HANDBOUND

AT THr

^
UNIVERS1TY OF

TORONTO PRESS

Digitized by the Internet Archive

in

2010 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/kozaczyznaukrainOOrawi

KOZACZYZNA UKRAINNA

FR.

RAWITA-GAWROSKI

KOZACZYZNA
UKRAINNA
W

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
DO

KOCA

XVlll-GO

WIEKU

Za rys
poliyczno-hisoryczny

NAKADEM GEBETHNERA WOLFFA

I

WARSZAWA - KRAKW LUBLIN ZAKOPANE. POZNA WILNO

tS"

G37

LIBRARY
745538
UNIVERSITY OF TORONTO

F.

ZAKtALY DRUKARSKIE WYSZYSKIEGO J S-KI. WARSZAWA. ZGODA 5.

'J

OD AUTORA.
Wiemy jak rol anarchiczn
polskiej,

odegrali Kozacy

Rzptej

trzywiekowej prawie anarchji powstaway si, wysze z ona ruskiego spoeczestwa, i organizoway dwa jego odamy, dwie warstwy, z ktrych jedna nosia naKozaczyzny, druga Hajdamaczyzny. Historycy nasi dawniejsi, a szczeglnie bliej wypadkw stojcy, lepiej od nas rozumieli nastpstwa i objawy tego ruchu spoecznego, zrodzonego nad Dnieprem i porywajcego furj swawoli ludz tej

zw

no

wiejsk za sob, lecz domylnie raczej ni na podstawie bada aktw i dokumentw nieznanych im zreszt. Niedoceniano jednak znaczenia tego zjawiska dziejowego lub oceniano je bdnie. Odnie si to moe, zarwno do wewntrznej jak i do zewntrznej polityki pastwa polskiego. Nastpstwa takiego krtkowidztwa byy fatalne dla pastwa. Historycy nasi uwzgldniali najczciej stron militarn walki Rzptej polskiej z Kozaczyzna z Hajdamaczyzn i tego prawie nie byo, znano jako tako polityczne stosunki hetmanw kozackich z postronnemi pastwami lub ich wybryki na niekorzy Polski, ale w akty i dokumenty, szczeglnie obcych archiww, zapuszczano si rzadko, a samo zjawisko Kozaczyzny w stosunku do Rzptej polskiej oceniano jednostronnie, a nieraz u najnowszych historykw z pewnym sentymentalizmem spoeczno-narodowym, przenoszc najnowsze pogldy demokratyczne - socjologiczne w okres walk 17-go wieku. Grzeszyli tem szczeglnie historycy ze szkoy rosyjskiej, w ktrej interesie politycznym leao zohydzanie naszej przeszoci i przedstawianie narodu polskiego, jako niezdolnego do ycia samodzielnego.

VI
Dopiero archiwa moskiewskie, szwedzkie, a przygodnie 16-y wiek opracowa nieujawnione i nasze dokumenty

zmordowany i gbiej w dzieje Kozaczyzny

zasuony Jabonowski,
i

pozwoliy wejrze
rozwoju, oprcz

dojrze

jej

pierwiastkw dziedzicznych, geograficznych, a nawet, osobliwie na pocztku organizowania si Kozaczyzny, etnicznych. Jakkolwiek dzieje Kozaczyzny byy znane, o ile czyy nie si z dziejami Rzptej polskiej, w chronologiczn byy nigdy ujte, a tem samem czytelnik polski, miujcy wasne dzieje, nie mg atwo przeledzi tego zjawiska od pocztku do koca i oceni znaczenie jego dla pastwa pol-

czynnikw spoecznycli, take

wpywy

cao

skiego.

niniejszego
ny,

to zadanie. Jakkolwiek usuwamy z dziea cay aparat naukowy, archiwalny i dokumentalopiera si bdziemy o cise badania rozmaitych histo-

Podejmujemy

rykw Rusi
zane

Rosji,

naszych
a

cudzoziemskich, o

ile

one

pogldami, nie ogldajc si na odmienne niekiedy zgoa wyniki i wnioski wasne, z dokumentw i aktw wysnute. Pragniemy da czytelnikowi dzieo naukowe, cise, historyczne, a jednak zupenie popularne w ukadzie swoim
z

bd

zwi-

faktami,

nie z

traktowaniu.

Los znowu poczy znaczny odam Rusinw z Rzpt polsk. Jakkolwiek dalecy s oni od prastarego gniazda Kozaczyzny i Hajdamaczyzny, a sam ruch dosiga gbi Woynia
rzadko i sporadycznie, najnowsi historyspopularyzowali ten ruch w najgorszem jego owietleniu rd ludu, a pogldy ich, z gruntu zoliwe i faszywe, przedostaway si i do nas. Moe ksieczka moja stanie si pewnego rodzaju przeciwwag dla jednych,
i

kracw Pokucia

cy Rusi Halickiej

rdem wiadomoci

dla innych.

Najwaniejsze fakty, charakteryzujce zjawisko Kozaczyzny i Hajdamaczyzny, bralimy przewanie z aktw i dokumentw, bez wzgldu na to gdzie i kto je wyda, ale zajmujc stanowisko pastwowe, polskie, owietlenie tych faktw wypado zgoa ujemnie dla Kozakw. Zwracalimy uwag nie tylko na militarn stron tego wielkiego dziejowego znaczenia zjawiska, nie tylko na charakter wysokiej wartoci onierskiej Kozakw, ale kadlimy wielk wag na moraln

VII

stron tych mchw, na polityczn nierwno przekona wodzw, na brak staoci i umiarkowania, a to wszystko, przy najlepszych warunkach i okolicznociach przeszkadzao przewdcom ruchw ukraiskich do skupienia si i pracowania dla przyszoci. Ten rys niepokoju duchowego, podkrelany przez nas niejednokrotnie, nie pozwoli Kozaczyznie zakada
spokojnie podwalin pod

pastwo przyszoci,
i

ale

przerzucaje

jc wasne spoeczestwo

od jednej skrajnoci do drugiej,

uniemoliwia wszelk prawidow prac

doprowadzi

do niewoli moskiewskiej i do zaniku poczucia pastwowego do najnowszej doby. Godnem jest uwagi, pod opiek Austrji, a za poparciem Niemiec, wrogowie nasi wyzyska potrafili charakter anarchiczny Kozaczyzny historycznej prze-

ciwko Polsce, rozbudzi w ruski em spoeczestwie i podtrzymywa niemoralne ideay Kozaczyzny i Hajdamaczyzny. dzieku niniejszem rzadko grupowaem fakty ze wszystkiemi szczegami, ale co do gwniejszych i wikszego znaczenia wypadkw, staraem si w najkrtszych sowach da pogld syntetyczny na niezaprzeczonym materjale oparty,

jako rezultat niewidzialnej dla czytelnika pracy autora. Zakreliwszy sobie przedstawienie tylko politycznego charakteru, stanu i znaczenia dla Rzptej Kozaczyzny ukrainnej, z koniecznoci, wynikajcej z planu, musielimy pomin wiele stron ycia tamtoczesnego spoeczestwa na Rusi osobliwie ruskiego, jakkolwiek tych tematw rozu-

wano

miemy

dobrze.

Pominlimy zatem umysowy

stwa ruskiego
z

Kozaczyzna, a temat niezmiernie ciekawy,

stan i rozwj spoeczernych okresach jego ycia, zwizanych nieraz zaleny od niego, pomimo, e jest to

wadnoci umysowej, pod

w jaki sposb z zupenej bezniezaprzeczonym wpywem polskim, kultura tego spoeczestwa podniosa si do wzrostu Akademji Mohylaskiej i jak pniej powoli zastpowaa kultura inna moskiewska, ktra dotychczas niezdoaa jeszcze wytpi dugoletniego wpywu kultury aciskiej. Dotknlimy zaledwie stanu kultury duchowiestwa wschodniego obrzdku i wpywu na spoeczestwo, ale pominlimy powstanie i zaszczepienie unji dwch obrzdkw, polemiczne walki z tego powodu, jakote i dobre strony tej

walki,

ktra

wywoaa

potrzeb posiadania jzyka

literac-

VIII

kiego ruskiego i daa impuls do tworzenia si literatury. Pominlimy organizacj administracji i sdownictwa na Rusi, jakote administracj kozack w okresie najwyszego rozwoju Kozaczyzny.

Niechcemy, aeby czytelnik szuka w dzieku naszem tego, czego autor nie mia zamiaru dawa i wedug niete wszystwaciwej skali ocenia prac autora. Wiemy,

kie

pominite czynniki

wpywu

Kozaczyzny i polityczna rola Kozaczyzny miaa stemy przewiadczeni, przedewszystkiem i najwikszy wpyw na rozwj, a poniekd

pozostaway bez wzajemnego na Kozaczyzn, ale i co do tego jenie

upadek ycia pastwowego Rzptej polskiej. Moe dzieko moje w tej formie przyda si
i

niejed-

nemu

czytelnikowi.

Jest jeszcze jedna bardzo wana okoliczno, na ktr pragniemy zwrci uwag czytelnika. Zarwno Kozaczyzna jak i Hajdamaczyzna nale bezsprzecznie do kategorji ru-

chw spoeczno-ludowych, ktre niejednokrotnie wstrzsay yciem ludzkoci, nie wykluczajc i Europy. Niektre wsplne
wszystkich objawach tego rodzaju ruchw odszuto temat socjologiczno-historyczny, sam przez si bardzo ciekawy. Na tern tle szerokiem dziejw ludzkoci monaby traktowa i ruchy ukrainne. Monaby, ale byoby to naciganie zjawiska do formuy, do tezy z gry powzitej, obron stanowiska niedajcego si obroni. Nie wychodzc z zakresu stosunkw europejskich, niepodobna nie zwrci uwagi na ruchy chopskie i6-go wieku w najbliszych nam Niemczech, skd niejedna rzecz poyteczna do nas przysza, ale niejedna te skrzywia nasze ycie publiczne, wywierajc wpyw prawie niedostrzegalny. Krtkie porwnanie wybuchu chopskiej rewolucji 16 wieku i przyczyn, ktre je wywoay, jakote charakter naszego ruchu ukrainnego, przekona czytelnika, inne impulsy dziaay tu i tam, jeeli tam dziaay przyczyny natury wycznie ekonomicznej, do tego stopnia, nie pozostay bez wpywu nawet na rozwj protestantyzmu, to na Ukrainie przyczyny wynite byy nieomal wycznie geograficzne i psychiczne kay z natury i pooenia kraju, ktry przez dugie wieki ksztaci czowieka. Z krtkiego rzutu oka na przebieg tego ruchu w rnych jego fazach, na ludzi kierujcych nim tak

cechy

we

ka mona. Byby

IX

mchy ukrainne czy inaczej, czytelnik przekona si atwo, nie dadz si w aden sposb poczy w jedn nieprzerwan
nietylko z ruciem wszecidziejowym, ale nawet najbliszym ruchem chopskim w Niemczech. Swko tylko o tych rnicach powiem. O stosunkach ekonomicznych w 18-m wieku, na Ukrainie najciekawszych dla nas,

cao

mwiem

do

obszernie

in-

nem miejscu. Byy one tak niesychanie odmienne i tak niesychanie lepsze od stosunkw, panujcych w Niemczech nie podobna ich bra na serjo w rachub w 16-m wieku, przy ocenie Koliszczyzny, a szczeglnie Kozaczyzny. Wojna

chopska

Niemczech bya wojn klasow, typowa przeciwarcybiko feudalnemu duchowiestwu i jego hierarchji skupom, biskupom, opatom, przeorom, przeciwko wyszej

szlachcie

ksitom,

ktrzy z niej powstali

t.

zw.

sta-

nowi rycerskiemu, niszej szlachcie. Wojna, wywoana uciskiem ekonomicznym, wprost niesychanym u nas, bya prowadzona pod hasem samoobrony, przeciw zdzierstwu i naduyciom., ktre ludno doprowadziy do rozpaczliwej walki, przez powszechne, bezlitosne obchodzenie si z chopem. U nas wyjtkowe naduycia wobec chopa chtnie generalizowali nasi polityczni przeciwnicy tak samo jak i wani nasi pisarze polityczni, od ktrych wychodzca nagana i krytyka
lecz

bya

nie odbiciem rzetelnem istniejcego

z

stanu rzeczy,

pobudek etycznych. Jak rozumna szlachty oceniaa w sposb wysoce humanitarny i etyczny swj stosunek do chopa, pozostan najpikniejszym dowodem Notaty gospodarcze" Anzelma Gostomskiego, pisane prawie w tym samym czasie, kiedy chopska rewolucja wicia w Niemczech swoje krwawe triumfy. Na Ukrainie swoboda" nie miaa prawie granic: kto gdzie chcia tam osiada, bra w posiadanie tyle ziemi ile chcia, a o dobrobycie materjalnym pisarze cudzoziemscy, piszcy o Ukrainie, wprost
bajeczne rzeczy pisywali. ycie ukrainne nie znao innego, oprcz dobrowolnego proletarjusza, ktry uznawa tylko ostatecznoci ycia i przyjmowa je dobrowolnie, to jest bezgra-

wynikaa

cz

niczn i bezgraniczne uywanie. Byo to co podobnego do tej kategorji, ktr Niemcy ju w 16-m wieku nazywali Lumpenproletariat". Niemieckie wojny, ruchy religijne, byy w rzeczy samej wojnami ekonomiczno-klasowemi cho-

ndz

X
drobnego mieszczastwa przeciw istniejcym prawnym, a waciwie bezprawnym, stosunkom ksit, panw, rycerskiego stanu i duchowiestwa, wojnami przedstawiajcemi planowo zorganizowan si militarn, posiadajcemi zdecydowanych przewdcw i jasno okrelony cel ekonomiczno-pastwowy. Nic podobnego w Kozaczyznie i hajdamaczyznie dopatrze si nie mona. Kozaczyzna bya klas wojskow, walczc o rozszerzanie cige tych praw, a pniej wyoniy si niewyranie cele pastwowe i narodowe, hajdamaczyzna za bya zwyk swawol pastwow, podniecan stosunkami zewntrznemi, bezsilnoci rzdu, a w znacznej mierze geograficznem pooeniem ziem ukrainnych. Na sztandarze niemieckim by napis: .Panie, popieraj sprawiedliwo", a na hajdamackim ukaz carowej, pozwalajcy rizaty lachiw i ydiw". deniu wodzw wojny chopskiej by pokj wieczny" ludzkoci, a w deniu watakw hajdamackich pohulaty", to jest bawi si bez pamici kosztem cudzego zdrowia, ycia, majtku i czci niewieciej. Chopska wojna niemiecka wydaa takich idealilistw sprawiedliwoci spoecznej jak MUntzer, ktrzy za ideay ycia gowy pod topr kadli, a watakowie ukrainni w obliczu mierci mieli tylko t wiadomo, niedugie byo ich panowanie".

pw

Tw

Jakie

mog by

analogje

midzy Wojn chopsk

Niemczech a swawol i pijackiem prniactwem hooty Nie trzeba ideaw spoecznych ludzkoci miesza z botem codziennego ycia i sztandarw o wielkich hasach nie wywiesza nad czynami o pospolitych celach, aby je pokry.
ukrainnej?
ozina, Zakopane, Jzefw.
1922.

I.

RU RUSINI.

UKRAINA UKRAICY.

Pogld syntetyczny na ruchy spoeczno-klasowe, ktre ujlimy w oglniejsze nazwy Kozaczyzny Hajdamaczyzny,
i

musimy poprzedzi rzutem oka na nomenklatur, zarwno narodu zamieszkujcego obszary macierzyste Kozaczyzny i Hajdamaczyzny, ale i kraju zamieszkaego przez cae plemi
ruskie.

Spraw

musimy potrci

dla tego,

e w nowoyt-

zostaa ona owietlona i wyjaniona bdnie, oparta jedynie na motywach nacjonalistycznych i politycznych. Mona byoby nie zajmowa si tem wcale dla czego i z jakich powodw ten i w nard, zarzuciwszy swoj historyczn nazw, przyj now, mao odpowiedni lub nawet faszyw. Ale w tym wypadku chodzi o nard ruski, ktry ju niezadugo przed Wielk Wojn wysun swoje prawa do odrbnoci i samodzielnoci, a chcc je tem mocniej poprze, stworzy dla siebie now zupenie nazw, zarwno dla zamieszkiwanego obszaru jak i dla swojej etnograficznej indywidualnoci. I ten fakt byby dla nas obojtny, gdyby nie ta okoliczno, temi nowemi nomenklaturami obejmuj take odamy narodowe i terytorja, wchodzce w skad pastwa polskiego, z ludnoci etnograficznie pokrewn caej Rusi poudniowej, a jednak od wielu wiekw terytorjalnie odrbn i kulturalnie nalec do kultury i pastwowoci polskiej. Mam na myli i Ru Czerwon. Rozszerzajc nomenklatur, Ukraina" i do naszych ruskich obszarw, a nard ukraiski" do czci ludnoci ruskiej, zamieszkujcej je, narzucane przez Rusinw galicyjskich z nadzwyczajn wytrwaoci i uporem, a uywane
nej historjografji ruskiej

Woy

12

bezpodstawnie i lekkomylnie przez nasz pras, w odniesieniu do Woynia i Rusi Czerwonej lub Halickiej, przyczyniamy si mimowolnie do podtrzymywania najniesuszniej irydenty ruskiej i do wywoywania na tem tle niepokojw

wewntrznych. Ani na Woyniu, ani na Rusi Czerwonej nigdy nie byo adnej Ukrainy", ani te narodu ukraiskiego". Szczepy sowiaskie, zamieszkujce Woy, KijowszczyRusi Czerwonej, nie miay, jak zn, Podole, a nawet Aviadomo, nazwy jednolitej od zarania swoich dziejw. Nazwy ich pora pierwszy zapisa mnich peczerski z Kijowa okoo pocztku XII-go wieku. Odnosiy si one do miejscowoci, zamieszkaych przez nie, a co do odrbnoci etnograficznej, wiemy tylko, e byli spokrewnieni z Polanami nad Wis i wyrniali si tem pokrewiestwem od innych, obcych ple-

cz

mion.
nie
nie,

Byli zatem Polanie, ktrzy posiadali

Kijw, Drewla-

(Koroste, Owrucz), Buanie (Bosk), Dulby, Woyniawtpliwego sowiaskiego pochodzenia byli Tiwercy {dzisiejsze Podole galicyjskie) i inni. Narodowego nazwiska te odamy nie miay. Za Ro, zdaje si, sigay tylko kolonje sowiaskie. Dalej ku morzu w XII w. jeszcze pustynie, Koczowiska pieczynieskie, poowieckie, tatarskie. Jeli przyjmiemy chronologj kijowskiego latopisu, to na tych obszarach, ktre okrelilimy w rozdziale nastpnym jako Ukrain kozack" z koca 16-go wieku rozpoczo si nowe ycie. Weszy one w okres witu dziejowego. Wszystkie wyliczone przez latopis kijowski odamy narodw otrzymay historyczn nazw swoich zwycizcw. Waragowie, Warago Rusy, Rusy, Normanowie wszystkie te nazwy etnicznie pokrewne, o wiele wczeniej przed utworzeniem pastwa w Kijowie, zagldali do pnocnej Sowiaszczyzny i usadowili si w Nowogrodzie, nad adog, w Biaemjeziorze, a std dopiero zagarnli Kijw. Od plemienia, obcego etnicznie, ktre opanowao ziemie Sowian w rnym promieniu od Kijowa, a nosio greck nazw Ros", fisk Ruotsi" V. Rotzi" i arabsk Rus" formowa si poczy nazwy aciskie terra Ruthenorum", gdy bya mowa o posiadociach, dux Ruthenorum", princeps Ruthenorum", gdy

si mwio o ksitach, a Rutheni", gdy bya mowa o ludach, zamieszkujcych te posiadoci. ten sposb historja


uja

13

cao

wszystkie grupy po raz pierwszy w jednolit ludw sowiaskich na dorzeczu Dniepru zamieszkaych, nie troszczc si wcale o ich charakter etniczny i narodowy. Z acisko-greckiej nazwy zdobywcw rodkowego Podnieprza powstaa polska dla kraju, dla obszaru podbitego, a Rusini (Rutheni) dla podbitych szczepw sowiaskich. Nazwy te od XII-go wieku powtarzaj si stale na wszystkich dokumentach dyplomatycznych, na wszystkich aktach publicznych. Rnic midzy zaborcami, a ludami podbitemi stale podkrela kronikarz kijowski, ile razy nazwy Ru" uywa w odniesieniu do zaborcw. Wylicza on szczegowo szczepy (sowiensk jazyk w Rousi), sowiaskie podbite przez Rusi (ie da dajat' jakote obce ludy, ktre Rousi), a wszystkie razem wzite stanowi terrae Ruthenorum". Oznacza nawet czas kiedy rne rzesze sowian i obcych, siedzcych na dorzeczach Dniepru, poczto nazyRussi" (ok. 852 r. naczasziu Michaiu carstwowati naczasia prozy way ruska ze ml a"). Waregowie pocho-

Ru

Ru da pac

wa

dzili

Normanami
nowali

Potem zdoby Rusi"

cw.

(inni nazywali si Szwedami, inni Naprzd tedy od Waregw, ktrzy opat. Nowogrd, Nowogrodzianie przezwani zostali Rusi". rozpocz si pochd Waregw na poudnie. Oleg Kijw, a Waregowie i Sowianie poczli zwa si przyjli zatem nazw wodzw swoich i zdobyw-

plemienia Rusi
i

d.)

wspczesny prawie kronikarz kijowski: od Waregw bowiem przezwali si Russi, a pierwej zwali si Sowianami". Tak si formowaa nazwa Rusi, utosamiajca i skupiajca w sobie wszystkie wyliczone odamy sowiaskie rodkowego Podnieprza. Kodeks prawny XII-go wieku, zwany Rusk prawd" albo Prawd Jarosawa", obejmujc niejako cao ziem poJeszcze jaaiej

innem miejscu potwierdza

to

siadanych przez Rurykowiczw, dla okrelenia charakteru ,, Rusin". narodowego ludnoci, posuguje si nazw kijowskich z prawem Rurykowiczw Ale gwny trzon starszestwa w Kijowie, skutkiem podziau ziem podbitych, w rodzinie rozszczepia si pocz. Midzy innemi powstay dwie wiksze dzielnice na pnocnym wschodzie i na pou-

dniowym,

zachodzie,

rywalizujce

walczce

ze

sob


Suzdalska
i

14

i tam mao jeszcze byo Sowian, do Rurykowiczw, kada naleay ale poniewa Na pnocy zaz nich rocia sobie prawo do nazwy Ru. tem poczy tworzy si ju w XII w., a wzrasta po rozgromi mongolskim ksistwo Suzdalskie, Rostowsko-Wodzi-

Halicka.

tu

te dzielnice

mierskie, pniej Twerskie, najpniej Moskiewskie, ktre Wielwzmocniwszy si, przyjo tytu z czasem kijowski do koca XII w. Kijw kiego Ksistwa" Moskiewskiego.

naszego Galla, caput Regni". Z przeniesieniem rodka cikoci dynastycznej (po najciu Mongow) tradycje rodzinne przenosz si na pnoc. Symeon Dumny (1341 1352) tytuuje si nie tylko Wielkim ksiciem Rusi", ale do tytuu swego dodaje Wszystkiej Rudwiecie pidziesit lat przeszo po Symeonie si". ostatni Rurykowicz, Szujski, powiksza ten tytu i pisze si carem, wielkim kniaziem i hosudarem wszystkiej Rusi". Ten ostatni tytu by, jak powiedziaem, tradycyjnym, bez
jeszcze

by

wedug

znaczenia rzeczywistego politycznego, chocia

tkwiy

samej rzeczy, w stosunprzysze pretensje polityczne. Europ, znany by tylko z zachodni dyplomatycznych kach Wielkie tytu MoscoYia", a z ssiadami najbliszymi Ksistwo moskiewskie.

nim

Wielkiem Ksistwie moskiewskiem posugiwano si tytuem Ru, niby jakim uroczystym, tradycjonalnym dugo, niekiedy nawet ju w naszych czasach, ale nigdy jako historycznym i dyplomatycznym. Od XVIIl-go wieku w wewntrznych i dyplomatycznych stosunkach utrwali si grecki wyraz (Puic, Poida, PfL-sla) Rosja. Oprcz tradycyj dynastycznych mia on jednak nie wiele wsplnego z tytuami

Ru, Rusini, Rutheni, Ruscia, Rusi, terrae Ruthenorum i t. p. \\,Wielk Rosj" nazwao si dopiero pastwo carw w roku
1654.

Z rwnie maem prawem, jak pnocna, pniejsza Rosja, do tytuu wszystkiej Rusi", posugiwali si nowi ksita haliccy, zgoa nic wsplnego nie posiadajcy z Rurykowiczami, jak np. syn Trojdena, z linji mazowieckich, Bolesaw Jerzy II (f 1340). Podpisywa si on na rozmaitych dyplomatach ksiciem totius terrae Russiae, Gali. ciae et Lodimeriae", dux terrae Russiae, Galiciae et Lodimeriae", albo dux totius Russiae Minoris", wyodrbniajc

Ru

ksit


W
Rusi

15

ten sposb ziemie halicko-wodzimierskie z pojcia innej wielkiej, ktra si tworzya na pnocy.

Z tego, nawet krtkiego przebiegu podniesionej przez nas sprawy liistorycznej nomenklatury Ru dla obszaru objtego niegdy posiadociami Rurykowiczw, cicemi politycznie do Kijowa, widzimy e ona obejmowaa te obszary, ktre z czasem przybray nazwy Kijowszczyzna, Woy, Poo ile rzecz dotyczy ziemi, a ludno, dole i Ru Czerwona bez wzgldu na stopie sowiaskiego pokrewiestwa nazywano Rusinami. Rosyjska nazwa Maorosw" jest sztuczn i lokaln. To te nasza historjografjia nie znaa dla obszarw dorzecza rodkowego Dniepru i Dniestru innej na-

dla ludnoci. Ru Rusini najnowszych czasach, zaledwie od kilkunastu lat, pocza si popularyzowa dla obszarw Rusi nazwa U kranard ukraiina", a dla ludnoci, zamieszkujcej je szowinistycznym wyski". I jedna i druga nomenklatura brykiemTitoryka lwowskiego uniwersytetu Michaja Kruszewskiego, ktry, ujwszy w historyczn rozproszone i rnorodne dzieje tej grupy narodw sowiaskich, ktre, podbite przez Rurykowiczw, naday obszarom zdobytym nazw Ru, a ludnoci - Rusinw, nazwa obszary rodkowego Podnieprza, Woynia, Podola i halickiego Podkarpacia Ukrain", a rnorodne gazie pnia sowiaskiego zamieszkujce je narodem ukraiskim". Bya to z jego

zwy jak

cao

strony
oprcz

pewnego
i

rodzaju

licentia

poetica
za

wbrew

historji,

prawdzie

logice, ktra nie

miaa

sob

innego poparcia

wzgldw

politycznych.

Nazwa Ukraina" zjawia si bardzo wczenie, bo za Rurykowiczw, ale niema zgoa nic wsplnego z Rusi, tak samo jak nomenklatura nard ukraiski" z jedynie suszn ziemie rui historycznie uprawnion Rusini, jak nazwa skie" (nie rosyjskie w nowoytnem pojciu) z Ukrain" czyli ziemi ukraisk". Pojcia te powstaway i modyfikoway si z biegiem czasu, a z poj geograficznych przeobraziy si nareszcie na jakie cudacko-etnograficzne, a nawet polityczne. Spirzmy_w jaki sposb
i w jakick warunkach formoprzymiotnik ukraiski", ktry gazi poudniowo-wschodniej so-

waa si

nazwa .Ukraina"
,

przylepiony zosta do

tej

16

wiaszczyzny, ktr etnograf) a rosyjska, uznajc jej odrbmaorosyjsk**. no, nazwaa gazi Nazwa Ukrainy" stosowana bya do Perejasawszczyzny

(Lict. iip. 1187

r.)

na

poudniowym

wsciodzie, ale tak

samo

Ukrain-' nazywano ziemie pograniczne nad Bugiem. WoDanio yski latopis zapisa wyranie (r. 1213), Ugrowesk, Brze, Wereszczyn, Komw odebra od Leszka oczywicie pogranicze nadbuai wszystk Ukrain" orodkiem wadania Jeli zwrcimy uwag na to, skie. Rurykowiczw by Kijw, to, zarwno Perejasawszczyzna z jednej strony, a Zabue z drugiej, niczem innem wzgldnie do Kijowa nie byy, jak Ukrainami", pogranicznemi czciami pastwa, wadania, byy zatem terminem geograficznym, oznaczajcym czstk kraju, gdy Ru bya pojciem

e ksi

caoci. w tem samem znaczeniu byy ukrainy Pominiemy to, litewskie, moskiewskie i inne. Nonsensem jest zatem przekraju. Nazwa Ukrainy, noszenie pojcia czstki na odnonie do ziem Ruskich wyjania si i ustalia, a nastpnie modyfikowaa si ju za czasw Rzptej polskiej, do ktrej wikszo Ziem Ruskich z wyjtkiem W. X. Mo^skiewskiego naleaa. Za Aleksandra powiada Czacki pniejszej Kijowszczyzny, Bracawszczyzny Y\i wiksz i Podola nazywano pust krain'*. Przed panowaniem Zyg^munta I nie znajdowa on wzmianki o Ukrainie. Nazwa ta pojawia si dopiero w cisem okreleniu za Stefana Bato-

cao

cz

uyto po raz pierwszy tej do pogranicza czyli Ukrainy ruskiej. Kijowskiej, Woyskiej i Podolskiej", ktre zamieszkiwa nie jaki nard ukraiski", ale gdzie wczyli si ludzie swawolni". Z biegiem czasu nazwa Ukraina ustalia si w Kijowszczyznie m. w. od Kijowa poczwszy i w poudniowej czci W-stwa Bracawskiego, inne dzielnice Ziemi Ruskiej zatrzymay swoj historyczn nazw dla caoci nazwy prowincjonalne: Podole, do ktrego wchodzia dzisiejszej Ziemi Halickiej i czerwona. Z lewej strony Dniepru bya ziemia Siewierska (Czernihowszczyzna)
rego.

konstytucji 1580 roku

nomenklatury, odnoszc

cz
i

Woy,

Ru

posiadoci

polskie,

czowisk tatarskich.

maszczyzny.

Tu

do wododziau Doca i koZadnieprze nosio urzdowy tytu Hettam, wzgldnie do stanowiska pastwa

cignce si


rosami, a kraj

17

now nazw
lub

lewobrzeaych mieszkacw nazywano

Maorosj, Hetmaszczyzn
Z polskiej strony

MaoSobodzk

byy Ziemie Ruskie, Moskale, dziaajc w myl polityki zjednoczenia, ju w 19-m w. w ziemiach zabranych Rzpej polskiej nazw ruski" utosamili z wyrazem rosyjski", a zamiast Rusini" narzucili: Maorosy", nard maorosyjski**. ten sposb historyczna nazwa i Rusini utrzymaa si jedynie na Rusi Czerwonej i Halickiej do najnowszych czasw, na co dugi czas Austrjacy uwagi nie
Ukrain (Charkw).
a nard ruski czyli Rusiski.

Ru

zwracali.

Objcie katedry historji Wschodu przez Kruszewskiego we Lwowie stao si okresem przeomowym w yciu, polityce
zw. Galicji Wschodniej. Z rozrzuconych czstek narodu ruskiego midzy trzy pastwa, Rosj, Polsk i Austro- Wgry stworzy on historyczn ksikow,
i

historji ruskiej

t.

cao

opowiedziawszy po kolei historj trzech pastw powyszych. Co do Austrji uczyni to tylko w popularnem wydaniu. Wychowaniec rosyjskiej polityki antipolskiej, zrozumiaej ze stanowiska podboju, a szkodliwej ze stanowiska historycznego, poTitycznego i narodowego narodu ruskiego, ogarnity suszn zreszt i nadziej wysunicia swego narodu na aren niezalenego pastwowego ycia politycznego, nie mia jawnie i wrogo wystpi przeciwko Rosji, ktra najwicej krzywd wyrzdzia narodowi ruskiemu, ale wszystk swoj przela na Polakw i polsko-ruskie dzieje przedstawi nie tylko w faszywem owietleniu, lecz pogbi, zaszczepione przez Rosj w spoeczestwie ruskiem, ideay nieetyczne Kozaczyhajdamaczyzny, gloryfikujc je jako bohaterstwo narozny dowe. Aeby jednak narodowi ruskiemu nada wicej cech odrbnoci, historj swoj nazwa Historj Ukrainy Rusi", krtkim bardzo czasie Ru za a nard ukraiskim". naladowcw i uczniw Kruszewskiego odpada, pozostaa tylko Ukraina" i nard ukraiski". Nikt- by si tem nowatorstwem nie interesowa, gdyby Austro-Wgry, pod wpywem polityki berliskiej, nie zamarzyy o wojnie z Rosj i o moliwoci posunicia swojej granicy do Dniepru lub nawet przyczenia do pastwa Habsburgw caej poudniowej Rusi. Bya to woda na myn nowych prowodyrw ruskiego spoeczestwa w Galicji Wschodniej.

ftct

myl

Kozaczyzna ukrainna.

18

polskie w Austro-Wgrzech, ktre usioway paraliowa berlisk polityk w Wiedniu, a do tego doskonale prowadzia droga wywoania wewntrznych niepokojw w Galicji. Rosja bya take w okresie marze nowego Objedinieja" i oto na tern tle odnowia Galicji si i zaostrzya kwestja oderwania Ciemszczyzny Wschodniej. Oderwanie Galicji Wschodniej budzio rd ludinteresie Prus
i

leao osabi wpywy

noci miejscowej duy ferment, ale wiedescy politycy niemieckiej idei panowania w Europie, tak byli pewni zwyci-. stwa, e na ten ferment nie zwracali uwagi zgoa, bujajc w obokach marze o moliwoci posunicia granicy za Zbrucz. Do propagandy w tym celu wynajli si, moe nawet niewiadomie, prowodyrowie ruskiej polityki, rozmaici oziscy,
Lewiccy, Petruszewicze, Kolesy, Barany et tutti tjuanti. udzili oni Austro- Wgry swoj sympatj dla idei pangermaskiej i atwoci zjednania dla niej ludnoci ruskiej za

Zbruczem.

Pod tem hasem prowadzili oni agitacj

anti-

Prusom i Aubardzo na antipolsk, w Galicji wstpia w stan Wwczas to kwestja ruska strji. ostrego napicia. Rzd wiedeski nie mg jawnie wystpi przeciwko Polakom, ktrzy reprezentowali wielk si parosyjsk
i

bdc

rk

stwow,
sje

podtrzymywa denia Rusinw do Polakw za pomoc znanej swojej

ale

ruskie pretendyplo-

dwoistej

macji.

tym te czasie drog nacisku na urzdow Rad szkoln krajow, poczy pojawia si podrczniki geografji i historji ruskiej, w ktrych znika zupenie Ru i nard ruski, a narodzia si Ukraina i nard ukraiski. Im bliej wojny, tem arogancja polityczna przewdzcw Rusinw galicyjskich stawaa si wiksz. Rzd austrjacki skonfiskowa staro-ruskie t. zw. moskalofilskie bogate instytucje kulturalne i finansowe i odda je Ukraicom", ukrainizm sta si modnym w Wiedniu. I^ne arcyksiniczki popisyway si

na ulicy
tego,

wyszywankami" huculskiemi. Doszo nareszcie do rzd wiedeski tajemnym oklnikiem poleci wszystkim urzdom wadzom posugiwanie si w stosunkach urz-

dowych z Rusinami wyrazami Ukraina" nard ukraiski". Niedugo trwaa ta zoboplna przyja. Nie naley do nas zastanawia si w tem miejscu nad wzmaganiem si i wzmacnianiem tej przyjani, do chwili, gdy obie strony
i

19

przekonay si o wzajemnych zudzeniach, zaostrzya ona jednak do wysokiego stopnia ale i pretensje historyczne do Polakw, posuwajc ekspansj nai najnowsze Rusinw rodow pod nowym sztandarem Ukraina i nard ukraiski do granic niemoliwoci, jak tego dowid krtkotrway traktat Brzeski. Agitacja dla utrwalenia nowej nomenklatury zapomoc szkoy i prasy ruskiej, ktrej do pomocy bo i nasza stana, przybraa rozmiary swawoli pastwowej, wpropastwem, walki z nowe nazwy stay si synonimami wadzajc w spoeczestwo ruskie na Woyniu rozstrj i niepokj pod hasem krzywd narodowych".

Im

siada umiarkowania

ciemniejsza kulturalnie jest ludno, tern mniej pow sdach politycznych o rzeczywistoci,

tem mniejsz posiada skal porwnawcz. Tolerowanie zatem neologizmw, majcych wiadomie polityczne zabarwieMamy nie, kryje w sobie pomie zaburze i niepokojw. przykad na Galicji, gdzie wyrazy Ukraina i nard ukraiski w onie samego spoeczestwa wytworzyy dwa obozy waczce ze sob. Za Zbruczem z nazw Ukraina oswoio si jako-tako ucho Rusinw ze wzgldu, e gub. Kijowsk nazywano powszechnie Ukrain, ale nazwa nard ukraiski" nieznan
ludnoci ani w Kijowszczyznie, ani na Podolu, ani tembardziej na Woyniu lub Ctiemszczyznie, dokd przenika pocza z literatury, polityki i prasy. Jeli zatem w cigu pracy niniejszej znajdzie czytelnik nazw Ukraina", to jest ona uyta albo w znaczeniu historycznem, albo odnosi si wycznie do Kijowszczyzny 0.

bya

przed

wojn

1) . p. Aleksander Jabonowski, a rwnoczenie z nim autor tej pracy wystpowali gorco zarwno przeciw neologizmom historycznym jak i nieograniczonemu pdowi do nowatorstwa, ktre nosio cech nietylko naginania historji do celw agitacji szowinistycznej, ale politycznemi pretensjami wnosio niepokj wewntrzny w sfer najpierw interesw polskich, a teraz ju pastwa polskiego. Rusini, stworzywszy soetnograficzn, maj teraz cztebie fikcyjn Ukrain", jako niby ry Ukrainy": wielk* sowieck, ma" czyli zachodni, a fabrykuj ju na naszych oczach Ukrain* w Chemszczyznie i na Woyniu. Znika ju z prasy prastara Ru, a zjawia si haaliwa i niespokojna, jaka neokozacka Ukraina", jako nomenklatura agitacyjna. Ze wzgldu na niebezpieczn przyszo naleaoby raz temu koniec pooy.

cao

II.

GENEZA KOZACTWA. WARUNKI FIZYCZNE I ETNICZNE YCIA SPOECZNEGO.

Kozaczyzna polska, jako stan, klasa i warstwa, rozwisi nad Dnieprem, na niewielkim pasie wzdu rzeki, do Tawani prawie, t. j. przewozu na od Kijowa poczwszy dolnym Dnieprze, ale kozactwo, jako wojenno-rozbjnicze grupy, a pniej zwizki, powstao za Dnieprem i byo produktem ycia stepowego Tatarszczyzny pniejszej, przedtem rnych tiurkskich plemion, osiadycti midzy Donem a Dnieprem. Z tamtej strony przenioso si na prawy brzeg Dniepru. Wyraz kozak" jest turskiego pociodzenia, znany Tatarom Kazaskim, jakote zamieszkujcym pomorze Azowskodo Dniepru. Znany jest Czarnomorskie od Wogi, Donu,

na

nie mniej

rnych djalektach

turskich, ale nie

tem

ry-

cersko-awanturniczem pojciu, jakie spopularyzowao si w drunarzeczach giej poowie 16-go wieku w Rzpltej Polskiej. tiurkskich kozak oznacza czowieka wolnego, awanturnika, wczg, a niekiedy wprost rozbjnika. Pierwsz historyczn wzmiank o kozakach spotykamy si z istw_XIII w. 1 nastpnych,- gdzie nazwa kozak jako zwynieniem kolonji genueskich. Wystpuj oni jako niby wojsko, niby jaka patna kli rozbjnicy, innych. Ustawa miast Czemeskorta konsulw kafiskich balo (Baakawa) i Sugdaja (Sudak) nazywa ich cosachos orgusios seu homines Caphae". Niewierny coby przydomek orgusios" oznacza, o ile wszake z tekstu ustawy wnosi wolno, penili oni pewne suebno-wojskowe obowizki, moe jako asysta karawan, a rwnoczenie trudnili si rabunkiem. Byli po prostu dobycznikami stepowymi (interce-

wie

bd

bd


ptores)
i

21

rabownikami byda tatarskiego. Administracja kolonji genueskich zabraniaa swoim urzdnikom odbierania od tycti kozakw zdobytych w ten sposb rzeczy lub byda, co samo ju jest wskazwk zalenoci kozakw orguzw od administracji kolonji woskich. Powoli tedy, ze stepw Zadnieprza, opanowanych ju przez Tatarw, z zanikiem kolonij genueskich, ktre pady ostatecznie pod ciosem tureckiej ekspansji po zdobyciu Konstantynopola (1453), Kozacy, kozactwo i kozakowanie przenioso si za Dniepr w swoim dawnym charakterze, zanim
zostao zuytkowane przez Rzpt polsk i przeksztacone. Do przeniesienia si kozactwa na praw stron Dniepru przyczynio si nie tylko rozszerzenie si hord tatarskich na pobrzeu czarnomorskiem do ujcia Dunaju, ale take zmieOstateczne zdobycie przez Kazihandlowe. stosunki "nione mierza W. Rusi Czerwonej i utworzenie z W. Ks. Kijowskiego Wojewdztwa (1471), czyli wczenia go w skad Rzptej Z jednej strony popolskiej, oywiy handel ze Wschodem. si zaludnia Kijw, jako cznik Wschodu z pastwem polskiem, a skutkiem tego nabraa oywienia dawna droga karawanowa, istniejca, jako Solanoj put'" za Rurykowiczw do mongolskich, ktra z czasem przybraa nazw osobnej gazi Czarnego szlaku, z drugiej za (zawsze od Tawani poczwszy) szy drogi handlowe na Biaogrd i Kilj do Carogrodu, a na Targowic moe do Halicza i Lwowa na zachd. Oywienie ruchu karawanowego oywio take wzmoenie si kozactwa i kozakw. Szerzy si pocz charakter rozbjnictwa zupenie taki sam jak za Dnieprem, chocia nazwa Kozakw i kozakowania, jako rzemiosa wojennego, rozpowszech-

cz

nion

nie

bya

jeszcze.

Pomijamy etymologiczn metod, szukajc genezy nazwy Kozakw od wyrazu koza (Piasecki, Kochowski); szukano take bez wielkiego skutku Kozakw w nazwie Kozarw (Grabianka i in.), a nawet w Kozachii Konstantyna
Porfirorodnego.
skiej,

Kozaczyzna^ja^o objaw ycia pastwowego Rzptej polrozrosa si z czasem na trzy wielkie wojewdztwa: Kijowskie, Bracawskie i Podolskie, kracami swego wpywu i aktrjt'Tgajc poudniowej czci Woynia, a na Zachodzi^woj-twa Bezkiego i Ruskiego. Jeli wyczymy z Kijw-

22

cz,

od rzeki Irpienia (histoskiego woj twa pnocn jego ryczny Rpie) poczwszy (Polesie Kijowskie, Owruczyzna), to obja ona obszary prawie niezaludnione, stepowe; za Dnieprem stepy po-poowieckie, a pniej po-tatarskie, a z prawej jego strony te obszary, ktre nazwano Kijowszczyzn, Bracawszczyzn i Podolem. Dalej po za Tamin i Siniuci do morza, cigny si obszary niezamieszkae prawie, posiadajce ludno bardzo ruchom, ktre nosiy nazw Dzikie pola, a oglniejsz Ziemia Nadolna (Bielski). Od Krylowa za do Chocimia Czehryniem rozcigay si one do Dniestru prawie. Jak wschodnie i poudniowie granice Rzptej w XV wieku byy niepewne i niecise, tak jeszcze mniej pewnemi byy granice Kozaczyzny ukrainnej, ktre rozrastay si w miar zwikszajcej si niedonoci w zwalczaniu ruchw

polskiego. obszar wielkiej yznoci, wielkiego bogactwa przyrodzonego i wielkiej gospodarczej przyszoci, ktry

kozackich

pastwa

By

to

Sucz, Bugiem od rdo ujcia, tworzy wietnie zcakowany objekt geograficzny, nadajcy si w przyszoci na utworzenie odrbnego pastwa. Struktura fizyczna tego obszaru miaa niewielkie pochylenie ku Czarnemu morzu; poczwszy od wododziau Bugu, Bohu, Suczy i Horynia; wszystkie jego rzeki, w znacznej mierze spawne, miay wsplne zlewisko w morzu Czarnem, dokd wpaday Dniestr, Boh z Ingulcem, Ingu i Dniepr. Przeszo tego obszaru od najdawniejszej staroytnoci
Irpieniem,

zamknity Desn, Docem,

de

rodkowym Dniestrem

bya pod wpywem

z

najbardziej urozmaiconym.
z

Stykajc si

rozmaitymi stopniami jej, z rozmaitemi rasami, nieliczna bardzo miejscowa ludno niewiadomie, z koniecznoci niejako, musiaa wsika w siebie najrnorodniejsze

rozmait kultur,

pierwiastki

etniczne

przyswaja

je,

potem

przerabia rozmaite kulturalne czynniki i uwarstwienia dla wasnego zastosowania i wedug wasnych poj. Najpierwej ludno tego obszaru, znana szczegowo Herodotowi, zetkna

si
ci

greck kultur

przez

Olbi (midzy dzisiejsz Odes

tej

a Oczakowem).

Jakkolwiek najrozmaitsze nazwy

i

ludno-

Melanchleni opisywanych nietrudno

(Anty,
rani przez

t.

p.)

zgreczone, ze zwyczajw
ktrzy

domyli si Sowian,

wypie-

wielk

wdrwk

narodw, a pniej przez

Atyl


przez wojny

23

Rzymian z Mitrydatem, cofali si ku pnocy, zostawiwszy na ziemiach opuszczonych tylko lady bardzo swego zamieszkania i bardzo liczne resztki kulnieliczne

tury greckiej.

Pominwszy wieki cae, po ktrych prawie adnych ladw historja tych miejscowoci nie pozostawia, zatrzymajmy si chwilk na okresie ju historycznym, to jest chwili zjawienia si nad Dnieprem w Kijowie Warego-Rusw (Normanw) i rozpoczcia budowy pastwa RurykowiKilka szczegw zawdziczamy latopiscowi kijowskiemu, ktrego jedni nazywaj Nestorem, drudzy bezimiennym mnichem. Przed pojawieniem si Mongow wiksza tego obszaru zamieszkaa bya nie przez ludno miejscow, sowiask, osiad, lecz przez koczownikw szczepu tiurkskiego; od Donu do Dniestru, przez dorzecze Doca Alty, Psa, Worsky, a z prawej strony Dniepru Inguw* do Dniestru cigny si siedziby Poowcw, ktre Bohu na pnocy dopiero, okoo dorzecza Rosi stykay si z ludnoosiad. Najbliej Kijowa siedzieli pokrewni Poowcom rasowo, zwani sowiaskiem imieniem Czarni Kobucy; obok prawie, na Rastawicy i Gniopiacie Berendeje i Torki, w proCzerkasy, najbardziej mieniu dzisiejszych Czerkas rozbjnicze plemi, ktrych ]\Ioskale 17-go wieku nazywali wogle Czerkasami. lady tego turaskiego koczowania pozostay dotychczas: po Berendejach Berdyczw (Ber(en)dy czw, po Torkach Torczesk, Torkw, Torczyk, po Turbijach Turbijwka, Turbw, po Czerkasach miasto Czerkasy i drobne osady teje nazwy, po Poowcach w rodku prawie Biaocerkiewszczyzny Wielka Maa Poowiecka. Po zgnieceniu przez Mongow dorobku Rurykowiczw, napywa pocza powoli fala koczownikw tatarskich, poXIV wieku dzielonych na kilka gazi, zwanych ordami.
czw.

cz

ci

sn

zajmujc kada odrbne obszary: Nogajska zaja pastwiska od Donu do Dniepru, w Tauryce usadowia si Krymska orda, nad dolnym i rednim Dniestrem Jedysaska. Ordy te rozpaday si na mniejsze i z czasem przybieray nazwy od miejscowoci, w ktrych koczoway. I tak: istniaa orda Dobrucka (niedaleko Silistrji), Biaogrodzka od ujcia Dunaju, a do ujcia Dniestru, majca nazw swoj od Biabgrodu nad morzem Czar-

usadowiy si

ju

trzy ordy,


nem

24

ord take (pniejszy turecki Akerman). Zwano jako Budziak. znaaej Budak, Mistepu czci Budack, od dzy Biaogrodem a Oczakowem koczowali Oczakowscy Tatarzy, wreszcie midzy Mohylowem a sko swoje Tatarzy zwani Lipkami.

wschodu

Raszkowem mieli siedliTak wic od poudnia, poudniowego zachodu bylimy otoczeni krwi obc.

jakim stopniu

wsikay

obce pierwiastki etniczne

nie

w pograniczne sowiaskie
nie oznaczy.

spoeczestwo,

jestemy

w sta-

przy bliNie ulega wszake wtpliwoci, skem ssiedztwie, przy bezustannych wzajemnych walkach, przy ktrych czowiek sam przez si jako niewolnik, jeniec stanowi najpodasz zdobycz, mieszanie si rasowe byo nieuniknione. Odbywaa si ta wymiana krwi moe jeszcze Nawet Rurykowicze silniej drog pokojowego wspycia. nie wzdragali si bra sobie za ony crki chanw poowieckich (Tugurchan).

turaskiej krwi, oddziaywaa rozsiedlon i rozklasyfikowan przez mnicha monasteru Peczerskiego Nestora, rasa zaborcw z pnocy, ktra w Kijowie utworzya rodzaj wasnego pastwa dynastycznego, zagarniajc pod swoj wadz coraz wiksze obszary dokoa gwnej sw^ojej siedziby Kijowa. Otoczeni jednak przemonym ywioem sowiaskim, wodzowie druyn

Niezalenie od

dopywu

na

ludno miejscow,

pnocnych i same druyny sowianizoway si ju w drugiem pokoleniu, wnoszc do nowego spoeczestwa rabowaiducha porywajc cze, wojenne pierwiastki swojej kultury za sob, w imi idei podboju orem, obcej sowiaskiemu duchowi ludnoci, miejscowe, rolnicze ju plemiona. rapierwszych Konstantynopol Rubunkowych wyprawach na rykowiczw ludno sowiaska udzia braa. Wyprawy odbyway si w odziach, z pominiciem porohw czyli wysti
i

pw skalnych na

Dnieprze, a dalekie

te

w^yprawy,

nietylko

na stepy poowieckie, o charakterze wyranie rabunkowym, ale w odziach, byy dla ludnoci tubylczej pierwsz praktyczn szko przyszego kozactwa i kozakowania. Druyny (wojsko stale utrzymywane kosztem ksit kijowskich) raboway tak samo karawany kupieckie jak pniej czynili to
kozacy.

poowieckie

Bardzo zblione cechy charakteru najazdu na wiee" i na Carogrd pierwszych Rurykowiczw do p-

25

czynw kozackich, day impuls Wodzimierzowi Antonowiczowi do zwizania genezy kozactwa i kozakw z panowaniem pierwszyci Rurykowiczw w Kijowie. Jakkolwiek teorja ta w caoci utrzyma si nie da, resztki ludnoci miejscowej, mieszkajcej nad Dnieprem, o ile ocalay od pogromu Mongolskiego, nie mogy zatrze w sobie traniejszych
dycji przeszoci, od ktrej dzielio ich zaledwie

dwa

wieki,
i

a Dniepr

oywi

je,

gdy ustaliy si wdrwki tatarskie

po-

bogate miasta tureckie. Jako najbliszych protoplastw kozakw ukrainnych mosi po stepach ludno, nienaby t lun, wyjanionego etnicznego pochodzenia, zwan brodnikami" wczgami stepowymi. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, biorc na uwag turaskie ssiedztwo, przypuci mon, byli to mieszacy, rd ktrych przewaaa krew sowiaska. Posiadali oni watahy zorganizowane, a nawet swoich wodzw. Nazwisko jednego z nich, Poskinia, prze-

wstawa poczy

uwaa

wczc

chowaa

historja tylko dla

tego,

ze

swoj watah bra

udzia wsplnie z Rurykowiczami w bitwie z Mongoami na Kace i przeszed na stron Mongow. Podbicie przez Olgerda i Gedymina Rusi, zwycistwo nad Tatarami na Sinych wodach, pniej zwycistwa Witoldowe dotary do morza Czarnego i umoebniy oprze o nie

w skad ktrego weszo W. Ks. wewntrzne poczy zmienia si zasadniczo. W. Ksita Litewscy, oceniajc grone rozszerzenie si koczownikw tatarskich umocnienie si ich w Krymie
granice

pastwa

polskiego,

Litewskie.

Stosunki

dla przyszoci Rusi

stynn,

lecz

nie stepowej, ktra bya jeszcze pugbszej pobudowali nad Dnieprem szereg za-

meczkw obronnych, ktrych nazwiska zapisa Michalon, LiKremieczuk, Upsk, Hertwin w poowie XVI-go wieku,

bedejw Rg, Miszurin, Kiczkas,

Tawa.

Ale

wikszo w po-

owie XVl-go wieku ju znan bya

tylko z nazwiska.

Podrnik francuski Gilbert de Lannoy, jadcy do Kryzatrzymujcy si w Biaogrodzie (Akerman) jecha pumu, styni, a w Biaogrodzie by obrabowany doszcztnie przez protoplastw tych, ktrych ju w XVI-ym wieku nazywano Kozakami Biaogrodzkimi". liardziej jeszcze jaskrawemi barwami maluje obszary zbiegajce ku morzu Czarnemu
niewiele

pniejszy od

Michalona,

Gwagnin (Stryjkowski)

26

Piszc o Kraju Podolskim" i rozumiejc pod t nazw ca paszczyzn schylajc si ku Czarnemu i Azowskiemu morzu, od Donu do granic Wooszczyzny, powiada e kraj ten pola puste, bardzo

szerokie ma".
jej

Wczywszy w

ten

obszar

Ziemi Kijowsk, okrelajc

mil
i

dalej", pisze

e
i

za

szeroko na pidziesit Cyrkasany i Kaniowiany domw

nie ma adnych, ani wsi i woci nie ujrzy, wszystko pustynie, a Dzikie pola na cae mil czterdzieci do samego zamku tatarskiego, przy progu DnieproOczakowa, miasta wym lecego, dzikim zwierztom przespieczne wykochanie dawaj ". Przydnieprze zatem od Kijowa i Dzikie pola stay si ju nieco wczeniej kolebk pniejszej Kozaczyzny. Nie byy to jednak pustynie w znaczeniu bezludnoci, tylko, jak powiedzielimy, ludno ta bya ruchoma i rzadko osiada w najbliszem ssiedztwie zameczkw ju polskich i pod ochron szabli polskiej oddajca si pasterstwu i rolnictwu. O bogactwie przyrodzonem tych obszarw rni pisarze jeszcze ku kocowi XVI-go wieku cuda opowiadali.

Michalon Litwin (ok. 1552) da wprost panegiryczny opis yi dobrobytu tej ziemi. Gleba tu powiada do tego stopnia jest yzna i wdziczna do obrobienia, zorana raz

znoci
tylko

najwiksze urodzaje. Nawet nieuprawne role rodz roliny, ywice koodygami, rzeniami ludzi. Tu rosn drzewa, dajce najdelikatniejsze owoce, uprawiana bywa winna jagoda, rodzca wielkie grona, a niekiedy na pochyociach ronie take dziki winograd.
daje

w par wow,

bd

bd

ktrych ze staroci potwopszcz, dajcych mid smaczny, pikny, aromatyczny. Dzikich zwierzt ubrw, dzikich koni, jeleni takie mnstwo w lasach i na polach, polowania odbywaj si jedynie dla skry; z misa uywaj
i

starych

dbach

bukach,

rzyy si

dziupla,

gnied

si

roje

Misa dzikw i wcale Sarny w takiej wielkiej iloci przebiegaj w zimie ze stepw do lasw, a w lecie do stepw wracaj, kady wocianin zabija ich tysice rocznie. Nad brzegami rzek liczne mona spotka erowiska bobrw. Ptactwa tak nadzwyczajna mnogo, na wiosn chopita robi wypraw po nie i cae odzie wypeniaj jajami dzikich kaczek, gsi, rawi, abdzi, a wylgy drobiazg hoduj przy domu.
tylko
nie jadaj.

poldwic, reszt wyrzucaj.

27

Orlta zamykaj do klatek i hoduj dla pir, ktre potem do strza przymocowuj. Psw karmi misem dzikich zwierzt jesiotrami i innemi wieli ryb, gdy rzeki przepenione kiemi rybami, napywajcemi z morza do sodkiej wody". Przesadnie entuzjastyczny ten opis bogactwa przyrodzonego kraju znajdowa jeszcze w znacznej mierze potwierdzenie u pisarzw koca XVI-go wieku, obcych, a wic nieuprzedzonych (Blaise de Yigenere). O wiek cay pniej, inny Francuz Beauplan, inynier w subie hetmana Koniecpolskiego, ktry budowa Kudak i inne twierdze, zostawi barwny opis bogactwa i ycia kraju, w przededniu prawie buntu Chmielnickiego, ju nazw Ukrainy oglniejsz noszcego. Skoro uylimy ju nazwy Ukraina, nasuwa si pytanie,

jaki obszar, jakie

ktrej

terytorjum obejmowaa ta nomenklatura, dzi zbyt rozcigliwe nadaj pojcie i granice? Z nazwy lokalnej, oznaczajcej pogranicze pastwa, stawaa si ona powoli nazw prowincjonaln, oznaczajc wszerszem znaczeniu ten stepowy obszar, ktry, jak ju wspomnielimy, zamyka si wododziaem Doca, siga rodkowego Dniestru, od poudnia dotyka zachodnich pobrzey morza Azowskiego, a zamyka si wzkim pasem nad morzem Czarnem, ju
z

prawej

strony

Dniepru,

ktre

sigay Biaogrodu.

zwanym Polami Oczakowskiemi, Podole i Woy nie miay nic

wsplnego terytorjalnie z Ukrain, tworzc odrbne zupenie Wojewdztwo, chocia pod wzgldem geograficznym i klimatycznym poudniowa Podola pniejsza gubernia Podolska, Poberee posiaday cechy obszaru stepowego, pniejszej waciwej Bracawskiej Ukrainy. Ku kocowi 18-go wieku pocza si ustala nazwa Ukrainy dla tej czci dawnego Woj-twa Kijowskiego (tylko stepowej) i Bracawskiego, ktra ju pod zaborem Rosji otrzymaa nazw gub. Kijow-

cz

skiej.

Oprcz pojcia geograficznego adnego innego do nazwy Ukrainy nie przywizywano. Nard, zamieszkujcy historyczn Ukrain wsplnie z polskim, ktry reprezentowa tu ywio osadniczy kulturalny, nazywano ruskim" (Rusinami) z rozmaitemi jego rozgazieniami (Czerwonoruskie, Poi

leszuki. Huculi

in.)

poowie 17-go wieku, gdy wojna

samodzielno

28

klasow kozack, dosiga najszerszych rozmiarw, poczo si wytwarza pojcie Ukrainy kozackiej, nie w zoaczeniu odrbnoci terytorjalnej, ale raczej tych granic, ktre zostay
objte ruchem kozackim, nie za przygodnymi punktami, do ktrych wojna Chmielnickiego sigaa. Nie znajdujc odpowiedniejszej nazwy nad dla obszaru stepowego, zakrelonego powyszemi granicami, ktra do pewnego stopnia odpowiada jednolitemu prawie obszarowi etnograficznemu, musimy nazw utrzyi zda sobie spraw z wielkoci i zaludnienia tego

Ukrain

kozack

ma

obszaru.

poniekd za jednolity z dziJeeli mona go siejszego stanowiska pod wzgldem etnograficznym, geograficznym i klimatycznym, to pod wzgldem administracyjnym za czasw Rzptej wchodzi on rnemi czasy w skad kilku woj-ctw: Czernihowskiego, Kijowskiego, Bracawskiego i Podolskiego, a nawet siga poudniowej miedzy Woynia. Poniewa wojewdztwo Czernihowskie jeszcze na pocztku 17-go wieku tworzyo woj-ctwa Kijowskiego, zatem t obejmujc 9 dzisiejszych powiatw, musimy do woj-ctwa Kijowskiego zaliczy.

uwaa

cz

cz,

cowi 16-go wieku

poroskiego

Wojewdztwo Kijowskie liczyo zatem ku komil kwadr, (okrgo) Ni, czyli ziemie wojska Za

1800

1070
630 340

Wojewdztwo Bracawskie wraz z Zwinogrodczyzn ... Wojewdztwo Podolskie.

,,

ten

mowa w

sposb Ukraina kozacka mogaby obejprzyblieniu mil kwadratowych

3840

Pod wzgldem geograficznym i klimatycznym, a teraz nawet i etnograficznym, monaby doliczy dawne Pola Oczakowskie (dzisiejsze dwa powiaty: Ananijewski, Terespolski i Dorzecza stepowe Inguu) czyli mil kwadr, okoo 1540. Do koca 18-go wieku Pola Oczakowskie byy jeszcze pastwiskiem tatarskiem. Jeeli wykluczymy przeto Pola Oczakowskie z obszaru Ukrainy Kozackiej, to mimo to wynosi jej obszar okoo 4000 mil kwadr. Uywanie nomenklatury Ukraina kozacka"
.


nie jest

29

wynika
obszaru,
bardziej

zgoa adnym staym terminem geograficznym, lecz raczej z koniecznoci wynalezienia nazwy dla tego
ktry objty zosta ruchami kozackimi zbliony do granic prawdopodobnych.
i

jest

naj-

Jakie byo zaludnienie tego obszaru, ktry ku kocowi wieku ju sta si polem walk kozacko-polskich, a wczeniej nieco pocztkiem tych wichrw, z ktrych wyonia si Kozaczyzna ju jako warstwa i klasa? Poniewa statystyka w dzisiejszem naszem pojciu nie
16-go
istniaa, wszelkie zatem obliczenia

mog mie

tylko znacze-

nie

prawdopodobiestwa. A jednak i w tej formie ostateczne rezultaty tem ciekawe, e daj wskazwki co do rnych kategoryj i rozmieszczenia ludnoci. Liczba ludnoci moe by jedynie wydedukowan na podstawie paconego podatku pastwowego. Ale norma tego podatku nie bya zgoa jednolit w caem pastwie i opieraa si na zwyczajach. Gdy w macierzystej Polsce paco-

no podatek od ,,anu", w niektrych czciach Rusi od suby" czyli iloci wystawionego onierza, na Woyniu spotywk", kamy, jako jednostk podatkow dworzyszcze" na Rusi stepowej pacono podatek od puga" i od dymu". Zatrzymujc si na Rusi, niepodobna nie uzna nadzwyczajnej trudnoci w obliczeniu zaludnienia nie tylko z powodu tak mao okrelonych nazw jak pug" i dym", ale z powodu napywowej ludnoci ze wszystkich stron Polski, ktra nie daa si w adne mniej wicej stae liczby. ludno Co do miast, trudno polegaa jeszcze i na tem, si od uiszczastale uchylaa ydowska, pacca pogwne",
i

uj

nia podatku.

jednak, e z czasem pojcia suba, dwowka, pug, dym ujednostajniay si pod wzgldem rozmiaru, a ju ku kocowi 16-go wieku zbliay si do pojcia anu", moemy go przyj za podstaw do obrachunku w tych granicach Kozaczyzny, jakie powyej zakre-

Zwaywszy

rzyszcze,

lilimy.

Poniewa ku kocowi

16-go wieku, ze

wzgldu na

nie-

zupeny wykazw podatkowych, nie da si ustali adna prawdopodobna liczba ludnoci na tym obszarze, ktry nazwalimy Ukrain kozack, musimy przyj wysoko zaludnienia do pierwszej wierci i7-go wieku i to
lub brak

dokadno

30

wykluczeniem Niu, gdzie staej ludnoci nie byo wcale i Pl Oczakowskich. Musimy przytoczy kilka szczegw, bez ktrych oglne cyfry nie" dawayby dokadnego pojcia o rozmieszczeniu ludnoci.

(w powyszych granicach) osad, Co do Woj-twa Po642), w Woj-twie Bracawskiem 402. dolskiego braknie zupenie wykazu iloci osad i dymw, zarwno wiejskich jak i miejskich, mamy tylko wykaz gw". Przyjmujc na dym pi osb, otrzymamy m. w.:

W Woj-twie Kijowskiem

Byo

zatem:

Woj. Kijowskiem

ludn. wiejsk. o 58.000, miejsk. o

93.000

Bracawskiem
Podolskiem

85.500 71.000
o 214.500

225.900
26.100

Razem

345.000

Na

wynoszcy

obszar zatem powyszy bez Niu i Pl Oczakowskich ok. 2756 mil kw. wypadoby na 1 mil kw.:

Woj-twie Kijowskiem

gw

97.6

Bracawskiem
Podolskiem

496.5

280.2

Jeeli z oglnej cyfry ludnoci ok. 561.000 odliczymy na kobiety i starcw, a trzeci na dzieci to wszystka mska ludno, zdolna do noszenia broni, przekraczaaby nie wiele wicej nad sto tysicy. Jeeli zwaymy, ju w pierwszej wierci 17-go wieku napyw osadniczej ludnoci powikszy si bardzo, jeli dodamy do tego normalny przyrost ludnoci w cigu p wieku, to nietrudno obliczy,

poow

cz

napicia wojny polsko- kozackiej zawieruchy Chmielnickiego, nie mg on porwa za sob wicej nad 200.000 ludnoci, czyli wszystkich ludzi zdatnych do noszenia broni. Ju ta okoliczno bya sama przez si dostateczn przyczyn do powstrzymania dalszego gospodarczego kulturalnego rozwoju kraju, gdy
chwili

w w

najwikszego

pierwszych latach

pozostaway tylko kobiety, dzieci, starcy i duchowiestwo. Wytumaczy nam to poniekd, dlaczego ludzie, ktrzy w i7-ym wieku musieli zblia si do Dniepru lub od Dniepru przecina kraj ku Dniestrowi, widzieli tylko nieuprawne pola puste osady.
i

w domu

III.

PIERWSZY OKRES WYSTPIENIA KOZACZYZNY

NA
Mniej wicej czyna by znana
kraju, od

AREN DZIEJOW.
poowie XV-go wieku nazwa Kozak
Rzptej jako
po-

w w

ywio

awanturniczy, nie-

dziki geograficznemu pooeniu pastwowej; Kozacy poczynaj nabiera rozgosu. Z pocztku pojawiaj si wzmianki o nich dorywoeo, jako o rabownikach stepowych, ale szybko bardzo wiadomoci staj si peniejsze i groniejsze. Dostrzec si daje wyodrbniajc si grup ludzi, ktra z rabunku robi rzemioso wojenne i niepokoi najbliszych ssiadw, jakby si wiczc i przysposabiajc do jakiej wielkiej akcji, posiadajcej charakter anarchicznej swawoli, tem atwiejszej, napady rabunkowe odbywaj si na dalekich kresach
spokojny, uchylajcy
wszelkiej

si,

kontroli

ukrainnych, gdzie wadze administracyjne pastwa dziaaj sabo, lub czsto bezczynne i bezradne. Nazwa kozak" jeszcze si nie ustalia, ale widocznie

utosamia si z t swawoln ludnoci stepow, ktr wkrtce akty i dokumenty pastwowe nazywa poczn otrami (la-

wczgami, bezdomnymi, motochem hultajskim, swawolnikami, dobycznikami. Po za wzmiank Dugosza (1469), we dwadziecia lat potem, spotykamy si z grup ludzi, ktrzy, jako znawcy Dzikich pl, w roli przewodnikw oddaj usugi Rzptej. Gdy w roku 1489 Tatarzy najechali Podole, Jan Olbrycht, gonic ich, mia w subie swojej wodze kozaki, miejsc tych wiadome" i inne, dziki temu odnis zwycistwo pod Kopestrzynem. Rwnoczenie prawie (1491) wystpuje na Pokuciu jaki wataka Mucha, z przynalenoci niby Wooszyn, a z natrones),

32

zwiska moe Uusin, pldrujc kraj i ludno rabujc. Na przeciwnym kracu Rzptej, od Dniepru kozacy kijowscy (, Czerkasy kijewskije"), czyli z Kijowszczyzny najprawdopodobniej, zrabowali

Oczakw

(1490).

Wkrtce potem znowu

kozacy kijowscy zrabowali Tatarw na Tehiskiej przeprawie roku nie Skaryli si posowie tureccy i tatarscy, (1502).

mija bez rabunku. Ale i Tatarzy, odpacajc piknem za nadobne, w granicach pastwa polskiego poczli szuka dobyczy", tak samo jak kozackie kupy szukay u Turkw i Tatarw. Ponieniebezpieczestwo to i szkody zwikszay si corocznie,

wa

Rzpta

pocza myle o obronie. Pod tym wzgldem posza ladem litewskiego rzdu i poczto budowa zamki obronne,
naprzd

Czerkasach, Kaniowie

Kijowie, a potem

nogrodzie,

byy

Bracawiu, Winnicy i Barze. Zamki te i kierunkiem starostw miejscowych i posiaday niewielkie, bo mao co wiksze nad 100 200 onierzy poljeskich, stae zaogi. Zamki te leay na Czarnym szlaku go rozgazieniach, to jest na drogach, ktre wiody *wgb Rzptej. Mae oddaway one usugi pastwu, bo stan obronny ich bywa niedostateczny, zaopatrzenie w bro szwankowao, a co waniejsza, leay w takiem oddaleniu od siebie, nazywano je w razie wikszego najazdu tatarskiego wtarki" nie mogy sobie udziela wzajemnie pomocy. Pomidzy nie doskonale i swobodnie przemykay si ordy Suyy tylko wycznie prawie jako punkty wytatarskie. jako miejsca, stepw, na uusy tatarskie, padowe w gdzie organizoway si wyprawy wojenne. Stay si te one z czasem, osobliwie zameczki naddnieprzaskie, przytuliskiem i szko swawolnego kozactwa, co byo tern atwiejpod
i

Zwiobrona

gb

tworzc poczty wypadowe, orgaz ruchomej, rabowniczej ludnoci, ksztacili poniekd nizowali wojskowo kozakw. Pierwszym pono, ktry pord st-w ukrainnych otrzyma tytu kozaka" by Seko Poozowicz, dzierawca Czersze,

starostowie pograniczni,

kaski (ok. 1508 r.) Bielski nazwa go Polusem, sawnym kozakiem", zlatynizowawszy patronymiczne ruskie nazwisko

Poozow.

Do rozwoju kozactwa

znacznej mierze

ta

kozakowania przyczynia si okoliczno, w walce z Tatarami

i


trzeba

33

metody wojowania to jest posiada onierza na koniu, ktryby goni" Tatarw i by lekko uzbrojony. Kozacy nadawali si do tego. Std te w chwili prawie zjawienia si nazwy kozak rd stepw
ich

byo stosowa

ukrainnych,

zarysowuje

si dwa typy kozakw: grodoPierwsi

utworzyli z czasem, jak obaczymy, kozaczyzn regestrow, drudzy, skupiwszy si na na Nizie, dali pocztek kozaczyznie siczowej (Sicze). Bya to rnica zasadnicza, ale nie jaka staa, nienaruszalna, przeciwnie zacieraa si z czasem i wytworzya wspln
i

wych

rzecznych.

jedno kozack. Aeby wzmocni

st-owie

szeregi
i

do swoich

rot"

obronne zamkw ukrainnych, pocztw" przyjmowali chtnie

nieosiad, ruchom, ktr stale] osiedleni mieszkacy, zajmujcy si upraw roli, rolnicy, zwykle, dla wyrnienia si, nazywali kozakami lub ktrzy kozakami nazywali si sami. Mamy pewne wiadectwo, e takie roty" istniay ju na pocztku XVI-go wieku w Czerkasach Szczurowa rota", ktra miaa urzdowy poniekd tytu roty kniazia Dmytra" (Putiatycza). Takiej rocie przewodzi niewtpliwie wzmiankowany Pooz Rusak" (1508 1511). Taki sam poczet" kozakw zebra by Krzysztof Kmitycz (ok. r. 1520) i z nimi przez Kijw, Dnieprem zapewne, ruszy ku Tawani, gdzie na chodzili" spdza Tatary", albo broni przeprawy, albo goni", uciekajcych ze zdobycz.

ludno lun,

sub

Tak wic

ju

pierwsi st-owie ukrainni korzystali z ru-

chomej bezdomnej ludnoci, zwanej kozakami. Po Kmityczu, a osobliwie po kniaziu Dymitrze" na st-wie Czerkaskiem zasiad Ostafi Daszkowicz (1514), ktry z Kryczewa zjecha" do Moskwy, jako wolny czowiek", ale wkrtby na ce powrci do ojczyzny i na stanowisku st-y Czerkaskiego odda wielkie usugi, walczc z Tatarami. Poniewa i on posugiwa si ochotniczemi siami ludnoci, przybierajcej coraz staej tytu kozakw, pniejsi pisarze kroniczek kozackich zrobili z niego hetmana kozackiego. Broni on systematycznie kresw, wzgldnie dostpu do wntrza Rzptej Tatarom. Albo wdziera si Tatarszczyzny, albo Tatarzy osadzali go w Czerkasach, jako najwikszego swego szkodnika (1582). Stojc na stray i bronic wschodniej

sub

wgb

Kozaczyzna ukrainna.


ciany
"Rzptej,

34

gdy na sejmie w Piotrkowie (1533) zapytano aby Tatarowie u nas szkd nie czyzabiee, temu jakoby Nieprze dwa tysice czeka ustana. nili", radzi abymy wicznie ciowali, ktrzy.by na czajkaci przeprawy Tatarom nas bronili, a kilkaset jazdy do tego, ktrzyby im ywi obmylali. Do tego, eby na Nieprze, jako jest wiele miasta! takicli ostroww, aby na nici zamki zbudowano

no

zasiaday".

