczesna kariera i droga do wadzy

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

3. Stalin. Wczesna kariera i droga do wadzy

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

3. Stalin. Wczesna kariera i droga do wadzy

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

3. Stalin. Wczesna kariera i droga do wadzy

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

3. Stalin. Wczesna kariera i droga do wadzy

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

4. Teoria socjalizmu w jednym kraju

4. Teoria socjalizmu w jednym kraju

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

4. Teoria socjalizmu w jednym kraju

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

5, Bucharin i ideologia NEP-u, Spr ekonomiczny lat dwudziestych

5. Bucharin i ideologia NEP-u. Spr ekonomiczny lat dwudziestych

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

5. Bucharin i ideologia NEP-u. Spr ekonomiczny lat dwudziestych

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

5. Bucharin i ideologia NEP-u. Spr ekonomiczny lat dwudziestych

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

5. Bucharin i ideologia NEP-u. Spr ekonomiczny lat dwudziestych

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

5. Bucharin i ideologia NEP-u. Spr ekonomiczny lat dwudziestych

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

5. Bucharin i ideologia NEP-u. Spr ekonomiczny lat dwudziestych

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

5. Bucharin i ideologia NEP-u. Spr ekonomiczny lat dwudziestych

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

5. Bucharin i ideologia NEP-u. Spr ekonomiczny lat dwudziestych

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

5. Bucharin i ideologia NEP-u. Spr ekonomiczny lat dwudziestych

I. Pierwsza faza marksizmu sowieckiego. Pocztki stalinizmu

5. Bucharin i ideologia NEP-u. Spr ekonomiczny lat dwudziestych

Spory teoretyczne w marksizmie sowieckim lat dwudziestych

1. Oglna sytuacja umysowa

1. Oglna sytuacja umysowa

II. Spory teoretyczne w marksizmie sowieckim lat dwudziestych

1. Oglna sytuacja umysowa

II. Spory teoretyczne w marksizmie sowieckim lat dwudziestych

1. Oglna sytuacja umysowa

II. Spory teoretyczne w marksizmie sowieckim lat dwudziestych

1. Oglna sytuacja umysowa

II. Spory teoretyczne w marksizmie sowieckim lat dwudziestych

1. Oglna sytuacja umysowa

II. Spory teoretyczne w marksizmie sowieckim lat dwudziestych

2. Bucharin jako filozof

2. Bucharin jako filozof

II. Spory teoretyczne w marksizmie sowieckim lat dwudziestych

2. Bucharin jako filozof

II. Spory teoretyczne w marksizmie sowieckim lat dwudziestych