Bya

to rada, z licznych

pniejszych,

ktrymi

zapoznamy si, najpraktyczniejsza, bo zarwno powstrzymywaaby wtarki" tatarskie, jak i trzymaa w ryzach kozactwo niowe, majc nad niem cigle czujne oko. We dwadziecia lat prawie potem, plan ten czciowo, prbowa urzeczywistni Dymitr Wiszaiowiecki, a o zaodze staej pomylano dopiero we sto lat pniej, kiedy rozfukane koza<ctwo ju si w karbach utrzyma nie dao. Energicznie sza obrona zachodnich rbw Rzptej, mianowicie Podola i Bracawszczyzny, prowadzona przez s-t
barskiego Pretfica.
'

skarg Tatarw
1550.

Dowiadujemy si o tem, zarwno ze Turkw jak z jego obrony na sejmie w roku

Mdry
i

ten

lzak,

bdcy

na subie krlowej Bony,

okazywa wielk czujno, przezorno, niezmordowan praobronie jego spotykamy cowito nieugit wytrwao. si z wyrazami kozacy, kozactwo, kozakowanie, ale jeszcze,

jak nigdzie tak

tu nie

wida

zorganizowanej formacji, ktra

przybraa

nazw Kozaczyzny. wolnej zbieraniny, ktre pod upili Wooszczyzn, kradli konie
bowali miasta tureckie. Poczty Pretfica skaday

Wczyy si luno kupy swawodz przygodnych watakw

i

barany tatarskie lub

ra-

ludnoci miejscowej, obowizanej, chodzi w pole" ze starost w razie potrzeby, twostra polow". Lekko uzbrojeni choroty", rzc dzili w kozactwo" ze starostami, jako urzdowymi obrocami Czciej nasi powiada Lubieniecki chodzili w koRzptej. zactwo ni Tatarowie do nas". Nietylko ludno miejscowa lub zbieranina stepowych bezdomkw chadzaa w kozactwo", kozakowaa", to jest przy lekkiem uzbrojeniu tropia i bia nieprzyjaciela, hartujc ycie, a zdobywajc dowiadczenie niewygodach. Garna si do takie<^-o rycerskie w trudach kozakowania najdzielniejsza modzie kresowa g'woli wicze
z

si

bd

bd

rycerskich". Byli

midzy

nimi

Sieniawscy, Strusiowie, Hor-

ckie,

burtowie, Potocki Stanisaw, Wodek, ksita Wiszni owieZasawskie, Koreckie, Roeskie i innyci, zacnej szlacity niemao, ktrzy rzadko z pl zeszli".

Tacy chodzili w kozactwo", a wracajc, nie dzielili si dobycz", jak kozacy-rabownicy midzy sob, a po karczmach stepowych nie przepijali zawieszek, zausznic, pere, piercieni, cekinw, zdartych z trupw lub z krwi wydobytychtak samo godne i zuchwae jak tatarskie, ktre w pomieniu ogniowym chleba szukao". Bernard Pretfic, pod hetmanem Sieniawskim, pozna wtedy Tatarw ich sposoby wojowania, to te gdy w r. 1540 osiad w Barze, umia skutecznie broni granic Rzptej, zapuszczajc si w swoich wyprawach pod Biaogrd, Oczakw i wierzchowiny Berezaskie. Wiedzc o tem, dla Tatara ko by wszystwyprawy kiem, na do Polski wybierali si, kady we dwako lub trzyko, konie te, za pewien udzia w zdobyczy, wypoyczali u Turkw, Pretfic zwrci gwn uwag na to, aeby Tatarw pozbawia koni; to te w wyprawach swoich bra tyle baranw, ile tylko potrzeba byo dla wyywienia swego pocztu, ale natomiast konie zabiera wszyst-

suc
i

i ile trafi. Iloci te szy w dziesitki Poczty Pretfica, tworzone ze suebnikw", ktrych Bielski nazywa kozakami", skaday si z obrocw granic Rzptej, lecz nie rabownikw. Owo spdzanie" Tatarw z koczowisk, zajtych przez nich na Poniziu Czarnomorskiem, miao swoj podstaw polityczn. Do caego nadbrzenego pasa, od ujcia Dniepru do Biaogrodu, ktry ku pnocy, ku Dzikim polom rozszerza si, rocia prawo Rzpta, jako odziedziczonego przez zwizek z Litw. Zaniedbanie praw swoich i opieszao ze strony pastwa pol>^kiego byy przyczyn, Tatarzy zajmowali te obszary pod swoje koczowiska, pacc niewielki czynsz za prawo pasania swoich stad, do obliczania ktrych istniaa osobna kontrola. Poniewa Rzpta miaa pokj z Solimanem, nie uwaaa zapewne tej koczowniczej inwazji za dostateczny powd do wojny, tembardziej, i ze strony tureckiej objawiano dobr wol do zgody. Spdzanie Tatar" z koczowisk za Dniepr wchodzio zatem w zakres polityki wewntrznej polskiej, tembardziej, rabownipowodem do tego cze napady Tatarw. Kontrowersje midzy rzdem polskim

kie, gdzie tylko trafi

tysicy.

suyy

36

komisje wzajemne, wyznaczone do wyklarowana pania pretensyj, przecigny jeszcze swoj dziaalno Tatazwyciyli milczco ale Augusta, nowanie Zygmunta
a tureckim
i

Turkach mieli potnych opiekunw. Prawie rwnoczenie z akcj Pretfica, na wschodniej Dymitr rubiey Rzptej prowadzi tak sam na wasn Winiowiecki, w dokumentach tureckich zwany Dmytrapolskiego. szem", ale moe nie bez milczcej zgody rzdu zgoa inkozakach, na si Awanturniczy ten ksi, oparszy ujcia dla nej kategorji, ni byli kozacy Pretfica, szukajc
rzy,

ktrzy

rk

swojej energji
spie Chortycy.

Moskwie,,

zbudowa zameczek na wyBadania Ewarnickiego wykazay,

nasi
i

to co-

inni

pisarze

nazywali

zameczkiem, by tylko osza> cowany, waami ziemnemi otoczony obz, sabo zaopatrzony w armaty. Wiszniowiecki poszed za rad Daszkowicza,
bez urzdowego poparcia rzdu
i
i

militarnego bez oparcia

si

jakiekolwiekbd stae amuzaopatrzenie w

o

ywno
a

nicj. Turcy

Tatarzy, rozusta-

miejc donioso takiego

nowiska, napierali na tego woostateyskiego kniazika,

Dymitr Winiowiecki.
cznie, z
nicji,

braku

ywnoci amui

zdobyli to obronne sta-

nowisko. Knia, wpltany w awantur woosk, gdzie mu tron hospodarski obiecywano, pojmany przez Turkw, na haku

nad Bosforem ycie zakoczy. Poniewa napady na posiadoci tureckie koczowiska tatarskie prowadzi zawsze z kozakami, skupionymi przy nim, pniejsi kronikarze kozaccy zrobili go take swoim hetmanem", nie uwzgldniajc zgo walki Wiszniowieckiego byy prowadzone w intetego, organizacji kozackiej lub Kozaczyzny jakiej nie resie lecz pastwa polskiego, a Kozacy pod jego wodz byli tylk( rodzajem ochotniczego wojska. Taki los spotka take dru
i

bd

37

giego kniazia woyskiego Bohdana Ryskiego. Obaj oni, ze wzgldu na swoj odwag i bardzo bliski stosunek z swawoln warstw kozakw, ktra tylko swemu junactwu rycerskiemu dogadzaa, zostali bohaterami piknych pod wzgldem poetyckim utworw, zwanych dumami kozackimi". Wiszniowiecki wszed do poezji ludowej jako Bajda" ze wszystkiemi cechami kozackiego junactwa, a Ryski jako Bohdanko". Tak wic ju w poowie XVI-go wieku na poudniowych kresach Rzptej polskiej zarysoway si dwa typy kozackie, wyhodowane wprawdzie w jednakich warunkach ycia pastwowego na Poniziu i jednakim rycerskim duchem oywione, lecz o odmiennej uytecznoci. Jedni to kozacy i kozactwo Pretficowe, bdce na usugach pastwa, tak samo jak kozacy Daszkowica; drudzy to ludzie w znaczeniu tamtoczesnem swawolni, uznajcy si za wolnych", nie-

poddajcy si

adnej wadzy

lub

tylko

pod

przymusem,

a uwaani przez starostw pogranicznych za nieposusznych" i bezdomnych". Kozakowali oni, czyli rozbjniczyli na wasn rk, pod wodz pierwszego lepszego wataki i tworzyli kadry ochotnicze dla wszelkich wypraw rabunkowych na Turkw i Tatarw. To te pniej nieco najazdy rabownicze na ludno muzumask sami nazywali chepliwie walk w obronie religji chrzecijaskiej, a taki pogld utrwala si nawet, chocia zgoa nie adna idea religijna bya pobudk do cigego cierania si ze wiatem muzumaskim. Taki pogld na zachodzie mg powsta tylko z braku znajomoci rzeczywistego charakteru tych wypraw. Oba te, z pocztku diametralnie odmienne typy kozakw, poczyy si, tworzc jednolicie pojmowan Kozaczyzn pierwszego okresu, wystpujc do walki z Rzpt w imi prawa bezkarnej swawoli i nieograniczonej niczem wolnoci. Zwyciya z czasem idea kozactwa naddnieprzaskiego, ktre

rozwino si

powodu niedbaoci pastwa

niezdecy-

dowanej, niejasnej jego polityki pastwowej, niedoceniajcej nastpstw dalszego rozwoju Kozaczyzny. To te w krtkim bardzo czasie Kozaczyzna ukralnna, zasilana burzliwemi ywioami innych warstw spoecznych, wyrosa na wroga pastwa, w ktrem ani pastwo z ni, ani ona z pastwem nie umiay znale sposobu wspycia.

38

Gdy jeszcze na zachodniej rubiey kozacy, jako onieRzptej z Pretficzem, Lanckoroskim, Wiszniosuyli rze, wieckim na czele, na wschodnim pograniczu przyrodzone warunki ycia wsplnie z pastwem polskiem przygotowyway powoli materja, zarwno do kadrw ju innych kozakw, jak i do wytwarzania si pojcia odrbnoci i stanu, ktre nieurzdowo skupiao si w nazwie Kozaczyzny, ju jako organizujcej si, a pniej zorganizowanej warstwy spoecznej.

Te bogactwa przyrodzone, o ktrych oglnikowo wspominali pisarze wspczeni i ten stan dzikoci, w znaczeniu pustek niezaludnionych, jaki znamy ju od poowy XV- go

wieku, w sto lat potem da si ju okreli dokumentami. Przedewszystkiem pojcie pustyni" nie moe by stosowane do caego prawego brzegu Dniepru, od Kijowa poczwszy po Tamin. Przy zamkach, ju od poowy XVI-go wieku, znajdujemy liczne osady, ktre istnieniem swojem sigaj

wiek cay lub wicej wstecz. Ludno tam nieliczna, ale e si obliczy nie da. Prywatnej wasnoci ziemskiej wociaskiej nie znajdujemy tam jeszcze. Naley
o

tak ruchoma,

do trzech kategoryj posiadaczy: jest zamkow i duchown, obrzdku wschodniego. Osadniczy ywio i ludno siedz na rnych stopniach zalenoci: wobec pastwa obowizani do suby wojennej, najczciej konno i zbrojno, wobec starostw, ziemian i duchowiestwa do rnych danin i obowizkw. Rolnego gospodarstwa, w znaczeniu indywidualnem, folwarcznem, nie ma jeszcze wcale. Organizmy, ktre monaby niekiedy nazwa folwarkiem wasnoci pastwa, a posiadacze ich

ona

wycznie

(pastwow), ziemiask

peni
i

tylko sub", to jest ornie. prywatnych duchownych posiadociach, tak samo jak i w starociskich, osadnicy, jako uywalnicy ziemi, opacaj si produktami w naturze: ziarnem, miodem, ryb, uowionemi bobrami, nawet komi, odebranemi od Tatar lub zbkanemi, a rzadko robocizn, jak koszeniem siana, niwem lub innemi robotami po kilka dni do roku. Gdy w caej macierzystej Polsce, a nawet na Rusi Czerwonej, ju si rozpowszechniao w znacznej mierze gospodarstwo folwarczne ziemska indywidualna staa si podstaw ustroju spoecznego, na liusi Kijowskiej^

su

wasno

39

bliej rodkowej granicy Dniepru, tej czci mianowicie Ukrainy, ktr monaby nazwa gniazdem kozakw, kozakowania, a pniej Kozaczyzny, panuj jeszcze stosunki spoeczestwa, stojcego na pierwotnym stopniu rozwoju. Rozpoczyna si tu dopiero dzika, dowolna eksploatacja przyrodzo-

nych bogactw natury, eksploatacja, ktr w silniejszej formie monaby nazwa powolnem niszczeniem kraju. Rewizje zamkw ukrainnych, znane dopiero w moliwej peni od poowy XVI-go wieku, daj nam pojcie o tem yciu wewntrznem miejscowego spoeczestwa, jakie zastajemy w penym rozwoju i caej swojej oryginalnoci. Ot to ycie, nieokrelonej bujnoci i swobody, nie zrodzio wprawdzie Kozaczyzny i kozakw, ale

natur swego charakteru przyczynio si do jego rozwoju

wzmocnienia si. Dla okrelenia pojcia o panujcych stosunkach na tych dalekich krei

sach ukrainnych, dotkniemy kilku

przykadowo

szczegw, dotyczcych starostwa Czerkaskiego i Kaniowskiego gdzie, dziki warunkom przyrodzo-

nym maemu
i

zaludnieniu,

uo-

yy

si

stosunki,

nieznane

w
wadza pastwa
polskiego.

Rzptej. tej formie w reszcie Daj one poniekd pojcie o tem jak daleko rozcigaa si

Poza nielicznemi osadami, zblionemi do zamkw, istniej olbrzymie obszary puste, obejmujce od jednego do kilku pniejszych rosyjskich powiatw. Cign si one najczciej wzdu rzek, z obu stron, i, jako objekty eksploatacji pod rn form, nale do pastwa, do ziemian i duchowiezgoa okrelone -stale: stwa. Granice tych objektw nie

pami

zwyczaj uywania z dawnych lat", z dawnoci" stanowi jedyne argumenty prawne. Obszary te nosz nazw miejscow uchodw", to jest takich miejscowoci, do ktrych albo mieszczanie miejscowi,
starych ludzi
i

albo obcy ludzie, najczciej przybysze z

lub nawet Biaej Rusi,

nabywaj

sobie

pnocnego Polesia prawo wstpu (wje-


zdu")

40

celu eksploatowania przyrodzonych skarbw natury

a wic przedewszystkiem oww zwierzt (dla skr), bobrw, zbierania^! wybij auiajmiodu z dzikich pszcz lub hodowaumwion z tych nych w pasiekach, owienia ryby itp. darw natury skadano starocie, ziemianom do tej kategorji

Cz

zaliczano

bojarw i duchowiestwu. Takie uchody"

albo

obu stron na rzekach Worskle, Oreli, Taminie, Samarze i na Inguach. Do s-twa Czerkaskiego naleay uchody nastpujce: Ustupny, i Zachogdzie owiono ryby i bobry. dnie Zatony i Zasiakle, Nastpnie szy uchody: Jeaski, Woowski, Kremieczucki, Lalek, Tamiski, Pselski (na Ple), na Rewuczym (prg Dnieprowy) i Ostrowy, Wilczy Ostrw, Orelski, Romanowski Protocz, Koszoum, Bieo oziero, Wolny i Nenasyte (progi Dnieprowe), Otmut, Pletenicki, Bozuwuk, Nosowski, Tomakwka, Argaczan, uchd na Tawani. Dzi nie jestemy w stanie oznaczy dla wikszej poowy nawet przyblionego pooenia tych uchodw. Pomijamy inne, pod wadz starocisk podpadajce, gdy chodzi nam o charakterystyk miejscowoci, nie o dokadny rachunek uchodw. Wszystkie te uchody s-ta rozdawa do uytkowania Kijowianom, Czarnobylcom, Mozyrcom, Mohylowcom i innym obcym ludziom (czuehorodcam). Oprcz uchodw" istniay take uki", gdzie uchodnicy budowali z drzewa sieci, zastawy na jesiotry i'bobrowe gony", miejsca gdzie bobry owiono. Pobieranych czci zyskw z uchodw ziemiaskich
stany"

istniay

wzdu

Dniepru,

nie obliczano nawet. S-two i zameczek Kaniw, zbudowany dopiero przez Ostafija Daszkowicza okoo 1538, przyczyni si do bardzo szybkiego skolonizowania okolicy. Naleay do tego zamku uchody na Sule i Snieporodzie, a take za Rosi, za zamkiem. Dopiero z rewizji zamkw ukrainnych dowiadujemy si, Kozacy uywaj te nazwy jawnie, wyrniaj si samowolnymi przywilejami od innych kategorji ludnoci i tworzy poczynaj zupenie odrbn warstw ludnoci, a pod nazw kozakw wpisywani do rewizji zamkw. Wciskaj si oni na uchody przemoc, eksploatuj je samowolnie, a nawet spdzaj ze stanowisk przybyych z dalszych stron uchodnikw. poowie XVI-go wieku lustratorzy naliczyli ju
i

duchowych


yf

41

Uchodnicy, to nie zawsze

samym Kaniowie

150 kozakw.

tylko dzierawcy pewnych praw uywania, to onierze take, ktrzy- musz broni si od Tatarw. Niektrzy z nich na zim wracali do domu, inni zimowali i latowali" na uchodach. Std drog samowolnego osiedlenia si powstaway

tytuem wasnoci, zdobytej duszem posiadaniem bez przeszkody. Obejmoway one wielkie nieraz obszary, nazywane pasiekami". Wczyli si po tych uchodach kozacy, spdzajc spokojnych uchodnikw i zajmujc ich miejsce. yj tam uskaraj si mieszczanie kaniowscy ustawiczobjekty, z

na miodzie, posiadajc pasieki i sycc sobie miody jak w domu". Ci kozacy, jakote rekrutujcy si nowy ywio kozacki z rnych uchodnikw, szukajcych zarobku zysku, stali si zaczynem pniejszej Kozaczyzny Niowej. Gniazdem Kozakw, kozactwa i Kozaczyzny od poowy XVIgo wieku byy trzy miasta nad DniepremCzerkasy, Kaniw, a w kocu XVI-go wieku Czehry, za Dnieprem Perejasaw, na Podolu za Bracaw i Bar. tych czasach byo ich w Kaniowie 150, w Czerkasach lustratorowie naliczyli ich 300. Jeli zwaymy, wszystka ludno miasta wynosia zaledwie 1500 gw, to po odliczeniu niewiast, starcw, bojarw i sug zamkowych, 300 kozakw byo potg, ktra caemu miastu nadawaa charakter.
nie na misie, na rybie
i
i

Jak ilo kozakw wzmagaa si szybko, widzimy z tego, na pocztku XVlI-go wieku byo ich w Biaej Cerkwi 300, w Kaniowie 1346, w Bohusawiu 400, w Korsuniu 1300, w Czerkasach 800, w Borowicy lOO, w Daniowie 100, w Czehryniu 500, w Arkliju 300, w Hotwie 150, w Perejasawiu 700. mniejszych miasteczkach nikt nie oblicza. Wszystko to gniedzio si w Kijowszczynie, w poudniowo-wschodniej czci powiatu Kijowskiego (polskiego) z obu stron Dniepru. Jedni z nich wpisani zostali jako staa ludno, bo mieli domy wasne, inni domw nie maj". Ci i tamci tworzyli

wszake jedno klasow. Do wzmoenia si Kozaczyzny,

organizacji wojskowej,

do nadania

jej

cech

do wzmocnienia moralnego poczucia

siy kozakw, ich solidarnoci klasowej i powolnej walki o ni, przyczynia si sama Rzpta, udzc si, ywio ten niesforny, narastajcy z nadzwyczajn szybkoci, zdoa zuytkowa jako materja wojenny, jako onierzy. Byo to


istotnie

42

moliwe, ale nie stao si, dziki niedbalstwu i chwiejnoci rzdu, ktry usypia si nadziejami pozyskania tej
klasy i tylko najblisze cele mia na oku. Przyczyni si do tego bardzo niedostateczny i bdny system obrony od Tatarw. Rzpta zapomoc zamkw, opatrzonych amunicj
i

zaogami, a pooonych, wzorem zachodnio-europejskim na

miejscach trudno dostpnych,

statecznie bronia

Tatarom napadw

Tatarzy omijali zamki. stem obrony stosowaa Moskwa, odgradzajc ludno swoj od Tatarw t. zw. linj", czyli szeregiem blisko siebie stojcych punktw ufortyfikowanych i obsadzonych maemi zaogami, ktre, niedopuszczajc bezporedniego stykania si ludnoci z Tatarami, zapobiegay take wzajemnym dobrym lub zym stosunkom. miar odpdzania Tatarw w stepw, tworzono now linj grdkw, to te rzadko tylko udawao si Tatarom przerywa linj. Nasza za granica od Tatar bya zupenie otwart, dajc swobodne pole dla

bardzo rzadko i bardzo niedobo i wybierania jasyru, Lepszy daleko i skuteczniejszy sy-

gb

i rabunku wszelkim swawolnym ywioom, podniecaa ich chciwo i bezkarno, a rwnie uatwiajc dopyw krwi tatarskiej do pnia sowiaskiego. Jeeli przeto Tatarzy stali si wychowawcami moralnego charakteru kozakw, to Rzpta uatwiaa poniekd ich rozwj liczebny przez prodki stosowane wobec wzrastajcej nowej siy

wybryku swawoli

pastwowej, posiadajcej wszelkie zalety potrzebne do niszczenia, burzenia i deprawowania pastwa i wasnego spoeczestwa, a adnych do wznoszenia jakiejkolwiek budowy spoecznej trwaej i zrwnowaonej. Pierwsza prba zgromadzenia przez Kmitycza ochotniczego oddziau kozackiego i uycie go do obrony Rzptej zwrcia uwag pastwa na zalety tej nowej siy, niedoceniajc jej wad i nasuna myl regularnego zuytkowania dla obrony pastwa. Zanim si to jednak stao, kozacy tworzyli poczty" starociskie na wyprawach rabunkowych

wiczyli swoje zdolnoci anarchiczne. lYzeba przyzna, st-owie ukrainni sami demoralizowali t si, ktra wkrtce miaa przeciwko nim si zwrci. Po za obowizkami kozakw, ktrzy domw nie maj", a wic ludzi prychoich" wczgw poprostu, dawania st-stom koldy" po kilka groszy opacania si niewielk robocizn byli oni zui


penie
i

43

ludmi wolnymi nieodpowiedzialnymi. Gdy za w pole chodzili" czyli kozakowali, krtko mwic udawali si na rabunki, tego im aden st-sta nietylko nie broni
nigdy, ale

nakada na takich rabownikw pewnego rodzaju Lustratorowie zamkw ukrainnych zaznaczali wygdy czerkascy (t, j. kozacy) zdobd butynek ranie, (zdobycz wogle) albo jzyka (jeca) z ludzi nieprzyjacielskich, tedy st-cie z butynku maj odda co lepszego: konie, albo zbroj albo jzyk, a pozostae jzyki i butynki maj sobie zatrzyma. Rwnie gdy kozacy w ziemi nieprzyjacielskiej co zdobd, z tej zdobyczy maj odda st-cie co lepsze". Taki materja, ju zdemoralizowany i przyzwyczajony z rabunku, Rzpta chciaa do obrony granic. Impulsem do tego sta si uniwersa Zygmunta Augusta, wydany do kozakw w roku 1568, ktrzy z zamkw i miast ukrainnych, bez rozkazania i wiadomoci hospodarskiej i st-stw ukrainnych zjechawszy, na Nizie, na Dnieprze, w polu i na innych uchodach mieszkaj". Uniwersa wzytych kozakw do powrotu, owiadczajc, jeeli zaprzy zamkach sub, za przestan swawoli, znale
podatki.

uy

wa

mog

ktr kady od otrzyma moe". Uniwersa ten jest w zwizku ze zleceniem, wydanem Jerzemu Jazowieckiemu,
uformowania osobnego pocztu z kozakw. Jazowiecki, jako hetman, wyda w tej mierze jakie postanowienie", znane

nam

tylko z treci hramoty,

(1572).

potwierdzajcej ustaw" het-

mask

Przedewszystkiem Jazowiecki wzi w poczet wycznie pod wadz hetmask, wydzielajc ich z pod przysdu wszelkiej innej wadzy. celu za zapobieenia swawoli kozackiej, jak i czynienia nad nimi sprawiedliwoci, gdy wrc z Niu do miast i zamkw, hetman naznaczy im sdziego, bdcego rwnoczenie starszym" tego pocztu, Jana Badowskiego, podobno szlachcica z Biaej Cerkwi, obdarzajc go rnemi przywilejami, midzy innemi pozostawiajc prawo sdu nad nim tylko hetmanowi. ten sposb po raz pierwszy uzyskany zosta w naj-

,,

wyszy
skowej,

przywilej samodzielnej

niezalenej organizacji woj-

na ktry Kozacy powoywali si przy kadym zatargu, nazywajc go wolnociami" kozackiemi. List krlewski sta si fundamentem, na ktrym opara si potem

44

idea nietykalnoci i wolnoci kozackich, ktra pniej obja nie tylko w poczet ochotniczy, ale wszystkich kozakw ju jako stan, warstw wydzielon z ludu, co w rodzaju uprzy-

wilejowanej rycerskiej warstwy w Rzptej. woprb wyodrbnienia garstki kozakw w jenn, w pewn korporacj, rozmaici samozwaczy wodzowie

cao

rnych kup
nosili

hultajskich,

na

cao

rabownicze ckich. Najnowsi za historycy ruscy nazwali ten przywilej, jako prb zorganizowania kozactwa reform". Utworzenie tego pierwszego pocztu kozackiego ustalao urzdowo niejako i uznawao istnienie odrbnej kozackiej organizacji wojskowej i zakrelao kadry dla odrbnego wojska w pastwie. Niedoceniano zupenie szkodliwoci takiej odrbnej organizacji dla przyszoci pastwa. w pierwszy poczet, bdcy na odzie Rzptej, wynosi tylko 300 kozakw (1575). Wzicie na pastwowy kupki kozakw ju byo

sub

nazywajcych si kozakami, przekozactwa,^ zasaniajc wszelkie swoje wybryki pastwow i przywilejem wolnoci koza-

od

waciwie pocztkiem

tej

organizacji,

ktr

czasem nazwano

regestrem", a kozakw, nalecych do niej regestrowymi". Poczet powyszy, zorganizowany trybem wojennym, kancelarje krlewskie uwaay do pewnego stopnia za reprezen-

nazw kozactwa i Kozaczypierwszy regestr kozacki rozpez si, niewiadomo, co si z nim stao. Ale, poniewa zwerbowano go z tych niespokojnych stepowych i miejskich ywiow, ktre w rabunku szukay ,, kozackiego chleba", naley przypuci, owi rejestrowcy wrcili do dawnego rzemiosa, to jest napadali po dawnemu na miasta tureckie uusy tatarskie, rabujc albo mienie mieszkacw, albo barany u czabanw stepowych. Wracali wprawdzie do dawnego rzemiosa, ale ju z pojciami pretensjami, odnoszcemi si do przywilejw i wolnoci, uwaanych za nietykalne. Rocili wic pretensje do praw wyjtkowych bez obowizkw wzgldem pastwa.
tacj wikszej caoci, noszcej
zny.

Tak drog
orne
ktrych
z

ksztatoway si pretensje klasowe Kozaczyzny. Wyraniej wystpiy one za Batorego i nosiy nazw reform Batoryaskich". Przewidujc zetknicie si

gon

Moskw,
bitno
i

Stefan Batory

zapragn zwikszy
nie

siy wojenne zacigniciem do

suby pastwowej

swoje kozakw,
obce.

wytrwao

onierska

byy mu

 W
gier,

45

tym celu, wyprawiony na Ni ajent Batorego Janczi Beporozumia si z kozakami i w czasie pobytu krla we Lwowie (1578) stan przed nim wraz z wysacami kozackimi, upowanionymi do zawarcia umowy z krlem. OwiadSkutczyli oni, e moojcy zapo roni" gotowi s suy". ktre strekiem tego zapado Postanowienie z Niowcy", szczao si w nastpujcych warunkach: kozacy maj by wierni" i pod wadz Michaa Wiszniowieckiego, s-ty Gzerkaskiego i Kaniowskiego, ktry po mierci Jerzego Jazowieckiego ma by najwyszym sprawc". Wszyscy moojcy maj by posuszni st-cie Czerkaskiemu i ku potrzebie przykoronnej stawi si, gdzie im uka, przed s-t najesig wiernoci i posuszestwa, przyrzec, e nie Ziemi Wooskiej, ani te czyni szkd i rozruchw, przeciwnie tych, ktrzyby wykraczali w tym kierunku bd.

suy

zoy

da

bd

apa i, jako nieprzyjacioy nasze i koronne, bi". <3bowizywali si take nie rabowa miast nadmorskich, uusw tatarskich i czabanw. ten sposb byoby to z jednej strony zwrcenie zorganizowanych si kozackich przeciwko niezorganizowanej,. swawolnej Kozaczyuie, a z drugiej nadawano tym regestrowcom" do pewnego stopnia prawo zwierzchnictwa i kary w poczet regenad swawolnymi kozakami. To czynio, strowy stawa si reprezentantem niejako caej wczesnej
hamowa,

Kozaczyzny.

By on nieliczny, bo skada si tylko z 500 ludzi. Kakozak otrzymywa odu 6 kp litewskich i sukna na jarmak". Zobowizanie to miao trwa do ukoczenia wojny z Moskw. Pniej mieli otrzymywa to, co otrzymysam wolnoci", jak pod wali za Zygmunta Augusta z ten czas byo". Byo to ju zastrzeenie kozackie. mia by wypacany wierciami w Czerkasach na rce wyznaczonego pisarza. Starszym sprawc" czyli jak go uniwersa nazwa hetmanem kozackim" nazwa po raz pierwszy uyta urzdowo i przyswojona przez kozakw, jako wicej krl miawataki" posiadajca godnoci, ni zwyka nowa Jana Oryszowskiego, noszcego take tytu porucznika". Jako znak suby pastwowej, poczet otrzyma chorgiew jedwabn z orem, jako symbolem pastwowym. Pisarzem wojskowym tego regestru" zosta Janczi Begier.
dy

od

46

Postanowienie z Niowcy" okrelao wprawdzie obustronne warunki i zobowizania, ale nie wiemy jak bya organizacja cile wojskowa tego oddziau. Popis tej roty znany nam dopiero z roku 1581, to jest po ukoczeniu ju wojny moskiewskiej. Z niego te dowiadujemy si jaki by szyk wojskowy tej roty i skad jej etnograficzny. Przedewszystkiem Oryszowski, jako porucznik i ietman kozacki mia osobny poczet, skadajcy si z 30 ludzi, a naleeli do niego zapewne pisarz, asawuowie (adjutanci), chory, trz 9-ciu bacz i bbniarz. Poczet dzieli si na dziesitki onierzy i lo-go atamana" jako dziesitnika. By to zatem puk, jako jednostka taktyczna wedug wzoru wgierskiego,

skadajcy si z 500 onierzy, szeregujcych si w 50 rzdw po 10 w kadym rzdzie. W tej zatem prawidowej
tkwio pojcie reformy Batorjaskiej". Z kozakw, walczcych kupo tatarsku, Stefan Batory stworzy regularne wojsko. Co do innych punktw, Postanowienie z Niowcy" opierao si na znanej ju nam ustawie Zygmunta Augusta, podkrelajc wyranie, e suba ma by tym ksztatem i z t wolnoci, jako na ten czas byo". tym punkcie tkwi zatem i nadal zarodek owych przywilejw i wolnoci", ktorganizacji wojskowej, nieznanej przedtem kozakom,

re

pniejsza reprezentacja kozacka, najczciej nielegalna, rozszerzaa na Kozaczyzn jako na klas, warstw, stan od-

rbny, jednolity. Zastanwmy si

gdy

szerzej nieco nad postulaty Postanowienia" stay si zactwa, przyczyn usprawiedliwiajc ich
z
ile

owymi reformami,
fundamentem ko-

dem walk

Rzpt, zackie" okiezna.

ze

razy

samowol i powopastwo usiowao wolnoci ko-

Jeeli na to Postanowienie" bdziemy zapatrywa si stanowiska wojskowego, to suszno naley przyzna jednemu z kronikarzy kozackich, ktry zapisa krtko, Batory w wikszy ad wprawi kozakw" (Samowidiec). Piasecki nazwa te reformy tylko lepszem urzdzeniem wojjlka kozackiego", chocia, zwyczajem wspczesnego mu spoeczestwa, udzi si jakoby skutkiem tego urzdzenia zyskao bezpieczestwo granic" pastwa. Stao si odwrotnie: zorganizowane kozactwo nauczyo si regularnej wojny i, zamiast broni granic, wystpio do walki z Rzpt.


Jakkolwiek

47

Postanowieniu" zastrzeono i zorgani600. zowano tylko 500 kozakw, Batory poleci wynaj na owa nadwyka stu kozakw tworzya tak zwamoe, ne wojsko podolskie". Jest to tern prawdopodobniejsze, od roku 1581 kwarta Rawska dzielia si midzy wojsko

od

By

e
i

podolskie"

inne".

Utworzenie przez
ckiego nie
z ruskiej

byo

adn

Batorego regularnego pocztu kozareform polityczn, wyodrbniajc

masy ludowej

odrbn warstw

kozack,

ale

za-

do kozakw. Historycy ruscy, najnowsi, nadaj tym reformom cech polityczn przewanie, uwaajc je za przyznanie uznanie wolnoci kozackich". Osobliwy impuls do tego dostrzegaj w licie

stosowaniem organizacji wojennej

kwietnia 1582). Jest to list, waciwie uniwersa nie w drodze nadawczej, lecz zwrcony wprost do wojewodw i starostw pogranicznych w charakterze przestrogi, aby kozakom krzywd nie czynili, nie wizili bez przyczyny, nie bierali obwiestek", kolendy i innych podatkw, a majtnoci ich po mierci, mimo krewnych i przyjaci, nie zabierali. Odnosio si to nie do tej kategorji kozakw, ktrych uwaano za wczgw i rabownikw, lecz tylko do

Batorego

Rygi

(9

wynajtych, wpisanych w rejestr. Uniwersa Batorowy strzega wyranie, e odnosi si to do tych, ktrzy
nasz bior".

za-

od

Tak wic, Batory

swawoli, nie
zbieraninie

nie hultajstwa kozackiego broni, nie

rabowniczej i przywilejw" dobycznikw, lecz pocztowi, przeznaczopastwow. Nie zastrzega odrbnoci konemu na zackiej i nie potwierdza prawa swawoli. Radzi wprawdzie i chan krymski Batoremu, aeby kozakw wzi na i w ten sposb pooy kres rabownictwu stepowemu, ale oprcz wzgldw dobrej przyjani z chanem na wypadek wojny z Moskw, Batory ocenia zdolnoci militarne kozakw, wyrobione w ustawicznych utarczkach" i ich temperament. Wszelkie jednak postanowienia", dotyczce powstrzymania awantur i najazdw kozackich, nie miay najmniejszego powodzenia. Kozacy przyjmowali wszelkie warunki, ale gdy tylko zdarzaa si pierwsza sposobno amania ich, a bya to najczciej nieregularno w wypacie odu, kozacy opuszczali swoje roty".

nadawa wolnoci
i

otrw

sub

sub


rozpraszali

48

powikszali rabownicze watahy pierwszego lepszego awanturniczego atamana. Ewolucja Kozaczyzny postpowaa zgoa nie w kierunku uspokojenia si, lecz zwikszonej swawoli. Co waniejsza, oprcz Podnieprza, utworzyo si drugie ognisko samowolnego kozactwa i kozakowania w Ostrogu, majtnoci

si

I. X.

Ostrogskich

Niemirowie,

majtnoci

x. x.

Zbara-

dwch zatem najwikszych magnatw Woynia i Pozapenia szedola i najpotniejszych oligarchw. regi Kozaczjzny Niowej, a Podole szeregi tych watakw, ktrzy chadzali na Wooszczyzn. Wooszczyzna te wkrtce staa si owem, jak mwiono w Polsce, przepirczem polem", na ktrem rni awanturskich,

Woy

niekozaccy szukali szczcia. roli takiego w roku 1572 Iwonia jako pretendent do tronu wooskiego. Wczy si on po Dzikich Nazwa siebie potomkiem polach i zbiera ochotnikw. woj-dy Stefana i zapewne z tego tytuu znalaz poparcie roku 1574 zebra on niewielk kup szlachty podolskiej. kozackich wczgw, bo zaledwie 200, ktrzy ze wierczwskim wkroczyli na Wooszczyzn. Wyprawa ta, jak wiele innych, nie miaa powodzenia. Turcy pojmali Iwonie i skoczyli z nim porachunki po swojemu. Niepowodzenie Iwoni nie odstraszyo innych poszukiwaczy tronu wooskiego od nowych prb. Impulsem do tego
nicy kozaccy
i

poszukiwacza szczcia wystpi

okoliczno, tron wooski bywa przedmiotem tarTurcj, kto da wicej, ten go zdobywa. To te ochotnikw nie brako rd kozackich watakw. Ledwie impreza Iwoni zakoczya si, zjawi si inny pretendent Iwan Podkowa, ktry si nazwa bratem Iwoni i z tego tytuu roci prawo do tronu wooskiego. I ten oczywicie szuka poparcia u bezdomnego kozactwa, wczcego si na olbrzymich obszarach Dzikich pl i gniedcego si w Kaniowie, Czerkasach, Bracawiu, Ostrowiu, Niemirowie i innych miastach.

bya gw

ta

na czele ktrych

Udao mu si zebra watah z stan jaki

kilkuset

trzystu kilkudziesiciu ludzi,

take
o

Szach (1577), Podkowa mia kozakw i wsplnie z Szachem rozpocz walk hospodarstwo wooskie z Petry. Walka ta zakoczya

si take niepowodzeniem. Batory kaza pojma Podkow i ci. Szach, zanim si wybra na Wooszczyzn, ju zje*

 bo-

dn
posa

by

sobie

chwa miaego
jadcego
z

tatarskiego,

wataki, ktry obrabowa Moskwy, a w r. 1576 spali

Tiahini (Bendery). Zwerbowani przez Batorego kozacy oddali mu w wojnie moskiewskiej niemae usugi: byli oni z krlem pod Poockiem (1579), a w rok pniej widzimy ich wraz z Oryszowskim pod Starodubem i Poczepem. Niemao byo take kozakw, biorcych udzia w tej wojnie, jako ochotnikw zapocztach panw polskich: Kmita mia OO kon500 pieszych, Borys aba 300 pieszych, Dorohostajski woj-da Poocki lOO konnych, 300 pieszych. Miewali take inni

cinych w
i

nych

ich, wyrobione nienormalnemi warunkami ycia, pokryway si ogromnej wartoci zaletami wojskowemi: roztropnoci, odwag, wytrwaoci oniersk, ale to nie przeszkadzao im odznacza si niesta-

w subie

swojej kozakw.

Wady

oci

samowol,

ktre tylko

si

bach wojskowej subordynacji.

zalet, a

Rzpta nie potrafia

day si utrzyma w karwyzyska

wykorzeni wady.
kozakw

Batory, oceniajc zasugi

skiej,

darowa im Trechtymirw na sta si miejscem knowa kozackich.

szpital,

wojnie moskiewktry wkrtce

Wichrzenia kozackie nie tylko nie ustaway, ale przeciwnie wzmagay si, nie zawsze zadawalniajc si najazdami na uusy i czabanw tatarskich, lub na miasta tureckie, lecz rozpoczy si liczne napady na wsie i miasta prywatne wewntrz pastwa. r. 1583 Kozacy spalili Tehini, a w nastpnym roku urzdzili wielki najazd na Oczakw, ktry zakoczy si tragicznym epilogiem. Batory wysa Gbockiego dla zbadania caej tej sprawy i powrcenia szkd, a kozacy utopili posa w Dnieprze.

tym

licznemi skargami na
zackich. bardziej

ksigi sdowe zapenia si poczy rnych samozwaczych hetmanw koRozzuchwalenie bezkarnego kozactwa roso coraz
czasie
nie tylko

ju

na dalekich kresach ukrainnych,

i

ale

wzmagao si take na Woyniu

Podolu, baamucc ludno wiejsk bezkarnemi ,, wolnociami kozackiemi", ktre staway si zacht do uciekania na Ni, gdzie, zmieniajc nazwisko,

mona byo

swobodnie hajdamaczy
anarchji

kozakowa.

si drog do

spoecznej,

ktra

Torowao te wkrtce wy-

buchn

miaa.

Kozaczyzna ukrainna.


Wzrastajcy niepokj

50

pastwie zmusi nareszcie sejm

do zajcia si spraw kozack. tucj pod tytuem: Porzdek

ta

W roku 1590 uchwalono konstywzgldem Niowcw".

Nazwa
to

obejmowaa

ju

ca

owoczesn Kozaczyzn.

Bya

zaegnania burzy za

pomoc proby
byo
o

do wichru, aby

prba usta.

wisiaa w ponieskoczone awantury kozackie. Porzdek" polega na tem, e hetmani koronni zostali uposaeni w szerok wadz wobec kozakw, a wobec niebezpieczestwa tureckiego postanowiono utworzy zacig werbunkowy na 20.000 kozakw. Gdy wszake niebezpieczestwo mino, wszelkie dobre poczynania skoczyy si na niczem, finanse pastwowe, zawsze szwankujce, nietembardziej, pozwalay na tak wielki wydatek. Skoczyo si na tem, tylko tysic kozakw, dwa puki, po 500 zacignito na ludzi (1591). Wadz naczeln sprawowa hetman Mikoaj Jazowiecki, a bezporednim przeoonym po dawnemu pozosta Oryszowski. Oddzia ten mia mie swoje stanowisko w okolicy Kremieczuka, gdzie projektowano zbudowa zameczek, jako punkt obronny, wstrzymujcy najazdy tatarskie. tego oddziau polecono pobliskim Zaopatrywanie w

uspokojenie tembardziej

potrzebne,

wietrzu wojna z

Turcj

od

ywno

starostom.

Aeby zjedna kozakw

bra

dla

interesw

pastwa

ode-

goniejszym zapewne watakom bawienia si rabunkiem, rzd polski prbowa przywiza ich do ziemi. tym celu Krzysztof Kosiski otrzyma za Biaocerkwi pustyni Rokitna, Wojciech Czopowiski Boryspol z przylegociami za Dnieprem. Inni otrzymali Horodyszcze, Woodark, niepord za Dnieprem i t. d. Kosiski, Czopowi-

mono

jak przedtem wierczowski i wielu innych watakw kozackich, naleeli do tego drobnego szlacheckiego tumu, ktry mia zawsze wicej fantazji ni rodkw do ycia
ski,
i

ruchliwym ywiole kozackim szuka oparcia dla swoich

ambicji szlacheckich; stawali

si

nieraz

ten sposb

pro-

motorami awantur na wielk skal. Oddzia Oryszowskiego, nie patny prawdopodobnie regularnie, roztopi si w kupach wczgw kozackich i zwikszy watahy dwch gonych hetmanw kozackich Kosiskiego Nalewayki, ktrzy wkrtce na aren publiczn wystpili. Rozruchy kozackie, zaegnywane prodkami, ai

51

godnoci, darowiznami lub zwykem niedostwem, przybieray coraz bardziej na szerokoci i rozgosie i liczny materja kozacki czyy w kupy coraz wiksze, ktre dziki reformom militarnym Batorego, przybiera poczy coraz wyraniej pozory wojska regularnego.

O Kosiskim wiadomo tylko, by szlachcicem polskim z Woynia i w jakich, pono subowych, stosunkach zostawa wzgldem x. x. Ostrogskich, a szko kozackiego wojowania pozna na praktyce. Mia on pewien zatarg z X. Ostrogskim, pono o Rokitn, ktr mu komisarze ksicia odebrali, jako niesuszn jakoby darowizn pustyni, kt-

popchna Kosiskiego do jawnego ornego buntu przeciwko Rzptej. A doda naley, byo to pierwsze buntownicze wystpienie z broni w rku w irni nie jeszcze jasno skrystalizowanych hase kozackich i byo jawnym dowodem wzmacniania si w pastwie polskiem obcej zupenie interesom pastwa siy militarnej kozakw. Zgromadziwszy koo siebie kup ochotnikw kozackich, wyruszy z nimi do Pikowa, skd wyda rodzaj manifestu do kozakw, ktry waciwie by wezwaniem do buntu zacht do powikszenia swego oddziau w imi porachunkw Kosiski wzywa do szukania koz ksiciem Ostrogskim. zackiego chleba". Wiedziano dobrze co to znaczy. To te rozpoczy- si formalne pogromy majtnoci szlacheckich. Kosiski zbliy si do Niu, nie bez zamiaru znalezienia tam wikszej iloci ochotnikw i osadzi si w Trypolu nad Dnieprem. Szlachta zaalarmowaa krla, ktry uciek si do rodka agodzenia furji kozackiej zapomoc Komisji. drog prodkw, doradzan i praktykowan pniej czsto, poczwszy od Adama Kisiela, prbowano zaegna pierwsz wielk burz kozack. Komisja, zoona z Jakba Pretfica, syna znakomitego obrocy Podola, Aleks. Winiowieckiego i Jana Hulskiego osdzia wprawdzie Kosiskiego i kozakw jako buntownikw i nieprzyjaci ojczyzny, ale Kosiski niewiele sobie z tego robi, a wzmocniwszy swj oddzia, pobi ksicia i rzuci postrach na cay Woy, usadowiwszy si w Ostropolu. Rozeszy si std zagony kozackie, niszczc majtnoci szlacheckie nie gorzej od Tatarw. Naka-

no

by wasnoci ksit Ostrogskich. wprawdzie dowodw na to wtpi naley czy

ra

miaa

Nie

mamy

ta okolicz-

do

52

zano pospolite ruszenie wojewdztw Kijowskiego, Bracawskiego i Podolskiego. Moe ta groba zmusia Kosiskiego opuci Ostropol i cofn si na Ni. Wyszed tedy ze swego obozu i okopa si pod Pitk, gdzie zaatakowany przez Zobowiza si przeprosi X. Ostrogskiego, pobity zosta. ksicia, rozpuci wojsko, ktre przyrzeko nie mie nadal Kosiskiego hetmanem swoim. Trzykrotne upadniecie do ng ksicia wystarczyo do zagodzenia upokorzonej dumy, Kozacy uwaali ale Rzptej nie przynioso zgoa pokoju.
wszelkie swoje zobowizania za rodek wydobycia si z puapki: ani buntu nie zaniechali, ani Kosiskiego z hetmastwa nie zrzucili. Z nim razem poszli na Ni nie bez dalszego planu.

Byy

to

ju

nie najazdy

Turkw

Tatarw, nie awan-

tury zbrojne, ale zuchwaa wojna kozakw z wasnem pastwem, bunt, nie majcy adnej podstawy oprcz swawoli imi tych hase kozacy poczli szuswawoli. ycia i zwizkw poza Rzpt z pokrewnemi sobie ywioami.

ka

Udawszy si na Ni, Kosiski mia szuka sposobu zwizania si z Turkami i Tatarami na pustoszenie Polski.
Nie udaa si wprawdzie ta pierwsza prba, ale droga dla pniejszych hetmanw kozackich ju bya wskazana. r. 1593 Kosiski rozpocz akcj przeciwko Wiszniowieckiemu, st-cie Czerkaskiemu i z 2000 kozakw ruszy na Czerkasy. Wyprzedziwszy swoj watah, wszed do miasta, gdzie, jak utrzymuj wspczeni, pijanego w tumulcie zaCzerkasach zawarto te jak ugod z komordowano. zakami, ktrym miano wypaci 12 tys. zotych. Moe w tym interesie wysali kozacy posw do Kijowa, ktrych Ostrogski kaza aresztowa. Niby w obronie ich zagrozili kozacy zdobyciem Kijowa, ale Komisja, a rd komisarzy by take synny biskup kijowski Wereszczyski, zaegnaj t burz. Jakby na wezwanie rozpoczy si take rozruchy w Bracawszczynie, ktre jednak zakoczyy si awanturami

ksi

miej SCO we mi.

z Turkami i Tatarami rozlegay Wiedziano o walkach, ale nie wiedziano o charakterze walk kozackich. Wiadomoci o tem, jakote o tem, w czci Rzptej istniej jacy ludzie, ktrzy si wynaj-

Echa walk kozackich

si

daleko.

.L.

53

od

dolfa

za pienidze do walki z innymi, natchny cesarza RuII do wzicia tych ludzi na dla walki z Turkami. Narzuci si w tej sprawie jako porednik, jaki Chopicki,

muj

obiecujc zwerbowa 16 tys. kozakw, ktrzy mieli przeszkodzi uda si Tatarom na Wgry. Wysaniec cesarski Lasota przywiz chorgiew cesarsk jako znak suby. Prawie rwnoczenie z akcj Lasoty w jesieni 1593 r. Papie Klemens VIII prbowa take wynaj kozakw do tej samej wojny i przez ajenta swego przysa tytuem zadatku 12 tys. dukatw. Zdoano zwerbowa okoo ptrzecia tysica. grudniu tego roku wyruszyli ochotnicy kozaccy przez Wooszczyzn, dotarli do Durgewa, zrabowali miasto i okolice i z wielk zdobycz wrcili do domu. Wyprawie tej mia przewodniczy jaki Hryhor oboda. Kozacy za Chopickiego dopiero na wiosn nastpnego roku wystpili. Pomijamy czyny kozackie poza granicami pastwa polskiego. Zaznaczy tylko naley, e wystpowali nie jako dobrowolni i wiadomi obrocy chrzecijastwa, lecz jako dobrowolni,

wszdzie yli tylko z rabunku. patni najemnicy i tych wyprawach, zdaje si z obod, odby swj chrzest rycerski Nalewayko, ktry wkrtce mia zasyn jako zuchway wataka. By to jeden z tych oczajduszw, u ktrych temperament gruje nad rozsdkiem. On przedewszystkiem pragnie bi si, bez wzgldu na to przeciw komu. To te rozpocz swoj karjer w wojsku ksicia Ostrogskiego przeciwko kozakom Kosiskiego, ale, przekonawszy si, wygodniej zosta atamanem kozakw, ni by w subie paskiej, rozpocz kozakowanie na wasn rk. Tkwi w nim z pocztku jaka dziwna mieszanina poczucia

obowizkw pastwowych i bezgranicznej samowoli. Rzutki, odwany, znajcy doskonale miejscowe stosunki i schowki
troch towarzyszy" i zaproponowa swoj hetmanowi koron., a gdy tej propozycji nie przyjto, rzuci si z ptrzecia tysicami kozakw na Wooszczyzn. licie do krla opisa z ca szczeroci wszystkie swoje rabownicze wycieczki, za ktre w innem pastwie byby dawno wisia, ale z naiwnoci powiada, e peni J. K. Moci". Rabowa Tehini, Kilj, wyliczy, ile koni zabra, a wszystko to dla Mioci Krla Jegomoci". By to jeden z typowych awanturnikw, ktry rozumia wolno kokozackie, zebra

sub

sub

,,


zack

54

po swojemu, nigdy na adne interesy Kozaczyzny, ani na wolnoci kozackie" nie powoywa si. Dopiero gdy pors w pierze i jawnie wystpowa przeciwko Rzptej, pocz broni stanu kozackiego i wolnoci. By to typowo niespokojny umys stepowego wataki. Gdy mu si sprzykrzya suba cesarska" wraca w granice Rzptej dla chleba, a na tureckie miasta chodzi dla rabunku, chodzi aby czasu nie traci". Na Wotumaczc si, oszczyzn robi wypraw z drugim takim hetmanem" jak

,,aby konie nie starzeli", a w tym celu spali Z powrotem z Wooszczyzny, aby nie prnowa", zrabowa Tehini i Biaogrd, Gdy interwencja Rzptej posadzia na tronie wooskim Jeremiego Mohy, wrci do Baru ze zdobycz, gdzie si znalaz w towarzystwie Chopickiego. Przyjcie ich rzucio taki popoch na mieszkacw, r. 1595 wybra si ucieka poczli. znowu na Wooszczyzn, po drodze zrabowa Bracaw, chocia byo tam take niemao kozakw. Po tych wszystkich awanturach owiadposzed na na krlewski chleb", rwnoczeczy, nie ofiarujc suby swoje Rzptej i prosi krla o pustyni midzy Bohem a Dniestrem na rezydencj", obiecujc, bdzie ukrca swawol kozakw. r. 1596 widzimy go znowu na Woyniu. By to rok unji Brzeskiej. Brat Nalewayki Damian piastowa wysz godno w hierarchji wschodniego kocioa, znalaz si przeto w szeregach przeciwnikw unji. Nie bez wpywu zapewne brata Nalewayko pocz rabowa majtnoci zwolennikw unji: s-ty uckiego Siemaszki,, Terleckiego i in. Z tego tytuu urs z czasem na obroc prawosawja, chocia jego moralno chrzecijaska staa na poziomie tatarskiej. Po rabunku ucka, Sucka, Mohylowa, urs w pych i si. Zapomoc komisji prbowano jeszcze uspokoi kozakw, ale uspokojenie mogo nastpi ju tylko

sam,

obod,

Jassy.

Woy

przy pomocy szabli.

Bezkarne wczenie si rabowniczych watah kozackich, w si, poczynao by gronem, bo mogo pocign za sob rozruchy na szersz skal. kiewski otrzyma polecenie rozpocz walk z samowolnem kozactwem. oboda rozpuszcza swoje zagony w Owruczynie, a do Biaej Cerkwi cofn si na wiadomo o ruchu kiewskiego, Szawua na Biaej Rusi szasta si, a Naleco dnia prawie urastajcych


ga
i

55

wayko w poudniowej czci Woynia. Wszyscy poczli cisi ku Dzikim polom. Na widowni dziejow ycia kozackiego wysuno si rwnoczenie prawie trzech watakw, Nalewayko, Szawua oboda, ktrzy wichrzyli w Rzptej. adnego programu po-

litycznego w ich dziaalnoci dostrzec nie mona: rabowali tak samo jak na Wooszczyznie. Dopiero chwila wystpienia zbrojnego kiewskiego daa im odczu niebezpieczestwo,

a
si

wiedzc,

siy polskie nie

wielkie,

zdecydowano

dzia-

wsplnie.

Ukadu

takiego nie znamy, ale widocznym on

o

staje z dalszej akcji.

skiego, poczli

Na wie si cofa ku stepom,

wystpieniu kiew-

gdzie walka z nimi

bya

Nalewayko ruszy tedy taborem przez nie bez nadziei wzmoci Pikw w Bracawszczyzn, nienia si tam; Szawua na Bychw i Ostropol cofn si do Kijowa, aeby si poczy z obod. Pod Ostropolem szarpZwyczajem koich kiewski. Szawua zosta ranny. zackim poczli si kci o hetmastwo. Najprzd tytuem tym obdarzano Nalewayk, potem obod. Niepokj zapanowa w obozie kozackim. Skupia si poczli ku Trypolu z widoczn tendencj przejcia na lew stron Dniepru. Odbya si Rada kozacka, na ktrej moe po raz pierwszy staprzed nimi kara za popenione otrostwa. Na tej Radzie ujawnia si nie jaka myl polityczna, ale waciwo wyszukania warunkw odpowiadapokonanego wroga, jcych rozhukanemu temperamentowi watakw kozackich. Po raz pierwszy na tej Radzie zarysoway si projekty i zazawsze trudniejsza.

abu

na

ch

miary, ktre w pidziesit lat pniej wykona Chmielnicki. Uradzono tedy pj do Moskwy i podda si pod jej protektorat lub pod protekcj chana krymskiego, a z nim wsplnie na Polsk. Rzpta przedstawiaa si im jako Eldorawygodnie do, w ktrem mona buszowa bezkarnie, a z rabunku dworw i majtnoci szlacheckich i paskich. kiewski, nieubagany w ciganiu nieprzyjaciela i walce z nim, okazywa jednak ten rozum umiarkowania, ktry nakazuje szuka rodkw i drg do pojednania si z wrogiem. Zgodzi si przeto na pertraktacje, dajc wydania Nalewayka innych hersztw swawoli i oddania chorgwi cesarskich, pod ktremi wczyli si po Polsce. Kozacy godzili si na pertraktacje, ale rwnoczenie zwrcili si do


Zaporocw
i

56

pomoc

dla

powikszenia si swoich zwoy-

wali kozactwo swawolne ze wszech stron i z caym taborem, dziemi poczli si przeprawia za Dniepr. Przy z onami pomocy Kijowianw, jak wida niezbyt przychylnych kozakom, kiewski odszuka zatopione odzie i zdecydowa si uderzy na kozakw na Zadnieprzu.

Ju

sama przeprawa za Dniepr

dalszy pochd koza-

kw ku Lubniom by wyran wskazwk, e albo ku Donowi, aeby si z tamtymi poczy, albo maj zamiar rzeczywicie podda si Moskwie lub rozproszy si w stepach, aeby si skupi w innem miejscu. W obozie pano-

wao niezadowolenie z Nalewayki. Moe rozumiano niebezpieczestwo, groce kozakom. ladami ich szed kiewski i pod Soonic, niedaleko ubniw, postanowi przerwa dalszy ich pochd. Nalewayko, przeczuwajc klsk, prbowa z obozu, ale kozacy pilnowali go. kiewski natar na kozakw i rozgromi ich doszcztnie. Wojsko kozackie kapitulowao. Hetman traktowa ich jeszcze jako swawolne kupy, przeto wydania organizatorw wichrzenia, dzia a mieli ich kozacy 24, zapasw amunicji, chorgwi i trb, przysanych im przez cesarza na znak, byli na jego odzie, zwrci rzeczy zrabowane i rozej si do domw. Trudno byo o warunki agodniejsze. Tabor kozacki liczy zaledwie dziesi tysicy ludzi z kobietami i dziemi. Cel wyprawy kiewskiego zniszczy swawol kozack, by niby dopity. Ale, patrzc dalej w przyszo, susznie pisa do Zamoyskiego, gadzina jest tylko przyduszona", radzi tedy trzyma stae wojsko na Ukrainie. myl wyszed uniwersa krlewski (1 wrzenia 1591) do wadz ukrainnych i innych, aby ludzi bezdomnych, wczgw, hultajw, rabownikw przyapanych na zbrodni

umkn

zada

mierci kara.
Ale najmdrsze prawa wobec bezsilnoci rzdu mao przynosiy poytku.
i

niezaradnoci

IV.

POCZTKI WALKI

KLASOWO

KOZACZYZNY.

ju w

Ruch kozacki, pozornie przez kiewskiego stumiony, ostatniej swej fazie, zakoczonej klsk na Soonicy,

niezalenie od swawoli kresowej, pod wodz rozmaitych watakw, ujawni si w skonnoci konsolidowania si jednoczenia. Kozacy skupiaj siy do walki z Rzpt i do tej walki

wcigaj
kozackie.

Zaporoe,

grup kozakw, gromadzcych si na

stae, niezalene pozornie, siedlisko jedyny punkt oparcia i dziki temu kozacy Zaporoni skupia poczli u siebie wadz, do pewnego stopnia moraln, nad Kozaczyzna. Zarysowao si to po raz pierwszy, gdy Naliwaykowcy zwrcili si ku nim o pomoc. Pierwsze skupienie si kozakw dla oporu kiewskiemu, nie nosi jeszcze adnego klasowego charakteru, a tem mniej spoecznego. Do walki wystpuj ywioy burzliwe, niespokojne, bez osiadoci, narodowo niejednolite. Walcz o prawo swawoli, uciekaj przed karzc, lub szukaj sposobu zabezpieczenia sobie na przyszo, o ile mona, bezkarn swa-

Niu, gdzie utworzyo si

By

to

ca

rk

wol.
Ale oywienie si takiego ruchu w pastwie, stae i szybzwikszanie si jego i objcie tym ruchem trzech najwikszych wojewdztw Rzpltej, naraanie pastwa przez ocienswawol na cigy niepokj, zwrcio uwag na to zjawisko. Inicjatywa wysza wszake nie od rzdu, lecz od spoeczestwa, bo gos zabrali publicyci, szukajc drogi do wyjcia z fatalnego pooenia. rd nich najwybitniejsze miejsce zajli biskup Kijowski Wereszczyski, X. Piotr Grabowski i Starowolski. Wszyscy oni mieli na uwadze zabezpieczenie si od Tatarw i w tem tylko widzieli spokj pakie

58

si i oceniali Kozaczyzn, Kozackiego nastpstwa rozwydrzenia. przewidujc mao Wereszczyski radzi posiada na stepach Szko rycersk", nie in visceribus regni", po krakowsku na burku", ale w Dzikich polach sub dio, pod dachem niebieskim,
stwa, z tego stanowiska zapatrywali

przy

szpichlerzach
z

J.

K.

M.,

bd

bd

te

przy

szpichlerzach

mogli swoje wszystkie necessaria". Byaby to zatem szkoa wicze praktycznych przy ucieraniu si z Tatarami. Do obrony kresw miao wystarczy 5000 po usarsku, a 5000 po kozacku". Mogoby nawet wystarczy ,, szlacheckiego narodu" po kozacku 4000, a wiejskiego i miejskiego 2000". Na ten cel ruska ziemia" doda do powinna da dziesicin, a gdyby si opierano i to nie bdzie kwarty czopowe, myta i ca. Przewidujc, si podoba braciom szlachcie", radzi do tej szkoy bra wybracw, na stu jednego, zaopatrzonego w rynsztunek, a utrzymywanego kosztem mieszczan i wsian", jako zwykle 10 tysiprzez Tatarw krzywdzonych. Zdawao mu si, cy takiego onierza monaby mie. ostatku radzi odda cae Zadnieprze Krzyakom, yjcym wedug reguy MaltaNieosobliwy by to pomys, jeli zwaymy, skiej. w owym Krzyacy na ziemiach polczasie nie byo ju tajemnic, skich budowali sobie przysze pastwo Pruskie. X. Grabowski by mielszy w pomysach, bo dla tego aeby Rzplta miaa spokj, radzi odsun jak najdalej Tatarw. Pragn zatem wrci do polityki, poleconej Pretficowi w Barze, ale szed dalej, bo pragn dokona tego wojzaczepn. Tatarach Krymskich widzia zuchwaego wprawdzie, ale nie silnego nieprzyjaciela, bo ,, ziemia jego jest baha, maa, bez municji, bez strzelby, ktr nie tylko
Rzpltej,

ktrychby

zawdy mie

zwojowa,

ale

rozniebymy

mogli".

ktra ich okieznaa; acz barbari, illiberi, bez animuszu i serca szlacheckiego", zacza ju Tatarw od morza Kaspijskiego", a wkrtce i Perekopskich dziesiecinnikw zagarn", co za teraniejsz pogod i niedbaoci nasz przyj moe", a wtenczas przypomniaby nam Moskwicin Stefanowskie trwogi" i takby Polsk zawar, eby si nie miaa gdzie z domu wyruszy". Radzi przeto grunty nieosiade syny koronnemi osadzi", oddajc darowizn lub

rzdku nam na Moskw,

niedostaje"

uwaa

Sprawy tylko i posusznie, zwracajc uwag


dzieraw ziemi

59

ludziom rycerskiego rzemiosa lub ducha. Taki dzierawca musiaby swoim kosztem utrzymywa modych onierzy, wiczcych si w swojem rzemiole. Nazywa ich tyronami". Szlachcice mieli dosta po kilkadziesit wk, aby mogli dwiema komi do boju stawi si, mieszczanie pieszo albo lekkim koniem. Byoby to zatem co podobnego do stosowanej przez Litw suby wojennej ziemskiej", ktra jeszcze bez

poytku

istniaa,
i

znika jako instytucja

w poowie XVI-go wieku mao poyteczna, ociaa

niepewna. Pikna to bya myl, nie ze wzgldu jednak wojskowego, lecz kolonizacyjnego, osadniczego i gdyby si udaa, mielibymy Polsk polsk do Czarnego morza. Projekt takiego osadnictwa wykonaa Moskwa i w cigu stu lat skolonizowaa po swojemu. Byyby to owe zdobycze puga polskiego, ktre imponoway Szajnosze swoj wielkoci, a jednak nie przyniosy

poytku

Rzpltej.

Starowolski pisa: a
osadzili, ktre

c gdybymy te pustynie wszystkie midzy rzekami Dnieprem a Dniestrem a

po Czarne morze? C, gdyby. Besarabia z jej yznemi pastwiskami i uownemi jeziorami, kdy od wielu lat prawie inculta terra jacit, do gby Dunaju a mogoby to nieskoczone poytki swoj obfitoci przynosi". Siga nawet do Taurykl do emporium Kafskiego i Soodyjskiego" ale nadaremnie woa: ualcie si szlachetni Polacy, a pamitajcie^ waszy krlowie panami Czarnego morza bywali". Ale daremnie wzywa o zwikszenie poborw, a zbudowanie mocnych zamkw" od Dobromila po Czarne morze, brzeg morski obwarujmy, uczyniwszy port nawigacjom wszystkim w Oczakowie". Daremnie zachca panw do budowania zamkw wzdu linjt granicznej inn drog poszy dzieje ziem ukra-

innych.

regularne

cao
ny na

Kolonizacja tych pusty, osadnictwo, ujte w karby i powolnie postpujce ku morzu Czarnemu narzusi wprost jako system gospodarki krajowej, jedyczasy.

Wszystko sprzyjao jego rozwojowi i bujyzno ziemi, klimat zdrowy, obfito ludnoci w macierzystych prowincjach Polski, chtnej do uprawy roli, tylko brak planowego gospodarstwa pastwowego sta na przeszkodzie. Kolonizacja stepw, w pocztku i7-go wieku, roz-

w owe

60

poczta wielkiem rozdawaniem pusty ukrainnych, miaa

charakter indywidualny, stosowany zarwno przez nowych posiadaczy tych pusty, jak i Starostw, jako zastpcw Krla Cele nowej kolonizacji byy zbyt osobiste i czsto i rzdu. Kijowskiego niezgodne z interesem pastwa. Znaczna i Bracawskiego Wojewdztw znalaza si w posiadaniu kilOstrogskicb, Kalinowskich, ku oligarchw, kilku rodzin Zasawskich, Zbaraskich i pomniejszych kniazikw woy-

cz

skich.

Przyduszenie gadziny" przez kiewskiego niedugo Mdre rady publicystw i politykw zostay skrzywione. Rzd polski nie potrafi zuytkowa Kozaczyzny droile razy potrzebo-^ pokojow i cigle tylko kokietowa zwikszenia wojska. Polityka polska pragna zwycikozack szabl, nie baczc na to, kade wezwanie Kozakw na wojn byo zwikszeniem si kozackich, wzrostem Kozaczyzny, wzmocnieniem wroga wewntrznego. Zamiast rozbicia si Kozakw na Soonicy, nastpio faktyczne zblienie rnych ognisk kozackich i organizowanie si w klas, w warstw odrbn, do czego, niewiadoma nastpstw, Rzplta dopomagaa, robic ustpstwa tym, ktrych zniszczy pragna. powietrzu wisiaa wojna Liwoska. Zamojski radzi przeto nie drani kozakw (1597). Przegrana na Soonicy wywoaa nieufno i walki midzy sob Kozakw. Najbutniejszymi okazywali si Zaporocy. Bajbuza, jeden z hetmanw" kozackich, pragnc nawrci do organizacji Batorjaskiej, prosi Hetmana W. K., aeby mg skutecznie walczy z Zaporocami, o naznaczenie Starszego z osiadej szlachty i o przysanie chorgwi krlewskiej jako dowodu aski. Mimo to zbieraa si wyprawa czajkami na Turkw i na Wooszczyzn, gdzie rozpocza si wojna domowa o nowego hospodarczyka. roli wodza kozackiego, ju Kozaczyzny niby jakiej caoci, wystpi Samijo Kiszka, nowy Starszym", ktry ukada si z Rzpt, stawia warunki suby i posu-

trwao.

wa

szestwa,

dajc, aby wolnoci", nadane przez Batorego, powrcone, aby zaniechano dopuszczania si krzywd na Kozakach przez starostw, to jest zaniechano wyapywania
byy
i

swawolnikw, rabownikw wichrzycieli; prosili o zapat, jak przedtem bywao", i oczywicie o chorgiew, aeby wi-


e s

61

w subie Krla Jegomoci. Nie czekajc domem byo, jednak na odpowied, wyruszyli na Wooszczyzn, gdzie na tronie hospodarskim osadzili Semena Mohy, brata Jeremiego i wrcili na Zaporoe.
propozycjach Samija Kiszki wystpiy po raz pierwwszy krzywdy kozackie". Biorc je jako cao, byo to z jednej strony ukrcenie swawoli, a z drugiej upominanie

si

bezkarno
za

swawoli,
to,

bo

przecie

sdy

kozackie nie

mogy kara
i

co powszechnie

rzemiosem" jak najazdy rabownicze na miasta tureckie mordowanie ludnoci tatarskiej w. nieoczekiwanych najazdach, tak samo jak rabowanie majtnoci szlacheckich. granicach pastwa polskiego formowaa si zatem

nazywano rycerskiem

jaka nowa warstwa, jaka nowa sia wojenna, zorganizowana, a raczej organizujca si na zasadach zwyczajowych
wasnych, coraz
bardziej

stwowemu
siy
z

zaczepnie

wystpujca wobec
tej

wroga tamtoczesnemu ustrojowi paRzpltej. Skutkiem

nowej,
anarchicznie usposobionej

cigego cierania si

pastwem, upatrywaa ona

pastwie wroga, stoj-

cego na przeszkodzie do jej rozwoju, a w szlachcie widziaa przedstawicieli tego pastwa. Z powodu takiego stanu rze* czy zarysowaa si i wzmacniaa si nienawi do pastwa i do szlachty, przybierajca charakter walki klasowej, ktra nadawaa Kozaczyznie cechy wojny spoecznej o utracone jakie wolnoci, o odebrane przemoc jakie prawa. Kozaczyzna zatem, ju ta nawet, ktra ukadaa si na Soonicy,
jako

pewna warstwa spoeczna, wypowiadaa wojn

i

Rzpltej,

Rzplta natomiast widziaa

tego, aby

i ukadajc si z Kozakami nie jak z mwewntrznego, lecz jak z odrbn zupenie, obc a wrog si. Taka metoda postpowania wzmacniaa coraz bardziej moralnie Kozaczyza i skupiaa j w odporno tem zwart. Im nacisk na ni bywa twardszy, jej stawaa si bardziej hard, zuchwa, a przy sowach pokory i posuszestwa zawsze w zanadrzu bya zdrada i pogbiajca si coraz bardziej nienawi. Szlachcic, na ktrym opieraa si Rzplta, stawa si personifikacj wszelkich nieszcz Kozaczyzny, a zatem by celem jej nienawici i zem-

w niej si militarn dya zuytkowa w danej chwili, posugujc si

do do

tego

prodkami

cicielami pokoju

cao

sty.

ten sposb wszelkie walki z Rzplta

utosamiay si

62

pogld
taki coraz bardziej

z wojn ze stanem szlacheckim, a zaostrza si i pogbia.

pacy, zwrotu Trechtemirowa, potwierdzenia przywilejw Stefanowych i osobnej KoWiemy, co rozumisji dla ochrony Kozakw od krzywd". krzywdy. rzeczywiste rzadko tych tem, miano pod

Zamojski pragn na Kozakw. Samijo Kiszka

da

wojn Liwosk zacign

6000

da

Cao

monaby nazwa wyodrbnieniem si ju

lecz

nie tej lub

innej watahy,

stanu,

klasy kozackiej,

zorganizowanej

wojskowo.

Woyniu Nalewayki, Szawuy, obody i insamowola i prawie zawsze bezkarno swanych watakw, woli, nie mogy pozosta bez wpywu na rusk, a czsto ludno wiejsk, ktra przedkadaa ycie niei nie rusk zalene, jako Kozacy, nad prac na roli i wytwarzajc si coraz szybciej zaleno materjaln od waciciela ziemi, ktrym by ten sam szlachcic, jaki z Kozakami walczy. Temu zudzeniu wolnoci, pojmowanej po kozacku, ulegali ludzie bujniejszego temperamentu lub po prostu uciekali przed prawem, ukrywajc si w szeregach kozackich. Gdy si watakowie wycofali z Woynia i pnocnej czci Kijowszczyzny, jednostki bardziej awanturniczo usposobione, uciekay na

Wczga

po

gdzie mona byo zawsze ukrywa si od pocztku 17-go wieku rozpocz si pd ludnoci z pnocy na poudnie w dwch kierunkach: jedni szli w kozactwo swawolne, drudzy jako osadnicy nadanych niedawno pusty ukrainnych, przewanie oligarchom, osiadali na polach", to jest uywali ziemi bez adnych obowizkw wobec wacicieli przez lat kilkanacie, a nieraz wicej. Nie tego, Kozaczyzna, jako warstwa klasowa, wroga pastwu, zwikszaa si liczebnie, ale pocza zdobysobie wasne rodowisko, skupiajce niejako kozackie interesy, posiadajce do pewnego stopnia wadz moraln nad caoci nowej warstwy. Tem rodowiskiem bya Sicz, niejako stolica Kozaczyzny, jej obz ufortyfikowany, a siedzib, gdzie si skupiay rne swawolne kupy jednostki, z ktrych Kozaczyzna siy swoje czerpaa, stao si Zaporoziemie, pooone z obu stron Dniepru, za progami Dnieprowemi. Nie miay one staych granic z adnej stroi

Ni

Dzikie pola,
i

bezpiecznie

ju

do

wa


ny,

63

dotykay tylko na wschodzie dopyww prawych Doca,

na poudniu, od ordy, rde Miusw, a za Dnieprem, z prawej strony, od [pnocy, Taminy i Sinej wody, od zachodu Dniestru, a od poudnia redniego biegu Inguw i Bohu. tych granicach z czasem utworzyy si niby powiaty odrbne, okrgi, zwane paankami" o czem pniej wspomnimy. Widzielimy, Zaporocy, Kozacy zaporoni" wystpowali wsplnie z Nalewaykiem i in. przeciwko Rzptej Ot ten obz kozacki. Sicz (zasieki, rodzaj umocnionego stanowiska) mieci si na Buzuwuku, bocznej odnodze Dniepru, tworzcej ostrw i by siedzib wadz kozackich i wojska staego. Ku kocowi XVI-go wieku ju znajdujemy tam regularn organizacj wojskow, a dziki podry na Zaporoe Eryka Lasoty w celu zwerbowania Kozakw na wojn tureck dla Austrji, znamy ju organizacj, stworzon wedug wzorw Batorowych, ale przystosowan do dawnej samodzielnoci kadej odrbnej watahy, to jest wybieranie naczelnego wodza gosami powszechnemi, i sdownictwo wasne, niezalene od adnej instytucji pastwowej lub sdu cywilnych zwierzchnikw z po za koa onierskiego. Wojsko podzielone byo na puki, a w kadym puku po 500 onierzy, puJk dzieli si na 5 setni. Na czele puku sta pukownik, na czele setni setnik, dziesitki dziesitnik. Zwierzchnicz wadz sprawowa wdz; jeli stosownie do ukadu z kozakami, by mianowany, zwa si Starszym", jak dawniej, jeli wybrany, bez wzgldu na to czy by lub nie potwierdzony przez krla, nosi tytu hetmana". Oprcz hetmanw koronnych i litewskich, by to jeszcze jeden hetmankozacki, jakby na znak, istnieje w pastwie trzecia jeszcze organizacja, militarnie niby zalena od Rzptej, niby samodzielna. Starszyzna wojskowa, ktr skadali pukownicy i setnicy, tworzya rodzaj sztabu hetmana. Porzdku w wojsku pilnowali asawuowie" niby adjutanci jego. Prcz tego byli surmacze" (muzyka), dobosze, puszkarze przy artylerji (harmata), trbacze. Do starszyzny zalicza

korespondencj prowadzi w wojsku zawsze po polsku pisarz. Ku kocowi XVI-go wieku byo cztery regularne puki na Siczy urzdowo; puki jednak,

si take obony,

szczeglnie pniej,

kilkakrotnie nieraz

przewyszay

liczby

64

urzdowe. Hetman pobiera odu 120 z. na wier, pukownicy i oboni po 30, asawuowie po 26, setnicy 15, pisarz 10, dziesitnicy 9, puszkarze 12, muzykanci po 8, a kozacy szeregowi po 7 zotych. "Wojsko kozackie tytuowao siebie wojskiem zaporoskiem", rycerstwem zaporoskiem", a Samijo Kiszka podpisywa si peniejszym tytuem: Samijo Kiszka, pukownicy, setnicy i wszystkie rycerstwo Waszej Krlewskiej Moci Zaporoskie". Jakkolwiek hetman kozacki sta na czele wojska, ale tylko w czasie wojny by samodzielnym panem, w gwniejszych sprawach, dotyczcych niekiedy polityki, decydowaa Rada kowojny, zacka (czer) zwana pniej Rad czarn albo czerni ack. Kilka szczegw, dotyczcych ycia kozackiego, acz pniejszy nieco od Lasoty, poda Starowolski. Uzbrojeni byli Kozacy w rusznice (samopay) i szable, niektrzy posiadali krtkie spisy. ywili si bardzo skpo chlebem, ktry cznami sprowadzali z Kijowa, ale zwykem poywieniem bya suszona na socu ryba i zwierzyna. Regularnego wojska sami Kozacy liczyli 6 tysicy, ale byo tego o wiele wicej, jako lune watahy, a bliskim by prawdy Wereszczyski, biskup kijowski, gdy w tym czasie nalicza Kozakw do 20 tysicy. Akcja wojsk kozackich, wogle rzecz biorc, bya chaostron, gdzie spotyczn i bezplanow, rzucali si w dziewali si zysku, a odwag osobist, okazywan w najbardziej barbarzyskich okolicznociach, nazywano rycerstwem. Oprcz hasa walki o samodzielno klasow, innego jeszcze nie byo. imi tego hasa wyamywali si z pod wszelkiej subordynacji pastwowej i urzdzali krwawe wyprawy z jednakim zapaem na miasta tureckie, na uusy tatarskie po barany, na Wooszczyzn po zapat od hospodarczykw w pomoc Cesarzowi dla rabunkw. Niektrzy historycy i ruscy utrzymuj jednak a opinja ta i u nas rozpowszechniona przyczyn najazdw na majtnoci obywateli Rzptej byo wstrzymanie najazdw na Turcj; chocia Nalewayko, oboda, Szawua dopuszczali si rabunkw Rzptej wczeniej o wiele przed powstrzymaniem morskich wypraw na Turcj. Wracajc z wojny Liwoskiej rabowali miasta, wsie nakadali kontrybucje. Susznie uskaraa si szlachta, wicej szkody przynieli po wojnie, ni poytku w czasie wojny.

bd

bd

kad

65

Gdy Dymitr, zwany Samozwacem, ogosi werbunek, ycia z rabunku pocigna Kozakw na cli swawoli dalek pnoc. Pobyt ich w granicach W. K, Moskiewskiego by jednym cigiem bezustannych rabunkw i nkania ludnoci. Trzymali si tego lub innego faszywego Dymitra dla zapaty, zastpujc hospodarczykw wooskich Dymitrami
moskiewskiemi.
kresach ukrainnych byo bezustanne targanie si z Turkami lub Tatarami. Wiksze tylko notujemy. r. 1604 zapdzili si pod Perekop; w kilka lat pniej (1609) zorganizowali jeden z najwikszych napadw na Kilj i Biaogrd, pocigajc na te wyprawy mieszczan Korsuskich i Bracawskich. Gdy z Dymitrami wzdu i wszerz niszczyli W. K. Moskiewskie, mwili cynicznie, atali swoj bied" (atay zy dni), a gdy w czajkach wypywali na rabunek miast

Na

szukali morskiego chleba". Z powodu swawolnego zachowywania si Kozakw, nad Rzplt wisiaa cigle obawa wojny z Turcj. Wojny tej unikano
tureckich, powiadali,
i

nie

yczono

sobie wcale.

roku I6i4 znowu zamierzali prowadzi na Wooszczyzn jakiego hospodarczyka, jako pretendenta na tron. Wyprawa morska na miasta tureckie i zrabowanie Synopy

narobio wiele haasu, Turcja grozia Rzpltej wojn i zniesieniem Kozakw wasnemi siami. Kozacy, nastraszeni przez kiewskiego, cofali si za Dniepr, do Perejasawia, w stepy, gdzie czuli si bezpieczniejsi dalej od Rzpltej, i uciekli si do ukadw swoim zwyczajem, a znajc sabo w tym wzgldzie
i

niestaaowczo

Rzpltej,

zadali

dla

ukadw

Komisji.

Wy-

znaczono Janusza Ostrogskiego, Janusza Zasawskiego, Kalinowskiego, s-t Kamienieckiego i kiewskiego. Szlachta bracawska wyruszya na pomoc wojsku. Posowie kozaccy, zjawiwszy si na Komisj, owiadczyli, do stanowczej

decyzji nie

maj

instrukcji.

By

to

wykrt

dla zwoki.

Mimo to stan ukad, ktry jednak, dziki owiadczeniu posw kozackich, by nieobo wizujcy. Wojsko kozackie miao trzyma stra nad Dnieprem od Tatarw Turkw, za co Rzplta miaa paci im 10 tys. zot. rocznie i da 700 poi

staww sukna. Krl naznaczy Starszego, zalenego od hetmana W. K. Przesiadywa mieli na Nizie i na nie wycho-

wo

dzi. Kozacy, zamieszkali

Kozaczyzna ukrainna.

miastach,

dobrach krlewskich,
3


duchownych
i

66

prywatnych mieli podlega juryzdykcji pado posuszestwa kozackiej, i obowizani swoim panom. Obiecano im zwrot monasteruTrechtymirowskiego, ale tylko na szpital, nie wolno za byo czyni z niego miejsca schadzek i narad kozackich. Zabraniao si im robi napady rabunkowe na ssiednie pastwa. Kozacy obiecali da odpowied za kilka tygodni. Byo to pewnego rodzaju ultimatum. Kozacy w cikich dla nich okolicznociach godzili si zwykle na wszystko; prawdopodobnie zatwierdzi (1615). i na t ordynacj zgodzili si, bo sejm Nic sobie wszake z tej ordynacji Kozacy nie robili. tym samym roku jaki Korobka buszowa na Woyniu, a Kozacy, ktrzy ukadali si z Komisj, mieli w zanadrzu
stwowej, nie

za

bd

ju przygotowan wypraw
na Carogrd cznami, ktra usza im na sucho wedug zwykej polityki paby nie drani Kozakw". To te zaraz w nastpnym roku Piotr Sahajdaczny (Konaszewicz) urzdzi

wielk wjpraw morsk, gdzie zetkn si z flot Ali-baszy, a w jesieni tego roku bya wielka wyprawa dla morskiego chleba" na wybrzea
Sahajdaczn-y.

Anatolijskie.

Krl poleci

kiewskiemu
marcu

ukrci nareszcie

swawol. kiewski

ju w

by

Kijowie i wyda uniwersa, zabraniajcy pochodw na Turcj. Kozacy uciekli si do znanej swojej metody i taktyki politycznej oszukiwa i udzi kiedy chc tego". Kada zwoka wzmacniaa ich szeregi. Tymczasem midzy Kozakami wyniko nieporozumienie na tle zasadniczem: godzi si, czy nie godzi si na zaniechanie pochodw rabowniczych? Wybrano nowego hetmana Dmytra Barabasza, ojca tego, ktrego nazwisko stao si gonem za czasw Chmielnickiego. Dmytr reprezentowa opozycj i by hetmanem swa-

wolnych
liosi

Kozakw.
kozackie.

Wojska polskie

stay

nad

Rosi,

za

Do walki mogo

doj

kadej

chwili.


ski

67

Sahajdaczny okaza umiarkowanie do ugody. kiewrwnie ugodowo by usposobiony i cicia si porozumie za porednictwem delegacji. Kozacy jednak odpisali butnie, gotowi do walki. Przewaga ywiow umiarkowanyci zwyciya i uoono now deklaracj, dziki ustpliwoci Sahajdacznego. Waciwie byo dwa projekty ugody: kozacki Komisarski. Komisarze Koniecpolski Stan., Daniowicz, i kiewski stali na stanowisku przewanie ugody z r. 1614 ograniczajc ilo rejestru do tysica Kozakw, wydalenia ywiow swawolnych, zrzeczenia si juryzdykcji kozackiej po za rejestrem, zabraniano wdrwek na Ni bez pozwo-

ch

Wojewody Kijowskiego. Kozacy, ktrzy dotychczas stawiali si butnie, okazali si nagle bardzo agodnie usposobionymi. Owiadczyli, bi si do ukadw. tej ugodzie z Polakami nie chc i gotowi nad Star Olszank nie przyjto punktu, dotyczcego iloci rejestracji Kozakw, odkadajc to na pniej, ale zgodzono si ^wypisa", wykreli z rejestru rozmait zbieranin; sprawa wyboru Starszego" przez Kozakw zostaa nadal otwart. Przyobiecano obozowa na Nizie, nie robi zaczepek z Turkami Godzili si na wszystko, liczc nie mylnie na i Tatarami.
lenia

brak egzekutywy. Rzeczywicie,

poty

wewntrzne:

Wadysaw

miaa wwczas Rzplta koIV wybiera si pod Smolesk,

a wojsko grozio konfederacj. Kozacy niewtpliwie korzystali z takiego stanu rzeczy hetman Sahajdaczny zachowywa si lojalnie, i, jakkolwiek twierdz z 20 tysicami chodzi pod Moskw, napady i jak na tureckie miasta nie ustaway. Dla pertraktacji z Kozakami potrzebna bya nowa Komisja z tyche samych komisarzy zoona. Stanli oni na gruncie Olszanieckiej ugody. Kozacy oponowali, ale mikko. Nie chciano dopuci do konfliktu, obrachowawszy si z siami. Zrobiono wzajemne ustpstwa i zdecydowano liczb wojska na osiem tysicy, chocia po obrachunku okazao si przeszo 10. tysicy wystali pisano" z wojska. Kozacy twardo na punkcie nie zmniej-

Pi

szania

liczby

rejestru,

bo

iloci tylko

tkwia
mieli

ich

sia.

Pozwolono im przebywa
zamieszkali

stale

dobrach krlewskich, a gdyby

duchownych lub szlacheckich,

uznawa

jurysdykcj miejscow. Co do nominacji Starszego, zostawili to na wol krla, czna obiecali zniszczy i przyrzekli rycer-


X68
skiem sowem" zaniecha wypraw morskich. Ugod podpisu Sahajdaczny z liczn starszyzn kozack. Stao si to prawie w przeddzie wojny z Turcj. Saudzia. Powiadaj, e pod Chocim hajdaczny przyrzek przyprowadzi Wadysawowi 40 tysicy Kozakw, Polskiega wojska byo 35 tysicy. Kozacy okazali tu wielki animusz i wielk stanowczo, ktra wysza na poytek Rzpltej. Rzeczywicie oni przewayli szal zwycistwa na polsk stron Ale w tej ich sile, w tej determinacji tkwio take wielkie niebezpieczestwo na przyszo z powodu nierwnoci temperamentu, chwiejnoci impulsywnoci charakteru ze strony Kozakw, a niezaraduoci ze strony polskiej w celu powstrzymania szkodliwych wad, a pozyskania na poytek Rzpltej wielkich Gdy szala woJDy Chocimskiej wahaa si,. zalet Kozaczyzny. si odstpi, za rad kozack postanodecydowali a Polacy wiono wytrwa, a wytrwanie zakoczyo si zwycistwem. Konaszewicz w oczach Rzpltej i Kozakw urs na bo-

wzi

hatera,

to w samej rzeczy jeden z nielicznych wodzw do umiarkowanej polityki, ktra moga zdolnych kozackich, byaby zakoczy si utworzeniem odrbnego autonomicz* nego obszaru z Rusi poudniowej. Sahajdaczny okaza i wobec

by

Kozakw surow sprawiedliwo, ukarawszy mierci pijaka i swawolnego hetmana Borodawk. Po powrocie z wojny Chocimskiej, Kozacy starym naogiem poczli ata bied" rabunkiem miast tureckich, ale
zawsze rwnoczenie wysali do krla delegatw z petycj na te same tematy, zwikszajce ich swawol i niezaleno gotowi do usug Rzpltej, a gdy klasow. Zapewniali,

e s

jedni
i

rabowali miasta tureckie, i wodzili bez wiadomoci pozwolenia krla hospodarczykw na Wooszczyzn, drudzy nigdy nie byli buntownikami". Obiecywali zapewniali, zaniecha swego pywania po Czarnem morzu, ale radziby wiedzie gdzie im wyznacz stanowiska i jaka bdzie pienina zapata za sub"? dali jednak, zamiast 40 tys. 100 tys. Prosili przytem o uspokojenie walk religijnych, powrotu wolnoci" nadanych poprzednio, wrcenie Boryspola do szpitala Trechtemirowskiego, dali prawa stacji dla wojsk kozackich we wszystkich dobrach, gdzie si im po-

doba,

prosili o

wolnoci suby obcym panom". Komisj.

Po

tern

wszystkiem


Drogo kazali sobie

69

Kozacy pomoc Chocimsk, w Sahajdacznym, ktry niedugo potem tem mielej, umar, stracili jzyczek przy wadze swojej politycznej. odoono do Sejmu, na sto tysicy zgodzono si, nakazano powrt do Chocimia pukami, dano odnowi ugod

opaca

da
r.

Cz

1619.

no

Petycja kozacka nie tylko nie bya materjaem do uspokojenia Kozaczyzny, ale przeciwnie zawieraa prawie pewnowego konfliktu. Kozacy zignorowali yczenia Ko-

wojewdztwie Kijowskiem przemoc. starcia, ale nie brako zwykych pw rezerwie: aeby odcign Kozakw od Turcji, projektowano zacign 20 tys. na wojn szwedzk. Podnis si krzyk ze strony szlachty, ktra, pamitajc wdrwki kozackie z wojny liwoskiej, obawiaa si powtrzenia. Sowem, nie wiedziano co pocz z cigle powikszajmisji
i

rozoyli si
Rzplta

Mimo to rodkw

unikaa

cym si wrzodem Kozaczyzna.

W
sobie

kwietniu 1622 roku

umar

Sahajdaczny.

Kozacy, nic

robic z wasnych przyrzecze, bez wiadomoci jednak przyRzpltej wybrali hetmana Olifera Houba, chylnie usposobionego dla Polski. Rzplta, majc Konfederacj wojskow na karku, a niezatwierdzony traktat z Turcj, gotowa bya do ustpstw. Kozacy o tyle okazali si ustpliwi,
nie

do

do chwili zawarcia traktatu z Turcj powstrzychadzki". Ale z jednej i drugiej strony byy to tylko pia desideria. interesie Kozaczyzny leao zwikszenie, w interesie Rzpltej zmniejszenie kontyngentu Kozakw. Naturalnie znowu Komisja! Polacy dali najwyej 3 tysicy Kozakw i decydowali si podwyszy pac do 60 tys. zotych. Postpiono wreszcie kontyngent kozacki do

e obiecali ma swoje

5 tys.,

wpisanych

Kozacy godzili si twardo prawa wyboru hetmana, ostatecznie zgodzili si na Starszego na sowo krlewskie" i na rejestr z 6 tys. Kozakw. Kozacy mieli wybiera kandydatw na hetmana, a krl potwierdza. Winnym obiecano amnestj. Byo to niby zwycistwo dyplomatyczne Rzpltej. Nie brano w rachub tylko taktyki kozackiej. Byo niby zwycistwo, ale bya i Kozaczyzna wzmocniona.
tysicami?
szlacheckie, ale

ymi wedug opuci majtki

Kozakw 45

rejestr, ale co

si miao sta

z pozosta-

dali


Nie rycho

70

wszake do tego doszo, a Kozaczyzna wkrtce r. 1623 nastpia znowu wyprawa postaw. jej zostali aresztowani i ukarani. przywdcy ale morze, na do zwikszenia niezadoinnemi, midzy si, To przyczynio

gron zaja

wolenia Kozakw i nie przeszkodzio wcale do jesiennej pod Carogrd i spaleniu przedmie tu prawie chadzki" napady r. 1624 znowu powtrzyy si w oczach sutana. 150 i rezerwy ale wysali czajek mocne, Kozacy rabunki. i tureck, ktrej towarzyszyo 300 spotkali si z wielk flot odzi wiosowych ze zwykymi onierzami (uszkay). Zdaje w tym czasie nastpio nieporozumienie midzy Tursi, cj a Krymem, na czele ktrego stali Mechmed i Szahin Girej, a Gireje, szukajc pomocy, oparli si o Kozakw, kttym roku zawarty zosta rzy zorganizowali wypraw. traktat Kozakw z Krymem. Niewiele narazie mona byo liczy, ale sta si on precedensem na przyszo i otworzy wrota dla bezustannego mieszania si Tatarw w sprawy polskie i walce pastwa polskiego z Tatarami nada inny charakter. Kozaczyzna za znalaza w Tatarach wytrwaych wsplnikw swawoli. tym czasie znalaz si nowy powd do awantur i zblienia si do Moskwy. Z jednej strony szerzenie si unji kocielnej zaniepokoio duchowiestwo ortodoksalne, ktre zwrcio si o pomoc do Moskwy, z drugiej zjawienie si pretendenta do tronu sutaskiego w postaci jakiego Jachji. Kozacy bardzo chtnie brali udzia w popieraniu pretensji takich niepewnych kandydatw, ktrzy te szukali zwykle na Siczy pomocy. Swko tedy o tych wypadkach powiemy. Mao nas interesuje kto by w Jachija. Mieni si synem sutana Mahometa III (f 1663), a wnukiem Murada, ktry,

na

wychowany
doksalne
i

przez matk Greczynk, zachowa wyznanie ortow obronie przyszoci tego obrzdku obiecywa wystpi. Bya to gratka dla duchowiestwa greckiego dla
i

Zaopiekowa si nim do pewnego stopnia metr. kijowski Jow Borecki i wzi z tego asumpt do zblienia si do Moskwy. I Kozacy, widzc wolniejsze rce Rzpltej, a obawiajc si skrpowania rosncych coraz bardziej ich fantazji, przyczyli si do tej akcji. Byo to do pewnego stopnia badanie sytuacji. Moskale traktowali t spraw ostronie na
Kozakw.

71

scripta manent, ale nie bez napimie, wiedzc o tern, dziei, ktr zapewne wzmocnili sownie i poparli swoim zwyczajem rublami i sobolami. Oprcz Jowa, od Kozakw jedzi Kozacy obiecywali, pisarz Borysikiewicz. w czasie naciw Moskwie szuka opieki. sku Polakw odpisce" bojarowie przyrzekali Kozakom ask carsk". Car obdarzy Jowa bogato w srebro okut ikon, a Kozakom posa Sorokw soboli wartoci stu rubli.

bd

pi

1625 Jow wyjecha do Korsunia i Trectitymirowa r. sprawie zacigu dla Jaciji (pisano take Actiija) i dla zbadania nastroju w celu poddania si carowi. Nie adna wsplno interesw, nie jakie sympatje narodowe, co do do najnowszych czasw zachowywa ktrych nard ruski si biernie, lecz wsplno religijna i zbyt niekiedy gorliwa akcja unicka, wywoyway odszczepienia si od Rzptej. Tymczasem w Kozaczynie nastpiy zmiany: zamiast

ch

-4Ioluba

wybrano hetmanem Kaenyka. Na Zaporou wytworzyo si niby dwa stronnictwa: oportunistw, ktrzy pragnli zgody z Polakami i opozycjonistw. Przy wadzy byli oportunici. Rnice te wszake byy bardzo powierzchowne Jachija podobno skupi i, jak zawsze u Kozakw, chwiejne. 18 tysicy rnej zbieraniny i z ni na Wooszczyzn wystpi, ktrym tylko obieca zapaci".

Dalszy rozwj akcji Jachji nie interesuje nas. Kozacy odparli w tym czasie jaki najazd Tatarw i traktujc to jako Rzpltej", wzili asumpt do wysania na Sejm posw z petycj bardzo szerok. Prosili najprzd o ryczat" dla wojska, niewiadomo, czy w formie prezentu czy zapomogi, ale petycja miaa na sobie charakter wpywu stosunku Jowa i Kozakw z Moskw. Tym razem o wolnociach" mowy nie byo, ale Kozacy, szukajc realniejszego oparcia ni obojtne dla ludu wiejskiego wolnoci kozackie", stanli na gruncie obrony religji, chocia czciej mwili o karczmie i o wdce, ni o Bogu. Sarnicki przypisywa Kozakom wyznanie Mahometa (religia apud eos magna ex parte Mahometana). Eryk Lasota widywa jeszcze nad Dnieprem meczety. rd Kozakw poowy XVI-go wieku byo bardzo wielu o nazwiskach tatarskich. Nastrj religijny Kozakw charakteryzuje ich wasna piosnka; Kozacy zobaczyli w polu stert siana. Ataman powiada: to bracia cerkiew. Asawu

sub

72

powiada: -ja w niej spowiadaem si, a Koszowy dodaje: a ja w niej dary Boe przyjmowaem". (Kulisz). Doda trzeba, tatarskie. wszystkie tytuy godnoci kozackich JNIimo to religji uywali jako narzdzia walki. Dezyderaty ich streszczay si w trzech punktach: aby zaniecha przeladowania ortodoksw, co miao oznacza zniesienie unji, i utrzymania na metropolji Boreckiego, zatwierdzi wybr Koryczat". pysteskiego na Archimandryt Peczerskiego

Wmieszanie si Kozakw

nym

prejudykatem na

przyszo

sprawy religijne byo groi zapowiedzi nowych nie-

Widok

aw ry

Kijowskiej od strony Dniepru.

pokojw wewntrznych, a udao si

atwiej przewidzie, w tym czasie powstay w Kijowie rozruchy antyreligijne, z czynnie wystpili nie unici tylko rnic, lecz ortodoksi. Rozruchy zakoczyy si morderstwem kilku ksiy unickich. Za plecami niejako tych rozruchw by zwizek, a waciwie sojusz Kozakw z Tatarami. Kozaczyzna, jako organizacja militarna, pocza wystpowa w roli czynnika politycznego, jako jakie ciao zupenie samodzielnie dziaajce, ktre zawierao sojusze bez wiedzy Rzpltej, a na jej szkod, i interwenjowao w sprawach polityki wewntrznej pastwa.
to tern

Zbaraski
73

Suszn ze stanowiska pastwowego robi uwag ksi w licie do Krla, e nie komisjami trzeba uspa-

kaja Kozakw, lecz wyzwoli si od nich. Trzeba byo przedewszystkiem rozbi sojusz Kozaczyzny z Krymem. Taki pogld popiera hetman W. K. Koniecpolski i zwrci si do szlachty, aby mu prywatnemi pocztami pomoga. W jesieni wyruszy z Podola w padzieri

niku zacy

stan w
si,

Kaniowie

tysicy wojska koronnego. Ko-

take skupia si

piania

poczli. Zainterpelowani o powd skuodpowiedzieli, nic nie wiedz, bo hetman ich

bawi na Siczy, skd powrotu jego spodziewaj si lada dzie. Grodowi Kozacy, przewidujc rozpraw orn, bi si nie bd. Komisja zdecydowaa czeowiadczyli, ^wrot majy. Wojsko polskie, zwikszone pocztami ka na wynosio' okoo 20 tys. Komisarze dali, aby Kozacy wydali dowdcw wypraw, popalili czna, zaniechali na przyszo chadzek", wydali posw do Moskwy i korespondencj, zmniejszyli wojsko do dawnej liczby, zwrcili grunty zagarnite przez Kozakw od szlachty, zaniechali zwizkw i sto-

majo

sunkw

pastwami

zagranicznemi.

Kozacy odpowiedzieli na to wykrtn deklaracj: zwizek z Tatarami by rzecz przypadku, do Moskwy jedzili aby nie straci zapomogi, aowania carskiego". Kozacy

znacznej

mierze przyjli

te

warunki, ale nie godzili

si

na mieszkanie tylko w krlewszczyznach i nie przyjli warunku zmniejszenia wojska. Trzeba byo kontrowersje rozstrzygn szabl. kocu padziernika Koniecpolski stan na Cybulniku i z trzech stron uderzy na tabor Kozacki* majo odstpi ku Medweym ozom i stan na uroczysku Kurukowem. Polacy zdobywali jedn pozycj po drugiej. Zima cisna Kozakw. Spokornieli i zwrcili si z chci ukadw. O rezultacie ugody Kurukowskiej wspomnielimy wywraca przeto nie bdziemy do niej. ej Byo to jedno z licznych zwycistw ornych, ale nie zwyciono ducha kozackiej swawoli. Przyduszona gadzina" jak si wyraa kiewski niedugo zachowywaa si spokojnie. Spisano wprawdzie rejestr" kozacki, wykluczono z niego ywio napywowy, naj-

bardziej

niespokojny
z

penie temu co

nim zrobi, jak

awanturniczy, ale nie zaradzono zuuy. Ilo takich wy-

74:

piszczykw" siga moga do 40 tys., jak utrzymywali przesadnie Kozacy, a w kadym razie byli to oczajdusze gotowi ten na wszystko, wychowani w swawoli, w rabunkach. rejestrowe sposb istniay niejako dwa wojska kozackie wolne, krzywo na siebie spogldajce. Wypiszczyki" i uwaali rejestrowych za zdrajcw sprawy kozackiej. Niedugo te panowa spokj na Nizie. Aeby odosobni Sicz i Zaporoe od dopywu ludnoci z pnocy i zachodu tam chadzkom" na morze, ktre byy powodem i cigych zatargw z Turcj, postanowiono zbudowa twierdz Beauprzed pierwszym porohem, (Kudak). Istotnie, zbudowa plan i osadzono na niej zaog. Okazaa si ona bardzo niewygodn dla Kozakw, to te wkrtce po jej powstaniu, zdoSulima z ochotnikami, zniszczy doszcztnie, a zaog by

pooy

wyci w

pie. wyprawie na Kudak bra udzia take jeden z zuchwaych watakw Pawe Pawluk Michnowicz, ktry szczliwie unikn kary mierci. Ogosi si on Starszym", uderzy na Tomilenka, hetmana regestrowych Kozakw, ktry, w Cichem porozumieniu z Pawlukiem, bierny tylko sta-

sn
wi

opr,

odda mu insygnia wadzy

haso do nowego buntu. regestrowych nie wzia udziau w tej awanturze i wybraa hetmanem Saw Kanonowicza, pukownika Perejasawskiego. Pawluk nazywa go pogardliwie hetmanem Perejasawskim" i listem z Krylowa,
to

Cz

swojej

artylerj.

Byo

pod Czehrynia, w sierpniu 1637 wzywa go do czenia si sob, groc uderzeniem na niego. Podnoszc jawny bunt przeciwko Rzpltej, pisa, jeeli krlowi bdzie potrzebne wojsko, gotowi gotowoci suy. Rwnoczenie z zwolennicy jego wyapywalijstarszyzn rejestrow w Perejasawiu i odesali do Pawluka, do Borowicy, ktry Saw Kanonowicza kaza.
z

ze

ci

Pawluk mia szerokie pomysy: niszczy w kraju, tylko da, zacign do tej roboty kozakw Doskich,
tarami sojusz
i

co
z

si
Ta-

odnowi podda si pod wadz cara moTakie zamiary byy w najbliszem otoczeniu Pawluka. Zanosio si na wielk burz wewntrzn. Hetman W. K. upomnia Pawluka, aby si uspokoi, ale byo ju zapno gdzie tylko dosigli Kozacy Pawluka, szy za nimi mordy, poogi i rabunki dbr szlacheckich. Cupiditas
skiewskiego.

75

dominandi, jak powiada pisarz wspczesny, zakrya przed nim nastpstwa takiego wichrzenia.
z

Trzeba si byo uciec Biowki uniwersa do

i morderwojsk krlewskich dla wojsko polskie zblia si, Karp Skicom. Na wiadomo, dan, jeden z pukownikw swawolnych Kozakw, pocz zwoKozakw pod Moszny, aby wstrt" czyni wojskom krlewskim. tej krytycznej chwili jak zawsze, niestety, bywao w Polsce, na pocztku grudnia, zawizaa si Konfederacja wojskowa, ktra w ten sposb upominaa si swoich za-

Hetman W, aby si dania odporu rabownikom

do szabli.
rejestrowych,

K.

wysa
do

kupili

ywa

trzy niedziele bez piesug". Ledwie zgodzono si nidzy. tym czasie trzeba byo albo zwyciy, albo odda Rzplt na up kozakom. Kozacy nie prnowali take. wzajemUciekli si do zwykych swoich metod: kamstwa nego okamywania si. Bya w tem praktyczna znajomo

suy

psychologji ludu, ktry

le

lub dobrze podnieca

si

przesad-

nemi w'ieciami. Rozpuszczali tedy pogoski, e Kozacy pobili wojska krlewskie, w Korsuniu Polacy cerkwie spalili potga Kozakw jest niezw;yciona. a ludno wycito, Przy takim nastroju Pawluk z artylerj ruszy si Wojsko polskie skierowao si ku z Czerkas ku Mosznom. Kumejkom, gdzie zetknito si z Kozakami. Szli taborem. Uderzono na tabor i poczto rozrywa go. Starszyzna z Pawlukiem wymknli si. Sprawiono znowu rozerwany tabor Kozacy i Kozacy ruszyli naprzd, umykajc ku Borowicy. krl nic nie wie o tej wojnie,, baamucili swoje wojsko, e rozpocza j szlachta sama z nienawici do Kozakw. Jakby na zaprzeczenie tego ukaza si uniwersa krlewski, nakazujcy zniesienie swawolnych Kozakw.

tej wojnie zarysowa si po raz pierwszy wpyw posplstwa kozackiego czyli tak zwanej czerni**, ktra przy-

waszczya
z
tej

wszechwadz, wybieraa hetmanw, zrzucaa godnoci niemiych sobie, a nieraz dyktowaa swoj
sobie

Ot i teraz zepchnito Pawluka z godnoci hetmaskiej, a wybrano jakiego Kairskiego. 20 grudnia wojsko krlewskie stano pod Borowic, gdzie Pawluka oblono i ostatecznie zmuszono do poddania si. Proszono o miosierdzie". Hetman aby wydano Pawluka, Ti-

wol hetmanom.

zada


molenka ucito na
i

7G

Skidana

innym

tern

samem

przebaczono. Pawlakowi eb gdzie on Kanonowicza pozbawi miejscu,

ycia. Skidan uciek. Kisiel, Podkomorzy Czerniakowski, s-ta Nosowski, naznaczywszy Iljasza Karasimowicza Starszym, nastpujc tranzakcj z Kozakami, wedug stylu sdzc, przez siebie napisan. Kozacy przyznawali si do winy nad 7 tys. rejestrowych przyjli posplstwo", wydali jednak z Pawlukiem uderzyli na wojsko koronne, Pawluka, uznali zwierzchno Iljasza Karasimowicza, a o baganie ,, dalszego miosierdzia" obiecali wysa posw do krla. Hetmana W. K. przyjto w Kijowie jako zwycizc z wielkiemi honorami. Tranzakcj borowick podpisa Bohdan Chmielnicki W" wigilj Boego Narodzenia 1637 roku imieniem wszystkiego wojska I. K. M. jako pisarz wojskowy przy pieczci

uoy e

rk

wasn".
sna, lato,
i spokj. Wiopowiada uczestnik tej jesie to u nich chleb, wojny. To te na wiosn (1638) wybrano sobie na Zaporou nowego Starszego Ostrzanina. Znalaz si tam i Skidan. tej akcji, jak i w poRozpoczli akcj na szerok skal. raczej przedniej, nie wida adnych pozytywnych planw rozpaczliwe szamotanie si we wasnej sieci ludzi o niepohamowanym temperamencie, nie umiejcych panowa nad samowol, a w bujnem niezalenem yciu kosztem innych, upatrujcych wolno. Kady, kto przeszkadza takiej wolnoci, uwaany by za nieprzyjaciela. Wyprawiali tedy posw do Kozakw Doskich, z prob o pomoc, a do wszystkich popw monasterw rozesali listy, proszc, aeby ludno zachcano do wojny, rzekomo w obronie religji. Wyprawiali nawet posw do Papiea, do Rzymu, obiecujc, e wszystk Ukrain jemu poddadz, a na imi Papiea zdobywa impulsy miasta i zamki. Taka bezwzgldna nie pozwalaa im dostrzega sprzecznoci midzy poddaniem si Papieowi, a niszczeniem kociow i duchowiestwa rzymsko {.kato-

Niedugo jednak trwaa pokora kozacka

bd

wno

lickiego.

Kozacy przeczuwali now kampanj na Dniepr i okopali si pod Holtwi. Ostrzanin, zamiast powtarza proby do Papiea, otoczy si czarownicami i czarownikami, aby czynili inkantacje na prochy, strzelb, powietrze i ogie". Nie

77

na wiele to przydao si. Wojsko koronne sztarmem uderzyo na szace kozackie i 2000 trupem pooyo. Ostrzanin obz i ku Lubniom popieszy. Widocznem byo, pragnie si. Obiegay poczy Docaml pogoski, z z Putywlcem^

cign

jednym

pomocnikw Ostrzanina, id Docy. Byo to rozmylne samoudzenie si. adne posiki nie przychodziy^ to te Ostrzanin wnocy bagnami uciek. Na jego miejsce wybrano Putywlca, ktry umocni si w taborze. Zaatakowany jednak, spokornia. Wysa suplik do hetmana AV. K., zwykym trybem kozackim pisan: narzekali na Ostrzanina,
z

e ich oszuka, e s niewinni, a w kocu prosili aby ich puci do domu". Hetman zada wydania Putywlca i Rzepki i eby zaraz przy Iljaszu Karasimowiczu do suby staWykrcali si Kozacy, wreszcie wydali Patywlca. Ostrzanin, umknwszy z taboru, skierowa si ku Skiporodowi, a stamtd poszed do oaina. Naciskani przez wojska koronne, wybrali sobie nowego hetmana Dymitra, Hunie i znowu prosili o miosierdzie", ale stawiali warunki^ jak gdyby byli zwycizcami: aby im wydano Eljasza Karasimowicza z szeciu pukownikami, aby nowe chorgwie otrzymali, aby im zabran artylerj zwrcono, aby Starszego mogli wybra wedug wasnej woli. Nie czekajc na odpowied, Kozacy cofali si do Dniepru, majc nadziej wikszy
nli.
su^kurs z tej

strony otrzyma, gdy inne

z

zamiary zawiody.
odnogi
Dniepru.

Hunia

pocz zblia si

tedy do Starca,

By to jeden w lutym 1638

goniejszych awanturnikw, ktry jeszcze pisa do Hana Krymskiego, proszc o posiki i obiecujc odsugowa na kad potrzeb i wskazanie". Uprzedzi Chmielnickiego. Polakom przybyway nowe posiki i amunicja. Hunia wiedzia o tem. Napisa tedy do hetmana W. K. Z naiwn niewiadomoci win kozackich w cigu przeszo trzech wierci wieku, powoywa si na krwawe zasugi", broni niewinnych ludzi", aowa krwi chrzecijaskiej" i 0Q, ktry przywoywa Tatarw na bezbronnych,, woa o lito dla tych, ktrzy mordowali bezbronnych. Wysano posw dla wysuchania Kozakw, ale widocznem byo, dziaali oni na zwok, czekajc jakiego nieoczekiwanego obrotu szczcia. Kozacy zasiedli nad Starcem w mocno ufortyfikowanym

obozie.

Zamknici jak

klatce

mwili:

przyjdzie tu

nie


piewa,
ale

78

sobace". W lipcu 1638 Hunia znowu wystpi, bagajc o zachowanie Kozaz pokornym kw dla dalszych posug Rzpltej". Ale to nie przeszkadzao oczekiwa przybycia do obozu Fionenka z posikami i ywnoci. Cieszyli si Kozacy, bo i wrka niele tuszya". nie bardzo sprawdziy si dobre Na pocztku sierpnia, wrby, bo Hunia z now suplik wystpi, proszc o zatrzymanie si do Sejmu przyszego, a wtenczas gotowi przyj nie tylko komisarza, ale i chopca jego". Bya to zwyka obudna pokora wobec ukrytej butnoci. Widzc cige przewlekanie hetman W. K. postanowi uderzy na obz. Fionenko przedar si wprawdzie do obozu, ale ywnoci na dwa dni przywiz, a w nagrod dosta poajanki i bicie komyszyn". Trzeba si byo podda. Przy-

wy jak

listem

sn

bd

sig

skupieni, a osobno czer".

wykonali osobno rejestrowi, osobno Kozacy na Starcu Rejestrowi obowizali si wykreli z rejestru obcych Kozakw, a czer uzna wadz szeciu pukownikw i zwierzchnictwo Starszego. Waciwe postanowienia spisane zostay dopiero na Radzie kozackiej w Kijowie 9 stycznia 1638 i ujte w nast-

pujce punkty, ktre

jednej

strony

miay

wizujcy

dla Kozakw, z drugiej

za

charakter obobardzo zrcznie omi-

jano draliwe sprawy wysokoci rejestru, stosunkw z postronnemi pastwami i najazdw na miasta tureckie. Postanowiono tedy wysa posw do Krla Bohdan Chmielnicki bra w tem poselstwie udzia, nastpnie na Zaporou miaa by staa zaoga, do ktrej miao po 10 ludzi z kadego puku. Na dowdc tej zaogi przeznaczono jakiego Andrzeja Much, ktry mia stosowne miejsce upatrzy i nie przepuszcza nikogo na rabunki. Artylerja z puszkarzem na zele miaa mie swoje stanowisko w Kaniowie i obsug nie wiksz nad 20 Kozakw, na ktrych Rzplta ma da prowent, reszta ma si rozej do domw. Poniewa w tym czasie koo Hadiaczu poczy gromadzi si kupy swawolne, postanowiono wysa tam pukownika Bojarzyna, aby sedycj uspokoi i winnych na gardle kara. Kozacy, jako szeregowi, nie mogli przechodzi z jednego puku do drugiego, lecz stale przebywa w tym, w jakim zapisani zostali. Wreszcie postanowiono nie wyrzuca sobie wzajemnie win o zdrad.

wej

Instrukcja
79

Krla bya bardzo ogldna, po za granice interesw klasowycli nie wychodzia i zawieraa tylko

posom do

oglniki moe ze wzgldu na to, miaa by przedoona do akceptowania hetmana. Mieli prosi przeto, aeby pozostali przy wolnociach, to jest przy gruntach i dostatkach naszych, nie kadc ^vri;o dawnych wolnoci i starszestwa, ktre przedtem byy, a teraz inaksze nadane i sporzdzone*'. Proszono o zaopatrzenie wdw, o zwrot Trechtymi-

rowa. adnych liczb, adnych faktw, adnych szczegw widocznie pozostawiono to do osobistego zetknicia si z krlem.

V.

WALKA KOZACZYZNY

Z
I

RZPLT
TERYTORJALNE.

WYODRBNIENIE^SI KLASOWE

Kozaczyzna miaa trzy okresy swego rozrostu i wzmagania si: pierwszy od chwili pojawienia si Kozakw na widowni dziejowej Rzpltej do awantur Kosiskiego i Nalewayka, drugi od Nalewayki do Pawluka, a trzeci rozpocz Chmielnicki osobist awantur, ktra, znalazszy w dostatecznej iloci nagromadzony materja palny, podsycana zemst, doprowadzia do wybuchu, jaki wysun nowe pretensje kozackie, podniecane przez pastwa ocienne, krzywem okiem spogl-

dajce na
Kto

potg
to

Rzpltej.

by w

Chmielnicki, ktrego

krwawe

niszczenie

pastwa polskiego, w poudniowo-wschodniej miedzy krace Woynia i Karpaty, da si porwna chyba z

zdem
Atylli,

po

naja-

sob

wszelkie

mordujcego nie tylko ludzi, ale niszczcego za lady kultury dugich pokole, wszelki doro-

bek cywilizacyjny?
polski,

Jedni utrzymywali, e by to szlachcic sam uywa herbu Abdank, ktrego ojciec przywi

drowa na Ukrain
torem

przez

Daniowicza obdarzony zosta

fu-

danym mu tylko w uywalno, jako Krlewszczyzny. Inni mwi, e by szynkarzem w Czehryuiu co nie wykluczao uywalnoci
Subotowskim

cz

prawdopodobnie

wojn

Subotowa, tureck,

markietanta i na wojnie zgin. Nazwisko Chmielnickich spotykamy w tumie sug paskich, uywajcych, jak to si czsto zdarzao, samowolnie tytuu szlacheckiego. takiej roli wystpowali jacy Chmielniccy w r. 1638 na Woyniu. Jako sudzy pani Kotowiczowej obroli

szed moe

e wystpi w roli werbownika ochotnikw na e sam z synem Bohdanem na t wojn pow


winieni
jaki

81

zostali o kradzie naszyjnika z pere. Nie wiemy zwizek rodzinny istnia midzy pniejszym Chmielnickim Bohdanem, a sugami Kotowiczowej. Ale nie brak

Bohd.v\Ch\iill\icki LXERCITUS
ZaPORO\'I1.N Pr.EECTL.S BlLLI SERNTLLS

ArTOR

REBEXLIL'^rgCo&\CCORUNf ET PLtB15

Ukr.^-NENT.

take Chmielnickich ydowskiego pochodzenia. Duklan Ochocki wspomina o Chaimie Chmielnickim, a nie dalej jak w r. 1909 w sdzie kijowskim mia spraw o faszowanie marek
Kozaczyzna ukrainna.

82

pocztowych Froim Chmielnicki. Jaki cznik istnia, i czy istnia midzy rozmaitymi Chmielnickimi a Bohdanem, niewiadomo. Z niektrych portretw, jakie do nas doszy, wiwielkiemu hetmanowi Kozakw nie brak byo rysw da, semickich. Nie by to w kadym razie pierwszy semita, ktry w wielkich przewrotach anarchicznych wzi decydu-

jcy udzia i wywoa wojn domow. Na stepy Ponizia, na Zaporoe ju od pocztku 17-go wieku coraz wicej napywa poczo ywiow, dnych awantur lub atwego chleba. Maego przeto znaczenia jest
czy Bohdan Chmielnicki by ydowskiego lub szlachecnajmniejszego wszake ladu nie znajkiego pochodzenia to jednak jest rzecz pewn, dujemy, aby by Rusinem, z ducha i z wychowania w sferze kozackiej nalea do tych
to,

ryzykantw, ktrym nie brak zuchwaoci, uporu, wytrwania rozumu, jacy w ostatecznociach szukaj zaspokojenia swoich trafi na ambicji, a wybici raz z rwnowagi, ju nie

mog

rwn drog.
Zdolnociami swemi
i

zrcznoci wybija si ponad

koniecznie

tum kozacki. Pniejsi historycy usiowali mu wysokie wyksztacenie, opierajc si na

nie pisanych, ale wiemy,

da

listach po aci-

listy wic byle kto mg pisa, najprzez tumacza, czciej Wyhowski. Wyksztacenia posiada jak raz tyle, e mg by pisarzem w wojsku kozackiem. Rozum jednak zrczno posiada niezaprzeczone, czego wogle wodzom kozackim zaprzeczy nie mona. Wy dziwi si temu nie mg

si

obcymi posami porozumiewa

Okolski.
a

moe

Majc sta dom w

i

siedzib
Czehryniu, roku 1646

da si

Subotowie, pod Czehryniem, z tych zdolnoci pozna.

setnika,
ale

Piastujc

ju w

godno

w
z

poselstwie

do krla,

niby poufnem,

wysany by wanem. Wojna

czasie
i

Turcj i wypdzenie ich z Europy byy w owym prawie powszechnym programem polityki europejskiej

dla-

tego wojna ze wiatem muzumaskim, reprezentowanym przez Turcj, bya nadzwyczaj popularn. Porednictwo niejako w polityce przypado, wedug susznoci, Kurji Rzymskiej. Papie zapragn zuytkowa w tej imprezie zdolnoci rycerskie i zapa Wadysawa IV i namawia go do wojny, obiecujc pomoc pienin. Hetman W. K. Koniecpolski wy-


stpi
rokie
z
i

83

projektem zdobycia Krymu. Akcja przybieraa szeKrl zdecydowa si ukrywa to przez czas jaki, przewidujc opr sejmu. Koniecpolski nagle (11 marca 1646 r.) umar. To jednak nie skonio krla do zaniechania planu wojny Tureckiej. przewidywaniu tej wojny, znowu wystpi zamiar zuytkowania Kozakw. Tiepolo, pose Kurji Rzymskiej, podsun jak mwiono plan zrobienia dywersji Turkom, uywajc Kozakw do wielkiego najazdu na Turcj. Plan by bardzo pontny, ale mao obiecujcy na przyszo z powodu chwiejnoci Kozakw. Obliczono siy kozackie, ale nie brano w rachub charakteru
wielkie rozmiary.

nieobliczalnego.
z Kozakami, ktrzy, znudzeni dugoletniem prnowaniem, ju poczli przebkiwa o sojuszu z Tatarami, najniewtpliwiej przeciwko Polsce, tembardziej, powstrzymywanie najazdw uwaali za ucisk i krzywd"... Wojna turecka przypadaby im niewtpliwie do

Krl

zapragn porozumie si

smaku. tym samym czasie, moe nawet na yczenie krla, zjawia si deputacja kozacka w Warszawie. Udzia w niej wzi Chmielnicki, ktry chytroci od Polakw nauczy siQ" J^k pisa Wieliczko. Posowie zetknli si z krlem bez wiadkw, otrzymali pienidze na czna i jaki przywilej na aukcj wojska i na wolno na morze". Wspczesny kronikarz ruski powiada, by to przywilej na robienie czen" niewtpliwie tak byo. Buawa po mierci Koi

niecpolskiego

wakowaa

jeszcze,

mg

przeto krl

swojem
za-

imieniu

da

takie przyrzeczenie.
nie przysza, ale wkrtce

Wojna turecka do skutku

szy wypadki nieoczekiwane,

ktrych przeznaczenie powoao Chmielnickiego do odegrania nadzwyczajnej roli. Jako setnik Czehryski mia on w posiadaniu futor Subotowski, ktry po ojcu dziery i ora ziemi temi samemi chopami, nad ktrymi bardzo litowa si, gdy orali ziemi szlachcicom polskim. Dwr w Subotowie by nad jarem, na szczycie jego; doem u podna Tmina, od Czehrynia gboki jar, od poudnia step gadki. Przyzwyczai si do Subotowa i uwa-

pyna

go za wasno i byby moe siedzia tam spokojnie do mierci, bo starocie nie wiele zaleao na tern czy kawa stepu orze jaki kozak, lub nie. Nagle na tym rbie prawie granicznym, schylonym ku Dzikim polom, zjawia si kobieta.


zostao
kiej

84

tajemnicza jak caa tamtejsza natura. adnego ladu nie poskd przysza, ani jak si nazywaa. Znano tylko jej Helena. Nikt nie wiedzia, ani jakiej religji, ani jaimi

narodowoci. Wiedziano tylko,

bya pikn

nie-

rzdn.

ao

Tyle wspomnie pozostao. S-two Czehryskie naledo Chorego koronnego, Aleksandra Koniecpolskiego, a w jego imieniu, jako Podstaroci rzdy sprawowa Daniel Czapliski ju od lat omiu. I o tym bliskich szczegw
i

Wiemy tyle, e by ju czowiekiem niemodym mia crk zamn za jakim Komorowskim. I Chmielnicki w roku 1646 by ju wdowcem, mia synw Tymoszka i Juryszk, a crk Helen. Owa Helena stepowa wpada w oczy obydwu Chmielnickiemu i Czapliskiemu. Zwyciy Chmielbraknie.

nicki o tyle,

okrelonej, ale

Helena zamieszkaa w Sabotowie, w roli nienie jako ona. Czapliski nie da za wygran.

Pragnc posi Helen, musia wpierw zgnbi Chmielnickiego,

Zwrci uwag Chorego na bezprawne posiadanie futoru. To byoby jeszcze rzecz maej wagi, gdyby nie przyczyniy si tu prawdopodobnie przechwaki Chmielnickiego o rozmowie z krlem, o zbliajcej si wojnie, o cznach, o udziale Kozakw. To budzio podejrzenie. Koniecpolski kaza futor odebra. Chmielnicki skary si przed Chorym na naduycie CzapSubotwk mia nadan liskiego, powoywa si na to, posiada na ta prawem wasnoci przez Wadysawa IV, przywilej. Sprawa wytoczya si przed sd. Widocznie wrzekome dowody Chmielnickiego byy albo przechwak, albo mocne, bo spraw przegra. nie Za plecami tego konfliktu wisiaa cigle wojna o kobiet. Praktyczna a nieprzewidujca nastpstw zatargu Helena, bez alu opucia Subotowsk siedzib, przesza pod koniec walce, oedach Czapliskiego, ktry, aeby ni si z ni. Zanim do tego doszo, Czapliski od Chmielnickiego pokazania dokumentw na prawo posiadania^ otrzyma je i nie zwrci. Co tam byo nie wiemy, do, opierajc si o rozmaite podejrzenia, Czapliski uwizit Chmielnickiego, ktry dowodw na usprawiedliwienie si nie posiada, a list" krlewski by w rku tytularnego hetmana, Barabasza. Widocznie podejrzewano Chmielnickiego o wzicie, udziau w wyprawie morskiej, a poniewa plany wojny tu

do

pooy

zada

reckiej

wzicie

niej

udziau przez Kozakw byy dla


modego
Koniecpolskiego
i

85

Podstarociego tajemnic, mogli

.

podejrzewa Chmielnickiego o zdrad. Setnik Czehryski przegra spraw o Subotw, przegra, wytoczon Czapliskiemu o porwanie ony, gdy Podstaroci dowid, nie bya, lecz naonic, kochank,

e on

wkocu

mdra Estera", jak mwi o Helenie Wieliczko. Chmielnicki nie opuci Subotowa, ale siedzia cicho. Czapliski postanowi odebra go najazdem i odebra, poakowawszy dom i gumno". Chmielnicki pojecha na skarg do krla, ale i tu, oprcz niewyra-

znalaz si w wizieniu. Wyprosia go stamtd po kilku dniach

Zamek w Chocimiu.

nej zachty,

nic wicej nie otrzyma. Wrci rozgoryczony, duszy, przenarzekajcy na ucisk i niesprawiedliwo. zemsty. Dojrzewa penionej alem osobistym, rosa w nim plan ucieczki na Sicz, do Krymu. Zapewne zbyt gono odgraa si, a pogrki dochodziy do uszu Czapliskiego i Chorego. celu wykonania ucieczki pocz wysprzeda-

ch

w gotwk zaopatrzy. Domylono si aresztowano go znowu, oddajc pod opiek pukownika Czehryskiego, Jana Krzeczowskiego, ktrego wizay z Chmielnickim dugoletnie przyjazne stosunki. Krzeczowski wzi go na pork. tym czasie, zapewne mao majc nadziei na wyplatasi,

wa

aeby si

tego

 sonie

si
Sicz,

nowej biedy,

Chmielnicki

powzi

plan udania

si

zasonicia si listem krlewskim werbowania ochotnikw, przycignicia ku sobie Tatarw, zagroonych planem Hetmana W. K. Koniecpolskiego i szukania dla siebie, pojmona
wanej po kozacku, sprawiedliwoci

take po kozacku.

o'> ^ a.v<
/

'

^^

A^.

.^M.

7
^yflK)

Autograf Bohdana Chmielnickiego.

Uciek tedy na Ni z przywilejem" krlewskim, ktry od Barabasza wyudzi. Zdaje si, za pomoc swojej awantury stara si tylko wywrze wpyw na Koniecpolskiego o zwrot Subotowa. Akcja rozrosa si niespodzianie. Rzeczywistym zatem impulsem, ktry pchn Chmiel-

'(:?

^/c.7^^7^t^^^^M^

/o>^^<^

yi^Mt^

Autograf Bohdana Chmielnickiego.

nickiego do nieokrelonej jeszcze awantury, bya sprawa osoco nawet niejednokrotnie z pocztku swojej karjery zaakcentowa. Pniej, przy szczliwych okolicznociach, wyrosa mu ona po nad gow. wprawdzie krzywd kozackich" jako hasa agitacyjnego, a nawet o obronie religji
bista,

Uywa

iii


wspomina,
stwa,

87

cliop-

bez

czego nie

ale

gwn dwigni

miaby zwolennikw rd bya ch zemsty.

Uda si tedy na Sicz, w grudniu 1647, w niewielkiej kupie zwolennikw i zetkn si tam z Kozakami. Nie mg do nicti przemawia inaczej jak w imi krzywd", bo sprawa jego osobista nikogo ani pocign, ani zainteresowa nie
moga.

Kady Kozak mg
wola

sobie

taki

Subotw posiada

w
w

rabunek, a kobieta, wmieszana awantur, dla bezennego z zasady spoeczestwa siczo-

Dzikici polach, ale

wego, byaby raczej odraz ni zacht do pomocy. Musia przeto swoj spraw osobist z interesem Kozaczyzny i na nut piewa. Bez pomocy Kozakw nie mg si zena Czapliskim. Tradycje Pawlukowe, Ostrzaninowe i Skidanowe byy jeszcze wiee na Siczy. Przegrana wojna rodzi zemst, std te i Kozacy byli yczliwie usposobieni dla awantury Chmielnickiego. Umia on zrcznie w inny ton jeszcze uderzy, aeby zwyciy Lachw, trzeba szuka pomocy. Dowiadczenie przekonao, wasnemi siami nie da si to uczyni. Kog do pomocy woa? Moskwa na razie ju poprzednio wykrcia si. Pozostawali zatem zawsze chtni do rabunku

czy

t mci

Tatarzy.

Chmielnicki wyjecha do Krymu, porozumia si z hanem, dla zjednania go nastraszy planem Koniecpolskiego, a zachci jak mwi przyjciem wiary Mahometa i odprawieniem w obecnoci hana namazu" modlitwy wieczornej. Han obieca da mu na razie kilka tys. Tatarw. atwo si byo domyle, zanosi si na imprez Pawlukow, bo rd Kozakw kto tylko hukn na ochotnika zawsze go znalaz. Jednym powodem wystarczajcym byy fantastyczne krzywdy, skierowane do podtrzymania bezustannego wichrzenia w pastwie, drugim szukania kozackiego chleba. Ilu zgromadzi ochotnikw Chmielnicki? Nikt nie wie. Kozacy zwikszali lub zmniejszali swoje siy w miar potrzeby. Teraz w interesie postrachu naleao zwiksza. Mia otrzyma osiem tysicy Zaporocw i tytu hetmana, to jest wodza nad nimi. Hetman W. K. Mikoaj Potocki, ulegy moe nadmier-

ch

nie

winu

kobiecie,

by czowiekiem
i

rycerskim, ale

w owym

czasie

ju zuytym

maej

energji.

Sta obozem pod Cze-


hryniem

88

z pocztkiem wiosny 1648. Mia dobry pomys osaczy zuchwaego Kozaka w kryjwce zaporoskiej, ale, jak

zaczto radzi, za rad podobno Szemberga, komisarza Rzpltej przy Kozakaci rejestrowych, postanowiono rozdwoi siy: posa Dniemianowicie Kozakw rejestrowych

cz

prem bajdakami, drug

nickiego

cz stepem, aeby zamkn

wypuci
na

Chmiel-

aby chopstwa nie zwerbowa. Rejestrowych byo 4 tys., ze Stef. Potockim wojsku poszo 1200 kwarcianego wojska i 800 rajtarji. nie obeszo si bez Kozakw.
Siczy
i

nie

wo,

Chmielnicki wyruszy
tnia,

Siczy

drugiej

poowie kwie-

zdoa porozumie si z rejestrowymi i ku sobie ich pocign. Przysiga wiernoci miaa dla Kozakw znaczenie rodka unikania doranej kary. Mody Potocki ju prawie mija te Wody dolin, ,,bak", w ktrej skupiay si rdowiska kilku rzek stepowych, gdy zosta zaatakowany przez Chmielnickiego i rejestrowych z tyu. Skutkiem niemoliwoci
kozacy Potockiego natione Roxolani" take przeszli do Chmielnickiego, zdecydowano podda si na sowo, wolno, jeli oddadz dziaa. Oddano je, puszczeni a Chmielnicki uderzy na bezbronnych. Pozostaa zatem tylko rozpaczliwa obrona bez nadziei zwyciztw^a. Niedobitki wpady w rce Kozakw i Tatarw, gdy taborek polski zosta rozerwany. Potocki poleg. Jan Wyhowski, gony pniej pisarz W. Z. i hetman kozacki, ktry, jako banita za przekroczenia rne, w wojsku szuka oczyszczenia si, dosta si Tatarom. Chmielnicki wykupi go u Tuhaj-beja za jedn koby", jak utrzymuje Wieliczko. Droga do Czehrynia bya otwart. Hetman W. K., przeraony nieoczekiwanem zwycistwem Kozaka, a posiadajc mao wojska do oporu wobec zdrady rejestrowcw, zdecydowa si odstpi w pastwa i wzmocni si posikami. Postanowiono cofa si taborem na Korsu. Chmielnicki szed
obrony,
bo
i

bd

gb

ladem hetmana W. K. Wojsko polskie ju mino Korsu drog wiodc do Bohusawia, gdy trzeba byo min jeszcze
Chmielnicki z przodu zaskoczy wojsko polskie. Wozy taboru najeday z gry w nieadzie i w tym nieadzie uderzono na ze wszystkich stron. Prawidowa obrona bya niemoliwa. Rozpocza si rze i ucieczka. Obaj hetmani, koronny i polny, poszli w yka. Zwyi

botnist

wsk

bak.


nicki

89

taboru, ktre Chmieli

oizcom dostay si olbrzymie skarby

zagarn

sobie,

lub

obdarzy niemi hana

swego no-

wego

przyjaciela jasnego sokoa", Tuhaj-beja.

Jeli nieostrono moga by ze strony hetmanw z braku poprzedniego zbadania pozycji nieprzyjacielskich, to zwycistwa Chmielnickiego na tych Wodach i na bace Korsuskiej nie byy wynikiem planu strategicznego, lecz zwykego w owe czasy onierskiego fortelu, wyzyskujcego nie-

ostrono
talne:

nieprzyjaciela.
inaczej,

Tak czy

nastpstwa tych zwycistw byy

fa-

siy militarne polskie zniszczone, droga w Rzpltej otwarta, duch sedycji i nienawici rd chopstwa i Kozakw wzmocniony. Chmielnicki nie sformuowa sobie jeszcze odpowiedzi na pytanie: czego chce? Co dalej zrobi? pocztku czerwca stan pod Bia-Cerkwi i waha si nie bez powodu, nie by pewny dalszego udziau Tatarw. Z Czerkas jeszcze zawiadomi Cara i Krla o zwycistwach. Carowi pisa, Krla Lachowie zamordowali". Obozujc pod Bia-Cerkwi, zwoywa do siebie chopw, roznoszc zachcajce wieci o bogactwie zrabowanego taboru Lachw. Bya jeszcze garstka wojska polskiego za Dnieprem pod wodz Jeremiego Wiszniowieckiego, ktry, dowiedziawszy si drog na Czero klsce towodzkiej i Korsuskiej, nihw przeszed Dniepr stan w Brahinie. Chmielnicki nie rusza si z pod Biaej -Cerkwi, dokd dosza go wiadomo, rzd polski zagrozi Turcji wojn, jeli hana nie oderwie od Kozakw. Tatarzy nie dali si oderwa i to prawdopo-

gb

okrn

dobnie zdecydowao dalsz kampanj Chmielnickiego. Bunt kozacki przypad na czas ciki dla Rzeczpospolitej: krl Wadysaw IV umar w Mereczu, kanclerz W. K. Ossoliski by chory, wojsko rozbite. Potrzeba byo przedewszyst-

si zbrojn. Wyznaczono tymczasowo trzech Regimentarzy: Wadysawa Dominika Zasawskiego, najbogatszego i najgupszego w Polsce pana, Mikoaja Ostroroga, i modego Koniecpolskiego, nieznanego zupenie z talentw militarnych. Chmielnicki, dowiedziawszy si o tern, scharakteryzowa ich trafnie: pierzyna, acina i dziecina. Jeremi
kiem odnowi
Wiszniowiecki, znany
z energji,

stanowczoci

dowiadcz-


nia wojennego, jedyny

90

czowiek, ktry w tych czasach nana hetmanowanie wojsku, pozosta na stronie. chwili wypoczynku pod Bia-Cerkwi, a raczej niepewnoci, Chmielnicki prbowa wykrtw, aby przew^lec spraw. Pisa wic listy do senatorw, proszc, aby mu przebaczono poniewolny grzech" i do Krla, bagajc o ojcownie wie o mierci udajc, i, niby skie miosierdzie" wierny poddany, podpisa si jeszcze: Starszy wojska J.K.M.

dawa si

Zaporoskiego".

Na aren, jako cigle narzucajcy si pacyfikator, wystpi znany nam oddawna Adam Kisiel, najprzd wyznawca
wschodniego obrzdku, potem gorliwy katolik, potem znowu gorliwy ortodoksus, czowiek gadki, w polskich szkoach ksztacony, jeden z tych, ktry pene usta mia wiernoci mioci dla Rzpltej, chocia by gente Ruthenus, natione Polonus. Niewtpliwie by to czowiek dobrej woli, zna ducha kozackiego dobrze, ale chcc dwom panom suy, Rzplt, pragnc wicej ni potrzeba czasem pokoju, baamuci polityk imi pojednawcz, a Kozakom poytku nie przynis. dawnej przyjani jakoby, radzi on Chmielnickiemu odstpi do Czehrynia i tam czeka na Komisj. Ale ktry to zwycizki wdz ustpuje dobrow^olnie z pola zwycistw? Na wie o pogromie Rzpltej, wnet si owiadczy z przyi

jani swoj
ofiarowa
i

Rakoczy, ktry j kolojno Kozakom Polsce obiecywa siedm tysicy onierzy; Moskwa odezwaa si take, a tymczasem czer tumem napywaa pod atwego podpomoenia si" Bia-Cerkiew. Wioda ich ta ukryta niewiadoma energja, ktr pierwsza lepsza przyczyna pociga do wybuchu. Jeeli Kozacy mieli swoje haso
i

ch

bojowe

idei

odrbnoci

klasowej, to

ludno

wiejska,

yjc

jakich dzi marzy nawet nie moe, kozackiego tylko na haso rabunku i swawoli. Przewyszaa ona iloci Kozakw i wol swoj narzucaa Chmielnickiemu, aby prowadzi dalej, lub obierze sobie innego hetmana. Zaburzenia, wywoane przez Chmielnickiego, nie pozostay bez najbliszego skutku. Ciemn, a chciw zawsze ludno wieniacz i podmiejsk atwo byo wzburzy uniwersaami, zwiastujcemi faszywe, lecz pene dzikoci i dostpne inteligencji ludu, obrazy zncania si nad nim Polakw,

w takich dostatkach, o garna si do obozu

dajc

91

wyliczaniem pomordowanych ludzi, ktrych nikt nie mordowa, spalonych wsi i miast, ktrych nikt nie pali, zburzonych i spalonych cerkwi, ktrych nikt nie burzy i nie pali. Tum nie pyta o prawd. Zgraje agitatorw kozackich opowiaday o mordowaniu dzieci, kobiet, o zncaniu si nad niemi. To wystarczao do budzenia zemsty.
Chmielnickiego, ktre w wyobrani ludu prostego wyrastay w olbrzymie obrazy, ludno wszdzie, gdzie tylko nie byo dostatecznej siy zbrojnej polskiej, rzucia si do mordw i rabunku. Nie byo to objawem wojny spoecznej, jak bya, naprzykad, wojna chopska w Niemczech, chocia ten charakter pragn jej nada koniecznie historycy wrogich nam narodw, lecz poprostu walk barbarzystwa z kultur, ktra jest wrogiem jego. Okreli to doskonale ksidz Szymon Okolski w Djarjuszu swoim o pierwszych wojnach jako naturaliter sunt hostes barbari non z Kozakami, barbaris, tak prawie jest Rusin Polakowi". Pod ciosem rohatyny i poncej agwi paday wiksze miasta, jako najwiksze skupienia ludnoci, a wic Pohrebyszcze, Niemirw, Machnwka, Bracaw. Jedynym, zbyt moe mciwym obroc polskiej ludnoci by Jeremi Wiszniowiecki, ktry zaszedszy na tyy Chmielnickiego z garstk swego wojska, zwalcza i cina bezlitonie Kozakw i ich watakw, gdzie si tylko

Na odgos zwycistw

zetkn

z nimi.

takich warunkach

lipca

zebra si sejm Konwo-

kacyjny. Kozacy przysali swoich

Skaryli si tedy,

myny,
prawnie

ale milczeli o
i

litanj krzywd". stawy, sianocie, odbieraj im futory, tem, futory i pasieki zakadali bezz

posw

wiadomoci S-tw na cudzych gruntach; dziesiciny pszczelne i woowe bior jako rodzaj podatku w naturaljach, synom kozackim niewolno matek przy sobie
bez

trzyma, a onom kozackim kazano ustpowa z sadyb po mierci mw. Oczywicie, odnosio si to tylko do Kozakw rejestrowych. Pukownicy rzadko Polacy, chyba pereki-

czyki, jak Krzeczowski, ktry

lub co gdy ktremu podoba si ko, albo innego --sobie za p darmo przyswajaj, siano i zboe przemoc zabieraj. Na Zaporou take naduywaj swej wadzy, po lisie bior od Kozaka, a gdy nie da samopay odbieraj. Zdobyczy polowej, gdy sam Pan Bg poszczci i pojmaj
kiego,

przyczy si

do

Chmielnic-

or

92

Tatarw lub Tatarczta, za co by si Kozak przyodzia, tak samo jak stada byda i koni, odebrane od Tatarw", sobie
przyswajaj.
te krzywdy", gdy stay si one osi chocia w znacznej mierze charakter ich kozackich, pretensji zmieni si. Nie nosiy one cech przeladowania, lecz wchodziy w zakres zwykych zwyczajowych obowizkw, lub nieuniknionych nigdy i nigdzie naduy. sejmie przychylny nastrj dla Kozakw, Kisiel robi

Strecilimy

usypiajc sodkiemi sowy izb sejmow, to te w chwili, Pilawiecka, gdy po Korsuskiej klsce zbliaa si nowa

dzikowano Kisielowi, e chmur straszn, na zgub Ojczyzny zgromadzon, rozerwa". Tak wielka bya moc frazesw. Postanowiono zbada przyczyn rozruchw.
Rada dobra, ale lepsza bya koi, a potem przyczyny bada

wpierw rozruchy uspo-

usun.

Postanowiono

Komisj ludzi wielkich" do Kijowa z daniem, aby Kozacy bracw wolno pucili, materja wojenny zabrany wrcili, zrzekli si sojuszu z Tatarami, aby
lipca

w kocu

wysa

zawsze pozostali tylko

stra graniczn
zmarego

od Turkw, aby Ku-

daku
mieli
i

nie niszczyli,

listy

krla zwrcili.

kocu

owiadczy,

e od

by wysany

przed

samym buntem

midzy Kozakami zagin.

Nic sobie Kozacy nie robili z Komisji wycito Poonne; Krzywonos, odpdzony od Konstantynowa, bawi si w Barze. Tymczasem Chmielnicki 29 sierpnia zorganizowa si i obli30 tysicy ordy. czy. Mia 180 tysicy zbieraniny kozackiej jako te pospolite rupolskiego, i wojska troch Zebrao si stosunku do Chmielnickiego zarysowao si dwa szenie. tego zdania, wipogldy: Kisiel nie radzi grozi, szca szabla przywiedzie do ostatniej rekolekcji", a wic swoim zwyczajem yczy rad szalestwo mitygowa", bo inaczej stracimy Ukrain. Jeremi Wiszniowiecki za mwi: uchowaj Boe, aby dla konserwacji Ukrainy rodek pastwa naszego zgubi dalimy". Nie o chrzecijask pobalii przyszo. tu chodzio, lecz o pastwo, jego zebrao si Konstantynowa w pobliu polskiego Wojska 36 tysicy. Wygldao ono jakgdyby szo na okazowanie, Wspczesny histoczyli rewj paradn, nie za na wojn. zota blask w wojsku. Rzdy, ryk powiada, od srebra
i

bdc

wo

cao


sioda, bronie
kie

93

w srebro i zoto oprawne. Bogate stoy i wielwojsku bankiety, strojne panw ubiory, przepysznych drogich futer podostatku". Duo skarbw, gdyby tyle i Stanli pod Pilawcami. Przekonano si, e obz odwagi. i le zaoony, postanowiono przeto cofn si taborem ju

Wodzowie wyjechali pierwsi. Wojumknli, miesza si poczo. Zaproponowano dowdztwo Wiszniowieckiemu, ktry odmwi, widzc
obliczu nieprzyjaciela.
sko,

mylc,

niemono

poprawienia cudzych bdw. Kozacy i Tatarzy rozszarpali tabor. Nastpia panika ucieczki z jednej strony, rze i rabunek z drugiej. Wszystkie rzdy, konie, srebra dostay si zwycizcom. Za kwart wdki mona byo dosta aksamitn szub. Zwycistwem tego nazwa nie mona. By to popoch nieoczekiwany nawet przez Chmielnickiego. Wodzowie i niedobitki schroniy si do Lwowa, przeraeni i przestrach przynoszc do bezbronnego miasta. wianiebezpieczestwa rozbudzia ofiarno publiczn. Chmielnicki obieg Lww, ktry mnie si broni. Hetman kozacki niecierpliwi si, Tatarzy zapewne jeszcze wicej,, postanowiono tedy zaproponowa miastu okup. Samuel KuRzplta opucia nas". szewicz susznie mwi, Dotychczas nie ujawniy si adne plany Chmielnickiego, majce na celu sformuowan obron interesw narodowych. Przeciwnie, w dezyderatach posw przybyych na

domo

Sejm Konwokacyjny bya tylko mowa

ckich"

krzywdach koza-

i danie obrony w tym kierunku. By to- poprostu bunt wojskowy, poparty przez czynniki najmniej uwiadomione narodowo, ktre nie upominay si o adne prawa narodowe, ale, widzc obok siebie bogatego ssiada, byy tylko rabunku. tym samym kierunku mona byo jedynie zadowolni pragnienia Tatarw, pomocnikw i przyjaci Chmielnickiego. Szczliwy zwycizca gotw byby za tym impulsem, jak dugo starczyoby mu czasu i si,, gdyby w chwilach przytomnoci umysu nie stawao przed

dne

nim pytanie: co bdzie dalej? Na drodze zwyciskiego pochodu by Lww, jedna z bram wiodcych w Rzpltej. Chmielnicki postanovri sforsowa. Nie udao si. Postanowi przeto zupi miasto, dajc okupu wydania ydw, od ktrych byby z pewnoci zada osobnego okupu, lub sprawi im krwaw a-

gb


nijak w
ydw,
Tiihaj-beja

O-

lwowscy Die wydali

Poonnem.
i

Lojalni rajcowie

a o okup targowali si. Trzeba

byo zadowolni Gag,

Kozakw. Okupi si Lww kosztem siedmiuset pod Zamo. tysicy zotych pol., a Chmielnicki
piechoty niemieckiej 300 ochotnikw, troch piechoty wgierskiej i 800 ludzi, utrzymywanych przez ordynacj Zamoysk. Chmielnicki mia podobno ju tylko 80 tys. przy sobie, reszta chopstwa roztylko

pody

Zamociu

by

puk

laza si wobec zbliajcej si zimy.

Chcia szturmem

zdo-

Oblenie Lwowa

przez Chmielnickiego

r.

1648.

by twierdz, mieszkacw straszy, poszo duszek waszych niemao do Wisy". Miasto bronio si. Wreszcie za porednictwem Mokrskiego, ex-jezuity, bdcego pono in odore u Chmielnickiego, okupio si. Kozacy odstpili, a Chmielnicki przechwala si, uczyni to dla mioci krla, i niby mia zamiar uderzy na Lublin. Ale byo to ju przykrywanie cofania si.

W
rza.

tym

czasie

wybrano nareszcie krlem Jana Kazimiedezyderaty

Chmielnickiego, znane

Na rozmaite

ju

95

nam, a wyraane dorywczo w listach do krla, krl zgodzi si na to, aeby wojsko zaporozkie pozostawao pod wadz Co za do drugiego wanego punktu, aby unja kokrla. nie zaleao to od woli krla. cielna zostaa zniesiona Rzeczywistego uspokojenia" miaa dokona Komisja, ktrej przewodniczy mia oczywicie Kisiel, wielki amator oratorskiego gadania, piknego pisania i przywracania spokoju za

pomoc tych rodkw. Bya ju pna jesie kiedy wrt wprost na Kijw. Wraca
rezultatw,

Chmielnicki rozpocz odbez

adnych pozytywnych

zostawiwszy tylko ruin, popieliska i krew niewinnych ofiar na drodze swego pochodu. Zupenie tak samo, pojak gdyby to bya wyprawa na Oczakw lub Kilj. jciu tumu wraca nie jako niszczyciel pastwa, lecz zwycizca, pewny swojej mocy, stojcy na czele licznych zastpochylay si przed pw. Ta okoliczno bya przyczyn, nim czoa zarwno duchownych dostojnikw jak i tumu. Tkwio jednak jeszcze w tym tumie poczucie czego zego,

wiadomo
czas

winy i to byo hamulcem, powstrzymujcym jaki od rabunku i niszczenia wszystkiego, co polskie. Niedugo to jednak trwao. Do Kijowa przybka si wwczas jaki oszust i przybda, mianujcy si Patrjarch. Jecha do Moskwy po jamun, gdy mu si nadarzya wietna sposobno zetknicia si z samozwaczym hetmanem kozackim. w Patrjarch Hieronim uderzy w prno Chmielnickiego: powita go pontyfikalnie jako obroc religji, kijowskie duchowiestwo byo wstrzemiliwsze, '<da mu bogosawiestwo na dalsz wojn, zaoczny lub z cudz nierozwiedzion on, znan nam ju Helen, i posa jej prezenty, rwnie susznej wartoci jak jego dostojestwo, to jest mleko Najwitszej Marji Panny" i samozapalajce si wiece". Trudno byo za pomoc figlw duchowiestwa greckiego w sposb bardziej brutalny baamuci ciemne umysy. Zadowolony z tego wszystkiego Chmielnicki pi na umr i bawi si.

sawia, gdzie

wreszcie do Czehrynia, a stamtd do Perejastan 19 lutego 1649 roku w oczekiwaniu obiecanej Komisji. Po dugich przeszkodach zjechaa wreszcie Komisja z Kisielem na czele. Znalaza si tam, jak w gniedzie trzmieli. Chmielnicki, nadty zwycistwami, pi, z cza-

Wyjecha

96

rwnicami radzi, a zamiast porozumiewa si z komisarzami^ aja icti, jak parobkw. Tu dopiero, w chwilach wolnych od pijatyki, bysna

jego

umyle niewyrana

idea

moliwoci autonomji

pro-

wincjonalnej.
dla siebie

Wyrzuci jak rakiet: miejcie wy Polsk, a nam Kozakom Ukraina naley". Wojowaem mwi o szlod moj, teraz o wiar prawosawn wojowa". Plt przytem niestworzone rzeczy, e Poz siebie

lacy Kozakw w pugi zaprzgali", e ziemi lackiej zgin Jednego dnia stawa niby w obronie wiary prawotrzeba". sawnej, a drugiego dnia Wieszniak, niedawny pose do War-

bd

szawy, krzycza: wasi

nowie". A Kisiel pijanego Chmiel.

ksia
i

nasi popi, wszystko z

k.... sy-

gaska"
Rzuci

mikczy agodnemi sowy"

papieru, jako warunki

swoje: aby

mu

Kijowski aby w Senacie mia pozoaby byli greckiego wyznania; kocioy rzymskie ju zniszczone w czasie, duchotym a niestety, byy sta, tylko Jezuitom zabroniony wstp wiestwo wymordowane, na Ru; aby Czapliskiego i Wiszniowieckiego Jeremiego wydano mu, dokoczenie Komisji na Zielone wita, a do tego czasu wojska koronne i litewskie nie miay wchodzi w woj-dztwo Kijowskie po Hory i Prype, a od Podolskiego i Bracawskiego po Kamieniec. ostatnim punkcie tkwi take pewne pojcie, w jaki sposb Chmielnicki okrela granice pojmowanej przez siebie Kozaczyzny autonomicznej z najwyszymi urzdnikami wyznania greckiego. Wszdzie jest^-mowa o Kozakach, ale

wreszcie Chmielnicki wistek unj znie, Metropolita miejsce. Wojewoda i Kasztelan

mog

o narodowoci ruskiej nigdzie. Kozacy zatem wystpuj tu tylko jako klasa dominujca i rzdzca, ale posiadajca charakter

tylko militarny, nieoparta

ziemi. Dezyderaty powysze nie miay jednak adnego znaczenia, bo Chmielnicki, rosnc w pych i liczb w dalszej wojzakoczy z poytkiemnie, myla, lecz nie o tem jak lipcu 1649 roku wojska kozackie obiegy Zbara, gdzie z garstk onierzy zamkn si Jeremi Wiszniowiecki i Koniecpolski. Pomimo najszczerszej chci zdobycia Zbaraa,,

staw kadego pastwa

zgoa

niewzruszon pod-

nie

zdoby go, a tymczasem wojslio polskie z Janem I^azimierzem ruszyo na pomoc. Idc z odsiecz, krl zatrzyma


pienie Ctimielnickiego.

97

si pod Zborowem. Rozpoczy si ukady

hanem

odst-

doszy, Cimielnicki z mia szczcie. Wojsko nie okazao rycerskiego ductia i krl Nadaremnie prosi: nie o mao nie dosta si do niewoli. odstpujcie Ojczyzny, pamitajcie na przodkw waszych''. Han przychyli si jednak do porednictwa pojednania obu stron, skutkiem czego zawarto traktat i pokj Zborowski. Rwnoczenie stany dwie ugody: z hanem Islam Girejem (19 sierpnia 1649) dziki pertraktacjom W. K. koronnego Ossoliskiego i osobna z Kozakami, jako deklaracja aski". 1. Maj by zachowane dawne przywileje i wolnoci". 2. Wojska zapor, ma by 40.000. Do rejestru wolno wpisysi od Dymiru do Jampola nad Dniestrem, a za Dnieprem w Ostrzu, Czernihowie, Niynie, Romnie. 3. Czehryn z okolic pozosta ma przy buawie hetmana kozackiego. miastach, ktre 4. Amnestja powszechna. 5. siedzib pukw kozackich, nie wolno ydom mieszka. 6. sprawie unji dbr duchownych ma by osobny ukad z Metropolit Kijowskim. 7. woj-ach Kijowskiem, Bracawskiem i Czernihowskiem urzdy otrzyma szlachta ritus graeci. 8. Jezuitom w Kijowie mieszka niewolno. 9, Szkoy ruskie, ju istniejce, maj w dawnych siedzibach pozosta. 10. Kozacy szynkowni nie maj, ale na swoj potrzeb mog pali gorzak i syci miody. Deklaracja aski" nie zadowolnia Kozakw. Kisiel, naznaczony woj-d kijowskim, 7 listopada 1649 zjecha na woj-dzwo, ale by chodno przyjty. Nikt na spotkanie nie stawi si, nawet Chmielnicki przyjecha pniej. Deklaracja", moe na razie niedoceniona, zawieraa jeden postulat wany okrelaa granice terytorjalne Kozaczyzny, acz niewyranie i bya czem podobnem do autonomji kozackiej w granicach wojewdzkich, ale sejmem wsplnym, wojskiem i polityk zwizan z Rzplt. Tej strony zalenoci nawet nie potrcano. Wogle zaleno, objt traktatem Zborowskim, monaby nawet nazwa do pewnego stopnia unj kozaczyzny z Rzplt polsk. Ale charakter tej zalenoci, jakkolwiek nie by szczegowo okrelony, wyczuwao si w treci tra-

Lkajc si, aby one do skutku nie wiksz si pod Zborw ruszy. I tu

saw

wa

bd W

ktatu.
Kozaczyzna ukrainna.

Islam Girej,
do wojny
dalekie
i

98

Moskw, chcia mia inne plany da si przeto wcign..

z

majc

zachci

swoje porachunki Chmielaickiego, ktry

tajemnicze jeszcze, nie Chmielnicki zarzuci sieci na wszystkie strony, nie wie-

uda zapa. Ju z pod Zbaraa wysa poselstwo do Padyszacha z propozycj przyjcia Kozakw pod swoje hodownictwo. Oczywicie mia na myli wzr winhospodarstwa wooskiego. Padyszach odwdziczy si

dzc

zgoa, co

mu si

przysa buczuk, kaftan, buaw a do tytuu doda 3 funty szaRuskiego", Ksicia i tytu franu i wr rodzynkw. Na razie na tem si skoczyo hotanio kupione. echtany w dudownictwo Sutanowi mie swojej przez wrogw Polski, Chmielnicki wykrzykiwa:
szowa mu zwycistwa
i

do

wa

.,mam za sob Cara tureckiego, moskiewskiego, ord, nie tylko I^oron polsk, lecz pastwo Rzymskie komu ^zechc dam". Umizgi do Padyszacha nie przeszkodziy mu przygotowypraw na Wooszczyzn. Krtko ona trwaa Chmiel-

nicki pokona Leopolda, ktry Tatarom i Kozakom opaci si. Ale za kulisami tego zwycistwa byo przyrzeczenie Hosyspodara oddania modszej swojej crki, Rozandy, za nowi Chmielnickiego Tymoszkowi. Pomimo niby pokoju z kozakami, bya cigle maa wojna: ta lub inna strona napadaa, lub bronia si. awantur mona byo uwaa za zamanie traktatu. Chmielnicki bra je take za powd do wojny. Czego pragn jego niespokojny duch, do czego dy, na czem mia poprzesta? Byy to zagadki. Dawniej on by wodzem, teraz czer kozacka pchaa go do wojny. Dawaj eru!" stao si hasem. On robi polityk, a czer" wojn. 12 czerwca sto tysicy ordy, jak mwiono, mino Fastw. Polska na obron zdoaa zgromadzi 40 tys. zacinych i sto tysicy szlachty pod Sokalem. Stanowisko nie byo

on

Kad

stron

Czarniecki radzi zbliy si do Beresteczka. take Chmielaicki, robic wszelkie moliwe usiowania, aeby na tyach armji polskiej chopskie rozruchy i chopw przeciwko szlachcie podburzy. Prba, do
dobre.

poda

W t

wywoa

ktrej
i

Kostka-Napierski nie powioda si zakoczya si na szubienicy dla niedoszego chopskiego hetmana. Kozakw byo 90 tysicy piechoty, 12 tysicy jazdy,

da si

uy jaki

rabunek.
99

sza jak na pewny Czekano na Tatarw. Pod Wiszniowcem oba wojska poczyy si. Dzwonem w cerkwiach witano radonie ici przybycie, popi wyszli na spotkanie Tatarw w pontyfikalnych szatach, z 60 dzia bito na powitanie. Chmielnicki w namiocie swoim lea pijany. Wiedzia ju dawniej, owa Helena, o ktr wojn rozpocz, nowy romans nawizaa z jakim zegarmistrzem, z ktrym dzielia si zotem, wydobytem z krwi i poarw. Kaza synowi Tymoszkowi powiesi j. Pod Beresteczkiem otrzyma wiadomo, wyrok wykonany. Martwi si przeto po swojemu, po kozacku, pi. Pospolite ruszenie zajo rodek, lewem skrzydem dowodzi hetman polny Kalinowski, prawem woj-da BracawPierwszego dnia do rozstrzygajcej rozski Lanckoroski. prawy nie przyszo. Jeszcze prawe skrzydo kozackie, oparte o tabor byo mocne. Chmielnicki chcia zaj tyy polskie Han, spostrzegszy umykaji zaj pole bitwy przed noc. cego Chmielnickiego, posdzi go o zdrad i ppijanego pocign za sob do Wiszniowca, przywizawszy do konia, jak powiadano. Poczto zdobywa tabor. Kozacy prosili o ask. Krl zada wydania dzia, broni i Chmielnickiego. Pukow-

100 tys. czerni, ladajako uzbrojonej, ktra

nik Dedao, zastpujcy Chmielnickiego, skonny by do przyjcia warunkw, zrzucono go jednak z godnoci, a na czele stan Bohun. Ostatecznie tabor rozerwano, znaczna czerni rozbiega si. Bya to, jak susznie pisa Rudawski, nie bitwa, lecz licha potyczka bez planu, a trzeba doda, i bez nastpstw. Chopi rozbiegli si. Kozacy uciei na tem wszystko skoczyo kli, Tatarzy cofali si si. Pospolite ruszenie w pogo nie chciao, po dugich certacjach z krlem rozeszo si do domu, a wojsko koronne z hetmanem W. K., starym, chorym i niedonym w Ukrainy poszo gasi poar. Naocznie przekonano si, jak wygldaa obrona ludu przez Chmielnickiego. Po drodze pisze wiadek ani miasta, ani wsi, jeno pola a popioy; ani ludzi ani zwierza yjcego, tylko ptactwo w powietrzu". Kraj bogaty, zboa i traw obfito, ale ludzi niema, niema komu i zbiera". Wojsko dugi czas ywio si ziarnem,

cz

gb

wyuszczonem
resztki

kosw
i

praonem na
z

ogniu".

Chmielnicki,

wydobywszy si

rozbitkw

Hana, ledwie w sta na Rusawie,

rk

zwoywa
tysicy

pi

100

do Kijowa. Radzono uderzy i zniKozakw. Hetman energji. Na dobitek WlsznieBrako Chmielnickiego. szczy Zjawili si posowie prosi o miwiecki w drodze umar. osierdzie. Chmielnicki wiedzia, e Radziwi z pnocy pona Kijw, chcia traktatem przeci drog Potockiemu

zda

da

do Kijowa. Zbliy si do obozu polskiego z chci zgody. Naturalnie i tu Kisiel wyjecha z porednictwem. Nadbieg take do obozu z afektem Sylwester Kosw, pokorny i sodki,, a Kisiel gaska lud sodycz spoczynku" w Biaej Cerkwi, si cao do obozu, skd jednak z rk ludu ledwie odpowiadali sarjest Rusinem. Tak chocia zaklina si, kastycznie Kozacy ale ruskie koci polskiem misem porosy".

wymkn

Zbyt

by

nie na pokj patrzyli

kw
brat

nie brat, sukmanka nie brat". Zdecydowa si Chmielnicki upokorzy zaproszony na obiad do Potockiego, upiwszy si sycza jak gadzina, ajc wszystkich, wreszcie porwa si od stou i bez poegnania
i

mwili ale ko

gitki, aby o niego oprze si mona byo. Niechtbraterstwo Kozai Tatarzy i na nowe Im chodzio o rabunki tylko. Lach to z Polakami.

Ale do traktatu w Biaej- Cerkwi przyszo dnia 28 wrzenia 1651 r. Nie rozstrzygn on sporu ani pod wzgldem klasowym ani spoecznym. Regestr Kozakw zmniejszono do 20 tysicy. Rejestrowi, mieszkajcy w dobrach szlacheckich krlewskich, mieszkajcy w Woj-twach Czernihowskiem i i Bracawskiem, mieli si wyprzeda i przenie do AVoj-twa Kijowskiego. Wojsko koronne ma stawa na leach tylko w Woj-twach Bracawskiem i Czernihowskiem. Reszta punktw ugody nie rnia si od poprzednich. O starych wolnociach" ju mowy nie byo, gdy zdobycze kozaczyzny dawno przekroczyy te granice. Pod Bia-Cerkwi Chmielnicki by osamotniony i lka si starcia z Polakami wojsko jego z pod Beresteczka rozbiego si. Tatarw nie byo. Godzi si wic atwo na wszystko, bdc przewiadczony z gry, e nic nie dotrzyma.
odjecha.

z Potockim, ale ukada si take i z Tatarami rwnoczenie. Z pod Biaej -Cerkwi cofn si niby do Bohusawia i Czehryna, a w samej rzeczy wyszed na powitanie Tatarw, iiyli mu potrzebni do innej okazji. atwe zwycistwa podniosy dum tej bestji" jak nazywa Chmielnickiego przyjaciel Kisiel, zapragn usta-

Ukada si


lic,

101

jeli nie swj los, to przynajmniej synw. Intrygowa Stambule przeciwko Lupulowi, narzuca si ze swojem hodownictwem sutanowi, a wszystko to robi dla wyrwnania drogi dla Tymoszka. Jn go by zarczy z Rozand, teraz, uspokoiwszy si od strony Polski, postanowi wyprawi syna na wesele. Robi tam miejsce po Lupulu dla plugawca Tymoszka"- Wyprawi przeto Tymoszk z taborami, a sam posuwa si za nim. Wojsko polskie zastpio mu drog pod Batohem. Obozowisko byo wielkie i niemoliwe do obrony przez garstk prawie onierzy. Tymoszko nie mia chci oczywalczy, ale widzc drog zabarykadowan, musia ci. Przyszo do starcia, ktre zakoczyo si rzezi wojska rabunkiem. Kilka mamy opisw lubu Tymoszka, a wszysti kie wiadcz wymownie na jak niskim stopniu kultury towarzyskiej stao wczesne spoeczestwo kozackie. Orszak Tymoszka, oprcz starszyzny, skada si take z kobiet, ktre na pokoje hospodarskie przyctiodziy pijane, taczyy ze sob, ajay si ze sub, a pan mody siedzc przy onie w czasie uczty, czyci pazury". Zapytany przez tecia, czy ,, wszystkiego byo jest zadowolony, odpowiedzia, mnoho". przemwieniach wyrcza go Wyhowski i zaciera chamstwo modego Chmielnickiego. Puciwszy Tymoszka na przepircze pole", stary hetman kozacki zajady na Polsk, a nie umiejc na zimno rozwaa przyszoci, w kocu marca 1652 zwrci si do Moskwy, aby go Car wzi w swoj miociw opiek". Bo-

jarowie udawali,
i

nie

wiedz

co

chodzi,

odpowiadali:

owszem, chodcie do nas, mamy ziemi duo, nad Donem, nad Niedziedzic. Chmielnicki rzuca si jak szczupak w matni, jak czowiek nienormalnego umysu. Szuka rozwizania sporu kozacko-polskiego nie najbliej

Polsce, lecz najdalej.

Zda-

waoby si, e wicej mu chodzi o nasycenie zemsty osobistej, ni o poytek kraju. Nie znalazszy zadawalniajcej odpodzi w Moskwie, zwrci si do Szwecji, ktra miaa porachunki z Polsk obieca jej swoj pomoc. Na razie nadai

rzy si jako porednik Radziejowski, ktrego take pycha

do Szwecji przerzucia.

A tymczasem wloka si wojna domowa. Czarniecki zdobywa jedao miasteczko po drugiem, ale sprawa kozacka

102

wisiaa w powietrzu. Nareszcie 24 marca 1653 r. zebra si Sejm w Brzeciu. Sprawa kozacka narzucaa si sama przez si, coraz groniejsza. Postanowiono wysa poselstwo na wichrzenia Sejm w Regensburgu do Cesarza, przedkadajc, grone nie tylko dla Polski, lecz dla caej Eukozackie

Niemcom,. grone dokd si atwo przenie Siedmiogrodowi, Wooszczynie. Proszono o pomoc. Nie ogldajc si wszake na t pomoc, postanowiono wkroczy z wojskiem na powtrzy marsz Potockiego poowie czerwca Ukrain i bunt kozacki szabl przydusi. 1653 krl wyjecha do Lwowa, gdzie w pobliu, w Glinianach zebrao si 38 tysicy wojska, czekajcego na od. Da walki nie byo ochoty, natomiast do pijatyki, zabaw i bjek nie brako nigdy. Zjechali do Lwowa take posowie moskiewscy na wywiady, ale zasaniano si pretensjami o tytuy carskie. Przy tej sposobnoci mwili, i dowiedzieli si,, prawosawie jest w niewoli u Lachw". Byy to pierwsze preludja, szukanie zaczepki, a obrona prawosawja bya zawsze bardzo popularnym tematem dla rnorodnej agitacji^ dla mieszania si w sprawy obcego pastwa. Chmielnicki mia 9 tysicy zaporocw i troch Tatarw. Do Czehrynia przybyo 50 tysicy czerni na o wojnie. Wojsko polskie w iloci okoo 16 tys. z pod Glinian dla lepszej paszy ruszyo nad Stryp. Nie byo pewnoci w ktr stron wyruszy wypadnie na Wooszczyzn czy na Ukrain. Na Wooszczynie pretendent do tronu zaatakoLupula i w Suczawie obieg Tymoszka. Zdecydowany by marsz na Ukrain, gdy dosza wiadomo, Chmielnicki cignie na odsiecz synowi, zbiera chopstwo i straszy potg wojska polskiego. Ruszy si rzeczywicie pod waniec. Tu go dosza wiadomo, syn, ranny w czasie oblenia, umar, a rwnoczenie i przyja tatarsko-kozacka ochoda. Chmielnicki upad na duchu. Zbliaa si zima. Mwi wprost hanowi, zginie, jeli go Tatarzy opuszcz. Pooenie z obu stron byo jednakie: konie godne, onierz niechtny i zmarnowany jesiennemi sotami. Han okaza si skonnym do ukadw i porednictwa. Dziwne to byy ukady nie spisane nawet podobno, niezaprzysione. Ze strony Kozakw wystpowa nie Chmielnicki, lecz han, ktry wyranie mropy,

mog

wie

wa

wi: z Kozakami

ukada si

nie potrzeba".

Rudawski po-


wiada,

103

Han zobowiza si odstpi Chmielnickiego, za co mia otrzyma sto tysicy zotych, traktat Zborowski mia przysig, utrzyma moc, posowie tatarscy na sejmie dwaj zakadnicy maj rezydowa stale na dworze baskim. Han domaga si jeszcze prawa brania jasyru z powrotem rabunku, na co Polacy nie zgodzili si, a Han o zgod

zo

tylko pro forma pyta.

Chmielnicki na wszystko godzi si milczco, bo ju za plecami Hana i Polski nawiza z Moskw ukady. Car wyTrubeckiego z listem dosa do Czehrynia opuchina Chmielnickiego. Spieszno byo posom owiadczy ask cardo Humania na spotkanie hetmana. sk, bo wyjechali Kaza im z powrotem do Czehrynia jecha. Tam odegraa si komedja pokory z tatarskim ceremonjaem: Chmielnicki kad na gowie hramot carsk, caowa pieczcie, ale bra ruble i sobole. To samo robi i Wyhowski, ale prosi, aby mu przy Chmielnickim tylko nieznaczne podarunki wrczano, aby si hetman nie gniewa. Wszyscy udawali obudn pokor, oszukiwali si wzajemnie i zachcali si wzajemnie do wiernoci". Ju 1 padziernika Sobr ziemski, zwoany przez Cara nad Kozawysucha oskarenia Jana Kazimierza o to, kami niechrzecijaskie zoci czyni", postanowiono przyj Chmielnickiego pod mocn i wypowiedzie wojn Polsce. Chmielnicki zawiadomi o tym fakcie koszowego na Siczy, jako niby moraln wadz nad Kozaczyzna i pyta o rad, odpowiedziano mu ani tak ani owak, oglnikiem, do dawnej przyjani z Polsk wrci niepodobna", nie wspomniano z grzecznoci o tem, sam Chmielnicki zaostrzy nieprzyja. Na pocztku stycznia 1654 r. uda si Chmielnicki do Perejasawia i tam zaprosi posw carskich Buturlina, Kikina, Aferjewa. Dlaczego nie do Kijowa, lecz do lichej mieciny stepowej? si zapewne opozycji duchowiestwa i tej garstki inteligencji ruskiej, jaka si tam skupia, lka si, carskie ruble i sobole, ktremi hojnie obdarzano jego i starszyzn kozack, uwaane za srebrniki Judaszowe. Jeszcze w pnej jesieni roku 1648 wykrzykiwa w Kijowie: ja tu pan" i nagle rezygnowa z dokonania w tem miecie aktu najwikszego dla Rusi Polski znaczi

rk

Lka

bd


nia dziejowego.

104

To tylko dowodzio, e akt ten by wynikiem jego samowoli. Nie najwysze duchowiestwo, nie inteligencj rusk zgromadzi do Perejasawia, lecz zwoa Czarn rad", zoon z najhaaliwszych i najbardziej niesfornych ywiow, yjcych z wojny i rabunku, niewiado-

mych adnych
stali.

niezdolnych do ocenienia doniosoci aktu, do wykonania ktrego powoani zopolitycznych stosunkw,

Gorzak

miodem

mona byo kupi

ich

gosy.
i

Chmielnicki wyliczy im krzywdy" polskie

przedsta-

amatorw (na razie wicej nie byo) do objcia Ukrainy", wzgldnie Rusi poudniowej: Tatarw, Turkw i Moskw. Tamtych gani jako niewiernych" chwali tylko Moskw i prawosawnego Cara, a potem pijanego tumu zatrzech

wi

pyta:

dokd

chcecie

pj?

Wybierajcie!

Tum

wrzasn:

wolimy Cara wostocznego!" i w ten sposb wyrazia si niby wola Kozaczyzny, ktra narzucia si na przedstawicielk narodu ruskiego. Nastpi ten wielki akt, ktry mia stwo-

rzy przysz potg przyszej Kosji bez adnych poprzednich ukadw, bez adnego planu, gosami kilkuset chopw sproChmielnicki rozmawia z Buturlinem bez wiadkw. Pose carski nagli do przysigi na wierno. aeby poNastpia chwila wahania si. Chmielnicki

wadzonych ad

hoc.

da

sowie zoyli przysig, e dochowaj przyrzeczenia zachowania dawnych wolnoci" i eby tak przysig Car zoy.
,,

To nieprzystojne danie, u nas Carowi przysigaj, ale nie odpowiedziano. adnego wistka papieru nie Car" dano na dowd, akt zczenia dwch Rusi pnocnej posprawy swoje udniowej, dokona si. Skoczyo si na,tem, Hetman i Starszyzna przedstawi osobno". Na adnym punkcie nie ustpili posowie carscy. Chmielnicki moe znkany tem wszystkiem co si ju stao, zawoa: niech si dzieje wola carska". Opozycja rozpocza si ju na drugi dzie po przysidze. Buturlin zada spisu miast, ktre maj przej pod mocn" rk, aby na wierno zoyy przysig. Wyhowski owiadczy, nie maj po co jecha, jeli hetman nie otrzyma trwaych przyrzecze. Nic sobie zrcznoci odpiera pretenz tego nie robi Buturlin i z

du

sje deputacji kozackiej.

ruskiej,

dajc rozdania jej urzdw

dajc

spis

garstka szlachty wojowdzkich i przedkanazwisk osb desygnowanych na te urzdy. To

Wzdrygaa si take


nieprzystojny zwyczaj
o tern nie wypada".

105

sobie

naznacza

urzdy, nawet

mwi

PoChmielnicki paka moe mia wizj przyszoci. lud paka z radoci, widzc te zy, pisa do Cara, carsk". pod wysok bdzie odtd Po dokonanym akcie przysigi 8 stycznia s. s. 1654 roku, odby si akt wrczania znakw carskich: chorgwi, buawy, ferezji, czapki i soboli, a Buturlin przy kadym przedmiocie wysila si na komplement dla Cara. Wkadajc ferezj na plecy hetmaskie porwna Cara do ora pokrywajcego orlta. Ustrojony w czapk sobolow i lerezj carsk Chmielnicki wraca od Buturlina piechot do domu, aby ask carsk wszyscy oglda mogli. Nastpiy wzajemne wizyty i grzecznoci bardzo kwano wygaszane. Okamywali si wzajemnie obietnicami i przechwakami. Chmielnicki gada, Buturlin dyskretnie milcza. 14 stycznia s. s. Buturlin z orszakiem uda si do Kijowa, aby miasto do przysigi przyprowadzi. I tu przekona si, sprawa nie jest gadka. Metropolita potraktowa go jako gocia" i swoim ludziom przysiga nie pozwala, uczyni to docarskiej aski nie piero pod grob. Wprost mu wyrzuca, szuka", do Moskwy nie jedzi". Chmielnicki wam podda si, nie ja". Nie patrzcie pocztku lecz koca" mwi. Wogle Kijw przyj onierzy i wojewodw carskich bardzo nieyczliwie. Niepraktykowanym nigdzie zwyczajem, po przysidze wiernoci poczto mwi o warunkach, o podstawach przysigi. Do Moskwy dla ukadw wysano Bogdanowicza, je.ne-

Odby si

nareszcie akt przysigi.

wiadano, Buturlin

rk

ralnego sdziego wojskowego, Pawa Teter pukw. Perejasawskiego iu., ktrzy stanli na miejscu w kocu marca 1654 r. i przywieli co podobnego do punktw supliki wojska
i

Zaporoskiego, nad ktrymi bojarowie dyskutujc, przyjmowali ^je lub odrzucali dowolnie. Posowie zoyli kopj Traktatu Zborowskiego, przywileje na Trechtymirw Kozakom, na Czehry Chmielnickiemu i przywileje Wadysawa IV rnym ludziom nadane. ostatecznej redakcji na podstawie tej supliki" przyznano szlachcie obrzdku wschodniego prawa wadania swemi majtnociami; Czehry dosta Chmielnicki; Car przyjmuje Kozakw na podstawie dawoych praw i przywilejw, sd maj mie wasny, rejestr 60.000 Kozakw; wybr hetmana wedug dawnych zwyczajw, byle zawiada-

,,


miono Cara
o wyborze;

106

majtno

mienie Kozakw

ich

wodzw pozostaj przy rodzinie. Nastpnie, pozwala osadnicy kozaccy cigali i oddawali dochody do
kazny pod dozorem carskich urzdnikw, a
z tych

Car, aby carskiej

ma si opaca urzdnikw
przyjmowa posw
tylko

wojsko.

dochodw Hetmanowi wolno

w
i

dobrej sprawie",

zej zawiaprzy-

damia
wilej

Cara.

Metropolita

duchowiestwo utrzymaj

na majtnoci, jeli o to prosi bd". Car owiadczy, granice Ukrainy osobicie na Smolesk ruszy, poleci, aby Co Krymu nie zaczepiali. Docom bronione, e do odu Car da odpowied niewystarczajc: jeeli dochody ukraiskie wystarcz", ale obieca natomiast nagrodzi pieninie hetmana i wojsko. Polecono przytem z szeregw kozackich wydzieli chopw. Dokument ten nosi historyczn na pniej nazw: ,,Statje" artykuy) Bohdana (punkty, Chmielnickiego, ktre stay si do pewnego stopnia fundamentem prawnym wzajemnego sto-

bd

sunku, przez Moskali bardzo dowolnie stosowanym. Car ze swej*strony postawi warunek: aby w wielkich miastach byli wojewodowie, nazna-

Pawe
i

Tetera.

Moskale.

oczywicie To caemu narodowi nadawao charakter zalenoci

czeni

przez

Cara

si temu, bo w przyszoci punkt ten by cigym powodem do wani. Ale Car nie ustpi. Chmielnicki proponowa, aeby od przyjtych poddanych" carskich mg paci roczn danin jak w Wokontroli.

Chmielnicki bardzo opiera

oszczynie, Multanach,

Siedmiogrodzie, byle

dw

pozwala. Car si nie spniony, takie warunki omawiaj si przed przysig wiernoci. Z tych stati" wida, Chmielnicki do zalenoci nominalnej, przez oderwanie si
carskich
nie

wojewozgodzi- Upr
na

Chmielnickiego

by

dy

107

od Polski, do odrbnoci, do samorzdu, do utworzenia pastwa na poy samodzielnego, a wyszo zupenie co innego: co podobnego do autonomji prowincjonalnej bez adnych praw odrbnego organizmu, oprcz prawa posiadania wasnego wojska i bez adnych gwarancji, oprcz obietnic carskich.

Rozbroi Kozakw byo niepodobiestwem, to te Moskwa wpada w te same sieci, w jakich przez [sto lat szamotaa si ju Rzplta Polska, z t rnic, majc tward rk po dugich zatargach wewntrznych Kozaczyzna, zamaa

wreszcie.

Akt polityczny, ktry nazywamy przyczeniem si Kozaczyzny do Moskwy, by poprostu zrcznie dokonanym aktem, sprzeday ziem ukrainnych przez Bohdanowicza, Chmielnickiego, Teter, Wyhowskiego i starszyzn kozack, za ca otrzymali olbrzymie dobra ziemskie. Chmielnicki nie pozwoli nikomu obj tych dbr, podatki zbiera sam przez swoich urzdnikw do wasnego skarbca. Ziemie pukowe, rodzaj powiatw administracyjno- wojskowych, byy w rozporzdzeniu Chmielnickiego, on je nadawa i odbiera komu chcia. Pod jednym wszake wzgldem marzenia Chmielnickiego ziciy si: Car wypowiedzia Rzpltej wojn w obronie prawo-

sawja. Na Smolesk miao wyruszy okoo 300 tys. onierzy, a na Ukrain nie tyle na pomoc Chmielnickiemu, ile dla kontroli jego 46 tys. Taka mnogo wojsk carskich bya tylko na papierze. Bojarowie okradali i oszukiwali Cara. Fakt poddania si Chmielnickiego by zupenie nieoczekiwanym przez Rzplt i Tatarw. Han naciska na zerwanie ukadu, Polska wysaa garstk wojska, ktre zdobywao miasteczka: Ilice, Niemirw, Huma, Chmielnicki siedzia spokojnie. Nadaremnie Car nagli, aby si z wojskiem ruszy, odpisywa sodko, pokornie, boi si najazdu Tatarw. I siedzia w Czehryniu. Car nalega na wykoczenie rejestru, aby uregulowa od. Chmielnicki nie godzi si, twierdzc, ju wicej wyrzuci onierzy z wojska nie moe. Staa si rzecz najmniej spodziewana: w p roku prawie po poddaniu si Moskwie, Chmielnicki, nie zrywajc z Moskw, potajemnie, przez porednictwo Hospodara zgosi si z propozycj powrotu do Rzpltej na warunkach traktatu Zborowskiego. Traktujc z Krlem, wyruszy jednak z pod Kaniowa do Biaej-Cerkwi, z Szeremetem, majc jakoby GO tys. wojska.

108

Wtpi
cofn.

naley aby to bya nowa puapka Chmielnickiego. Zbliywszy si do Moskwy, zrozumia jej polityk i chcia si

Szuka wyjcia, a nie zrywa z Moskw. Wysana Komisja miaa traktowa tylko z Kozakami -wycznie sekretZaamy jedynie instrukcj, wydan Komisarzom, ale nie nie. znamy przebiegu narad i jak si zerway. Oprcz amnestji,
wolnoci religji bez zniesienia unji, przyznania praw i przywilejw, rejestru Kozakw do liczby umowy Zborowskiej, najwaniejsz spraw byo zamknicie Kozaczyzny w pewnych granicach. Dla staego zamieszkiwania Kozakw rejestrowych wyznaczono starostwo Czehryskie, Korsuskie, Czerkaskie, a w razie koniecznoci Kaniowskie Bohusawskie. Chodzio lenne Wojewdztw Kijowo to, aeby dobra szlacheckie skiego, Czernihowskiego i Bracawskiego byy wolne od mieszka Kozakw. Do tych Starostw mieli Kozacy przenie si z innych miejscowoci i podzieli je, aby kady Kozak gruntu prawem doywotniem, rejestrowy mia pewn wojskow. Wolno byo tytuem odu za obowizkow im zakada futory, pasieki (folwarki), korzysta z uchodw, miody i piwo warzy, gorzak pali, ale tylko na wasny uytek. Sze tysicy Kozakw miao otrzyma tytu szlachecki z prawem wasnych sejmikw elekcji Krla. Chmielnicki mia otrzyma tytu Wojewody i Hetmana Wojska
i i

cz

sub

Zaporoskiego. ten sposb

czci Wojewdztwa Kijowskiego

po-

wstaby mogo jakie mao zawise od Rzpltej pastewko Kozackie o bardzo rozcigliwych i nieokrelonych granicach i prerogatywach. Te same prawa i obowizki, formujcej si ju w pastwo Kozaczyzny, ujte zostay pniej nieco w Umow Hadziack. Chmielnicki, rzuciwszy myl ponownego zjednoczenia si zRzplt, cofn si nagle, bo mu zawitay nowe nadzieje inne plany. Najwaniejszym niewtpliwie powodem byo
i

nage powodzenie ora szwedzkiego w Polsce. Wojna Szwedzka, wywoana pretensjami Szwedw a intrygami Podzemsty na Krla kanclerza Radziejowskiego, ktrego popchna do zdrady, przerzucia Chmielnickiego do obozu szwedzkiego. Zbliy Kozakw ze Szwedami Radziejowski. Trudno odgadn jakie plany roiy si w gowie Chmielnickiego, do, z wojskiem moskiewskiem wsplnie wyruszy

ch


znan mu
ze

109

dobrze drog na Lww. Moe chcia poczy si Szwedami. Do, na pocztku padziernika, pobiwszy polskiego pod Grdkiem, obieg Lww i zagfarstk wojska poddania si miasta na imi Cara. Lwowianie odmwili przysigi, zasaniajc si tern, Krl Jan Kazimierz

da

yje jeszcze, a za ycia jego nie mog uznawa innego krla. Mimo pertraktacji, prbowano zdoby miasto, ale nadaremnie. Aeby oblenie miasta czemkolwiek usprawiedliwi. Chmielnicki owiadczy, e chce broni Rusinw, ktrych tylko garstka bya we Lwowie. Przekonano go, e krzywda im si Gdy Chmielnicki zapyta: czego waciwie nie dzieje wcale.
miasto
skale
i

da

od niego?

odpowiedzieli, e

pragn aeby Mookupu; jako

Kozacy najrychlej wypucili ich z opieki. NajnieoczeChmielnicki zgodzi si, ale

kiwaniej

zada

czek litociwy, zadowolni si mniejszym.

a przytaczane przy

warunkach, podanych miastu, byy ju znane nam^ kadej sposobnoci: aby ,, ydw, jako

obywatelami Rzpltej, bdcymi pod opiek prawa". Tytuem okupu Chmielnicki 400.000 z. dla wojska, a dla naczelnikw wypisa dugi szereg postaww sukna rnego gatunku, materji jedwabnej i pjedwabnej, adamaszku, take 2000 par butw i 1000 kouchw. Lwowianie zoyli okup. tym samym czasie Daniko Wyhowski, brat Jana, zupi Lublin. Niewiele z tego skorzystano, bo w drodze powrotnej Tatarzy, z Mehmed-Girejem na czele, wikszo tych upw odebrali. Powrt jesieni, w czasie sot, zdziesitkowa wojsko moskiewskie. Chmielnicki wysa na pomoc Moskwie na Biaoru Neczaja i Zolotarenk, ale oprcz rabunkw mordowania spokojnej ludnoci, adnego innego poytku z Kozakw nie byo. miar stykania si ze Szwedami, z Moskw i wreszcie z Polakami, ktrzy ofiarowali coraz lepsze warunki pojednawcze, rozszerza si horyzont polityczny Chmielnickiego.

nami i dziemi". nie wydamy, bo

nieprzyjaci Chrystusa, wydano Kozakom z majtkiem, oOdpowied Lwojv^a godna jest pamici:

da
W

zada

pn

Widzia, Kozaczyzna jest tylko klas, warstw wojenn, walka o wolno i przywileje wojskowe" zakoczya si w Perejesawiu, naley zatem szuka szerszej podstawy dla przyszego ycia. Ju pod Lwowem, rozmawiajc z Lubowidzkim, posem Krla, namawiajcym do zgody, Chmiel-


nicki

110

owiadczy: niech Rzplta objawi lud Ruski tak wolnym

jak Krl hiszpaski przed laty holendrw". Byo to ju ideowo^ wkroczenie na inn drog: zamiast Kozakw, wystpowa lud, nard. Nie dostrzega tylko tego, e sam zagradza drog do tego wyzwolenia si.
Stosunki polityczne

poczy si plta

niekorzystnie dla

Kozakw. Prba zerwania pokoju z Moskw, podjta przez Galiskiego, wesza na dobr drog, z przyczyny mao przewidywanej. Car Aleksy Michajowicz zapragn by krlem polskim, a przytem nowe niebezpieczestwo zawiso od strony Szwedw. Szukano wic obustronnie wyjcia z tego pooenia. Wystpi jako .porednik pokoju Cesarz niemiecki, ktry

wysa
z

A llegrettiego w tym celu. Trway dugie pertraktacje posami moskiewskimi, midzy innemi w Wilnie, gdzie
projekt rozejmu na lat 20.

wypyn
nie^

Pertraktacje te bardzo
ich

podobay si

Kozakom, bo bez

wspudziau byy

prowadzone. Z patosem

woa Chmielnicki do

Cara: nie oddawaj naroale nie

du prawosawnego na pohabienie", to w tym samym czasie wchodzi

i

przeszkadzao
ze

mu

sojusze

Szwedami

Rakoczym. Karol X, upojony atwem zwycistwem nad Rzplt, wysa posa do Czehrynia dla zawarcia traktatu z Chmielnickim, jak z samodzielnem pastwem. Obiecywa Hetmanowi Ksistwo zupenie udzielne, jako Rzplt. Przyszemu Prezydentowi Rzpltej ukraiskiej oddawa Wojewdztwo Kijowskie, decydowa si take ustpi Bracawskie do Bohu, nawet do Jampola. razie gdyby zosta wasalem Krla Szwedzkiego, krl szwedzki nadawa mu tytu Ksicia Kijowskiego i Hetmana Wojsk Zaporoskich". Dzielc hojnie

bd

a Ru
i

prowincje Rzptej, ktre do niego nie naleay, dla siebie 300.000 czerw. z. rocznie, po 30 tysicy dla kadego nowego krla, posagw dla synw krlewskich i crek. Oddajc prawie Chmielnickiemu, o sobie nie zapomnia:

da

zatrzymywa Wielkopolsk, Gdask

Pomorzem; Mazowsze
dziedziny Rakoczego.

Ru

Halicka

miay powikszy szczupe

Potga Szwedw niedugo trwaa i plany Ksistwa Kijowskiego runy. Chmielnicki rzuci si jeszcze w stron Rakoczego, z ktrym ju w listopadzie 1656 roku zawar traktat. Obu hospodarw Hana Krymskiego zachca do wsplnej akcji przeciwko Rzpltej, sowem, sza jaki nim
i

lii

miota, tern silniej, im bardziej wszystkie jego plany wiatr "Tozwiewa. Szwedzi byli wypierani z granic Polski, Rakoczy krtk kampanj przegra. Mia tylko nad karkiem Moskw, ktra swoj centralistyczn polityk naciskaa go coraz
bardziej.
te wszystkie wypadki wywoay otrzewienie wielk, ale Chmielnickiego. Posiada upr i nie posiada rozwanej stanowczoci, std te byo cige jego miotanie si od brzegu do brzegu. Z niczego nie by zadowolony. Chcia odstpi Moskwy i ba si. Imponowaa

Moe

w umyle

zo

mu
i

ta

stanowczo,

jakiej

rozbi Rzplt

jemu

Rzpltej

brako...

nie

udao mu

si.

Zrabowa

cz

Chcia
jej

zniszczy, ale

gmach

Ferdynand, po 1657 r. wprost do Czehrynia wysa poselstwo z propozycj porednictwa zgody midzy Kozakami, a Rzpt. Moe rezultatem tego byo odezwanie si Chmielnickiego i Wyhowskiego z przychylnoci do zgody i rozpoczcie dyskusji. Czujna Moskwa niepokoia si czstemi poselstwami rnych pastw do Czehrynia. Wysano Kikina na wywiady do Kijowa. Ukadajc si z Bieniewskim o powrt do Rzpltej, zapewnia nigdy go nie odstpi". Przez carskiego goca Cara, Korobk pisa, ,, Lachy tylko o tem, aby zgnie poufnie rozmawia prawosawije", a Krla zawiadamia, stara si o ukontentowanie" Krla z Bieniewskim, zapewnia, i o to, aeby majestat w poniewieranie, a nasze swobody nie poszy w upadek". Czeg waciwie pragn ten czowiek? Moskwa niepokoia si temi rzutami, widocznie zdenerwowanego hetmana, i ju w kocu kwietnia 1657 r. wysaa Buturlina do zbadania stanu rzeczy. Ostafi Wyhowski, ojciec Jana, wrcz owiadczy, Chmielnicki pragnie oderwa si od Cara. Pose carski zaledwie na pocztku czerwca stan w Czehryniu. Chmielnicki by chory. Tygrys czehryski dogorywa. Jeszcze przed mierci mataczy. Zwoa Rad Kozack, a waciwie swoich zaufanych, midzy innemi Wyhowskiego, ktrym opiek nad ostatnim synem swoim, Juryszk, powierzy, a Cara prosi osobnem poselstwem dawniej jeszcze o przyznanie hetmastwa Juryszce. 27 lipca 1057 r. ycie zakoczy, zostawiwszy kraj cay zwichrzony i zrujnowany przez siebie, otoczony zewszd wrogami, ktrych sam

polityczny sta jeszcze mocno. Cesarz nieudanej Komisji Wileskiej, 10 stycznia

myl

112

rzucony na fale niepewnych losw. Daremnie Zorko, dawny jego pisarz na Siczy, w mowie pogrzebowef woa: naucz nas, jak mamy postpowa z przyjacioy Chmielnicki umia rozrywa, ale i nieprzyjacioy naszemi". nie umia, umia niszczy, ale budowa nie potrafi. Zasia tylko i pogbi niezgod wewntrzn dwch narodw, ktre sama historja w nierozerwalnym zwizku obok sie-

stworzy,

czy
bie

umiecia. Ledwie zoono do grobu Hetmana kozackiego, gdy z posiewu jego zrodziy si nowe burze. Po mierci Chmielnickiego
zu

Wyhowski

uj

odra-

rzdu, si na yczenie
ster

powoujc ojca, aeby

synem opiekowa si a dojdzie do penego rozumu niestety, nie doszed nigdy,

bo go nie mia wcale. Wyhowski by intrygantem, rwnie zrcznym jak jego
mistrz Chmielnicki, ale lepiej
-

si.

Dy on

od

niego

orjentowa
do zwierzchw Kozaczy-

niczej

wadzy

nie, ale wiedzia i widzia dobrze do czego zmierza polityka moskiewska, z ktr Jura Chmielnlczenko,
nego,
nie

pogodziby si nie mg. Wychowaniec kultury polskiej i ycia konstytucyjszyi

chtnie ugina
ale

pod jarzmo carskiego cen-

musia udawa wierno i pokor wobec Moskwy, dopki nie si pomylniejsze warunki, o ktre potajemnie traktowa z Bieniewskim. Jako Lach" rd
tralizmu,

uo

Starszyzny kozackiej nie

trudne
a

patje polskie zarwno przez

mia

zadanie

mia miru, a podejrzewany o symMoskw, jak i przez Starszyzn, przed sob lawirowania midzy Scyll

Charybd. Ale i zwolennikw, szczerych lub nieszczerych, brako mu. Na zwoanej radzie Kozackiej, tytularny hetman Ju-

113

ryszko zrzek si buawy,jako zbyt mody. Starszyzny podzielaa te motywy. Ale poniewa stary hetman opiek nad synem poleci Wyhowskiemu, yczono sobie, aeby ietmanem zosta do czasu" dawny Pisarz wojska Zaporoskiego, na czas wojny, jako czowiek dowiadczony. Mia posugiwa

Cz

si tytuem: Jan Wyiowski na

poroskiego".

ten czas

Hetman Wojska

Za-

Aeby mie wicej

czasu dla promowania

wa-

snych interesw, nie zawiadomi nawet Cara o mierci Chmielnickiego. Sicz take zawiadomi pno, zarwno o mierci Chmielnickiego, jak i o swoim wyborze. Na to otrzyma od-

powied
Siczy,

wymwkami,

tylko

gronie Starszyzny.

wybr odby si bez wiadomoci By to pierwszy jawny

dysonans.

Okoo poowy sierpnia nadesza do Moskwy wiadomo mierci Chmielnickiego i dugi spis o ask Carsk. Wszyscy ^bili czoem" o majtki: Jan Wyhowski o zwrot majtku ony. Konstanty take o majtek, Tetera prosi o nadanie Smiy, byle przed Kozakami tego nie wyjawia. Obuda i pokora groway wszdzie. Dla wyjanienia biegu rzeczy wysano znowu Kikina z hramotami, ostronie adresowanemi do Wojska Zaporoskiego". Niewiadomo byo jeszcze, kto z chaosu wypynie. Kikin wiedzia o tajemnych ukadach z Bieniewskim, co do powrotu Kozakw do Polski i to zaufanie do Wyhowskiego, mimo zapewnie wiernoci, podrywao. Pose carski wynis to przekonanie, e Starszyzna wolaaby Polsk, ale mieszczanie i chopi raczej Moskw. Po wyjedzie Kikina rozpoczy si znowu komunikacje Aeby jednak wyjani swoje stanowisko, z Bieniewskim. Wyhowski zebra rad do Korsunia. Pooy buaw i rzek nie chc by hetmanem. Car dawne nasze wolnoci amie
o

a ja

niewoli

by

nie

ycz".

Starszyzna nie

przyja

re

zostaa przy Wyhowskim niby ju lega nie, ktry te owiadczy, on carowi nie przysiga, lecz Chmielnicki. Przyszo do kontrowersji z Puszkarem, pukown. Perr-jasawskim, ktry zaj stanowisko opozycyjne. Aeby poprawi swoje wystpienie przeciwko Moskwie, Wyhowski pocz wyrzuca Starszyznie, zdradzia Szwedw, Rakoczego, Tatarw, Krla polskiego, jeli jeszcze zdradzi Cara, nikt im wierzy nie bdzie. Starszyzna zdecydowaa pozosta
zygnacji.

Buawa

Kozaczyzna ukrainna.

'

114

przy Moskwie, a Wyhowski, aby uspokoi Puszkara, gono godzi si, na to. Znoszc si potajemnie z Bieniewskim, Wy-

howski wysa posw do Moskwy Korobk i jakiego Miniewskiego z zawiadomieniem o wyborze swoim na hetmastwo. Bez carskiego potwierdzenia byo ono niepewne. Jakkolwiek posowie, dobrze wywiczeni, zapewniali, wybr

hetmana odby si prawidowo i jednogonie, prosili jednak, aeby Car nowe wybory naznaczy w Perejasawiu. Car posa Romodanowskiego, ale z wojskiem niby przeciw Tatarom- Tymczasem nie byo ani Tatarw, ani Wyhowskiego Przyby wreszcie i straszy Romodanowskiego, Lachy w pogotowiu, Tatarzy stowe 20 tysicy gotowi do wtargnicia, na Zaporou wielkie bunty.

e e

tym czasie nadjecha nowy carski goniec z listem do Wyhowskiego, z tytuem ju hetmana. O ponownym wyborze

mowy
ze

nie

byo, tylko o

potrzebie naradzenia

si

Jan Wyhowski.

Starszyzn nad uspokojeniem kraju. Mimo to Chitrowo zaproponowa, aeby Rada potwierdzia jeszcze wybr hetmana.
Powiedziano,

e cae woj-

Wyhowskiego. Wyhowski pooy buaw, owiadczajc, e wobec pogosek jak oby wybrany by przez przyjaci tylko, skada buaw. Ceremonja grzecznoci kozackiej trwa niedugo. Wyhowski buaw przysko

wybrao hetmanem

przysig wiernoci. Ale na radzie nie byo Puszkara.

zoy

tej

strony susznie

oczekiwa Wyhowski opozycji. Sicz take bya przeciwko niemu. Koszowy Barabaszenko jeszcze jednej Rady, majcej si zwoa do ubniw, aeby obra innego hetmana. Skaryli si przed Carem, e Wyhowski wolnoci odejmuje".

d^

115

,zabroni ryby owi w rzeczkach i nie pozwoli gorzaki sprzedawa". Rozdwojenie w kozaczynie byo widoczne: prawoorzena staa po stronie hetmana, lewobrzena z Sicz zaja stanowisko opozycyjne. Na czele opozycji stan Martyn Pusz-

pukw. Perejasawski, stary kolega wystpw ChmielOn sam i wszystka czer jego puku wypowiedzieli si za sub carowi. Jakkolwiek Wyhowski umia udzi Moskw, nie ukrywajednak swojej niechci przeciw jej rzdom, a szczeglnie systemowi szpiegowskiemu i narzucaniu wojewodw carskich. Przewidujc starcie si z Puszkarem, Wyhowski odnowi przymierze z Tatarami, nie bez myli o Moskwie i oderwaniu si od niej. Zawiadomi jednak Moskw, e zawar je przeciwko Lachom i pogrkom Puszkara. Pragnc zmusi go do posuszestwa, wysa pod Potaw najemkar,

nickiego.

nych Serbw, ktrych Puszkar w drodze rozbi. Przewidujc dalsz walk zebra cay puk rnej hooty, ktry nazwa Dejnekami (de ne jaki byle jacy, zbieranina). Ucierajc si ze sob, przeciwnicy przed forum carskie wytoczyli skarg: Pusz-

zdrad, Wyhowski Puszkara kwietniu 1658 car wyda ukaz Puszo szerzenie buntw. karowi, aby si podda wadzy hetmaskiej, ale chwalc jego wierno zachca niejako do buntu. Majc ju zamiar oderwania od Moskwy, Wyhowski zgodzi si, aby upi jej czujno, na wojewodw carskich w Biaej-Cerkwi, Korsuniu, Nieynie, Potawie, Mirhorodzie i Czernihowie. Mimo wszystko Moskwa bya nieufna, i wysaa do Czehrynia Apuchtina z misj urzdow, i jak zwykle, tajemn. Urzdowa polegaa na propozycji rozgraniczenia od Rzpltej, a tajemna na zbadaniu prawomocnoci wyborw Wyhowskiego niesnaskw pomidzy kozakami. i przyczyny wewntrznych maju wystosowa Wyhowski Tymczasem Puszkar mci. uniwersa do puku Potawskiego i Zaporocw, wzywajc do opamitania si. Mimo uniwersau wyruszy przeciwko Puszkarowi. Pod Hotw nadbieg nowy goniec carski Skukar

obwinia Wyhowskiego

ratow i odda hramot Wyhowskiemu, ktry po odczytaniu stojc tytuu carskiego, usiad. Skuratow zwrci uwag, cay ukaz czyta naley stojc. Wyhowski unis si; wszycar kaza stko u was wysoko!" zawoa. Na uwag goca, sam potrafi Puszkarowi upokorzy si, Wyhowski odpar,

116

jego. Jako istotnie uderzy aa Puszkara pod Porozbi go. Puszkar zosta zabity. Wyhowski wracajc do Czehrynia otrzyma wiadomo od puk. Biao-cerkiewskiego, wojewoda jedzie do BiaejCerkwi, ju jest w Kijowie. Skd przyjecia niecli wraca" odrzek oburzony. Mia on w zanadrzu projekt opanowania Kijowa, o ktrym dowiedziano si dopiero w ciiwili oblenia. Podstpi pod Kijw w sierpniu Daniko Wyhow* ski, prbowa zdoby, ale garstka Moskali odpara go.

uspokoi

taw

Rkawica bya

rzucona.

VI.

POWRT DO

POLSKI.

Moskwa, przewidujc ostateczne rozerwanie, zrobia jeprb ugaskania Wyhowskiego, ktry z wojskiem wyruszy ku Hadziaczowi w niewiadomym celu. Wysany Kikin szpiegowsk drog dowiedzia si o niezadowoleniu Wyiowskiego z Romodanowskiego, ktry buntownikw poniech sobie Wielka piera. Hetman rzek mu otwarcie: Rosja bdzie wielk, a Maa ma; my mamy take wojsko niezwycione". Kikin wybity z rwnowagi, zawoa: za to naley ci jzyk uci"! Rosj Pan Bg do Wielkiej przyczy". To nie rozwizywao sporu, nie uspokajao wzburzonych. Wyhowski mia wojsko w kupie, Romodanowski take. Starcie wisiao w powietrzu tem pewniejsze, do Romodanowszcze

Ma

Owiadczy wic wprost, e go zwalcza bdzie. Kikina przemoc wysa do Mirhoskiego

mia Wyhowski

osobiste ale.

Rwnoczenie przez Tomkowicza, zrcznego kupca, konfidentem Wyhowskiego, porozumiewa si z Bieniewskim, do krla wysa osobnych panw z propozycj zgody. Ju mia ten zamiar, wybierajc si pod Potaw na Puszkarenka. Zadarszy z Moskw, musia szuka oparcia o Polsk. Starcie si z Moskw pod Konotopem byo
rodu.

ktry

by

krokiem do ostatecznego zerwania. Polscy komisarze przybyli pod Hadziacz.

Chmielnicki

gra jeszcze komedj wiernoci carowi. Wyhowski musia odkry karty. Bieniewski pikn powita powrt Kozakw do ojczyzny; suchajc go. Kozacy i czer powtarzali: harazdo howoryt'", z neba orator". Pertraktacje trway dugo. Zachty z obu stron do zgody nie brako. Tetera za-

mow

118

chca: zgdmy si, moojcy, z Lachami". Podpisano wreszcie ugod, z ktr Tetera i Kowalewski wyjechali do Krla po aprobacj. Niezbyt gadko przyjto deklaracj kozack nie podobay si ustpy dotyczce zniesienia unji, powierzanie urzdw wojewdzkich wycznie szlachcie ritus graeci Po Nowym roku 1659 wyjecha znowu Biei inne punkty. niewski do Wyhowskiego po reform". Rozpoczy si znowu kontrowersje. Aeby temu koniec pooy, Wyhowski owiadczy, e zrzeka si buawy. To wywoao pewne zamieszanie, ale skoczyo si na tem, e starszyzna i czer
przyjli umow, ktra rozpoczta w obozie pod Hadziaczem w roku 1658, przyjta zostaa przez Sejm w roku 1659 i do konstytucji wpisana pod tytuem Komisja Hadziacka". Streszczaa si ona w nastpujcych punktach: Zastrzeono zupen tolerancj religji greckiej z jej 1. prerogatywami i sprawami, moc erygowania nowych cerkwi,

utrzymywania powstrzymane
lewskich
i

ju ufundowanych. Szerzenie si unji byo w ten sposb, e w dobrach duchownych, kr-

byo budowa cerkwi si take zupena wolZastrzegaa i wyznania rzymskiego w Woj-ach Kijowskiem, Bracawskiem i Czernihowskiem. Metropolita Kijowski wraz z czterema wadykami: uckim, lwowskim, przemylskim i chemskim, jakote cisawskim mieli zasiada w sejmie wedug wasnego porzdku. Woj-twie Kijowskiem dygnitarstwa senatorskie^ 2. rozdawane tylko szlachcie ritus graeci, w Woj-ach za: Bracawskiem i Czernihowskiem alternat nadawane bd.
dziedzicznych nie wolno

monasterw unickich.

no

bd

3.

Kijowie

ma by erygowana Akademja

z prero-

gatywami i wolnociami takiemi, jakie posiada Akademja Krakowska z zastrzeeniem, aeby w tej Akademji nie byo profesorw wyznania arjaskiego, kalwiskiego i luterskiego. Drug Akademj pozwala si erygowa w miejscu stosownem na tych samych prawach, co kijowska. 4. Innym narodowociom zastrzega si prawa i wolnoci, jakich uyway przed wojn. Wojska Zaporoskiego ma by 30 tys., albo jako 5. hetman zaporoski na rejestrze poda". Zacigowego za ma

by

10 tys.

take pod

wadz

hetmana. Konsystencja wojska

ma by w

tych samych miejscowociach, gdzie

bywaa

przed

119

wojn. Wszelkie prerogatywy, wolnoci i zwyczaje dawne potwierdza si. Panowie dziedziczni, dzierawcy, starostowie, sudzy
z

ich

urzdnicy

nie

maj

pobiera adaych podatkw

futorw kozackich, wsi, miasteczek i domw; jako ludzie rycerscy wolni od myt i ce. Wolni od wszelkich sdw Starostw, dzierawcw, panw, lecz podlega jedynie jurysdykcji hetmana. Z kadego puku ma by stu nobilitowanych Kozakw. 6. 7. Wojska polskie, litewskie albo cudzoziemskie nie by wprowadzane w granice Woj-dztw Kijowskiego,

bd

bd

mog

Bracawskiego i Czernihowskiego; wojska za pienine, bpod ordynansem hetmana wojsk ruskich" w dobrach krlewskich i duchownych chleb pobiera za pozwoleniem hetmana. 8. Hetman Wojska Zaporoskiego otrzymuje tyta hetmana wojsk Ruskich" i pierwszego senatora w Woj-ach Kijowskiem, Bracawskiem i Czernihowskiem. Po mierci het-

dce

bd

mana wojsko wybiera czterech elektw, nie wyczajc braci hetmana, a Krl potwierdza jednego. Dla bicia pienidzy ma by mennica w Kijowie 9. lub innem miejscu, a na pienidzach ma by wybijana osoba krlewska. 10. Oba narody przeciw kademu nieprzyjacielowi maj wspln rad i wsplne siy. 11. Wszystkie trzy narody stara si maj, aeby Rzplta miaa woln nawigacj na Czarnem morzu. 12. Gdyby Car moskiewski prowincji zabranych zwrci nie chcia, wojna ma si prowadzi wsplnemi siami. 13. Wszelkie dobra obywateli, ktrzy si z wojskiem zaporoskiem wizali, a teraz do Ojczyzny wracaj, maj by zwrcone, jeli byy skonfiskowane; jeli suyli w wojsku polskiem, zasugi ich skompensowane i zapacone.

bd

14.

Od

chwili podpisania

umowy hetman

Zaporoski od-

stpuje wszelkich protekcji obcych pastw i na przyszo wiza si nie ma. 15. Legacji postronnych przyjmowa nie bdzie, a gdyby byy, odsya ma do Krla. 16. Wszyscy obywatele, tak duchowni jak i wieccy, mog wrci do swoich dbr i siedzib. Czas powrotu i reindukcji oznaczony bdzie po porozumieniu z hetmanem W. Z.


17.

120

Dla sdzenia spraw kryminalnych jak i potocznych osobny trybuna wedug porzdku jaki sami sobie uformuj". 18. Poniewa Hetman i W. Z., wyrzekajc si obcych protekcji wracaj jako wolni do wolnych, rwni do rwnych, zacni do zacnych", przeto Rzplta pozwala narodowi ruskiemu mie piecztarzy, Marszakw i Podskarbich cum dignitate senatoria inne urzdy zaprzysione. Tym urzdom bdzie przysugiwa prawo prezenty na gracje duchowne i wieckie. 19. Zastrzeono powszechn amnestj dla wszystkich o najazdy, zabjstwa, szkody poczynione w czasie zamiesza-

ma by

,,

nia

wewntrznego. Gdyby przyszo midzy Rzplt i W. X. Litewskiem, 20. a Carem moskiewskim do zawarcia paktw, ma by zastrzeony honor i nietykalno Hetmana zaporoskiego dzisiejszego. Takie byy podstawy nowego ukadu midzy Rzplt pol-

sk a Kozaczyzna, wystpujc ju w imieniu narodu ruskiego, jako jego polityczna przedstawicielka. Ugoda hadziacka bya rozwiniciem tych autonomicznych idei, ktre witay ju w gowie Chmielnickiego w formie rozgraniczenia si wojewdztwami i sbardzo niewyranej downictwa kozackiego. jego pomysach wystpowaa jeszcze Kozaczyzna jako odrbna cao, nienaruszalna w swoich niby przywilejach i prawach zwyczajowych, a zawiso lenna na wzr Wooszczyzny przedstawiaa mu si jako idea nieomal. Pomysy te jednak byy nierozwinite i bardo wazko pojmowane z punktu tylko interesw kozackich. Poddanie si Moskwie byo poddaniem si Kozaczyzny i kozakw o autonomji bardzo ograniczonej zalenej od centralizmu moskiewskiego. Szerzej i gbiej pojt zostaa Ugoda Hadziacka, w ktrej po raz pierwszy wystpuje nard ruski", ktrego reprezentacj i zastpstwo bierze na siebie Kozaczyzna. Jakkolwiek tu niejasnoci, szczeglnie co do granic, ktre mogy dawa powd do kontrowersji, ale objta jest interesw narodowych: jego reprezentacja, administracja, sdownictwo, szkolnictwo, sprawy cerkiewne, wojsko i wreszcie wsplna polityka, wsplne z Rzplt przedstawicielstwo pastwowe wsplny Sejm. to wic w znacznym stopniu te same zasady, ktre wytworzyy unj Litwy z Polsk. Mwic

,,

cao


inaczej,

121

na

bya

to

wytyczna

droga

^ nawet pewnego rodzaju federacja Rasi. Litwy Na nieszczcie wspczesne spoeczestwo ruskie nie posiadao, po za duchowiestwem, tyle dojrzaej politycznie inteligencji, ktraby rozumiaa donioso aktu Hadziackiego i korzystaa z niego w interesie rozwoju narodowego. Ta za
i

wspln przyszo, trzech pastw: Polski,

garstka inteligencji

Starszyzna wojskowa, jaka

kierunek

spraw ruskich

swojem miaa, baamucona przekupstwem i intrygami Moskwy, zamiast sta si czynnikiem zjednoczenia, staa si punktem wyjcia nowych zatargw wewntrznych i nowych nieszcz. Przyczynia si do tego take

w rku

niespokojny duch Kozaczyzny i Starszyzny kozackiej wrd ktrej ambicje bray gr nad interesem narodowym. To te ledwie Ugoda Hadziacka zawart zostaa, rozdwojenie, ktre ju si byo zaznaczyo za Puszkara, przybrao szersze rozmiary. Moskwa jak si naleao spodziewa, nie uznaa Ugody Hadziackiej ani hetmastwa Wyhowskiego. Przeciwnie, uwaajc go za zdrajc, wysuna kandydatur na hetmana najmodszego syna Bohdanowego Juryszki, modzieca o sabej inteligencji i mikkiej woli. ten sposb przed traktatem kilka lat jeszcze na Kozaczyzna Andruszowskim miaa dwch hetmanw kozackich polskiego i moskiewskiego. Mimo kilku ludzi przychylnych ze Starszyzny, Wyhowski nie mia miru wrd kozakw. Jedni uwaali go za Lacha", drudzy za Litwina". Stary Chmielnicki z caym swoim nierzdem yciowym, by ideaem kozackim, nic dziwsympatje wojska zwracay si do ostatniej nego przeto, do Juryszka. Rozpoczo si od rzezi gazki Bohdanowej Polakw za Dnieprem. Wyhowski wiedzia co to znaczy pocz skupia siy swoje pod Bia-Cerkwi, i pod Hermai manwk zwoa Rad czernieck, chcc im wyjani punkta Hadziackie, ale powstaa taka burza przeciwko niemu, ledwie umkn. Wojsko kozackie prosio hetmana W. K. aby namawia Wyhowskiego, eby urzd hetmaski zoy. Zdecydowa si na to pod warunkiem, W. Z. trwa bdzie

aw
J. K.

wiernoci

Rada czernieck wrczya buczuk i buJuryszce. Nie dugo odgrywa on rol wiernego sugi Moci" i swawolnikw na Zadnieprzu obieca mierci
Rzpltej.
,,

122

pokara (4 wrzenia 1659). Moskwa, uwaajc Ukrain" za przynalen do pasta swego, bronia tego prawa intryg Przybyy z wojskiem w kocu wrzenia do Perei orem. jasawia Trubecki, listownie namawia Juryszk do powrotu pod Cara". Znalaz si na rozdrou ledwie jedn przysig zoy, namawiano do drugiej. cierajce si w Kozaczynie

prdy moskiewskie

polskie

Ju

i-go padziernika zjawia

przewayy na stron Moskwy. si deputacja u Trubeckiego

Doroszenkiem na czele, ktra ofiarowaa poddanie si Moskwie Juryszka i przywioza propozycje kozackie znacznej czci byy one wzoz 14 punktw uoone. rowane na Ugodzie Hadziackiej, ale zawieray inne dodatki: aby wojewodowie byli tylko w Kijowie, a hetmanowi aby wolno byo przyjmowa posw cudzoziemskich, a Carowi posya tylko kopje listw, aby przy zawieraniu pokoju z ociennemi pastwami uczestniczyli komisarze kozaccy. Przy zamianie amanatw Juryszko zgodzi si przyjecha do Perejasawia, gdzie miaa si odby formalno wyboru hetmana. Zjechali z carskiego polecenia Wasyl Szerez Piotrem

metjew, Grzegorz Romodanowski

skich nie chcia
17

inni.

odstpi

Trubecki.

Cofn

Od wojewodw carsi byo trudno.

padziernika wybrano tedy hetmanem obu pow Ukrainy Juryszk Chmielnickiego. Zamiast przywiezionych 14 punktw, odczytano zupenie inne. Kozacy gadali co chcieli, a Moskwa robia swoje. Narzucono przeto wojewodw carskich; wojsko nie moe zmieni hetmana bez carskiego pozwolenia; hetman nie ma prawa bez rady stanowi Starszyzny ani usuwa; Jana Wyhowskiego z rodzin maj wyda Carowi,

ca
a

Starszyzny kara mierci hetman nie ma prawa. Rada czerniecka postanowia: tak ma by, jak napisano". Artykuy te

podnosiy znaczenie czerni kozackiej, i przy pomocy wojewodw, osadzonych w wikszych miastach ukrainny eh, Moskwa miaa wiksz kontrol i czujno. Po wyborze Juryszka posowie kozaccy powieli swoje statje" do Moskwy, w ktrych pominite byy wszystkie po-

osabiay

wadz hetmask,

narodujedna strona nie umiaa tego oceni, druga nie miaa potrzeby zwraca na nie uwag. Statje" Juryszki gwarantoway, bodaj na pimie, autonomj
stulaty kulturalnego rozwoju

stanow Kozakw.
Moralny nastrj spoeczestwa kozackiego

by

fatalny;

123

niezadowolenie z jednej i drugiej strony, z Moskwy i Polski; zwolennicy obu pastw intrygowali i kcili si ze sob, czsto ornie walczc; duchowiestwo zajo stanowisko wy-

milczce; inteligencja znika lub zbliya si da Polski, widzc niemoliwo pracowania dla wasnego spoeczestwa. Szeremetjew, niby bronic Ukrainy, krci si z wojskiem midzy Kijowem a Barem, i rabowa gdzie mg Odpr Wyhowskiego by saby. i kogo mg. Wobec wyboru Juryszki na hetmana niby obu pow Ukrainy, Wyhowski zeszed do roli wojewody kijowskiego.

czekujce

otoczeniu Juryszki nastrj by niewyrany. Odzyway si za powrotem do Polski, ale Moskwa przysposabiaa si do nowej kampanji przeciwko Rzpltej. Nowy hetman w grudniu 1659 roku ju by rozesa uniwersay, aby wojsko ku-

gosy

pio si,

ale

sam siedzia

Czehryniu bezczynnie.

Wojny

niby nie byo, ale byo szarpanie si Kozakw midzy sob. takich okolicznociach Bieniewski rozpocz znowu akcj pojednania i odcignicia Juryszki od Moskwy. Kowalewski, asawu Chmielniczenka, zaprasza Bieniewskiego do Czehrynia, ale przezorny kasztelan woyski nie da si w puapk. Wszyscy byli ze wszystkich niezadowoleni. Wy-

wcign

howski

Juryszko na Wyhowskiego. Kudaczkiem zdecydowana pod radzie na Mimo wszystko, (7 lipca s. s. 1659) wyruszy przeciwko Rzpltej. Kozakw miao by 10 tys., zaporocw z Sirkiem oOOO, Szeremetjew mia mie 60 tysicy, inni redukowali t liczb do 40 tys. Szere-

skary si na Juryszk,

metjew gronie wykrzykiwa, ale przepdzi Polakw za Wis.

nie tylko Woy podbije, W takim rycerskim nastroju

wyruszy na Lubar. Hetman W. K. i Woj -da Krakowski pocign ku Oohowcom na Woy, na spotkanie nieprzyjaciela, w stron Cudnowa. Zdecydowano uderzy na Moskw, zanim si okopie. Szeremetjew unika bitwy, czekajc na przyjcie Chmielnickiego, ktry zgoa nie spieszy si. Szeremetjew posuwa si taborem, szarpany przez Polakw, dozgromadzon tam odywi troch zgodniae wojsko. Juryszko nie odstpi Cara dopiero wtenczas, przychodzi, ale zarcza, Nie tak to byo grone bdzie". nie w ciele jego gdy duszy Jerzy Lubomirski Marszaek si zdawao. i stanowcze, jak z czci wojska posun si naprzeciwko Chmielnickiemu

tar do Cudnowa, miasteczko zapali, a

ywnoci

124

zetkn si

zacki i Oimiela, bronili

nim pod Sobodyszczami, uderzy na obz koopanowa go. Kozacy, wytrawni pomocnicy starego
z

si

ci

gow,

co

mu

beznadziejn rozpacz. Juryszko strabez trudu przyszo i obiecywa, gdy wyjz

mnichem raczej woli by, ni hetmanem kozackim. Postanowiono, jak zwykle w razach krytycznych, prosi o miosierdzie. Wysano Doroszenk, ktry owiaddzie z

nieszczcia

czy,

idzie,

Chmielnicki nie przeciwko Lachom wystpuje, lecz aby poczy si z Cieciur i uderzy na Moskali. Szeremetjew, dowiedziawszy si o rozbiciu Chmielnickiego, ruszy si z taborem ku Pitkom, ale zaatakowany, po odwanym oporze, podda si musia. Obz jego zrabowano. Z karety wodza moskiewskiego czerwone zote czap-

kami brano. Wojsko poddao si,

zoyo bro

wszelk. Saosta-

mych dzia byo

tecznie

24.

lO-go listopada

zakoczya si

kampanja Cudnowska.

Juryszko zobowiza si wysa uniwersay do wojska Zaporoskiego, aby wracali do poddastwa Rzpltej, aby ludzwozia do obozu polskiego za zapat, dwa puki kozackie miay by stale przy wojsku koronnem. Punkty umowy z wojskiem Zaporoskiem" zawieray prawie wszystkie warunki Ugody Hadziackiej, z wyczeniem wszake punktw, dotyczcych Ksistwa Ruskiego, ktre pozostawiono do decyzji Krla. Dodano warunki wsplnej walki z MoskaWarunki te, uoone pod Cudnowem 17 padziernika lami. 1660 roku, zostay nazajutrz zaprzysione przez obu hetma-

no

ywno

Juryszk. Usunicie warunkw, dotyczcych Ksistwa Ruskiego, byo bdem politycznym. Jakkolwiek w danej chwili spoeczestwo kozackie nie wykazywao zgoa zdolnoci ocenienia tego warunku dla przyszoci, pozostawienie go jednak byoby dowodem dobrej woli ze strony Rzpltej, ktra na razie wyprzedzaa dojrzao polityczn Kozaczyzny, byaby zobojednak ze strony polskiej doniosym atutem w rku, wizania umie szanowa i wypenia. Przyczenie si Rusi do Rzpltej na podstawie umowy Hadziackiej byoby na zawsze, mimo wszystko, jedyn wielk ide, zrodzon z walki Kozaczyzny z Polsk i pniejszym walkom Doroszenka odebraoby wszelkie pozory susznoci. Ale obie strony nie doceniay znaczenia tej idei, kada ze swego punktu widzenia.
i

nw


Umow Cudnowsk
roszenko
i

125

midzy
innymi, Piotr DodO'

podpisali,

Micha Hanenko, dwaj pniejsi kandydaci

buawy hetmaskiej. Zasadniczo wic nastpi powrt Kozaczyzny do Rzpltej, ale do rzeczywistoci byo jeszcze daleko. Doda naley, e
na kilkunastu starszyzny kozackiej, ktra, akceptujc umow Cudnowsk, decydowaa o losie narodu ruskiego, 14 pisa nie umiao. Warunki poddania si Szeremetjewa byy upokarzajce wobec butnoci poprzedniej. Wojska moskiewskie miay by wyprowadzone z Kijowa, Perejasawia, Niyna, Czernihowa; onierze za Szeremetjewa bez broni odej do Kodni, Kotelni i Powooczy, gdzie zatrzyma ich miano do ewakuacji powyszych miast. Bro moskiewska i amunicja miay by odstawione do Putywla i wydane Moskwie po wycofaniu si wojska moskiewskiego z Ukrainy. Szeremetjew rczya woj-owie kijowscy zastosuj si do tych warunkw, co oczywicie byo niemoliwe. Zwycistwo pod Cudaowem miao due znaczenie: amao si Moskwy, osabiao moraln ufno w siebie Kozaczyzny, wykazywao przewag Polski. Ale, jak zwykle, Polacy potrafili zwyciy, lecz nie potrafili wyzyska zwycistwa. Przegrana bitwa, niesnaski i wzajemne intrygi kozackiej Starszyzny zniechciy Juryszk, ktry, nie umiejc zaradzi temu, postanowi zrzec si hetmastwa i zawiadomi o tem Bieniewskiego. Kasztelan woyski zdoa go przekona, byby to krok szkodliwy, bo wywoaby nowe bunty. Poniewa w wojsku kozackiem intrygowa cigle na rzecz Moskwy pisarz wojskowy Gouchowski, radzi go usun, a pisarski urzd, odpowiadajcy godnoci kanclerza, odda Pawowi Teterze, wiernemu od niedawna Polsce, ktry przed udaniem si do Chmielnickiego by pisarzem w kancelarji Bieniewskiego. Tak te si stao i Juryszko zatrzyma buaw hetmask. rku tego niedogi by to jednak urzd bez

wadzy.
Nie widzc adnej powagi, ani siy u hetmana prawobrzenego, wzrasta niead kozacki na Zadnieprzu. Jako zwolennicy Moskwy wystpili Jakim Somko, pk. Perejasawski grunciie rzeczy obaj i Wasiuta Zootarenko, pk. Niyski.


iDjli

12G

pretendentami do
narzucali

buawy hetmaskiej

yczliwoci

swoj

si carowi niby

obronie Ukrainy.

1661 Somko pisa do cara, ma by na wiosn Rada kozacka chc obra hetmana, a, rozsypujc si w pochlebstwach wiernoci Moskwie, narzuca si wprost na hetmastwo. Car odpisa krtko: o tem bdzie ukaz". Moe go to otrzewio nieco i zrazio. Tymczasem Juryszko prbowa zdoby Zadnieprze. padzierniku 166 L roku przeprawi si wraz z ord i Perejasaw obieg. Somko nie tak wrogo
i

W roku

zachowywa si

jak pisa: z

Juryszk porozumiewa si, Pe-

rejasawia nie broni. Widocznie waha si, w ktr stroD pochyli si. Chmielnicki mimo wszystko Perejasawia nie zdoby, lecz posun si ku Niynowi. Pokrciwszy si troch, wrci do Czehrynia. Gdy nad Tamin przesiadywa niedony hetman Juryszko Chmielnicki po Sobodyskiej rozprawie, na Zadnieprzu targali si, intrygujc jeden przeciwko drugiemu dwaj pretendenci do buawy hetmaskiej Somko i Zootarenko, narzucajc si Carowi ze swoj wiernoci i prowadzc konszachty niewyrane z Chmielniczenkiem. Aeby osabi nie tyle wpyw czehryskiego hetmana na Kozaczyzn wogle, bo faktycznie wpyw taki nie istnia,

stworzy jak przeciwwag w splocie intryg kozackich, Car w maju 1662 roku wysa Grzegorza Romodanowskiego, aby zwoa rad kozack do Przyuki dla obioru hetmana. Somko, pogodziwszy si z Zootarenkiem, postawi swoj kandydatur i wybrany zosta, ale car nie potwierdzi wyboru, i buczuku i buawy mu nie przysa. nad leChmielnicki, pragnc zaznaczy swoj wadz wobrzen Ukrain, na wiosn 1662 pod Perejasaw wyruszy, ale Romodanowski odpar go ze strat, wpdziwszy cofajcych si Kozakw do Dniepru. Rzplta prbowaa przenie akcj wojenn za Dniepr, ale wyprawa pod Kozielsk i Niyn nie udaa si. Wobec cigych niepowodze i intryg kozackich, Juryszko waha si pocz, a Moskwa, spostrzegszy to, podwoia wobec niego swoje starania. Chmielnicki sam jednak przerwa te usiowania. jesieni 1662 wysa do Krla Hryka Lenickiego z prob, aeby mu Krl pozwoli urzd hetmaski, gdy jest zniechcony, chory i zrujnowany podarunkami Teterze, ktre do miljona zotych wylecz
i

zoy

127

nosiy. Trudno byo nakania go do zatrzymania dostojestwa, do ktrego nie posiada ani rozumu, ani dowiadczenia. Zwoano rad kozack do Korsunia, przed ktr Chmielnicki wytumaczy si, dlaczego urzd skada. Dalszy cig tej

rady odby si ju w Czehryniu, gdzie hetmanem zosta wybrany Pawe Tetera, onaty z wdow po Daniku Wyhowskim, By on jednym z twrcw Ugody Hadziackiej, to te natychmiast po wybraniu go hetmanem, wysa uroczyste poselstwo do Krla z suplik, w ktrej o rozmaite kozackie pretensje upomina si, powoujc si na ugod z roku 1658, ale ju o Ksistwie Ruskiem mowy nie byo. Zraony, niewiadomo czem do Rzpltej, wyjecha w kierunku Carochcia si podda sutanowi. Byo to grodu. Mwiono, moliwe, ale mier przerwaa intrygi tego gronego, bo

dug

rozumnego warchoa (1665

r.).

Na Zadnieprzu burza kozacka

nie

uspokoia si zgoa.

pretendentw: Somko, Zootarenko i Bezpay, hetman nakany, czyli nominowany zastpca hetmana. aden z nich, mimo walk i intryg buawy nie otrzyma, ale zjawi si natomiast nowy pretendent Brzuchowiecki, koszowy na Siczy, ktry przyswoi sobie nowy tytu Hetmana Koszowego". Niegdy pachoek starego Chmiel, czowiek wcale

Byo tam trzech

niewiadomo jakim sposobem zosta Koszowym, kiedy Moskwa w czerwcu roku 1663 wyznaczya do, w Niynie zebranie Rady Kozackiej dla obioru hetmana, Brzuchowiecki zjawi si tam z Zaporocami, pobi wszystkich kandydatw i wybrany zosta hetmanem. Poniewa Juryszko hetmastwa zrzek si, Brzuchowiecki ipso facto mia pretensje do hetmastwa na caej Ukrainie. Ale takie same ten sposb sami Kozacy przypretensje mia i Tetera. czynili si do podziau Ukrainy na dwie poowy: polsk, pranie wojenny,

moskiewsk, lewowobrzen, gdzie hetmanowa Tetera By to niejako Brzuchowiecki. hetmanem brzen, gdzie by
i

do terytorjalnego podziau kraju, o czem pniej mowa bdzie, dotychczas, to jest do mierci Bohdana, jednolitego Oczywicie wybr Brzuchowieckiego nie mg by przyjty przez Rzplt bez opozycji. Nie bez wspudziau rady Tetery, Krl postanowi wkroczy na Ukrain lewobrzen, aeby powag swojej godnoci oderwa ten kraj od Moskwy. 15 listopada 1663 Krl przeszed Dniepr pod Ryszczowem.

wstp


Pora
wieje

128

bya najfatalniej wybrana, bo nadchodziy soty zaniene pnej jesieni. Dotarszy do Sonicy i Guciowa, bez rezultatu cofa si pocz. Podobno przyczyniy si do tego powane wieci o buntach na prawobrzenej Ukrainie, w ktrych bra jakoby udzia Wyhowski, porozumiewajc si z Chmielnickim, ktry przybra imi Gedeona,
Tukalskim, awanturnikiem w szacie duchownej, pretendentem do metropolji Kijowskiej; nie otrzymawszy jej, osiad w Czehryniu, w pobliu Piotra Doroszenka, pka Czehryskiego; i z Doroszenkiem. Ludzie, ktrych Wyhowski do porednictwa uywa, zeznali tak szczegowo o jego nielojalnoci* zeznaniom ich zaprzeczy niepodobna, ale Wyhowski w testamencie wypiera si zdrady. Moe to wynikao z jego pogldu na pojcie zdrady. Mia on dziaa jakoby w interesie Moskwy. Zwaywszy jego antagonizm z Tetera rzecz moliwa. tym samym czasie wyjawiy si wichrzenia Chmielniczenka, ktremu habit mnisi nie przyczyni si do pozbycia si naogu wichrzenia. Pojmano go i odesano do Malborga wraz Tukalskim. Z Juryszk-Gedeonem si take tragiczny koniec Wyhowski ego. Szed on do Biaej- Cerkwi jakoby dla poczenia si z buntownikami. Regimentarz Machowski, ktry sta pod Bia-Cerkwi, by powiadomiony o wszystkiem. Gdy tedy Tetera rozbi watah buntownikw. Machowski zaprosi W^yhowskiego, niby na narad, aresztogo, zwoa sd wojskowy i, mimo protestw, rozstrzela kaza.

wie

wa

Bohdan Chmielnicki poddaniem si Moskwie wywoa dugoletni wojn domow, ale i wojn ssiadw o Ukrain, a zatem sprowadzi najwiksze nieszczcia, jakie mona byo sobie wyobrazi. Z chwil jego mierci rozponie tylko

czy
i

Sie

walki ze

intrygi

Moskwy, ktra

tak tustego

sob ambitnych pretendentw do buawy^ w aden sposb nie chciaa zrzec si kska ziemi, jakim bya Ukraina. Po areszto-

waniu Tukalskiego i Juryszki-Gedeona, po mierci Wyhowskiego, po usuniciu si z widowni Tetery, zdawao si, prawobrzena Ukraina uspokoi si. Przeciwnie, wystpili nowi ludzie i nowa polityka. Impulsywnie, bez rozwagi nastpstw rzucono si w objcia wiata muzumaskiego, jakby tam mona byo znale opiek i obron. Idea poddania si

\2d

Krymowi, a potem Turcji bya najwymowniejszem zaprzeczeniem stanowiska obrony chrzecijastwa, jaliie kozacy tak chtnie przypisywali sobie. Ani Tuhaj-bej, ani Islam-Girej nie wystpowali wcale w roli obrocw prawosawja, ale przeciwnie, byli drczycielami i najwikszymi wrogami wiata chrzecijaskiego. Najprzd jaki Opara, setnik Medwedowski ogosi si hetmanem pod protektoratem Krymu, a gdy ten okaza si niedogodnym, w lecie 1665 Tatarzy pozbawili go tej godnoci i aresztowali, wybierajc na jego miejsce innego obroc prawosawja Piotra Doroszenk (w sierpniu

tego roku) pka Czehryskiego. byo dwch hetmanw: na prawej stronie

Znowu tedy na Ukrainie

hetman

tatarski

Doroszenko, na lewej hetman moskiewski Brzucho-

wiecki,

obaj

pre-

tendowali do hetma-

nowania
Ukrainie.

w caej
jecy

MalTukalski i Chmielniczenko, dziki interwencji Doroborscy,

Obaj

szenka, ktry

zbliy
i

si do

Polski

zosta
Piotr Doroszenko.

jako hetman uznany, znaleli si w Czehryniu, gdzie skutkiem tego

tryg.

utworzyo si nowe gniazdo

in-

Archimandryta Gedeon-Chmielnicki, niedoszy metropolita Tukalski i hetman tatarski Doroszenko, radzili nad tem w jaki sposb poczy obie strony Dniepru. Na narad Czehrysk przyjechali take wysacy Brzuchowieckiego. Przechylano si na stron Moskwy. Za plecami intryg kozackich i zjazdw odbyway si narady posw Rzpltej i Moskwy o pokj. Obie strony byy si, zmczone i wyczerpane wojn. adna nie miaa ju aeby zawieruch kozack uspokoi. l*o dugich tedy kontrowersjach postanowiono skorzysta z istniejcego ju roz"

do

Kozczyzna ukrainna.

130

dwojenia Ukrainy, posiadajcej ju dwch hetmanw status quo, to jest podzia Ukrainy na dwie poowy

prawo-

uzna

brzen Kijowsk

lewobrzen Perejasawsk.

Traktat

Andruszowski zawarty w roku 1667 uzna ten podzia. Wyczono tylko Kijw z obwodu, do czasu niby, ale z moskiewskich rk ju go Rzplta nie wyrwaa. Obowizano si wzajemnie zwalcza wybryki kozackie i w razie wojny z Turcj

pomaga

sobie.

Traktat Andruszowski by gromem z jasnego nieba dla tych, ktrzy rozumieli znaczenie rozdwojenia narodowego. Oderwanie Ukrainy od Rzpltej stworzyo sytuacj bez wyjcia. Prawobrzena Ukraina bya zbjt polsk kulturalnie, aeby pozosta przy Moskwie, lewobrzena zbyt niewyrobiona politycznie aeby zrozumie donioso potrzeby oderwania

si od Moskwy. Mimo

przeto traktatu pokojowego

w Andru-

szowie wojna na terenie Ukrainy i zamieszanie nie ustaway, a traktat zwikszy tylko na dugie lata zawieruch wew-

ntrzn.
Ukrainie, cofnijmy

Zanim przejdziemy do dalszej akcji na prawobrzenej si do Ukrainy lewobrzenej. Z pocztku Moskwa bya zadowolon z wyboru Brzu-

chowieckiego.

bojaryn i z Wieliczestwa". Starszyzna kozacka mniej bya z Moskwy zadowolon ni hetman nasyano kontrol, wojewodw, nazywano muzykami, a nawet bijano niekiedy. Sympatje Brzuchowieckiego take si zmieniy. Pocz kci si z Wojewodami, a wreszcie uleg namowie i postanowi zbliy si

Moskwy. Oeniono go to te podpisywa si

Okazywa niezomn wierno i z Dogorukwn, zrobiono

mio

dla

dum

bojarem", hetman Carskiego

do Doroszenka, skaniajc si niby do ustpienia mu wadzy hetmaskiej w imi jednoci Ukrainy. Bya to po szkodzie. U obu hetmanw ambicje byy wiksze ni miOjczyzny. Niewiadomo kiedy Doroszenko Ukrain wicej kocha: czy wtedy gdy w licie do Szeremetjewa cieszy si z traktatu Andruszowskiego, czy kiedy w^abi lekkomylnego Brzuchowieckiego na narad. I zwabi nareszcie, a zwabiwszy, zamordowa kaza. Brzuchowiecki dotknity podziaem Ukrainy, podnis bunt (na pocztku 1668 r.) w nioktrych miejscach zaogi wycito, Wojewodw wypdzono. Starszyzna kozacka stana

mdro


przy nim.

131

jedno

Nic dziwnego,
i

na haso Doroszenka

poszed. Zamordowano go w spoUkrainy da si zapa sb bestjalski, obrabowano doszcztnie i nagie ciao psom wyrzucono. Tak o wolno walczyli hetmani kozaccy midzy sob. Pozbywszy si wspzawodnika, Doroszenko by pewny, w^adza przy nim pozostanie, tak lekko way wszelkie traktaty, ale omyli si. Jeden z wsppracownikw Brzuchowieckiego, zdradzi go, przeszed na stron Moskwy, oddawszy w jej rce Czerni-

hw.

By

to

Demko Mnohohreczny, pk.

wdziczno zapewne za to Romodanowski kaza go wogrodzie Siewierskim wybra hetmanem.

Czernihowski. Przez w No-

VII.

DEGENERACJA WALKI O AUTONOMJ UKRAINY,

Zamordowawszy Brzuchowieckiego, Doroszenko myla, atwiej mu bdzie teraz przepozosta panem sytuacji i jedna Moskw i zosta hetmanem obu pow Ukrainy. Naznaczy tedy Maohotirecznego tietmanen nakanym, nie przetak rycho zdradzi jego zaufanie. Gdy go Moskwa widujc, Doroszenko, ktry nazywa go kazaa obra hetmanem przekona si, z przeksem Hetmanem Siewierskim" Car gtoi na postanowieniach traktatu Andruszowskiego i obie Ukraina podzielona, tak rycho zcakowa si nie da, strony, ktre na jej ziemi wypisay swj traktat, nie zechc prowadzi nowej wojny, chtniej pozostan kady przy swojej poowie, ni znowu i niepewn miayby prowa-

e dug

dzi wojn
Hadziackiej

cao.

Doroszenko rad byby zatrzyma prorogatywy ugody z tytuem Ksistwa Ruskiego" nap niezalenego, ale tytu ten sam przez si ju nie przysugiwa prawobrzenej Kijowskiej Ukrainie, tak samo jak Perejasawskiej. Idea niezalenoci, choby tak poowicznej jak Wooska lub Siedmiogrodzka, rzucona przez Bohdana Chmielnickiego, a dojrzaa w ugodzie Hadziackiej, nie zatracia si doszcztnie. Wyazia ona na wierzch przy kadem niezadowoleniu z Polski lub Moskwy, a traktat Andruszowski da jej nowy
impuls.

Gdy

ostatecznie nie

cakowit

ale

czciow wadz
po

na Ukrainie kijowskiej najwikszy krtacz, ale

obj

Doroszenko,

Wyhowskim

te czowiek

naj energiczniejszy, po-

drogi dla urzeczywistnienia tej idei. Zaczepi przekonawszy si, tam nie bdzie mia poparcia, cofn si do Polski i z rk jej przyj hetmastwo.
o

cz

szuka

Krym,

ale


Ale

133

ksicy

ju

to nie
i

wystarczao.

Marzy mu si tytu

Polski spodziewa si tego nie mg, pozostajedyny jeszcze ssiad, posiadajcy siy, aby si Turcja. Co do Szwecji marzenia skoczyy o niego oprze si wraz z ustpieniem z Polski Szwedw. Wobec takiego stanu rzeczy Doroszenko zwrci si ju w r. 1668 do Turcji z propozycj poddania si na takich sa-

Od Moskwy

wa

do

teczne.

mych prawach jak Wooszczyzna. Osobne ukady byy Wiadomo byo jak si rzdzia Wooszczyzna.

zby-

tego Doroszenko przeprowadzi potrzebn bya zgoda Rady kozackiej. Z wczesn wiosn tedy roku 1669 zwoa tak rad na Rusaw. Na radzie nietylko nie byo jednomylnoci, ale zapanowaa ze strony posw rad stawili si, nieufno. Zdradzitureckich, ktrzy na licie krla polskiego i zdradzilicie Moskw mwiono.
nie

wasn

rk

mg

Na

cign

Przeciwko Doroszenkowi take wytworzya si opozycja i zaaby hetmanem zosta Juryszko. Ale ten przelk si Doroszenka, wiedzia jak rozprawi si z Brzuchowieckim, zasoni si wic sukni zakonn. Nie przeszkodzia mu jednak wcale, gdy przyjaciel jego Suchowiej ogosi si hetmanem, przyczy si do Sucbowieja i z nim razem popod Huma. Tu go Tatarzy pojmali i odesali do Biaogrodu. ten sposb na czas jaki znikn pretendent do buhetmaskiej, nieszczliwa igraszka wszystkich intryawy

dano,

gantw politycznych. Z usuniciem si Suchowieja i Juryszki nie zdoby Doroszenko spokoju, bo na Zaporou, tak samo jak w r. 1668 Suchowieja, wybrano teraz (1670) Michaa Hanenka. Odmiennie poczy si rozwija stosunki na obu poo-

wach Ukrainy: na Kijowskiej pozosta Doroszenko, jako hetman uznany, acz cigle zadzierajcy si z Polsk, na Perejasawskiej Muohohreczny. Jako antagonista Doroszenka wystpi Hanenko i stan po stronie polskiej, dopomagajc wojskom polskim do zwalczania Doroszenka, ktry bezustannie udzi Jana Sobieskiego wrzekom wiernoci wobec Rzpltej, a rwnoczenie prowadzi bezustann wojn Dla pokonania jej nie mia siy, ale te i Rzplta z Polsk. nie moga zdoby si na zamanie buntu. udzc wiernoci Sobieskiego, Doroszenko cigle utrzymywa stosunki tajemne

ma

134

Turcj, chocia zaprzecza temu. Jasnem ju stao si wszystko, gdy uroczycie wrczone mu zostay buczuk, buawa i bbny, jako znaki dostojestwa hetmaskiego. Warunki poddania sie, jakote szczegowa korespondencja znane uamkowo i spoczywaj zapewne dotychczas w archiwach carogrodzkich. Zdaje si nie ulega wtpliwoci jeden waaeby Turcja wypowiedziaa wojn runek: Doroszenko Rzpltej. Byo to dla niego jedyn desk zbawienia na tem morzu intryg, obudy i faszu, na jakiem pywa. Turcja wojny Dywanie tureckim wiedziano dobrze, wahaa si. Turkw byway zwyciskie. z Rzplt rzadko dla Rola stosunku Doroszenka do Turcji wyjania si z chwil, gdy sutan Mahomet IV w roku 1671 zdecydowa musi stan w obrosi na t wojn i zawiadomi Rzplt, ktrego niewolnika Doroszenka", krzywdzi Polnie swego Doroszenko wraz z caska. Padyszach zawiadomi krla, ym narodem kozakw wstpi w poczet niewolnikw Wysoprzez to samo ich ziemia do pastwa kiego Progu, i tureckiego wcielona zostaa". Ju i przedtem Padyszach pi-

da,

sywa

listy,

przyjemn pachnce woni",

kozakw

wzi

pod swoje skrzyda. Zapowiada tedy na przysz wiosn, swoj potg. wyruszy do Lechistanu z Nadaremnie Krl tumaczy Padyszachowi, Doroszenko burda, potpieniec godny wzgardy, ktry, jest nikczemnik, zapomniawszy na wstyd i uczciwo, przywiza si by najprzd do Cara moskiewskiego, lecz i stamtd, dla poznanej przewrotnoci, by odegnany". Turcji wcale nie chodzio o Doroszenka, lecz o ziemie ukrainne, ktre czyy niejako z Krymem, a panowanie Padyszacha rozcigao do Donu prawie i Oki. Poniewa Drzwi Szczliwoci" Padyszacha otwarte dla wszystkich, przeto i dla kozakw przed temi drzwiami byo miejsce. Na wiosn tedy roku 1672 z ogromn potg wyruszy sutan na objcie krajw nowego wasala, co te z pocztku, wobec zupenej niegotowoci Polski do wojny, byo rzecz

ca

j a

atw. Han
dola
i

garstk zapewne Turkw wyruszy w Pouciera si z niedowiarkiem Hanenkiem", gdy caa sia turecka posza pod Kamieniec, bram
z

gb

pod

adyynem

Rzpltej.

Doroszenko, oczywicie z

obowizku nowego niewolnika

130

Padyszacha, asystowa z wojskiem kozackiem sutanowi. Gdy wojska tureckie rozoyy si na wielkiej rwninie obozem przed Kamiecem, rozpoczy si ceremonje caowania ng Najprzd dopuszczony by do tej uroi szaty Padyszacia. czystoci Selim-Girej, han krymski, ktry otrzyma piro brylantowe, kinda wysadzany drogiemi kamieniami, szaty, futra, kaftany. 5 sierpnia Doroszenko, hetman kozakw, doprasza si zaszczytu upadnicia na traw przed strzemieniem sutana i by mu przeastawiony przez czausz-basz-ag. Upadszy na twarz przed potnym Szahinszahem, wdz ten stara si w najmocniejszych wyrazach zawiadczy swe poddastwo, wierno i posuszestwo bez granic i nawzajem z strony sutana by upewniony o niezmiennej dla siebie asce, poczem otrzyma ode w podarunku bogaty chyat, i konia pod sutym rzdem". Mimo zapewnie wiernoci" Doroszenka, sutan nie korzysta, jakby naleao, z wojsk kozackich przy obleniu Kamieca, pomny na chwiejno wszelkich przyrzecze kozakw. Kamieniec niezaopatrzony w bro, w amunicj i onierza podda si Turkom i dopiero pokojem Karowickim w r. 1699 do Rzpltej wrci. Po zdobyciu Kamieca han tatarski i wielkorzdca Alepu otrzymali rozkaz uda si niezwocznie na

buaw

pldrowanie nieprzyjacielskiego kraju". Pod dowdztwo ich oddane byy oddziay rnych bejlerbejw, tudzie hetman Doroszenko". Oczywicie tym nieprzyjacielskim krajem" byy kraje ruskie, w ktrych znajdoway si wojska tureckie i tatarskie, ta Ukraina", ktr Doroszenko, walczcy o autonomj i tytu ksicia, jakiego w urzdowych stosunkach z Porta ottomask nigdy nie otrzyma, na up wyda. Taki by pocztek tureckiej opieki. Powolny temu wezwaniu Doroszenko wyruszy z Tatarami i Turkami na zdobycie Lwowa. Kapan-basza, Tatarzy i Doroszenko obiegli Lww, ale tak samo jak za czasw Chmielnickiego i Szwedw, zdoby go nie mogli. Ani podkopy pod klasztor Bernardynw, ani bezlitosne ostrzeliwanie bezbronnych przedmie przez hetmana kozackiego, nie zdozama staoci i odpornoci miasta. kocu Turcy zadali bez ceremonji okupu 80 tysicy czerw, zotych; rwnoczenie prawie rozpoczy si ukady traktatowe. Przed

ay

136

samem opuszczeniem Lwowa, gdy posowie miejscy zjawili si u niego z hodem grzecznoci, zastali hetmana w stanie

zoci wrzeszcza, nietrzewym. Podniecony trunkiem Lublin. OpamitawWarszaw, zdobdzie jeszcze Krakw, si szy si wszake, e jeszcze Lwowa nie zdoby, co jeden Lww, nikt zaprzeczy nie moe, rzek, stao na kraju zguby bdce Krlestwo, teraz i w innych razach podwign, a zasuy sobie na wzgldy u wszystkich stanw i wiksz ni dotd nagrod".
i

bd

Tak bya

istotnie rola dziejowa

z

Rwnoczenie prawie

Lwowa. zakoczeniem obrony Lwowa

nie zawarto pokj Buczacki, ktry pooy koniec wojnie tak wielkim, ani przymusem na dugo. By to pokj pod Rzplta ani Tarcja w trwao jego wierzy nie mogy. Moc Podola ustpion zotraktatu, zawartego w Buczaczu, staa Turcji, a Ukraina caa, w dawnych swych obrbach odstpiona koi granicach jak pisa dziejopis turecki zakom". Oprcz tego miaa Rzplta paci rocznie Turcji 22 tysice zotych, tytuem niby haraczu. ten sposb na papierze caa" Ukraina wyzwolon bya z pod wadzy Rzpltej, a oddana Turcji. Ale caa" nie naleaa do Polski, a co waniejsza, nawet prawobrzenej. Kijowskiej, Rzplta nie miaa zamiaru ani zrzec si, ani odstpi Turcji. rzeczywistoci, oprcz Kamieca, ktry Turcy obsadzili i kilku pomniejszych miejscowoci Podola, w caej" Ukrainie, a nawet na Podolu, nie byo ladu adnej autonomicznej administracji kozackiej. Byo w ich posiadaniu kilka miast z okrgami, ktre z rk Doroszenka przechodziy do Polski i odwrotnie, a zreszt panowa absolutny bezrzd i wszelki brak jakiejkolwiek wadzy z wyjtkiem siy. Plany zatem Doroszenkowe zjednoczenie obu pow Ukrainy, podzielonej traktatem Andruszowskim, jeli je mia, byy bardzo dalekie od urzeczywistnienia, tembardziej, Rzplta nie bya wcale skonn ustpi nawet swojej poowy. Z traktatu Buczackiego skorzystaa jednak Moskwa o tyle, uwaajc odstpienie Ukrainy na papierze Turcji za akt zrzeczenia si przez Rzplt swoich praw, nie zwaajc na traktat Andruszowski, zgosia ponownie swoje pretensje do caej" Ukrainy. Ziemski sobr" zwoany przez Cara do Moskwy, owiadczy si za ponownem przyjciem pod moc-

cz

n"
137

rk
w

carsk Ukrainy
razie

traktat Andruszowski zastrzega

wojny z wid, e uctiwaa Soboru" bya przedwczesn, tembardziej, prawobrzena Ukraina niebardzo pragna powrotu do Moskwy, a lewobrzena bya w cigym stanie tajemnej opozycji, wybuchajcej zwykle nagle w otoczeniu hetmanw,
Rzpltej

baczc wcale na to, wyranie pomoc Rosji Turcj. To te ju nastpny rok dokijowskiej, nie

stanowionych z ramienia carskiego. Moskwa tatarskim zwyczajem umiaa dawi wszelki ruch, ale przywiza do siebie

nawet Starszyzny kozackiej, atwo przekupnej, nie potrafia. Wypadki, wywoane wojn tureck w r. 1672, rozwijay si dalej. Bya to ju wojna Rzpltej z Tarcj o oderwan, a raczej odrywajc si prowincj pastwa polskiego. dalszej perspektywie leay waniejsze powody i cele: ze strony

byo to zblianie si muzumaskiego ora i kultury do dawnych siedzib Zotej Ordy. Nie tylko zatem nad pRzplt polsk zbieraa si nowa groaa buniejsz Rosj rza, ale grozia ona zalewem za-dunajskich siedzib i pastw. o nowe moe wojny Atylli, Szo o rzecz wielk o to czy wiat europejski bdzie chrzecijaskim, czy muzumaskim. Przekroczenie Dniepru przez Turkw mogo si sta atwo nowym Rubikonem. Na drodze do takiego nieoczekiwanego wzmoenia si wiata muzumaskiego, ktremu impuls daa wichrowata i bezwzgldna polityka kozacka, staa tylko Rzplta. Ona jedna moga ten pochd muzumaski, grocy przewrotowi
Tnrcji
i

cywilizacji zachodnio-europejskiej,

powstrzyma.
przyobiecanego po-

roku 1673 Rzplta nie

wypacia

darunku Sutanowi, adnego miasta i spachcia ziemi ani Turkom, ani Kozakom nie oddaa. Turcja wypowiedziaa wojn, ktra dla niej zakoczya si klsk pod Chocimem. Jan Sobieski zdoby tam koron krlewsk, ale klska Chocimska nie powstrzymaa dalszego pochodu wiata muzuPomaskiego do zdobycia siedzib dawnych Pieczyngw owcw, pokrewnych im etnicznie. Pochd ten odoono tylko
i

pomimo cigych nalega Doroszenka, ktry w swojej akcji wojennej i zamiarach czu si coraz bardziej osamotniony.

Na lewobrzenej

Ukrainie mia on jakie-takie oparcie o Demka Mnohohrecznego, ktry z Moskw nie umia sobie da rady. Pijak naogowy kci si z Woj-dami i Starszyzn, ktra go


w kocu
1672
r.).

138

aresztowaa, zwizaa i oskarya o zdrad (marzec Wywieziony do Moskwy ycie zakoczy na Syberji w ndzy, wczc si od domu do domu o ebraczym cilebie. Na miejsce Mnohoirecznego wybrano Samojowicza, zwanego Popowiczem, ktry okazywa wielk przyciylno Moskwie, a mia te same ambicje co i Doroszenko zosta tiet-

manem obu pow

Ukrainy.
i

Byo

to

obecnych czasach

d-

enie ponad siy jednej

drugiej strony, a zerwanie traktatu

Andruszowskiego byoby wypowiedzeniem wojny Rzpltej, czego sobie Moskwa nie yczya wcale. Odnowione przez Samojowicza statje" byy ju widocznem deniem rzdu moskiewskiego do zwania praw autonomicznych Kozaczyzny. Samojowicz wystpi tedy odrazu jako zdecydowany przeciwnik przyjmowania Doroszenka pod opiek Moskwy, i wogle nawizywania z nim jakiegokolwiek stosunkujako
z

warchoem politycznym. Wobec tego pooenie Doroszenka stawao si prawie

bez wyjcia: na Turcj mao mg liczy po klsce Chocimskiej, od Moskwy odpycha go Samojowicz, pozostawaa zaSobieskiego,

Zwyczajem kozackim uderzy w pokor wobec ju po wybraniu go krlem, pozosta na Ukrainie, aeby pod wadz przywrci i uspokoi. Wszeltem Polska.
ktry

rozbijay si o warcholstwo Doroszenka. Marzya mu si cigle jeszcze opieka sutaska. Aeby raz zakoczy z krtactwem Doroszenka osabi jego powag jako hetmana, zasaniajcego si Polsk, Sobieski zdecydowa si odda buaw hetmask Michaowi Hanence, ktry narzuca si z wiernoci swoj atwowiernemu Sobieskiemu. ten sposb do kozackiej wojny domowej dorzuci nowy powd. Niedugo wszake Hanenko hetmanowa!. Na Doroszenka zbliaa si burza i od strony Perejakie jednak prby
i

sawskiej Ukrainy. Samojowicz ju desygnowany na hetmana, a wybrany dopiero 15 marca 1674 r. cichemi gosami", jak pisa do Moskwy sprawozdawca,jakkolwiek mia polecenie zaagodzi pretensje Doroszenka do lewobrzenej Ukrainy i w tym celu wsplnie z Komodanowskim wysany z wojskiem, przeprowadza swoje zamiary, jakgdyby Doroszenka nie byo. Wojskiem obsadzi Kaniw i Czerkasy, a przychylnie usposobi, nominalnie istniejce ju tylko puki kozackie prawobrzene, zapomoc swoich posw zgosili

139

akces do Samoj owi cza. Bya to zatem wojna z obcem pastwem bez wypowiedzenia wojny. Samojowicz zrcznie omizupene Czetiry, a posiadajc zezwolenie na poczenie si

lewobrzen Ukrain pukw Kaniowskiego, Korsuskiego, Kalmckiego, Biaocerkiewskiego, Czerkaskiego, Pawoockiego, Humaskiego, Bracawskiego, Podolskiego i Motiylowskiego, uznany tedy zosta nieurzdowo, ale de facto, ietmanem obu pow Ukrainy. Godno t tem atwiej mg uzyska, i Hanenko, zamordowawszy polskiego pukownika" Piwo, uciek z garstk swego wojska za Dniepr i buaw hetmask pod wadz carsk. Doroszenko, cinity ze wszech stron, nie mia ju wyjcia, uciek si przeto do zwykej kozackiej broni obudnej pokory wysa Iwana Mazep, ktry po awanturze na zamku warszawskim i niezbyt pomylnie zakoczonej awanturze miosnej, znalaz si w Czehryniu, z powitaniem nowego hetz

zoy

mana i z owiadczeniem chci zoenia take swojej buawy w rce szczliwego wybraca losu. Nagle zawitaa mu nadzieja ratunku: 5 czerwca 1674 wojska tureckie przekroczyy Dunaj weszy na Podole, gdzie, dziki Doroszenkowi, wojska tureckie ,,na pastw zwycii

skiemu mieczowi chytre niedowiarstwo powicali". WiadoTnrcy id na pomoc niewiele pomoga tyle o tem, chyba, e finale tych smutnych zatargw midzy dwoma kojesieni zjawili si pod zackimi hetmanami, zbliao si. Czehryniem znowu Komodanowski z Samojowiczem. Doroszenko mia tylko kilka tysicy najemnych kozakw (serdemiecie panoniata"), ktrzy uciekali do Samojowicza. wa gd. Zdoby je byo atwo, ale obaj wodzowie od oblenia odstpili na wie o zbliajcych si Turkach. Moskwa nie yczya sobie wojny z Turcj. Tym razem Doroszenko zosta uratowany, ale pooenie jego byo beznadziejne. Wszystkie plany jego,spucizna dziejowa Umowy Hadziackiej, dotyczce utworzenia odrbnego autonomicznego organizmu, rozpaday si w gruzy. Raz tylko w cigu dugoletniej wojny Kozaczyzny z Rzplt przesun si^ cie tytuu Ksistwa Pilskiego i znikn. Nie byo komu go spokojnie i mocno. Ambitne walki wzajemne rnych hetmanw niszczyy i rujnoway Ukrain o wiele wicej, ni to miao miejsce za czasw Chmielnickiego. Powo-

mo

uj

140

ywanie cige Turkw i Tatarw na pomoc, zniszczyo zdemoralizowao ludno, staro doszcztnie wszelkie. lady osadnictwa od pocztku 17-go wieku. Lud susznie bardzo pniejszych nazwa cay okres wojen Doroszenkowyci
i

Ruin"!
Doroszenko, znkany niepomylnym obrotem swojej pozrobi to, co uczyni jego mistrz Bohdan Chmielnicki podda si Moskwie. We wrzeniu 1676 roku podda si pod hetregiment" Samojowicza, skadajc w rce jego mask, zastrzegajc sobie tylko prawo mieszkania na Ukrainie. Ale jMoskwa przyrzeczenia tego nie dotrzymaa. Kilka lat przemieszka w Moskwie, potem zrobiono go wojewod
lityki,
,,

buaw

Biaogrd Akkerman, gdzie

by wiziony Jura

Chmielniczenko.

Wiatce (do

r.

682), a

potem dopiero otrzyma

darze

roku 1698 burzliwe ycie zakoczy. wie Poddanie si Doroszenka Moskwie nie przyczynio si zgoa do rozwikania sprawy kozackiej na Ukrainie kijowJaropocz, gdzie
skiej; przeciwnie

zagmatwao j jeszcze

bardziej.

Mimo

usu-

nicia si Doroszenka, Turcja nie zrzeka si praw swoich. Miaa ona w zanadrzu nowego pretendenta, ktry nie widzia innego wyjcia dla siebie jak podda si smutnej roli, wyznaczonej mu przez Turcj. By to najmodszy syn Bohdana Chmielnickiego, nieszczliwy Juryszko. Trzymany najprzd w Biaogrodzie, dokd wysali go w r. 1672 Turcy, a potem "W Carogrodzie, po usuniciu si Doroszenka, naznaczony zo-

141

sta na godno hetmana kozackiego. Z hetmana mnich, z mnicha wywoka, z wywoki hetman i wizie mia jeszcze przed sob inn rol ksicia Ruskiego. Gdy go Turcy wypucili z wizienia i nominowali hetmanem bez wojska, zebra gdzie mg wczgw, zasili si Turkami i Tatarami i poszed zdobywa Czehry w lecie 1677 roku. Bya ju tam zaoga moskiewska. Romodanowski i Samojowicz wyruszyli na pomoc. Wszystko to si dziao w Polsce pomimo traktatu pokojowego Andruszowskiego. Turcy odstpili od oblenia, ale powtrzyli je na rok nastpny. Postanowiono odebra Czehry, ktry przez sam fakt poddania si chytrego i spronego" pohaca" Doroszenka Moskwie, znalaz si w jej posiadaniu. Wypuszczonego tedy z wizienia niedowiarka" Jarka Chmielnickiego, wysano znowu pod Czehry. Skutkiem cofnicia si Turkw niezdobyto go, odoywszy zdobycie na rok nastpny. Jurko, obdarzony aksamitnym kopakiem i szub, po raz drugi odstpi z pod Czehrynia. uniwersaach, wzywajcych ludno i kozakw do kupienia si pod jego sztandarem, Juryszko

podpisywa si: Gieorgij-Gedeon

maorosijskij, ukrainskij,

Wenik

Chmielnicki,

knia
poli-

wod' wojska Zaporozkoho". Wyprawa pod Czehry nie udaa si z powodw

tycznych. Skutkiem tajemnego porozumienia si z Turcj, ktre miao doprowadzi do traktatu, nakazano zaodze Czehryskiej wycofa si, a zamek wysadzi w powietrze i miasto stao. Traktat z roku 1681 pooy zniszczy. Tak si te koniec zatargom turecko-moskiewskim, ale sprawa Ukraiska wcale przez to zaatwion nie bya: Rzplta nie zrzeka si praw swoich do Ukrainy Kijowskiej, a Moskwa tem pilniejsz uwag zwrcia na Ukrain Perejasawsk. Przy Turcji pozosta spache Podola, ktrego rwnie nie zrzeka si Rzplta. Mimo to Turcy oddali j pod zarzd, do pewnego stopnia, Woj-dy wooskiego Daki, ktry, otrzymawszy kraj pusty prawie skutkiem kilkoletnich wojen, rozpocz zwoywa ludno dla osadnictwa. Szo mu to wcale niele. Pojmany przez Polakw (1683) pozostawi ten kraik pod opiek Pana
i

Boga.

Teoretycznie

by

on

posiadaniu Tarkw.

Pragnc zaznaczy prawo swoje do tej czci Podola, Turcy prbowali stworzy jeszcze w tej czci jaki odrbny orodek pastwowy i na wielkorzdc kraju przeznaczyli

142

Juryszka Chmielnickiego z rezydencj w Niemi rowie. Tak wic wczga, tuacz nieszczliwy, igraszka zawici starszyzny kozackiej i losu. niedoga umysowy, pozbawiony wszelkiego charakteru i zdolnoci, posiadajcy tytu Ksicia Ruskiego, jak przed nim Doroszenko, nieposiadajc jednak ani ksistwa, ani stolicy, ani wojska, Juryszko znalaz nagle
prawie Ksistwo
i

stolic.

nie majcy okrelonych czy kilka punktw tylko,

brz,

granic,

Ksistwem tem by spache kraju w ktrym mona byo oznajako miasteczka: Kalnik, Midzy-

Zjecha tam na

stolic Turcy wyznaczyli mu Niemirw. nielicznego orszaku rnonarodowej kraj ogoocony z ywnoci" posiadanie w i obj zbieraniny i ludzi. Ale byli ydzi, ktrych chciwo zapdza do obozu

Niemirw.

Na

czele

najwikszych wrogw. Mieszka tam

i posiada instytut dziewic (odalisk") wychowywanych dla sutanw i baszw, yd

Orun, bogacz, handlujcy dziewcztami ruskiemi. Na niego Sarmacji. Zanim jednak do tego dozwrci uwag szo, prbowa nawiza stosunki z Moskw za porednictwem

Ksi

Samojowicza, ktry pod tym wzgldem posiada szczliw rk, bo ju zdoa w sieci moskiewskie zwabi Doroszenk. Obiecywa te i Ksiciu Ruskiemu darowanie winy i ask carsk. Byby to uczyni Juryszko, ale nie mia sposobnoci. zgodnia rzesz janczaTymczasem trzeba byo rw, Tatarw i Lipkw otaczajcych go. Wymusza na kim mg tylko. Na dziedzicu swoim posiada jam okoo 40 metrw gbok, do ktrej wrzuca kadego, kto mu opaci si. By to typ jesi nie opaci, i mczy dnego z tych nieszczliwych, ktrych zmarnowaa Kozaczyzna. Z rozbit dusz, w walce z sumieniem, w walce z otobezbrzena rozpacz miotaa tym czeniem, nic dziwnego, mwi przybiedakiem. Cierpi nad tem, co si dzieje godnemu podrnemu mnichowi z gry Athos, ktry zabka ale wsplnie z Turkami si do niego, musz. C ja, niewolnik, mam robi? Co ka, to uczyni musz." Prawrci, ale lka si Sybiru. Tymczasem zaszy wypadki, ktre mu powrt do Czehrynia i do Moskwy zamkny. Przycinity potrzeb, napad na odalik Oruna, zrabowa doszcztnie, star Orunich zamordowa, a jedn z wychowanek odaliku zabra do siebie. Orun, wrciwszy z wycieczki po nowy towar", znalaz w do-

ywi

ywno

gn


mu mier

143

i ruin. Polecia do Stambuu na skarg. Scliwytano biednego ale dzikiego Juryszk i stawiono przed sd baszy w Kamiecu, ktremu Ruski podlega. Po krtkiej perkwizycji naoono mu stryczek na szyj i poprowadzono. Powiadaj, go uduszono na mocie, zwanym tureckim. Zdaje si, stao si to w roku 1681.

Ksi

e e

Tak mierci zgin

nickiego

potomek Bohdana nieszczliwy syn nieszczliwego ojca.

ostatni

Climiel-

VIII.

ZANIK KOZACZYZNY KIJOWSKIEJ.

i

Widzielimy jak si rodzia, ksztacia

wreszcie idea autonomiczna kraju pod

degenerowaa

hegemoni Kozaczyzny.

Brak wszelkiej staoci i jasnoci w politycznych deniach hetmanw kozackich, nieumiejtno zorjentowania w tragicznym splocie wypadkw, jakie spady na Rzplt, wzajemne walki ze sob o starszestwo, wreszcie zajada zoliwo i kozakw wzgldem Rzpltej, jako rodek agitacyjny dla zwabienia w swoje szeregi czerni, wszystko to razem wziwszy doprowadzio prawobrzen Ukrain do stanu strasz-

zo

nego wyludnienia

spustoszenia.

Miasta

miasteczka, zbu-

dowane wysikiem polskiej pracy i myli, leay w ruinie; ludno wiejsk spdzano tysicami za Dniepr przemoc (zhony), tysicami uciekaa sama przed szabl tureck. Ledwie bysna chwila spokojnego ycia, ta sama ludno uciekaa od Moskwy na dawne siedziby. pomieniach i ruinie wasnego kraju, hetmanowie kozaccy szukali zaspokojenia swoich ambicji i nazywali to walk o wolno, a gdy im Rzplta ofiarowaa warunki zgody, wrce wietn i niezalen przyszo Ukrainie z mocy Ugody Hadziackiej, dawali si apa

na obietnice i ruble moskiewskie z lekkomylnoci nie dasi zrozumie. Z usuniciem si Doroszenka i Juryszki Chmielnickiego z areny dziejowej, faktycznie Kozaczyzna prawobrzena przestaa istnie. Byli jeszcze kozacy z tytuu, ale nie byo ju Kozaczyzny. Miaa ona jeszcze przytuek na Siczy Zaporonej, ale czem i jak tam bya bdziemy mwi o tem w in-

jc

nem

miejscu.

Hanenko

Doroszenko,

skadajc przysig na podda*

145

stwo Moskwie, zrzekali si dobrowolnie jednoci terytorjalnej Ukrainy. Gdy na zjedzie kozackim dla wyboru nowego hetmana, za przykadem hetmanw opowiedzieli si za Moskw prawobrzeni pukownicy, pierwszy Eustachy Hohol zerwa z Moskw, za jego przykadem zerwali inni. Ale Hohol, poddajc si Polsce, pod wpywem Samojowicza napisa do Cara z owiadczeniem wiernoci. Nie wiedzia o tem Sobieski

mianowa go Nakanym hetmanem" tymczasowym, a na i siedzib przeznaczy Polesie, polecajc odda mu w posiadaPrawie w tym sanie Dymir, Czarnogrdk i Korostyszw. Niemirowa, jako Stahetman wysa W. K. do mym czasie

ju w

rost", szlachcica z Lubelskiego, Stefana Kunickiego, ktry sierpniu 1676 roku ustpi, robic miejsce Ksiciu

Sarmackiemu". Po mierci Hohola w 1679 nie mianowa Krl hetmana kozakom. Garstka ich rozsiedlona na Polesiu bya pod komend polskich pukownili w Mirona i Urbanowicza, tworzc rodzaj stray granicznej. Kozacy jakoby prosili o hetmana chyba ju po usuniciu Juryszka z Niemirowa. Krl w tej Faktycznie by on jeneralnym osadroli wysa Kunickiego. czym, a prawo zwoywania osadnikw otrzyma od hetmana W. K. Jabonowskiego. Zbliajca si wojna z Turcj w imi ukochanej przez Sobieskiego idei obrony chrzecijastwa wpyna na zmian stosunkw wewntrznych na Ukrainie. Pogoska o tej wojnie wywoaa oywienie rd rozbitkw kozackich, wcz-

bawicych si rabunkiem. Wojna dawaa im rodki zarobkowania. Nie byo ju pord nich nikogo, ktoby wywiesi haso polityczne, ktoby mia jakiekolwiek pragnienia narodowe do urzeczywistnienia. Umowa Rzpltej z Turcj w Bachczysaraju w r. 1681, a pniej traktat Grzymutowskiego zastrzegay pas wolny od kolonicych

si bezczynnie po

kraju, lub

do Zaporoa. po obu stronach Dniepru od Kijowa Miejscowoci zatem, gdzie gniedzia si Kozaczyzna pozbawione byy oparcia i monoci dalszego rozwoju. Ludno dugo obawiaa si osadnictwa w tych stronach. Na wiosn roku 1683 zjawia si deputacja kozacka u Krla z propozycj wzicia udziau w wojnie. Krl bardzo
zacji

yczliwie przyj propozycj. Za pienidze papieskie poczto werbowa ochotnikw, a uzbierao si tego zaledwie 3 tyKozaczyzna ukrainna.

^^


sice.

146

^
e

bya to hoota, Z listw Jana Sobieskiego wiemy, pia, iulaa i na odsiecz spnia si. ktra wziwszy Nie braa wic w odsieczy adnego udziau, chocia historycy ruscy i nasi niekiedy uporczywie powtarzaj bajk o udziale kozakw. Po odsieczy Wiedeskiej suyli istotnie, rzadko si bijc, a czsto rabujc co si dao. Inn rol przeznaczy Krl Kunickiemu, wysyajc go przez Wooszczyzn, aby szarpa na tyach armi tureck. Tu, pki nie byo nieprzyjaciela, pisa o zwycistwach, gdy zjawili si Tatarzy, ktrzy cofajc si, natknli si na Kunickiego i Woosi, przegra bitw i straci wszystkie zrabowane rzeczy. Wrci do Niemirowa i tu w jakiej burdzie Po nini tytularne hetmastwo z kozakami ycie zakoczy. obj jaki Mohya take nie na dugo. Mazepa nazywa go gupcem, nie tylko wtenczas kiedy by pijany, lecz take gdy by trzewy". Kozacy niezadowoleni z niego z powodu przegranej jakiej potyczki z Turkami, poczli go bi i wledwie ywy do Zameczku czy po miecie, tak pod opiek zaogi polskiej, a zbieranina kozacka pocza szuka innego chleba za Dnieprem. Tak wic zwycistwo Kozaczyzny na tem si skoczyo, nie byo na Ukrainie ani kozakw, ani ludnoci ruskiej, ani Polakw. Gorzej jeszcze, bo wojna nawet dzikie zwierzta, ktremi przepeniona bya Ukraina, wyposzya. Wczyy si po stepach, przymierajc godem i chowajc si od Tatarw po komyszach, gromady wybitej z rolniczego trybu ycia ludnoci. Trzeba byo rozpocz na nowo kolonizacj pusty, jako rezultatu dugoletnich wojen. Kozaczyzna niemirowska rozleciaa si w strzpy, na Polesiu za Miron, naznaczony nakanym" zacz poczyna zgoa samowolnie, goszc, jak niema pozwolenie od krla zaj kraj gdy Chmielnicki, przez kozakw po Sucz. Tymczasem uniwersa krlewski zupenie co innego gosi: wyznacza stanowiska dla kozakw koo Korsunia, Czerkas, Czehrynia, ysianki, ziemie nad Tamin i Tykiczem i koo Humania. Byo to pewnego rodzaju wskrzeszenie Kozaczyzny, ktre Sejm konstytucj swoj potwierdzi, powoujc si na zasugi kozackie w czasie wojny tureckiej, chocia widzielimy, zasugi te byy minimalne. Konstytucja pozwalaa kozakom

od

umkn

147

skupia si koo hetmana Mohyy

i osadza pustynie ukrainne. Niejednokrotnie wypadnie historykowi polskiemu stwierdzi,

Jan Sobieski, niewtpliwie dzielny onierz, by jednak bardzo atwowiernym, nieostronym i nieprze widujcym poMoskwa zwrci Kijw i po tylu dolitykiem. Wierzy, cikich i krwawych, po tylu obudnych mawiadczeniach ci ludzie, wychowani w swatactwach kozakw, wierzy, woli, potrafi z dzi na jutro by spokojnym materjaem rolniczego osadnictwa. Zudzenie to niedugo trwao, ale wywoao nowe zwichrzenie kraju, ktry w znacznej mierze

by

oszczdzony przez
dla

or

tatarski

turecki.

wysa osobnych komiwyznaczenia ziemi na osadnictwo. Wywoa on rd ludnoci wiejskiej Polesia i Woynia pewne poruszenie i ucieczk na stepy ukrainne, co oczywicie wywoao krzyki niezadowolenia ze strony szlachty, pozbawionej siy gospoRegimentarz Druszkiewicz nadaremnie uspokaja darczej. szlacht. Tworzce si kupy swawolnego kozactwa pod wodz samowolnie nominujcych si pukownikw, zwykych
Uniwersa krlewski obiecywa
sarzy

watakw, raboway majtki szlacheckie, klasztory i za pienidze wynajmoway si do wszelkiego rodzaju zajazdw, majcych na celu osobiste porachunki. Typem takiego pukownika by jaki Karol Tyszkiewicz. Gdy swawolne kozactwo hajdamaczyo na Polesiu w stepowej poaci Ukrainy inaczej, ale nie
stosunki
i

lepiej,

ukaday si

byy nowym dowodem omyki

i

Sobieskiego, co do

moliwoci zuytkowania pokojowo rozbitkw kozackich. Wrg polskiej kultury, ycia pastwowoci, wychowaniec rosyjskiej polityki,

Wodzimierz Antonowicz,

ten su-

sposb charakteryzowa ywioy niby kozackie, pozostae na Ukrainie Kijowskiej po wycofaniu si Doroszenka i Hanenka: zachodnia Ukraina staje si przytuliskiem ludzi bezdomnych, zbiegych od pracy wocian i zuchwaych wczgw. Powtrzyo si zjawisko z przed dwiestu lat, ktre dao pocztek Siczy Zaporonej: z na] rnorodniej szej zbieraniny organizuj si w stepach zbrojne watahy oczajduszw

szny

prowadz wojn rabunkow z Turkami i Tatarami. Byy to resztki wychowankw ideowych Chmielnickiego i Doroszenka.

Z takiego materjau poleci Sobieski zebra oddzia Druszkiewiczowi i na taochotniczy Buye, Menyskiemu
i


148

kim materjale pragn stworzy now jak Kozaczyzn, rolnicz i spokojn. Widzia odwag onierza, ale nie docenia
jej

charakteru moralnego. Wychowacy stepowej swawoli nie mogli by w zgodzie z jakimkolwiek ustrojem spoecznym, w Polsce razia ich szlachetczyzna, w Moskwie bojarstwo, to jest te elementy w pastwie, ktre reprezentopastwa i jego spokj. Stepowy dobycznik" way ziemi, mg jej ile chciamia skarb przed sob ale sam nie chcia, a za wroga mia kadego, ktry korzyci, korzyci tych zazdroci i niszczy je z niej jako dorobek nieprzyjaciela. Co waniejsza, uwaa takie niszczenie za pewnego rodzaju obowizek i zasug, bo kady,, kto broni porzdku, krpowa go, by zatem uwaany za

motyww

cao

uywa

uywa cign

przeladowc wolnoci.
Z niedoceniania ducha i charakteru kozakw wypyna odbudowania Kozaczyzny na podstawach zgoa innych, ni bya Kozaczyzna zorganizowana przez Chmielnickiego. Sobieski pragn Kozaczyzny ulegej i podlegej pastwu, od pastwa wycznie zalenej, opartej nie na dawnych przywilejach i wolnociach", lecz na niewyranych idealnych obowizkach wobec pastwa. Ale do tej odbudowy posugiwa si ludmi nieobliczalnego charakteru temperamentu, prawie wycznie tymi, ktrzy zaznaczyli si awanturami w okresie tureckiej wojny, po wiedeskiej odsieczy. Akcja, ktr nazywano odbudowaniem Kozaczyzny, bya waciwie zanikaniem jej, rozkadaniem si, dalsz degeneracj, rozpoczt przez Doroszenka, pochyleniem si do powolnego upadku. Kozaczyzna Sobieskiego nie bya ju przedstawicielk idei politycznej, nie posiadaa w sobie adnych si twrczych, ale poddana pod wadz hetmanw W. K, i Polnego, jakote Regimentarzy, posiadajcych wadz niby
jego

ch

dawnych hetmanw kozackich, miaa by porednikiem midzy pastwem, a materjaem osadniczym. Ale pomys ten, oparty
na

bdnych Caa ta

przesankach, gorzkie
akcja z inicjatywy
i

wyda
pod

owoce.
Sobieslciego

poczta, nosia goay tytu odbudowania Kozaczyzny, to jest odbudowania tego czynnika, ktry najbardziej przyczyni si do osabienia i upadku Rzpltej. Ci, ktrzy wywoali anarchj w pastwie, mieli sta si podpor porzdku. Trudno o wiksze niekonsekwencje, ktre wkrtce przyniosy wielkie-

wpywem

149

rozczarowania. To te konstytucja z roku 1685, wpisana do ^Yolumina legum" brzmi jakby jaka gboka ironja nad wiekowem zmaganiem si Rzpltej z t nanowo wskrzeszan Kozaczyzna za usugi i ociot" okazywane Rzpltej. Konstytucja ta zachcaa do czenia si z hetmanem Mohy", tym samym, ktrego tak dosadnie scharakteryzowa Mazepa. Aprobowano dawne swobody", a na dowd dobroczynnej askawoci" obiecywano wysa komisarzy do rozporzdzenia i ubezpieczenia sadowienia si Ukrainy w dobrach naszych". Byo to takie same zudzenie, jakiemu ulega Adam Kisiel, ktry wierzy, kozakw mona gaskaniem uspokoi. Miao by zatem dwie jakie Kozaczyzny: jedna z pukw najemnych, konsystujca na Polesiu, ktra, jak zobaczymy, rozbojami swemi i najazdami rabunkowemi zwichrzya nie tylko Polesie, ale poow Woynia, a druga jaka

inna, ktra poaci.

miaa na

celu

prac kolonizacyjn

stepowej

myl tedy uniwersau krlewskiego, nowomianowani pukownicy kozaccy mieli si zaj formowaniem kozackich pukw, na co otrzymali listy przepowiedne". Samu otrzyma pustyni Bohusawsk, Iskra Korsusk, a Semen Palij Fastowszczyzn. Samu nie zadowolni si Bohusawiem, lecz, otrzymawszy tytu nakanego hetmana", bawi si niby osadnictwem w okolicach Niemirowa. Pukownik" Abazin kolonizowa Bracawszczyzn i okolice Kalnika. To co si nazywao kolonizacj stepw byo waciwie akcj podrzdn,
gwnem za
zadaniem tych pukownikw byo skupianie rozproszonego kozackiego hultajstwa i rabunkowe wyprawy na wszystkie strony. Typem wszake nowego gatunku odrodzonej Kozaczyzny" by Semen Palij. Nosi on tytu pukownika Biaocerkiewskiego. chocia Biaa-Cerkiew jako twierdza znajdowaa si w rku Polakw i staa niejako na stray, zarwno blibya hamulcem poniekd skiej granicy moskiewskiej jak pobliu jej, w Fastowie, usadowi si swawoli kozackiej. pukiem swoim, skadajcym si z zaporoskich koPalij zakw, rnych awanturnikw i wszelkiej hooty", zaj Fai

stowszczyzn, zniszczon przez dugoletni wojn. Pragnc zasiedli, obieca dugoletnie sobody", ktre zwabiay ludno z pobliskiego Polesia. Bardzo mu tylko byo nie na

150

ssiedztwo Biaej -Cerkwi, ktra si staa celem jego tajemnych ycze. Niedugo trwaa idylla konstytucji 1685 roku o wiernej subie kozakw". Niezalenie od osadnictwa Palij ze swoj watah rozbjniczy w stepach, rabujc Turkw i Tatarw, pali przedmiecia miast tureckich, niszczy uusy Budackiej ordy, a wszystko to robi na wasn rk, i Biaogrodzkiej sprowadzajc na Rzplt wiele kopotw. Jak wygldao wojsko zaporoskie" Palija, daje o niem pojcie czowiek wspczesny, pop ukjanow, ktry przez Fastw przejeda do Ziemi witej. Byli to oberwacy, ktrzy jak zgodniae wilki rzucali si na kadego i rozszarpywali wszystko, co znaleli na wozach. Odpowiednia do wojska bya obrona narodu", ktra polegaa na tem, e kozacy Palijowi rabowali majtki polskie, a szlacht wypdzali. Przewidujc, prdzej czy pniej przyj musi do starcia wiadczyo z Polakami, powzi zamiar poddania si Rosji. to najlepiej o braku u tego czowieka wszelkiego zmysu politycznego, braku wszelkiego orjentowania si w stosunkach istniejcych. Moskwa, jakkolwiek skora do podtrzymywania wszelkich niepokojw w Polsce, odmwia mu, radzc,, aeby si uda na Zaporoe. Co do tej rady, orjentowa si dobrze: wola obfity chleb w Fastowszczynie^ ni godow wolno na Zaporou. Mazepa przychyla si do przyjcia Palija

rk

mocn rk",

bo ten sposb zbliyby si do swoich stron rodzinnych. Ale te sympatje niedugo trway. Mimo odmowy
i

Moskwy, Palij otrzymywa stamtd podarunki aowanje". Im bardziej zblia si do Moskwy, tem wicej okazywa zawzitoci do szlachty. Rabunkowe najazdy na dwory i folwarki szlacheckie bardzo si podobay kozakom, bo jak niegdy za Chmielnickiego, majtnoci szlacheckie przechodziy we wadanie kozakw, jakote licznych samozwaczych pukownikw i watakw. spucizn pozostawi Sobieski w tej wrzekomo odrodzonej" Kozaczynie, bo anarchj wewntrzn, tem gorsz, e zawistnem okiem poczli patrze

Cik
Piotr

na

ni

ssiedzi.

Osobliwie

Wielki

spoglda cigle

chciwem okiem przez Smolesk na Litw, wzrok swj zapuszczajc ku Batykowi, a przez kijowskie okno, otworzone Moskwie przez krla, ktry ratowa Wiede od Turkw, ledzi pilnie, co si dzieje na Kusi.

151

Fastowszczyznie rosy take kozackie marzenia Palija. Szed on pod pewnym wzgldem dalej, ni jego poprzednicy, ktrym przecie witaa jaka idea pastwowa, w imi ktrej nie decydowali si niszczy starego ustroju spoecznego i wyrobionego przez wieki podziau uwarstwienia, pragnli tylko szlacheck zamiefastowski, tak sympatyczny pierwotni na kozack. Warcho nym pojciom spoecznym ludu wiejskiego, pragn wszystk ludno Ukrainy skozaczy, zastpujc wszelkie powinnoci stanu wociaskiego albo obowizkiem suby wojennej, albo opat pienin na utrzymanie wojska kozackiego. Byy to halucynacje pijanej gowy, nieuwzgldniajce prawidowego

miar wzmacniania si w

wasno

istnienia jakiegokolwiekbd organizmu pastwowego i nie liczce si z niemoliwoci przeprowadzenia wasnemi siami takich reform nawet w osabionej Rzpltej.

Niepokj,

wywoywany zachowaniem si

Palija,

zmusi

nareszcie Rzplt do zbrojnego wystpienia przeciwko niemu w roku 1691. Nieudae prby Regimentarza Druszkiewicza zwalczania Palija zakoczyy si naznaczeniem nowego Regimentarza Balcera Wilgi, ktry mia zgromadzi siy polskie, wzmocni Bia-Cerkiew opanowa Fastw. Przygotowania zaniepokoiy Palija, ktry znowu pocz narzuca si Moskwie ze swojem poddastwem i prosi o wojskow pomoc Mazep. Uniwersa krlewski, traktujc Palija i jego kozakw jako buntownikw, pozwala ogniem i mieczem niszczy ich, i rzeczywicie udao si z niektrych punktw wyprze tych kozakw". roku 1694 Palij niby upokoi

rzy si

W.

zaproponowa wspln z Jabonowskim, hetmanem na Turkw. Hetman nie da si zapa na przynt, ostro wyrzucajc buntownicze zachowanie si
i

K.,

wypraw

Palija.

jak si

Mimo wszystko Palij pokornemi listami do wyraa, usypia czujno Polakw, Tatarw
i

czasu",
ze ste-

pw Budackich spdza. Bya

nie z Turcj.

to niby

pomoc Polakom

woj-

Ale wojna skoczya si traktatem Karowickim w r. 1699, ktrego Ukraina i Podole powrciy do Polski. Gospodarstwo Palija i innych pukownikw kozackich poruszyo nareszcie Rzplt. Nietylko Woj-dztwaBracawskie i Woyskie, bdce pod bezporednim terrorem swawoli kozackiej, ale deputaci dalszych wojewdztw, osobicie

moc

ca

152

po mierci Sobieskiego przyjedali na sejm z uchwaami sejmikw, dajcemi zniesienia Kozaczyzny. Duchowiestwo rzymsko-katolickie, nkane i przeladowane przez kozakw, wystpio take z daniem skasowania Kozaczyzny, jako rda bezustannego niepokoju w pastwie. Na sejmie koro-

nacyjnym

r.

1697

August

II

przyrzek

jej

zniesienie.

Wreszcie na sejmie pacificationis w czerwcu 1699 r. sejm zdecydowa si rozpuci milicj kozack, skasowa wszystkie puki, tak piesze jak konne zawiadomi kozakw o zupenem zniesieniu wojska kozackiego. Jako istotnie 20 sierpnia tego roku hetman W. K. w uniwersale, wysanym na imi nakanego" hetmana Samusia, do pukownikw Palija Iskry, Abazina, Barabasza, jakote do wszystkich kozakw, zawiadomi o uchwale sejmu. Ale atwiej byo powzi uchwa i wyda uniwersa, ni znie ,, odrodzon" Kozaczyzn. Palij mia inne pogldy na suwerenne prawa pastwa i ustpi nie chcia. Zapomnia o tem, pastwo, ktre mu pozwolio zaj Pastowszczyzn, moe odj, gdy to si okae niezbdnem. Palij odpowiada: ja osiedliem si w wolnej Ukrainie mam prawo tu siedzie". Takie pojmowanie prawa mogo wystarcza watakom kozackim, ale nie pastwu. Prba wyrugowania si na razie nie udaa si. Palij siedzia, kozakw nie rozpuci. Opiera si, bo wiedzia, zblia si wojna Szwedzka. Za jego przykadem poszli inni. Palij zwoa do Fastowa na narad Samusia, Iskr i Abazina. Oczywicie narady te mogy mie charakter tylko opoi

e j

zycji zbrojnej.

Tak te si stao. Gdy

r.

1702

Bohusa-

Korsuniu zjawia si garstka polskiego wojska w asystencji wacicieli ziemskich odebranych przez kozakw majtnoci, i zadaa oprnienia miast, kozacy napadli na nich, czciowo wymordowali; inne miasteczka, jak ysianka, poszy za ich przykadem, a jednoczenie rozesza si pogoska, Samu przysig Carowi podda si pod regiment Mazepy. Kozacy na czele z Samusiem ruszyli pod Bia-Cerkiew, zwoujc czer ku sobie. Palij prowadzi oblenie Biaej Cerkwi, a Samu uda si w Woynia, Berdyczw zdoby, onierzy wyci. ten sposb Rusi znalaza si w posiadaniu kozakw tych samych, ktrych odrodzi" Sobieski.

wiu

zoy

gb

cz

153

Leduchowski na czele pospolitego ruszenia stan pod Zasawiem i rozpocz sdy nad opornymi lub zdrajcami. To powstrzymao dalszy rozwj chopskiego huntu na Woyniu. Samu z pod Berdyczowa ruszy w Bracawszczyzn, razem z Abazinem zdoby Niemirw, a onierzy wymordowa. By to sukces nielada, bo Niemirw uchodzi za ostoj Podola, silniejsz ni Bar i Bracaw. Rwnoczenie prawie pada Biaa-Cerkiew, w ktrej usadowi si Palij. Na interwencj Rzpltej wmiesza si w t wojn car Piotr I, ktry Samusiowi i Palijowi radzi zaprzesta wani, a raczej wsplne siy zwrci na wsplnego wroga Szwedw. Interwencja Piotra nie przyniosa adnego skutku. Kozacy zwykle stali hettwardo, gdy byli zwycizcami. Powszechnie twierdzono, man W. K. Lubomirski podtrzymywa kozakw. Zdaje si jednak, e to pochodzio od Sieniawskiego, ambitnego antagonisty

Lubomirskiego, ktry od r. 1702 zosta hetmanem polnym, otrzyma on naczelne dowdztwo dla uspokojenia kozakw. Przekona si, powstanie kozackie byo haaliwe, ale nie posiadao siy odpowiedniej, wzite wszystko razem, nie przewyszao 12,000 kozakw. Watahy kozackie spotykane pod Konstaatynowem, Midzyborem, Winnic zostay rozproszone. Samu nie utrzyma si w Niemirowie, kozacy jego do Bohusawia. Pod adyynem rozbiegli si, a Samu rozbito doszcztnie Abazina. Inne pomniejsze watahy ucieky przez Dniestr do Wooszczyzny. Powsta popoch jak za czasu wojny tureckiej. Ludno posuna si ku Dnieprowi opara si o Fastw i Bia-Cerkiew. Abazin na kole zapaci swoj wdziczno Sobleskiemu za pukownikostwo. Palij trzyma si w Biaej- Cerkwi, ktrej Sieniawski nie zdobywa nawet,

umkn

lecz z

wojskiem wyruszy

gb

Polski, gdzie

wrzaa walka

ze Szwedami.

Na Ukrainie panowa wzgldny spokj a do poowy 1704 r. Zawierucha wywoana przez pukownikw Sobieskiego odrywaa wojska od walki e Szwedami, co nie byo w interesie take Piotra 1. Nagli on tych puKOwnikw do uspot ca afer wmiesza si zrczny intrygant kojenia si.

Mazepa.
,,

Po

wszystkiej"

Ukrainy,

Samojowiczu odziedziczy on tytu hetmana zachodniej bya a tymczasem

cz

w rku
danie

Odebra od Palija obj j w swoje wamona byo tylko za porednictwem Moskwy. Car poPalija.
i


leci Mazepie

154

wojskiem na prawy brzeg Dniepru opanowa Bia-Gerkiew. Traktatem w Narwie Car obowiza si odebra Bia- Cerkiew, ale Mazepa uprzedzi traktat. Przywoa do siebie do Kijowa Iskr godno ietmana, bui Samusia, ktry w rce jego czuk i buaw. Mazepa przekroczy granic niby dla pomocy przeciwko Szwedom tam wanie, gdzie ani jednego onierza szwedzkiego nikt nie widzia i stan obozem pod mogi Perez
i

przej

tytuem pomocy

Rzpltej

zoy

piata niedaleko Fastowa,

dokd

zaprosi Palija, ktry

obozie

hetmana Siewierskiego przesiadywa i wedug zeznania Mazepy, od dwci tygodni nie wytrzewia si wcale. Spodziewa si, go car jak Samusia, na swoje aowanje" przyjmie i upija si zapewne z radosnego oczekiwania. adne perswazje, aeby hultajstwo" jego zaprzestao rabunku Po-

lakw, nie odnosz skutku, gdy umys jego zmcony bezustannem pijastwem". Ale wisiaa na nim burza. Mazepa Palij porozumiewa si jakoby z Luzdoa dowiedzie si, bomirskim, ktry za pomoc Palija Szwedom obiecuje mu prawem dziedzicznem wyjedna posiadanie Biaocerkiewszczyzny. Byaby to w takim razie konspiracja przeciwko

sojusznikowi Piotra. Mazepa posun si pod Berdyczw. Wedug podania ludowego zaprosi Palija na bankiet i pijanego kaza wtrci do wizienia, oczywicie na rozkaz Goowina, kanclerza Piotra I, urzd za pukownika odda w inne rce. Z pod Berdyczowa wysano go do

Augustowi

II,

wizienia w Baturynie a stamtd na Sybir. Mazepa w Polsce odgrywa podwjn rol: Moskwie obszary po Sucz powinny do niej nalee, tumaczy, pukownikw rnych watah bra pod a szlacht gaska

swj
a

regiment", powstrzymujc
szlachty.

ten sposb ich

Rzpltej

swawol,

zyskujc pochway Mazepa wdrowa po ziemiach

i
i

ladami Chmiel-

nickiego,

stawami nad watakami kozackimi, ktrzy korzystajc z ogoocenia kraju z wojska, maomi oddziaami hajdamaczyli na UkraiPodolu zupenie bezkarnie. nie Ukraina znalaza si tedy w pooeniu niewyranem:
i

by pod Lwowem Zamociem, gnbi szlach doywnoci rozciga pewnego rodzaju protektorat

naleaa do Polski, w posuszestwie" Moskwie.

politycznie

faktycznie

za znajdowaa si

155

W
swojej
z

roku 1709, po bitwie Potawskiej, Palij wrci do Pastowszczyzny, ale rozpocz porozumiewanie si

Turcj, ktre byoby zakoczyo si jeszcze gorzej ni banw obozie pod Berdyczowem, gdyby nie mier, ktra go zaskoczya prawdopodobnie w roku 1710, bo od tej chwili mowy o nim nie ma. Wypadki na Zadnieprzu, o ktrych kilka sw powiedzie naley ze wzgldu na z polsk Kozaczyzna, ksztatoway si odmiennie. Tam, zamiast komisjami, Moskwa jednaa sobie Starszyzn kozack sobolami i rozdawnictwem ziemi, a bunty wszelkie uspakajaa toporem kata lub Sybirem. Po wywiezieniu na Sybii' Mnohohrecznego, tego roku, za zezwoleniem Moskwy, Starszyzna kozacka wybraa hetmanem Iwana Samojowicza, zwanego Popowiczem, czowieka bardzo gadkiego, usunego i niezmiernie przychylnego Mokiet

czno

skwie,

ktry

te

jej

wzajemno pozyska atwo

I

podjudza-

niem
nie

cigem

przeciwko Rzpltej.

temu marzya si, jeli

hetmastwo w caej i niepodzielnej on take do tych hetmanw, ktrzy polipotyk mierzyli wasnemi chciami. Zdawao mu si, na si Ukrainy traktatem Buczackim Rzplta zrzeka niewa zabra jako res nullius. Z terzecz Turcji, Moskwa moe go powodu najprzd prowadzi wojn z Doroszenkiem, aby go zmusi do zrzeczenia si hetmastwa, a w kocu zdoa nakoni go do tego i przychyli ku sobie kilku pukownikw, ale mimo to hetmanem caej Ukrainy nie zosta. By to czowiek zrczny, ktry umia lawirowa rd niebezpiemitra wooska, to
Ukrainie.

Nalea

czestw polityki bojarskiej i przypochlebianiem si Moskwie stara si unikn losu swego poprzednika. Na znak wiernoci, synw swoich ksztaci w Moskwie, ale potem porobi ich pukownikami i ze Starszyzny utworzy pewnego rodzaju
zwizek rodzinny. Dawne statje" Bohdana Chmielnickiego wraz ze wszystkiemi coraz wikszemi ograniczeniami, zabezpieczajce autoprowincjonaln ju tylko Perejasawskiej Ukrainy czyli pniej poczto nazywa, poszy Hetmaszczyzny", jak do czasu w kt. Rzdzili bojarowie i Duma bojarska. objcia przez Samojowicza hetmastwa, jedynie cerkiew prawosawna, po obu stronach Ukrainy, posiadaa autonomj

nomj

zalen bya

od Patryarchy carogrodzkiego.

Moskwa za

156

posiadaa wasnego Patryarcti, ktremu podlegao wszystkie ducliowiestwo. Cigle majc na celu nie jak, bodaj sztuczn lecz zjednoczenie, traktowanie Hetmai kulaw federacj, do zjedna* szczyzny jako prowincji, polityka rosyjska ni a dla ulegoci patryarchatowi moskiewskiemu duciowiestwa kijowskiego, ktre jednak stao w obronie swojej auto-

dya
w

nomji.

Gdy si oprnia

stolica metropolji

Kijowie,

moskiewski wrci do myli zjednoczenia wszelkiej duchownej w rku Patryarchy moskiewskiego, wzgldnie Synodu, Samojowicz dla przypodobania si rzdowi popar t myl. Na metropolj wybrany zosta Gedeon witopek Czetwertyski, ktry si zgodzi przyj wicenie z rk Patryarctiy moskiewskiego. Carogrodzki Patryarcha zaprotestowa, ale uagodzony przez Moskw, zgodzi si zrzec si swego ten sposb Samojowicz przyczyni si do zamania prawa. autonomji Kocioa greckiego na rzecz Moskwy, co byo wielkim krokiem naprzd w zwycistwie polityki centralistycznej carw moskiewskich wzgldem Rusi. Potulno Samojowicza wobec rzdu moskiewskiego i zaufanie, jakiem go ten rzd otacza, wydobyy na wierzch pych Popowicza". Carskim zwyczajem pocz si rozporzdza samowolnie, bez narady ze Starszyzn i jawnie do tego, aeby buaw hetmask zrobi dziedziczn w rodzie Samojowiczw. Oburzy w ten sposb znaczn Starszyzny, ktra skorzystaa z pierwszego niepomylnego dla

rzd wadzy

dy cz

w roku 1686 nie swego ycia poopuszcza jeszcze myli, ktrej znaczn wici walki chrzecijastwa z muzumaskim wiatem. do tego Rosj, ktra miaa uderzy na Krym, a Austrja i Wenecja na Turcj. Samojowicz wsplnie z wojskiem moskiewskiem mia prowadzi t kampanj. Rozpoczta pno nie udaa si. Golicyn, stojcy na czele tej wyprawy, oskary Samojowicza o zdrad, wedug podszeptw niezadowolonej ze swego hetmana Starszyzny. Oskarono go o roz-

niego obrotu rzeczy. Sobieski ustpujc Moskwie Kijw

Wcign

cz

mylne

przewlekanie. Golicyn otrzyma rozkaz pozbawi Samojowicza hetmastwa wraz z rodzin wysa do Moskwy, a natomiast wybra nowego hetmana. Majtek Samojowicza skonfiskowano, jednemu z synw gow ucito, a stary Samojowicz, zesany na Sybir, umar w Tobolsku.
i

ca

157

Polecono wybra nowego hetmana. Najwaniejszy z kandydatw, Iwan Mazepa, zapaci za t godno Golicynowi, jak powiadaj, 10 tysicy rubli, i w roku 1687 obrany zosta ietmanem. Statje" Chmielnickiego coraz bardziej Moskwaaprzybray charakter nie prawa, obowizujcego obie

zwaa

strony,

lecz przywilejw, nadanych starszyznie przez Cara, Nie wolno byo hetmanowi samowolnie odbiera jej urzdw bez ukazu, zabezpieczono posiadanie majtnoci, a midzy innemi znalaz si warunek, pozornie nic nie majcy wsplnego z polityk, wypowiedziany jednak jako yczenie: aeby jak najwicej byo mieszanych z obu stron, i aeby ludno z Ukrainy przesiedlaa si do gbi Moskwy. Bya to droga do zmoskwiczenia wyszych warstw ukraiskiego spoeczestwa, ktra, przy pomocy innych rodkw, wydaa podane owoce. Iwan Mazepa, nastpca Samojowicza, nie by byle jak figur ani muyckim synem" jak Mnohohreczny, ani sug, czur" Chmielnickiego, jak Brzucho wiecki, ani popowiczem" jak Samojowicz. Szlachcic polski, z bojarw Biaocerkiewskich, urodzony okoo 1640 roku, wyksztacony w polskich szkoach, duchem polskiej pastwowoci oywiony, z religji by Rusinem, z kultury Polakiem, a z charakteru czowiekiem przewrotnym, niepewnym, pochlebnym i intrygantem. Krci si jako pokojowiec" rodzaj pazia na dworze Jana Kazimierza, midzy rokiem 1659 a 1663, gdzie chcc przysuy si Krlowi, wda si w intryg przeciwko Pa-

maestw

skowi, spoliczkowany przez niego,

musia dwr opuci. Gdzie ktra skoczya si dla niego nietylko obiciem, ale przywizany do konia, zosta w step napdzony. Wyratowa si jednak od pewnej
na Woyniu

wplta si w afer miosn,

mierci niewiadomo jakim sposobem, a w roku 1675 ju go widzimy przy boku Doroszenka, gdzie peni rne mao zaszczytne funkcje: Doroszenko, pragnc zjedna dla siebie Sumisj tana i baszw posya im branki ruskie w prezencie t, acz nie dosza do skutku, powierzy by Mazepie; pniej wysya go na przeszpiegi do Samojowicza, ktremu przypad do smaku i pozosta w Hetmaszczyznie. Z aski Moskwy i Samojowicza, piastujc rozmaite godnoci, ku kocowi hetmanowania Samojowicza by jeneralnym asawu, coby moe odpowiadao godnoci szefa sztabu.
i

168

Jako czowiek rozumny i wyksztacony, nie mg nie zdawa sobie sprawy z tego, co si dziao dokd taki stan izeczy prowadzi. Na Ukrainie Kijowskiej, po poddaniu si Doroszenka, dogorywaa Kozaczyzna, rozkadajc si na te same pierwiastki wolnego iultajstwa, z ktrych powstaa ktra w rzeczy i, tiajdamaczc w kraju, nazywaa to wojn, samej nie miaa ju adnej politycznej podstawy. Sprawa zjednoczenia ponownego na razie bya ju przegran. Wojna przybraa charakter spoecznego zatargu rnych watakw ze szlacht polsk, pozbawion siy i opieki pastwa, a zdan na ask najswawolniejszych ywiow zdegenerowanej Kozaczyzny, zasilanej wyrzutkami spoeczestwa ruskiego. Wysuwali oni na czoo swoich niby pragnie lud, ktry faktycznie

maych ambicyjek i wielkiej chciwoci. W hetmaszczynie Moskwa prowadzia konsekwentnie i uparcie swoj polityk
centralizacyjn, sprowadzajc

by materjaem onierskim

dla

nich,

narzdziem

ich

tytuu,

wadz hetmanw do wartoci niczem innem jak Wojewodami, aie nasyanymi, lecz wybieranymi z polecenia rzdu. Z takiej sytuacji nie byo wyjcia i nie dawao si ono przewidzie. Trzeba byo tylko podda si istniejcemu porzdkowi rzeczy
gdy
istotnie byli oni
i

wyczekiwa.

Czy w umyle Mazepy istniaa idea samodzielnego pastwa Ruskiego? Wtpi naley. Ale to jest rzecz pewn, w chwili kiedy si agitowaa zna Ugod Hadziack, sprawa Ksistwa Ruskiego przebywa w Warszawie i duchem tej idei nasikn. Jako wychowaniec Konstytucyjnej Polski ide wolnoci lepiej rozumia ni jego poprzednicy, ktrzy po majtnoci, a jeli przyprostu sprzedawali si za tytuy

chodzili do zatargu z

Moskw,

to

to

polityczne

miao

tutaj

niezalenoci nie odgrywaa rd ludu adnej roli. On rozumia wolno jako zupen ekonomiczn niezaleno. Wszelkie prawo, bez ktnajmniejsze znaczenie.

Idea jakiejkolwiek

rego

adne spoeczestwo

istnie nie

tak jak ptak w powietrzu. niewol. Pragn Zadnieprze, Perejasawska Ukraina zaludniaa si powoli tylko ludnoci prawobrzen; tkwiy w niej przeto te same pojcia spoeczne, co na Ukrainie Kijowskiej. Na ludzie zatem
ucisk, za
i

mogo, on

uwaa

za

nie

mona byo oprze

bya
jeszcze

jakiejkolwiek

idei politycznej.

Star-

szyzna

gorsz od ludu

wiejskiego.

Wystpia

159

ona w stosunku do niego w roli polskiej szlachty, posiadajc wszystkie jej wady, a nie posiadajc ani jej wysokiej kultury, ani jej przymiotw i zalet.
takich warunkach obj Mazepa spucizn hetmaMusia zatem ulega Moskwie, musia okazywa jej powolno, byle na razie unikn Sybiru mierci. Ale jako czowiek rozumny nie mg nie wiedzie, e Moskwa do zupenego zniesienia wszelkich praw Kozaczyzny i do wcielenia Ukrainy w swj organizm pastwowy. Zwycistwa szwedzkie podsuny niewtpliwie Mazepie myl oderwania si od Rosji poddania si pod protektorat
stwa.
i

dy

powrt do takiego samego planu, ktry ju Bohdanowi Chmielnickiemu nasuwa si jako zbawienie. Plan ten musia nabra w jego oczach wikszego znaczenia, gdy Karol XII zdetronizowa Augusta II, a na jego miejsce ukoronowa Stanisawa Leszczyskiego. ten sposb poSzwecji.
to

Byby

wstaa myl

oparcia

si

o sojusz polsko-szwedzki, co
Rzpltej.

wywo-

ao

potrzeb zblienia si do

Ze

strony polskiej

zabiegi zjednania Mazepy. Roli tej podja si Wolska, ktra, po odwoaniu ju Mazepy z Polski jedzia w tym celu do hetmana. celach pojednawczych bra take udzia jezuita Zaski, ktrego Orlik, wtajemniczony w te pertraktacje, pokryjomu wprowadza do mieszkania Mazepy. Hetman kozacki nie cieszy si zgoa sympatjami ani zbyt si rni od nich kultur Starszyzny, ani wojska Baturynie trzyi utrzymywaniem stosunkw z Polakami. ma przy sobie puk, wycznie prawie z Polakw zoony (serdeniata). Nieskoczone donosy" o zdradach szy na niego do Cara, ktre jednak zdoa szczliwie odpiera. Wreszcie jawny bunt podnis Petryk (Iwanowicz), jeden z pisarzy kancelarji Mazepiskiej, ktry wiedzc o zatargach Mazepy w r. 1691 na Zaporoe i przez dwa lata praz Sicz, nawie wichrzy, wcignwszy do tej imprezy Tatarw, reszcie przez jednego ze swoich przyblionych dgnity zosta pik i ycie zakoczy. Nalea on do tych trybunw ludowych, ktrzy dla pocignicia tego ludu ku sobie, jako siy, na ktrej oprzeby si mogli, baamucili go obietnic, nie bdzie na Ukrainie ani panw, ani Lachw, ani Starszyzny adnej, jeno sami kozacy.

robiono

take

Ksina

umkn

przyczy si
160

Po skoczonej wojnie Moskwy z Turcj, Car Piotr I do wojny polsko-szwedzkiej, pragnc sobie utorowa szersz drog do Batyku. Stworzenie floty byo jego ulubionem marzeniem. Wojna przerzucia Mazep za Dniepr i zbliya do Polski. Po usuniciu wichrowatego Palija z Biaej-Cerkwi i naznaczeniu tam nakaznego" pukownika Taskiego, w roku 1708 spotkaa go przykro, ktr mgby yciem przypaci, gdyby w t afer nie bya wplcaej sprawie nadaa charakter obonego Koczubeja i puk. Iskry Carowi o zamierzonej zdradzie Mazepy. Dowodw nie przytoczono, ale poszlaki byy wielkie. Impuls do tego doniesienia by zupenie osobisty. Mazepa od modoci
tana kobieta; ta okoliczno
osobistej.

zemsty

Byo

to

doniesienie

by

zalotny, a z

cia. Koczubej
a nosi

pci pikn miewa rne stosunki i przejmia crk, ktr jakoby zbaamuci Mazepa,

wtenczas sze krzyykw na ramionach, do tego stopnia, dziewczyna zwydrzya si, nie suchaa rodzicw i do kochanka-hetmana ucieka. Listy miosne obu stron, jakie doszy do nas, ciekawym dowodem obustronnej, a tak nierwnej co do wieku, mioci. Rzd moskiewski tak by pewny wiernoci Mazepy, obu donosicieli odda

ju

hetmana dla ukarania, ten dla przykadu innym i dla zatarcia wszelkich ladw stosunkw z Polakami i Szwedami, gowy im kaza uci. chwili wybuchu rosyjsko-szwedzkiej wojny, a raczej ju w czasie jej przychylenia si na stron szwedzk, w miar dojrzewania myli przyczenia si do Karola XII, pooenie Mazepy stawao si trudniejsze, tembardziej, gdy widzia wzrastajc ku sobie nienawi Starszyzny i czerni. Nie mogc prowadzi jawnie agitacji ani te gono wypowiada swoich uczu nastroju, wypowiedzia je w pieni, ktra przesza do historji. Wszyscy pragniecie spokoju pisa, a kady z was cignie w inn stron. tem wanie nasze nieszczcie". Nawoywa do obrony wolnoci kozackich z szabl w rku. Niechaj wieczn bdzie sawa, e przez szabl mamy prawa". Niezadowolonych z rzdw moskiewskich byo duo, dopki mona byo narzeka, narzekali jeden przed drugim, ale przed czynem kady si cofa, bo byoby to utrat tego materjalnego stanowiska, jakie kady ze

w rce


lub

161

by
miecz katowski

Starszyzny ju zdoby, a w perspektywie w najlepszym razie Sybir.

Mimo wszystko jednak Starszyzna rozumiaa, chwila stanowcza nadchodzi i w znacznej wikszoci stana przy Mazepie. Plan Karola XII-go wkroczenia na Ukrain by bardzo nie na Mazepie. Krl szwedzki mia na myli niewtpliwie atwiejsz aprowizacj armji, a Mazepa obawia si, wkroczenie jego na Ukrain sprowadzi take wojska moskiewskie. Ale rkawica bya rzucona. Wojska szwedzkie skieroway si na Nowogrd Siewierski. Widocznem byo, id w Ukrainy. Piotr I nagli Mazep, aeby wyruszy i poczy si z wojskiem moskiewskiem. Hetman ociga si, a rwnoczenie, jak gdy by nie by jeszcze zdecydowany przyczy si do Szwedw, pyta Starszyzny, badajc jej naczy nie? Starszyzna nalegaa, aeby strj: co ma robi? si z Krlem szwedzkim, osobliwie ojaknajrychlej mikowski. Wobec tego Mazepa z garstk wojska, bo mia jesieni wyruszy z Buturyna zaledwie tysicy, ku Denie, w kocu padziernika przeprawi si na drug stron. Drugie tyle, t. j. okoo piciu tysicy pozostao za id walczy ze Szwedami. Desn. Kozacy byli pewni, Gwna kwatera Krla bya w Grkach nad Desn. Dopiero w obliczu prawie obozu szwedzkiego Mazepa owiadczy Kozakom cel przybycia, przedstawi cikie pooenie Ukrainy pod Moskw i wezwa do obrony i wyzwolenia si z jarzma. Mowa przyjta zostaa obojtnie. Kozacy rozumieli jak ma by wolno kozacka, ale nie mieli pojcia o pastwie i wolnoci pastwowej. Jake mogli broni tego, co dla nich byo niewidzialne i niepojte? Po tej mowie rozpocza si na wedug jednych pozostao wielk skal dezercja, tak, przy Mazepie mao co wicej nad tysic kozakw, wedug innych kilkuset tylko. 29 padziernika Mazepa mia audjenacisk jako wybawiciela cj u Krla i powita go buczuk i buaw, jako znaki Ukrainy, a u ng jego swojej godnoci hetmaskiej. Piotr I jeszcze przed przejciem Mazepy przez Desn o zdradzie jego dowiedzia si i posa natychmiast oddzia wojska do Baturyna. Stolica hetmaska zostaa doszcztnie zniszczona, skarbiec hetmaski zrabowany, a ludno rozp-

rk

gb

czy

pi

pn

mow zoy

dzona lub wycita.

Kozaczyzna ukrainna.


162

Wobec tego wielkiego dziejowego wypadku ludno zachowaa si albo obojtnie, albo nieprzychylnie do Szwedw. Moskwy obawiano si, Szwedw nie znano. Poczy lata po Ukrainie uniwersay Mazepy, zachcajce ludno do obrony ziemi ojczystej, i uniwersay carskie, pene dla wojska kozackiego pochlebstwa za wierno ask na przyszo. Oczywicie nie wolno, lecz obrona religji bya gwnym, jedyDuchowienie dostpnym dla ludu atutem agitacyjnym.
i

stwo pokorne, posuszne i przestraszone poszo za wol Cara zapomniao o cerkwiach budowanych przez Mazep, o monasterach wspieranych przez niego, o darach bogatych, zoonych przez hetmana awrze Peczerskiej, o darach dla grobu do Zbawiciela i po cerkwiach wykrzykiwao na Mazep, anatema! Posta hetmana zrzucenia z tronu Mikoaja II, powieszono in effigie.

Pod Pot^w rozstrzygn si los wojny. Mazepa czu si prawie zupenie opuszczonym. Moskwa kazaa wybra no-

wego hetmana

Skoropadzkiego, pka Starodubowskiego, starego niedog wiernego carskiej polityce przez brak rozumienia tej polityki. Poparo Moskw jedynie Zaporoe, gdzie atamanem koszowym by Kost' Hordyjenko, posta do pewnego stopnia zagadkowa. Mwiono, by szlachcicem polskim zbiegym na Sicz, gdzie przybra ruskie imionisko dla zatarcia swego pochodzenia. Sicz wypowiedziaa si za zoeniem przysigi Karolowi XII. To wywoao pasj Piotra I. kwietniu 1709 wysa wojsko Dnieprem do Kamiennego

rwnoczenie rozpocz niszczenie posiadoci kozackich, wysawszy w step piesze oddziay moskiewskiego
zatonu,
a

wojska.

Gdy wszelkie

odniosy

podanego

pertraktacje o poddanie si Siczy nie skutku, Jakowlew, nie mogc zbliy

si do
i

powodu rozlewu Dniepru, otoczy szacami zamiar zdoby godem. Nieoczekiwanie przysza mu pomoc pk Kompanijski" Iwan Gaagan, niegdy wychowaniec siczowy, znajcy stepy i wszystkie siczowe kryjwki. Nalea on do grona ,,Mazepicw" czyli zwolennikw Mazepy, ale zorjentowa si w por zaprzysion wierno" Mazepie zamieni na zaprzysion wierno" carowi, a wysugujc si, w nowej roli przywracania Siczy do wiernoci wystpi. Ostatecznie Sicz zdobyto, zrujnowano doszcztnie, kozakw rozpdzono. Resztka niedobitkw udaa si pod proSiczy z

mia

tektorat Turcji
i

163

Aleszaci, ktra

wojska szwedzkie i moskiewskie zetkny si do stanowczej bitwy. Szczcie sprzyjao Piotrowi. Karol XII przegra bitw i ranny przeprawi si przez Dniepr w asystencji Mazepy jego orszaku. Dziki znajomoci stepw Mazepy i jego przewodnikw, Karol XII przedosta si do Bender, w granice Turcji i tam w obozie zgromadzi niedobitkw swoici i Mazepy. Z przegran pod Potaw bitw przegrana bya take sprawa wyzwolenia si narodu ruskiego z pod jarzma moskiewskiego. Nie wiemy dokadnie, na jakich warunkacli podda si Mazepa Karolowi XII. Od chwili jednak bitwy pod Potaw
czerwca
st. st.
i

przy ujciu Dniepru zaoya now Sicz na tern miejscu 19 lat przetrwaa.

kocu

wolnoci" kozackie staway si coraz bardziej fikcj, marzeniem, politycznem, a rwnoczenie wytworzyo si nowe Benderach, po mierci Marozdwojenie w Kozaczynie. zepy wybrano hetmanem Orlika, pisarza wojskowego, wsplnika zamachu hetmana Baturyskiego. HetmastWo jego wisiao w powietrzu: faktycznie nie mg si oprze Karolowi XII. Jakkolwiek krl szwedzki obieca Stanisawowi Leszczy-

skiemu, oderwan od Moskwy Ukrain Perejasawsk zwrci Polsce, ale na to nie zanosio si. Wojna z Piotrem bya przegrana, a w Polsce wrzaa walka midzy Leszczyskim Augusta II, a drugi i Augustem. Jeden szed do Sasa Niewiadomo byo, do asa do Stanisawa Leszczyskiego. ktry zwyciy. Pozostawao zatem kozakom trzyma si wracali do Moskwy Piotra. Szeregi Orlika przerzedzay si rozdawa aski, przysigali .wierno". Car jedn i

rk

drug odrbywa gowy

Jeszcze

kozackie.

przed bitw Potawsk uciekli od Szwedw puk. Mirhorodzki Aposto, Gaagan, o ktrym wspomnielimy, Iwan Sulima chory i wielu innych. To samo robili szeregowi kozacy. Pokazao si jak mao idea samodzielnej Ukrainy bya popularn i rozumian. Nie byo komu walczy o ni. Garstka zwolennikw Mazepy siedziaa po wi-

przeladowa bezlitonie nie tylko ich samych, lecz take ich najblisze rodziny. Rozmaitym losom ulegli bracia Hercyki, Wojnarowski, krewny Mazepy, Dymitr Gorzieniach.

Piotr

lenko,

omikowski

inni.
i

Zwycistwo Moskwy zdezorganizowao

bez tego

lune

164

bardzo spoeczestwo ruskie i Kozaczyzn. Posypay si ze wszeci stron wzajemne skargi i donosy, dajce powd do

zemsty osobistej.

Zapanowaa wzajemna nieufno

boja,
Pasz-

gr poczo bra
czenie

pochlebcze sualstwo wobec Moskwy, go-

nitwa za majtkiem, skonfiskowanym Mazepicom.

si

przed

Moskw

stao si pewnego

rodzaj

zasug.

Dwa spoeczestwa, rozdzielone dotychczas kultur acisk moskiewsk, poczy si zblia ku Moskwie. Wytwarzaa si jaka jedno duchowa nieznana dotychczas. Mimo wszyi

stko budzia

si gorycz
i

al na widok

tego co
i
'

si

dziao,
i

na widok cierpie

jkw

przeladowanych
i

mimowoli
sa-

odzyway si sympatje dla tych motnych wygnacw, ktrzy w imi wolnoci

duszy

w gbi

dalekich

wyzwolenia

Ukrainy bro podnieli na potnego cara. za nim Po powrocie Karola XII do Szwecji take Orlik. Rozwin on bardzo gorliw dziaalno w dwch kierunkach: z jednej strony robi usilne starania, aeby si gwarancji bezpieczestwa ypogodzi z Moskw, ale tylko obietnicami chciaa zadowolni Moskwa go cia, gdy i nie wrci. aski carskiej. Zna warto tych obietnic Wola tuaczk. Z drugiej strony rozpisywa listy do wszystkich dworw europejskich w obronie Ukrainy, jej praw i jej pooenia. Intrygowa w Turcji, aeby wojn z Moskw wywoa. Prbowa w Siczy rozbudzi dawn nienawi do Moskwy, ale nadaremno. Ciyo mu ycie na obcej ziemi i w roku 1734 na Podpolnej zaoyli Now Sicz, ju wycznie pod protektoratem Rosji. Nie zdoa on wywoa powszechnej wojennej zawieruchy, Stanisfaw Leszczyski, na ktrego mg, bodaj w maym stopniu liczy, nie utrzyma si na tronie. Ze mierci Orlika sprawa ukraiska, podniesiona przez Mazep nie bez znaczenia midzynarodowego, powoli

pody

da

przycichaa.

Mazepa by czowiekiem rozumnym, ktry pierwszy z pord hetmanw ukraiskich powzi plan reorganizacji tego ustroju, ktry nosi nazw Kozaczyzny. czasie wyboru jego spisano statje", jako dyrektyw dla przyszych hetmanw, ktre, jak na owe czasy, zawieray duo ciekawych postanowie. Przedewszystkiem ograniczono despotyczn wadz hetmanw. Trzy razy do roku: na Boe Narodzenie, na Wielkanoc i na Pokrow mieli si zjeda posowie z kadego puku.

165

wszystka Starszyzna do setnikw wcznie dla narady nad wanemi sprawami. Byo to zatem nic innego, jak spjm kozacki wpyw bezporedniego stosunku z Polsk i jej konstytucyjnego ustroju. Rzpltej funkcjonowa on le, ale zasady jego byy dobre. Zabraniao si hetmanowi prowadzenie na wasn jakichkolwiek spraw sposobem tajemniczym. Na czele skarbu kozackiego mia sta rodzaj ministra skarbu, Podskarbi jeneralny. Hetman ma pilnowa, aeby ani kozakom ani ludziom pospolitym nie dziaa si krzywda, aby Starszyzna nie obsadzaa kozakw na roli, jako niewolnych robotnikw paszczynianych. Byy to wszake reformy po harapie. Nie miay one adnego praktycznego znaczenia, bo nie byo komu ich wy-

rk

konywa. Wojna

Turcj

r.

1711

zdawaa si zapowiada mo-

liwo
Piotra z

przekupienie

moskiewsko-ukraiskich stosunkw, ale w obozie nad Prutem, uwolnio prawdopodobnej niewoli, a sprawa ukraiska nie

poprawy

W. Wezyra

posuna si

naprzd.

Gdy wszelkie nadzieje Orlikowe rozbijay si jedne po -drugich, Moskwa tern mocniej uciskaa Perejasawsk Ukrain. Piotr mia za wiele przykadw przeszych i teraniejszych, niesfornoci

ywiou kozackiego, swoje Woj-dzwo. Przede wszystkiem Skoropadzkiemu posa do boku swego jeneraa, nioy dla splnego rzdu sprawami biecemi, w rzeczy za samej Wojska moskiedla czuwania nad Starszyzn i kozakami. wskie stale konsystoway na Ukrainie, ywic si chlebem chopskim, kozakw poczto wysya do kopania kanaw i rnych robt ziemnych, gdzie ginli z wysikw, niewygd 3 chorb. Okres ten ycia kozackiego zaznaczy si zupenie nowym charakterem tw^rczoci w poezji ludowej nieskoczonemi alami i skargami na Moskw, w ktrych odbijao bezsilnoci. Ale ju nie byo nikogo, si echo rozpaczy ktoby czynnie mg wystpi wobec tego bezprawia. Dla wikszej kontroli ycia wewntrznego na Hetmai

nieobliczalnoci

pocz traktowa Ukrain jak

szczynie Piotr I utworzy w r. 1722 Maorosyjsk Kolegj" z szeciu starszych oficerw rosyjskich, ktra miaa urzdow^a przy Hetmanie, niby dla kontroli kozakw i lu-

zoon
dnoci

wiejskiej

przed

naduyciami hetmana

starszyzny.

166

O wszelkich nieporzdkach mieli donosi bezporednio do Senatu", ktry by zmodernizowan Dum bojarsk. Na prob Starszyzny o wybr nowego hetmana po mierci Skoropadzkiego, Car odpowiedzia, e wybr odoony, a Car namyla si komu mona byoby powierzy t godno, bo .wszyscy hetmani, od Bohdana Chmielnickiego poczwszy, a do Skoropadzkiego byli zdrajcami". Taki by pogld Moskwy na poddanie si Ukrainy pod ..mocn rk" w Perejasawiu w r. 1654. Nakanym. hetmanem zosta wprawdzie mianowany Poubotek, pk. Czernihowski, ale gdy si okaza niezbyt mikkim wobec Maorosijskiej Kolegji", osadzono go w wizieniu w Petersburgu wraz ze Starszyzn, a kozakw wysano
,

stepy tatarskie, aby pilnowali granicy od Tatarw, ktrych

nie byo.

skiewskie, jakoby na

kozackich poczto wprowadza mopodstawie, sama ludno ruska prosia o nie. Wszelkie skargi kozackie lekcewaono. Po mierci Piotra (1725) nastpiy niewielkie ulgi. Katarzyna I. zezwolia na wybr hetmana, ale dokonano go dopiero po mierci carowej (1727), ju za krtkiego panowania Piotra II. Z polecenia rzdu na radzie w Guchowie wybrano Dani Apostoa, pka Mirhorodzkiego, czowieka starego, mikkiego, powolnego i niedonego, Ale by to ju tytu

Zamiast

sdw

tej

tylko bez wadzy. Wprawdzie kolegja maorosyjska" zostaa skasowana, ale polityka carska zostaa. Zmieniay si w rzcarowe na tronie moskiewskim, ale duch Piotra I dzie petersburskim, przycinitej Ukrainie ju nie popuszczono

Gdy Aposto zniedonia doszcztnie, do zarzdu Ukrain przysano ks. Szachowskiego utworzono Rad z Rusinw i Moskwy porwno. mier Apostoa w r. 1734 posuna spraw zjednoczenia Ukrainy z Rosj o krok dalej. Zarzd krajem oddano w rce Szachowskiego.
cugli.
i

Tak trwao do roku 1744, kiedy crka Piotra I, Elbieta, ktra w r. 1741 wstpia na tron, przyjechaa do Kijowa. Pragnc okaza swoj maorosyjskiemu narodowi", ukazem z r. 1747 do Senatu odnowia Hetmaszczyzn. We trzy lata dopiero potem na dowd swej aski przeznaczya na godno hetmana, brata swego kochanka Aleksieja Rozumowskiego, Cyryla. Naturalnie, wybrano zgodnie je-

ask

167

r.

dnogonie. Tytularne jego hetmanowanie trwao do

1762,
tiet-

gdy rzdy sprawowa Tiepow

mastwa.
tnie

do ciwili skasowania

Z usuniciem si Cyryla Rozumowskiego, zniky ostalady politycznej autonomji Hetmaszczyzny. Wkrtce miay si z niej utworzy rne gubernje, ktrych istnienie
przetrwao do upadku panowania Carw. Ukaz Katarzyny II obwieci, e Hetmaszczyzna bdzie poddana takiemu samemu podziaowi na gubernje, jak caa Rosja (1780). Przedtem ju przy formowaniu gub. Azowskiej i Noworosyjskiej, ktre z czasem przybray nowe nazwy i nowe granice, oderwano z Hetmaszczyzny czci pogranicznych pukw. roku 1780 zniesiono Kolegj Maorosyjsk" sd jeneralny", a z Hetmaszczyzny utworzono trzy namiestnictwa: Kijowskie, Czernihowskie i Nowogrd- Siewierskie, wyznaczono namiestnikw Rosjan i wprowadzono sdy rosyjskie, izby kryminalne i cywilne (paaty) zamiast sdw grodzkich i ziemskich, jako resztek pozostaych po statucie litewskim. Skarb wojskowy zastpiono Izb obrachun-

kow

W ten

(Kazionnaja paata). sposb, Katarzyna

II

doprowadzia do
wszelki

koca
lad

budow Hetmaszczyzny, rozpoczt przez skadow pastwa rosyjskiego, zacierajc

nomji kozackiej.

Piotra I, na

cz

prze-

auto-

OD POCZTKU

A DO OSTATECZNEGO SKASOWANIA
s

IX.

SICZE

ZAPORONE

ICH.

Zaporoe, Ni, Dzikie pola wszystko to nomenklatury, brzmice odmiennie, ale oznaczajce to samo terytorjum. Jeszcze na pocztku 16-go wieku Zaporoem i Niem nazywano obszary prawie od Doca do Dniestru, cignce si wzdu Azowskiego i Czarnego morza; z lewego brzegu Dniepru leay one midzy Alt, Psem, Samar do ujcia Dniepru, z prawego od Taminy, Sinej wody i Dniestru. Oczywicie, o adnem staem rozgraniczeniu tych obszarw midzy Rzplt polsk, Moskw, Krymem i Turcj mowy by nie mogo. Im dalej, im bliej ku poudniowi i morzu, tem ywio turaski z pocztku gbiej wciska si w te stepowe obszary, zwane od strony polskiej Dzikiemi polami, to jest nieuprawnemi niezaludnionemi, lub pniej Polami Oczakowskiemi zwano obszary lece nad morzem. Nazwa Ni oznacza wprawdzie pochylenie wikszego obszaru ku morzu Czarnemu, ktre ju rozpoczynao si od rde Bohu, Suczy i Irpienia, ale urzdy polskie nadaway tej nazwie o wiele wsze znaczenie. Niem nazywano ziemie, cignce si wzdu Dniepru z obu stron m. w. od Trechtymirowa do morza i od Kryowa po redni bieg Dniestru. Zaporoe za byo nomenklatur cilej okrelon obejmowao ziemie pooone za porohami Dnieprowemi, chocia z czasem wolnoci wojska zaporoskiego" przybray o wiele szeri

sze rozmiary.

Widzielimy,

te

puste ziemie, pustynie,

ale

byy

nie tylko

poowie

16-go wieku,

w rwnym

stopniu

przez

cay

ieszcze prawie

wiek

17

eksploatowane na sposb myliwski

przez rozmaitych
puste,
t.

169

z.

uchodoikw", ktrzy

rnych stron
ziemie te

napywali na czasowy przemys".

niezajte,

Poniewa

byy

rozpoczo si samowolne osadnictwo dla gospodarstwa pastwiskowego, a czbliej granic polskich

ciowo

rolniczego.

Bliej

zamkw

osiadali

ci
,,

ludzie

na

spachciach ziemi, ktre z tatarska nazywano chutorami", futorami", a pniej i na wielkich obszarach zwanych pasiekami". Dalej od

zamkw obronnych, ju w Dzikich

polach le-

Zaporoe, stao si zbiorowiskiem rnorodnej ludnoci, rd ktrej przewaa niewtpliwie ywio sowiaski. Ludta, gromadzca si z pocztku dla przemysu uchodnijak mczego", yjca ,,na chlebie, na misie i na rybie" osiadaa lub z rnych powodw zmuszon bya do wiono, trybem nap dzikich duszego przebywania na miejscu, si w mae z pocztku gromady dla spoeczestw, obrony od Tatarw, w bardzo krtkim czasie staa si sama stron napastujc, tem niebezpieczniejsz, im napyw ludnoci w puste stepy stawa si wikszy. Tak wic na tych obszarach, gdzie przez dugie wieki bya cisza ycia ludzkiego, rd ktrej przechadza si duch Boy" jak si mistycznie wyrazi Bohdan Zaleski, a tylko wrd bujnej natury rozwino si ycie zwierzt, na tych

ce

no

ya

czc

pustyniach"

jcy
z

ukaza si najprzd myliwy, uchodnik", yprzemysu owienia zwierza ryby, potem najczciej tych samych uchodnikw" pocz wytwarza si nowy typ
z
i

w^

rabusia stepowego, dobycznika", ktry, znalazszy przytuek nieprzebytych, pierwotnych lasach i w schroniskach ste-

powych, pomidzy bakami", czaharami" i wertepami", pow rabunku, w napaciach i najazdach ssiadw: Wowasnych wspbraci, szuoszy, Turkw, Tatarw, a pniej ka ujcia dla swojej energji i zadowolenia dla swego dzikiego pojmowania bohaterstwa, tem pikniejszego im wicej zamorduje niewinnych ludzi, im dokona tego z wikszem takich walkach, majcych niebezpieczestwem dla siebie. charakter polowania wilka lub lisa na sabe zwierzta, wyrabiaa si w tem nowem ju, zdziczaem spoeczestwie od-

cz

w^aga,

stanowczo, atwa
i

orjentacja

niebezpieczestwie,

bystro kombinacji

wytrwao, te
si
z

wszystkie niezaprze-

czone przymioty, ktre stay

czasem udziaem kozakw.


Na
na Zaporou rodzia si
i

170

tych uchodach" stepowych,

tych Dzikich polach,

ksztacia Kozaczyzna, organizujc si w pewnego rodzaju towarzystwo w czasie, gdy zaledwie popularyzowa si pocza w Rzpltej nazwa kozaka. czenie si przygodnych, a samowolnych ywiow, bkajcych si po stepach bez staych siedzib, w watahy dla wasnej obrony lub dla rabunku, wyprzedzio organizacj Kozaczyzny grodowej". Od poowy 16-go wieku na Zaporou pocz si ju tworzy orodek, ktryby mona nazwa zawizkiem pastwowym. Bya to sia militarna duego znaczenia, acz niezorganizowana jeszcze, pierwszorzdny materja onierski. si jego poRzplta umiaa go ceni, ale nie umiaa kierowa. Prbowano ich tylko wywabi ze stepw na hospodarsk". Ale to uwaano za krpowanie wolnoci i niewielu znajdowao si ochotnikw.

uy

sub

Na Pobou,
szczyzn, mniej

ktre

si pniej przeksztacio na Bracawuchodnicze, osobliwie

i

byo rozwinite ycie

Winnicy.

okolicy

Bracawia

Przeciwnie,

gr poczo

osadnictwo z nada W. K. Litewskich, a wicej jeszcze zupenie samowolne. Jako przybysze niewiadomo skd, osiadali na roli, podszywali si pod ziemian, chocia ziemianie za braci ich nie uwaali". Byy te rody niepewne, ktre z Biaorusi najczciej napyway dla uchodnictwa i z czasem osiaday na ziemiach pustynnych. Nie brak byo i rodw niewtpliwie tatarskiego pochodzenia, jak Aksaki, Bokije, Murmule i in.,

bra

ktre przez

maestwa sawi anizoway si wsikay najczciej w polskie spoeczestwo. Jak kolebk kozactwa mona nazwa szeroki pas ziemi,
i

wszerz od Czerkas po obu stronach cigncy si i Dniepru, gdzie najprzd powstao grodowe kozactwo, tak na stepach Ponizia zrodzi si odmienny typ kozaka z prawiekowych moe brodnikw", a pniej uchodnikw", ktrzy z czasem wsplnie poczli tworzy brodnicze watahy i trybem

wzdu

wojowniczego ycia zlewa si z kozaczyzna grodow, a nawet bra nad ni przewag, wypywajc z charakteru geograficznego pooenia, zamieszkaego przez nich obszaru. Z powodu usadowienia si na Niu najprzd Tatarw, a potem Turkw rozwoju ycia pasterskiego u Tatarw, a miejskiego u Turkw, nie brako nigdzie w pogranicznych szczeglnie, a nieraz i dalszych okolicach zaczynu kozactwa
i

171

ale rozwj jego mg si dopiero tam zaznaczy, gdzie si znalazy trwae do tego warunki. Kozaczyzna Zaporozka, jakkolwiek pokrewna pod wielu wzgldami Kozaczynie grodowej, bya o tyle w szczliwszem pooeniu, ogarniaa obszary puste, niezajte, bezpastwowe prawie, bo cho tytularnie naleay w spadku po litewskiem wadaniu do Rzpltej polskiej i spr o nie trwa dugo midzy Turcj a Polsk, faktycznie byy niezamieszkae; rbami tylko poudniowemi od zachodu i wschodu, jakote od morza Czarnego wciskali si Tatarzy ze stadami owiec i koni. Jakkolwiek ywioy, tuajce si na Nizie, byy bardzo ruchome, jednak przygodne zatrzymywanie si ich przez czas duszy na tem samem miejscu dla polowania lub uowu ryby, byo wstpem niejako do samorzutnego osadnictwa, byo, acz samowolnem, ale objciem tych obszarw w posiadanie. Pniejsza walka z Tatarami i Turkami miaa ju charakter obrony swoich posiadoci, swego stanu posiadania. Gdy przeto Kozaczyzna grodowa ogranizowa si pocza jako wojsko na ziemiach Rzpltej polskiej. Kozaczyzna Zaporona, po za organizacj wojskow, jako posiadaczka pewnego obszaru, na ktrym powstao gospodarstwo pierwotne, myliwskie, ryboowne i pastwiskowe, ju bya zacztkiem pastwowym i tylko brak zmysu i umiarkowania politycznego, nad ktrym bra gr bujny temperament, nie pozwoliy Za-

porocom utworzy odrbnego pastwa. Potrzeba skupienia si lunych ywiow przygodnie

zamieszkujcych stepy, dla obrony i utworzenia jakiej prymitywnej wsplnoci, daa impuls do stworzenia ogniska, skupiajcego wadz i obron. Takiem ogniskiem staa si
Sicz", ktra przechodzia

znaczeniu: Sicz znaczyo tyle co zasieki, przeszkody robione z drzewa dla atwiejszej obrony z jednej strony, a utrudnienia napaci z drugiej. Jako sposb obrony znane

rne

stopnie przeobraenia.

dosownem

byy oddawna i wszdzie w poudniowo-wschodniej i pnocnej Sowiaszczynie, chocia nie zawsze pod t nazw. Pod
Siczy, jako punktu obronnego, mona zaliczy te grdki" (horodci), jakie uchodnicy ju w rnych miejscach budowali, a ktre Starostowie niszczy kazali, przeszkadzajc wszelkiemu skupianiu si licznej ludnoci. Ale to nie bya zwano, jak jeszcze Sicz" kozacka, zaporona" jak

kategorj


poznalimy
z opisu

172

Lasoty

nizowane przez duszy zactwo zaporone do poowy i6-go wieku nie ma jeszcze adnego oparcia na Zaporou, lecz szuka przytuku, osobliwie w zimie, w miastach nad Dnieprem, ale znaczna ju Nizie lituj" i zimuj" tam, mieszka na jak pisz stale iustratorowie. Maj ju swoje stae zimowiki" rodzaj przytuku. obu Kozaczyznach, grodowej i zaporonej, istnieje

pniejszych pisarzy. Niezorgaczas brodnicze" i uchodnicze" koi

cz

wsplno, e tak powiem ideowa, ale kada z nich rozwija si odrbnie; chocia jedna w drug klinem niejako wchodz, wspieraj si, nieraz dziaaj wsplnie, ale Zaporoe gruje zawsze przewag wasnego posiadanego obszaru. Rad Daszkowicza, aeby, bronic si od wtarek" tatarskich, pobudowa na ostrowach Dnieprowych, bliej przeobsadzi(^ je staemi zaogami, zuytkowaa praw zameczki
i

dla siebie Kozaczyzna zaporooa, nietyle w celu zasonicia pastwa polskiego od Tatarw, ile dla stworzenia sobie mocniejszego obronnego punktu,

wadza
nie

naczelna nad

caym

ktrym mogaby si skupi obszarem Niu. Impuls do tego

Pomys ten wprowadzi ycie samorzutnie Dymitr Wiszniowiecki okoo poowy 16-go wieku. Oywiony rycerskim duchem dzielnych swoich poprzednikw, jakimi byli Jazowieccy, Buczaccy, Lanckoroscy, a nie znajdujc pola dla swego wojennego animuszu,
wyszed zgoa od Niowcw.

na czele zuchwaej, jak sam, watahy zbieraniny stewojn z Tatarami. Tui rozpocz na wasn aczka bez oparcia w bezludnych stepach, nasuna mu niewtpliwie myl zbudowania takiego zameczku, o jakim marzy Daszkowicz co z pewnoci nie byo dla niego tajemnic. Zbudowa go na wyspie Chortycy. Mwilimy o nim, wraca przeto do szczegw nie bdziemy. By to pierwszy punkt obronny na Nizie Dnieprowym, ktry historycy ruscy nazwali Sicz. By on punktem odosobnionym tyle chyba mia wsplnoci z Zaporoem, stamtd zapewne w znacznej czci czerpa swj materja onierski terytorjum Zaporoa niejednokrotnie mierzy. Nie mamy najmniejszego pojcia o tern, jak bya zorganizowana wojskowo ta pierwsza wataha, ktrby mona nazwa wojskiem zaporozkiem.
powej

stan

rk

173

tej dobie swegro istnienia, jak we trzydzieci lat pniej, Zaporoe istnieje jako niby wolne pastwo, nie uznajce adnego zwierzchnictwa ssiadw, zalene jedynie ekonomicznie od Rzpltej i zwizane z ni najbliszem ssiedztych warunkach twem i dopywem swoich si wojennych.

pocza organizowa si Kozaczyzna zaporona, zwana take siczow" ju od gwnej siedziby swoich wadz nazw
biorca. roku 1571 w czasie wyprawy na Ni Jazowieckiego byo kilka punktw niby zbornych, niby obronnych, zwanych horodkami". Zalicza si do nich Chortycki zameczek, moe jako-tako odnowiony po zniszczeniu go przez Turkw i Tatarw, i na Buzuwuku, w trzydziestu przeszo milach za Czerkasami i in. Samuel Zborowski, ktry si zapdzi na Ni dla krtkiego hetmanowania kozakom okoo roku 1580 ju zasta

Kozaczyzn

Niow

zorganizowan,

znajdujemy w niej te kiemi nas, w wikszym stopniu rozwoju zapoznali najprzd Eryk Lasota, a pniej Beauplan. Ciekawe szczegy kozackiego ycia na Zaporou spisa Paprocki z opowiada nachwili przybycia Zborowskiego na ocznych wiadkw. Ni, kozacy mieli swoje mieszkanie na uroczysku, ktre zowi Tomakowski ostrw" (Tomakwka). By to umocniony obz na lewym brzegu Dniepru midzy rzekami Kamienk mg Mia to by ostrw tak szeroki, i Tomakwka.

gdy

organizujc si same pierwiastki skadowe, zjaa raczej

wychowa

20 tysicy ludzi

koni".

Tu zwoano koo
i

ry-

cerskie", Paprocki

uywa

terminologji polskiej,-

obwoali

go hetmanem". Wybierano zatem naczelnego wodza po wsplnej naradzie, a zwyczaj ten zachowa si nie tylko na Zaporou, ale przeszed nastpnie do kozakw na obu brzegach Dniepru. Na Zaporou nie uywano tytuu hetman, ale tatarskiego ataman", z dodatkiem pniej ataman koszowy" czyli obozowy, jakby dla odrnienia od tytuu hetmana, jakim si Kozaczyzna posugiwaa, naladujc Polakw. CzerGdy wsplna wyprawa do Moskwy wraz ze s kaskim nie udaa si, Zborowski od Czerkas, minwszy (Psk) i Samar, jecha do wojska", ktre miao siedzib swoj w Tomakowie. Nad Samar spotka 200 kozakw, zajtych owieniem i suszeniem ryby dla innych kozakw na

Ps

yw DO.

Gromadka

ta

miaa swego

starszego".

Wojna


nie
nili

174

zaporonycti, trud-

bya zgoa jedynem zajciem kozakw

si take handlem i w tym celu posiadali wyznaczone punkty. Jednym z takich byo uroczysko Karajteben (midzy rzekami Robaczka a Bieozierk na lewym brzegu Dniekozaki forum albo rynek, gdzie Tatarowie na Zawszelkie targi swe miewaj". Paprocki powiada, Oczywicie^ czyli liczna ludno. porou jest wielki lud" byo to okrelenie bardzo wzgldne i odnosi si mogo tylko do liczebnoci onierza, a raczej ludzi zdolnych do noszenia
pru), ktre jest
i

broni.

Jak kozactwo zaporone szukao kozackiego chleba" wszdzie, gdzieby go dosta mona byo pod rnymi przygodnymi starszymi, zwanymi atamanami, a pniej daleko hetmanami, tak dla tego chleba" wynajmowao huczniej si poprostu za pienidze. Wyprawy na Wooszczyzn rnych watakw, jakote gone rabunkowe wyprawy na pobrzea czarnomorskie zwrciy na nich uwag najbliszych przedewszystkiem cesarzy niemieckich, ssiadw Rzpltej ktrzy chtnie posugiwali si najemnem wojskiem. Werbunek w Polsce byby utrudniony albo niemoliwy nawet, zwracano si przeto do tego zbiorowiska ludzi, ktre gniedzio si na Niu, na Zaporou. Z Tomakwki przeniosa si Sicz na wysepk Buzuwuk, przy ujciu Buzuwuku (dzi wie Hruszwka) do DniePrawdopodobnie pozostay tam fortyfikacje siczowe, pru. chocia w roku 1594 Sicz znajduje si ju na Czortomyckiem Dnieprowiszczu", przy ujciu rzeczki Czortomyka do Dniepru (dzi wie Kapulwka). Nosia ona nazw Starej Siczy", gdy kozacy, po powrocie z posiadoci krymskich, zbudowali w innem miejscu Now". Otdo tej Czortomyckiej Siczy zosta wysany Eryk Lasota dla zwerbowania oddziau cesarsk. Kozacy zaporoni przyznakozackiego na wali si do cznoci z tymi, ktrzy siedz po miastach i wsiach". Co do miast mieli suszno, co do wsimusia to by dodatek Lasoty, bo w tym czasie jeszcze nie puszczano Nie zabrakoby zapewne rd mieszkozakw na '. wsi ochotnikw do kozackiego zacigu. Co do czkacw w czanoci z kozakami miejskimi, mia suszno o tyle, inaych Zaporocy dopomagali sie rozruchw Nalewayka

sub

wo

zbrojnie.


dug

175

Liczebno kozakw zaporonych nie bya wielk: weLasoty mao co wicej mona byoby zwerbowa midzy ludnoci Niow nad trzy tysice, a drugie tyle nabraoby si rd kozakw grodowych. W samej rzeczy byo zdaje si o wiele wicej, skoro w okresie wojny 1596 roku brao udzia okoo 10 tys. Zaporocw liczba troch przesadzona.

Biskup kijowski, Wereszczyski, szed jeszcze

dalej,

bo siy kozakw zaporonych oblicza na 20 tysicy. Na Siczy bya artylerja niewiadomo ile i jaka, ktra salutowaa

muzyka witaa go, bijc w bszaamaje grajc. Wojsko", Batorowym trybem, podzielone na puki po 500 kozakw, na czele kadego puku pukownik. Chopicki, ktry werbunkiem zajmowa si, podpisywa si pukownik Wojska Zaporoskiego". Taki tytu ju nieco poprzednio przybrao sobie wojsko zorganizowane na Zaporou. Przedtem uywao tytuu .wolne wojsko
przyjazd cesarskiego posa, a

bny

niepodlege nikomu. Lasota wyliczy z pord Starszyzny .hetmana", obonego", niby pisarza" czterech pukownikw, 8-miu asawuw" adjutantw, 20 setnikw, 152 dziesitnikw, 16-u chorych, okoo 2 tysicy pospolitych kozakw, 12 puszkarzy. Puki na og byy o wiele wiksze, niekiedy dwukrotnie, a nawet czterokrotnie przenosiy urzdowy rachunek. Tytu wojska zaporoskiego", zwcego si take rycerstwem zaporoskiem", z pocztku przysugiwa tylko Zaporou. miastach byli kozacy posuszni" lub nieposuszni" hultaje, pniej rejestrowi" czyli najemni i patni przez rzd polski. Moralna powaga bya jednak po stronie Zaporocw, zarwno z powodu wzgldnej ich niezalenoci, jak i oddalenia od regularnej kontroli Rzpltej. Wobec Lasoty tytuowali si wolnem wojskiem" i to powag ich podnosio. Kozaczyzna grodowa, rejestrowa, a pniej jako warstwa i klasowa, walczya o wolnoci i przywileje", Zaporoe gdy posiadao faktycznie wolno i prawie niezaleno, nie potrzebowao wic o ni walczy, ale z walczcymi solidaryzowao si i pomagao ornie. Jednaki duch i jednaki charakter oywia obie Kozaczyzny. Organizacja Kozaczyzny zaporoskiej do koca 16-go wieku wzorowaa si zupenie na wojsku" polskiem, a obja pniej Kozaczyzn bez wielkich rnic. Na czele sta hetman,
Zaporoskie",

znaczeniu

ochotnicze,
,

cao

ca


pisarz wojskowy).

176

przyboczn rad jego stanowia Starszyzna (pukownicy, obony^ Hetman by wykonawc postanowie Rady oglnej, ktra z pocztku zwaa si koem", pniej ju w 17-m wieku czarn rad". Decyzje jej, rd haaliwych wrzaskw, powzite bezadnie, objawiay si krzykiem i rzucaniem J czapk do gry. Samowola takiej rady dochodzia do tego, e co roku po kilku hetmanw, po kolei wybierano i zrzucano. Wywoywao to niead w wojsku i brak regularnej

dyscypliny.

Zaporoe i wojsko Zaporoskie, udzielajc swego tytuu caej Kozaczyznie, tak samo prawobrzenej, jak pniej lewobrzenej, Hetmaszczyznie, zachowywao si wobec niej z pewn niezalenoci, salwujc sobie prawo moralnego przewodnictwa, dajc niejako honorowy patent na hetmastwo, uznajc go lub wypowiadajc swoje niezadowolenie. To nadawao Zaporou pozory suwerennoci.

Powaga Zaporoa wzmocnia si, gdy wzio udzia walce Chmielnickiego z Rzplt polsk. Przyczynia si do tego okoliczno, e Chmielnickiego hetmanem wybrano na Zaporou, w Siczy otrzyma on sankcj swego tytuu. Naczelnicy wojska Zaporoskiego, siczowego nie uywali tytuu hetmana, chocia im take tytu nadawano z grzecznoci i niby dla powagi. Zwali si natomiast ,,Atamanami koszo-

wemi", a siedzib swoj Sicz nazywali, koszem" z tatarska, obozem. Grupowali si wedug miejscowoci, z ktrych pochodzili, w kureniach" czyli koszarach. Nowicjusze sami sobie wybierali kure", do ktrego wpisywali si, chocia nie zawsze z tej, lecz z innej miejscowoci pochodzili. Wpisywali si" do wojska zawsze pod nazwiskiem przybranem lub imioniskiem i prawdziwego nazwiska nigdy nie wyjawiali chyba przypadkowo. Tak naprzykad, Ataman koszowy, ktry

wyprowadzi kozakw z Mazep, zwa si Hordijenko, gdy prawdziwe jego nazwisko byo Hordyski. Turcja, w czasie pochodu Kozakw czajkami na Trapezunt, a potem prawie pod Carogrd, wysaa Ibrahima Pasz w r. 1616 pod Oczakw, aeby im drog zagrodzi, ale kozacy minli Oczakw, wpynli w Azowskie morze, a stamtd, zapewne nawokiem, do rzeki Konki, wrcili do zrujnowanej Siczy, ktr Ibrahim Pasza zdoby, zastawszy tam niewielk zaog kozack.


czyzna Zaporona

177

Wspomnielimy niejednokrotnie, e jakkolwiek Kozamiaa wiele cech wsplnych z Kozaczyzna ukrainn i wystpowaa niekiedy wsplnie z ni przeciwko
Rzpltej polskiej, tworzya jednak organizm niezaleny od niej, prowadzia swoj polityk, a co waniejsza, ju w pierwszej wierci 17-go wieku posiadaa swoje wasne Ziemie wojska Zaporoskiego" czyli bardzo szczliw podstaw geograficzn dla stworzenia wasnego pastwa. Ale kozacy ukrainni, zajci walk o wyodrbnienie si klasowe z Rzplt polsk, ide tej klasowoci doprowadzili do absurdu, bo w szczliwej chwili, gdy Kozaczyzna ukrainn stana w walce z Polsk, jako obronicielka i przedstawicielka interesw narodu ruskiego, zamiast przerzuci si do Zaporoa i tam rozwija zacztek pastwowy, zaprzedaa si Moskwie za przywileje i autonomj, ktre wkrtce okazay si zudnemi i powoli doprowadziy Kozaczyzn ukrainn do zaniku idei pastwowej, ktr stara si urzeczywistni Wyhowski w Ugodzie Hadziackiej, a broni Dorosz;enko w sposb warcholski.

Na Zaporou jeszcze mniej byo zrozumienia rd kozactwa idei pastwowej, ktra wprost szczliwym zbiegiem okolicznoci narzucaa si sama przez si. Zapatrzeni w idea niezalenoci indywidualnej, graniczcej ze swawol, nierozumieli znaczenia niezalenoci pastwowej 1 tego wielobszaru, terytorium, jako kiego atutu, jaki ju posiadali niedoceniali. Zyskawszy od czasw fundamentu pastwa Chmielnickiego wiksz moraln powag, z tytuu posiada-

wasnej i stolicy niejako w Siczy, zadawalniali si tem zupenie, e z grona swego dawali hetmanw Kozaczynie ukrainnej lub na ten wysoki urzd swoje placet. Dziki odosobnieniu i warunkom ycia wytworzya si tam orygipowstao bezenne towarzystwo", wynalna odrbno
nie ziemi

cznie nieomal wojenne, bo

mowikach"

ci,

nad rzeczkami przesiadywali, owieniem ryb bawic si, w chwili potrzeby wracali do ora. Pocztek gromadzenia si bezennych ludzi na Zaporou dali rni uchodnicy, ktrzy nie mogli przecie w pustyni przemieszkiwa z rodzinami. Dziki temu odosoobyczaje, zabnieniu, wytworzyy si tam pewne zwyczaje stosowane do prymitywnego ycia, ktre tradycyjnie przechowywano. Spoeczestwo to, towarzystwo" nie rzdzio si
i
i

moe

ktrzy

stepach

zi-

rodzaj folwarkw

Kozaczyzna ukrainn.

'-

178

wedug wasnej
logiki
i

adnemi pisanemi prawami, zadowalniajc si pojmowaniem

stosowaniem sprawiedliwoci"

sdn,

,,aby dwcli

Zaporoe zajmowao zupenie odrbne stanowisko polityczne wobec narodw, lunie i niezalene tylko bdc zwizane z Polsk. Chmielnicki wcign je do wojny z Rzplt, a w ten sposb uczyni pierwszy krok do jego upadku, ktry tkwi ju w chwili najwikszej, jak si zdawao, jego wietnoci. Widzielimy, e w walkach Pawlukowych i Ostrzaminowych Zaporoe wystpowao z czynn pomoc, ale nie wyamywao si z pod protektoratu Rzpltej polskiej. Chmielnicki wplta je w wir walk z ssiadami, midzy Polsk a Moskw, pniej i Turcj, a w ten sposb stao si ono do pewnego stopaia czynnikiem midzynarodowej polityki, ktrej nie umiano dla swojej niezalenoci wyzyska. Odbio si to na losach Zaporoa po ukoczeniu dugoletniej wojny polsko-moskiewskiej, zakoczonej traktatem w Andi-uszowie w r. 1667. Traktat ten, dzielc Ukrain na dwie poowy: prawobrzen, polsk i lewobrzen moskiewsk, zachowa jeszcze odrbno Zaporoa, ale ju je podda opiece dwch ociennych ssiednich pastw: Moskwy
1667
i

A do roku

sdzio

trzeciego".

Rzpltej polskiej.

Byo

to

faktem uznania jeszcze niezale-

ale te dowodem, e Moskwa po raz pierwurzdowo pooya na Zaporou swoj cik rk. Jakkolwiek to zdawao si nie zmienia pooenia rzeczy na

noci Zaporoa,

szy

otwierao wrota dla wpywu Moskwy, ktra do opanowania Zaporoa w caoci. Jakkolwiek traktat Andruszowski postawi Zaporoe na szczycie rwni pochyej, narazie nie dostrzeono tego. Przeciwnie, zdawao si nawet, znaczenie jego i sia wzrosy, gdy Ataman Koszowy Sirko w kilka lat po traktacie Andruszowskim rozbudowa Sicz na Czortomyckim Rogu (o. 1675 r.) uczyni z niej prawdziw stolic Zaporoa. Zbudowana okoo roku 1652 staa si ogniskiem ycia zaporonego. Ledwie dwadziecia lat mino od traktatu Andruszowskiego, gdy traktat Grzymutowskiego, oddajc Kijw w wieczne posiadanie Moskwy (1686), zrzek si take swojej opieki n;id Zaporoem. Mona tedy do pewnego stopnia powiedzie, e Polska, zrzekajc si niebacznie swego wpywu na Zaporoe, przeszkodzia do pewnego stopnia do roz-

Zaporou,

ale

te

dya

179

woju zalka przyszego pastwa Zaporoskiego, bo Moskwa, od chwili synnej przysigi w Perejasawiu w roku 1654 stale
do niszczenia wszelkiej samodzielnoci Kozaczyzny, Jako przedstawicielki Rusi ukrainnej. Nie wiemy w jaki sposb, jak drog ewolucyjn organizoway si Ziemie Wojska Zaporoskiego". Ju w okresie atamanowania Sirka spotykamy wyraz paanka", na oznaczenie pewnego obwodu lub okrgu administracyjnego. Godo ycia Zaporoa weszo mnstwo wydzi si zauway, razw tiurkskiego pochodzenia, jak ataman, kosz, kure, jako nastpstwo zbyt bliskiego stykania paanka i w. i. si ze wiatem Muzumaskim. Pniej nieco, ju po mierci Sirka ustali si podzia administracyjny na nastpujce paKozacka, Boho-gardowa, anki: z prawej strony Dniepru

dya

z lewej Protowczaska, Orelska, Samarska i KalStaego rozgraniczenia midzy niemi nie byo, a pooenie ich wskazuj same nazwy. Leay one albo w pobliu znanych geograficznych punktw: Kudak, Gard moe stranica nad Bohem i Protowcz moe przeprawa na Dnieprze midzy ujciem rzeki Oreli i Samary, lub te od pooenia Ingulska, Orelska, Samarska, Kalswego nad rzekami, jak miska. Midzy paanka Kudack, a Rzplt ju si wpara utworzya tam m. w. od poowy l8-go wieku swoj Rosja prowincj Nowoserbj. Siedem powyszych paanek skaday Ziemie wojska Zaporoskiego", i pozwalaj nam okreli bliej granice Zapo-

Ingulska,

miska.

roa. Dotykay one rbem pnocnym woj-twa Kijowskiego, od pnocnego zachodu woj-twa Bracawskiego, od zachodu koczowisk rnych ord tatarskich Budackiej, Nogajskiej, do Dniepru. Na lewym Jedysaskiej pobrzeem morskiem za brzegu Dniepru od pnocy graniczyy z hetmaszczyzn,

od wschodu z zasiedlajc si Sobodzk Ukrain" i Ziemi Wojska Doskiego, a nastpnie dotykay morza Azowskiego. ^lidzy rzek Koskie wody, Dnieprem a do ujcia i wyte prawdopodobne brzeem Azowskiem a do rzeki Berdy. granice ujte Ziemie Wojska Zaporoskiego ju sowiaskie i zesowiaszczone stanowiy pewnego rodzaju oaz, z trzech stron otoczon ludnoci turask i muzumask. Wzicie udziau przez Sicz w t. z. zdradzie" Mazepy i wreszcie przyczenie si czci Zaporocw do Karola XII


byo powodem
i

180

zaiszczenia doszcztnego Siczy Czortomyckiej

rozproszenia

si Zaporocw. Wspomnielimy ju

tym

wypadku w miejscu bdziemy. Zaporocy nie zrezygnowali jednak z praw swoich i swojej poowicznej niezalenoci. Znajc mciwo Moskwy, nie-

waciwem, wraca

przeto do niego nie

wrcili pod jej opiek", lecz

Benderach
III,

r.

1710 poddali

si pod protekcj sutana Achmeta

Zaporocw, po zburzeniu starej siedzib bliej Perekopu. Czortomyckiej Siczy, prbowaa w r. 1711 zbudowa now% przy ujciu rzeki Kamienki, powyej Kyzyk-Kermeau, ale nastpca Mazepy Skoropadzki wraz z Buturlin^m z polecenia carskiego zrujnowali j. Wtenczas dopiero Zaporocy zbudowali sobie Sicz na ziemi tatarskiej w Aleszach (Prognoje). Bya to jednak emigracja kozacka, zupene oderwanie si od starego Zaporoskiego pnia. Po dugich usiowaniach, ju po mierci Piotra I., carowa Anna pozwolia Zaporocom wrci na dawne siedziby. Stao si to dopiero w roku 1734. Po powrocie zaoyli Sicz na Podpolnej, ktr nazywali Sicz. Mao wiadomo co si dziao wwczas na Ziemiach Wojska Zaporoskiego", gdy Sicz rezydowaa na Aleszach. Rosji by to okres nieadu pastwowego, rzdw kobiecych i ich faworytw. R^.pltej nie byo komu take zaj si losem Zaporoa. Po mierci Augusta II (1733) rozpoczy si walki stronnictw, ktre pochaniay uwag rzdu, a potem niedone panowanie Augusta 111 otworzyo szeroko bramy Moskwie w R/.pltej.

Cz

ktry im

wyznaczy

Now

gb

Turcj Miinich z wojskiem moskiewskiem przecina bezkarnie ca Rzplt a do Dniestru, nic sobie nie
czasie

wojny

robic ani z prawa midzynarodowego, ani z Polski, ani ze skarg zieraiastwa na zdzierstwa moskiewskie. Pastwo polskie byo bez wojska i bez gowy, a wpyw moskiewski demoralizowa ludno cigle rozpuszczanemi pogoskami, kraj cay Ukraina prawobrzena ma wkrtce przej pod panowanie Moskwy. Naturalnie, zwikszao to tylko wichry niepokoje wewntrzne. Powrt Siczy na dawne siedlisko, a waciwie zaoenie nowej Siczy na Podpolnej, dao ogromny impuls, jak ju o tem mwilimy, do wzmoenia si hajdamaczyzny. Ziemiach Wojska Zaporoskiego hajdamaczyzna znalaza wzgl-


dny przytuek.
dijenka.

181

bya
Sicz ani Sirka ani Hor-

Ale to
tern

ju

nie

swojem niby wygnaniu na tatarskiem pobrzeu, poczy bra gr ywioy najbardziej haaliwe, najbardziej niespokojne prniacze i dawne urzdzenia Siczy, niby wynikajce z ducha samorzdu kozackiego, doprowadziy do absurdu i anarchji. Sicz, jako symbol, jako idea kozackiego ycia i porzdkw (tracia coraz bardziej swj dawny, poniekd surowy, poniekd rycerski charakter, a stawaa si zbiegowiskiem otrzykw stepowych, ktrzy tu ukadali plany swoich zbjeckich najazdw, swoich rabunkowych wypraw. To ju nie byo Wojsko Zaporoskie J. K. Moci" ub Wierne wojsko Jego Carskiego Wieliczestwa", lecz banda rabunikw, ktrzy w bezpiecznem miejscu, w tajemi

Na

nicysnuli swoje plany zbrodnicze. Nie gromadzili si ju tu ludzie, ktrych rycerski animusz wyrzuca z gniazd rodzinnych i pdzi w Dzikie pola dla harcw z Tatarami lub Turkami, nie ci nawet, ktrzy w pomieniach miast tureckich :5zukali kozackiego chleba", lecz gromada ukrytych lub jawnych zoczycw, ktra potajemnie z ukrycia wypadaa dla rabunku. Bya ona zbiorowiskiem pospolitego morderstwa wyrzutkw spoecznych, ktrzy pojcie wolnoci ^, czerni", kozackiej przeksztacili w zupen anarchj i w swoje rce ujli prawo tworzenia rzdu i wadzy na Siczy.
i

Kozacy,

rozprniaczeni

rozpijaczeni

prniaczem y-

ciem na Prognojach przez dwadziecia do Nowej Siczy tradycje prniaczego

przynieli niezdrowego ycia pierwszych latach ustalenia na Noz lat emigracyjnych. wej Siczy, kozacy zachowywali si wzgldnie spokojnie w awanturach byo ich mao i obawiali si Moskwy, tak Weranowych, o ktrych mowa bdzie, prawie nie brali udziau. miar jednak zwikszania si ywiou napywowego, ale w najgorszym gatunku, z Polski, prniaczy element pocz bra gr i pierwotne instytucje dawnej Siczy doprowadzi do zupenego bezadu, do demagogicznego idjotyzmu. Moskwa do roku prawie 1750 zajmowaa si Sicz mao,
lat prawie,
i

wgldaa w

jej

ycie wewntrzne

jeszcze

mniej,

ale

ju

w pierwszej poowie 18-go wieku, w latach kocowych poczy si tak mnoy skargi na Sicz o rabunki rozboje, e
i

nareszcie

rzd

rosyjski

postanowi zbada

zreformowa we-

wntrzne

stosunki na Siczy.


Sicz, a

182

militarna przedstawichciaia

za

ni

Kozaczyzna, jako

cielka narodu ruskiego, za

jak si

uwaa,

a raczej

nowoytni historycy ruscy, za rej nic swojej wolnoci uwaaa samorzd kozacki, to jest prawo swojej wadzy przedstawicieli. wyboru wolnemi gosami Z jednej strony bya to forma najprymitywniejsza wyraanie
za

jak

przedstawiali

zgody lub protestu przez aklamacj, z drugiej dawaa powd zasadzie mogaby do niesychanych naduy i swawoli. forma wyboru, usprawiedliwiona taka tak powiem, by rzdu przy wysokiem umiarkowaniu wyborcw, przy wielkiej ich dojrzaoci politycznej, przy wielkiem zrozumieniu przez mas wyborcw praw obywatelskich. Tego wszystkiego nie przeciwnie pierwszorzdn tylko Kozaczynie brako, ale

zawi, zazdro, zerol odgrywa pierwiastek osobisty msta i t. p. 0'eeli dodamy do tego, e czynnikiem decydujcym staje si tu tum, masa, ilo, czer, czyli ywio najmniej owiecony, a najbardziej skonny do baamucenia si
zrczni ludzie umieli i do przekupstwa, atwo zrozumie, zawsze taki tum wyzyskiwa dla siebie, dla swoich celw, a nieraz i pokierowa nim w stanowczej chwili; czsto te tum taki, jako niby zbiorowa wola narodu, stawa si nieprzypomnie sobie, kilka wiadomym szkodnikiem. gosw, najprawdopodobniej zgry zapaconych, jakie si wypowiedziay na Radzie Perejasawskiej w r. 1654 za przyczeniem wszystkiej Ukrainy do Rosji, wepchny nard ruski w jarzmo niewoli. Po raz pierwszy przedstawi nam dokadnie samorzd kozacki, zastosowany do wyboru Starszyzny, wysaniec moskiewski do Siczy, Nikiforw, ktremu polecono zbada stosunki miejscowe znale rad na ukrcenie anarchji, panujcej w posiadociach Wojska Zaporoskiego (1749). Skorzystamy z jego sprawozdania, gdy daje nam ono jedyne pewne wiadomoci o tem jak rozumiano i jak przeprowadzano wolne wybory" na Siczy. Wybory Starszyzny kozackiej, jakote atamanw kurennych, odbyway si dwa razy do roku: na Nowy Rok i na dzie Piotra i Pawa. Taka bya regua, ale atamanw kurennych wybierano prawie co miesica, nie z pord najlepszych, lecz przeciwnie najgorszych ludzi, pijakw i hultajw, a zawsze tylko takich, ktrzy byli najskonniejsi do po-

Do


krywania wszelkich

183

zalenym od
czerni ko-

naduy.

Bdc

zackiej, taki dygnitarz nie

mg si naraa

com. Odnosio si to, niestety, nie tylko rennego, ale i koszowego. Gdy si zbliao

swoim wybordo atamana kuNarodzenie,

Boe

kozacy siedzcy na zimowikach i nad rzeczkami dla rybostwa, poczli si zjeda do Siczy. cznie z tymi, ktrzy
stale

w Siczy przebywali, okoo poowy 18-go wieku zgromadzao si ich do piciu tysicy, rd ktrych wikszo bya naogowych pijakw. Nazywano ich ,,Siromachami"
nie tylko koni
i

rodzaj proletarjuszy stepowych, ktrzy nie

wasnoci,
cie
i

przez

ca

zim

posiadali adnej byda, ale czsto koszuli na grzbiedo wiosny wylegiwali si po ku-

reniach.

Na Boe Narodzenie, po wysuchaniu Mszy witej, kaszed do sw^ego kurenia, a po obiedzie ataman koszowy kaza pomidzy siromachw kurennych rozdzieli kilka be-

dy

dzili

czek wdki, a oprcz tego tych wszystkich, ktrzy przychodo niego, poi gorzak i miodem. ten sposb jedna

sobie przyszych wyborcw.

i

pisarz, z

To samo robili sdzia wojskowy mniejsz nieco hojnoci. Trwaa ta pijatyka a

tak,

do

Nowego Roku,

waciwie

przez

ten czas

kozacy

nie przetrzewiali si wcale. Z tym stanem pijastwa poczone byy bezustanne walki i zatargi siromachw midzy sob i napaci na tych, ktrzy ich gorzak i miodem trakPijastwo dochodzio do tego, e przed wyborami towali. zawsze kilku kozakw naduycie alkoholu mierci przypacao. Poniewa, oprcz traktamentu, istaiay take wyszynki gorzaki i miodu, utrzymywane tu w pobliu Siczy przez

ydw, gdzie kozacy upijali si do utraty zmysw, zachodzia czsto potrzeba przymusowego zamykania wyszynkw.

cigu caego tygodnia siromachy,

ajdaki, wiadczy

czyli

mwic

janiej

pijcy i naoczny uczestnik wyborw kozackich, naradzaj si potajemnie nad wyborem Starszyzny. Po naboestwie na Nowy Rok wynoszono z cerkwi,
gdzie

leay w

przechowaniu

t.

zw.

klejnoty"

kozackie

chorgwie i buczuk, jakote litawry, a gdy wszystko ustawiono, wwczas ataman koszowy i sdzia ujli w rce wielkie okute srebrem laski, jako symbol wadzy. Dawniej symbolem tym byy zwyke trzciny, zwane komyszyuami". Ko-

184

szowy wzi take piecz wojskow, pisarz wielki srebrny kaamarz, asawua zwyk lask bez adnych ozdb i ustawili si obok chorgwi w jeden rzd wedug starszestwa wadzy bez nakrycia gowy. Atamaaowie karenni stanli w pkrg za Starszyzn, a za atamanami kurennymi czer", bdca w stanie zupenego opjanienia". Gdy ju si wszyscy zgromadzili, a byo tego okoo trzech tysicy
tyle tylko

mg pomieci grdek Siczowy rozpoczo si losowanie jakiemu kureniowi maj si dosta jeziora rybne i rzeczki. Losowanie odbywao si w sposb prymitywny: spisane na karteczce uchody" wrzucano do czapki, a kady kure wyPiecz
palanki Kudackiej.

losowywa

dla siebie.

Po wylosowaniu uderzono w litawry i bbny na ,,zbor". Gdy si wszyscy zgromadzili stanli pkolem, ataman koszowy, sdzia, pisarz i asawua kaniali si siromachom" na wszystkie strony i gono dzikowali, kady z osobna za swj urzd. Potem dopiero odzywa si poczy gosy wyborcw, bardzo urozmaicone i nie zawsze dla
i

starszyzny
czeli:

przychylne.

najedlicie

si

Jedni krzykozackiego

chleba

swoj

dosy!" Drudzy ajali starszyzn najwstrtniejszemi

inni krzyczeli:

ju

sowami;

pooy!

po-

oy!"

Miao

to

oznacza,

czer

kozacka yczya sobie, aeby Starszyzna zrzeka si swoich godnoci. Wwczas Starszyzna kada swoje czapki zi^mi, a na nich oznaki swego do^^ Piecz palanki samarskiej. stojestwa buczuk, Komyszyny, piesrebrny kaamarz i kady ucieka, gdzie najbliej, aeby si schroni przed wybuchem gniewu czerni, ktry czsto koczy si zabjstwem. Kady ataman koszowy mia take swoj partj, swoje stronnictwo, ktre pragno utrzygo przy wadzy. Sypali przeto piasek ziemi na tych, ktrych pragnli zatrzyma przy wadzy, a niekiedy

cz
ma

gow

185

na dowd yczliwoci zapewne, wycigali ich z ukrycia za wosy, krzyczc: bdcie znowu panami u nas". Oczywicie, partja przeciwna, forytujc swego kandydata, swoj opozycj wyraaa w sposb godny zwyczajw wyborczych: napadaa na przeciwnikw i rozpoczynaa z nimi bitw na pici. Jeeli zwaymy, e obie strony wojujce byy w stanie nietrzewym, nie trudno wyobrazi sobie, e na placu boju nie brako krwi. Nie aowano szturchacw Starszyoie, ktr kuakowano i cigano za wosy, tak, e zmitoszona,
obita,

okrwawiona, chowajc si

zabarykadowa-

wszy drzwi, ledwie

z yciem uchodzia. Ale to nie bywa jeszcze koniec wyborw, jeszcze nowa Starszyzna proklamowan nie bya. Zamknwszy si w swoich kryjwkach, Starszyzna do wieczora nie pokazywaa si wyborcom, aeby jednej lub drugiej strony nie zachca do nowych dowodw sympatji lub nieaski, ktre si objawiay w jednaki sposb. Tak samo przy oboplnej bijatyce i haasach wybierano pukownikw, asawuw i atamanw ku-

rennych.

Wybory Starszyzny byy tak uroczystoci kozack, ktrej inaczej nie rozumiano jak w poczeniu z pijatyk bezgraniczn. Wybr tego lub innego nie by zgoa czem pewnem, by raczej tylko pretekstem do pijatyki, bo czer pia na rachunek wybranego. Nowy dygnitarz, ktry jednak
nazajutrz najczciej traci swj urzd na rzecz innego wybraca, musia swoich wyborcw raczy gorzak. Szynkarz z jego polecenia wydawa wdk konwiami, wiadrami, garncami bra kady w co kto mg, a nazajutrz pozbawiano urzdu chwilowego szczliwca. Poprzednia Starszyzna zgromadzaa si w izbie koszowego przed zamordowaniem, zamknwszy si, nie przestrachu i w pokazywaa si *wyborcom. Nazajutrz znowu woano Starszyzn na Rad". Szli przeraeni, bo nie wiedzieli, czem si

te

przychylna wybory skocz. Gromada ,,siromachw" zawracaa koszowego do jego izby, nie starym wadzom aujc ajanki i poszturchiwa, gdy inni woali: bd naszym bafkiem!" Gdy udao si wybra sdziego i asawua, prowadzono ich w tryumfie do izby koszowego. Manj wyborcz posuwali nawet do tego stopnia, e wybierano pusz-

karzy

doboszw.


Gdy wodu do
nareszcie

186

nie

wybory koczyy si,

pijatyki,

byo ju

po^

bezpatnej

tum
i

rzuca si

rozbestwiony i niespokojny na przedgrodzie, gdzie byy szynki miodne

gorzaczane, jakote kramy ydowskie, aeby rabowa co si da, wwczas kupcy zatarasowywali przed hoot bramy i rozpoczynali formaln wojn z wdzierajcymi si siromai bez strzelby nie obeszo si. Takie wypaczanie wolnoci kozackich" doprowadzio nie tylko do anarchji przy wyborach Starszyzny, ale pocigao za sob anarchj administracyjn, bo niepodobiestwem byo utrzymanie staego porzdku i kontroli zachowania si naj-

chami, bo niekiedy

Wybory na

Siczy.

gorszych ywiow z pord ludnoci na Siczy, gdy ta sama ludno staa si kierownicz si poniekd rzdu na Zaporou. Czer" kozacka nie moga wybiera starszyzny, ktraby jej bya niemi i spryst rk chciaa utrzyma porzdek, a Star-

szyzna bezwadna,
najlepszej

niepewna wadzy i ycia przy uczyni, aeby zagniedone rabownictwo rd hooty siczowej wypleni. Garstce trzewych i rozsdnych ludzi narzucaa si sama
bezsilna,

chci

nic nie

moga

przez

si konieczna

potrzeba

reform.

Ju w

poowie

l8-go

wieku na skutek raportw

wysaca

moskiewskiego do Siczy

dla zbadania istniejcego stanu rzeczy, ktre z

przeraajc

187

w
najgorszych

plastyk maloway ycie na Siczy

barwach.

Starszyzna, po naradzie ze starynnymi" kozakami, postano-

wia przedstawi jenera-gubernatorowi Leontjewowi, rezydujcemu w Kijowie i majcemu niejako zwierzchni wadz
nad Zaporoem, jako rzecz najbardziej podan -wyznaczenie na urzd Atamana koszowego i Starszyzny ludzi drog ukazu, nie za obsadzanie najwyszych urzdw w Siczy przez wybory wolnemi gosami". dano przytem, aeby urzdy te byy doywotnie jak dawniej, przed Chmielnickim jeszcze po nim. Byaby to jednak tylko reforma od gry, e tak powiem, gdy cae ycie Zaporoa wymagao innego trybu: prawidowej kolonizacji rolniczej, wytpienia ywiow niespokojnych i wprowadzenia indywidualnej wasnoci nieruchomej, gdy tak luny stosunek zalenoci, jaki istnia midzy niesta, niespokojn, napywow zawsze ludnoci Starszyzn, nie dawa na Siczy, a jej wadz najwysz adnych gwarancji prawidowego porzdku. Dla tej ludnoci nieporzdek by najpodaszym warunkiem istnienia. Na razie przeto wszelkie reformy, dotyczce administracji Ziem wojska Zaporoskiego" utkny, a gdy koszowym Atamanem zosta Piotr Kalniszewski (Kanysz), ktry te by ostatnim przedstawicielem wolnoci" Zaporoa, stracio ono wszelki charakter organizacji wojskowej, zachowujc tylko pozory i tytuy, a stao si przytukiem rabowniczych watah, ktre dokoa Zaporoa rozsieway postrach, niepokj ociennych do Petersburga. Tam i cigay skargi dworw te wychowywali si owi Szwaczki, Nezywi, Bondarenki, Szelesty, eleniaki, ktrzy w roku 1768 wyruszyli na hui

lanie".

W
niej

kocu

rzyny II, nocnego zachodu

wierci i8-go wieku polityka Katazwrcona ku zaokrgleniu swego pastwa od ptrzeciej

i

od poudnia, zakoczona

pomylnem

dla

urwaniem kawaka Polski, ju wyranie zdaa do opanowania Krymu i Pobrzea Czarnomorskiego, gdy na Czarnem morzu moga rozwin flot swoj i zetkn si z poudniem Europy dla handlu. Zaporoe byo przeszkod, bo
Sicz w krytycznych Petersburgu wiedziano dobrze, chwilach opieraa si o pastwo hanw krymskich. Chcc przeto zdoby Krym, naleao przedtem zniszczy Sicz, jako

tradycyjne

siedlisko

kozakw

rozpdzi stepow hoot


<holuL'ba).

188

Nie byo to rzecz trudn, bo Sicz dosza do ostatecznej granicy swego rozkadu, a wczgi zaporoni nie mogli przedstawia powanej siy obronnej. Staa si ona, nie jak dawniej ogniskiem ycia junakierji kozackiej, ktra pozorami walki ze wiatem muzumaskim przykrywaa przynajmniej swoje najazdy na pobrzea Turcji, nie pozbawionej boiaterstwa osobistego, lecz przytukiem wczgw zbjw hajdamackich. Rabowali oni tak samo przy nadarzonej sposobnoci czabanw tatarskich i kupcw tureckich, jak w Rzpltej takim stanie moralnego i politycznego rozkadu, szlacht. Sicz staa si rdem bezustannych zatargw dyplomatycznych zarwno ze strony Rzpltej, jak i Turcji. Wobec tego wszystkiego Rosja zdecydowaa si zniszczy Sicz, to gniazdo hajdamackich szerszeni, nie w chci przypodobania si panom" polskim, jak twierdz niektrzy, bo nie byo potrzeby takiego przypochlebiania si wobec ukrytej, ale widocznej jednak myli rozbicia pastwa polskiego, lecz poprostu zniszczenia orodka bezustannych niepokojw w celach dalszej polityki. Sicz w ostatnim okresie swego rozkadu nie bya dla Rosji ani straszn, ani potrzebn, przeciwnie w tem stadjum pierwotnego gospodarstwa, w jakiem si znajdowaa, bya przeszkod do dalszej kolonizacji do morza. Tworzc t. zw. Noworosyjsk gubernj stepw tu nad granic Polski, Rosja podja to cywilizacyjne zadai

don

nie, ktre
jej

przypado w udziale Rzpltej polskiej i przez niepolityk zmarnowane zostao. Dla spenienia tego

zadania Sicz

bya

tylka

zawad, ktr naleao usun.

Po skoczeniu przeto wojny tureckiej w r. 1775 Rosja wysaa oddziay wojsk w ziem Zaporoskich z poleceniem odbierania wszelkiej broni, znajdujcej si w posiadaniu kozakw, siedzcych po paankach i zajtych przemysem ryboownym. Byo to robione nie bez wiedzy zapewne Atamana koszowego w tym celu, aeby wczgom hajdamackim uniemoliwi zbrojne napady na posiadoci pastw ssiednich. Ale za plecami tej akcji kry si zamiar zniszczenia Siczy i zupenego zagarnicia ziem Zaporonych pod bero Carw moskiewskich. lecie przeto roku 1775 jenera Tekeli wkroczy z wojskiem w posiadoci Siczy, obsadzi wszystkie paanki zaporone i obieg Sicz. Na pocztku czerwca t, r. ustawi przeciwko niej dziaa i zawiadomi

gb

18i)

znajdujcych si tam kozakw, z woli Carowej ma polecenie zdoby ten wertep kozacki i zniszczy. Wezwa kozakw do dobrowolnego poddania si i do rozejcia si. Gadania na temat obrony byo duo, ale na gadaniu skoczyo si. Zarwno ataman koszowy Kalniszewski, jak Archimandryta cerkwi Siczowej namawiali do poddania si poddano
i

i kasujcy na zawsze nazw kozakw zaporonych". Robiono kozakom suszny zarzuty e odstpili od dawnyci regu ycia, odnosio si to zapewne do nieadu, jaki pod szumn nazw wolnoci" panowa na

si zatem. Sicz zrujnowano. motywujcy zniszczenie Siczy

5 sierpnia

t.

r.

wyszed ukaz^

Siczy,

utrzymuj

kraj

stanie pdzikim, ktry utrudnia

i

rozwj gospodarstwa wiejskiego

handlu,

towarzystwa" uniemoliwia osadnictwo kraju. Gwna ta zasada wsplnego ycia Zaporocw bya obowizujc do czasu zniszczenia Sirkowej Siczy, pniej za staa si teoretyczn o tyle, rzeczywicie, od powrotu Zaporocw z Ale-

no

wreszcie bezen-

szy (Prognoje) i zbudowania Nowej Siczy, rozpocza si dzika kolonizacja po paankach co podobnego do zakadania folwarkw dla uprawy zboa. Przewaao jednak gospo-

darstwo pastwiskowe i ryboowne. Najwaniejsz jednak przyczyn zrujnowania Siczy i rozpdzenia Zaporocw, bya konieczno nadmiernego rozwoju
terytorjalnego Rosji, ktra

si

warunkw ycia pastwowego

do opanowania morza ido zuytkowania bogatych, ale nieprodukcyjnych w administracji kozackiej ziem Zaporoa. Zagarnicie przez Rosj tych olbrzymich obszarw przeszo bez wraenia i bez echa w polityce midzynarodowej, co waniejszenawet Turcja, nawet Krym, ktrym zabr samowolny ziem Zaporonych grozi zbliajc si katastrof, nie opary

dya

si

zaborczej polityce Rosji.

los odda w posiadanie kozakw kraj boyzny, pikny, majcy wszelkie warunki utworzenia wasnego pastwa, ktry Sicz, zaskorupiaa w tradycyjnych, ale cywilizacyjnie spnionych zwyczajach, zmarnowaa, Przewdcy Kozaczyzny postawili ide klasow po nad ide pastwow. Cywilizacyjny pochd ludzkoci naprzd, ktremu i Rosja podda si musiaa, ama powoli jednostronno ideaw kozackich, doprowadzi je do absurdu zniszczy, a wkrtce

Szczliwy

gaty,


take
o

190

potem zniszczy zarodki pastwowoci kozackiej na Zaporou,

klasowo

oparte.

Moskwa, znajc niestao narodu ruskiego, z ona ktw cigu stu lat rego Kozacy wybierali sobie hetmanw ufaa take Kalniprzeszo stwierdziwszy t niestao, nie szewskiemu i innej Starszyznie, ktra namawiaa Kozakw
i

do poddania Siczy bez walki. Zabrano te ostatniego atamana koszowego Kalniszewskiego i ostatniego pisarza Siczy do Petersburga, skd dopiero, i wywieziono Zaporonej jak si zdaje, rozesano ich po rnych monasterach. Nikt i czy yj. Dowiedziano si donie wiedzia nawet gdzie Kalniszewski umar w Soowickim piero po mierci ich, monasterze w r. 1803, majc 112 lat, pisarz Goba zmar w r. 1790 take w jakim pnocnym monasterze, a sdzia Pawe Hoowatyj zakoczy ycie w Tobolskim monasterze

Gob

na Syberji.

Upadek Siczy znalaz rozgone echo w poezji ludowej, wczeniejszy upadek Hetmaszczyzny przeszed bez wragdy enia. poezji ludowej odbia si jednak caa naiwno polityczna Kozaczyzny butna w czasie powodzenia, pokorna wobec siy brutalnej. Pie ludowa wkada w usta ostatniego atamana koszowego prob" do carowej, aeby ziemie, ki i klejnoty zwrcia", a gdy carowa nie chce, koszowy pacze. Wypadek zagarnicia Ziem Zaporonych wydobywa z duszy kozackiej nut nie tragiczn, lecz sentymentaln. Z Kozakw siczowych Potiomkin utworzy oddzia pikinierw", a ludno, mieszkajc na paankach przeznaczy na osadnictwo. Mao jednak zostao na roli. Prniacze wczgowskie ycie przewayo. Lkano si Moskwy. Znaczna ilo ludnoci wymykaa si na stron tureck, a z czasem pocza osadza si na polach Oczakowskich.

,,

kres

Dalsze losy Kozaczyzny ukrainnej ju nie wchodz w zanaszego szkicu. kozakw siczowych opara si

nad Kubaniem, w Turcji na Dobrudy, a niektrzy, za pozwoleniem cesarza Jzefa II, w Banacie zaoyli sobie Sicz. Byo ich podobno kilka tysicy. Ale i tu si im nie podobao w krtkim czasie znikli bez ladu.

cz

Cz

X.

HAJDAMACZYZNA
i

XVIII W.

Kozaczyzna jako klasa warstwa odrbna ruskiego spoeczestwa, ksztakca si przez dwa wieki prawie w granicach Rzpltej polskiej, ku kocowi 17-go wieku dosza do
ostatniego kresu swojej
dezorganizacji militarnej
i

upadku.

Z baamutnych hase kozackiej autonomji powstawa tylko zamt wewntrzny, ktry Ru ca niszczy i uboy. Kozaczyzna nie
jasnej,
celu.

wydaa

ona swego adnego

ma politycznego
t
drog szed

wyranej

linji

wytycznej, ktryby

do

Ani w sobie, ani w Rzpltej nie szukaa oparcia, tylko od jednego do drugiego potentata udawaa si po protekcj" wichrzya bezustannie. To rzu1 z adnego niezadowolona, canie si na wszystkie strony nie wypywao zgoa z potrzeby
i

interesu ludu, lecz z inicjatywy tak zwanej Starszyzny ko-

zackiej, jej

przewodnikw wojskowych, ktrzy ujli

w rce

polityczn, kierownictwo losem narodu. Z ona ich wszake nie wysza adna polityczna idea pracy nad przyszoci wasnego kraju. Z zawici patrzyli na prac polskiego spoeczestwa na Ukrainie, zarwno na Zadnieprzu jak i na Ukrainie prawobrzenej, prac osadnicz, spokojn, ktra ludno wzbogacaa, przynoszc jej dobrobyt i opiek, byoby si niewtpliwie wyi na tej drodze wsplnej pracy onio spokojne wspycie, prowadzce ku wietnej przy-

woje

wadz

szoci. O dwigniciu si narodowem nikt z Rusinw nie myla. Co nieco robia cerkiew wschodnia i dla cerkwi wschodniej robiono. Wszystko, coby mona nazwa wyksztaceniem, byo polskie. Jzyk polski i kultura polska wcijskay si niewidzialnie prawie w ruskie spoeczestwo. Ru-


sini

192

bywali najwyszymi dostojnikami w Rzpltej, najwierniejszymi jej obywatelami, a o wyznanie religijne nikt ich nie kociele wschodnim, rd najwyszych sfer rupyta. skiego spoeczestwa, jeszcze w okresie wojen Chmielnickiego

panowa

niepodzielnie

religijnego, ale nie

jzyk polski. Bya rnica wyznania byo prawie rnic etnicznych midzy lu-

dem polskim a ruskim. Nosi on nazw Rusinw tak samo jak polski nosi nazw Mazurw, Mazowszan, Wielkopolan. Byy rnice plemienne, ale nie byo narodowych. Rozwija si one poczy dopiero z powstaniem organizujcej si Kozaczyzny, ktra prowincjonalne elementy ludowe uytkowaa jako si wojenn, budzc w nich krwioercze instynkty, zaspoeczn i kopic przedzia midzy pastwem, a jego pokrewn gazi etniczn, ktrej przed Kozaczyzna nie ma-

wi

rzya si adna
lityczna.

odrbno,

a tembardziej

samodzielno po-

Akcja kozacka, rozdwajajca pastwo, pogbiaa przedzia midzy ruskim prowincjonalizmem a narodem polskim,^ rozwijajc w nim odrbno pod kadym wzgldem do jzyka ksztaconego na wzorach jz.yka cerkiewnego. Przyczyniwszy si do rozwoju tej odrbnoci, nie potrafia z odrbnoci szczepowej stworzy organizmu pastwowego, przeciwnie, zmciwszy jego ycie wewntrzne, skrzywiwszy ycie polityczne bogatego darami natury kraju, nie potrafia wyzyska przyrodzonych skarbw umysowych i duchowych spoeczestwa, ktre wzia pod swoj opiek. Po dugiej bezskutecznej walce z Rzplt polsk o iluzoryczne prawa

samo jak po wiekowem prawie targaniu si rzucia wasne spoeczestwo w objcia anarcbji spoecznej i duchowej. Byo to nastpstwo dugowiekowej swawoli i wybujaego indywidualizmu tej warstwy przodujcej, ktra na barki swoje wzia przyszo narodu. Za
i

przywileje, tak

Moskw,

przykadem wodzw szed

ich

lud,

wynaturzajc jeszcze bardziej

wady.

Byskotliwo ornych zwycistw Kozaczyzny i jej przymioty rycerskie, nawet wwczas niezaprzeczone, gdy brak im byo wszelkiej cechy etycznej, olniewaa postronnych, a swoim, stojcym zbyt blisko wypadkw, nie pozwalaa dojrze zych nastpstw fizycznego, tak powiem, miotania si Kozaczyzny, ktra umiaa niszczy wszystko koo siebie, ale


nic

193

umiaa. Gdy nareszcie wypadki dziejowe byskotliw nico polityki kozackiej, przewodnicy Kozaczyzny, Starszyzna, walczcy niby o jakie krzywdy, o niesprawiedliwo, popenian wobec ludu, wrcili nietylko do tego porzdku spoecznego, ktry zwalczali, ale stali si najwikszymi obrocami tego porzdku osonie

budowa

wykazay

ca

Gdzie tylko Starszyzna kozacka ziemi, rozpocza kolonizowa j nie dobrowolnymi osadnikami na prawie wolnego uytkowania ziemi przez dugie lata, lecz przymusowo, osadzajc na roli t sam czer kozack, ktra suya do ich wyywienia. Nie byo wikszych zdziercw i upiecw ludu wogle jak Starszyzna kozacka na Zadnieprzu. Jak na prawobrzenej
bliwie

na

Zadnieprzu.

opara si

ludno wiejska, baamucona obietnicami kozackiemi, uciekaa na Ni, lub w kozactwo dla swawoli lab swobodnego, niezalenego ycia, tak na Zadnieprzu uciekaa w stepy, ku Docowi zbliajc si, szukajc tam swobodnej przed wyzyskiem Starszyi niezalenej pracy, chowajc si Obejmowaa tam w posiadanie wolne stepowe obszary zny. (Zajmaszczyzna), gdzie si pniej wytworzya Sobodzka Ukraina" i sobodzkie puki". Nie byo wikszych paszczynianych zdziercw i wyzyskiwaczy jak si okazaa Starkijowskiej Ukrainie

szyzna kozacka wobec ludu. Po wojnach kozackich, ktre po poddaniu si Doroszenka

przed

Moskwie, ucisza si nieco poczy, w bogatej i zaludnionej wojn Ukrainie pozostay tylko naawiska osad zgliSzlachta ukraiska, ziemianie, o ile nie moga wyszcza. bahoczestijem", miaa dwie drogi do wyboru: albo si kaza wstpowaa do wojska kozackiego, albo opuszczaa dobroPolski. wolnie swoje siedziby i uciekaa z rodzinami w Lachw, albo wypdzi za Hasem kozackiem byo:
i

gb

wyrn

Wis.
bo one krtko

znie, ktra

Naturalnie posiadoci lackie dostaway si Starszyopuszczaa je tylko pod najwikszym przymusem,

jej

zabezpieczay

niezaleno materjaln.

Mwic

prowadzia Starszyzna we i szczerze, wojn z Rzplt wasnym interesie, a lud by dla niej nie celem, lecz rodkiem wzbogacenia si. Jakkolwiek przesad byoby twierwszystka szlachta ukraiska jest ruskiego pochodzedzi,

nia, nie

wyznaczna jej da si jednak zaprzeczy, rzymKocioem si z rosa na pniu kozackim, a zczywszy

Kozaczyzna ukrainna.

cz


sko-katolickim,
Lakici rodzin

194

zczya si take z narodem polskim. Do naleaoby zaliczy Gouchowskicijeden by pisarzem kozackim, Borkowski pukownikiem kozackim, Krechowiecki sdzi jeneralnym, Taski pukownikiem, Syroczyski atamanem koszowym, Tretiak pukownikiem, z wasnej pono nominacji, Hordyski atamanem koszowym.
nazwisk monaby wyliczy skozaczonej- szlachty", ktra, dorobiwszy sobie nazwisko i herb, sama si uszlachcaa, zmieniajc nieraz tylko pisowni kozack na polsk, jak w okresie kwitncej Kozaczyzny dziao si odwrotnie. Jak daleko bya posunita kolonizacja Ukrainy przed wojn Chmielnickiego, moe da niejakie pojcie strata, jak ponieli sami tylko monowadcy, przez zniszczenie zuSetki

bd

pene majtnoci
szyzny
kozackiej.

lub przejcie ich

drog gwatu w rce

Star-

Dla przykadu tylko przypomnijmy, Wiszniowieccy stracili na Zadnieprzu 56 miasteczek, 40 si, 423 mynw. Ilo mynw dawaaby pojcie o zaludnieniu i jego gstoci oczywicie wzgldnej. Koniecpolscy stracili 70 miasteczek i 50 si, a przytem dochd z 6000 kamieni saletry i 2000 wow jako dziesicin, opacan przez ludno. Niewielkie chyba musiao by przeladowanie tej ludnoci, skoro moga tak dziesicin opaca. Zamoyscy stracili 33 miasteczka i 136 wiosek. Kalinowscy Humaszczyzn, w ktrej byo 11 tak zwanych kluczw" po kilka i kilkanacie wiosek kady. Tulczyniecki klucz, naprzykad, liczy 23 tysice poddanych, Trocianiecki 15 tysicy i stado koni rasowych, zoone z 600 matek. Mieciy si w tych liczbach nie tylko dobra dziedziczne, lecz

dzierawy dbr krlewskich.

i

Wszystko to trzeba byo odbudowywa, a odbudowao si prac polsk polskim wysikiem. Taka bya spucizna po Kozaczynie, ktra wmawiaa we wasny nard innym narzucaa to przekonanie, e walczya o wolno ludu", ktry zreszt oddaa w niewol, a na szyj wasn woya obro moskiewsk. Gdy na prawym brzegu Dniepru, w Rzpltej polskiej, Kozaczyzna dogorywaa jako warstwa klasa, a tylko duch jej, trucizna anarchji przesza i przenikna ca stepow poUkrainy, yjc yciem niezadowolenia prniactwa; w tym samym pasie nadbrzenym, gdzie si zrodzia, na
i

195

Zadnieprzu przybraa charakter ucisku spoecznego i ekonomicznego ludu przez Starszyzn i intryganckich walk tej Starszyzny ze sob. Moskwa potrafia jednak jej samowol ograniczy, a lud broni, wszelkie za wybuchy swawoli zgnie i terorem utrzyma w posuszestwie zarwno lud wiejski jak i Starszyzn. U nas dziao si inaczej: rzdu bya podniet swawoli. Panowanie Sasw, beztreciwe i gupie, wprowadzao Moskw w granice Polski, a przez to samo otworzyo pole dla intryg moskiewskich. Pomimo traktatu Andruszowskiego, Moskwa cigle podliwem okiem patrzya na Ukrain prawobrzen, przez swoich ajentw i wojkraj ten wkrtce przejdzie pod pasko szerzc pogoski, nowanie carw, a w ten sposb oczywicie ludno wiejsk utrzymywaa w stanie cigego wrzenia, cigego oczekiwania czego niewiadomego. Do naprenia stosunkw wewntrznych przyczyniy si prby Sobieskiego wskrzeszenia Kozaczyzny i kolonizowania kraju przy pomocy kozackich pukownikw. Wszystko to razem wziwszy, przy zupenej prawie bezbronnoci kraju, niepokoio lud wiejski. Kozaczyzny w jej pierwotnej formie ju nie byo, ale jeszcze duch auarchji kozackiej, duch niezadowolenia ze wszystkiego, cigle rwcy si do czego nowego, innego, do tego stanu, ktry sam lud scharakteryniech bdzie zowa przysowiem: chof hirsze, aby insze"

mikko

gorzej, byle co innego.

Dla

upywu nadmiernych
Siy
te

si energji ludowej

byo
i

Kozaczyzny.

trawiy si przeto

ju nie wasn gorczk

wichrach i rabunkach, a jedynym przytuliskiem dla tych si staa si Nowa Sicz" na rzeczce Podpolnej. Do roku m. w. 1734 kbiy si te siy we wasnej zawierusze, zanim szczliwy traf pozwoli im skupi si nanowo w Zaporou, gdzie zaoona Sicz i jej posiadoci stay si przytukiem dla wichrw wszelkiego rodzaju. Wszystko to razem wziwszy, wywoao tym razem nowy ruch, zupenie ludowy, ktry monaby nazwa swawol spoeczn, wybuja skutkiem bezwadnoci i bezsilnoci pastwowej, ktry jednak Rosja bardzo zrcznie wyzyskaa dla swoich celw politycznych.

szukay ujcia

Ruch ten, ktry by krwawem zakoczeniem Ruiny", otrzyma nazw, pochodzc z pnia tatarskiego, tak samo jak

196

bya nazwa kozak, Hajdamaczyzna. Trwa on prawie przez-, p wieku niewiadomo, czy nie wydaby nowego Chmielnickiego

Krzywonosw

mu

nie brako^

gdyby ornie
raz

stu~
ile-

miony nie zosta.

Wyraz hajdamaki" zjawia si po

roku 1717 (5 marca)

pierwszy, o

uniwersale Regimentarza wiadomo, w Jana Gaeckiego, wydanego na imi swego namiestnika Olszewskiego, ktremu poleci znosi swawolne kupy hultaj-

stwa hajdamackiego'*. Znalaz si wprawdzie nowy wyraz,, ale okrela on dobrze znan swawol kozackiego posiewu. Ruch, wszczty przez kupy hultajstwa hajdamackiego by dalszym cigiem Palijowych ideaw, ktre najdalej wciskay

si
i

gb

Woynia.

jowi

si naley. Wojska

Zaszczyt ten nie tylko auxiliarne" Piotra

wszake
I,

Pali-

nie

posiay

wprawdzie hajdamaczyzny, ale daway jej pomoc i zacht. Napadanie na dwory szlacheckie nie byo w^cale jedynym punktem, ku ktremu siy swoje kierowaa rozswawolona ludno, rabunek na drogach publicznyci sta si take ulubionem rzemiosem tych wszystkich, ktrzy wyrywali si radzi przy kadej sposobnoci z karbw prawa, g'woli zadouczynienia swawolnym instynktom. Milicja nadworna, z resztek kozackich zoona, albo patrzya na to obojtnem okiem, albo sama braa udzia w rabunkach. Zdarzao
nie rozbudziy

du

si nieraz, e takich rotmagistrw" chorgwi oskarano wprost o wspudzia w rabunku. Kady, kto chcia, zbiera sobie watah
szczcia, ruszajc,

kozackici.

prbowa

tak powiem, za wiatrem.

Tacy ama-

torowie pohulania" dugo nieraz wasali si po kraju, dopki niespokojnej swojej gowy nie zoyli w utarczce lub pod topr kata. Zanim jednak do tego przyszo, duo krwi upyno, duo zmarnowao si pracy ludzkiej i mienia szoPowoli jednak ruch zbjecki z Woynia pocz z dymem.

kierowa si ku poudniowym granicom pastwa, ku rbom gdy stamtd coraz czciej dochodziy echa, nawoujce ludno wiejsk do swawoli.
ukrainnym,

oznacza wyraz hajdamaka" czem byli wyobraeniu ludu? hajdamacy w znaczeniu etymologicznem wyraz hajdamaka" jest zapoyczony najprawdopodobniej z jzyka tureckiego, w ktrym istnieje przyimek hajd", po tatarsku chjda" precz.
i

C waciwie

197

poszed precz. Safiks mak" oznacza ma w jzyku tureckim zakoczenie trybu bezokolicznego. Za pomoc poczenia tego z przyimkiem hajd", otrzymuje si forma sowna hajda-

mak = pdzi,

w w

tureckim jzyku sowo to zapoyczone z arabskiego, ktrym iada" oznacza martwi, niepokoi, wprowadza
ruch.

ten

sposb

moe sowo

arabskie,

przyj wszy

zabarwienie tureckie, przeszo do Rusi poudniowej w znaczeniu rzeczownika, lecz zatrzymao swoje zasadnicze znaczenie, oznaczajce czowieka, wywoujcego zamieszanie, niepokojcego, gonicego innych, lub gonionego. zajciem hajdamakw byo Wogle mona powiedzie, zbjnictwo, bardzo w niektrych rysach podobne do tego, jakie si rozwino w Karpatach, zarwno w poudniowej ich ruskiej czci, jak w Tatrach na Orawie z mniej moe tylko

szlachetnemi rysami junakierji, ni tatrzaskie i orawskie zbjnictwo. aden Sabaa nie urodzi si pord hajdamakw. Nie zawsze tego rodzaju rycerze hajdamaccy zasiadali przy drogach i obawiali si mieniem kupcw, czciej szukali poywy" we wasnej lub ssiedniej wsi, ale zawsze prawie, od czasu powrotu Siczy i odbudowania si na Pod-

jawnych lub ukrytych Zaporocw. Hajdamaczenie rozpoczo si wprawdzie przed usadowieniem si Siczy na Podpolnej, ale rozwija si poczo dopiero od tego czasu, gdy nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e hajdamacy znaleli w Siczy przyjazne przyjcie oparJakkolwiek Atamani siczowi bronili si od wszelkiej -cie. wsplnoci z hajdamakami, jednak jednogonie, zarwno ATspczeni Moskale, jak i opinja powszechna w Polsce czya zawsze Zaporocw z hajdamakami. Zaporoe bronio hajdamacy podszywaj si tylko pod ich nazwisi tem, isko, a gdy ten lub w przyzna si, e jest Zaporocem, odpolnej pod kierunkiem
i

nie ma, chosi obzapisywa cia dobrze wiedzieli, e kady Zaporoec cem nazwiskiem lub imioniskiem w koszu", a inne nosi rzeczywicie, a nieraz, dla zatarcia ladw, mienia je tak atwo, jak koszul lub swoje hajdawery. Stosunek hajdamakw z Zaporoem nie przeszkadza

powiadali,

takiego nazwiska

spiskach"'

niczem temu, jak Zaporocy,

osobnego towarzystwa", staych siedzib na Zaporou nie miewali

nie

tworzyli

198

czstki Wojska Zaporoskiego". Wpiszeczgi i przybysze z rnych krajw sowiaskich ktrzy o nich czowiek, znajcy dobrze dzieje Zaporoa, schronili si na Zaporoe przed karzcem ich prawem, chocia pod zmienionemi nazwiskami, wpisywali si po kureniach, skadali przysig na wierno Moskwie i Wojsku Zaporoskiemu, nie chcc penie cikiej suby wojskowej lub pogranicznej, oddawali si w rzeczy samej hajdamaczeniuTacy Zaporocy, dla korzyci osobistych lub z powodu zemnie

stanowili

sty, stawali

si watakami zwykej

czerni kozackiej

lub ta-

kich samych wczgw, jak sami i, pod pozorem nienawici do katolikw" lub busurmanw", trudnili si rabunkiem i rozbojem w Krymie, w Polsce lub na Wooszczyznie. Skalkowskij wprost ich nazywa piratami ldowymi". Nadawanie hajdamaczjznie pozorw walki spoecznej^ dopatrywanie w tym ruchu przyczyny jakiego ucisku ludu
to ju domysy pniejprotesty w formie walki, tematy polityczne historji Kozaczyzny, fabrykantw szych Rosji, ktrej chodzio o to, aeby znale powody wkroczenia do pastwa i interwencji, okraszonej obron religji prawosi dopiero janiej ju sawnej. I ten ostatni temat w drugiej poowie i8-go wieku, kiedy plany Rosji, Prus rozbioru Polski, pod pozorem zrobienia w niej poi Austrji rzdku, dojrzewa poczy. Rozgldajc si w akcji wschodniego duchowiestwa w sprawie rozruchw w Kijowszczyznie, bdziemy mogli na podstawie faktw stwierdzi, jak mao to duchowiestwo w wielkiej swojej masie interesowao si spraw wyznania religijnego, a udzia w hajdamaczyznie brao z powodw mao majcych wsplnoci z religj zwyk etyk. Lud wiejski i twrczo ludowa oceniaa hajdamaczyznstanowiska realnego i nigdy swkiem jednem nie wypoze wiedziaa si w obronie hajdamaczyzny, przeciwnie uwaaa za klsk, nad krajem. Wbrew zaprzeczeniom Sii

std

uoy

cic

czy lud ukraiski Wobec tego comy

utosamia Zaporocw
powiedzieli
i

hajdamakami^
niejednokrot-

co wypadnie

si nie powtrzy, jako fakty sprawdzone, nic dziwnego, taki pogld ustali. Mao majc zajcia, Zaporocy prni aczyli po kureniach, z prniactwa wytworzya si bezcelowa hulaszczo, powstaway projekty rozbjnicze. Zaporoec

199

ludzie

hajdamaka,

powiadali

wspczeni

to

wszystko

jedno".

siczowego, ludzie, stojcy zdaleka od polityki rosyjskiej i intryg garstki ukraiskiego duchowiestwa, mwili otwarcie: hajdamacy byli to ludzie, ktrzy

wiadkowie ycia

yli

rozkoszy

prniactwie,

bezczynnoci, na

wesoo, nikogo si nie bali, pili i hulali. Komu nie podobaa si paszczyzna, ciarem staa si ona i dzieci, ten ucieka na Sicz, swobodnie, pi i hula". Oczywicie pijatyka i hulanka odbyway si za zrabowane pienidze. O hajdamakach wspczesne rda urzdowe nasze i rosyjskie nigdy inaczej nie mwiy, jak nazywoli
nie podlegali nikomu;

czyli

i rozbjnikami". Przepiwszy i przewszystko, chodzili Polski podpomaga si". hulawszy do jaki sposb odbywao si podpomaganie si", opowiada

wajc

ich zodziejami

zapi kogo

czowiek wspczesny: wyjad, bywao, w 1015 chopw, i nue go mczy, aeby powiedzia u kogo jest odzie dobra albo pienidze. Potem w nocy przychodz i rabuj, tak e ludzie z caym swoim majtkiem chodzili spa
burjany".

Wsplno

celu,

fanatyzm zbrodni, nienawi byy jedyne zacztki organizacji hajdamackiej, w pierwszym okresie jej istnienia, t. j. do Koliszczyzny. Pie ludowa z Gonty nie robi take bohatera narodowego, ani z hajdamakw obrocw religji.
oto
Hodi, hodi sotnyku Gonto n stepu stojaty,

szajkom zbjeckim, do rabowanych i mordowanych

waciwa

Chody

namy kozakamy

Huma

hrabowaty.

Do roku 173i hajdamaczyzna bya tylko swawol spotym eczn, ktrej pastwo powcign nie miao siy. jak pomie za, mniej wicej roku, nastpi wybuch, ktry

bysn

zgas.

agiew podoya Moskwa. W r. 1733 umar August II. Rozpocza si wojna domowa midzy stronnikami Augusta III Leszczyskiego. Do
i

Polski

wkroczyy wojska moskiewskie. Znay ju drog. Zanim do zapoznania si z nastpstwami wpyww i po-

lityki rosyjskiej

okresie hajdamaczyzny
nie

przejdziemy, zau-

way naley, e hajdamaczyzna

bya zgoa ruchem jednolitym, rozwijajcym si konsekwentnie w imi idei, jak to miprzykad, czynia Kozaczyzna, rozwijajc ide klasow, do-


sza do absurdu
szczya,

200

anarchji wewntrznej, ktra nareszcie zniwybucliem sporadycznym zorganizowanej swawoli, zwykem rozbjnictwem dla rabunku, jak to ju powiedzielimy i wypadnie stwierdzi niejednokrotnie. Wybuchy miay charakter spontaniczny, powstaway tam gdzie si znalaz czowiek, ktry wiksz lub mniejsz kup potrafi zgromadzi, gdzie w sposb przyjazny zoyy si okolicznoci, tak czy inaczej dopomagajce do wybuchu. Tak samo jak nieokrelone byy co do miejsca i czasu wybuchy hajdamackie, byy rwnie nieokrelone okresy wzmagania si i upadku ruchw hajdamackich. Co do czasu, monaby powiedzie, hajdamaczyzna miaa trzy okresy: od rozwielmonienia si jej, ktrego pocztek naley odnie do chwili bardzo nieszczliwie powzitej myli wskrzeszenia Kozaczyzny przez Sobieskiego, do awantur Werana. O tym pocztkowym okresie mwilimy, wraca przeto do niego nie bdziemy. Drugim okre-

lecz

sem bya

rewolucja Werana", trzecim i ostatnim zbjnictwo nadgraniczne, zakoczone krwawym epizodem Kot.

z.

liszczyzny

w Humaniu. Co do miejsca, widzielimy,

nadarzonej

pocztku powstaway

tylko przy

okolicznoci,

rakter

wikszego ruchu

pniej przybray chaBracawszczyznie, wreszcie skui

piy si, mona powiedzie w tych samych miejscach, gdzie przed wiekiem przeszo powstaa rozwina si Kozaczyzna,
na Podnieprzu prawobrzenem w nieco dalszym od Dniepru promieniu. Obejmowaa zatem pniejsze powiaty Kijowski, Wasylkowski, Kaniowski, Czerkaski, Czehryski, Skwirskiego, Taraszczaskiego i Lipowieckiego. Jeli psychiczne przyczyny hajdamaczyzny, jako spadek po Kozaczyznie, ktra zrujnowaa i zuboya kraj bogaty, istniay wszdzie, gdzie by lud ruski, to jednak przyzna naley, jako najbliszy powd niepokojw trzeba zazuaczy bezbronno kraju i brak zorganizowanej samoobrony. Ten powd by zawsze widocznym impulsem. Po za kulisami psyto jest
i

cz

chiki

ldowej

wewntrznego

rozstroju

niedostwa pa-

stwa polskiego, dziaay tajemnie ale bardzo energicznie przyczyny polityczne, wycznie ze strony Rosji. wojn domow w Polsce, stajc po stronie Augusta III, wmieszaa si Anna Joanwna, imperatorka" rosyjska. Bya


to kobieta bez

201

politycznej, ktra

sprawami Polityk rosyjsk prowadzi Niemiec Miinicb, czowiek mocnego charakteru, umysu, i patrzcy w dalsz przyszo Rosji ni wspczeni mu Rosjanie. On dojrza jak i Piotr I, e Polska bez rzdu, bez siy militarnej i bez rozumnych kierownikw pastwowych atwo moe w orbit polityki rosyjskiej, zanim stanie si jej czstk. Niemiec popiera niemieck dynastj Sasw, blisz mu i niedon wobec Leszczyskiego, opartego o Francj, Szwecj i wasny nard. Z Sasami czya Miinicha krew, z Leszczyskim nic. Annie Joanwnie chodzio nie o Rosj, lecz o kochanka swego Birena, ktry podszy si pod nazwisko Bironw znanej szlacheckiej niemieckiej rodziny. Dla niego pragna imperatorka" zdoby ksistwo Kurlandzkie, przyobiecane przez Augusta III.

adnej inicjatywy

pastwa

nie

zajmowaa si zgoa.

wpa

Rosja ju nie W. X. Moskiewskie, lecz gros si swoich na pnoc z feldmarszakiem de Lassy a pniej Miinichem, nie zapomniaa i o Ukrainie Kijowskiej. Pamita o tern Miinich. Zagarnwszy Ukrain lewo-brzen, Rosja nigdy nie spuszczaa z oczu caoci, mwic inaczej zawsze do zagarnicia prawo-brzenej. Pod tym wzgldem Miinich posiada szerokie plany: zdobycia Krymu, Carogrodu; nie mg przeto patrze spokojnie na Polsk, ktra, acz biernie, staa jednak na drodze do urzeczy-

Gdy

przeto

Rosja

wysaa

dya

wistnienia jego planw.

Nie bez porady Miinicha, carowa nie zadowolia si zwoaniem wojska pomocniczego na Litw i pnoc, lecz niewielki oddzia wysaa take na Ukrain, motywujc ten krok w sposb oryginalny: poniewa za czasw Piotra I mnstwo przeladowanych starowierw" ucieko z Rosji do Polski i osiadao w poudniowych wojewdztwach jako Piliponi'*, przeto

wojska rosyjskie
do Rosji.

maj wyapywa

tych Piliponw

odsya
Nie

Tak wygldaa

tolerancja religijna

Rosji.

przewidywano jeszcze wwczas,

sprawa przeladowania prawosawja w Rzpltej polskiej, nie majca rzeczywicie adnych podstaw, stanie si kiedy spraw polityczn pierwszoStanisaw August otworzy szeroko rzdnego znaczenia, i

wrota Rosji do Polski. Z faktem wkroczenia wojsk auxiliowych" do poudnio-

wych prowincji

Rzpltej,

niby dla

wyapywania

Piliponw,

202

W rzeczy za samej dla zwalczania stronnikw Leszczyskiego, zbiego si drugie zdarzenie, ktre wzmocnio hajdamaczyzn oparcie by to powrt Kozakw z pod opieki i dao jej Turcji pod opiek Rosji i zaoenie Nowej Siczy na Podaska carska nie bya jednak bezinteresown. Lpolnej. Sicz, leca po za granicami Rosji, moe atwo kano si, sta si narzdziem polityki Leszczyskiego, a zatem stan przeciwko Rosji. Na to by dobry i wyprbowany przez Moskw sposb ofiarowanie powrotu Siczy na Zaporoe, jako aska. Obawiano si przytem aeby Sicz, siedzca na Aleszach, nie szerzya niepokojw na Zadnieprzu. Nasuwaa si tedy potrzeba, za pomoc wmwienia aski" dla buntownikw, unieszkodliwienia ich, co byo atwiejsze pod opiek w Rosji i w jej granicach, ni na dalekiem pobrzeu Krymskiem. Hordijenko byby si moe poapa na tej polityce, ale Koszowy Krymskiej Siczy, Maasiewicz, uleg namowom Kozakw, tsknicych do swoich ziem Zaporoskich i znuspraw przedzonych bezczynnoci". Weisbach, ktry niesienia Siczy na ziemi zaporone prowadzi i przeprowadzi, przecenia znaczenie Siczy i Zaporoa. By to ju wulkan

ca

wygasy. Jeszcze pyna lawa, ale do wybuchu ju Zaporoe byo niezdolne. Prba z Mazep bya ostatnim jego wysikiem. Sicz bya ju w tym okresie nie moraln Kozaczyzny, nie czynnikiem praworzdnym, lecz zbiorowiskiem najgorszych ywiow spoecznych. Co byo lepsze

gow

roli, korzystao ze sobd" i ocespokojnego ycia. Niedobitki kozackie ywio wczgowski, prniaczy zasilay kadry dawnego wojska J. K. Moci" a pniej Wiernego Wojska Zaporoskiego Jego Carskiego Wieliczestwa". Pozostay tytuy dawne, ale rdze ju by mocno sprchniay. Oddziay wojska rosyjskiego, rozkwaterowane na kre-

spokojniejsze osiadao na

niao

warto

sach,

miay dwa

zadania:

uniemoliwi wszelk akcj

i

Siczy,

gdyby si Zaporoe na akcj zdobyo, zmusi szlacht wojewdztw kresowych do uznania Augusta III. Wyszukiwanie i wyapywanie Piliponw byo tylko pozorem manewrem. Wojska, noszce tytu auxiliowych", kierowane przez podpukownika Polaskiego, pukownika Riedkina, majora
i

Synkiejewa innych, miay niejako dwa ogniska: jedno w Humaniu, gdzie rezydowa skd wydawa rozkazy najprzd
i i


lic.

203

w okoSzarogrodu. Waciwie Szarogrd by dorodkowym pur.* ktem, pomniejsze za oddziay wojska rozlokowane byy w Brahiowie, Tulczynie, Niemirowie, Midzybou, Morachwie
podpukownik, a potem pukownik Polaski, drugie
i

zatem przewanie w Woj-dztwie Bracawskiem, na pograniczu, a raczej w pobliu Ziemi Wojska Zaporoskiego".
in.,

pukownikw rosyjskich bya podzielona: pukowzajmowa si niby ekspedycj Piliponw. Oczywicie byli i Piliponi, ale pod ich nazwiskiem, pod ochron wojska rosyjskiego wysya za Dniepr ludno rusk ju
Praca
nik wiatoj

pod tym pozorem Miejscowi ludzie utrzymywali, wysa kilkadziesit tysicy ludnoci wraz z dobytkiem. Polaski za prowadzi agitacj polityczn. Rzdowi rosyjskiemu chodzio o to, aeby Rzplta jak najrychlej uznaa Augusta 111, ktry z tradycji ojca i nie bez wpywu Miinicha, jako krl, torujcy drog wpywom petersburskim sv Rzpltej, byo bardzo podanym nabytkiem. Polaski, przekonawszy

osiad.

si,

ze strony

czestwo,

Zaporoa nie grozi Rosji adne niebezpiesprbowa wywoa ruchawk chopsk, ktraby
strachu szlachcie, stojcej

po stronie Lesznie brako palnego czyskiego i Rzpltej. Na kresach materjau nigdy. Rozhukany i samowolny ywio, zarwno w sferze wociaskiej, jak miejskiej, a nawet szlacheckiej, do ruchawki
i i

moga napdzi

rabunku zawsze
drogi ale

by skory. Bya to, niewiadoma celu gotowo do buntu, nieokieznana krewko,

podsycana wspomnieniami i tradycjami swawoli, albo te osobistemi impulsami. Trudniej byo o czowieka, ktryby rozproszone i zawsze niezadowolone, a w adne karby prawne

ywioy, skupi da im zajcie. dajce si Czowieka talsiego na razie Polaski znalaz. By to Weran, pukownik milicji narodowej w Szarogrodzie, majtnoci ksicia Jerzego Lubomirskiego, ale ojcem duchownym
nie
i

uj

Weranowej

rewolucji"

by

Polaski,

znany powszechnie

jako pk. Polanko. Co by to by za jeden? Jakiej narodojaki Polaski okoliczno, woci? Jeeli uwzgldnimy Rusi, to Biaej na wichrzy Chmielnickiego w czasie wojen wie co, nie p Bg kto wie, czy pk. Polanko, p Polak, a osobisto to bya Szarogrodczynie tego rodu. by bardzo popularna, jeden z tych zrcznych agitatorw, ktrzy umiej wmwi w tum o swojem wielkiem znaczeniu i powadze.

gazk

204

z ,,[mperatork" jest w bezporedPolanko rozgadywa, dziaa z jej polecenia. A rzeczywicie nich stosunkach i dziaa na wasn rk. Gdy jenera rosyjski landgraf HesHomburgski, kaza i pozwala uniwersaem swoim sen wczgw, podszywajcych si pod kozakw, ktrzy rne agrawacje" czyni, apa i odsya do swojej gwnej kwabi i k, pk. Polanko, chocia tery, a gdyby si bronili podkomendny landgrafa, za jego plecami wywoa rewolucj". Rozpuci pogoski, caa Ukraina i Ru po Zbrucz i Sucz Carowej Jejmoci w cale naley". Pod hasem suby dla Carowej gromadzi pod chorgwi i dowdztwem Werana rozmaitych ludzi". Jedni przystawali dobrowolnie, drugich zabierano gwatem" utrzymywali uczestnicy tego buntu. Praw Polaskiego by pk. Weran, rozsiewajcy wszdzie wieci, ju Imperatrycy caa Ukraina oddana i wszelkie z dbr poytki i arendy na ni id. Zacigowym adnej pacy nie deklarowano, mwiono tylko, ,,jak krlewicz ukoronuje si i bud koroem, to budete may poaowanie". Bya to bardzo jasna wskazwka, moecie -y z rabunku. Z tego wida jakie wogle mtne pojcie byo rd ludnoci, gromadzcej si pod Weranem, o celach i zada-

rk

niach ruchu.

Niejasno

ta

wystpi

sposb jeszcze bardziej

bijcy w oczy, gdy bodaj w kilku sowach zapoznamy si z ruchami watahy Werana. Gwny korpus, e tak powiemlej
i

watahy,
ze

krci si dugo

ta

wdzie bez jasnego planu

swego ramienia mae oddziay, niby podjazdy, niby zagony w celu rabunku mieszkacw i jednania sobie ludnoci. Przewanie chodzio o zdobycie jak najwikszej
iloci koni.

wysya

Co do prawa rabunku, zakrelone byy, prawdopodobnie przez Polaskiego, granice: ,,po Szarogrd, biorc Huma za punkt wyjcia nie kazano rabowa i zabija". ten sposb Polaski zlokalizowa akcj hajdamack na Pobereu. Bardzo mu chodzio o to, aeby j, o ile monoci, najdalej odsun od granic Moskwy, od Hetmaszczyzny, a nawet od

Siczy,

ktrej

nie

by pewny

moe si lka.

liuch haj-

damacki, orny, w wielkiej kupie, zlokalizowany na Pobereu, rozszerzajcy si na Ru, mg by szkoi

Woy

dliwym tylko dla

Rzpltej.

Wojsko moskiewskie zatem,

roz-

kwaterowane
dzie
i

205

w Humaniu, Berszadzie, Niemirowie, Szarogroinnych miastach, patrzyo na t rewolucj" obojtnie, przeciwnie, dopomagano poniekd do jej wzmoenia si, rozpuszczajc pogoski, wojska polskiego nigdzie nie ma, lub te, jest rozbite przez Moskali, w Niemirowie przebywa.

Samu, ktry ju oddawna nie y. Kim-e by waciwie Weran, hajdamackiej stan?

takie

ktry na czele rewolucji

W chwili wybuchu szarogrodzkiej ruchawki zajmowa on

same stanowisko, jakie we 34 lata po nim zaj setnik humaski, Gonta. Niewiadomo skd pochodzi, gdzie si urodzi, nawet ile mia lat w chwili rozpoczcia rewolucji". Prawem dzierawy zapewne posiada wie Kaczkwk, naledo klucza Szarogrodzkiego, tak samo jak Gonta posiada Rosuszki. Jakiej by narodowoci? Niewiadomo. Wnoszc z brzmienia nazwiska, pochodzi zapewne z Wooszczyzny, a samo nazwisko powstao z przekrcenia imienia Waraam, tak go te szlachta kresowa w skargach swoich do Weisbacha nazywa. Wiadomoci o watace i jego planach i ruchach dostarczy jeden z najbliszych jego wsppracownikw Andrzej Szulak, jeden z tych, ktry z rnych piecw chleb Werjada; by on djakiem, pisarzem, watak, praw ana, jak za Chmielnickiego Wyhowski. Powiada on, e widzia i czyta ordynans" carowej do Werana i tre jego pamita, ktr te powtarzamy wedug

rk

jego pisowni: Jej Imperatorskoho Weyczestwa i proczaja, proczaja i proczaja. Daju jemu komandu po ukazu ImpeSerby, ratorskoho Weyczestwa nad Woochy, Kozaki szczob suyli Jej Imperatorskiej Weyczestwu do smerty". Dalszego brzmienia tego uniwersau nie pamita. Daje on wskazwk, kto skada watah Werana. Szulak nie umia powtrzy sw uniwersau czy ukazu
i
i

dokadnie,

ale

tre

jego

bya niewtpliwie tak,

a nie

inn.

kadej sposobnoci powoywa si na to, e jest ukaz Imperatorowej i jej pukownika humaskiego. e po sam Szarogrd nie wolno rabowa, za za Szarogroden: wszdzie wolno yda czy Lacha, napadszy zabi, miasta, wsie i dwory rabowa". Z takim ukazem w rku mg wystpi z akcj wojskow

Weran sam

przy

bezpiecznie.


Weran

206

si
z

przed rozpoczciem ruchu naradza

Pola-

skim, od niego odbiera wskazwki postpowania i nawet otrzyma ordynans do rewolucji". Musiao si to odbywa w kocu zimy lub na pocztku wiosny, bo z wiosn 1734 roku Weran ju otrzyma tytu ,,nakanego pukownika" i .ordyOstrony Weran dopiero nans'' od pukownika Polanko.
,

po otrzymaniu ordynansu do akcji przystpi. Pocz gromadzi ludzi w najbliszem otoczeniu Szarogrodu. Tu zna wszystkich, by czowiekiem ustosunkowanym i w przyjani
z

urzdnikami zarzdu dbr Woj-dy Sdomirskiego. Do

przy-

jaci swoich zalicza setnika Komargrodzkiego Saw, Rotmistrza Stefana Kif z Markwki i in. By take pokumany z Wokowiczem, jeneralnym zarzdc dbr Jerzego Lubomirskiego. Wspomniany ju Szulak mia spisany nawet rodzaj regulaminu. ,,Ktoby mia odczy si od wojska bez wiedzy setnika ma dosta pidziesit kijw, ma przed znaMusiaa i wypi garniec wody". kiem trzy dni piechot wdk tylko ktrzy kara dla tych, to by chyba najwiksza garncami pijali. Zebrawszy na razie 130 koni, poszed do Humania chyba dla zameldowania si Polance. Pokrci si midzy Szarogrodem a Berszad i nawrci, ju zwikszywszy ssiednimi chopami i nadwornymi Kozakami swoj watah. znowu do Humania, gdzie wszyscy przysigli wojowa na inoziemcw t. j. na Lachw przy dostojestwie Imperatorowej Jej do mierci ywota swego". Widocznie mia to by Moci pod rozkazami oddzia w obronie Augusta III dziaajcy

Moskwy.

Wypoczwszy pod Humaniem krci si midzy Komargrodem a Popieluchami, zwikszajc branymi swoj watah jak si dao bd ochotnikami,
Szarogrodem,

bd

przymusem. Nieoczekiwanie wyrs mu pod bokiem z przyjaciela wrg. By to Sawa, setnik Komargrodzki, nazwiskiem Czay,
grd

odczywszy si od Werana, napad zrabowa Szaropocz rabowa okolic. W cigu dwch miesicy zwichrzya si ogromna poa Bracawszczyzny. Wataha Werana krcia si na Pobereu, rabujc dwory zabierajc konie. Oprcz Sawy, ktry poszed inn drog, odczy si od Werana jaki Petro, na ktrego pod Zamiechowem napad podjazd Kropiwnickiego rozproszy watah grassatora",
ktry
i i


ktry tak samo
i

207

rabowa chopw, popw, pasiecznikwjak ydw. Wnikajc gbiej w istot ruchu wywoanego przez Werana, by on niczem innem jak baamutnem echem przebrzmiaych kozackich waha si midzy Moskw, Polsk a Turcj, ktre od pidziesiciu lat mciy wewntrzne ycie Ukrainy, wydobywajc te mty na wierzch przy kadej nadarzonej
Lachw
sposobnoci. Nie

byo na Ukrainie

nikogo, ktoby

ludno

na-

woywa
tylko,

ku

Polsce, ale zawsze znalaz

przejrzystym pozorem

gotowa bya

pj

za

nawoywa w kadym kto jej

si kto, kto pod byle stron Rosji. Ludno pokae, a czsto powie

ma carski ukaz", nakazujcy mordowa ydw i LaUkaz taki rozgrzesza swawol i by t chorgwi czerwon, ktra powiewaa nad krajem. Wina tej caej zawieruchy, ktra nad Pobereem przeleciaa, o tyle tylko dotyka Werana, o ile on by wykonawc,
chw.
a po czci inicjatorem jej, ale faktycznymi winowajcami bya czer ciemna, chciwa rabunku, dzika niepohamowana w rozbujaej dzikoci. Ona bya materjaem, ktrego uywa kady, kto chcia dla kadego celu. Pod Perekorycami Weran ju mia przeszo dwa tyi

Szed z ktrymi skierowa si na Woy. przewiadczeniu, idzie na pomoc Augustowi III, nie dostrzegajc wcale, sta si narzdziem intrygi Polasice ochotnikw,
tern

skiego,

podtrzymujcego zawieruch

domow w

Polsce

w celu

przysposobienia gruntu dla wzmocnienia pretensji do oderwaakcj Werana wpltany by nia reszty Ukrainy do Rosji. woj-da Sandomirski, ktrego gono szlachta posdzaa o wspl-

bezporednich nie ma, to tylko pewne, Weran oszczdza majtnoci ksicia wojewody, moe tylko dlatego, by stronnikiem Augusta III. Gdy Weran z pod Kerekoryniec ruszy przez Brody, ktre leay na drodze do Przemieca, ju byo rzecz widoczn, poda na poczenie si z wojskami Augusta III. Tu zastpia mu drog garstka zwolennikw Leszczyskiego, z ktr Weran stoczy bitw, straci obz i ku Brodom cofn si musia. Gdy sprawa Leszczyskiego zostaa przegran, Weran znik nagle z widowni wraz ze swoimi Kozakami, ktrzy rozna
to

no. Dowodw

proszyli si.


Rewolucja
przez

208

kula ognista
lat

Weranowa"
zgasa.

jak

przeleciaa
przed urz-

Poberee

Ju
siedziby,

dobrze przed

rewolucj, na kilka

dowym ukazem, pozwalajcym Siczowikom powrci na dawne

rozpocz si samowolny powrt, czsto zupenie bez wiedzy rzdu rosyjskiego, i poczo si tworzy stae ognisko podsycajce ruch hajdamacki. Sicz, po powrocie z siedzib tatarskich na dawne obozowisko, ju bya utracia swoj powag moraln i staa si igraszk w rku czerni kozackiej. Widzielimy jaki by jej
stan
i

co

si

w niej
i

dziao. Opisa to

wiadek

naoczny. Zbio-

rowisko

wczgw
i

ze wszystkich stron,

szukajcych atwego

ycia

z rozboju

rabunku,

ssiednich
Turcji,

do

rzdu
i

zaniepokojenie pastw rosyjskiego posypay si skargi ze strony

wywoao

oni

Krymu bronili si

Rzpltej polskiej na

Zaporocw. Nadaremnie
albo

albo

niewiadomoci,

niemonoci

od-

szukania rabownikw, albo wreszcie podszywaniem si pod Zaporocw rozmaitego swawolnego motochu. Wszystko to

byo stwierdzon nieprawd. Na rozwj ruchu hajdamackiego, po za najwiksz przyczyn bezbronnoci i bezadnoci w pastwie, po za przyczynami wewntrznego charakteru, tkwicego w psychice
jeszcze

samej ludnoci ruskiej, a w szczeglnoci kresowej, dziaay przyczyny zewntrzne o charakterze moralnym lub politycznym, ktre wytwarzay dwa zupenie odrbne na pozr ogniska agitacyjne. roli tej wystpowao duchowiestwo wschodniego obrzdku. Zanim o tem kilka sw po-

wiemy, musimy zwrci uwag na to, ogromny materja hajdamacki napywa z za-Dniepru, z Hetmaszczyzny, ktra wkrtce miaa si przerobi na Maorosj. Wynikiem tego byo rozpaczliwe pooenie ludnoci wiejskiej i miejskiej,
ktra, nie

widzc wyjcia z tego pooenia, wolaa wczy prniaczy i hajdamaczy, ni pracowa. A e taki tryb ycia niebezpieczny by na Zadnieprzu, ludno uciekaa do
si,

Polski, gdzie

moga hula

swobodnie.

Rumiancow, jenera-gubernator maorosyjski,

rjale,

w memo-

Katarzynie II, powiada, ludno przez naduywanie samowoli Starszyzny doprowadzona do ostatecznych granic obojtnoci na dobro wasne, do lenistwa i demoralizacji. Wielu z nich, zostawiwszy odogiem swoje pola

zoonym

209

orne, z miejsca na miejsce, eby za atwiej im byo prowadzi ycie w prniactwie i niemoralnoci, nie chc wcale osiada na gruntach, lecz pod nazw robotnikw gospodarskich (podsusiedki, podpomoszniki) leniwie pracuj za poywienie i gorzak. To wszystko razem wziwszy, przyczyniao si do ucieczki ludnoci za granic, oczywicie do Polski, wcale nie dla pracy. To niepokoio Moskw, bo

bdz

wora"

Mazep wyklinano
rwnie

po wszystkich cerkwiach, a yli

i

jeszcze ,,wory" Hordijenko

Orlik.

take ludno

jak ludno wiejska, bya mieszczaska uboga, ciemna, pogardzana na-

cikiem pooeniu,

wet przez chopw, a lekcewaona i zniewaana przez urzdnikw moskiewskich, doprowadzona do tego stanu, e niektrzy zapisywali si" w kozaki, lub nawet w poddastwo, majc nadziej jakiej-takiej obrony przez dziedzica. Sdy moskiewskie byy tak stronne, e nawet nie udawano si do nich po sprawiedliwo, a jako o najwiksze dobrodziejstwo prosili o przywrcenie Statutu litewskiego i prawa Magdeburskiego, ktre w Rzpltej uwaane byy za niewol gorsz
od agaraskiej".

Te masy zbiedzonej prniaczej way w stron Siczy lub Czehrynia, szej poowie 18-go wieku byo albo cho nie wystarczajcej, ale zawsze
albo

ludnoci rzadko emigrogdzie osobliwie

pierw-

niebezpiecznie z powodu,
kontroli ze strony Siczy,

byy

obszary

tem zatem, ku z Maorosji przewanie by Kijw, a w Kijowie pewnym przytukiem dla tej kategorji ludnoci byy liczne monastery Sofijowski (w. Zofji), Michajowski (w. Michaa), Pustynno-Mikojaowski, Froowski, Kiryowski, Meyhorski,
Kitajewski pustynny, Piotro-Pawowski, wreszcie awra z niezliczon mnogoci prnujcych mnichw. Kady z tych monasterw by pewnego rodzaju pastwem niezalenem, ktre strzego swej nietykalnoci i niezalenoci. Posiaday

zaludnione. Najdogodniejszym punkktremu cigay si niespokojne ywioy

mao

one wasne a znaczna

cz

wic

folwarki,

lasy,

tych posiadoci

dzon
iowie,

przez krlw polskich.

sianocie, jeziora rybne, zostaa lub potwierMonastery te wzbogaciy si

nadan

jeszcze bardziej

darowizn majtnoci katedry

biskupiej

Ki14

Dominikanw, Bernardynw, Jezuitw, jakie

hojnie

Kozaczyzna ukrainna.


rozdawa Chmielnicki,
a

210

potwierdza bigoteryjnie nabony

car Aleksy Michajowicz.

raln

Zanim zapoznamy si z rol tego duchowiestwa, mojakiem ono byo. i polityczn, powiemy swko o tern kadem spoeczestwie stopie owiaty umysowej skal porwnawcz do ocei moralnej duchowiestwa daje nienia umysowoci i moralnoci caego spoeczestwa. Stykajc si ustawicznie z ludem, przelewa w niego te same myli uczucia, jakiemi jest oywione, daje mu taki pokarm duchowy, jakim odywia si samo. Umysy janiejsze, niezaraone duchem nietolerancji, widziay, e dla prostoty ru-

skich plebanw, oba obrzdki, zarwno rzymski jak i ruski; do wzgardy u posplstwa przychodz. Lud wiejski swoich plebanw ani si boi, ani szanuje, w cerkwiach na mszy nie bywa, nauk duchownych nie sucha leeniem i prniactwem najczciej si bawi". Wszdzie dziao si to samo. Z rejestru zoczycw grodu Sanockiego wiemy, duchowiestwo ruskie brao czynny udzia w zbjnictwie, w podmawianiu do

zbrodni,

kradziey byda

koni

nie

tylko osobicie, ale

take przy wspudziale wasnych rodzin. Na Ukrainie nie byo zgoa lepiej. Wychowaniec polityczny i ucze biskupa biaoruskiego Koniskiego, Sadkowski, w czasie wizyt monasterw ukraiskich, pooonych w lasach
Czehryskich, Czerkaskich, Smilaskich, przekona si,

mnisi prowadz rozpustne ycie, majc przy sobie i mniszki. Sam tedy prosi o zlecenie gubernatorowi do ktrych jurysdykcji, nawiasem powiedziawszy, monastery te nie naleay ciga te prniacze gromady, a tych, ktrych monastery przyjby nie chciay, zdjwszy habit i ogoliwszy gow, do robt publicznych uywa. Tene sam Sadkowski pisa do dziekana Lewandy w Kijowie: ,, radz ci ani zom, ani probom

ukraiskiego duchowiestwa nie wierzy; rzadko ja w nich widz poczciwego czowieka". Kady z licznych monasterw, otaczajcych Kijw, posiada przywileje do szerzenia demoralizacji. Takim przywilejem byo prawo wyszynku gorzaki miodw. Fakt w niemoralny ze stanowiska zada i celw duchowiestwa, mia najfatalniejsze nastpstwa nie tylko dla ludnoci, lecz i dla
i

nas.

sz,ynkach,

cych, pod jego

do duchowiestwa w^schodniego naleopiek gromadziy si najgorsze naj rozpusti


niejsze

211

liskiem

ywioy. Szynkownie monasterskie stay si przytuwczgw, zoczycw, zodziejw, a monachowie

namawiaczy i paserw. Koo monasterw, w celaci, na folwarkaci skupiay si szumowiny spoeczne; tu, wspluie z mniciami odbyway si narady nad wypra-

wystpowali

roli

wami do

Polski, ku-

powano proci i kule, aprzechowy wano zrabowane rzeczy.

Zamiast umoral-

nia ludno, czercy

prowadzili
ze

sob

formalne wojny zajazdy i procesy o handel

gorzak, ktre si nieraz krwawo koczyy. Tak woj-

n o prawo wyszynku

Cz monasteru

Peczerskiego.

wdki stoczy z magistratem kijowskim ibumen Piotro-Pawowskiego monasteru, Antonjusz. O jezioro owne urzdzi monaster
JMeyhorski wypraw hajdamack na awr Peczersk. Za przykadem czercw sza suba monasterska i posusznicy". Nie bdziemy i nie moypKBb nEYlrKA4^1<^inE.
n?.

bua

emy

zas^lda do

celi

li-

cznych kijowskich monasterw i bada ich ycia,

ale nie

moemy ukrywa

niezaprzeczonych faktw, z tych monasterw u-

ju wysokie godnoci klasztorne pociekali mnisi,

siadajcy, zrzucali suknie i tonli w wirze pospolitej rozpusty pomonasteru Peczerskiego. za kratami zakonnemi. Greko-unickie duchowiestwo na Ukrainie nie o wiele byo lepsze. Popi czyli parochowie powiada czowiek wspczesnyledwie umieli czyta psaterz i msza. Ani teologji moralnej, ani nawet zasad wiary bynajmniej nie znali. Peni ^abobonnoci i przesdw, do szk jezuickich nie chodzili,

px?--r~

-:--. ^gt:

zakonne

Cz


bo tam po rusku nie uczyli,
to

212

mao ich byo. Obowizani byli czyni Bazy Ij anie, ale nie czynili. Ortodoksalne duchowiestwo rekrutowao si najczciej
i

niszej

suby

uczywszy si wie lub na Wooszczynie. Midzy popem, dziekanem a chopem w nauce religijnej i w obyczajach zwykle widomej rduchowiestwo kijowskie nicy nie byo. Nic te dziwnego, ywy bardzo udzia wzio w hajdamaczynie. nie zawsze Mnisi monasterw Michajowskiego, Sofijskiego i innych, we-

cerkiewnej lub popowiczw, ktrzy podpsaterza, wywicali si wPerejasawiu, Kijo-

dug
brali

niezaprzeczonych

sdowych dokumentw
pili

brali

gorcy

udzia

organizacji

watah hajdamackich,

razem

z niemi,

na przechowanie rzeczy zrabowane, na ktrych moe jeszcze lady krwi nie skrzepy, a nawet dzielili si zrabowanemi pienidzmi. Nie byy to wcale wypadki pojedyncze. Nigdy i nigdzie w stosunkach hajdamakw z duchowiestwem wogle,
szczeglnoci nie byo mowy o religji, o ucisku, o potrzebie obrony, ale zawsze tylko o rabunkach, o rodkach jak najlepszego ukrycia ladw rabunku i zbrodni, jakote o wspdziaaniu, majcem na celu zyski matea
z

czercami

chciwo. Jeden z pokrzywdzonych wnis skarg przeciwko czercom Sofijskiego monasteru, e mimo prawa
rjalne
i

boskie

wieckie postpujc, ludzi swawolnych, rozpustnych, i na wszystko ze wyuzdanych hajdamakw, pod pokrywk i kolorem niby na dewocji, jednych w monasterze, drugich i trzymaj; wsiach adnej z excesantw sprawiepo futorach dliwoci nie czyni, ale dla zysku hajdamakom protekcj daj". Dzieje si to wszystko non propter Jesum, sed propter esum, co po rusku oznacza: ne dla Isusa, a dla chliba
kusa".

Hajdamacy mieli w Kijowie protektora w osobie policmajstra Kononowicza, ktry za pienidze dawa im oczyszczenie".

Nie tylko

Weranowe

bunty, ale

si hajdamaczyzny tkwio w
cilimy uwag,
czyzny,

znacznej mierze, na co

pniejsze szerzenie ju zwr-

bezbronnoci kraju.

powaga

Rzpltej

ustpiy

Dobro i spokj Ojmiejsca sobkostwu. Jedyna

prawie, jaka istniaa, acz niepewna sia obronna kraju, skadajca si z nadwornej milicji, bya bezczynn. Niektrzy

213

Starostowie obowizani do utrzymywania dla obrony Krlewszczyzn kozakw horodowych wrcz wszelkiego wspudziau w obronie kraju odmwili. Jabonowski, s-ta Biaocerkiewski, zabroni dawa kozakw nadwornych do gaszenia

poaru hajdamackiego,
posiadoci. Ja
S-ta, a

suga" pisa gronie do swoich podwadnych, nakazujc posuszestwo. Tak samo postpi Kalinowski, s-ta Winnicki. To te przez dziesi lat prawie okoo poowy 18-go wieku w najstraszniejszy sposb grasowao hajdamactwo, niszczc kraj bezlitonie. Jak w kocu 6-go, a na pocztku 17-go wieku Kozaczyzna niszczya pobrzea

wa

ale

uywa

jedynie do obrony swoich

tureckie, miasta

ludno,

tak

jej

crka

nieprawego

oa

hajdamaczyzna niszczya Polsk. Mamy tylko uamek szkd, poczynionych jedynie w woj-dztwie Bracawskiem, ktry zosta zoony Komisji sdw pogranicznych. Z tego uamku jednak wnioskowa moemy, jakie olbrzymie spustoszenia zgosili tylko mopoczynili hajdamacy. Doda musimy,

swoje pretensje, ale szlacheckich i yroku zatem 1750 straty wynosiy dowskich nie byo. 3.141.747 zotych pol.; w roku 1751777.000 z. p.; od 1750 1757 wynosiy one 4.212.013 z. p.; od 1750 do 1760 wyniosy 1,410.450. Co czyni razem olbrzymi jak na owe czasy sum 10.141.200 z. p., a bya to tylko czstka strat jednego wojewdztwa. Do obrony jednak trzech wojewdztw byo 1'2 do 2 tysicy nominalnego onierza w partji ukraiskiej", ktrej regimentarze, jak Nitoslawski, czciej dbali o zysk wa-

nowadcy ukraiscy

sny,

ni

spokj

Ojczyzny.

zjawi si z wojskiem i kaza ziono obficie owsa i siana, ale oni wcale nie szukali liby bardzo naiwni, gdyby przyszli sposobnoci stykania si z wojskiem. P. Nitosawski, pokrdalej, gdzie i szed ciwszy si troch, sprzedawa zapasy
dla niego

Zapowiada on, e tam i tam fura zwozi. Zwiehajdamakw nie byo. I by-

si powtarzao
Od

to

samo.

na tron Stanisawa Augusta, faworyta niegdy carowej Katarzyny II, sytuacja w Polsce Katarzyna zmienia si na gorsze jeszcze skutkiem tego, pocza wystpowa wobec Rzpltej w sposb bardziej agresywny i bardziej politycznie zdecydowany, ni to czyniy jej
chwili wstpienia

rozwize

niedone

poprzedniczki.

borczoci niemieckiej, polityce

swojej

Opanowana pych zawobec Polski nadaa

214

charakter niby lojalnego, przyjaznego stosunku ssiedzkiego. Rzplta Jest rewolucyjne uspo* Pocza szerzy mniemanie, panuj w niej cige niepokoje, grone jako zasobiona, wreszcie szerzy si w niej rzewie anarchji dla caej Europy,

jaka

wobec obrzdku wschodniego ludno jest tam okropnie uciemiona. Za poreligji i moc swoich grubo patnych przyjaci Encyklopedystw szerzya te opinje w koach politycznych Europy, jak gdyby pytaa naiwnie: co mam z t Polsk robi? Prostraszna
nietolerancja

sz poradzi. Chciaabym j uspokoi, dopomc do wyjcia z tego pooenia. Zrczna przebiega Niemka na tronie carw moskiewskich pierwsza wpada na pomys uycia relic^ii za narzdzie
i

polityczne przeciw Polsce,

dziki temu,

czna polskich

cz

e zna-

obywateli

bya wyznania

grecko wschodniego lub grecko-rzymskiego. Zimna, sztywna wychowanica protestantyzmu, Katarzyna II, pomimo

przyjcia obrzdku
wschodniego, nie zatracia w sobie, bo to bya

niemoliwe, ducha pronienawici do rzymskiego katolicyzmu, ktry swoj, e tak powiem poezj, drani zawsze rozmiowany w formalistyce protestantyzm. Wysunicie przeto przez ni, jako cikiego dziaa, nietolerancji religijnej w Polsce, byo tylko zotestanckiej

liw walk protestantki ze wiatem katolickim polskim, pokryt powok przekona owieconego wieku" prowadzon
i

pod sztandarem prawosawja. Haso takie, zapomoc przekupstwa biskupw prawosawnych w Polsce, wkrtce zrobia

215

bardzo popularnem. Celw politycznych moe nawet Rzplta nie dostrzegaa. Pod przykryciem tolerancji religijnej ukry-

waa si
ska

drapiena

chciwo

niemieckiej duszy, dla ktrej Pol-

bya pont,

jako obok Rosji, jedyne pastwo sowiaskie. Awanturniczo kozackich watakw, atamanw, hetmaza sob, a

nw, przesadnem

ludno wiejsk

czeniem wolnoci ze swawol pocigaa wmawiajc w ni, e jest krzyw-

dzona przez Polakw, rozjtrzaa przeciwko kadej wadzy; kady porzdek i prawo nazywaa niewol, prac ludu, hojnie wynagrodzon, nazywaa wyzyskiem. Polskim staraniem i trudem zdoano w pustyniach ukrainnych, gdzie jeszcze

kad
i

w poowie 16-go wieku byy puszcze lene pene zwierzt, ale brako ludzi i ladw ich

dzikie

stepy,

tysice miasteczek, dziesitki tysicy wsi i skimi i ruskimi osadnikami z pnocnych woj-tw. Mimo sab obronno kraju przed najazdami Tatarw, osadnictwo rozwijao si zdoano go jednak broni o tyle, szeroko, miasteczka oywiy si handlem, a ludno wzrasta pocza. Gdy w chwili utworzenia woj-stwa Kijowskiego, byo zaledwie nad Dnieprem i w pobliu kilkanacie punktw zaludnionych, a dawne stepy Poowieckie za Perejasawiem byy tylko siedliskiem dzikich zwierzt i koczowiskiem Tatarw, we sto lat przeszo powstao tam nowe, nieznane ycie, wciskaa si nowa, nieznana kultura. Obok Kocioa, ktry wznosi si w Czernihowie, Perejasawiu, Lubniach, Kijowie, Fastowie, Winnicy, Bracawiu, Barze zjawiaa si szkoa polska, ktra ludowi przynosia owiat. Wszystko, coby mona nazwa kultur i owiat w sferach paskich i ziemiaskich

stworzy zaludni je polpracy,

byo

polskie,

nie

dlatego,

byo

narzucone, ale

byo

jedyne.

XI.

WYBUCHY

KOLISZCZYZNY.
ze

Walki, zatargi,

wanie dwch obrzdliw

sob, pod
przygoto-

trzymywane

rozniecane przez Melchizedeka,

byy

>vaaiem gruntu do niedalekich

mogy atwo wywoa now

nickiego.

wystpw hajdamackich, ktre wojn domow, jak za Chmiel-

Ludno, draniona przez obie strony, unitw i prawosawnych, utrzymywana cigle w napreniu nienawici, gotow bya do wybuchu. Czercy czehryskich i smilaskich monasterw, cigle zachcali ludno: zbuntujcie si powiadano dobijajcie si do Jego witobliwoci biskupa perejasawskiego, to i u was bdzie prawosawje'*. Z tego
podniecania korzystali Zaporocy, ktrzy ruch hajdamacki powoli bra poczli pod swoje kierownictwo zapewne bez wiedzy czercw, ktrzy w tym wypadku sami suyli jako tak niewiadome narzdzie. Istniay ogniska wylotowe, powiem, hajdamaczyzny, ale brako ogniska, skupiajcego roz-

proszone i marnujce si na odosobnionych wyprawach elementy hajdamackie, ogniska, w ktrem mogyby si skupi, a poniekd zorganizowa dla podjcia wikszej akcji. Na razie haso rabunku byo najbardziej zachcaj cem i pontnem. Ta-

kiem ogniskiem stay si, moe nawet niewiadomie, monastery Czehryszczyzny i Smilaszczyzny, pooone rd lasw, ktre, jako cigle odwiedzane przez ludno najdalszych okolic, najmniej zwracay na siebie uwag. Okolice te, ogoocone prawie zupenie z wojska, nadaway si z tego powodu do
organizowania si hajdamackich. Urzdowym niejako agitatorem ze strony Katarzyny II by biskup Biaoruski, ktry zmusza popw do przysigi, carowej i jej synowi nieobudnie suy", a o przy-

bd

217

czenie do Rosji wszelkiemi

i

rodkami stara si
i

bd

pismem

bezkarne namawianie do buntu przeciw wadzy Rzpltej. Koniski zatem na pnocy wystpow roli politycznego agenta Rosji. Ale dla upozorowania nietolerancji religijnej, ktra miaa otworzy bram do zaboru, potrzebny by jeszcze taki agent na poudniu. Znalaz si on bez trudu w osobie Melchizedeka Znaczko-Jaworskiego, ihumena monasteru Mtroneskiego.
to

sowem".

Byo

jawne

wa

^^^^r
Melchizedek Jaworski.

wieku kresowe prowincje Rzpltej wolne byy od zaczynu zatargw religijnych, ktre fanatyzm ciem-

Do poowy

18-go

poczone z celami osobistemi, w cigu kilku lat zdorozdmucha w poar spoeczny. Po unji Brzeskiej byy walki ay polemiczno-religijne nie bez poytku dla obu stron i miay
nota,

one charakter dogmatyczny, ale nie spoeczny.

Melchizedek
i

Czowiek wielkiej ambicji energji, rozwin nadzwyczajn dziaalno, stawszy si podanym pomocnikiem Repnina. Na Sejmie toczya si wanie sprawa
pochodzi
z

Zadnieprza.


dysydentw. wyznania.

218

take ortodoksw greckiego W obronie ich wystpia Katarzyna II, upatrujc w tem doskonay powd do wmieszania si w wewntrzne sprawy Rzpltej polskiej. Ju zaczynaa si bya w owym czasie tworzy legenda, e przeladowani s Rosjanie. Pomys ten nie by jeszcze ani sformuowany wyranie, ani tembardziej wysuwany na czoo jako powany akt. Ale myl sama
Zaliczono do nich

dojrzewaa. Dopomagali do tego uczeni niemieccy, sprowadzeni do Akademji nauk w Petersburgu, gdy Rosja nie posiadaa jeszcze ani nauk, ani uczonych. Dojrzaa ona prdko. Jako pierwszorzdny powd wmieszania si powstaa sprawa rzekomego przeladowania prawosawja na rzecz unji. Aeby przeladowanie umotywowa, potrzebne byy koniecznie dowody. Z jednej strony dostarcza ich Koniski, z drugiej Melchizedek. Uzyskawszy od biskupa Perejasawskiego, Lince wskiego, prawo wizytacji cerkwi bahoczestywych", Melchizedek pocz kierowa do biskupa proby o instalacj w paraf] ach, gdzie ju bya unja, popw prawosawnych, wpisywa jakie chcia nazwiska chopw, a nieumiejcych pisa podpisywa Krzyem witym. Podpisy byy faszywe najten sposb wprowadza rozdwojenie w gminie czciej. i walk popa z parochem unickim. Popi uniccy nie chcieli odstpowa bogatych prebend, std dochodzio do ktni, do star, skarg, bijatyk. Nie brako fanatykw z jednej i drugiej strony, co wywoywao ekscesy, potrzeb wmieszania si a std nowe skargi na ucisk. Charakterywadzy i sdu styczny przykad takiego zatargu mia miejsce w Mhlijowie, gdzie jeden, podobno fanatyczny wyznawca Kocioa wschodniego, Kusznir, porwa skrzyni z aparatami kocielnemi i sacctissimum i zabra do siebie. Oskarony o witokradztwo, przekonany na sdzie, ubrany w szaty kocielne pi w karczmie, a wyrzuciwszy sanctissimum, depta je nogami^ skazany zosta na powieszenie. Melchizedek zrobi z niego mczennika, gdy to by zwyky przestpca. Ihumen Motroneski jedzi razem z Koniskim do Petersburga ze skarg na przeladowanie, ctiocia bya to tylko walka parochw dwch obrzdkw, najczciej o bogate probostwa, a Carowa korzystaa z tego i wysyaa do Repnina reskrypty, dajce od dworu polskiego zaprzestania przeladowa, chocia wiadomo byo, ze strony rzdu polskiego


pod tym
zbytnia

219

wzgldem adnego kroku nie uczyniono. Bywaa gorliwo ze strony duchowiestwa unickiego, ale jeszcze bardziej gorliwem okazywao si duchowiestwo ortodoksalne, a pewne opieki Carowej, zachowywao si bardziej
zaczepnie.

ktry wykonywa ukazy Carowej, zna jednak tych figur, ktremi rzd rosyjski posugiwa si. Do jednego ze swoich przyjaci pisa: Doczam list wasnorczny naszego blagiera (wrala), biskupa Biaoruskiego (Koniskiego), ktry nigdy z nikim zgodnie nie moe, ze wszystkiego niezadowolony, a z kadym popem, byle tylko nieprawosawnym, gotw jest za eb si wodzi. Nie ma potrzeby duo o nim pisa, znasz go dobrze." Dowody przeRepnin,

warto

ladowania" faszowane lub wymylane, zbierane

i

obficie przez

Melchizedeka, dopomagay jednak Repninowi Koniskiego w jego dyplomatycznej robocie. A naiwny Stanisaw Augusta moe jeszcze niezupenie wyleczony z amorw dla ukoronowanej nierzdnicy, nie orjentujc si w tej grze dyplomatycznej, skierowanej do rozbicia Polski, wyda manifest (19 lutego 1766 r.) do metropolity i biskupw unickich z poleceniem zaprzestania przeladowania, powtarzajc te same ale ten spoi takty, ktremi operowali Koniski i Melchizedek. sb uznawa niejako fakt przeladowania, ktre w rzeczywistoci wygldao zupenie inaczej. Nie przewidywano koca tej igraszki agitacyjnej. Rzd rosyjski po roku 1768 take si troch ockn. Repnin bez przyogrdek a susznie twierdzi w licie do Panina, czyn niepokojw na Rusi jest nietylko archirej Perejasawski (Gerwazjusz Lincewski), ale take jego podwadny, ihumen Motroneski Melchizedek, ktrego ja sam znam wiem, jest to zupeny oszust (put), czowiek bardzo niespokojny, zdolny do wszystkiego. miem powiedzie Waszej Excelencji, temu archirej owi naleaoby ju dawno ogonek uci, gdy od tych podbechtywa jego mog by ze nastpstwa. A zaspokoi go nie mona bdzie inaczej, jak tylko zamkn pod

klucz".
z

Rezultatem tego

byo

przeniesienie

jego nareszcie
to jest

Motroneskiego monasteru do Perejasawia,

gra-

nice Rosji.

Prowadzi on
z

dalej

pewnoci,

za plecami

agitacj anti-unick, nie dostrzegajc tej agitacji prowadzi si inna.

220
to jest

oparta o

organizacja hajdamaczyzny,

si

militarn

Zaporoa. Akcja ta nasuwaa si jako wniosek, wynikajcy Sicz nie wystpoz czynnoci skupiania si si zbrojnycti. waa jawnie, lkajc si Moskwy, dawaa tylko temu ruchowi swoich Zaporocw, jako watakw, wyczekujc niewtpliwie rezultatu, aeby si do tego ruchu przyczy w razie powoSpudziau w popieraniu go wyrzekaa si zawsze dzenia.

Typ hajdamaki

z rzezi

Humaskiej.

stanowczo. Wodzowie i aktorowie ostatniego dramatu Koliszczyzny korzystali zrcznie z agitacji Melchizedeka, ktra zaniepokoia i rozbudzia dobr dla nich stron, miaa ludno miejscow z wierwiekowego prawie snu po rozbiciu

si Kozaczyzny. Zobaczymy, jak si rozwijaa

ta akcja.

Aeby

samowolne, trzeba byo da im pocign za haso realne, zrozumiae, dostpne, a takiem hasem moga by tylko zachta do rabunku rzezi.

sob ywioy

221

Sprawami religijnemi Zaporocy nie interesowali si. Chowani w obojtnoci religijnej, rozumieli i znali tylko zewntrzn stron religji, a na walk, rozpoczt przez Melpodniecaa lud
chizedeka zapatrywali si tylko ze strony praktycznej, ona drania, ale pocign za sob wielkich i

mas nie moga. Prowadzona przez czercw i popw o lepszo tego lub innego obrzdku, w yciu praktycznem miaa charakter walki duchowiestwa o chleb powszedni. Pojmowanie religji z obu stron byo zbyt materjalne, aeby mogo rozbu-

dzi wojn

religijn, ale agitacja religijna

wywoaa wiksze
I^Iosznohorski,

rozwczenie si ludnoci,
monastery, a

ktra

tumnie odwiedzaa rne

byo

ich kilka blisko od siebie.

Motronesk, Smilaski, skupione na niewielkim ale lesistym obszarze Czehryszczyzny, ktry sta si pewnego rodzaju kotem, gdzie si gotowaa nienawi i prniactwo. Od monasteru do monasteru wczyy si gromady wocian. Duchowiestwo obu obrzdkw, zarwno wschodniego jak i unickiego, wyszo z rwnowagi, nie wiedziao na pewno w ktr stron pochyli si, bo wiara ich bya nader chwiejn. Na miejsce usuwajcych si dobrowolnie lub usuwanych przemoc parochw i popw, przychodzili, ludzie proci, wywicani na Wooszczynie, pijacy i otrzykowie. Wytworzyo si wrd tej warstwy jeszcze wiksze nieposzanowanie stanu duchownego, religji i obrzdku. Za nic sobie miano zarwno obrzdek grecki jak i unicki; z jednego przechodzono na drugi i odwrotnie z niesychan lekkomylnoci i atwoci, a wocianie urzdzali sobie po prostu licytacje na popw wypdzali ich lub mieniali wedug fantazji prawie. Ale i duchowiestwo zachowywao si nie lepiej wywicao si z jednak atwoci na obrzdek wschodni lub unicki, a potem powtarzao to samo vice-versa kilkakrotnie w czasie swego zawodu duchownego. Taka sama nierwno i niespokojno charakteru i ducha, rzucajcego si od wiru hulaszczego ycia do obudnej pokory i pokuty, idcego od otarza i modlitwy na uczty dajcego jamun, a drug sprzehajdamackie, jedn dajcego upy hajdamackie cechowaa wczesny stan mnichw prawosawnych, tuajcych si po lesistych futorach monasterskich i monasterach. Ta niby obrona prawosawja"

rk

rozluniaa doszcztnie stosunki monasterskie.

Ludno

miej-


scowa, draniona przez

222
nie

unitw^

unitw,

ya w

dziwi

nem

podnieceniu,

rd
i

legendarny podkad

ktrej nienawi do Lachw miaa bya wieczn zacht do rozboju ra-

bunkw. Taki nastrj zuytkowao Zaporoe po swojemu. Szczeglnie Mosznohorski i Motroneski monastery, odznaczajce si agitacj i nastrojem antipastwowym, doskonale nadaway si do skupiania si hajdamakw i pokrywania ich zamiarw. Melchizedek wiedzia niewtpliwie, e czercy kijowskich monasterw organizowali wyprawy hajdamackie do
Polski,

skupianie

w
ich

lesie

pozwala tedy na si hajdamakw Motroneski m, w

razie,

pobliu monasteru, aeby

uy w danym
ale

jako

przeciwko protest przeladowaniu bahoczeruch

i

stija",

przers

jego zamiary

przybra

inne zabarwienie.

Czowiek wspczesny
ruchom, Zaporoec, opowiada genez formowania si watahy eleniaka w sposb nie ule-

tym

gajcy
przd
Monaster Mosznohorski.
z Siczy,

zaprzeczeniu. Naj-

przyj miao do Momonasteru

troneskiego
tylko trzech

Zaporocw

umartwienie i naboestwo. Udawali oni niedogw, ubierali si ubogo jak ndzarze, chodzili zgarbiwszy si. Jeden z nich, nazywajcy si Damian Gnida, poszed do monasteru ebedyskiego, drugi uskonogiem zwany do Moszeski ego czyli Mosznohorskiego, a trzeci Szelest, na dobrowolnej pokucie pozosta w Motroneskim monasterze. Przesiedzia tam dwa lata, gromadzc rozmaite zapasy, robi spisy, kupowa upany, szarawary, czapki, buty, a ciekawym, ktrzy go pytali poco to, odpowiada, wyszle w podarunku do Siczy, bo tam wszystko
niby

na dobrowolne


drogo.

223

to, jednoczenie skupia ludzi, namawiajc, hajdamactwa przystali". Na miejscu otoczonem jarem, zrobili zasieki, zbudowali baszt, w ssiednim baj raku urzdzili sklik", zawiesiwszy kaza" na dbie, sowem zrobili malek Sicz. Nie brako nawet ogrodzenia na konie hajdamackie. Trwao to blisko trzy lata. Std, upatrzywszy kogo bogatego, (a Lachw tu nie byo, tylko chopi ruscy) napadali na niego w nocy i rabowali, po kilkunastu udajc si na rabunek. dnie witeczne, gdy duo ludnoci zbierao si w monasterze, werbowali ochotnikw. A czercy siedzieli spokojnie po celach bo dawno o wszystkiem wiedzieli". Gdy w kadym z trzech monasterw zebrao si po 300 hajdamakw, zjawi si w Motroneskim monasterze eleniak i wszyscy razem wyruszyli w

Robic

aeby

do

gb

Ukrainy.
polska mao o tem wiedziaa,, bo byaby chyba przeszkadzaa, ale wiedzia jenera-gubernator Kijowski, Wosi jejkow. Jemu nie o Polsk szo, lecz o Rosj. poniepokojw, pisa tedy do biskupa Perejesawskiego, w guberniach Humasiada niezaprzeczone wiadomoci",

Wadza

Lka e

skiej,

gromady Smilaskiej, Kaniowskiej i Czehryskiej Motroneskim, hajdamackie, ktre skupiaj si w lesie w pobliu monasteru, o czem przeoestwo monasteru nikogo nie zawiadomio. Std urzdzaj si wycieczki rabownicze. Zawiadamia, dla zniszczenia tego gniazda wysa puk karabinierw z prowincji Elisawetgradzkiej" i komendy Ko-

zakw Kompanijskich. Ju w lutym i na wiosn 1767 roku zanosio si na burz hajdamack, jak si zdaje, w porozumieniu z Zaporoem. tym czasie ihumen Motroneski posa zbiega z katedry Perejasawskiej, djakona Sylwestra, na Sicz na pokut". Ojciec Sylwester pokutowa bardzo krtko: ledwie mu czasu starczyo na przejazd tam i napowrt, ale przywiz ze sob tym czasie ojciec Hawryo jakiego Zaporoca Iwana.

Antoni Rajgrodzki i Jan Kosuszewski take odsiadywali pokut". Litociwy Iwan powiada do nich: po co wy, poboni ojcowie, macie tu siedzie i cierpie z powodu obrzydliwych unitw? Gdybycie mnie tylko napisali list do Gardu (nad Bohem), aby hoota tutaj przybya, jabym do AYielkiej Nocy wszystkich unitw wygna". Gdy Hawryo inz Prus,
o.


nemu popowi opowiedzia

224

ten

o tern,

brze, napisz, tylko nie podpisuj si". Listy

da krtk rad: do~ byy popisane na

zacigi ochotnikw, a nawet jaka wataha wyruszya, aby

rizaty Laciiw", ale gubernator

domylajc

si,

gniazdo

abotyski rozpdzi j, nie iajdamakw pozostao w lesie

nie

Motroneskim. Tym razem przeto zamach

uda

si.

Przedwczenie

rozgoszono tajemnic. Do wybuchu hajdamackiego przyczynia si okoliczno, najmniej, zdaje si, majca wsplnego z hajdamaczyzn, bya to Konfederacja Barska. Zawizana przeciw wpywom politycznym Rosji, w obronie caoci pastwa i religji, przez to samo staa si aktem nienawici ze strony Rosji. Stronnictwo Repnina, zanim mogo zniszczy, prbowao zdyskredytowa, przedstawiajc Konfederatw, ze swego oczywicie stanowiska, jako buntownikw. Do pomocy wzywano zwyk towarzyszk polityki rosyjskiej intryg. Poniewa Konfederacja obejmowaa przewanie Podole i Ukrain, rozkonfederaci maj niszczy ludno puszczano pogoski, prawosawn. Bya to woda na myn Melchizedeka, ktry wiadomo t zakomunikowa swemu zastpcy w monasterze. To te gdy jacy rabusie na pocztku maja 1768 zrabowali monaster, biskup Perejasawski prosi Wojejkowa, aby lukilka tygodnoci i czercw broni od ,, Konfederatw". dni potem rabunek si powtrzy, hoota rozpdzia czercw, to byli Konfederaci, przytaczano, i byli a jako dowd, hajw polskiem ubraniu*'^ Nie byo tajemnic kozack, damacy ubierali si w ornaty i w chaaty ydowskie i w tem ubraniu wyprawiali orgje pijackie. Nic to nie pomogo, w caej okolicy Konfederatw nie byo. Oni byli potrzebni

Melchizedekowi. Prba sprowadzenia hooty" z Gardu nad Bohem, czyli waciwie z Bohogardowej poanki, z czem si Zaporocy niby z dobrej woli narzucali, bya niczem innem jak tylko chci zwikszenia watahy, formowanej ju przez eleniaka Nie udaa si ona skutkiem wykrycia, bo inaczej i innych. ju moe o rok wczeniej rozpoczyby si te wypadki, ktre si zakoczyy zdobycz Humania i rzezi mieszkacw. Ze to by zamach, na wiksz skal zakrojony przez Zaporocw, wiadczy ta okoliczno, z wczesn wiosn roku 1768


zagony hajdamackie jak na
tach Czerkaskim,

225

komend zjawiy si w powiaCzehryskim a nawet Wasylkowskim i Taraszczaskim i rozpoczy od rabunku i mordowania szlachty, a watakamiftych band byli przewanie Zaporocy. adnych celw politycznych watakowie ci nie wyjawiali, bo z pewnoci na te hasa nie byliby pocignli za sob ani wczgw szwendajcych si po paankach zaporoskich, ani wo-

za

cian, a nawet o tych celach sami nic nie wiedzieli. Haso rabowania od duszego czasu byo ju bardzo popularnem, a caa polityka jego streszczaa si w sowach: rizaty i hrabowaty". Mona z pewnem prawdopodobiestwem przy-

cele polityczne, acz bardzo niejasno, ujawniy si Humaniu, po zdobyciu miasta. Akcja zaporoska za porednictwem eleniaka bya prowadzon rwnolegle do akcji Melchizedeka, opieraa si za o ni o tyle, e z po-

puci,

dopiero

cztku tylko, w celu zjednania wielkiej masy ludnoci, posugiwaa si hasem obrony prawosawja", ktre wkrtce
zeszo zupenie
z pola jako czynnik agitacyjny. Nie mona byo nigdy wywoa na Ukrainie wikszego ruchu antispoecznego i antipastwowego jak tylko powoaniem ludnoci na swawol, na swobod". yjca od wiekw w absolutnej niezalenoci, ludno ukraiska uwaaa wszelk wadz, wszelkie prawo, wszelkie zobowizania za ucisk, za krpowanie ,, swobody", i przy pierwszej nadarzajcej si sposobnoci, w imi tego hasa gotow bya do walki, ktra ze

stanowiska kadego pastwa niczem innem nie bya jak tylko buntem i anarchj. Potrzebne byo haso popularne. Naj dostpni ej szem dla ludnoci, wychowanej w takich warunten sposb objawiaa kach, byo nawoywanie do rabunku. porzdkowi spoejej narzuconemu przeciwko ona reakcj dla szerokich nietylko cznemu. Haso obrony religji byo mas ukraiskiej ludnoci drugorzdnem, ale zrozumiaem

hasem bardziej realnem. nienawici, z hasem zemsty niczem byy ktre praw", obronie jego gada o mu kto mg ten antispoeczn, swawol i innem jak bezprawiem maswemu dziki by zawsze pewnym sympatji mas, jakie
o tyle, o ile

czyo

si

Kto stawa wobec ludu

emu

pastwowego, stopniowi wyksztacenia politycznego stoj zawsze na stanowisku skrajnie egoistycznem, klasoi

wem,

czsto antinarodowem niewiadomie.

psychik

Kozaczyzna ukrainna.


ni
dla

226

ludu znaj dobrze podegacze rnego rodzaju

i posuguj si rnych celw. Nienawi, ktr wzywano do pomocy, o tyle odnosia si do Polakw, e innej narodowoci na Rusi nie byo, a jeli mwiono o ydach, ktrzy padali ofiar zemsty ludowej, to wobec nich czynnik religijny, obok ma-

terjalnego

zysku,

odgrywa najwiksz

rol.

Najwiksz

Chrysta zamuczyy". Szlachcic polski byo, posiada i z ziemi, ale nie z frymarki, Ukrainie ziemi na handlu jak yd, ktry, jako wieczny tuacz i woszustwa czga, gromadzi tylko pienidze, bo za nie mg kupi bezpieczestwo i prawo dalszego bogacenia si. Jeeli przeto w szlachcicu, w Lachu widziano pierwiastek wadzy, ktra lud w jego pojciach o swobodzie krpowaa, to na yda patrzono jak na worek pienidzy, ktry przedewszystkiem rabowano. Lud ruski od wiekw posugiwa si jednakiem hasem antispoecznem nienawici i rabunkiem, i w ten sposb manifestowa swoj opozycj, a tem chtniej stawa pod tym swoim sztandarem, gdy si mg powoa na prawo, po swojemu rozumiane. Takie prawo stano przed nim na wiosn 1768 w formie ukazu Katarzyny II. Mia to by ukaz wydany z dat 920 czerwca 1768 z Petersburga na imi Maksyma eleniaka, pukownika i atamana zaporoskiego, polecajcy wszystkich Polakw ydw, zabraniajcy jednak przeladowania i rabowania cudzoziemcw, przebywajcych dla handlu. Ukaz by podpisany przez carow i kontrasygnowany przez Piotra Kalniszewskiego ze wiadkami".

win ydw
i

wyrn

Zupena nieznajomo formuy ukazu,

najwymowniej
o tem,

ani

tytuw wiadcz

faszowany, czemu zreszt rzd rosyjski nie zaprzeczy. Watakowie hajdamaccy, jak Maksym Szyo, Semen Nieywy i inni, ktrzy dla rabunku wczyli si w kilku powiatach KijowszczyzDy, powoywali si na Zot hramot". O istnieniu jej mwili wszyscy, ogldao wielu. Niektrzy nawet utrzymywali, drukowana bya zotemi literami, std Zot" zwana. Dla poparcia swoich donosw o przeladowaniu prawosawja, Melchizedekowi potrzebny by akt zbrojnego wystpienia ludu, co wydawao mu si tem atwiejszem, o gromadzeniu si hajdamakw wiedzia. Pomys napisania zotej hramoty by jego pomy-

by

sem.

wiadkowie,

ludzie

wspczeni

opinja

publiczna

227

Zgodnie twierdz, wysza ona z kuni Melchizedeka. Jedni otrzymuj, pisa jaki Modowan, mnicti Motroneski, na polecenie Melchizedeka, drudzy, sam ihumen napisa (a pysaka buw dobryj"). Pisarz rosyjski Skalkowski, w posiadaniu archiwum Siczy, twierdzi, Melchizedek pokaza Kalniszewskiemu hramot Katarzyny II, nakazujc Wojsku Zaporoskiemu dopomaga wszelkiemi rodkami cierpicej" cerkwi. Pisarz Hoba, przeczytawszy j, odradza Koszowemu brania udziau; gdyby Carowa yczya sobie tego, przysaaby ukaz bezporednio do Koszowego, nie po-

bdc

sugujc si porednictwem. Nie wygldao to wszystsi

ko jednak tak cnotliwie jak wydaje. Zaporoe w owym czasie byo mocno niezadowolone z rzdw urwaa mu

cz

Rosji,

ktra

dawnych

pod swoje osadnictwo zwyczaje zaporoskie niszczya. Midzy Starszyzn zaporosk powsta plan zamachu, ktry mia na celu zamordowanie Kalniszewskiego, wybranie innego Koszoweziem
stare

go,

wymordowanie rosyjskiego garnizonu i szukanie nowych eleniak. panw". To wszystko mogo by w zwizku z wystpieniem eleniaka, o czem oczywicie Melchizedek nie wiedzia. O co innego chodzio jemu, a o co innego Zaporocom. Naleao
przedewszystkiem wywoa wikszy ruch ludowy, co te udao si zrobi eleniakowi przy pomocy pomniejszych watakw. urozmaicona. Umia czyta, Przeszo eleniaka pisa, przy artylerji zaporoskiej. Ale duch niespokojny nie trzyma go na miejscu. Wymyka si z Siczy i argatowa", czyli wynajmowa si jako robotnik do rybowstwa na Niu Dnieprowym. Zaglda take do Oczakowa, gdzie gorzak sprzedawa. Wyszed on ze swoj watah z lasu Motroneskiego w kocu kwietnia 1768, stamtd przez Medwedwk, abo-

do

suy

228

robic rnicy midzy

tyn do Smiy i Czerkas. Do watahy przyczali si z ssiednici wsi hultaje, robotnicy gorzelniani i niespokojni ej sze y-

wioy

ze wsi.

Zrabowano

Smi,

nie

panami, popami, chopami, mieszczanami. Kady by nieprzyjacielem, kto jakikolwiek majtek posiada. Po zwycistwie w Smile poszed pod Czerkasy, gdzie zamordowano gubernaPady ofiar Korsu, JMoszny. tora, a zrabowano ludno. Zncano si w najokropniejszy sposb. Ubodzy parochowie uniccy postrzelani i okrwawieni na szubienicy wiadczyli o przeladowaniu prawosawja. Pierwszem pytaniem tych pienidze? Potem poczto szuka: obrocw byo: gdzie rozbijano komory chopskie, dwory paskie", piwnice, spiarnie dworskie, rozbijano kdki elazne, wywalano drzwi, wiercono ziemi po piwnicach, szukajc hroszy". Zabierali przede wszystkiem zote i srebrne rzeczy, ale nie gardzili ni-

ku ysiance, broni prawosawja".

czem.

Dc

eleniak w

ten sposb

wszdzie

Bezbrzena hulaszczo i swawola hajdamakw przechodzia wszelkie granice. Jeden z uczestnikw watahy, jaki si upi Haaburda, wskoczy do beczki z wdk i chla, drugiej wsi, o kilkanacie wiorst do nieprzytomnoci. odlegej od pierwszej, znowu si upi do naley toci" i w stanie nieprzytomnym zamordowa yda-arendarza. Z takich ludzi skadaa si wataha eleniaka. Upojony zwycistwami, zwikszywszy watah swoj pieleniak do jyjack czerni, obryzgany krwi, sianki. Tu dopuszczano si najwstrtniejszych naduy. Gdy zdobyto zameczek, ludno chowa si pocza. Niektrzy na tych z dachu strcano na poddachu szukali schronienia ten sam stawione spisy. Bawiono si hucznie i wesoo. sposb zrabowa Korsu, Bohusaw. Jeden z pomocnikw eleniaka, Nieywy, najbardziej dziki wataka, gdy mu Kaniowski zameczek podda si nie chcia, podpali domy podmiejskie, chocia naleay do ludnoci prawosawnej. Inny bohater, Szwaczka, ktrego uniemiertelni Goszczyski, hajdamaczy pod Fastowem, Bohusawiem, Wasylkowem, Woodark, nie przepuszczajc ani klasztorom, ani kocioom. Inny bohater, Bondarenko prosi popa: pobogosaw ojcze, abym

zda

si mg zabawi w mojej wsi rodzinnej" witym egna otra bogosawi.

i

a pop

krzyem

229

niowi.

tryumfie postpowa eleniak ku Humajedna z mocniejszyci twierdz kresowyci, stolica ogromnego obszaru ziemi, zwcego si Humaszczyzn, bdca wasnoci Szczsnego Potockiego. Tu si mieci gwny zarzd dbr Potockich, a rozruchy hajdamackie spdziy ludno z najdalszych okolic, szukajc bezpieczestwa pod oson twierdzy. Zwieziono tu wszystko, co kto mia najdroszego. Przepenienie byo ogromne. Po za miastem utworzy si osobny obz zbiegw, ktrych miasto pomieci

krwawym
to

Bya

nie

mogo. Wedug
ludzi

ra-

chunku

wspcze-

snych byo tam okoo 8 tysicy ludzi. Do obrony

zameczku rzdca i zastpca Potockiego, Madanowicz, posiada garnizon,

dzi,

zoony

600 lu-

ktrym byo 300 dragonw. Oprcz tego

bya
lona,

t.

zw. milicja ziez ludi

wybierana
wiejskiej

noci

prze-

znaczona dla konfederatw i milicja nadworna, na czele ktrej sta puk. Obuch. Oprcz tego komisarz ze Spiczyniec przyprowadzi 500 kozakw, a milicji zielonej

Gonta, setnik

humaski.

byo

200

tak, e
bya

sia obronna Humania

niektre miasteczka

do

znaczn, jeli zwaymy,

milicje.

nadesay swoje

Naog mona

przyj na
Obucha
i

Huma

26002700 onierzy pod dowdztwem

eleniak mia pod sob 30 chorgwi i 15 dzia. Wspczeni obliczali siy jego na 4000 zbrojnych na zagoi majcych dziaa hajdamakw, a drugie tyle byo
Gonty.

nach

najbliszej okolicy.

Gdy si eleniak zblia do Humania, uprzedzono Madanowicza, e Gonta zdradza, e tajemnie porozumiewa si niedony z hajdamakami! Gonta wypiera si. Mikki
i

trzy razy

230

Madanowicz kaza mu przysiga,

Gonta przysiga: przed krucyfiksem, pod harmat i przed wyjciem do obozu przeciwko hajdamakom, ale zdradzi raz tylko- Przed wyjciem w pole przyj od ydw w podarunku pmisek zotych, podzikowa, zarczy, e bdzie wiernym Przed wyruszeniem Gonty do obozu jeszcze przei zdradzi. i eb otr zdradzi. Trzeba go strzegano Madanowicza, uci. Na nic przestrogi, gdy czowiekowi brak siy. Przez cztery dni nie byo adnej wiadomoci od Obuzdradzi.

e nie

uj

z wiadomoci.
dek ducha
radzi.

cha.

Na-Gont

przestano liczy.

Poczto radzi,
tak wielkie,

co robi.
inni

Ale samo milczenie byo Ale panika i upawoleli

z

modli si, ni eleniakiem. wojska. Kozakom bez Obuch by ju tylko pukownikiem wicej umiecha si rabunek, ni wierno. W przykadnej zgodzie przeto obaj watakowie poszli Huma hrabowaty" jak si wyraaa pie ludowa. Najprzd rozpocza si rze obozu pod Grekowym laskiem. Zwycistwo byo atwe, bo ludno bezbronna. Po rzezi w obozie poczo si miasto zbroi czem kto mg. Kobiety przewanie rzuciy si do kociow i modli-

byy

Pod Papuycami Gonta

poczy si

twy, urzdzono procesje bagalne o miosierdzie. rd ciemnej nocy resztka kozakw, jaka jeszcze pozostaa w Humaniu, ucieka do obozu hajdamackiego, gdzie odbyway si

zabawy
nicji,

pijatyka.

nawet wody.

miecie zatem brako onierza, amuMiodem, piwem, winiakiem gaszono

z

pragnienie.
stracili

Lenart, jeden

nielicznych

ludzi,

ktrzy nie

przytomnoci, prosi Madanowicza, aby mu pozwoli ale napijanych hajdamakw zrobi wycieczk i daremnie. Sprowadzeni na rozkaz Gonty wocianie ze wsi okolicznych podrbywali dbowy ostrok zameczku. Gonta zdoa przekona Madanowicza, e dziaa z rozkazu Carowej, gwarantki Rzpltej" i pokaza mu chorgiew z portretem Katarzyny II i ukazem. Wobec tego poddano si, proszc na chleb i na sP' hajdamakw. Krwawe to byo powitanie. Wyrzdzono zapraszajcym rze tak bestjalsk, o jakiej nie syszano nawet za czasw Chmielnickiego i Turkw. Kobiety gwacono publicznie w kocioach, ksiy zabijano przy otarzu, mae dzieci porywano na spisy i rzucano, ydw, zamknitych w piwnicach, dymem duszono. Madanowicza za-

wyrn

rnito jak
takiej

231

obrzdu chrztu dokonywali przemoc. Po hajdamackiej, rozpocza si wesoa zabawa obozowa. Przed bram bnicy ustawiono dziaa i strzelano od ydw okupu, przyniesiono do wntrza. Gonta go, zabra wszystko, a ydw precz wyrzuci. obozie graa muzyka na trzech leorbanach, a Gonta z Obuchow tacowa.
barana,
uczcie

zada

znak wdzicznoci zapewne musieli tacowa. 'L rzeczy zrabowanych uoono wysokie mogiy" jak powiada wspczesny czowiek, sukna, bawaty, futra, odzienie. Poamanego srebra byo sze skrzy. Z tego pozabra eleniak i odprzeda jakiemu kupcowi z Kijowa! Dwoje dzieci Madanowicza ocalao przed mciwym noem Gonty. Zlitowa si nad niemi jaki stary wocianin do siebie. Gonta ze zoci rzek do i prosi, aby mg Podarowae niego: Zabierz sobie tych dwoje psiakw". spyta". Gonta odpowiedzia: panie wojewodo te dzieci?

Wszyscy

ocaleni

na

ow

wzi

,,

niech id do czorta!" wocianie koo Biaej Repnin, dowiedziawszy si, Cerkwi i Humania zbuntowali si, kaza agodnemi rodkami skoni ich do powrotu do domu", ale, przekonawszy si, ruch ma groniejszy charakter, kaza gasi si zbrojn". To te wkrtce rozpoczo si gaszenie.
,,

Kreczetnikow wysa pod Huma puk. Koogriwowa, a nastpnie Gurjewa. Koogriwow zaj stanowisko wyczekujce, stosownie do pierw^szej instrukcji. Stan obozem utrzymywa przyjacielski stosunek z eobok hajdamakw po to przyszed, leniakiem i Gonta. Porucznik powiada, aeby cay kraj na Kozaczyzn przerobi, a krla przymusi, aby nie lackim, jeno kozackim krlem nazywa si. Po zwycistwie hajdamacy ju si nie ukryw^ali ze swojemi planami. Plan Koogriwowa zyskuje pochway Gonty. Rozczulony zaprasza go do siebie do Rosuszek. Nadzieje te popsuo przybycie Gurjewa z innemi ju inpochwytania hajnajpieszniejszego rozbicia strukcjami damakw". Rano przyjecha Gonta, aeby z Koogriwowym hajdamacy, upodo Rosuszek jecha, nie wiedzc o tem, jeni gorzak przez Docw, pi. Porucznik kaza poda herbat, ale pi sam, Gonty nie prosi, a gdy ten owiadczy napicia si, porwa si od stou i w twarz par razy wojewod humaskiego uderzy. Byo to znakiem dla suby, ktra.
i

ch

232

wszedszy do namiotu Gont w dyby zakua. Docy i karabinjerzy rzucili si na hajdamakw, poczli ich wyapywa, w dyby zakuwa i wiza. Kto by trzewiejszy, zdoa uciec. Do poudnia ju byo po ,,panowaniu" hajdamakw. Przy pierwszem spotkaniu si Gonty i eleniaka przy salwach

AB CD

stare miasto
Y-C^''.-':

Przedmiecie Turki

Y Nowe miasto

^
1.

Przedmiecie Babanka
gra Wilcze ,, Studnia w>'pelnlona trupami nlodzie,,

ysa

1^

^
Ul

Klasztor Bazylia^iki Koci iarny

I76&.

(y

izkolnej

^. 5ynagoga Fabir r.

^y-^

'';:#M'"^y>^

HUMA

Plan Humania.

Maksyma eleniaka obwoano hetmapukownikiem wojewod, obaj za zostali obdarzeni przez czer tytuem ksit". eleniak dosta tytu ksicia Smilaskiego", Gonta zapewne Humaskiego. Jaki Uasenko ustanowiony rzdc Humaszczyzny. Obdarzeni temi tytuami przez czer hajdamack, wyruszyli pod
armatnich nem, Gont
i

z rusznic,


Huma.

233

Przedtem jeszcze rozpocza si pewnego rodzaju organizacja wojska bardziej prawidowa. eleniak wydzieli z szeregw czer nieuzbrojon i odesa do domu, a kozakw nadwornych i innych nazwa wojskiem zaporoskiem**.

przecia te marzenia. garstk wojska take by wysany na uspokojenie buntu, przyszed ju po ukoczonej przez Moskali uczcie nie nawet pokaza si pod Humaniem. On tylko dzielnie uspokaja bunt Konfederatw''. Sta pod Serbami.
naj nieoczekiwani ej

Moskwa

Branicki, ktry z

zdy

Wedug raportu Gurjewa, zgodnego zreszt z zapiskami naszych pamitnikarzy, z obozu hajdamackiego pochwycono
uwiziono 780 kozakw polskich zdoaa umkn. Oprcz tego wzito
i
i

65 zaporoskich,

reszta

14 dziale

ogromn

liczb

Toby dowodzio, byo o wiele wicej ni Gurjew wykaza, musieli to by w^szake chopi lub hoota'^ ktra, porzuciwszy bro, umykaa piechot. Hajdamakw wyapywano jednak dalej.
broni,
strzelb,

tysic koni

wiele innych rzeczy.

t. j. 24 czerwca schwytano jeszcze 900, Zaporocw, 12 lipca 120 hajdamakw, l8go 225. Koogriwow przyprowadzi 309 hajdamakw i 45 Zaporocw. Liczba zatem zatrzymanych przekroczya 2000 o wiele. Gdy Gont z pierwsz partj odprowadzono do Serbw, do obozu Branickiego, eleniak z maym oddziaem zdoa umkn. Mia przy sobie zaledwie 20 hajdamakw. Po drodze wataha ta zwikszaa si. Umykali najprawdopodobniej w kierunku Wooszczyzny, ku granicom Turcji, bo w kilka dni po katastrofie. eleniak ju hajdamaczy midzy Sin

We dwa
5

dni pniej,

lipca 50

wod

Kodym.

Ludno

polska

ydowska

przestraszona,

uciekaa do pobliskiej Baty. eleniak zada jej wydania, a gdy Kajmakan odmwi, zdoby miasteczko i w pie wyjest czci Wojska Zaporoskiego, ci, zasaniajc si tern, wysanego przez Koszowego dla niszczenia Lachw i ydw pokazujc dla swojej obrony znany ju nam ukaz". Wataha, zgromadzona po drodze przez eleniaka skadaa si z najgorszych wyrzutkw spoecznych, ktrzy o wojskowoci pojcia nie mieli, nie umieli obchodzi si z broni i dziaami. Gdy eleniak wypoczywa" pod Bat, nadesza Kajmakanowi pomoc tatarska. Niedowierzajc widocznie siom swoim. eleniak rozpuci swoj watah, a sam, tuajc si na stepie, natkn si na huzarw pukownika Czorby i zosta

234

aresztowany. Jenera-gubernator Wojejkow mia ukaz wysania go do Nerczyska, ale wkrtce przyszed drugi ukaz, polecajcy sdzi tiajdamakw. Miano ich odesa do Baty, gdzie na miejscu zbrodni powinna bya mie miejsce egzekucja. Miao si odby to liabice widowisko" w kocu wrzenia. eleniak nie zosta jednak stracony, prawdopowysania go dobnie knutowany tylko, gdy dawny ukaz utrzyma si. eleniak w drodze, wraz do Nerczyska z innymi, rozbroi konwj i umkn. Zapany jednak wkrtce i przyprowadzony do Moskwy, znowu knutami ukarany zosta.

Dalsze jego losy ju nieznane. Gonta, jako poddany polski, wysany zosta do obozu pod Serby, gdzie badany i zasdzony na barbarzysk kar darcia skry pasami. Rwnie dzika kara spotkaa innych

hajdamakw, wikszo na roboty forteczne.

za

rozesano do rozmaitych miast

Bunt eleniaka nazwalimy ostatniem echem kozackich Stumione doszcztnie na Zadnieprzu, w Hetmaszczynie, odbijay si one jeszcze gucho i niewyranie na Zaporou, ktre, ograniczane w swoich prawach coraz bardziej przez Rosj, skorzystao z awantur, wywoanych na tle religijnem, aby ten ruch ludowy wyzyska na swoj korzy. Gdyby nie wmieszanie si Rosji, ktra lepiej i trafniej od rzdu polskiego oceniaa znaczenie tego ruchu, byby on przybra szersze rozmiary. Ale udzili si Zaporocy, przy-

marze.

puszczajc, moe on dosign tego stopnia, do jakiego doszed za Chmielnickiego, bo jeeli w Rzpltej z braku wojska i przy rozlunieniu wewntrznem, moliwy by ruch ludowy bodaj na niewielkim obszarze, to na Zadnieprzu biurokracja moskiewska, wojskowa i cywilna, tak mocno zawaya nad caem spoeczestwem, o jakiejkolwiek powanej opozycji, a tembardziej ornej, mowy by nie mogo. Echa swawoli kozackiej nie rozbiy si o huk dzia Te-

rujnujcego Sicz zaporon, nie zginy z jkiem Gonty pod Serbami, z wczg eleniaka na Sybir; one dugo jeszcze odzyway si tu i tam wrd ludnoci, ale ju o inkeliego,

nym

charakterze.

Nie bdziemy si interesowa teraz losami rozbitkw Siczowych po za granicami ju pastwa rosyjskiego, ale nie moemy pomin tych ostatnich odgosw 18-go wieku, ja-


kie

235

roku 1789 niepokojem i hukiem napeniy prawie cay i wywoay utworzenie osobnej Komisji do zbadania przyczyny i ciarakteru tyci drga niewy rany cti, jakie w yciu tamtejszego ludowego spoeczestwa spostrzegamy. Jeli w buncie hajdamackim, jaki si rozwin na Ukrainie stepowej, nie mona dopatrzy adnych przyczyn natury ekonomicznej, to na Woyniu pooenie chopa byo pod tym wzgldem o wiele gorsze. System paszczyniany i folwarczny nie tylko oddawna wzi gr nad systemem czynszowym, ale w porwnaniu z pooeniem ekonomicznem ludnoci na Rusi stepowej, wydawa si ciarem i uciskiem. Nic dziwnego przeto, burzya si ludno woyska, ktra nie tylko wiedziaa, co si dziao przed dwudziestu laty w Humaniu, ale wedug poj ktrej Gonta i eleniak urastali do roli bohaterw dla tego jedynie, rizay paniw", to jest sam warstw spoeczn, ktra ciya take nad losem ludu wiejskiego na Woyniu. Gonta zatem i eleniak otoczeni byli aureol bohaterstwa i mczestwa, uwaani za ideowych obrocw ludu, a ultrademokratyczni histerycy ruscy i rosyjscy do niedawna tylko z tego stanowiska idealistycznego gbi duszy woyoceniali Kozaczyzn i Hajdamaczyzn. niejasne oczekiwanie przyjcia nowego skiego chopa Gonty lub eleniaka i nieraz, w chwili odpowiedniego na-

Woy

yo

stroju,

wyrywao si grob

lub yczeniem.

O eleniaku

w brzmiemniej mwiono, o Goncie czsto, moe dla tego, niu jego nazwiska wyczuwao si raczej brzmienie woyskie, ni ukraiskie. Humaskiego Gonty ju nie byo, ale marzenia ludu skupiy si koo jego syna, tak samo jak koo syna';eleniaka.
Przyczyni si do tego niewtpliwie drog poredni synny pamflet polityczny przeciwko Poniskiemu skierowany, a znany i rozpowszechniony jako Suplika sukcesorw Gonty i eleniaka". Syn Gonty nazwany w niej Wasylem, a eleniaka Iwanem. O tej Suplice** mwiono wszdzie, a dla prostego umysu chopskiego nie cele polityczne pamfletu, ktrych nie rozumia, lecz nazwiska same przypominay jego dol i budziy nadzieje na krwawy odwet. Nadzieje te opieray si o Rosj. Rosja odgrywaa rol opiekunki Rzpltej, gwarantki" jej wolnoci. Sie intryg, rozrzucona przez ni, wichrzya w dwojakim kierunku: przez patnych agentw Repnina, obficie

236

wyawianych rd szlachty i panw, przez agentw rd duchowiestwa prawosawnego, jakimi byli Koniski 1 Sadkowski z mnstwem swoich rnorodnych pomocnikw. Pierwsi agitowali od gry, drudzy od dou, rd ludu. Pierwsi dla celw polityki uywali zota, drudzy posugiwali si ciemnot ludu, rozgaszajc, e tylko Rosja wybawi moe z niewoli lackiej, ale trzeba aeby lud wyrn Lachw, jak
na Ukrainie. Agitacja tego rodzaju korzystaa rozdwojenia religijnego, panujcego na Rusi, a wic i na Woyniu. Midzy koci rzymski i grecki wbity zosta klin unji. Dotyka on wprawdzie obu stron ciaa, ale rozsadza jedno pastwow, rozbudzi nieufno, nienawi narodow i w imi poczenia dusz ludzkich w niebie, rozdzieli je na
to zrobiono
z

ziemi.

rd ludnoci wiejskiej szerzyy si pogoski, Carowa przysze wkrtce syna Gonty, aeby znowu wywoa bant przeciwko panom" i rze, a w tym celu przysya ju gotowe moe nawet powicane noe. Pogoski te szerz i jakoby rozwo noe osobni wysacy z Rosji zwani ofieni" i markietanci", z rosyjska ,,korobiejniki" drobni handlarze, ktrzy

swj towar

dwigaj

na plecach od wsi do wsi.

We

wsiach

zatrzymuj si przewanie u popw unickich, to te dziki tym pogoskom duchowiestwo unickie pado przedewszystkiem ofiar podejrze. Impulsem do zbadania tej caej sprawy posuy tragiczny wypadek jaki si sta w Niewierkowie, w pow. uckim w majtnoci Jana Welczyskiego. Dwoje ze suby jego domowej z zemsty osobistej wymordowali rodzin. Wypadek ten poruszy cae szlacheckie spoeczestwo Woynia i da pocztek do szukania gbszej, ni osobista, przyczyny. Zachowanie si Rosji wobec Rzpltej, jawne prawie denie

ca

ju

zagarnicia pastwa polskiego pod swj wpyw pooderwania od niego tych czci, ktre z tytuu jednoci religijnej z Rosj uwaane byo za suszne, wywoywao rd szlachty woyskiej trwoliwe nastroje. Kilka pogrek, w rodzaju tych, trzebaby sprowadzi syna Gonty", kilka moe pijackich przechwaek, wybiy zupenie z rwnowagi spoeczestwo woyskie. Przesuwao si przed jego oczyma krwawe widmo Koliszczyzny, cign si dugi orszak pomordowanych ofiar i nic dziwnego, przeraa
nie
lityczny, lecz do


ludzi.

237

Nauczeni przykadem bezbronnoci Ukrainy, mieszkacy zadali zorganizowania osobnej Komisji dla zbada-

nia caej sprawy, a dla samoobrony, bodaj doranej, utworzyli

milicj.

Ogromne wzburzenie wywoay zeznania parocha unickiego z Suska, ukajewicza, ktry owiadczy, nietylko na wasne oczy oglda wysacw moskiewskich, namawiajcych do buntu i owiadczajcych, przej ma wkrtce pod panowanie Rosji, ale widzia nawet co podobnego do ukazu carowej. Zeznania te pocigny za sob nietylko wiksz czujno Komisji, ale i przeraenie. Skutki zdenerwowania byy bardzo cikie, bo z jednej strony pado ofiar przewanie duchowiestwo unickie, jako utrzymujce niby potajemne stosunki z Rosj za porednictwem mityczpocigano do zbyt sunych prawie ofeniw", a z drugiej rowej odpowiedzialnoci te jednostki z ludu wiejskiego, ktre gono wypowiaday swoje pogrki lub niezadowolenie. Kilku ksiy unickich, a nawet chopw ukarano kar mierci,

e Woy

bd
byo
i

bd

to nie ulega najmniejszej wtpliwoci, jak rwnie Sadkowskiego midzy duchoto, e agitacja Koniskiego wiestwem nie moga pozosta bez skutku o tyle, e budzia
i

wizieniem. zamachu zorganizowanego

tej

caej

sprawie nie

jakie niewyrane nadzieje i rwnie mao suszne narzekania ludnoci wiejskiej. Brak przecie faktw, wiadczcych o wyranej organizacji, nie by jednak dowodem, e w razie lekcewaenia zaniechania ostronoci, mogoby byo przyj do groniejszego wybuchu. Uderzajc w tej caej sprawie bya jedna okoliczno: brakowao prawie zupenie winy ofeniw", ktrzy byli poi

prostu

kupcami, posiadajcymi sklepy swoje na wasnych plecach. Mwiono o nich, ale nie oni. Kilka noy kuchennych, sprzedanych chopom, nie mogo stanowi
zbyt alarmujcego precedensu. Przestrach zarwno komisarzy, jak i szlachty by wielki niekiedy zbyt surowych, ale na i objawia si w wyrokach Sejm, obradujcy obron Rzpltej trzeba i to podnie,

wdrownymi

Warszawie, zabroni komisarzom kara mierci. Do adnego antiszlacheckiego ruchu ludnoci ani w roku 1789, ani pniej nieco, gdy okolicznoci byy bardziej dla


ludu sprzyjajce, nie doszo.

238

Z jednej strony objawiao si

za wiele goryczy, z drugiej za wiele lku zbyt haaliwego. Polityka jednak Rosji nie zaniedbywaa adnego rodka agitacyjnego, aeby z jednej strony podburzy le usposobi ludno rusk wobec panw", a z drugiej budzi rd niej niewyrane, mgliste nadzieje opieki i pomocy pnocnej Semiramidy, ktra im raj na ziemi zgotuje. Takie mcenie wyi

starczao prostym, bezkrytycznym umysom ludu wiejskiego do samoudzenia si na te tematy. Opieka ta wkrtce rzeczywicie przysza w formie takiego przymocowania chopa do ziemi, jakie ju istniao w Rosji, to jest chop sta si rzecz, nieruchomoci, ktr mona byo kupi i sprzeda z ziemi, a czsto gorzej jeszcze, bo sam przez si, jako jednostka, mg by objektem dowolnpgo, prawnie dozwolonego handlu. Tak skonao na Woyniu ostatnie echo hajdamaczyzny. Tu hajdamaczyzna zrodzia si i tu zakoczya swj ywot. Ale
idea hajdamacka
skiej.

bya wykwitem
tak

tatarskiego

tureckiego,

wogle turaskiego wychowania historycznego ludnoci ru-

Ona

znikn

prdko

nie
jej

moga

jeszcze

dugo

rozmaitej formie przeznaczone

byo wybucha.

KONIEC.

SPIS

ROZDZIAW.
str.

Od autora
I.

V
Ukraina Ukraicy
li
i

Ru Rusini.

II.

Geneza Kozactwa.

Warunki

fizyczne

etniczne

ycia stepowego
III.

.20
31

Pierwszy okres wystpienia Kozaczyzny na aren

IV.

dziejow Pocztki walki

klasowe

klasowo Kozaczyzny
z

....

57

V.

Walka Kozaczyzny
i

Rzplt

wyodrbnienie si
80
117
.
.
.

terytorjalne

VI.
VII.
VIII.

Powrt do Polski
Degeneracja walki o autonomi Ukrainy.
Zanik Kozaczyzny Kijowskiej
Sicze

132

144

IX.

Zaporone od pocztku

do

ostatecz-

nego skasowania ich

X.
XI.

168
191

Hajdamaczyzna 18-go wieku

Wybuchy Koliszczyzny

,..216

CZ MAPY

POLSKI

lOS.

CARMINE.

ZAPOROE
h
<ilt<uu

Tli-:!

Zanmniego).

Bl^

Z rjbz

PLEASE

DO NOT REMOYE
FROM
THIS

CARDS OR

SLIPS

POCKET

UNIYERSITY

OF TORONTO

LIBRARY

DK 508
.55

Franciszek Kozaczyzna ukrainna w Rzeczypospolitej Polskiej do

Gavn:*onski,

G37

koca